sağlık bilgisi 1

SAĞLIK BİLGİSİ1

ANKARA 2015

YAZAR

Oğuzhan ÜSTÜNEL

DERS NOTU

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Oğuzhan ÜSTÜNEL

Grafik : Hatice DEMİRER

Kapak : Güler ALTUNÖZ

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE

SAĞLIKLI YAŞAM

1.1 SAğLık, HASTALık, ENgELLİLİk _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14

1.1.1 SAğLığıN TANımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14

1.1.2 Hastalık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

1.1.3 Engellilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

1.2 SAğLığA ETkİ EDEN ETmENLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

1.3 SAğLık HİZmETLERİ vE YARARLANmA YOLLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23

1.3.1 koruyucu Sağlık Hizmetleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25

1.3.2 Tedavi Hizmetleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27

1.3.2.1 Birinci Basamak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27

1.3.2.2 İkinci Basamak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 28

1.3.2.3 Üçüncü Basamak Resmi Sağlık kurumu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29

1.3.3 Rehabilitasyon Hizmetleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 30

1.3.3.1 Tıbbi Rehabilitasyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

1.3.3.2 Sosyal(mesleki) Rehabilitasyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

1.4 HASTA HAkLARı vE SORUmLULUkLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32

1.5 TOpLUmUN SAğLık DÜZEYİNİN BELİRLENmESİNDE YARARLANıLAN ÖLçÜTLER 36

1.5.1 Sağlık Ölçülebilir Bir kavramdır _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36

1.6 SAğLık gÖSTERgELERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40

DEğERLENDİRmE SORULARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42

2. ÜNİTE

BÜYÜME VE GELİŞME2.1. BÜYÜmE vE gELİşmENİN TANımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45

2.2 BÜYÜmE vE gELİşmE DÖNEmLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46

2.2.1 Bebeklik Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46

2.2.2 çocukluk Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48

2.2.3 Okul çağı Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49

2.2.4 Ergenlik Dönemİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50

2.2.4.1 Ergenlik Dönemi ve Özellikleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50

2.2.4.2. Ergenlik Döneminde görülen Sorunlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51

2.2.4.3 Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum geliştirme _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 52

2.2.5 Yetişkinlik Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53

2.2.6 Yaşlılık Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54

2.3 BÜYÜmE vE gELİşmEDE ROL OYNAYAN FAkTÖRLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.3.1 genetik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.3.2 Hormonal _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.3.3 Beslenme _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.3.4 Fiziki çevre _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 58

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59


3. ÜNİTE

SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI

3.1 SAğLığıN gELİşTİRİLmESİ vE kORUNmASı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66

3.2 FİZİkSEL AkTİvİTE SAğLık İçİN NEDEN ÖNEmLİDİR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

3.2.1 Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68

3.3 YETERLİ vE DENgELİ BESLENmE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69

3.3.1 Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine göre Sınıflandırılması _ _ _ _ _ _ _ _ 70

3.4 şİşmANLığıN ORTAYA çıkış NEDENLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72

3.5 kİşİSEL TEmİZLİğİN TANımı vE ÖNEmİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74

3.5.1 El, Tırnak Temizliği ve Bakımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75

3.5.2 Yüz, Boyun ve koltuk Altı Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77

3.5.3 Saç Temizliği ve Bakımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77

3.5.4 Ayak Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78

3.5.5 genital Bölge( Üreme organları) Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79

3.5.6 Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79

3.5.7 Banyo Yapma ve giyecek Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80

3.6. SAğLıkLı gİYİNmE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81

3.7 AğıZ vE Dİş SAğLığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83

3.7.1 Ağız ve Diş Sağlığının Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83

3.7.2 Diş çürümesi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83

3.7.3 Diş Eti Hastalıkları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85

3.7.4 Diş çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının genel vücut Yapısı ile İlişkisi _ _ _ _ _ _ _ 85

3.8 AğıZ vE Dİş SAğLığı NASıL kORUNUR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86

3.8.1 Diş Fırçalama Tekniği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89


4. ÜNİTE

AKIL VE RUH SAĞLIĞI

4.1 RUH SAğLığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96

4.2 RUH SAğLığıNı ETkİLEYEN FAkTÖRLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97

4.2.1 Ruh Sağlığını Etkileyen kişisel Faktörler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97

4.2.2 Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 100

4.3 RUH SAğLığıNıN kORUNmASı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 101

4.3.1 Birincil koruma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103

4.3.2.İkincil koruma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104

4.3.3. Üçüncül koruma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104

4.4 STRESE NEDEN OLAN ETmENLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105

4.4.1 Stres ve Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105

4.4.2 Sınav kaygısı ve Belirtileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 107

4.5 STRESLE BAşA çıkmADA ETkİLİ YÖNTEmLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 108

4.6 ETkİLİ İLETİşİm kURmA YÖNTEmLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109

4.6.1 İletişim _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109

4.6.2 Etkili İletişim _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110

4.7 AİLE İçİ İLETİşİm vE SAğLıkLı İLETİşİm ÖNERİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 113

4.7.1 Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim kurma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115

4.8 şİDDET vE İSTİSmARıN BİREYİN SOSYAL vE RUHSAL gELİşİmİNE ETkİLERİ _ _ 116

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 120

DEğERLENDİRmE SORULARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122

5. ÜNİTE

SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR

5.1 SAğLığA ZARARLı ALışkANLıkLARLA İLgİLİ kAvRAmLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 126

5.2 BAğımLıLık YApAN mADDELERE BAşLANmASıNA NEDEN OLAN ETkENLER _ 128

5.3 BAğımLıLık YApAN mADDE kULLANımıNıN AİLE vE ÜLkE EkONOmİSİNE ETkİLERİ _ _ 130

5.4 TÜTÜN vE TÜTÜN ÜRÜNLERİNİN İNSAN SAğLığı ÜZERİNDEkİ ETkİLERİ _ _ _ _ 132

5.4.1 Tütün ve Sigaranın Zararları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 135

5.4.2 pasif İçicilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 136

5.5 ALkOLÜN İNSAN SAğLığıNA vE DAvRANışLARıNA OLAN ETkİLERİ _ _ _ _ _ _ 137

5.5.1 Alkol ve Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 137

5.5.2 Alkol Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 141

5.5.3 Sebepleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 141

5.5.4 Sonuçları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 142

5.6 ALkOL BAğımLıLığıNıN, BİREYİN AİLE İçİ vE TOpLUmSAL HAYATTAkİ İLİşkİLERE ETkİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 142

5.7 UYUşTURUcU mADDE kULLANımıNıN İNSAN SAğLığıNA vE DAvRANışLARıNA ETkİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 144

5.7.1 madde Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 144

5.7.1.1 Uyuşturucu maddelerin Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 145

5.7.1.2 Uyuşturucu madde Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 147

5.8 SİgARA ALışkANLığı vE ALkOL, UYUşTURUcU BAğımLıLığıNıN TEDAvİSİ _ _ 149

5.8.1 Sigara Bağımlılığının Tedavisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 149

5.8.2 Alkol Bağımlılığının Tedavisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 151

5.8.3 Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 152

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153

DEğERLENDİRmE SORULARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 155

DEğERLENDİRmE SORULARı cEvAp ANAHTARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 156

SÖZLÜk _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157

kAYNAkçA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161

1. ÜNİTE

SAĞLIKLI YAŞAM

Dünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik ha-lidir.”

Sizce bebek ölüm hızı neden gelişmişlik düzeyini gösterir?Sağlık neden ölçülme ihtiyacı duyulan bir kavramdır?

SAĞLIK BİLGİSİ 1

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda:

ı. SAğLık, HASTALık, ENgELLİLİk

1. Sağlığın Tanımı

2. Hastalık

3. Engellilik

ıı. SAğLığA ETkİ EDEN ETmENLER

ııı. SAğLık HİZmETLERİ vE YARARLANmA YOLLARı

1. koruyucu Sağlık Hizmetleri

2. Tedavi Hizmetleri

a) Birinci Basamak

b) İkinci Basamak

c) Üçüncü Basamak Resmi Sağlık kurumu

3. Rehabilitasyon Hizmetleri

a) Tıbbi Rehabilitasyon

b) Sosyal(mesleki) Rehabilitasyon

ıv. HASTA HAkLARı vE SORUmLULUkLARı

v. TOpLUmUN SAğLık DÜZEYİNİN BELİRLENmESİNDE YARARLANıLAN

ÖLçÜTLER

a) Sağlık Ölçülebilir Bir kavramdır

vı. SAğLık gÖSTERgELERİ

13


ANAHTAR KAVRAMLAR

Homeostaz

Genetik

İmmüm

Metabolizma

DSÖ

Vektör

Arthropoda

Zoonotik

Hepatit A

Verem

Fizik Tedavi

Kene

Sağlık

Kimyasal

Toksik

Kanser

14


Homeostaz sürekli bir denge durumunu ifade eder, denge durumunda bile vücudumuzda milyonlarca kanser geliştirme potansiyeli olan hücre immün siste-mimiz tarafından yok edilir. İyilik hali, kaotik bir sürecin denge halinde belirmesi ve anlık son çıktısı olabilmektedir. Zaten vücudun hayatı da karşıt güçler arasındaki bir an bile durmayan mücadeledir. O zaman sağlık “başa çıkmadır”. Başa çıktığımız her an var olma olanağımızdan yararlanabiliriz.

1 SAĞLIKLI YAŞAM

1.1.SAĞLIK, HASTALIK, ENGELLİLİK

1.1.1 Sağlığın TanımıSağlık 1946’da Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) anayasasında şöyle tanımlanmıştır:

“Sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yön-den tam iyilik halidir.”

Resim 01.01: Bağışıklık sisteminin vücutta çalışması

Dünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağ-lık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir.”

DSÖ’ne göre sağlığın tanımını yapınız?

15


1.1.2 HastalıkHastalık sözcüğünün anlamı hekim ve hekim olmayanlar için birbirinden fark-

lıdır. Hekimler hastalığı şöyle tanımlar: “Doku ve hücrelerde normal dışı yapısal ve işlevsel (fonksiyonel) değişikliklerin doğurduğu haldir.” Hekim olmayanlar için söz-cüğün anlamı kişinin kültürüne bağımlıdır.

kişinin sağlık kültür düzeyi yükseldikçe tanım hekimin tanımına yaklaşır. ge-nellikle kişi hastalık belirtileri çalışmasını önleyecek düzeye çıkarsa kendini hasta sayar. Sosyal bilimciler bunu şöyle belirtir. “kişi kendisinden beklenen sosyal rolü yapamadığı zaman hasta sayılır.” Örneğin; bir kişi öksürüyorsa, hekime göre o kişi hastadır. Öksürme kişinin çalışmasını önlemiyorsa, kişi kendisini hasta saymaz. Boy-nunda sert, çevresine yapışık ve ağrısız bir beze olan kişi kendisinin bir sağlık sorunu olduğunu düşünmeyebilir. Buna karşın bu kişi akciğer kanserine yakalanmış ve bir kaç ay içinde ölecek bir hasta olabilir.

1.1.3 EngellilikTanım olarak “engelli” sakat ve özürlü kelimeleri yerine kullanılsa da bu söz-

cükler farklı anlamlara gelmektedir.

Özürlü terimi “özürlülüğü” odak noktasına koymayı gerektiren, yani özürlülük olgusunu nesnelleştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın engel-lilik, hemen olmasa da zamanla bu zorunluluktan kurtulabilmeyi, düşüncelerimizde yumuşama ve esneklik sağlamayı başarabilecek bir terim olarak görünmektedir.

Birleşmiş milletler genel kurulu’nun kabul ettiği Sakat kişilerin Hakları Bildirgesi’nde engelli tanımı şöyle yapılmaktadır.

“Normal bir kişinin kişisel ya da sosyal yaşantısında kendi kendisine yapma-sı gereken işleri, bedensel veya ruhsal yeteneklerindeki kalıtımsal ya da sonradan olma herhangi bir noksanlık sonucu yapamayanlar”.

Farklı nedenlere bağlı olarak oluşan engellilik temel olarak beş başlıkta ince-lenir:

* Zihinsel engelli * görme engelli * İşitme ve konuşma engelli * Ortopedik engelli

Zihinsel Engellilik: Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında çeşit-li nedenlere bağlı olarak zihinsel işlevlerin normalden önemli derecede gerilik ve buna bağlı olarak uyumsal davranışlarda yetersizlik gösterme durumudur.

