RİSK DEĞERLENDİRME

BÜLTENİ

“Hasar servisi ve underwriterlar için mühendislik branşı

risk ve hasar değerlendirmeleri”

Sayı: 2015/3

Ekol Sigorta Ekspertiz Hizmetleri Limited Şirketi

Kasım 2015 Risk ve Mühendislik Grubu Bülteni

LAZER, RÖNTGEN TÜPLERİ, TÜPLER ve VALFLER

LAZER NEDİR

Tek renkli, oldukça düz, yoğun ve aynı fazlı paralel dalgalar halinde genliği yüksek güçlü bir

ışık demeti üreten alettir.

Lazer ingilizce; Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation (uyarılmış radyasyon

salınımlarıyla ışığın kuvvetlendirilmesi) cümlesindeki kelimelerin baş harflerinin alınmasından türetilmiş

bir kelimedir.

LAZERİN ÇALIŞMA PRENSİBİ

Optik bakımdan saydam, bir ucunda tam sırlı ve yansıtıcı, diğer ucunda yarı sırlı kısmen

yansıtıcı iki ayna bulunan bir tüp alınır. Buna gaz, sıvı ve katı bir madde doldurulur. Dışarıdan ışık

verme, elektrik akımı geçirmek suretiyle veya kimyasal bir yolla elde edilen enerji, ortamdaki atomlara

ulaşır. Bunların bazıları bu enerjiyi emerler. Fazla enerji, atomları kararsız hale getirir. Kendisine bir

foton çarpan, uyarılmış ve kararsız atom, fazla enerjiyi foton neşrederek verir. Fotonlar, benzer şekilde

diğer fotonların neşrini sağlar. Uçlara ulaşan fotonlar, aynalardan yansıyarak geri dönerler ve olay

devam eder. Uyarma ve tahriklerde ortamdaki fotonlar artar. Atomların hemen hemen hepsi, foton

yaymaya başlayınca kuvvetlenen ışık, yarı sırlı uçtan dışarı çıkar.

LAZER IŞINININ ÖZELLİKLERİ

En büyük özelliği dağılmaz olması ve yön verilebilmesidir. Bu özelliğinden istifade ile mesafe

ölçme ve fiber optik teknolojisi geliştirilmiştir. Dalga boyunun küçük olması dağılmayı da büyük ölçüde

azaltır. Uyarılan atomlar her yön yerine belli yönlerde hareket ederler. Bu lazerin çok parlak olmasını

doğurur.

Lazer ışını, dalga boyu tek olduğundan monokromatik özellik taşır. Frekans dağılım aralığı,

frekansının bir milyonda biri civarındadır. Bu sebepten istenilen frekansta çok sayıda dalgalar lazer

dalgası üzerine bindirilmek suretiyle haberleşmede iyi bir sinyal jeneratörü olarak iş görür.

Aynı anda birçok bilgi bir yerden başka yere gönderilebilir.

Lazer ışını dağılmaz olduğundan kısa darbeler halinde yayınlanabilmesi mümkündür. Kayıpsız

yüksek enerji nakli yapılması bu özelliği ile sağlanabilir. Lazer kendisinde bulunan yüksek enerji

sayesinde kesme, kaynak ve delme endüstrisinde kullanılır. Ayrıca lazer darbesinin çok kısa

olmasından yüksek hız fotoğrafçılığında faydalanılır. Yönlü bir hareket olması özelliğinden ise holografi

ve ölçüm biliminde yararlanılır. Bütün özellikleri ile uzak mesafe ölçümlerini mümkün kılar. Lazer

ışını tek dalga boyuna sahip olduğu için lazer cinsine göre çeşitli renkte ışınlar elde etmek

mümkündür.

LAZER KAYNAĞI

Lazer kaynağı, endüstriyel gaz (Karbondioksit) ve Nd: YAG (Katı hal lazeri) şeklinde sanayide

son yıllarda hızla gelişen bir uygulama sahasına sahiptir. Lazer ışınının yüksek enerji yoğunluğuna

sahip olmasından dolayı hızlı kaynak yapma yetisi ve dolayısıyla birim alanda daha düşük ısı girdisine,

yüksek nüfuziyete ve kaynak bölgesinde düşük çarpılma riskine ihtimal verir. Bu işlemde lazer ışını

kaynak yapılacak malzemeye odaklanır ve herhangi bir dolgu maddesi gerekmeden işlem kendi

kendine (otojen olarak) tamamlanır. Kaynak sırasında işlem verimliliğini, kaynak kalitesini ve kaynak

banyosunu (ergimiş metal oksitlenmeden) korumak için koruyucu gaz olarak kullanılır. Karbondioksit

lazer kaynağında genellikle koruyucu gaz olarak helyum kullanılır, çünkü helyumun yüksek bir

iyonlaşma potansiyeli vardır ve buda plazma oluşumunu azaltarak nüfuziyeti artırıp yüksek kaliteli

kaynak yapılmasını sağlar. Özel uygulamalarda, koruyucu gazlar karışım halinde kullanılırsa daha iyi

sonuç vermektedir.

