Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Wydział Gospodarki i Administracji Publicznej

Streszczenie rozprawy doktorskiej pt.

Rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce

– trajektoria zmian i rola otoczenia instytucjonalnego

Autorka: mgr Agnieszka Pacut

Promotor: prof. dr hab. Jerzy Hausner

Kraków, 25 września 2018 r.

2

Uzasadnienie tematyki rozprawy

Przedsiębiorczość społeczna (PS) jest młodym, wymagającym poznania obszarem

wiedzy oraz praktyką społeczną, która wzbudza międzynarodowe zainteresowanie różnych

środowisk od końca XX wieku. Obejmuje ona zróżnicowane działania i procesy polegające na

wytwarzaniu oraz utrwalaniu wartości społecznej przez osoby, grupy obywateli, organizacje.

Każdorazowo chodzi o działania przedsiębiorcze podejmowane na użytek społeczny

(publiczny), nastawione na zmianę i/lub innowacje, związane z ryzykiem oraz korzystające

z zasad i rozwiązań rynkowych, a także uwarunkowane otoczeniem zewnętrznym [Brouard

i Larivet 2010]. Z uwagi na społeczny cel oraz misję tego typu aktywności, określa się ją

również mianem przedsiębiorczości nierynkowej (ang. non-market entrepreneurship)

[Shockley, Frank i Stough 2008], a także przedsiębiorczości pozaekonomicznej [Kraśnicka

2002].

To wielowymiarowe zjawisko jest różnie definiowane i interpretowane. W literaturze

wyróżnia się jego podmiotowe, przedmiotowe i procesowe ujęcie [Mair i Marti 2004,

s. 3-4; Dacin, Dacin i Matear 2010, s. 37-57; Brouard i Larivet 2010, s. 40-52; Bacq i Janssen

2011, s. 375]. Sedno opisu przedsiębiorczości społecznej w ujęciu podmiotowym stanowi

przedsiębiorca społeczny (ang. social entrepreneur) – postrzegany jako wizjonerska jednostka,

która pełni funkcję agenta zmiany w sektorze społecznym, poszukującego systemowych zmian

i trwałych ulepszeń [Dees 2008]. W ujęciu przedmiotowym interpretacji zostaje poddana

organizacja – przedsiębiorstwo społeczne (ang. social entrepreneurship organization, social

enterprise). Jego istotą jest dualna natura, przejawiająca się orientacją rynkową, ale

równocześnie nastawieniem na realizację celów społecznych. Podmioty tego typu mogą

przyjmować różne formy prawne. Łączą efektywność i sprawność gospodarowania

z zaspokajaniem potrzeb społecznych oraz reinwestowaniem zysków z działalności na rzecz

społeczności [Haugh 2010]. Z kolei ujęcie procesowe koncentruje się na opisie działań

i procesów podejmowanych w celu wytworzenia i utrwalenia wartości społecznej. W tym

przypadku analizuje się m.in. proces uwzględniający identyfikację określonego problemu

społecznego i znalezienie dla niego konkretnego rozwiązania, ocenę oddziaływania

społecznego, model biznesowy i trwałość przedsięwzięcia [Robinson 2010, s. 109].

W ramach innych propozycji wskazuje się na wąskie i szerokie ujęcie

przedsiębiorczości społecznej [Perrini 2006, s. 6-11]. W pierwszym przypadku zjawisko to

opisuje się jako sposób na zmianę działalności organizacji non-profit na bardziej rynkową,

niezależną (od sektora publicznego), skierowaną na klientów, samowystarczalną. Z kolei

3

w ramach szerszego ujęcia, przedsiębiorczość społeczną przedstawia się jako nową

i niezależną, krańcowo interdyscyplinarną dziedzinę badań. W tym przypadku pomija się formę

organizacyjną (przynależność do sektora for-profit, non-profit, publicznego), a zwraca raczej

uwagę na innowacyjny pomysł, działalność w obrębie wolnego rynku. Dla części badaczy

kluczem do zrozumienia przedsiębiorczości społecznej są dwa elementy – oddziaływanie

społeczne (ang. social impact) oraz innowacje [Alvord, Brown i Letts 2004; Dees 2008].

Koncepcja przedsiębiorczości społecznej pojawiła się w dyskursie publicznym w Polsce

w związku z akcesją do Unii Europejskiej i związaną z tym polityką, w tym realizacją

różnorodnych programów i projektów. Problematyka i praktyka działania przedsiębiorczości

społecznej jest usytuowana w kontekście polityk publicznych dotyczących trwałego

i zrównoważonego rozwoju, spójności społeczno-gospodarczej, przeciwdziałania wykluczeniu

społecznemu i tworzenia miejsc pracy. Analizuje się ją w odniesieniu do koncepcji ekonomii

(gospodarki) społecznej, która z jednej strony jest postrzegana jako „projekt z importu”,

z drugiej zaś przypomina się o źródłach i pierwowzorach aktywności obywatelskiej łączącej

cele społeczne i ekonomiczne, wskazując na silne tradycje ruchu spółdzielczego, organizacji

wzajemnościowych z okresu II RP [Giza-Poleszczuk, Hausner 2008, s. 40] oraz wielowiekowe

tradycje filantropii i dobroczynności w Polsce [Leś 2001]. W aspekcie organizacyjnym

„przedsiębiorczość zaprzęgnięta w służbę misji społecznej” [Herbst 2008, s. 43] obejmuje

zróżnicowaną grupę podmiotów i inicjatyw. W Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii

Społecznej [2014] do tej sfery zaliczono: podmioty działające w obszarze pożytku publicznego

(organizacje pozarządowe prowadzące działalność ekonomiczną), organizacje sfery

gospodarczej (spółdzielnie, spółki non-profit), podmioty reintegracyjne (np. zakłady

aktywności zawodowej, centra integracji społecznej), przedsiębiorstwa społeczne, a także

inicjatywy nieformalne (np. kooperatywy, spółdzielnie uczniowskie).

Przedmiotem zainteresowania w rozprawie uczyniono działalność podejmowaną przez

obywateli, polegającą na realizacji celów społecznych poprzez działalność gospodarczą,

stanowiącą specyficzną cząstkę gospodarki rynkowej. Związki tego terminu z innymi

pokrewnymi określeniami, funkcjonującymi w dyskursie krajowym (np. ekonomia społeczna,

gospodarka społeczna, ekonomia solidarna, przedsiębiorstwo społeczne, przedsiębiorstwo

ekonomii społecznej, sektor non-profit) zostaną omówione w niniejszej pracy. Na potrzeby

rozprawy wykorzystano ujęcie tego terminu, które opisuje przedsiębiorczość społeczną jako

mechanizm tworzenia przedsiębiorstw społecznych i jako bezpośrednią metodę produkcji dóbr

i usług przez stowarzyszenia i fundacje oraz inne formy nowej gospodarki społecznej [Leś

4

2008, s. 40; Rymsza 2010]. Tym samym nawiązano do procesowego ujęcia przedsiębiorczości

społecznej obecnego w literaturze światowej, w ramach którego zjawisko to opisuje się jako:

1) proces tworzenia wartości poprzez połączenie zasobów w nowy sposób;

2) tworzenie wartości społecznej poprzez stymulowanie zmian społecznych lub zaspokajanie

potrzeb społecznych; 3) oferowanie dóbr i usług lub tworzenie nowych organizacji [Mair

i Marti 2006, s. 37].