16


Zihinsel engellilikte üç temel özellik vardır:* genel zekâ işlevinin belirgin derecede normalin altında olması* kişinin kendi yaş grubu ile kıyaslandığında beceri, sorumluluk, iletişim kur-

ma, kendi kendine yeterlilik gibi alanlarda geriliğinin olması* Zihinsel engelliliğin doğum öncesi, doğum sonrası ve doğum sırasında baş-

laması

konuşma, dikkat, düşünme gibi zihinsel işlevlerde bozukluk görülmekle bir-likte bellekte ve dikkatte görülen bozukluk oldukça belirgindir. Ayrıca zihinsel en-gelli kişide uyumsal davranışlarda yetersizlik görülür. Yemek yeme, banyo yapabil-me, okuma yazma, iş bulup çalışma ve iletişim kurmada önemli sıkıntılar yaşanır. Bu kişilerin gerekli rehberlik yapılarak sosyal hayata katılımları sağlanmalıdır.

görme engelliliği: görme duyu-sunda görevli herhangi bir merkezin fonksiyon kaybıdır. göz rahatsızlığı ge-nel olarak retinaya kanın dolması veya gerekli kanın sağlanamaması nedeniy-le retinanın bozulması ve göz merce-ğinin netliğini yitirmesi sonucu oluşur. görme engelliliğinin; kısmen göreme-me, az görme ve hiç görememe şek-linde türleri vardır. görme engelliler beyaz baston ya da bazı evcil hayvan-lardan yararlanarak yaşamlarını sürdür-mektedirler.

İşitme engelliliği: kulak ve beyindeki işitme merkezleri tarafından sesin algı-lanmasına işitme denir. İşitmeyi meydana getiren yapı ve organlardan birinin ya da birden fazlasının görevini yerine getirmemesine ise işitme engelliliği adı verilir. İşit-me engeli bulunan kişi, iletişim kurmada çeşitli zorluklarla karşılaşır. İşitme engel-liliği; akraba evliliği, kan uyuşmazlığı, kulak zarının zarar görmesi, ateşli hastalıklar (menenjit, kabakulak, kızamık vb.) ve yaşlılık gibi nedenlerle oluşabilmektedir.

günümüzde işitme cihazları kullanılarak kısmi işitme bozukluğu olan kişilerde işitme gücü artırılmakta ve kişilerin sosyal hayata katılımı sağlanabilmektedir.

Zihinsel engelliliğin nedenleri nelerdir?

Resim 01.02: Görme engeliler bazı evcil hayvanlardan yararlanarak yaşamlarını

sürdürmektedirler.

17


Ortopedik Engellilik: Doğuştan veya daha sonradan oluşan, tüm tedavi ve ön-lemlere karşın sinir sistemi, kas, eklem ya da iskelet sisteminin normal çalışmasının sağlanamadığı durumdur. Ortopedik engel, kişinin eğitim ve iş yaşamındaki perfor-mans ve başarısını olumsuz etkilediği gibi günlük gereksinimlerini karşılamada da sorunlar oluşturmakta, engelli kişi bir başkasının yardımına ihtiyaç duyabilmektedir.

Ortopedik engellerin büyük kısmı ileriki yaşlarda ortaya çıkmaktadır. Trafik ve meslek kazaları; deprem, yangın, nükleer kaza gibi toplumsal felaketler; felçler, lepra, verem, kalp ve damar ile romatizma hastalıkları ortopedik engel oluşmasına neden olabilmektedir. Ortopedik engelliler, özel rehabilitasyon ve fizik tedavileri ile daha iyi duruma getirilebilmekte, psikolojik terapiler ile önemli başarılar elde ede-bilmeleri ve çeşitli sosyal etkinliklere katılımları sağlanmaktadır. Ortopedik engel tüm engellerde olduğu gibi bireyin ve ailesinin sorunu olmaktan çok toplumu il-gilendiren bir durumdur. çevre düzenlemeleri, platform uygulamaları gibi engelli bağımsızlığını daha da çok artıracak uygulamalar duyarlı toplum kesimlerince dü-şünülmeli ve bu konuda harekete geçilmelidir.

Ortopedik engellilerin sosyal yaşama kazandırılması için sivil toplum kuruluş-larınca yapılabilecek çalışmalar neler olabilir?

Bedensel iyilik hâli, kişinin hasta veya engelli olmaması durumudur. kişilerin bedence hasta veya engelli olmaması sağlıklı olmaları için yeterli değildir. Ruhsal, zihinsel ve sosyal yönden de sağlıklı olmaları gereklidir.

Resim 01.03: Ortopedik engeliler için sosyal hayat kolaylaştırılmalıdır.

Ortopedik engeller; kalça çıkıklığı, ayak çarpıklığı; el, kol, ayak ve bacak eksikliği, omurga sorunları ve felçlerle meydana gelmektedir. Ayrıca ateşli hastalıklar, kazalar ve yeterli beslenememe de ortopedik engel oluşması-na neden olabilmektedir.

18


Ruhsal iyilik hâli, kişinin kendisiyle ve çevresiyle uyum içinde yaşamasıdır. De-ğişen koşullara ve güçlüklere karşı koyabilmek ruh sağlığı açısından önemlidir.

Başarılarından mutluluk duyabilen, üzüntü ve sıkıntılarını giderebilme gücü-nü kendinde gören kişiler ruhen sağlıklı olarak değerlendirilirler. Zihinsel iyilik hâli, kişilerin akıl ve irade yönünden yeterli; anlama, düşünme, mantık yürütme, hafıza gibi zihinsel yeteneklerinden her birinin yeterli olmasıdır.

Sosyal iyilik hâli, kişilerin toplum içinde olumlu ve yapıcı ilişkiler kurması, ya-şam standartlarının yeterli düzeye ulaşmasıyla sağlanabilmektedir. Bununla birlikte kişiyi; meslek sahibi olması, buna bağlı olarak gelir elde etmesi; ailesi, akrabaları ve arkadaşlarıyla iyi iletişim kurabilmesi de mutlu eder.

kişilerin bedenen, ruhen ve sosyal yönden sağlıklı olması, eğitim ve kültür se-viyesinin artması toplumların sağlıklı olabilmesi için gereklidir. Sağlıklı bir toplum, sağlıklı bireylerden oluşur. Toplumların en önemli zenginliği sağlıklı insan gücüne sahip olmalarıdır. çünkü sağlıklı insanlar verimli çalışır, iyi düşünür ve çok üretirler. Böylece toplumun kalkınmasına yardımcı olurlar.

Sağlıklı olmak tarih boyunca tüm insanlar için en büyük zenginlik ve temel bir insanlık hakkı olarak kabul edilmiştir. Sağlıklı toplumların oluşmasında bireylerin kendi sağlıklarını koruma bilincine erişmelerinin büyük önemi vardır. Bu da sağlık konusunda eğitim çalışmalarına katılmak ve bilimsel yöntemlerle kendi sağlığını ko-rumakla mümkün olabilmektedir.

Tüm dünyada kabul edilen Birleşmiş milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde “herkesin sağlıklı olma hakkı” başta gelmektedir. Sağlık hakkının, yaşama hakkının bir bütünleyicisi ve ayrılmaz bir parçası olduğu tüm dünya ülkeleri tarafından kabul edilmektedir. Bunların sağlanması devletlerin temel görevleri ara-sında sayılmıştır. Bunun yanı sıra sağlık hizmeti sunmanın devletin bir yükümlülüğü olduğu, sağlıktan tasarruf edilemeyeceği, devredilemeyeceği ve özelleştirilemeye-ceği de belirtilmiştir.

günümüzde sağlığın sosyal boyutu iki yönlü değerlendirilmektedir. Birincisi, toplumun tüm bireylerine sağlıklı yaşam hakkı sunulması yani “Herkese Sağlık” bo-yutudur. Bu anlayış doğrultusunda sağlık düzeyini koruyucu ve geliştirici nitelikteki politika ve uygulamalarda, hastalığın yalnızca hasta olan kişinin sorunu olmadığı anlayışının benimsenmesidir. İkinci boyut ise bir bireyin ya da toplumun sağlık dü-zeyinin, sosyokültürel ve ekonomik çevreden bağımsız olarak ele alınmasının müm-kün olmamasıdır.

Sağlık hakkıyla ilgili olarak ülkemizde de önemli çalışmalar yapılmakta ve bu hakka duyarlı davranılmaktadır. T.c. Anayasası’nda “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir. Devlet, herkesin ha-yatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde

19


tasarruf ve verimi artırarak iş birliğini geliştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlardan yararlanarak onları denetleme yoluyla yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla “genel sağlık sigortası kurulabilir.” denilmektedir. Yine T.c. Anayasası’nda “Devlet, herkesin hayatı-nı, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamakla yükümlüdür.” şeklinde hü-küm de bulunmaktadır.

Sağlık bir yaşam hakkıdır. Bu hakka eğitim, beslenme, konut, sosyal güvenlik ve sosyal refah ile ulaşılmaktadır.

Ülkemizde kişilere sağlık hizmeti sunulurken şu ilkelere uyulmaktadır:* Bedenî, ruhi ve sosyal yönden tam iyilik hâli içinde yaşama hakkının en temel

insan hakkı olduğu hizmetin her safhasında daima göz önünde bulunduru-lur.

* Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu ve hiçbir merci veya kimsenin bu hakkı ortadan kaldırma yetki-sinin olmadığı bilinerek hastaya insanca muamelede bulunulur.

* Sağlık hizmetinin verilmesinde hastaların ırk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, si-yasi düşünce, felsefi inanç, ekonomik ve sosyal durumları gibi farklılıkları dik-kate alınmaz. Sağlık hizmetleri herkesin kolayca ulaşabileceği şekilde planla-nıp düzenlenir.

* Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı hâller dışında, rızası olmaksızın kişi-nin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamaz.

* kişi, rızası ve Sağlık Bakanlığının izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutu-lamaz.

* kanun ile müsaade edilen durumlar ile tıbbi zorunluluklar dışında, hastanın özel ve aile hayatının gizliliğine önem verilir.

1.2 SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER

kişi birçok çevresel sorundan etkilenmektedir. Bu etkilenme doğumdan ölü-me kadar çok değişik boyutlarda olmaktadır. çevrenin boyutları sınırsızdır. İnsan üzerinde etkili olan, insana ulaşan tüm çevresel etmenleri kapsamaktadır.

çevresel etkenler giderek halk sağlığında daha büyük önem kazanmaktadır. Bu ağırlık bir yandan yeni çevresel etkenlerin etkili olmaya başlamasına bir yandan da diğer halk sağlığı sorunlarının kontrol edilmeye başlamasına bağlıdır. İnsanın dı-

İnsan sağlığı çevre ile genetik örüntüsü arasındaki etkileşimin bir ürü-nüdür.

20


şındaki her şey çevrenin öğesidir.

çevre kişi üzerindeki dış etkilerin bütünüdür. çevreyi doğal ve yapay çevre olarak ikiye ayırabiliriz. çevrede sağlığını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen önemli etkenler bulunmaktadır. Aynı zamanda çevre, bir yaşamı sürdürme ve sağla-ma sistemidir. Bu sistemin en temel öğeleri su, yiyecek ve barınaktır.

a) Bünyesel EtmenlerBünyesel etmenler, hormonal, genetik ve metabolizma faaliyetlerindeki bo-

zukluklarından oluşur. genetik bozukluklar anne ve babadan kromozomlar yoluyla geçen kalıtsal hastalıklardır. Altıparmaklılık, nörofibromatozis (deride lekeler, küçük urlar ve iç organlarda bozukluğa yol açan bir hastalık), balık pulluluk gibi hastalıklar buna örnek olarak verebileceğimiz bir kalıtsal hastalıktır. Hormonal bozukluklara ör-nek olarak ayak yapısının değişmesi, hipotiroidizm ya da akromegali, metabolizma hasatlıklarına örnek olarak da gut hastalığı gösterilebilir. metabolizma faaliyetlerin-den kaynaklanan hastalığa da böbrek taşı ve gut hastalığını örnek gösterebiliriz.