LAZER ÇEŞİTLERİ

OPTİK POMPALAMALI LAZER

YAKUT LAZERİ

En eski lazerdir kristalin yapı taşı Al2O3 tür ve küçük sayıda olmak üzere Al+3 iyonları Cr+3 iyonlarıyla değiştirilmiş durumdadır. Cr+3 iyonları kırmızı ışıktan sorumludur bu lazer çeşidinde. Tersine birikime ulaşmak için bir flaş kullanılır. Flaşın güçlü ışığı, kristalin elektronlarını yüksek seviyelere pompalar. Flaş beyaz ışık yayar ve çok şiddetlidir. (beyazın içinde her renk vardır yani bu görünür bölgeye düşen her dalga boyu anlamına gelir). Kristal çubuk flaş lambasından gelen uygun frekanslı ışığı emer ve lazer ışığı yaymaya hazır olur. Kendiliğinden yayımlanan bir foton zincirleme reaksiyon başlatır ve 693nm (kırmızı) dalga boyunda lazer ışığı oluşur. Tersine birikime uğramış atomlar, çubukta 0.001 saniye kalırlar yani devamlılık için flaş bu sıklıkta yakılmalıdır.

ATOMİK ÇARPIŞMALARLA POMPALAMA

HELYUM-NEON LAZERİ

Bu tip lazer devamlı ışık veren bir sistemdir. Cam deşarj tüpü %80-%20 oranda helyum ve neon ile doludur. Gerekli tersine birikim, neon ve helyum atomları arsındaki çarpışmalarla sağlanır. Bu lazer işleminde, yüksek voltaj deşarj tüpüne verilir ve helyum atomları 20.61eV alarak, temel halden, yarı kararlı hale geçer. Neon ile çarpışır ve ona 20.61eV ve ekstradan 0.05eV kinetik enerjisinden verir. Bu sefer neon 20.66eV enerji alarak yarı kararlı seviyesine gelir. Helyum, temel hale foton yaymadan iner, çünkü bütün enerjisini Neon’ a vermiştir. Bunlardan sonra kendiliğinden ışıyan bir neon atomu diğer neon atomlarını salınım yapmak için zorlar ve zincirleme reaksiyon devam eder, sürekli bir lazer ışını oluşur, ta ki yüksek voltaj kesilerek tersine birikim engelleninceye dek. He-Ne gaz lazeri 632.8 nm lazer ışığına ve ayrıca kızılötesi birçok ışımaya neden olur. Ama bu lazer çok güçlü bir enerji açığa çıkarmaz.

KARBON DİOKSİT – NİTROJEN LAZERİ

Çok güçlüdür. Çalışması helyum-neon lazerininkine benzer. Karbondioksit molekülleri lazeri oluşturur ve nitrojen ise CO2’nin tersine birikime ulaşmasını sağlar. Bu tip lazerler, kolayca 10kW sürekli enerji sağlarlar. Ayrıca kısa şoklarla çok daha güçlü enerjiler verebilirler. Bu lazer ışını görünmezdir ve elektromanyetik spektrumun kızılötesi bölgesinde yer alır. (Kızıl ötesi ışınlar ısı ışınları diye de adlandırılabilir.)

NEODYMIUM LAZERİ Termonükleer füzyon deneyleri için yapılmıştır ve bu lazer 10- 9 saniyelik sürelerle 8*1010kW enerji verir.

KRİPTON LAZERİ Bu lazer yeşil ışık yayar. Bu da fazla güçlü değildir.

RÖNTGEN TÜPLERİ

Röntgen tüpleri röntgen cihazının çok önemli bir parçasıdır. X- ışınları bu tüplerde elde edilir. Değişik

tip ve özellikte röntgen tüpleri üretilmektedir.

Modern Röntgen Tüpleri

"Modern röntgen tüpleri" ; sabit anotlu, döner anotlu ve iki foküslü olmak üzere değişik şekillerde

üretilmektedir.

Modern Röntgen Tüplerinin Yapısı

Röntgen tüpü; x-ışınlarının oluşturulmasına

yarayan, havası boşaltılmış ve içerisindeki

katot ve anot olmak üzere iki elektrot

bulunan cam bir zarftır.