Znaczenie i zainteresowanie przedsiębiorczością społeczną na świecie oraz w Polsce

wzrasta z kilku powodów. Po pierwsze, oferuje ona rozwiązania, które przyczyniają się do

redukcji lub ograniczenia problemów społecznych, aktywizacji (uruchomienia)

niewykorzystywanych zasobów oraz wprowadzania różnego typu innowacyjnych

i efektywnych rozwiązań przyspieszających zmiany społeczne. Tym samym przedsiębiorczość

społeczna przyczynia się do poprawy funkcjonowania państwa oraz rozwoju społeczno-

gospodarczego. Po drugie, należy wskazać na problemy i procesy modernizacji zachodzące

wewnątrz administracji publicznej. Ograniczenia i niewydolność sektora publicznego

w zaspakajaniu i finansowaniu potrzeb społecznych oraz przemiany w sposobie świadczenia

usług publicznych – polegające na przesuwaniu akcentów z government w kierunku

governance, w którym rolą administracji w coraz mniejszym stopniu jest bezpośrednie

dostarczanie usług, a coraz częściej ich delegowanie – stanowią przesłankę do dostrzeżenia roli

organizacji przedsiębiorczości społecznej jako potencjalnego dostarczyciela usług publicznych

[Sharir i Lerner 2006; Hausner 2008; Orczyk 2012; Leś 2013]. Po trzecie, nasilanie się

istniejących problemów społecznych oraz pojawienie się nowych problemów (prekariat,

starzenie się społeczeństw, problemy ekologiczne itp.) powodują wzrost popytu na usługi

socjalne. Stanowi to przesłankę do poszukiwania nowych form i metod działania przez

organizacje społeczne, w tym również wykorzystania rozwiązań z zakresu przedsiębiorczości,

które oferują różne formy generowania dochodu mające przyczynić się do trwałości

proponowanych rozwiązań.

Z uwagi na dostrzeżoną rolę przedsiębiorczości społecznej w gospodarce, państwie

i społeczeństwie pojawiła się potrzeba badań i analiz w tym zakresie. Problematyka ta stanowi

przedmiot zainteresowania instytucji publicznych, np.: OECD [Social Enterprises 1999; Noya

i Clarence 2007; Noya 2009, 2015], ONZ [A Framework for Action... 2012; Satellite Account...

2018], Komisji Europejskiej [A map of social... 2014; Social enterprises... 2016] oraz badań

prowadzonych w środowisku naukowym. Dotychczasowy stan badań nad tym zjawiskiem

określa się jako początkujące stadium preparadygmatyczne, uzasadniając, iż cechuje je debata

5

dotycząca legitymizowanych metod i problemów badawczych, użyteczności tej koncepcji oraz

jakości rozwiązań adekwatnych dla nowej dziedziny wiedzy [Nicholls 2013, s. 102-104].

Ze względu na powyższe, analiza przedsiębiorczości społecznej wiąże się z różnorodnymi

problemami i nieścisłościami natury epistemologicznej, jak i metodycznej [Ibidem].

Zainteresowania badaczy przedsiębiorczości społecznej koncentrują się wokół czterech

obszarów [Ferri 2014; Urbano i in. 2017] tj.: 1) definiowanie przedsiębiorczości społecznej,

przedsiębiorców społecznych oraz sposobu działania przedsiębiorstw społecznych,

2) porównywanie przedsiębiorstw społecznych z innymi formami organizacyjnymi –

podmiotami non-profit oraz przedsiębiorstwami komercyjnymi, 3) analiza procesu

przedsiębiorczego, ujmująca jego powstanie, przebieg, wykorzystanie szans oraz ocenę

wpływu społecznego, 4) analiza czynników i uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości

społecznej.

Rozważania podjęte w rozprawie nawiązują do czwartego z wymienionych powyżej

obszarów. W jego ramach wielość i złożoność uwarunkowań i czynników, które kształtują

rozwój przedsiębiorczości społecznej, postrzega się jako istotną przyczynę uzasadniającą

prowadzenie badań w tym zakresie. Rozwój przedsiębiorczości o celu społecznym jest

warunkowany różnymi czynnikami, wśród których za kluczowe uznaje się te związane z osobą

przedsiębiorcy społecznego, szansami, kapitałem i otoczeniem [Austin, Stevenson i Wei-

Skillern 2006; Kickul i Lyons 2012; Sekliuckiene i Kisielius 2015]. Ponadto akcentuje się

interakcję zachodzącą pomiędzy przedsiębiorcą a otoczeniem [Leadbeater 1997] oraz

znaczenie kontekstu (uwarunkowań), w którym ten typ aktywności jest zakorzeniony [Mair

i Marti 2006]. Owa interakcja jest kluczowa dla zrozumienia przebiegu procesu

przedsiębiorczości społecznej [Ibidem]. Jest ona jednym z czynników wyzwalających,

wzmacniających i rozwijających tego typu aktywność [Leadbeater 1997; Mair i Marti 2006;

Perrini i Vurro 2006; Perrini, Vurro i Costanzo 2010; Urbano, Toledano i Soriano 2010].

Przeprowadzone dotychczas badania i analizy potwierdzają istotną rolę otoczenia

(context, environment, eco-systems) dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej [Kerlin 2017;

Urbano i in. 2017; Roy i in. 2015; Hoogendoorn i Hartog 2011]. W tym obszarze podejmowane

są prace mające na celu przedstawienie i ocenę roli środowiska w ujęciu narodowym [Ferrii

2014; Urbano, Toledano, Soriano 2010] oraz międzynarodowym [Kerlin 2013, 2017; Stephan,

Uhlaner, Stride 2015; Defourny i Nyssens 2010]. W 2016 r. Fundacja Thomson Reuters

opublikowała ranking, przeprowadzony wśród 45 krajów, w tym w Polsce, który oceniał

środowisko dla działalności przedsiębiorców społecznych. Najlepsze warunki dla rozwoju tego

6

typu aktywności tworzone były odpowiednio w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej

Brytanii. Dalej wskazano: Singapur, Izrael, Chile, Koreę Południową, Hongkong, Malezję.

Ranking zamyka Francja [The best countries… 2016]. Pomimo pewnych ustaleń w tym

zakresie, w dalszym ciągu jest to obszar słabo poznany, zwłaszcza w zakresie instytucjonalnych

wzorców kształtujących działalność przedsiębiorstw społecznych [Kerlin 2017, s. 3]. W opinii

wielu badaczy obecne badania nad przedsiębiorczością społeczną muszą uznać, a nawet

położyć szczególny nacisk na kontekst kulturowy, społeczny, historyczny i sytuacyjny,

w których to zjawisko rozwija się w poszczególnych krajach [Lehner 2012].

Kwerenda literatury krajowej prowadzi do wniosku, iż mimo szerokiego spektrum

tematów analizowanych przez badaczy, jak do tej pory niewiele prac dotyczyło bezpośrednio

wpływu otoczenia instytucjonalnego na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz

trajektorii rozwoju niniejszego zjawiska. Do nielicznych w tym zakresie należą opracowania

takich autorów jak: M. Starnawska [2014, 2017], A. Ciepielewska-Kowalik i in. [2015],

A. Praszkier, A. Zabłocka-Bursa i E. Józwik [2014], E. Leś [2008], A. Piechowski [2008]. Jest

to nie tylko słabo rozpoznany obszar badań w kraju, ale dodatkowo należy zauważyć,

iż zagadnienie to w ogóle rzadko analizowano na gruncie teorii ekonomicznych.

Prace badawcze i analityczne realizowane w kraju świadczą o wzroście zainteresowania

i uznania dla przedsiębiorczości społecznej wśród przedstawicieli różnych dziedzin nauki

– ekonomii, zarządzania, prawa, a także socjologii, filozofii i psychologii. Większość

opracowań ma charakter teoretyczny, zaś prace empiryczne stanowią mniejszość. Znaczną

część dorobku stanowią teksty o charakterze konceptualnym na temat gospodarki społecznej,

przedsiębiorstw społecznych i terminów pokrewnych.

W kontekście powyższych uwag główne pytanie badawcze rozprawy sformułowano

następująco: Jak przebiega rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz w jaki sposób

otoczenie instytucjonalne oddziałuje na ten proces?