Resim 01.04: Altıparmaklılık Resim 01.05: Gut hastalığı

Resim 01.06: Böbrek taşı oluşumu

21


b. Çevresel Etmenlerİnsanlar çevreyle bir bütün olarak yaşarlar. İnsan anne rahminde oluştuğu an-

dan, ölünceye kadar çevreyle etkileşim halindedir. Bu yüzden de insanlar çevreyi, çevrede insanı olumlu veya olumsuz olarak etkiler.

* Biyolojik Etmenler* kimyasal Etmenler* Sosyal, kültürel ve Ekonomik Etmenler* psikolojik Etmenler* Fiziksel Etmenler

1.Biyolojik etmenler vektörler, mikroorganizmalar, bitkiler, hayvanlar ve bunların ürünleridir.

mikroorganizmalar: verem, tifo, kolera, kızamık, menenjit, kaba kulak gibi has-talıklar zararlı mikroorganizmalardır.

vektörler: vektörler ve vektörlerle bulaşan hastalıklar; son yıllarda küresel ısın-maya bağlı meydana gelen iklimsel değişiklikler ve azalan kaynaklar, ağaçların yok edilmesi, ilaçlara karşı direnç gelişmesi, patojenlerin(hastalığa neden olan her türlü organizma ve madde) genetiklerindeki değişiklikler, kontrolsüz insan ve hayvan ha-reketleri, sağlıksız kentleşme gibi sebeplerden dolayı tekrar önem kazanmaya baş-lamıştır.

medikal ve veteriner öneme sahip arthropodlar; bizzat kan emerek, myiasis’e (parazit olarak yaşayan bazı sinek larvalarının deride ya da herhangi bir iç organda yerleşerek oluşturduğu enfeksiyon) yol açarak, alerji, felç ve toksikasyon oluşturarak da konaklarına zarar verebildiği gibi en önemlisi bakteriyel, viral, paraziter, spiro-ketal ve riketsiyalar(bakteri ve virüsler arasında bir geçiş formu olan canlı cinsidir.) birçok hastalığı insan ve hayvanlara naklederler. Zoonotik (Hayvanlardan Bulaşan) öneme sahip birçok hastalık da artropodlar tarafından nakledilir

Sağlığa etki eden bünyesel etmenler nelerdir?

Yeryüzünde teşhisi yapılan ve sistematikteki yeri belirlenen canlıların %80’den fazlasını arthropoda (Eklem bacaklılar) teşkil eder. Arthropodlar en önemli vektörlerdir.

Vektör nedir?Vektörlerle bulaşan hastalıklar nelerdir?

22


2.Kimyasal EtmenlerZehirler, kanser yapıcı

maddeler, çevreyi kirleten kim-yasal atıklar, gıda katkı madde-leri ve buna benzer sağlığı tehdit eden atıklardır.

kullanma suları, atık sular, çöpler, ışık, gürültü, gübreler ve hava kirliliğidir. Özellikle tarımsal ürünlerde kullanılan yapay güb-reler ve hormonlar sağlığımızı olumsuz yönde etkilemektedir.

3.Sosyal, Kültürel ve Ekonomik EtmenlerToplumu oluşturan bireylerin alışkanlıkları, gelenekleri ve geçmişlerinden ta-

şıdıkları inanışları sağlığı etkileyen etmenlerdendir. Örneğin ülkemizde unlu gıda-lara ağırlık veren beslenme tarzı, bebeklerin kundaklanması vb. alışkanlıklar insan sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Toplumun eğitim düzeyi ve ailelerin ekono-mik durumu da çevresel etmen olarak sağlığı etkiler.

4.Psikojik EtmenlerBeden sağlığının yanında ruh sağlığının da aynı ölçüde korunması sağlıklı bir

yaşam için gereklidir. Stres ve ruhsal gerginlikler, iş ve aile yaşantısındaki çatışmalar sağlığımızı doğrudan etkiler. Sağlıklı bir yaşam için olumsuz yönde etkileyen psiko-lojik etmenlerle başa çıkabilmeyi öğrenmeliyiz. Ailemiz ve dostlarımızla sorunları-mızı paylaşabilmeli, yardımlarından yararlanmalı gerektiğinde biz de onlara destek olmalıyız.

Resim 01.07: Sağlığı etkileyen biyolojik etkenler(Verem mikrobu-kene)

Resim 01.08: Tarımda bilinçsiz kullanılan tarım ilaçları ve hormonlar insan sağlığını olumsuz etkilemektedir.

23


5.Fiziksel Etmenler

* İçme ve kullanma suları * Atıklar * konutlar * İklim koşulları* Hava* Halka açık yerler* gürültü,* ışık* Radyasyon* giyim eşyası

Bu etmenlerden bazılarının insan sağlığını ne şekilde etkilediğini kısaca açık-layalım.

Susuz bir çevrenin temiz ve sağlıklı olacağı düşünülemez. gelişmekte olan ül-kelerde yaşayan insanlarda hastalıkların yüzde sekseni temiz su eksikliği ile ilgilidir. Bu nedenle içme ve kullanma suları hastalık etkeni taşımamalıdır. kirli sularda bulu-nan bakteriler, virüsler ya da parazitler bulaşıcı hastalıklara yol açabilir.

Tifo, kolera, çocuk felci, dizanteri bu hastalıklara örnek verilebilir. Ayrıca içme sularına karışan arsenik, kurşun, cıva gibi maddeler zehirlenmelere yol açabilir. Su-ların kirlenmesine yol açan en önemli etken atıklardır. İnsan ve hayvan vücudundan atılan dışkıların sulara karışması da kirlenme nedenlerinden biridir.

Ev, işyerleri, sanayi tesisleri gibi yerlerde oluşan çöplerin ve diğer kirletici mad-delerin sulara karışması da insan sağlığını olumsuz yönde etkiler.

1.3 SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARARLANMA YOLLARITürkiye cumhuriyeti Anayasası’na göre, ülke sınırları içinde yaşayan herkesin,

sağlıklı bir çevrede yaşayabilmesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlana-bilmesinin temini, devletin görevidir. Ülkemizde anayasa ile devlete verilen bu gö-revi yerine getirmekle sorumlu ve yetkili organ Sağlık Bakanlığı’dır.

Sağlığa etki eden fiziksel etmenleri sayınız?Susuz bir çevrenin sağlıklı ve temiz olduğu düşünülebilir mi?

Çevremizde bulunan ve sağlığımıza zarar veren bütün fiziksel şartlar-dır.

24


Sağlık Bakanlığı bu görevi yerine getirmek için, gerekli durumlarda, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile temasa geçerek sağlık hizmetlerini planlamak, uygulamak, denetlemek ve değerlendirmekle görevli en üst kurumdur. Bu çalışmada Sağlık Bakanlığı’nın genel organizasyon ve yönetim yapısı ele alınmakta, bu çerçevede başlıca sorunlar ortaya konulmakta ve Bakanlık merkez teşkilatı’nın durum analizi yapılmaktadır

Ülkemizde aile sağlığının korunması ve geliştirilmesine yönelik hizmetlerin, devletin sorumluluğunda olduğu, Türkiye cumhuriyeti Anayasasının 41. maddesin-de şu şekilde ifade edilmiştir:

“Aile, Türk toplumunun temelidir. Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması ve aile planlaması öğretimi ile uygulamasını sağlamak için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar.”

Yine Anayasamızın 56. maddesinde çevre sağlığının korunmasına ilişkin dü-zenlemelerin yapılması, sağlığın korunması ve geliştirilmesi, sağlık hizmetlerinin planlanması ve sunumunun gerçekleştirilmesi, gerekli denetimlerin yapılması ve sağlık hizmetlerinin maliyetinin karşılanması için finansman kaynakları sağlanması-nın devletin sorumlulukları arasında olduğu belirtilmiştir.

Bugün birçok ülkede bireylere götürülen sağlık hizmetlerinin nitelikleri fark-lılık göstermektedir. Bu farklılığın nedeni ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve ekonomik şartlardır. Fakat her ülkede bireylere sunulan sağlık hizmetlerinin amacı bireylerin sağlıkla ilgili sorunlarının giderilmesidir.

Bireylerin sağlıklı olabilmesi için devletin sunduğu sağlık hizmetlerinden doğ-ru şekilde yararlanması gerekir. Sunulan sağlık hizmetlerinin nitelikli olması sağlıklı toplumlar yaratır.

Tüm Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de sağlık hizmetleri;a. koruyucu sağlık hizmetleri,b. Tedavi hizmetleri,c. Rehabilitasyon hizmetleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.

şimdi bu sağlık hizmetlerinin neler olduğunu ve bunlardan nasıl yararlanıla-cağını öğreneceksiniz.

Ülke sınırları içinde yaşayan herkesin, sağlıklı bir çevrede yaşayabil-mesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesinin temini hangi bakanlığın görevidir?

Bugün birçok ülkede bireylere götürülen sağlık hizmetlerinin nitelikleri farklılık göstermektedir. Bu farklılığın nedeni nedir?

25


1.3.1 Koruyucu Sağlık Hizmetleri

koruyucu Sağlık Hizmetleri kişiye ve çevreye yönelik olmak üzere iki grupta incelenir. kişiye yönelik koruyucu hizmetler doğrudan bireyleri ilgilendirir.

kişiye yönelik olarak yapılan bağışıklama, ilaçla ve serumla koruma, erken tanı, aile planlaması, beslenme durumlarının iyileştirilmesini sağlamak için gıda güven-liği ve sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılması, sağlık eğitimi gibi işler ile fizik, biyolojik ve sosyal çevredeki olumsuz koşullardan kaynaklanan sağlık sorunla-rını önlemek amacıyla çevreye yapılan müdahaleler koruyucu hizmetlerdir.

kişiye yönelik olan koruyucu sağlık hizmetleri; aşılama, sağlık eğitimi, aile planlaması, 0-6 yaş grubu sağlam çocukların izlenmesi, gebelerin izlenmesi, erken tanı, beslenme, kişisel hijyen konularında verilmektedir. Bu hizmetler üç aşamalı olarak gerçekleşmektedir.

Birinci aşamada, verilen hizmetlerle kişi hastalıklardan korunmaktadır. kişileri hastalıklardan korumak için aşılara ve içinde yaşanılan çevrenin koşullarının iyileş-tirilmesine gereksinim vardır. Örneğin kolera ya da dizanteriye yakalanmamak için bireylerin içtiği suların temizliğine dikkat etmesi ve sağlık personeli tarafından bu hastalıklara karşı bireylerin bilgilendirilmesi amacıyla yapılan çalışmalar verilebilir.

İkinci aşamada hastalıkların erken teşhis (tanı) ve tedavisi yapılmaktadır. Yük-sek tansiyonu olan bir kişinin düzenli olarak kontrolünün yapılması örnek verilebilir. Bu kontrollerle hastanın daha tehlikeli durumlarla karşılaşması ve olumsuzluklar ya-şama riski en aza indirgenmiş olacaktır.

Üçüncü aşama ise var olan hastalığın tekrarlamaması ve hastaların olumsuz izler bırakmaması için tedavinin sürdürülmesini kapsamaktadır.

Bağışıklama: Bulaşıcı has-talıklardan korunmada en etkili yollardan biridir.

Aktif bağışıklama aşılama yoluyla, pasif bağışıklama ise ha-zır antikorları içeren serumların sağlam kişilere verilmesi ile olur. Bağışıklama yoluyla toplumun

Resim 01.09: Hepatit A aşısı uygulanması

Koruyucu Sağlık Hizmeti ne demektir?

Kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken ölümden korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir.

26


%85-90’ı bir hastalığa karşı bağışık duruma getirilirse o hastalık kontrol altına alına-bilir.

İlaçla koruma: Her hastalığın aşısı yoktur, bu gibi durumlarda tehlike altındaki kişileri ilaçla korumak ‘kemoproflaksi’ mümkündür.

Erken tanı: Hastalıklar ne kadar erken dönemde teşhis edilirse tedavileri de o ka-dar kolay, başarılı ve ekonomik olur. kişiler bu konuda eğitilmeli ve sağlık personeli de bu konuya önem vermelidir.