EY=Elektron yöneltici H= Hedef

F= Flaman A= Anot

K= Katot P= Pencere

FK= Flaman kablosu C= Cam zarf

YVT= Yüksek voltaj kablosu

Cam Zarf: Tüpün diğer kısımlarını içinde bulunduran, havası tamamen boşaltılmış(vakum) bir

koruyucu olup modern tüplerde genellikle silindir şeklinde üretilmektedir.

Katot (cathode) : Flamanın etrafındaki metalden meydana gelmiş olup, flamanı ısıtacak akımı

taşıma görevi yapar. Katot, tüpün negatif elektrotudur. Flaman, ısıya dayanıklı bir metal olan

Tungstenden yapılmıştır. Flaman transformatöründen gelen akımla ısıtılan flaman, kendisini ısıtan

akım şiddetiyle doğru orantılı olarak elektron yayar. Flaman ısıtıldıkça, flaman etrafında bir elektron

bulutu oluşur. Flamandaki elektron bulutunun yoğunluğu, anottan elde edilecek olan x- ışını demetinin

de yoğunluğunu tayin eder.

Yani; elde edilecek olan x- ışınlarının yoğunluk derecesini, flamanda oluşturan eletronların miktarı

belirler.

Anot (anode) : Katodun karşısında bulunan ve üzerine x- ışını oluşturacak olan elektrotların

gönderildiği kısım olup, bakır bir levha ortasına gömülü Tungsten (Volfram) hedeften meydana

gelmiştir. Tüpün pozitif elektrottur. Hedef olarak Tungsten'in seçilmesi, atom numarasının (Z=74) ve

kaynama noktasının çok yüksek (3400 C) olmasındandır. İşte: bu nedenle, bombardıman sırasında

Tungsten atomları parçalanmaz ve hedefte de ısı karşısında erimez.

Haube: Kurşun kaplı olup kurşun geçirmez. Elektrikte yalıtkanlığı sağlamak için içi yağ doldurmuştur.

Cam zarf, bu yağın içine gömülüdür.

Haube içerisindeki yağ, elektriğin yalıtkanlığını sağlaması yanında, tüpün soğumasına da yardım eder.

Tüp, haube ortasına yalıtkan desteklerle monte edilmiştir. Haube, elektrik şokuna karşı ayrıca

topraklanmıştır.

Röntgen Tüpü Arızaları

Tüpler, cihazın en kıymetli parçalarının başında gelir. Bunlardaki bir arıza radyografik kaliteyi

düşürebileceği gibi tüpün tamamen bozulması halinde hizmeti de aksatabilir. Ayrıca; değiştirilmeleri

mümkün olsa da pahalı bir eleman olduklarından değiştirilmesi ekonomik yük sebebedir. Bu

bakımdan; röntgen tüpünün arızaları, bu arızaların belirtileri ve arızalara karşı alınması gereken

önlemler iyi bilinmelidir. Aksi halde uygulamada çeşitli problemlerin doğması olasıdır.

Röntgen Tüpünde Meydana Gelebilecek Arızalar

1. Flaman arızası

2. Anot - Rotor bilyalarının erimesi ve aşınması

3. Anot arızası

4. Cam zarfın kırılması

5. Tüpün gazlanması

6. Tungsten buharlaşması

* Flaman Arızası

Nedenleri:

1. YVK'nın katotla iyi temas etmemesi

2. Mekanik çarpma sonucu flamanın kopması

3. Flaman devresini ısıtmak için hazırlık düğmesine uzun süre basmak

Belirtileri:

Flaman kopmuşsa ışınlamadan sonra film banyo edildiğinde görüntü oluşmaz.

Film, tespit banyosundan beyaz olarak çıkar. Zira flaman kopmuş olduğundan

elektron neşredemeyecek ve elektron olmayınca da x ışını oluşumu mümkün olmayacaktır.

X ışını olmayınca da görüntünün kaydı mümkün olmaz. Dolayısıyla ışınlanmamış AgBr kristalleri tespit

banyosuna düşeceğinden, film saydam bir görünüm alır.

Önlenmesi:

1. YV kablosunun katotla bağlantılı ucunun teması sağlanmalı

2. Tüp, mekanik çarpmalardan korunmalı

3. Gerektiğinden fazla süre hazırlık düğmesine basılmamalıdır.

*Anot-Rotor Bilyalarının Erimesi ve Aşınması

Nedenleri:

1. Çalışma sonucu zamanla olan normal aşınma

2. Fazla ısıma nedeni ile erime

Belirtileri:

1. Anottaki disk dönerken duyulan seste artma

2. Anodun dönme zamanında azalma

3. Anodun hiç dönmemesi

Önlenmesi:

Anot gereksiz döndürülmemelidir. Zira bilyalarda oluşacak bir arıza Anodun dönmesini engelleyebilir

ve elektronların bombardıman edeceği nokta değişmeye bilir.