Tym samym skoncentrowano się na poznaniu i omówieniu mechanizmów rozwoju

zjawiska przedsiębiorczości społecznej w Polsce, nie zaś na jego ilościowym pomiarze czy

określeniu jego poziomu. Badania i analizy przeprowadzone na potrzeby rozprawy poświęcono

opisaniu trajektorii zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz rozpoznaniu czynników

instytucjonalnych wpływających na tę aktywność.

Problem badawczy rozpatrywano z dwóch perspektyw – mikro i makro. Podejście

makro koncentrowało się na omówieniu rozwoju przedsiębiorczości społecznej jako zjawiska,

7

praktyki społeczno-gospodarczej na poziomie kraju [por. Kerlin 2017; Zimmer i Bräuer 2014].

W tym kontekście przedmiotem analizy w rozprawie uczyniono wybrane uwarunkowania

i trajektorię zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Termin trajektoria został tu użyty

jako metafora ukazująca temporalny i procesualny charakter zjawiska przedsiębiorczości

społecznej [Konecki 2000]. Powyższe rozważania uzupełniła analiza zjawiska prowadzona na

poziomie mikro, w ramach której analizowano przebieg procesu przedsiębiorczego o celu

społecznym oraz oddziaływanie otoczenia instytucjonalnego na tę aktywność [Sekliuckiene

i Kisielius 2015; Teo-Tan 2013]. Na podstawie przeprowadzonej analizy wskazano czynniki

instytucjonalne sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz

sformułowano rekomendacje dla decydentów i praktyków.

Ramy teoretyczne analizy i interpretacji wyników wyznaczyły nowa ekonomia

instytucjonalna oraz teorie przedsiębiorczości. Nowa ekonomia instytucjonalna definiuje

otoczenie instytucjonalne jako otoczenie składające się z różnorodnych reguł określających

sposób zachowania jednostek i organizacji w interakcjach społecznych [Davis i North 1971;

Furubotn i Richter 2005]. Innymi słowy różnorodne normy społeczne, kulturowe, polityczne –

czyli instytucje – wyznaczają sposób działania aktorów społecznych [North 2005, 2017].

Nawiązując do typologii wybitnego przedstawiciela nowej ekonomii instytucjonalnej

D.C. Northa, w procesie badawczym wyróżniono i poddano analizie dwa rodzaje instytucji

składających się na otoczenie instytucjonalne, wpływających na przedsiębiorczość społeczną,

tj.: instytucje formalne (wynikające z przepisów prawa, regulacji) i nieformalne (odnoszące się

do niepisanych zasad społecznych i kulturowych, tj. zwyczaje, normy, konwencje, nawyki,

modele mentalne) oraz sposoby ich wdrażania (narzucania i egzekwowania) [North 1994,

2006]. Innymi słowy przeanalizowano wybrane „reguły w działaniu” [Commons 1931]

wpływające na przedsiębiorczość społeczną w Polsce. Równocześnie, by wyjaśnić i opisać

istotę przedsiębiorczości społecznej, skorzystano z teorii przedsiębiorczości. W tym punkcie

nawiązano do współczesnego sposobu konceptualizowania przedsiębiorczości, jako

dynamicznego, wieloaspektowego procesu, który stanowi wynik interakcji wielu grup

czynników, a przede wszystkim jednostki i jej otoczenia [Kurczewska 2013].

8

Cele pracy, pytania i hipotezy badawcze

Głównym celem rozprawy była analiza przebiegu rozwoju przedsiębiorczości

społecznej w Polsce oraz rozpoznanie roli czynników instytucjonalnych wpływających na ten

proces.

W ramach tak określonego celu głównego wyodrębnione zostały następujące cele

szczegółowe:

1. Systematyzacja zagadnień terminologicznych oraz teoretycznych adekwatnych do

wyjaśnienia roli otoczenia instytucjonalnego w rozwoju przedsiębiorczości społecznej.

2. Analiza źródeł, uwarunkowań oraz trajektorii rozwoju przedsiębiorczości społecznej

w Polsce.

3. Rozpoznanie i analiza czynników instytucjonalnych wpływających na przedsiębiorczość

społeczną w Polsce.

4. Określenie czynników instytucjonalnych sprzyjających i ograniczających rozwój

przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

5. Sformułowanie rekomendacji dla decydentów publicznych oraz organizacji

odpowiedzialnych za kształtowanie warunków funkcjonowania i rozwoju

przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

W trakcie pracy starano się udzielić odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Jak przebiegała trajektoria zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce?

2. W jaki sposób czynniki instytucjonalne oddziaływały na rozwój przedsiębiorczości

społecznej w Polsce?

Szczegółowe pytania badawcze (subpytania) precyzujące zakres analizy empirycznej

sformułowano następująco:

2a. Jakie są okoliczności i przesłanki rozpoczynania aktywności w obszarze przedsiębiorczości

społecznej?

2b. Jakie reguły cechują zachowanie przedsiębiorców społecznych oraz jaka jest ich rola

w procesie przedsiębiorczym?

2c. W jaki sposób przedsiębiorczość społeczna jest postrzegana w społeczeństwie i jakie

znaczenie ma ten czynnik dla prowadzonej działalności?

9

2d. Jakie znaczenie dla prowadzenia działalności w zakresie przedsiębiorczości społecznej

miało wsparcie publiczne świadczone ze środków Unii Europejskiej?

2e. W jaki sposób zasady zorganizowania wsparcia publicznego z Unii Europejskiej wpływały

na podejmowanie i prowadzenie działalności w zakresie przedsiębiorczości społecznej?

W pracy autorka starała się udowodnić następujące hipotezy:

1. Trajektoria rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce jest warunkowana czynnikami

politycznymi, społecznymi i historycznymi, zaś współcześnie jest ona silnie uzależniona od

unormowań prawnych i procedur związanych z programowaniem Unii Europejskiej.

2. Reguły dotyczące wdrażania wsparcia publicznego ze środków Unii Europejskiej oraz

programów krajowych utrudniały rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

Metody badań i struktura pracy

Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Do osiągnięcia planowanych celów

i weryfikacji hipotez wykorzystano przedstawione poniżej metody badawcze.

W części teoretycznej rozprawy przeprowadzono analizę literatury przedmiotu

ukierunkowaną na pozyskanie informacji, które posłużyły do: wyjaśnienia kluczowych

terminów (przedsiębiorczość społeczna, rozwój), omówienia modeli procesu

przedsiębiorczości społecznej, zidentyfikowania uwarunkowań i źródeł przedsiębiorczości

społecznej, nakreślenia teoretycznych ram analizy, przedstawienia periodyzacji

przedsiębiorczości społecznej w Polsce, dokonania charakterystyki czynników i uwarunkowań

wpływających na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

W tym celu dokonano przeglądu i analizy literatury przedmiotu wykorzystując artykuły

zamieszczone w czasopismach międzynarodowych i krajowych, monografiach, dokumenty

rządowe i raporty ewaluacyjne odnoszące się do gospodarki społecznej i przedsiębiorczości

społecznej. Wyniki analizy dotyczące niniejszego etapu przedstawiono w rozdziałach 2, 3 i 4.

W części empirycznej rozprawy wykorzystano jakościowe metody badań.

Przeprowadzone badania terenowe miały charakter eksploracyjny, a ich celem było

rozpoznanie i opisanie oddziaływania otoczenia instytucjonalnego na przedsiębiorczość

społeczną w Polsce. Zastosowane metody miały umożliwić „wniknięcie” w analizowany proces

przedsiębiorczy i poznanie jego struktury oraz przebiegu. Poznanie kontekstu funkcjonowania

i przebiegu przedsiębiorczości o celu społecznym umożliwiło identyfikację i analizę czynników

10

instytucjonalnych wpływających na tego typu aktywność – zgodnie z przyjętą perspektywą

teoretyczną.