İyi beslenme: pek çok hastalığın altın-da yatan temel ve hazırlayıcı neden yetersiz ve dengesiz beslenmedir. Tüm enfeksiyon hastalıkları kötü beslenen kişilerde daha ağır klinik tablolar gösterir. O halde kişilerin beslenmelerinin düzeltilmesi, böylece bün-yelerinin güçlendirilmesi onları hastalıklar-dan ölüm ve sakatlıklardan koruyabilir.

Aile planlaması: çok ve sık doğum yapan kadınların ve bu kadınlardan doğan çocukların sağlıklarının tehlike altında ol-duğu yapılan pek çok araştırma ile defalar-ca kanıtlanmıştır. Ayrıca pek çok kadın iste-mediği halde gebe kaldıktan sonra düşük yapmak isterken ya sakat kalmakta ya da hayatını kaybetmektedir. İşte bu olumsuz durumlardan korunabilmek için aile planlaması hizmetleri önemli bir faktördür.

Sağlık eğitimi: kişilerin kendi sağlıklarını nasıl koruyabilecekleri ve sağlık hiz-metlerini uygun bir biçimde nasıl kullanabilecekleri konusunda bilgilendirilmeleri ve olumlu davranışlar kazandırılmaları için yapılan planlı çabalara “Sağlık Eğitimi” denir. Sağlık eğitimi aynı zamanda kişilere, kendi sağlıklarından sorumlu oldukları bilincini de sağlamayı amaçlar. çünkü bir toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesi, o toplumdaki bireylerin bu iyileşmeyi gerçekten istemeleri, yani; kendi sağlıklarının sorumluluğunun benimsemeleri ile sağlanabilir.

çevreye yönelik olan koruyucu sağlık hizmetleri; temiz suyun sağlanması, çevreyi kirleten katı ve sıvı atıkların zararsız duruma getirilmesi, gürültü ve hava kirliliğiyle mücadele, konut hijyeninin sağlanması gibi konularda verilmektedir. Bu konularda bireyler bilinçlendirilmeli, kişisel temizliğin çevresel temizlikle bir bütün olduğu anlayışı benimsenmelidir.

Resim 01.10: Çinko eksikliği saç dökülmesine neden olabilir.

27


1.3.2 Tedavi HizmetleriTedavi hizmetleri, sağlık durumu bozulan kişilerin, eski sağlık düzeylerine

ulaşmalarını sağlamak üzere verilen sağlık hizmetleridir. Tedavi edici sağlık hizmet-leri, temel olarak hekim sorumluluğunda, diğer sağlık profesyonellerinin katkılarıyla gerçekleştirilir. Tedavi edici sağlık hizmetlerini iki ana grupta toplamak mümkündür.

Bunlar: günü birlik tedavi hizmetleri ve yataklı tedavi hizmetleri. Ayaktan te-davi ve günü birlik tedavi hizmetleri, hastane gibi yataklı tedavi kurumuna yatışı gerektirmeyen hastalıkların tanı ve tedavisiyle ilgili hizmetleri içermektedir. Ayaktan bakım hizmetleri çeşitli sağlık kurumları tarafından sağlanmaktadır.

Tedavi hizmetleri, hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak da sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamaya göre tedavi hizmetleri üç ana gruba ayrıl-maktadır:

* Birinci basamak tedavi hizmetleri,* İkinci basamak tedavi hizmetleri,* Üçüncü basamak tedavi hizmetleri,

1.3.2.1 Birinci Basamak

kamu idareleri bünyesindeki kurum hekimlikleri, sağlık ocağı, verem savaş dispanseri, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, sağlık merkezi ve toplum sağlığı merkezi ile Sağlık Bakanlığı ile aile hekimliği sözleşmesi yapmış aile hekimle-ri, 112 acil sağlık hizmeti birimi, üniversitelerin medikososyal birimleri, Türk Silahlı kuvvetleri’nin birinci basamak sağlık üniteleri.

Birinci basamak sağlık hizmetlerinin çağdaş bir yaklaşımla yeniden düzen-lenip yaygınlaştırılması ve tüm toplum bireyleri tarafından tercih edilebilir şekilde sunulmasını sağlanmak amacıyla 2005 yılında uygulamaya başlanılan ve 2010 yılı itibariyle tüm ülkede hizmetine sunulan Aile Hekimliği Uygulaması ile birinci ba-samak sağlık hizmetleri sağlık sitemi içinde hak ettiği öneme kavuşmuştur. Toplum

Tedavi hizmetleri ne demektir?

Kamu idareleri bünyesindeki kurum hekimlikleri, sağlık ocağı, verem savaş dispanseri, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, sağlık merkezi ve toplum sağlığı merkezi ile Sağlık Bakanlığı ile aile hekimliği te-davi hizmetleri hangi kriterler esas alınarak sınıflandırılır?

28


gündemine yeni iki kurum, Aile Hekimliği ve Toplum Sağlığı merkezi olguları girmiş-tir.

Birinci basamak sağlık hizmetlerinin çağdaş sunumunda, hizmetlerin tüm bi-reylere coğrafi açıdan dengeli şekilde ulaştırılabilmesi, birinci basamak sağlık hiz-metlerinin toplumun katılımını sağlayacak şekilde bireylerin yaşadıkları ve çalıştık-ları yerlerde koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle sunabilmek, temel hedeflerdir.

Sağlık hizmet sunumunun planlanabilmesi, sağlık çalışanlarının görevini ba-şarı ile yerine getirebilmesi, her düzeydeki karar alıcıların etkin ve akılcı kararlar alabilmesi, sağlık hizmeti alanların, eşit, etkin, verimli, süreklilik arz eden, kapsamlı, gereksinimlerine yanıt veren, seçim şansı tanıyan ve ihtiyaç duydukları konularda diğer birimlerle işbirliği sunan bir sağlık hizmetini alabilmesi, güvenilir verilere ve bu verilerin uygun bir şekilde izlenmesi, değerlendirilmesine bağlıdır.

1.3.2.2 İkinci Basamak

Resim 01.11: Aile Hekimliği

Birinci basamak sağlık üniteleri hangileridir?Tedavi hizmetleri hangi kriterler esas alınarak sınıflandırılır?

Eğitim ve araştırma hastanesi olmayan devlet hastaneleri ve dal has-taneleri ile bu hastanelere bağlı semt poliklinikleri, entegre ilçe hastane-leri, Sağlık Bakanlığı’na bağlı ağız ve diş sağlığı merkezleri, tıp fakültele-rinin bulunduğu ilin dışında yer alan uygulama ve araştırma merkezleri (üniversite hastaneleri) ile Türk Silahlı Kuvvetleri’nin eğitim ve araştırma hastanesi olmayan hastaneleri, belediyelere ait hastaneler ile kamu ku-rumlarına ait tıp merkezi ve dal merkezleri.

29


1.3.2.3 Üçüncü Basamak Resmi Sağlık Kurumu

Resim 01.13: Eğitim ve Araştırma Hastanesi

İkinci basamak sağlık kurumları hangileridir?Üçüncü basamak sağlık kurumları hangileridir?

Resim 01.12: Devlet Hastanesi

Eğitim ve araştırma hastaneleri, özel dal eğitim ve araştırma hastane-leri, üniversite tıp fakültelerinin bulunduğu ilde kurulu sağlık uygulama ve araştırma merkezleri (üniversite hastaneleri) ile bu hastanelere bağlı semt poliklinikleri ve üniversitelerin diş hekimliği fakülteleri, Türk Silahlı Kuvvetleri’ne bağlı tıp fakültesi hastanesi ile eğitim ve araştırma hastane-leri, vakıflara ait eğitim ve araştırma hastaneleri.

30


Sağlık hizmet sunumu bakımından başaklandırılamayan sağlık kurumları/ ku-ruluşları:

a. Diyaliz merkezleri ve Sağlık Bakanlığı’ndan ruhsatlı diğer özelleşmiş teda-vi merkezleri,

b. Refik Saydam Hıfzıssıhha Laboratuvarları,c. Tanı, tetkik ve görüntüleme merkezleri ile laboratuvarlar, d. muayenehaneler.e. kurumca yetkilendirilen işyeri hekimleri

Sağlık hizmet sunumu bakımından başaklandırılamayan diğer sağlık hizmet sunucuları:

a. Eczaneler,b. Optisyenlik müesseseleri,c. Tıbbi cihaz ve malzeme tedarikçileri,d. kaplıcalar.

1.3.3 Rehabilitasyon Hizmetleri

Rehabilitasyon, kişinin doğuştan veya sonradan, herhangi bir nedenle oluşan kalıcı veya geçici yetersizliklerinin, kaybedilmiş bazen de limitlenmiş olan fonksiyo-nel kapasitesinin belirlenerek tedavi edilmesi, psikolojik sosyal ve mesleki açıdan da desteklenerek, engelli kişileri topluma kazandırmak günlük yaşamda bağımsız duruma gelmesini sağlamaktır.

Rehabilitasyonun sözlük anlamı “bir kimsenin iş yapmaya engel olan sakatlığını veya yetersizliği gidermek amacıyla uygulanan tedavidir.

Resim 01.14: Rehabilitasyon engelli kişileri topluma kazandırmak günlük yaşamda bağımsız duruma gelmesini sağlamaktır

31


Hastayla uyumlu ve kapsamlı uygulanan rehabilitasyon programı yatağa ve başkalarına bağımlı kalma süresini kısaltacak ve yaşam kalitesini yükseltecektir.

Fizik tedavi seanslar halinde yapılır. 1-1.5 saatlik seanslar şeklinde toplam 15-20 seans uygulanır. Rehabilitasyon ise daha uzun bir süreçtir, yıllar alabilir. Fi-zik tedavi gören bir hastada eklem kısıtlılığı mevcutsa fizyoterapistin yaptırdığı bazı hareketler sorunlu bölgede hafif ağrıya sebep olabilir. Fizik tedavi sadece ağrı teda-visinde değil, bozulan kas mekanizmasının düzeltilmesinde de kullanılır.

İki türlü rehabilitasyon vardır;a. Tıbbi rehabilitasyonb. Sosyal(mesleki) rehabilitasyon

1.3.3.1 Tıbbi RehabilitasyonBeklenmedik bir hadiseden dolayı ortaya çıkan malullük, hastalık, sakatlık veya

herhangi bir özürlülük sonucunda kesinleşen bedeni, akli ve(ya) ruhi rahatsızlıkları ortadan kaldırmak veya en az düzeye getirmek maksadıyla yapılan tıbbi müdaha-le ve tedavi yöntemlerinin bütünüdür. Hastalık veya bozukluk sonucu ortaya çıkan özürlülük ve(ya) engellilik durumunu, fizyolojik, anatomik ve çevresel kısıtlamaların interdisipliner bir yaklaşımla elverdiği ölçüde azaltmaya, mümkünse ortadan kaldır-maya yönelik tedavi uygulamalarıdır.

1.3.3.2 Sosyal(Mesleki) RehabilitasyonUluslararası çalışma Örgütünün 99 numaralı tavsiye kararında mesleki rehabi-

litasyon hizmetleri, “sakatlıklarının kaynağı ve değeri ne olursa olsun ve hangi yaşta bulunursa bulunsun bütün özürlü kişileri kapsamak ve onlara uygun iş hazırlayarak, makul bir iş edindirme ve bu işi İnsanın üretim süreci içinde yer alarak herhangi bir işte çalışmasını gerektiren başlıca üç neden bulunmaktadır. Bunlar, ekonomik, sosyal ve psikolojik nedenlerdir. İnsanın, yaşamını devam ettirebilmesi için bir geli-re ihtiyacı bulunmaktadır. çalışabilecek kapasitede olan özürlünün gelir getirici bir işte çalışması, yaşamını devam ettirecek ekonomik geliri elde edebilmek için bir zo-runluluk olarak görülmektedir. Ayrıca çalışmayıp herhangi bir gelir elde edemediği için kendine bakamayan özürlüye doğal olarak ailesi, yakını veya devletin bakması gerekmektedir.

Rehabilitasyon hizmetleri ne demektir?Rehabilitasyon hizmetlerinin amacı nedir?

Rehabilitasyon tedavisi ekibinde; fizik tedavi uzmanı, fizyoterapist, psi-kolog ve sosyal hizmet uzmanı gibi kişiler yer alır.