*Anot Arızası

Nedenleri:

1. Art arda yapılan ışınlamalar

2. Devamlı yüksek KV değerini kullanmak

3. Oluşacak fazla ısı

Belirtileri:

1. Foküste oluşan radyasyon şiddetinde azalma

2. Aynı kalitede radyograf için doz değerlerini zamanla arttırma gereği

Önlenmesi:

1. Tüp günün aşmayan ışınlama dozunu kullanma

2. Işınlama aralarında tüpün soğuması için biraz zaman ayırmak

*Cam Zarfın Kırılması

Nedenleri:

1. Mekanik çarpma

2. Belirtilen en son KV değerini aşma

3. Tüpün muhafaza edildiği haubenin yağ sızdırarak bu yağın yerine dışarıdan hava girmesi ve bu

zayıf yalıtkandan YV'nin atlaması

Belirtisi:

Cam kırılınca tüp içine yağ girer

Önlenmesi:

Cam kırılmasını neden olan faktörleri yapmamak

*Tüpün Gazlanması

Az görülen bir durumdur ,ancak meydana geldiğinde tüp kullanılmaz.

Nedenleri:

1. Yüksek mA değerinde kısa aralıklarla ışınlama yapmak

2. Fazla ısı nedeni ile tüpün diğer kısımlarında da gaz yayması

Belirtileri:

1. Katottan Nikel, Tungsten ve anottan Tungsten zerreciklerinin tüpün camı üzerinde görülmesi

2. Elektronların, tüp içindeki gaz atomlarını iyonize etmesi sonucu, tüp mA değeri artar bu nedenle mA

ve mAs göstergeleri istenilen değerleri göstermez.

3. Filmler az ışınlandığında istenilen dansite ve kontrast sağlanmaz

4. Pozitif iyonların camı ve katodu bombardıman etmesi sonucu cam çatlar

Önlenmesi:

1. Çok yüksek mA değerini aralıksız kullanmak.

*Tungsten Buharlaşması

Nedenleri:

Tüp kullanıldıkça flaman ve anottan tungsten parçacıkları neşredilir. Bu zerrecikler cam zarf içinde

ince bir tabaka oluşturulur.

Belirtileri:

Flaman akkor haldeyken tüp içinde mavimtırak bir renk görülür. Tüp kullanıldıkça bu renk dahada

koyulaşır. Tüpü kaplayan bu metal parçacıklarını yan etkileri:

1. Oluşan bu tabaka ışınları emerek filtre görevini görür. Böylece oluşan ışın demetinin şiddeti

değiştirilir. Buda zamanla ışınlama faktörlerini arttırmayı gerektirir.

2. Camın elektriği geçirgenliği artar ki buda Yüksek Voltaj atlamasını kolaylaştırır.

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME

EC - Aksine Sözleşme Yoksa Teminat Dışında Kalan Haller

Madde 2- Aksine sözleşme yoksa aşağıdaki haller sigorta teminatı dışındadır:

g) Valf ve tüplerde meydana gelecek ziya ve hasarlar

Cihazlarda tüp olarak isimlendirilen parça; ısı, ışın veya foton kaynağı olarak kullanılan, temel görevi

ihtiyaç duyulan ısı veya ışını oluşturmak olan, kullanım yerine göre ismi değişmekle birlikte tamamında

çalışma prensibi aynı olan ömürlü malzeme niteliğindeki tüplerdir.

Kullanıldığı cihazlarda cihazın tüm fonksiyonları çalışır halde iken tek başına arızalanan tüplerdeki

arıza nedeni kullanım ömrünün zamanında veya kullanım şekline bağlı olarak zamanından önce

dolması olarak açıklanmaktadır. Ve sarf malzemelerdir. Bu nedenle üreticileri dahi garanti kapsamında

işlem yapmamakta veya exchange uygulayamamaktadır.

Tüplerin kullanıldığı yerler kısaca ;

Tıbbi cihazlarda (MR-Tomografi-Röntgen-Angiographi-Lazer Epilasyon) tüpler; görüntüleme

cihazlarında türüne göre ‘X Işını Tüpü’ veya ‘RF Tüpü’ şeklinde adlandırılan, lazer epilasyon

cihazlarında ‘Cavıty Unıt’ olarak geçen, tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında ‘Red Laser’ olarak

adlandırılan parçalardır.

Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan,

‘Lazer Unıt’ olarak isimlendirilen parçadır.

Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, ‘RF Tüpü’ olarak adlandırılmaktadır.

Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde ‘X-Ray Tüpü’ olarak anılmaktadır.

SONUÇ OLARAK :

LASER üretim özellikleri ve çalışma prensibini dikkate alarak HER TÜRLÜ LASER KAYNAĞININ

VAR OLUŞU İÇİN “TÜP” İÇİNDE BİR OLUŞUM ŞARTI TEMEL PRENSİPTİR. LASER VE TÜPÜ ISI

VE IŞIN KAYNAĞIDIR. KULLANILDIKLARI ALANLARA GÖRE DEĞİŞKENLİK GÖSTERSE DE

GENEL BİR TANIM İÇİN “ISI VE IŞIN İLE FOTON KAYNAKLARI” OLARAK TANIMLAMAK

YERİNDE OLACAKTIR. Laser ve tüpünün aynı zamanda LAMBA-AMPÜL işlevselliğinde olduğunu

belirtmek doğru olacaktır.

Her türlü MK VE EC İÇİN ( Mühendislik poliçelerine konu olan )

“ TEMEL ÇALIŞMA PRENSİBİNDE ISI, IŞIN VE FOTON ETKİNLİĞİ BULUNAN CİHAZLARDA BU

ETKİNLİĞİN KAYNAĞINI OLUŞTURAN YAPISAL ELEMAN VE ELEMANLAR TÜP OLARAK

ANILACAKTIR. ” Şeklinde bir ibare poliçe içeriğinde ayrıca yer aldığı durumda hasar dosyalarında

sıkça karşılaşılan tartışmalı durumu ortadan kaldıracak ve bu tür bir düzenleme sonuca katkı

sağlayacaktır. Aksi takdirde sigortacı TTK Maddeleri gereğince sorumlu olacaktır.(TTK 1435,1436,

1437, 1438 ve 1439) Sigortacıya; poliçe metinlerinde yeterli açıklamayı sağlayacak biçimde

genişletme yapılması, riziko konusu olan valf ve tüplerin ne anlam ifade ettiğinin açıkça belirtilmesi

çözüm önerisi olarak sunulmaktadır.

Bilgisayarlı Tomografi, Radyografi, Tanılama, Fluoroscop ve Mamografi Cihazlarında Kullanılan X Işını

Tüpleri

MR Cihazı RF Tüpü

Lazer epilasyon cihazlarında ‘Cavıty Unıt’ olarak geçen parça tüpdür.

Tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında lazer tüpü ‘Red Laser’ olarak adlandırılan parçalardır.

Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan,

‘Lazer Unıt’ olarak isimlendirilen parçadır.

Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, ‘RF Tüpü’ olarak adlandırılmaktadır.

Lazer Kesim Cihazlarında Kullanılan RF Tüpleri (Amerikan Tüpü)

Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde ‘X-Ray Tüpü’ (X Işını Tüpü) olarak

anılmaktadır.

Nihayetinde tüp tanımına getirilecek açıklama poliçelerde yer verilen genel ve özel şartlara işlevsellik

katarak teminatının sağlandığı poliçelerde tüpün yaş veya kesit aralığına göre belirtilen kullanım

süreleri baz alınmak sureti ile bir hasar halinde parçanın değerlendirilmesinde yaşanan sektörel

tartışmaları ve sigortalı-sigortacı arasındaki uzlaşmazlığı ortadan kaldıracaktır.

EKOL EKSPERTİZ MÜHENDİSLİK GRUBU

Ayşe Nazlıer Efetürk Eksper – Mühendislik / Yangın / Kredi Finans

Ayça Şener Eksper – Mühendislik / Kimya Yüksek Mühendisi

Hüseyin Kaycı Eksper – Mühendislik / Tarım Makinaları Mühendisi

Ali Ömer Yıldır Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman /Otomotiv Öğretmeni

Efe Eroğlu Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman/Makine Mühendisi

Erdim Dalkılıç Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman / Makine Mühendisi

Zühre Tamer Risk ve Hasar Yönetmeni – Hasar Uzmanı

Aycan Koçak Risk ve Hasar Yönetmeni – Uzman / Yapı Yönetim Müh.

İlhan İrfan Adıgüzel Risk ve Hasar Yönetmeni–Uzman/Rafineri ve Petrokimya Tek.

***Bu bülten, konuyla ilgili çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ile hasar ve risk alanındaki

tecrübelerimiz çerçevesinde hazırlanmış olup, kendi görüşlerimizi içermektedir.