W pracy wykorzystano metodę zbiorowego studium przypadku [Stake 2009; Yin 2009,

2015]. Zgodnie z tą metodą, pewna liczba przypadków była badana w celu poznania ogólnego

zjawiska [Stake 2009, s. 628]. Przypadki traktowano przedmiotowo, jako podstawę

dokonywania porównywań w celu określenia prawidłowości rządzących danym zjawiskiem

społecznym. Uzasadnieniem wyboru tej metody był nie tylko problem badawczy, ale również

wieloaspektowość przedsiębiorczości społecznej, jej dynamiczny charakter oraz konieczność

uwzględnienia kontekstu i okoliczności, w których rozwija się ten typ przedsiębiorczości

w Polsce [Czakon 2011; Yin 2009, 2015].

Mając na względzie wiarygodność uzyskanych wyników, zastosowano triangulację:

danych (pochodzących z różnych źródeł – od przedsiębiorców społecznych, jak

i przedstawicieli otoczenia) i badacza (w fazie końcowej do badań wprowadzono kontrolerów

wniosków) [Denzin 1978, za: Konecki 2000, s. 86].

W celu pozyskania danych do analizy wykorzystano następujące techniki ich

gromadzenia:

indywidualne wywiady pogłębione, przeprowadzone wśród 34 respondentów (liderów

podmiotów przedsiębiorczości społecznej oraz przedstawicieli organizacji otoczenia tj.

administracji publicznej, ośrodków wsparcia ekonomii społecznej, organizacji

pożyczkowych i poręczeniowych),

obserwacje w organizacjach przedsiębiorczości społecznej (technika wspomagająca

i uzupełniająca indywidualne wywiady pogłębione),

analiza dokumentów i materiałów dotyczących badanych podmiotów przedsiębiorczości

społecznej (technika wspomagająca i uzupełniająca indywidualne wywiady pogłębione),

obserwacja uczestnicząca działalności organizacji otoczenia przedsiębiorczości społecznej,

prowadzona na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym (tj. w ośrodku wsparcia

ekonomii społecznej, regionalnym komitecie rozwoju ekonomii społecznej oraz w ramach

Krajowego Komitetu Rozwoju Ekonomii Społecznej).Wyniki analizy dotyczące niniejszego

etapu przedstawiono w rozdziale 6.

Struktura rozprawy została podporządkowana realizacji celów pracy oraz udzieleniu

odpowiedzi na pytania badawcze, a także weryfikacji hipotez. Rozprawa składa się z siedmiu

rozdziałów, w tym wstępu i zakończenia.

11

Wstępne dociekania w rozprawie, przedstawione w rozdziale drugim, poświęcono

zdefiniowaniu oraz systematyzacji wiedzy na temat terminu „przedsiębiorczość społeczna”.

W rozdziale omówiono terminologię oraz przeanalizowano różne definicje i ujęcia tytułowego

terminu rozprawy obecne w literaturze światowej. Rozważania uzupełniło omówienie

i zilustrowanie procesowego ujęcia przedsiębiorczości społecznej, które akcentuje sposób

organizowania i prowadzenia działalności przedsiębiorczej o celu społecznym. Ponadto

przedstawiono przedsiębiorczość społeczną jako przedmiot badań naukowych, wskazując m.in.

na podejmowane problemy badawcze, metody analizy oraz dyscypliny, w ramach których

zjawisko to jest analizowane. Rozdział zamyka omówienie źródeł i uwarunkowań powstania

przedsiębiorczości społecznej na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu

europejskiego stanowiącego źródło inspiracji i punkt odniesienia dla działań i procesów

zachodzących w Polsce.

W rozdziale trzecim przedstawiono ramy teoretyczne planowanej analizy. Po pierwsze,

dokonano uporządkowania wiedzy na temat znaczenia drugiego tytułowego terminu rozprawy,

tj. „rozwoju” oraz przedstawiono wybrane sposoby ujmowania w literaturze przedmiotu

zagadnienia opisanego jako „rozwój przedsiębiorczości społecznej”. Po drugie, omówiono

teorie wykorzystane do analizy i interpretacji problemu badawczego. Z jednej strony wskazano

na teorie przedsiębiorczości, jako właściwe do wyjaśnienia istoty przedsiębiorczości o celu

społecznym. W tym punkcie odwołano się również do procesowego ujęcia przedsiębiorczości,

jako współczesnego podejścia stosowanego w badaniach niniejszego zjawiska. Z drugiej zaś

strony, nawiązując do dorobku nowej ekonomii instytucjonalnej, omówiono definicje

i znaczenie otoczenia instytucjonalnego dla rozwoju zjawisk społecznych i gospodarczych.

W rezultacie sformułowano założenia dla analizy podjętej w dalszej części rozprawy.

W rozdziale czwartym omówiono sposoby konceptualizowania terminu

„przedsiębiorczość społeczna” w dyskursie krajowym. Na tym tle omówiono trajektorię

rozwoju zjawiska uwzględniając jego (historyczne) źródła i przebieg do 2016 r. Analiza

obejmowała przebieg rozwoju przedsiębiorczości społecznej, jak również wybrane (kluczowe)

czynniki i uwarunkowania wpływające na ten proces. Dalszą analizę poświęcono

charakterystyce aktorów przedsiębiorczości społecznej w Polsce, tym samym definiując

zjawisko w ujęciu podmiotowym oraz wskazując ich główne funkcje. Analizę zamyka

przedstawienie czynników i uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce na

podstawie wybranych wyników badań i analiz przeprowadzonych w kraju.

12

Rozdział piąty zawiera omówienie metodyki badań empirycznych. Przedstawiono

i uzasadniono w nim dobór określonych metod i technik badawczych, jednocześnie wskazując

na ich zalety i ograniczenia. W rozdziale omówiono sposób doboru próby badawczej oraz

dokonano jej charakterystyki. Wskazano również na sposoby analizy i prezentacji danych.

Ponadto omówiono sposoby dbania o jakość realizowanych badań, mające na celu podniesienie

wartości poznawczej uzyskanych wyników.

W rozdziale szóstym przedstawiono wyniki badań empirycznych poświęconych roli

otoczenia instytucjonalnego w rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Badania

terenowe były podporządkowane udzieleniu odpowiedzi na pytania badawcze. Dążąc do

możliwie wszechstronnego rozpoznania roli czynników instytucjonalnych wpływających na

rozwój przedsiębiorczości społecznej z uwzględnieniem specyfiki zjawiska (łączącego

społeczne oraz ekonomiczne cele i metody działania) oraz różnorodnych zmiennych

determinujących jego powstanie i rozwój, wykorzystano metodykę wielokrotnego studium

przypadku. Prezentację i omówienie danych uzupełniła ich interpretacja. Na tym tle

przedstawiono konkluzje teoretyczne oraz praktyczne. Rozważania zamyka podrozdział

poświęcony ograniczeniom prowadzonych badań oraz kierunkom dalszej analizy.

W zakończeniu, stanowiącym rozdział siódmy, przedstawiono stopień osiągnięcia

wyznaczonych celów, zamieszczono streszczenia odpowiedzi na pytania badawcze i wyniki

weryfikacji hipotez.

Stopień osiągnięcia celów, odpowiedzi na pytania badawcze oraz wyniki

weryfikacji hipotez badawczych

Przeprowadzone studia literatury przedmiotu oraz badania empiryczne pozwoliły

osiągnąć wyznaczone cele, udzielić odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz dokonać

weryfikacji hipotez badawczych.

Przeprowadzona analiza literatury oraz badania empiryczne umożliwiły udzielenie

odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Zostały one omówione szczegółowo

w rozdziałach 4. i 6, natomiast ich streszczenia przedstawiono poniżej.

Pytanie badawcze 1: Jak przebiegała trajektoria zmian przedsiębiorczości społecznej

w Polsce?

W rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce wyróżniono następujące etapy:

1) do 1989 – powstanie i rozwój aktywności obywatelskiej w Polsce, w tym form

13

gospodarowania, które poprzez kooperację i samopomoc miały zapewnić możliwie jak

najlepszą sytuację społeczną, ekonomiczna, polityczną obywateli, udziałowców,

użytkowników; 2) 1989-2003 – odbudowa inicjatyw przedsiębiorczości społecznej w Polsce

w nowych realiach ustrojowych, politycznych i społeczno-gospodarczych; 3) 2004-obecnie

– testowanie rozwiązań w zakresie gospodarki społecznej, krystalizacja polskiego modelu

przedsiębiorczości społecznej w odniesieniu do uwarunkowań zewnętrznych (polityki

publicznej i wsparcia uzyskanego dla tego typu inicjatyw z Unii Europejskiej).

Przeprowadzona analiza wskazała na odrodzenie przedsiębiorczości społecznej

w Polsce, ukazała znaczenie dziedzictwa historycznego i kontekstu społecznego dla rozwoju

zjawiska. Jednocześnie zaakcentowała znaczenie uwarunkowań prawno-instytucjonalnych.

Z jednej strony należy podkreślić działalność decydentów publicznych związaną

z przyjętym kierunkiem rozwiązywania problemów społecznych (w tym uchwaleniem ustawy

o zatrudnieniu socjalnym, ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, ustawy

o spółdzielniach socjalnych i in.) [Leś 2005; Schimanek 2015]. Z drugiej zaś, należy wyróżnić

znaczenie integracji Polski z Unią Europejską i związane z tym możliwości w wymiarze

programowym, koncepcyjnym i finansowym.

Pytanie badawcze 2: W jaki sposób czynniki instytucjonalne oddziaływały na rozwój

przedsiębiorczości społecznej w Polsce?

Na podstawie wyników badań empirycznych za kluczowe dla rozwoju przedsiębiorczości

społecznej uznano trzy grupy czynników o charakterze instytucjonalnym. Pierwsza, to czynniki

związane z wartościami, postawami i modelami mentalnymi cechujące przedsiębiorcę

społecznego. Wpływały one na motywację do działania, ocenę i akceptację PS, a jednocześnie

kształtowały podejmowane przez liderów decyzje i ich zachowanie. Druga grupa to społecznie

usankcjonowane normy postępowania (czynniki normatywne) wpływające na proces

przedsiębiorczy i działania przedsiębiorców. Dotyczyły one postaw i zachowań partnerów,

klientów, urzędników – kluczowych interesariuszy PS. Wpływały one na legitymizację tego

typu aktywności w społeczeństwie, a w konsekwencji kształtowały rozwój PS. Trzecia grupa

czynników odnosi się do instytucji formalnych. W tym przypadku za kluczowe uznano rządowe

regulacje związane z zapewnieniem dostępu do zasobów finansowych i innych (np.

doradczych, szkoleniowych itp.), niezbędnych do utworzenia, prowadzenia i rozwijania

działalności w obszarze przedsiębiorczości społecznej. W tym punkcie kluczowe okazały się

reguły wdrażania instytucji formalnych dotyczących wsparcia publicznego realizowanego ze

środków Unii Europejskiej. Uzupełniając powyższe rozważania o wyniki studiów

14

literaturowych (omówionych w rozdziale 4) w tabeli 1 przedstawiono czynniki instytucjonalne

sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

Pytanie badawcze 2a: Jakie są okoliczności i przesłanki rozpoczynania aktywności

w obszarze przedsiębiorczości społecznej?

Asumpt do rozpoczęcia działań w obszarze przedsiębiorczości społecznej w grupie badanych

podmiotów stanowiły problemy społeczne wynikające z niezaspokojonej potrzeby (własnej lub

osób trzecich) lub chęci poprawy jakiegoś obszaru działania społeczeństwa lub wspólnoty

lokalnej. Problemy te rozwiązywane były na dwa sposoby – za pomocą tworzenia nowych

organizacji lub ekonomizowania działań istniejących podmiotów (np. organizacji non-profit).

Na poziomie jednostkowym zaangażowanie w przedsiębiorczość społeczną miało charakter

polimotywacyjny. Zidentyfikowano siedem przesłanek prowadzących do tego typu aktywności

tj.: interes własny lub społeczny, wsparcie publiczne, zdarzenia losowe, pobudki normatywne,

samorealizacja, wzorce rodzinne, powołanie/"misja z góry".

Wartości, normy i wzorce (instytucje nieformalne) cechujące badanych liderów wpływały

pozytywnie na zdolność realizacji założonych celów społecznych i ekonomicznych, a tym

samym sprzyjały rozwojowi badanych podmiotów przedsiębiorczości społecznej.

Pytanie badawcze 2b: Jakie reguły cechują zachowanie przedsiębiorców społecznych

oraz jaka jest ich rola w procesie przedsiębiorczym?

Analizując zachowanie przedsiębiorców społecznych w badanej grupie podmiotów za

kluczowe uznano: postawy względem pracy oraz wyobrażenia i przekonania na temat

prowadzonej działalności. Tym samym podkreślono znaczenie instytucji nieformalnych.

Pasywne postawy względem pracy charakteryzujące liderów wywodzących się z grup

wykluczonych utrudniały prowadzenie działań w zakresie przedsiębiorczości społecznej.

Rozwój przedsiębiorczości społecznej ograniczały nawyki, wzory zachowań i myślenia

charakteryzujące liderów wywodzących się z sektora pozarządowego, związane

z wyobrażeniami na temat celów działania oraz sposobów ich osiągania.

Rozwój przedsiębiorczości społecznej ograniczały niskie kompetencje społeczne

charakteryzujące liderów wywodzących się z grup wykluczonych społecznie.

Pytanie badawcze 2c: W jaki sposób przedsiębiorczość społeczna jest postrzegana

w społeczeństwie i jakie znaczenie ma ten czynnik dla prowadzonej działalności?

Odbiór społeczny stanowi istotny czynnik wpływający na powodzenie prowadzonej

w ramach PS działalności. Badania wykazały: niezrozumienie idei przedsiębiorczości

społecznej w społeczeństwie przejawiające się stereotypowym postrzeganiem działalności

15

określeniem „społeczna” (socjalna) jako nieodpłatnej i charytatywnej, niskie zaufanie

względem organizacji realizujących dualne cele oraz uprzedzenia względem osób z grup

wykluczonych (marginalizowanych). Cechy te utrudniały nawiązywanie kontaktów

z interesariuszami, pozyskiwanie klientów i partnerów, a w efekcie nie sprzyjały rozwojowi

podmiotów PS.

Dostęp do wiedzy na temat celów, metod działania i efektów osiąganych przez podmioty

przedsiębiorczości społecznej wpływał pozytywnie na nawiązanie i/lub umocnienie kooperacji

z interesariuszami oraz przyczyniał się do legitymizacji tej formy działania w społeczności.

Pytanie badawcze 2d: Jakie znaczenie dla prowadzenia działalności w zakresie

przedsiębiorczości społecznej miało wsparcie publiczne świadczone ze środków Unii

Europejskiej?

Dostępność wsparcia publicznego świadczonego z funduszy strukturalnych UE pobudzała

zainteresowanie przedsiębiorczością społeczną wśród osób fizycznych i prawnych –

przyczyniając się do powstawania podmiotów, które miały na celu rozwiązanie różnorodnych

problemów społecznych za pomocą narzędzi rynkowych. Równocześnie stała się ona

elementem dyskursu publicznego i polityki w zakresie sposobów rozwiązywania problemów

społecznych.

Dostępność wsparcia publicznego świadczonego z funduszy strukturalnych UE umożliwiała

tworzenie nowych organizacji w obszarze przedsiębiorczości społecznej oraz ekonomizowanie

działalności istniejących oraz testowanie nowych sposobów w zakresie rozwiązywania

problemów społecznych.

Pytanie badawcze 2e: W jaki sposób zasady zorganizowania wsparcia publicznego

z Unii Europejskiej wpływały na podejmowanie i prowadzenie działalności w zakresie

przedsiębiorczości społecznej?