32


Tıbbi rehabilitasyonun uzun bir tarihçesi olmasına karşılık mesleki rehabilitas-yon, ıı. Dünya Savaşı’ndan sonra harp malulü özürlüle-rin topluma kazandırılması, tüketici değil, üretici duruma geçip bağımsız hale getirile-bilmesi için yapılacak çalışma-lara verilen önemle başlamış.

1.4 HASTA HAKLARI VE SORUMLULUKLARIİnsan, sadece insan olmasından dolayı doğuştan bazı hakları kazanarak dün-

yaya adımını atmaktadır.

Hak kavramı evrensel bir kavramdır. kısaca hak; ‘hukuk kurallarının kişilere ta-nıdığı yetki’ olarak tanımlanabilir. İnsan haklarını sağlık alanında değerlendirdiği-mizde karşımıza, hasta hakları kavramı çıkmaktadır.

Sağlık Bakanlığı’nın, 01.08.1998 tarih ve 23420 sayılı Resmi gazetede yayımla-nan Hasta Hakları Yönetmeliğinde Hasta Hakları şöyle ifade edilmiştir:

Hasta Hakları: Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları hasebiyle sahip bulundukları ve T.c. Anayasası, milletlerarası antlaş-malar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade eder.

15.10.2003 tarih ve 19499 sayılı ‘Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamala-rına İlişkin Yönergede’ ise hasta hakları; “Uluslararası ve ulusal mevzuatta belirlenen haklar” olarak tarif edilmiştir.

Belediyede otobüs şoförü olarak çalışmakta olan Ahmet Bey geçirdiği bir trafik kazası sonucu sağ bacağını kaybetmesi sonucu yürüme güçlü-ğü çekmektedir. Bu durum onun sosyal yaşamını olumsuz etkilemektedir. Karşılaştığı bu güçlükleri aşabilmesi için Ahmet Beye kaçıncı basamak sağlık kuruluşunu önerirsiniz?

Resim 01.15: Engelliler için meslek edinme kursu

33


genel olarak hasta haklarını tarif ettiğimizde; hasta ile sağlık çalışanları ara-sında bireysel ve toplumsal düzeyde ortaya çıkan, sağlık çalışanlarının hastaya ve hastanın sağlık çalışanlarına karşı görev ve sorumlulukları olan, daha iyi sağlık or-tamı için hasta ve sağlık çalışanlarının birlikte sahip çıkması gereken haklar olarak tanımlamak mümkündür.

Bu bağlamda ayrıca Deontoloji Tüzüğü’nde de Hasta Haklarıyla ilgili olarak şu maddeler göze çarpmaktadır:

madde 4: Tabip ve diş tabibi, meslek ve sanatının icrası vesilesiyle muttali ol-duğu sırları, kanuni mecburiyet olmadıkça, ifşa edemez. Tıbbi toplantılarda takdim edilen veya yayınlarda bahis konusu olan vakalarda, hastanın hüviyeti açıklanamaz.

madde 5: Sağlık müesseselerinde tatbik olunan usul ve kaideler mahfuz ol-mak üzere, hasta; tabibini ve diş tabibini serbestçe seçer.

madde 6: Tabip ve diş tabibi, sanat ve mesleğini icra ederken, hiçbir tesir ve nüfuza kapılmaksızın, vicdani ve mesleki kanaatine göre hareket eder.

madde 14: Tabip ve diş tabibi, hastanın vaziyetinin icap ettirdiği sıhhi ihtima-mı gösterir. Hastanın hayatını kurtarmak ve sıhhatini korumak mümkün olmadığı takdirde dahi, ıstırabını azaltmaya veya dindirmeye çalışmakla mükelleftir. Tabip ve diş tabibi hastasına ümit vererek teselli eder. Hastanın maneviyatı üzerinde fena te-sir yapmak suretiyle hastalığın artması ihtimali bulunmadığı takdirde, teşhise göre alınması gereken tedbirlerin hastaya açıkça söylenmesi lazımdır. Ancak hastalığın, vahim görülen akıbet ve seyrinin saklanması uygundur. meş’um bir prognostik (has-talığın seyri) hastanın kendisine çok büyük bir ihtiyatla ihsas edilebilir. Hasta tarafın-dan, böyle bir prognostiğin ailesine açıklanmaması istenilmemiş veya açıklanacağı şahıs tayin olunmamış ise, durum ailesine bildirilir

Ülkemizde Sağlık Bakanlığı’nın hasta haklarıyla ilgili olarak 01.08.1998 tarih ve 23420 sayılı Resmi gazete’ de yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmeliğin amacı şöyle belirtilmektedir:

Temel insan haklarının sağlık hizmetleri sahasındaki yansıması olan ve başta Türkiye cumhuriyeti Anayasası’nda, diğer mevzuatta ve milletlerarası hukuki metin-lerde kabul edilen ‘hasta haklarını’ somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen bütün kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen hallerde, insan haysiyeti-ne yakışır şekilde herkesin ‘hasta haklarından’ faydalanabilmesine, hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair usul ve esasları düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır.

Ayrıca herhangi bir sağlık kuruluşuna sağlık hizmeti almak için başvuran her-kesin sahip olduğu haklar yönetmelikte şu başlıklar altında sunulmuştur: (geniş bil-gi için Hasta Hakları Yönetmeliğine bakılabilir.)

34


* Sağlık hizmetlerinden adalet ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde faydalanma hakkı

* Bilgi talep edebilme hakkı * Sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme hakkı * personeli tanıma, seçme ve değiştirme hakkı * Öncelik sırasının belirlenmesini isteme hakkı * Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım isteme hakkı * kayıtları inceleme ve kayıtların düzeltilmesini talep etme hakkı * Bilgi verilmemesini isteme hakkı * mahremiyete saygı gösterilmesi ve bunu talep hakkı * Rıza ve izin hakkı * Bilgilerin gizli tutulması hakkı * Tedaviyi reddetme ve durdurma hakkı * Tıbbi araştırmalarda rıza alınması hakkı * güvenliğin sağlanması hakkı * İnsani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret hakkı * Refakatçi bulundurma hakkı * müracaat, şikâyet ve dava hakkı * Dini vecibeleri yerine getirebilme ve dini hizmetlerden faydalanma * Hasta Hakları Yönetmeliği ayrıca sağlık kurumlarına da bazı yükümlülükler

yüklemiştir. Bu bağlamda şöyle denilmektedir:

48.madde: Sağlık kurum ve kuruluşlarının yetkilileri; bu yönetmelikte ve diğer mevzuatta belirtilen hasta haklarının lafzına ve ruhuna uygun olarak kullanılabilme-sine yardımcı olmak amacıyla bu yönetmelikte gösterilen hasta haklarını bir liste, tabela veya broşür haline getirerek, bunları sağlık kurum ve kuruluşunun, hastalar, personel ve ziyaretçiler tarafından kolayca ulaşılıp okunabilecek uygun yerlerinde bulundurmak da dâhil olmak üzere, gereken bütün tedbirleri almakla mükellef ve yetkilidir.

1. Genel Sorumluluklar1.1. kişiler kendi sağlığına dikkat etmek için elinden geleni yapmalı ve sağlıklı

bir yaşam için verilen tavsiyelere uymalıdır.

1.2. kişi uygunsa kan verebilir ya da organ bağışında bulunabilir.

1.3. Basit durumlarda kişiler kendi bakımlarını yapmalıdır.

35


2. Sosyal Güvenlik Durumu2.1.Hasta; sağlık, sosyal güvenlik ve kişisel bilgilerindeki değişiklikleri zama-

nında bildirmek durumundadır.

2.2.Hasta; sağlık karnesinin (Bağ-kur, Yeşil kart gibi) vizesini zamanında yaptır-mak zorundadır.

3. Sağlık Çalışanlarını Bilgilendirme3.1.Hasta; yakınmalarını, daha önce geçirdiği hastalıkları, yatarak herhangi bir

tedavi görüp görmediğini, eğer varsa halen kullandığı ilaçları ve tüm sağlığıyla ilgili bilgileri tam, eksiksiz vermelidir.

4. Hastane Kurallarına Uyma4.1. Hasta; başvurduğu sağlık kuruluşunun kural ve uygulamalarına uymalıdır.

4.1. Hasta sağlık Bakanlığı ve diğer sosyal güvenlik kurumlarınca belirlenen sevk zincirine uymalıdır.

4.2. Hastanın; tedavi, bakım ve rehabilitasyon sürecince sağlık çalışanları ile işbirliği içinde olması beklenir.

4.3. Hasta; randevulu hizmet veren bir sağlık tesisinden yararlanıyorsa rande-vunun tarih ve saatine uyması ve değişiklikleri ilgili yere bildirmesi gerekir.

4.4. Hasta; hastane personelinin, diğer hastaların ve ziyaretçilerin haklarına saygı göstermelidir.

4.5. Hasta; hastane malzemelerine verdiği zararları karşılamak zorundadır.

5. Tedavisi İle İlgili Önerilere Uyma5.1. Hasta; tedavisi ve ilaçlarla ilgili tavsiyeleri dikkatle dinlemeli ve anlayama-

dığı yerleri sormalıdır.

5.2. Hastanın; tedavisiyle ilgili önerilere uyum sağlayamama durumu söz ko-nusu ise bunu sağlık çalışanına bildirmesi gerekir.

5.3. Hasta sağlık bakım ve taburculuk sonrası bakım planını beklendiği gibi doğru anlayıp anlamadığını belirtmesi gerekir.

5.4. Hasta; uygulanacak tedaviyi reddetmesi veya önerilere uymamasından dolayı doğacak sonuçlardan kendisi sorumludur.

Sağlık kuruluşlarında karşılaştığınız sorunlara hasta haklarından han-gisi ile çözüm bulabilirsiniz?

36


1.5 TOPLUMUN SAĞLIK DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE YARARLANILAN ÖLÇÜTLERBir ülkenin sağlık düzeyini gösteren değişik ölçütler vardır. Sağlık düzeyini

gösteren ölçütler sağlık olaylarının objektif ve sayısal olarak tespit edilmesidir. Bu ölçütler arasında;

* Ana ölüm hızı* Bebek ölüm hızı* kaba doğum hızı* Nüfus artış hızı* Sağlık için ayrılan harcamalar vb. yer alır.

1.5.1 Sağlık Ölçülebilir Bir KavramdırSağlık ölçülerini aşağıdaki gibi kısaca tanımlayabiliriz.

Ana ölüm hızı: Bir yıl içinde toplumda görülen gebelik, doğum ve lohusalığa bağlı ana ölüm sayısının, aynı yılda görülen canlı doğumlara bölümünün on bin ya da yüz bin ile çarpımıdır.

Bebek ölüm hızı: Bir yılda canlı doğan ve doğumdan sonraki 364 gün içerisin-de ölen bebeklerin sayısının, bir yıldaki canlı doğum sayısına bölünmesi ve çıkan sonucun da binle çarpılmasıyla bulunur.

kaba doğum hızı: Bir takvim yılındaki toplam canlı doğum sayısının, toplumun yıl ortası nüfusa bölümünün bin ile çarpımıdır.

kaba ölüm hızı: Bir takvim yılında görülen ölüm sayısını, o ülkenin yıl ortası nüfusuna bölümünün bin ile çarpımıdır.

Nüfus artış hızı: Bir yıldaki canlı doğum sayısından, o yıl içindeki ölüm sayısının çıkarılarak, o toplumun yıl ortası nüfusuna bölünüp bin ile çarpımıdır.

Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütler nelerdir?

Sağlık ölçülebilen bir kavramıdır açıklayınız?

Sağlık düzeyini gösteren ölçütlerin düzenli tespiti için bu verilerin iyi bir şekilde kaydedilmesi gerekir. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin göstergele-rinden birisi o ülkenin sağlık ölçütleridir.

37


Ülke

Sağlık Göstergeleri

Kaba Doğum Hızı (Binde)

Kaba Ölüm Hızı (Binde)

Yıllık Nüfus Artışı (%)

Bebek Ölüm Hızı (Binde)

Almanya 8,5 10,1 0,0 3,0

Bangladeş 20,3 7,7 1,7 38,0

çin 12,3 7,1 0,6 16,0

Fransa 12,6 8,4 0,6 3,0

Hindistan 22,2 8,4 1,5 48,0

Japonya 8,5 10,1 0,0 3,0

ABD 12,7 8,4 0,8 6,4

Yunanistan 10,1 10,2 0,2 2,7

pakistan 26,3 7,3 1,8 65,7

Ukrayna 10,9 16,2 -0,6 11,8

Nijer 47,7 12,8 3,5 85,8

Türkiye 17,0 6,3 1,3 12,0

kaynak: Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Sağlık İstatistikleri, 2012.TÜİk, Türkiye’nin Demografik Yapısı ve geleceği, 2012.

1.6 SAĞLIK GÖSTERGELERİÜlkenin gelişmişlik düzeyine göre değişen sağlık ölçütlerini kısaca açıklayalım.

Bir toplumda doğurgan çağdaki kadınlar “ana” terimiyle ifade edilir. Doğurgan çağdaki kadınların yaşı 15-49 arasıdır. Ana sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesin-de, ana ölüm hızı önemli bir ölçüttür. Doğumdan sonraki ilk yıl bebeklik dönemidir. Bebekler bu dönemde çevresel etkenlerden kolaylıkla etkilenir. Bu dönemdeki bebek ölüm hızı, gelişmişlik düzeyini gösterir.

Tablo 01.01: Ülkelere göre bazı sağlık göstergeleri

38


Nüfus artış oranı bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütler arasındadır. ge-lişmiş ülkelerde nüfus artışı az, geri kalmış ülkeler ise fazladır. Yine sağlıkla ilgili har-camalar, sağlık düzeyini gösteren önemli bir ölçüttür. Sağlık hizmetlerine harcanan para gelişmiş ülkelerde diğer ülkelere göre daha fazladır.

Grafik 01.01: Doğumda Beklenen Yaşam Süresi, (Yıl), 1990, 2000, 2009, TürkiyeKaynak: DSÖ World Health Statistics 2011

Grafik 01.02: Doğumda Beklenen Yaşam Süresinin Uluslararası Karşılaştırması Kaynak: DSÖ World Health Statistics 2011

Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı nasıldır?

39


kişi ve toplumların sağlık düzeyi kültürel, sosyal ve ekonomik durumlarındaki fark ılıklara göre değişiklik gösterir. Bir kişinin sağlığının bozulması sadece onu de-ğil; ailesini, yakın çevresini ve sonuçta tüm top ı umu etkiler. Bu nedenle sağ ı ıkla il-gili harcamalar kişi ve top ı um açısından sağlık düzeyini gösteren bir ölçüttür. Sağlık düzeyi ölçütleri açısından toplumun daha iyi bir konuma gelmesinde, sunulan temel sağlık hizmetlerinin kalitesi ve yaygınlığı çok önemlidir. Sağlık hizmetlerine verilen önemin artması hayat standardını yükseltir, yaşam süresini uzatır ve ülke ekonomi-sinin gelişmesini sağlar. çünkü bedenen ve ruhen sağlıklı, bilinçli bir kişi toplumun ve dolayısıyla ülkenin ilerlemesinde önemli bir etkendir. Sağlıklı kişilerden oluşan bir toplum eğitime önem verir, yeniliklere açıktır. Böyle top toplumlarda kişilerin hayattan beklentileri fazladır. Tüm bunlar hayat standardının yükseltilmesini etkiler.

Grafik 01.04: Bebek Ölüm Hızının Uluslararası KarşılaştırmasıKaynak: İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi “Bebek ve Beş Yaş Altı Ölüm Araştırması 2012”, DSÖ World Health Statistics 2012”, Diğer Yıllar Türkiye Halk

Sağlığı Kurumu

Grafik 01.03: Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızı, (1.000 Canlı Doğumda), TürkiyeKaynak: 2011 İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi -Bebek ve

Beş Yaş Altı Ölüm Araştırması 2012”, Diğer Yıllar Türkiye Halk Sağlığı Kurumu

40


ÖZETDünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağlık sadece

hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik ha-lidir.”

Hastalık sözcüğünün anlamı hekim ve hekim olmayanlar için birbirinden fark-lıdır. Hekimler hastalığı şöyle tanımlar: “Doku ve hücrelerde normal dışı yapısal ve işlevsel (fonksiyonel) değişikliklerin doğurduğu haldir.”

Tanım olarak “engelli” sakat ve özürlü kelimeleri yerine kullanılsa da bu söz-cükler farklı anlamlara gelmektedir.

Özürlü terimi “özürlülüğü” odak noktasına koymayı gerektiren, yani özürlülük olgusunu nesnelleştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın engel-lilik, hemen olmasa da zamanla bu zorunluluktan kurtulabilmeyi, düşüncelerimizde yumuşama ve esneklik sağlamayı başarabilecek bir terim olarak görünmektedir

İnsan sağlığı çevre ile genetik örüntüsü arasındaki etkileşimin bir ürünüdür.

kişi birçok çevresel sorundan etkilenmektedir. Bu etkilenme doğumdan ölü-me kadar çok değişik boyutlarda olmaktadır. çevrenin boyutları sınırsızdır. İnsan üzerinde etkili olan, insana ulaşan tüm çevresel etmenleri kapsamaktadır.

Sağlığa etki eden bünyesel etmenler, hormonal, genetik, ve metabolizma faa-liyetlerindeki bozukluklarından oluşur.

İnsanlar çevreyle bir bütün olarak yaşarlar. İnsan anne rahminde oluştuğu an-dan, ölünceye kadar çevreyle etkileşim halindedir. Bu yüzden de insanlar çevreyi, çevrede insanı olumlu veya olumsuz olarak etkiler.

Sağlığa etki eden çevresel etmenler şunlardır;* Biyolojik Etmenler* kimyasal Etmenler* Sosyal, kültürel ve Ekonomik Etmenler* psikolojik Etmenler* Fiziksel Etmenler

Türkiye cumhuriyeti Anayasası’na göre, ülke sınırları içinde yaşayan herkesin, sağlıklı bir çevrede yaşayabilmesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlana-bilmesinin temini, devletin görevidir. Ülkemizde anayasa ile devlete verilen bu gö-revi yerine getirmekle sorumlu ve yetkili organ Sağlık Bakanlığı’dır.

Tüm Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de sağlık hizmetleri;* koruyucu sağlık hizmetleri,* Tedavi hizmetleri,

41


* Rehabilitasyon hizmetleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.

kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken ölümden korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir.

Tedavi hizmetleri, hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak da sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamaya göre tedavi hizmetleri üç ana gruba ayrıl-maktadır:

* Birinci basamak tedavi hizmetleri,* İkinci basamak tedavi hizmetleri,* Üçüncü basamak tedavi hizmetleri,

Rehabilitasyon tedavisi ekibinde; fizik tedavi uzmanı, fizyoterapist, psikolog ve sosyal hizmet uzmanı gibi kişiler yer alır.

Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren değişik ölçütler vardır. Sağlık düzeyini gösteren ölçütler sağlık olaylarının objektif ve sayısal olarak tespit edilmesidir. Bu ölçütler arasında;

* Ana ölüm hızı* Bebek ölüm hızı* kaba doğum hızı* Nüfus artış hızı* Sağlık için ayrılan harcamalar vb. yer alır.

Bir toplumda doğurgan çağdaki kadınlar “ana” terimiyle ifade edilir. Doğurgan çağdaki kadınların yaşı 15-49 arasıdır. Ana sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesin-de, ana ölüm hızı önemli bir ölçüttür. Doğumdan sonraki ilk yıl bebeklik dönemidir. Bebekler bu dönemde çevresel etkenlerden kolaylıkla etkilenir. Bu dönemdeki be-bek ölüm hızı, gelişmişlik düzeyini gösterir.

42


DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir. İfadesi aşağıdakilerden hangisini ifade eder?

A. Fizik tedaviA. SağlıkB. Rehabilitasyonc. Hastalık

2. Aşağıdakilerden hangisi bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütlerden de-ğildir?

A. Ana ölüm hızıB. Bebek ölüm hızıc. kaba ölüm hızıD. Nüfus artış hızı

3. Sağlığa Etki Eden bünyesel etmenlerden altı parmaklılık aşağıdakilerden han-gisine örnek gösterilebilir?

A. Hormonal bozukluklarB. metabolik bozukluklarc. Fizyolojik bozukluklarD. kalıtsal bozukluklar

4. kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken ölümden korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir. Yandaki tanım aşağıdaki hangi ifadeye aittir?

A. koruyucu sağlık hizmetleriB. Tedavi edici sağlık hizmetleric. Rehabilite edici sağlık hizmetleriD. Fizik tedavi

5. Aşağıdakilerden hangisi üçüncü basamak resmi sağlık kurumudur?

A. Sağlık ocağıB. Aile hekimliğic. verem dispanseriD. Özel dal eğitim ve araştırma hastaneleri

2. ÜNİTE

BÜYÜME VE GELİŞME

Büyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesinin artı-şıdır. gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgun-laşmayı ifade eder.

Sizce çocukluk dönemini diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik nedir?Büyüme ve gelişmede rol oynayan faktörler nelerdir?Büyüme ve gelişme için hangi hormonlara ihtiyaç duyulur?

44




ı. BÜYÜmE vE gELİşmENİN TANımı

ıı. BÜYÜmE vE gELİşmE DÖNEmLERİ

1. Bebeklik Dönemi

2. çocukluk Dönemi

3. Okul çağı Dönemi

4. Ergenlik Dönemi

a) Ergenlik Dönemi ve Özelliklerib) Ergenlik Döneminde görülen Sorunlarc) Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum geliştirme

5. Yetişkinlik Dönemi

6. Yaşlılık Dönemi

ııı. BÜYÜmE vE gELİşmEDE ROL OYNAYAN FAkTÖRLER1. genetik2. Hormonal3. Beslenme4. Fiziki çevre

ANAHTAR KAVRAMLAR

Dengeli beslenme Ergenlik çağı Yetişkinlik

dönemi

Büyüme Gelişme Hormon Sağlıklı beslenme

Bebeklik dönemi

Yaşlılık Okul çağı Moro refleksi Babinksi refleksi

45


2. BÜYÜME VE GELİŞME

2.1. Büyüme ve Gelişmenin Tanımı

Çoğunlukla bu iki kavram bir arada değerlendirilir. Çocukluk dönemini diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik, gebeliğin başlangıcından ergenliğin tamamlanmasına kadar devam eden bir büyüme ve gelişme süreci oluşudur.

Büyüme ve gelişme, insanın yaşamı süresince sağlığıyla ilişkili en önemli fak-törlerdendir. Büyüme ve gelişme birbirleriyle bağlantılı ancak farklı anlamlar taşıyan kavramlardır.

Büyüme, vücudun boy, hacim ve kütle yönünden ölçülebilen artışıdır. gelişme ise hücre ile dokuların yapı ve bileşiminde olan değişimler sonucu organlardaki iş-levlerin yerine getirilmesi açısından belli bir olgunluğa erişilmesidir.

Büyüme ve gelişme genel olarak birbirini tamamlar. Yani bir çocuğun yavaş büyümesi sonucu bedensel gelişimi de geri kalabilir. gelişmeyi etkileyen unsurlar büyüme, öğrenme ve olgunlaşmadır.

Öğrenme, herhangi bir konuda bilgi sahibi olmak, yetenek ve becerileri ilerlet-mektir. Bu yolla bireyde çeşitli davranış değişiklikleri sağlanır.

gelişme hem nitelik hem de nicelik olarak organizmada meydana gelen deği-şimleri içerir. Büyüme, vücudun sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Bireyin fiziksel özelliklerindeki değişmedir. Örneğin bir bebeğin doğduktan bir ay sonraki ağırlık ve boy uzunluğunda bir artış göstermesi büyümeyi ifade eder. Olgunlaşma ise bilgi, görgü, hoşgörü ve bedensel yetenekler yönünden en üst düzeyde geliş-mektir. Örneğin, yüzme öğrenmek kişinin yeteneğini geliştirip onu olgunlaştırır.