Zasady zorganizowania wsparcia publicznego dla PS wyznaczały „reguły gry” dla podmiotów

PS, jak i organizacji otoczenia wspierającego.

Owe reguły w praktyce oznaczały: nadmierną formalizację i biurokrację działań finansowanych

ze środków UE; orientację na procedury, kwestie formalne i techniczne („rozliczanie

wskaźników projektowych”) nie zaś uzyskane rezultaty; niedopasowanie mechanizmów

wsparcia finansowego, doradczego, szkoleniowego do predyspozycji i potrzeb odbiorców;

sztywność proceduralną i in.

Zasady organizujące wsparcie publiczne ograniczały możliwości powstawania i rozwoju

zróżnicowanych co do formy i sposobu działania podmiotów PS, jak również utrudniały

16

profesjonalizowanie oferty działającym organizacjom pozarządowym. Ponadto rodziły

postawy oportunistyczne wśród potencjalnych beneficjentów (np. instrumentalne traktowanie

spółdzielni socjalnej jako sposobu na pozyskanie kapitału finansowego; tworzenie „podmiotów

na próbę”; brak zaangażowania i sprowadzenie aktywności tylko do formalnego udział

w przedsięwzięciu z zakresu PS), a także uzależnienie od wsparcia publicznego.

Reguły wdrażania wsparcia publicznego utrudniały organizacjom otoczenia PS elastyczne

dostosowanie oferty do zapotrzebowania rynkowego, predyspozycji i możliwości odbiorców.

Oznaczały orientację w działaniu na „rozliczenie projektów i osiągnięcie wskaźników”

wynikającą z konieczności wywiązania się z warunków umowy.

Wykorzystując studia literaturowe oraz empiryczne dokonano weryfikacji

sformułowanych hipotez badawczych.

Hipoteza 1: „Trajektoria rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce jest

warunkowana czynnikami politycznymi, społecznymi i historycznymi, zaś współcześnie jest

ona silnie uzależniona od unormowań prawnych i procedur związanych z programowaniem

Unii Europejskiej”, znalazła potwierdzenie w wyniku przeprowadzonych studiów

literaturowych. Wykazały one znaczenie ww. czynników dla powstania i przebiegu zjawiska

w Polsce. Od najdawniejszych czasów jednostki i grupy obywateli podejmowały w Polsce

działania mające na celu samopomoc, samoobronę lub zapewnienie realizacji różnych potrzeb,

wykorzystując do tego celu różne formy organizacyjne – od nieformalnych wspólnot, przez

fundacje i stowarzyszenia, aż do spółek gospodarczych i spółdzielni. Rola, charakter

i uwarunkowania aktywności obywatelskiej ulegały zmianom, niemniej jednak stanowią one

pierwowzór i kontekst dla działań wspólnotowych podejmowanych współcześnie [Leś 2001;

Frączak 2006; Piechowski 2008; Kurleto 2016]. Historia ma znaczenie (history matter)

i stanowi ważną zmienną kontekstową, która wzbogaca wyjaśnianie przemian porządku

społecznego w tym zakresie. Przemiany systemowe, które dotknęły Polskę po 1989

r., a w szczególności wstąpienie do Unii Europejskiej, stworzyły niepowtarzalną okazję

(window of opportunity) na promocję, przetestowanie i wdrożenie nowatorskich metod i działań

w zakresie rozwiązywania problemów społecznych z wykorzystaniem formuły

przedsiębiorczości społecznej. Integracja europejska przyczyniła się do upowszechniania

rozwiązań z zakresu gospodarki (ekonomii) społecznej, umożliwiła realizację różnorodnych

projektów (w tym o charakterze innowacyjnym i testującym) oraz intensywniejszej wymiany

doświadczeń i współpracy z partnerami z zagranicy. Jednocześnie w praktyce oznaczała ona

konieczność rozpoznania i przełożenia na rodzimy grunt koncepcji określonej mianem

17

ekonomii społecznej [Małecka-Łyszczek 2017]. Analizując uwarunkowania rozwoju PS należy

podkreślić rolę otoczenia prawnego (instytucji formalnych), które tworzyło ramy formalne

i finansowe dla działań z obszaru PS. Zasadniczą rolę spełniały tu dokumenty tworzone na

poziomie unijnym, które wyznaczały ramy, kierunek, a także nadawały znaczenie działalności

przedsiębiorczej o celu społecznym. Strategie, plany, programy tworzone na poziomie

krajowym stanowiły instrument służący realizacji polityki rozwoju społeczno-gospodarczego

kraju, w tym regulowały warunki i procedury wykorzystania środków finansowych

pochodzących z budżetu Unii Europejskiej. Tym samym determinowały one warunki

powstawania i działania podmiotów PS, jak również organizacji tego procesu.

Hipoteza 2: „Reguły dotyczące wdrażania wsparcia publicznego ze środków Unii

Europejskiej oraz programów krajowych utrudniały rozwój przedsiębiorczości społecznej

w Polsce”, weryfikowana w toku analizy literatury oraz badań empirycznych została

potwierdzona. Wsparcie publiczne zdefiniowane jako programy finansowane ze środków

publicznych przeznaczone na utworzenie i prowadzenie działalności w zakresie ekonomii

społecznej, odegrało istotną rolę w promocji nowatorskich rozwiązań w zakresie aktywnej

integracji, tworzenia miejsc pracy i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w Polsce.

Podkreślić należy skalę przeznaczonych na ten cel środków finansowych, która była

nieporównywalna w stosunku do innych dostępnych dotychczas źródeł. Umożliwiła ona

realizację projektów o charakterze testującym, innowacyjnym, jak i kontynuację tego sposobu

działania i myślenia o rozwiązywaniu problemów społecznych w kolejnych perspektywach

finansowych UE. Przeprowadzona analiza wykazała, iż sposób wdrażania wsparcia

publicznego w Polsce ograniczał możliwości rozwoju przedsiębiorczości o celu społecznym.

Reguły dystrybucji środków publicznych (unijnych) cechowały m.in.: koncentracja na

kwestiach formalnych i proceduralnych a nie uzyskanych rezultatach, ograniczona elastyczność

w dostosowaniu zapisów programów (operacyjnych i wdrożeniowych) do zmieniających się

uwarunkowań i potrzeb odbiorców wsparcia. Rozwojowi przedsiębiorczości społecznej nie

służyło również wąskie myślenie o sposobie jej wspierania, przejawiające się koncentracją na

działalności ośrodków wsparcia ekonomii społecznej oraz małą dywersyfikacją oferowanych

rozwiązań finansowych. Ponadto należy wspomnieć o szczegółowym określaniu celów

i działań planowanych do realizacji oraz wąskiej interpretacji roli gospodarki społecznej

w dokumentach programowych. W efekcie czego ten sposób wdrażania wsparcia publicznego

ograniczał możliwości powstawania i rozwoju zróżnicowanych co do formy i sposobu działania

podmiotów przedsiębiorczości społecznej, jak również utrudniał profesjonalizowanie oferty

18

działającym organizacjom. Ponadto rodził postawy oportunistyczne wśród beneficjentów (np.

instrumentalne traktowanie spółdzielni socjalnej jako sposobu na pozyskanie kapitału

finansowego). Reguły wdrażania wsparcia publicznego utrudniały działanie podmiotom

otoczenia, reagowanie na potrzeby odbiorców w sposób elastyczny i dopasowany do ich

możliwości i sytuacji.

19

Tabela 1. Czynniki sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce – perspektywa instytucjonalna

Główne wnioski

Czynniki sprzyjające Czynniki ograniczające

Jakie czynniki

instytucjonalne

sprzyjały, a jakie

ograniczały rozwój

przedsiębiorczości

społecznej w Polsce?

Inst

ytu

cje

form

aln

e - Europejska polityka w zakresie przedsiębiorczości

społecznej oraz jej promocja w kontekście tradycyjnej

przedsiębiorczości, innowacji społecznych oraz aktywnej

polityki społecznej.