Büyüme ile gelişme kavramları arasındaki temel fark, büyümede sadece nice-liksel değişim gözlenirken gelişmede niceliksel ve niteliksel değişikler beraber olur. Büyümede fiziksel değişim (boy, ağırlığın artması, baş çevresinin büyümesi, vücut kütlesinin değişmesi) vardır. gelişmede ise fiziksel özelliklerin yanı sıra bilişsel, duy-gusal ve sosyal özellikler ortaya çıkar.

Büyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesi-nin artışıdır. Ayrıca büyümenin takibi vücut kütlesinin artışı boy uzunluğu ve baş çevresinin ölçümü ile değerlendirilir. Gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgunlaşmayı ifade eder.

Çocukluk dönemini diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik nedir?

46


Bilişsel gelişim; bilgiyi, belleği, akıl yürütmeyi, sorun çözmeyi, kavramları dü-şünmeyi kapsar. Bir başka ifadeyle öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel etkinlikle-rin gelişimini içerir.

Duygusal gelişim; olgunlaşma ve öğrenme sonucu oluşur. kişi, çevresiyle etki-lenişimi sırasında az veya çok, bir duygunun içinde olur.

Bu duygular üç şekilde oluşur:* Saldırgan davranışlara yönelten duygular (öfke, kıskançlık, nefret, düşmanlık

vb.)* Yasaklayıcı ve savunucu davranışlara yönelten duygular (korku, üzüntü, sı-

kıntı, hüzün, keder, bıkkınlık, şiddetten korkma vb.)* Sevindirici davranışlara yönelten duygular (sevgi, şefkat, mutluluk, haz, zevk,

merak duyma vb.)

Birçok duygu okul öncesi çağda gelişir. Okula başladıktan sonra ergenliğe ka-dar duygu biçimlerinin giderek arttığı ve farklılaştığı görülür. gelişim süreci içinde duygusal tepkilerin nedenleri de farklılık gösterir. Örneğin ilk çocukluk döneminde öfke güncel olaylarla ilgili çatışmalardan doğarken ergenlik döneminde öfkenin ne-denlerinin başında toplumsal etkenler gelir.

Sosyal gelişim; kişinin kendini ifade etmesi, duygularını denetleyebilmesi, kendisiyle ve çevre¬siyle barışık ve uyum içinde olabilmesidir. kişinin çevresindeki diğer kişilerle sosyal ilişkiler kurması sonucu, içinde bulunduğu toplumun kültürü-ne, ilke ve değerlerine yönelik davranışlar kazanma sürecidir. Diğer bir ifadeyle kişi-nin sosyalleşmesidir.

2.2 Büyüme ve Gelişme Dönemlerigelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duy-

gusal, sosyal yönden belli koşulları olan en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimdir.

İnsanda büyüme ve gelişme belli özellikler dikkate alınarak dönemlere ayrıla-rak incelenir.

2.2.1 Bebeklik Dönemiçocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. gelişimin

tüm aşamalarına ilişkin temeller bu dönemde atılır.

motor becerilerinde baştan aşağıya ve bedenin merkezden dışa doğru bir ge-lişim seyri görülür.

0 – 2 yaş dönemi neden önemlidir?

47


Refleksler: Bebekler geniş refleksler topluluğuyla dünyaya gelirler.

Bu dönemde çocukta görülen davranışlardan bazıları şunlardır:

0. ay fetal duruşunu sürdürür.

1. ay çenesini kaldırabilir.

2. ay göğsünü kaldırabilir.

3. ay başarısız uzanmalarda bulunur.

4. ay destekle oturur.

5. ay kucağa oturup nesneleri yakalar.

6. ay mama sandalyesinde oturup sallanan nesneleri yakalar.

7. ay kendi başına oturabilir.

8. ay yardımla ayağa kalkabilir.

9. ay sandalyeye tutunarak ayağa kalkabilir.

Bebeklik döneminde beklenilen refleksleri söyleyebilir misiniz?

Emmeye başlama refleksi, arama refleksi, yutma refleksi, moro reflek-si, babinksi refleksi, yakalama refleksi, adım atma refleksi bunlardan ba-zılarıdır. Bu reflekslerden çoğu doğumdan sonraki 3-5 ay içinde giderek azalır.

Resim 02.01: Büyüme ve gelişme dönemleri

48


10. ay emekleyebilir.

11. ay eli tutulduğunda yürüyebilir.

12. ay bir eşyayı tutup kendine çekerek ayağa kalkabilir.

13. ay dört ayak üzerinde merdiven çıkabilir.

14. ay kendi başına ayakta durabilir.

15. ay kendi başına yürüyebilir.

2.2.2 Çocukluk DönemiÜç yaşından itibaren

oyun çağına giren çocuk, mo-tor becerilerinin gelişmesiy-le çevre üzerinde egemenlik kurmakta ve bunu giderek genişletmektedir. Sayı sayma, şarkı şiir öğrenme ve çevre-sindeki dünya hakkında soru-lar sorma gibi alanlarda dil ve zihinsel yetenekleri ilerlemek-tedir. Üç yaşındaki bir çocuk artık çevresinde kendisinden bağımsız bir dünyanın varlı-ğını ve kendisinin de o dünya içinde bir birey olduğunu ka-bul etmiştir.

Üç yaş çocuğu koşar ve büyük oyuncakları itip çekerken önüne çıkan engelleri aşabilir, üç tekerlekli bisiklete binebilir. kendi giysilerini kısmen giyebilir. Üç yaşında-ki bir çocuğun bildiği kelime sayısı 1000’ e ulaşır.

Uyku ve temizlik alışkanlıkları büyük ölçüde kazanılmıştır. mükemmele yakın bir şekilde kendi kendilerine yemek yemeyi başarabilirler.

çocuğun kaslarını kontrol etmeyi başarabildiği 2 yaşlarından sonra başlatılan tuvalet eğitimi 3–4. yaşlarda artık sonuç vermeye başlamıştır. Bu yaş grubu çocuklar son derece benmerkezcidirler ve çoğunlukla kendi başlarına oynarlar.

Üç yaş çocuğunda konuşma ve cümleler dil bilgisine daha uygun hale gel-miştir. Artık aralarında neden sonuç ilişkisi bulunan düşünceler, bileşik önermeler alarak tek bir cümlede ifade edilmeye başlar. Ancak konuşurken başkalarının görüş açısını dikkate almaz. Dil hareket ve toplumsal gelişim yönünden büyük ilerleme gösteren 3 yaş çocuğu zengin bir hayal gücüne sahiptir ve bunlar gerçek olaylar, gerçek kişilermiş gibi davranır. Yetişkinlerin giysilerini giymekten, onların davranış-

Resim 02.02: Üç yaş çocuğu yetişkinleri taklit etmekten zevk alır

49


larını taklit etmekten, ev işlerine yardım etmekten, büyüklerin çeşitli davranışlarını yenilemekten zevk alır. Ayrıntıya girmeden küçük kısa hikâyelerden hoşlanır.

2.2.3 Okul Çağı Dönemi

Okul çağının başlamasıyla belir-lenen bu dönem, aynı zamanda çocu-ğun sosyal ortamının en radikal şekil-de değiştiği zamandır.

çocuk evinde tanıdığı ve benim-sediği kişilerden uzaklaşıp tanımadığı bir çevreye ve insanlara uyum sağla-maya çalışır. Bu yeni ortamda kendini tanıtmak ve kendini kabul ettirmek zorundadır. kendisini kayıtsız şartsız seven ve kabul edenlerin oluşturdu-ğu aile ortamından sonra, belki de ilk hayal kırıklığını yaşar.

Bu dönem temel eğitimin birin-ci kademesini kapsar. genel olarak bu çağda çocuksu davranışlardan kurtu-

lur. Büyüklerin kendisinden beklediği davranışları geliştirmeye çalışır.

Kendine ve büyüyen organlarına karşı olumlu tavır takınır. Kendi cinsinin yapması gereken rolleri öğrenir. Toplumsal kuralları ve dayanışmayı öğrenir.

Okul çağında,* Büyük ve küçük kaslarını kullanmayı öğrenir.* kurumsal kurallara uyarak yaşamayı öğrenir.* Yaşıtlarıyla birlikte oynamayı öğrenir.* Ev dışında diğer yetişkinlerle ilişki kurabilir.

6-12 yaş dönemi özelliklerini söyleyebilir misiniz?

6- 12 yaş arasındaki dönem, çocukların kendi fiziksel özellikleriyle en az ilgilendikleri, aileden uzaklaşmaya başlayıp kendi sosyal ortamlarını ilk kez kurmaya çalıştıkları, çevrelerinde olup bitene daha fazla ilgi göster-dikleri, arkadaşlık ilişkileri kurarak gerçek anlamda sosyalleşmeye başla-dıkları dönemdir.

Resim 02.03: Okul çağında yaşıtları ile oynamayı öğrenir

50


* Bedenine bakma ve temizlik alışkanlığı kazanır.* kendi davranışlarının sorumluluğunu yüklenebilir.* Somuttan soyuta doğru düşünme yeteneği kazanır.

2.2.4.Ergenlik DönemiErken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin bi-

yolojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar. Dışa dö-nük, dengeli ve uyumlu bir birey olan çocuk, bu dönemde bedenindeki değişimler sonucu tedirgin, endişeli, bunalımlı, çekingen, çalışmaya isteksiz bir tavır sergiler. Yalnızlıktan hoşlanır, otoriteye karşı çıkar.

Anne ve babasının koyduğu kuralları sıkıcı bulur. Aile otoritesinden kaçmak için ev dışından insanlarla iletişim kurar. Ergenin bu tip durumlarda yanlış davra-nışları olan insanlarla arkadaşlık etmesi onun için üzücü sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle erken ergenlikte anne ve baba çocuğa arkadaşça bir tavırla yak¬laşmalı, ilgi göstermeli fakat bunda aşırıya kaçmamalıdır.

2.2.4.1 Ergenlik Dönemi ve ÖzellikleriKızlar erkeklerden 1-2 yıl önce ergenliğe girer, büyüme ve cinsel olgunluklarını

1-2 yıl erken tamamlar.

Ergenlik her çocukta ayrı yaşlarda başlar. Ergenliğin fizyolojik değişiklikleri kızlarda ilk aybaşı kanamasıyla, erkeklerde ise erlik gözelerinin (sperm) yapımıyla doruğa ulaşır.

genellikle ergenlik ve gençlik çağı en sağlıklı yaşam dönemidir. çocukluk has-talıkları geride kalmıştır. Yetişkinlik çağına özgü hastalıklar ise çok uzaktır. Hastalık-lardan ileri gelen ölüm oranı 10 yaşından sonra birden düşmektedir. Ergenlik döne-minde görülen ölümlerin başlıca iki nedeni vardır: Trafik kazaları ve intihar.

gençlik, çocukluk ve erişkinlik arasında yer alan, gelişme, ruhsal olgunlaşma ve yaşama hazırlık dönemidir. Ön ergenlik kızlarda10-12,erkeklerde 11-13;ergenlik kızlarda 13-15,erkeklerde 14-15 yaşları arasında başlar.

Ergenlikle başlayan hızlı büyüme gençlik çağının sonunda bedensel, cinsel ve

Ergenlik hızlı büyüme ve gelişmenin olduğu kız-erkek cinsel özellikleri-nin belirdiği iki-üç yıllık ilk gençlik dönemini kapsar.

Ergenlik her çocukta aynı yaşlarda mı başlar?

51


ruhsal olgunlukla biter. Bu evreye bir “başkalaşım” ya da “farklılaşma” evresi gözü ile de bakılabilir.

Nasıl kozadan çıkan tırtıl ne kozadaki biçimine ne de kelebeğe benziyorsa aynı biçimde ergen de ne erişkin ne de çocuk olan kimliğini belirleme savaşı içinde olan bireydir. Başka bir deyişle erişkin adayı olan ergen ne çocuktur ne de erişkin.

2.2.4.2. Ergenlik Döneminde Görülen SorunlarFırtına ve gerginlik dö-

nemi olarak da açıklanabi-len ergenlik hangi toplumda olursa olsun, her bireyin yaşa-dığı bir evredir.