- Krajowa polityka w zakresie ekonomii społecznej

(i solidarnej) realizowana na poziomie centralnym oraz

regionalnym.

- Dostępność środków finansowych (wsparcia publicznego)

dedykowanych rozwojowi organizacji ekonomii

(gospodarki) społecznej.

- Analiza i nowelizacja uregulowań prawnych w zakresie

gospodarki społecznej.

- Niska skuteczność i trafność wsparcia kierowanego do podmiotów PS

w ramach programów UE (niedopasowanie form organizacyjnych,

zakresu wsparcia, oferty do potrzeb podmiotów PS oraz

predyspozycji/możliwości jednostek).

- Nadmierny formalizm i biurokratyzacja procedur związanych

z wykorzystaniem środków publicznych przez uprawnione podmioty.

- Koncentracja na absorpcji środków unijnych, nie zaś sposobie ich

wykorzystania i uzyskanych rezultatach.

- Słabe przygotowanie i ograniczona zdolność jednostek

uczestniczących w procesie wsparcia (np. OWES, ROPS) do

efektywnej realizacji wszystkich przypisanych im funkcji.

- Błędy i utrudnienia proceduralno-prawne.

- Brak wiedzy na temat społecznych i ekonomicznych rezultatów

działania PS oraz efektywności i skuteczności działań finansowanych

ze środków UE.

Inst

ytu

cje

nie

form

aln

e

- Wielowiekowe tradycje działań obywatelskich w Polsce.

- Wysoki poziom zaufania społecznego względem organizacji

obywatelskich w Polsce.

- Wzrost popularności nowych wzorów zachowań

w społeczeństwie (np. społeczna odpowiedzialność biznesu,

społecznie odpowiedzialna konsumpcja).

- Motywacja przedsiębiorców społecznych zorientowana na

normy i wartości (lub motywacja mieszana).

- Postawy przedsiębiorców społecznych – traktowanie pracy

jako wartości autotelicznej.

- Bariery mentalne, nawyki, schematy działania, wyobrażenia osób

zaangażowanych w przedsiębiorczość społeczną (myślenie

społecznikowskie, roszczeniowość i pasywność osób wywodzących się

z grup wykluczonych).

- Brak zaufania społeczeństwa do podmiotów łączących w swojej

działalności cele (funkcje) społeczne i ekonomiczne.

- Stereotypowy odbiór organizacji obywatelskich i spółdzielczych przez

interesariuszy PS (administrację publiczną, urzędy, społeczeństwo).

- Niski poziom kapitału społecznego (niechęć do współpracy z innymi,

nieufność wobec innych, w tym brak zaufania i akceptacji społecznej

dla osób z grup defaworyzowanych).

Źródło: opracowanie własne.

20

Literatura

A framework for action: social enterprise & impact investing (2012), United Nations Global Compact,

The Rockefeller Foundation, New

York [www.unglobalcompact.org/docs/issues_doc/development/Framework_Social_Enterprise

_Impact_Investing.pdf], (30.07.2018).

A map of social enterprises and their eco-systems in Europe (2014), A report submitted by ICF

Consulting Services, European Commission Directorate General for Emlpoyment, Social

Affairs and Inclusion, Brussels

[http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=89&newsId=2149], (30.07.2018).

Alvord S.H., Brown L.D., Letts C.W. (2004), Social Entrepreneurship and Societal Transformation

An Exploratory Study, „The Journal of Applied Behavioral Science”, 40(3), 260-282.

Bacq S., Janssen F. (2011), The multiple face of social entrepreneurship: A review of definitional

issues based on geographical and thematic criteria, „Entrepreneurship & Regional

Development”, 23(5-6), 373-403.

Brouard F., Larivet S. (2010), Essay of Clarification and Definitions of related concepts of Social

Enterprise, Social Entrepreneur and Social Entrepreneurship, [w:] A. Fayolle, H. Matlay (red.),

Handbook of Research on Social Entrepreneurship, Edward Elgar Publishing, Northhampton,

29-56.

Ciepielewska-Kowalik A., Pieliński B., Starnawska M., Szymańska A. (2015), Social Enterprise

in Poland: Institutional and Historical Context, ICSEM Working Papers,

No 11, The International Comparative Social Enterprise Models, Liege.

Commons J. R. (1931), Institutional Economics, „American Economic Review”, 21, 648-657.

Czakon W. (2011), Zastosowanie studiów przypadku w badaniach nauk o zarządzaniu,

[w:] W. Czakon (red.), Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, Oficyna

a Wolters Kluwer business, Warszawa, 45-63.

Dacin P.A., Dacin M.T., Matear M. (2010), Social Entrepreneurship: Why We Don't Need

a New Theory and How We Move Forward From Here, „Academy of Management

Perspectives”, 24(3), 37-57.

Davis L.E., North D.C. (1971), Institutional Change and American Economic Growth, Cambridge

University Press, Cambridge.

Dees J.G. (2008), Definicja przedsiębiorczości społecznej, [w:] J.J. Wygnański (wybór tekstów),

Przedsiębiorstwo społeczna. Antologia kluczowych tekstów, Fundacja Inicjatyw Społeczno-

Ekonomicznych, Warszawa, 245-252.

Defourny J., Nyssens M. (2010), Conceptions of Social Enterprise and Social Entrepreneurship

in Europe and the United States: Convergences and Divergences, „Journal of Social

Entrepreneurship”, 1(1), 32-53.

Ferri E. (2014), Social entrepreneurship and institutional context: a quantitative analysis, Doctoral

Thesis, Internatinal Doctorate in Entrepreneurship and Management.

Frączak P. (2006), Szkic do historii ekonomii społecznej w Polsce, [w:] Raport Otwarcia projektu

„W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Fundacja Inicjatyw Społeczno-

Ekonomicznych, Warszawa.

Furubotn E.G., Richter R. (2005), Institutions and Economic Theory. The Contribution of the New

Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor.

Giza-Poleszczuk A., Hausner J. (2008), Wprowadzenie – ekonomia społeczna i rozwój,

[w:] A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery

rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych,

Warszawa, 11-40.

21

Haugh H. (2010), Przedsiębiorstwo społeczne: więcej niż wynik ekonomiczny i indywidualny zysk,

[w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo

Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa, 197-221.

Hausner J. (2008), Zarządzanie publiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Herbst J. (2008), Pole przedsiębiorczości społecznej w Polsce, [w:] J. Hausner, A. Giza-Poleszczuk

(red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle

wyników, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, 41-86.

Hoogendoorn B., Hartog C. (2011), Prevalence and determinants of social entrepreneurship at the

macro-level, EIM Research Reports [https://core.ac.uk/download/pdf/6480306.pdf],

(30.07.2017).

Kerlin J.A. (2017), Shaping social enterprise: Understanding institutional context and influence,

Emerald Publishing Limited, Bingley.

Kerlin J.A. (2013), Defining social enterprise across different contexts: A conceptual framework

based on institutional factors, „Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly”, 42(1), 84-108.

Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydanie I,

3 dodruk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (2014), Monitor Polski 2014, poz. 811,

tom 1.

Kraśnicka T. (2002), Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej

i pozaekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.

Kurczewska A. (2013), Przedsiębiorczość jako proces współoddziaływania sposobności i intencji

przedsiębiorczych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Kurleto M.H. (2016), Model przedsiębiorstwa społecznego, Difin, Warszawa.

Leadbeater C. (1997), The Rise of the social entrepreneurship, London, Demos.

Lehner O.M. (2012), Social Entrepreneurship Perspectives. Triangulated Approaches to Hybridity,

Jyväskylä Studies in Business and Economics,

Jyväskylä [www.acrn.eu/resources/Journals/TriangulatedSE.pdf], (21.09.2018).

Leś E. (2001), Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Leś E. (2005), Nowa ekonomia społeczna. Wybrane koncepcje, „Trzeci Sektor”, 2, 36-44.

Leś E. (2008), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Przegląd koncepcji

i dobrych praktyk, [w:] E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne.

Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa,

37-56.

Leś E. (2013), Organizacje non profit w nowej polityce społecznej w Polsce na tle europejskim,

Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Warszawa.

Mair J., Marti I. (2006), Social entrepreneurship research: A source of explanation, prediction, and

delight, „Journal of World Business”, 41, 36-44.

Małecka-Łyszczek M., (2017), Współpraca administracji publicznej z podmiotami ekonomii

społecznej. Aspekty prawnoadministracyjne, Wolters Kluwer, Warszawa.

Nicholls A. (2013), Legitymizacja przedsiębiorczości społecznej: izomorfizm refleksyjny w stadium

preparadygmatu, „Ekonomia Społeczna”, 1(6), 101-117.

North D.C. (1994), Economic Performance Through Time, „The American Economic Review”, 84(3),

359-368.

North D.C. (2005), Understanding the Proces of Economic Change, Princeton University Press,

Princeton, Oxford.

North D.C. (2006), Efektywność gospodarcza w czasie, [w:] A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski,

J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie socjologiczne,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 553-662.

22

North D.C. (2017), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Wydanie 29,

Cambridge University Press, Nowy York.

Noya A. (2015), Policy Brief on Social Impact Measurement for Social Enterprises. Policies

for Social Entrepreneurship, OECD, European Commission, Paris, Luxemburg

[www.oecd.org/social/PB-SIM-Web_FINAL.pdf], (20.07.2018).

Noya A. (red.) (2009), The Changing Boundaries of Social Enterprises, Local Economic and

Employment Development (LEED), OECD Publishing, Paris.

Noya A., Clarence E. (red.) (2007), The Social Economy: Building Inclusive Economies, Local

Economic and Employment Development (LEED), OECD Publishing, Paris.

Orczyk J. (2012), Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączek, J. Hausner, S. Mazur

(red.), Wokół ekonomii społecznej, MSAP UEK, Kraków, 177-192.

Perrini F. (2006), Social entrepreneurship domain: setting boundaries, [w:] F. Perrini (red.), The New

Social Entrepreneurship. What Awaits Social Entrepreneurial Ventures?, Edward Elgar

Publishing, Cheltenham.

Perrini F., Vuro C. (2006), Social Entrepreneurship: Innovation and social change across theory and

practice, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Social Entrepreneurship, Palgrave

Macmillan Ltd.

Perrini F., Vurro C. (2010), Przedsiębiorczość społeczna: innowacyjność i zmiana społeczna w teorii

i praktyce, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo

Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa, 70-102.

Perrini F., Vurro C., Costanzo L. (2010), A process-based view of social entrepreneurship: From

opportunity identification to scaling-up social change in the case of San Patrignano,

„Entrepreneurship & Regional Development”, 22(6), 515-534.

Piechowski A. (2008), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycja

i przykłady, [w:] E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczna.

Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa,

13-36.

Praszkier R., Zabłocka-Bursa A., Józwik E. (2014), Social Enterprise, Social Innovation and Social

Entrepreneurship in Poland: A National Report, University of Warsaw, EFESEIIS [www.fp7-

efeseiis.eu/national-report-poland], (30.07.2018).

Robinson J. (2010), Omijanie barier społecznych i instytucjonalnych w dostępie do rynku: jak

przedsiębiorcy społeczni identyfikują i oceniają istniejące możliwości, [w:] J. Mair, J. Robinson,

K. Hockerts, Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP

w Warszawie, Warszawa, 109-135.

Roy M.J., McHugh N., Huckfield L., Kay A., Donaldson C. (2015), The most supportive environment

in the world’? Tracing the development of an insttutional‘ecosystem’ for social enterprise”,

„Voluntas”, 26(3), 777-800.

Rymsza A. (2010), Wstęp do wydania polskiego, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts,

Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP

w Warszawie, Warszawa, 9-12.

Satellite Account on Non-profit and Related Institutions and Volunteer Work (2018), Handbook of

National Accounting Satellite, 91(1), United Nations, New York

[https://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/docs/UN_TSE_HB_FNL_web.pdf], (30.07.2018).

Sekliuckiene J., Kisielius E. (2015), Development of social entrepreneurship initiatives: a theoretical

Framework, „Procedia – Social and Behavioral Sciences”, 213, 1015-1019.

Sharir M., Lerner M. (2006), Gauging the success of social ventures initiated by individual social

entrepreneurs, „Journal of World Business”, 41 (1), 6-20.

Shockley G.E., Frank P.M., Stough R.R. (red.) (2008), Non-market entrepreneurship:

Interdisciplinary Approaches, Edward Elgar, Cheltenham.

Social Enterprises (1999), OECD Publishing, Paris.

23

Social enterprises and their eco-systems: A European mapping report. Updated country report:

Poland (2016), European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and

Inclusion, Brussels.

Schimanek T. (2015), Finansowanie przedsiębiorstw społecznych w Polsce, „Ekonomia Społeczna”,

2, 7-20.

Stake R.E. (2009), Jakościowe studium przypadku, [w:] N.K. Denzim, Y.S. Lincoln (red.), Metody

badań jakościowych, T. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 623-654.

Starnawska M. (2014), Zachowanie poprzez sieciowanie w przedsiębiorczości społecznej

w odpowiedzi na trudne otoczenie instytucjonalne – przypadek pięciu spółdzielni socjalnych,

„Problemy Zarządzania”, 12(4)/49, t. 2, 97-116.

Starnawska M. (2017), Przedsiębiorczość społeczna w świetle teorii instytucjonalnej – próba

przyczynku teoretycznego, [w:] Ł. Sułkowski, A. Marjański (red.), Przedsiębiorczość

w dobie wyzwań rozwojowych, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, XVIII(12), Część I,

Wydawnictwo Społeczne Akademii Nauk, Łódź-Warszawa, 149-160.

Stephan U., Uhlaner L.M., Stride C.B. (2015), Institutions and social entrepreneurship: the role of

institutional voids, Institutional Support and Institutional Configurations, „Journal

of International Business Studies”, 46, 308-331.

Teo A. C.-Y., Tan W.-B. (2013), Developing a Model of Social Entrepreneurship: A Grounded Study

Approach, EMES-SOCENT Conference Selected Papers, no. LG13-36, 4th EMES International

Research Conference on Social Enterprise, Liege

[https://emes.net/content/uploads/publications/teo___tan_ecsp-lg13-36.pdf], (30.07.2018).

The best countries to be a Social Entrepreneur 2016 (2016), Thomson Reuters

Foundation [http://poll2016.trust.org/], (30.07.2018).

Urbano D., Ferri E., Peris-Ortiz M., Aparicio S. (2017), Social entrepreneurship and institutional

factors: A literature review, [w:] M. Peris-Ortiz, F. Teulon, D. Bonet-Fernandez (red.), Social

Entrepreneurship in Non-Profit and Profit Sectors. Theoretical and Empirical Perspectives,

International Studies in Entrepreneurship, 36, Springer, 9-30.

Urbano D., Toledano N., Soriano D.R. (2010), Analyzing social entrepreneurship from an institutional

perspective: Evidence from Spain, „Journal of Social Entrepreneurship”, 1(1), 54-69.

Yin R.K. (2009), Case study research. Design and Methods, Fourth Edition, Sage Publications, Los

Angeles California.

Yin R.K. (2015), Studium przypadku w badaniach naukowych. Projektowanie metody, tł. J. Gilewicz,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Zimmer A., Bräuer S. (2014), The Development of Social Entrepreneurs in Germany,

Westfälische Wilhelms University [www.unimuenster.de/imperia/md/content/ifpol/mitarbeiter/z

immer/developement_of_social_entrepreneurs.pdf], (4.12.2015).