Ortaöğretim yıllarına denk düşen ilk yıllarında cin-sel uyanışla birlikte yeni ruh-sal özellikler ve davranışlar kendini gösterir. Dengeli ve uyumlu ilkokul çocuğu gider, yerine oldukça tedirgin, güç

beğenen ve çabuk tepki gös-teren bir genç gelir. Duyguları

hızlı bir iniş çıkış gösterir. çabuk sevinir çabuk üzülür. çabuk sinirlenir, olur olmaz şeyi sorun yapar.

Tepkileri önceden kestirilemez olur. Derslere ilgisi azalmış, çalışma düzeni bo-zulmuştur. İstekleri artmıştır. kendisine tanınan hakları yetersiz bulur. Evdeki kural-ların çokluğundan ve sıklığından yakınır. Ana-babanın uyarılarına birden tepki gös-terir, ters yanıtlar verir. Sürekli bir gidiş geliş içindedir. Evde pek durmak istemez. Dönüş saatine aldırmaz, yemeğe geç kalır. Dağınık ve savruk olur. Sık sık bir şey de-virip kırar. Oburlaşır, girip çıkıp bir şeyler atıştırır.

Bu çağ gencin yeni arayışlar içinde olduğu bir çağdır. genç her şeyden önce kendini aramaktadır. kendi kişiliğine çeki düzen vermeye çalışır. kendi kimliğine ka-vuşabilmesi için, genç, önce ana-baba etkisinden sıyrılmaya çalışır. Onun gözünde ana-babası hiç yanlış yapmayan kişiler değildir. Onları eleştirmeye başlar.

Ebeveynleri ile alay eder. Sanki ana-babadan öğrenilecek bir şey kalmamıştır. Öğütleri batar, uyarıları onu kızdırır. Bunu yaparken de çok aşırıya gider. Altı yaşında-ki çocuk babayı en güçlü, en çok bilen, hiç yanılmaya biri olarak tanır. On altı yaşında onu tahtından indirir.

gençlik çağı bağımsızlık çağıdır. genç evden kopar, çevreye yönelir. Evde otur-mak ona işkence gibi gelir. Spora ilgi artar. kendisini arkadaşlarıyla karşılaştırır. On-

Resim 02.04: Ergen okuldaki kurallara uymak istemez.

52


larında aynı sorunları yaşaması kümeleşmelere sebep olur. Ana-babasından değişik olma çabası onu bir anlamda boşluğa itmiştir. Bu boşluğu arkadaşlarıyla doldurmak ister. Onlar gibi argo konuşur, kendine sırdaş ve dert ortağı seçer. Arkadaş kümesi içinde bağlılığa önem verir. küme dışına itilmemek için kendisine aykırı davranışlar-da bile bulunur.

Evde arkadaşlarının eleştirilmesini tepkiyle karşılar. Onlara söz söyletmez. Ana-babada gencin kötü arkadaşlara uyup baştan çıkacağından korkar. Sıkı denetleme ve kimi arkadaşlarıyla görüşme yasağı koyar. Bu ise çocuğu daha çok sokağa iter.

Evde ana-babasıyla çatışması olan bir gencin arkadaşlarına kendini tümden kaptırması olasılığı daha yüksektir. kendini bulma çabasında olan güvensiz ve ye-tersiz bir genç, daha atılgan ve becerikli yaşıtlarının egemenliği altına girer. Ana-ba-basından yeter destek bulamayan genç, olumsuz arkadaşlıklara yönelir. Ancak ana-babasının denetlemesi ve uyarısı gereklidir. En sağlıklı gençler bile ara sıra yoldan çıkma eğilimi gösterirler.

2.2.4.3 Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum Geliştirmekuşkusuz, gençlik çağında ortaya çıkan değişikliklerin tümü olumsuz değildir.

Ruhsal alanda yaşanan çalkantı yanında, gençte pek çok olumlu gelişme gözlenir. gencin düşünme yeteneğinde önemli sıçramalar olur.

Soyut kavramları daha iyi anlar ve kullanır. İlgi alanı genişler ve çeşitlilik kaza-nır. İleride seçeceği meslekle ilgili konulara eğilir. Bir şeyler yapmak, başarılı olmak eğilimi çok güçlenmiştir. Toplumsal olaylara ilgi duyar. Hiçbir şeyi beğenmez tutu-mu, giderek yerinde eleştirilere ve yorumlara dönüşür. coşkuludur. Duygu ve dü-şüncelerini inançla savunur. Yaşanan gerçeklere pek aldırmadan, toplum düzeninin birden değişmesini ister. Bu amaçla bazı ideolojik görüşlere girer.

problemleri çözmek için yalancı önderlerin peşinden sürüklenir. Amaçları uğ-runa kendilerine ve başkalarına zararı dokunacak eylemlere araç olabilir.

Ergenlik dönemi bireyin kendisini tanıdığı, sosyal yönden gelişimini sürdürdü-ğü ve geleceğe yönelik bazı kararlar aldığı dönemdir. Bu süreçte geliştirilen olumlu tutumlar yaşamın ilerleyen yıllarında ergenin mutlu ve başarılı olmasını etkileyecektir.

genç, arkadaşları aracılığıyla diğer insanlarla anlaşmayı ve bir gruba uyum sağlamayı öğrenir. Araştırmalar, arkadaşları tarafından kabul edilen gençlerin olum-lu kişilik özellikleri gösterdiğini ortaya koymaktadır.

Akran grupları gence, yaşıtlarıyla yaşamayı, sorunlarını, çatışmalarını, karma-şık duygularını paylaşmayı ve çözümlemeyi öğretir. Bu dönemde her iki cinsten bi-

Ergenlik döneminde karşılaşılan sorunlar nelerdir?

53


reylerle dengeli ve uyumlu arkadaşlıklar kurmak gencin kendisini tanımasını sağlar. Arkadaş grubu içinde sosyal etkinlikler arttıkça bireyin özgüveni artar. Bu durum öğrenmeye ilgisini ve okul başarısını da olumlu etkiler. planlı çalışma alışkanlığı edi-nirken günlük yaşamını en verimli geçirecek şekilde düzenler.

Bireyin bedensel, zihinsel ve sosyal gelişimine katkı sağlayan bir etkinlik olan sporun gençlik döneminde önemli bir yeri vardır. Spor, bedensel enerjinin ve duy-gusal gerilimin boşaltılmasına katkıda bulunur. Spor gencin kendi yeteneklerinden haberdar olmasını, kendisine güvenmesini, toplumla uyumlu olmasını sağlar.

Yetenek ve isteklerini fark edebilen gençler kendileri için uygun meslek seç-mede zorlanmayacaktır. kişiye uygun meslek seçimi ve geleceğe yönelik hedefler belirleme gencin yaşantısını etkileyen en önemli kararlardandır.

gençlerin sosyal ilişkilerinde tutarlı, saygılı ve katılımcı olması bu dönemin edinilen olumlu özelliklerindendir.

2.2.5 Yetişkinlik Dönemi

Yetişkinlik dönemi aynı zamanda iş başarısızlıkları, sağlık sorunları ve boşan-malar gibi bazı sorunların yaşandığı dönem de olabilir. kişiler edindikleri tecrübeleri ile zorluklarla baş etme mücadelesi verirler.

kişiler bu dönemde edindikleri hobileri, olumlu sağlık alışkanlıkları ile yaşlılık dönemini mutlu geçirebilirler.

21-65 yaşları arasıdır. Bu dönemde sağlık sorunlarına çok sık rastlanmaz. 21-35 yaşları arası genç yetişkinlik dönemidir. genç yetişkinlik, ilk sorumlulukların yükle-nildiği, gelecek için önemli olan iş ve eş seçimi gibi kararların verilebildiği dönemdir. Bu kararlar, davranışlar ve politik görüş farklılıkları bireyin anne, baba, akrabalar ve arkadaş çevresiyle sürtüşme yaşamasına neden olabilir.

36-55 yaşları arası ileri yetişkinlik dönemidir verir. İlgi alanları ve yeteneklere

Ergenlik dönemi bireyin geliştirdiği olumlu tutumlar nelerdir?

Yetişkinlik döneminde yaşanan sorunlar nelerdir?

21-65 yaşlar arasındaki dönemdir. Bu dönemde kişiler eğitimini ta-mamlar bir meslek ve iş sahibi olur. Aile kurar, çocuklarını yetiştirir. Meslek yaşamında üretkendir, toplumsal sorumluluklarını yerine getirir.

54


uygun meslekleri seçme, mesleki doyum açısından çok önemlidir. Serbest zamanla-rı resim yapma, doğa yürüyüşlerine katılma gibi olumlu faaliyetlerle değerlendirme, çevresiyle iyi ilişkiler kurma yetişkinin ruhen ve bedenen sağlıklı olmasında etkili-dir. mesleki problemler, ruhsal bunalımlar, aile geçimsizlikleri, alkol bağımlılığı gibi sorunlara bu dönemde rastlanabilir. İnsanlar bu yaşlarda, gençliklerinde hayattan beklentilerini ve sonrasında elde ettikleri sonuçları karşılaştırarak hayal kırıklığına uğrayabilirler. Bu ise bireyde ruhsal çöküntüye ve alkol bağımlılığına yol açabilir.

Erkeklerde 50-55 yaşları arasında görülen menopoz dönemleri yaş dönümü olarak adlandırılır. Yaş dönümlerinde de bazı ruhsal sorunlar görülebilir. Fakat her-kesin bu dönemleri sarsıntılı geçireceği söylenemez. Ruhsal sorun ve sarsıntıları ya-şamamak için mesleki başarı mümkün olduğunca üst düzeyde tutulmalı, kişi ken-dini daima geliştirmelidir. Serbest zamanlar arkadaşlarla, aile bireyleriyle bir araya gelerek çeşitli kurs ve etkinliklerle değerlendirilmelidir.

2.2.6 Yaşlılık DönemiAslında yetişkinlik ve yaşlılık

arasında kesin bir sınır yoktur. Dani-el Levinson ileri yetişkinlik (yaşlılık) yıllarını 65 ve ilerisi olarak tanımla-mış; diğer gelişim psikologları ise 65-85 arasını genç yaşlı, 85 ve ileri-sini yaşlı olarak isimlendirmiştir.

3 sistemde belirgin değişik-likler ortaya çıkar: İskelet-kas, solu-num ve dolaşım sistemi

1.İskelet-kas Sistemi: kas lif-lerinin yapısı değişir, küçülür sa-yıları azalır. kaslardaki sinir iletimi zayıflar. kalsiyum azalmasına bağlı

kramplar görülür. kemiklerde mineraller azalır. Hareket serbestliği ve hareketin hızı azalır. kemik ve eklem yerlerine kireçlenme ve dejenerasyonlar ortaya çıkar.

2.Solunum Sistemi: solunum yolları esnekliğini kaybeder. Bronşlarda bozulma ortaya çıkar, göğüs kafesi daralır ve havadan alınan oksijenin geçişi yavaşlar.

3.Dolaşım Sistemi: kalp esnekliğini kaybeder. kalp kapakçıklarında bozulma ve kireçlenme ortaya çıkar. kalp kasları zayıflar, kalp atışı yavaşlar ve kan basıncı yük-selir.

Yaşlılık döneminde hangi sistemlerde belirgin değişiklikler ortaya çı-kar?

Resim 02.05: Yaşlılıkta hareket serbestliği ve hareketin hızı azalır

55


Yaşlılarda yüksek tansiyon çok belirgindir. Yine eklem iltihabı, işitme kaybı ve kalp hastalıkları da görülebiliyor. kadınlarda yüksek tansiyon, romatizma ve görme bozuklukları daha fazlayken, erkeklerde işitme kaybı daha fazladır.

2.3 BÜYÜME VE GELİŞMEDE ROL OYNAYAN FAKTÖRLER

2.3.1 Genetik

canlıların özelliklerini ve kalıtsal karakterlerini inceleyen, bu karakterlerine ne-sillere geçişini belli kalıtım kanunlarına bağlayan, genin yapı ve görevlerini araştıran veraset ilmi. kalıtım bilimi olarak da bilinir.

genetik, 20. asrın başlarında gelişmiş, yeni sayılabilecek bir bilim dalıdır. Bu-nunla beraber, genetiğin konusunu meydana getiren çoğu olaylar ve bunlar hak-kındaki düşüncelerin tarihi bir hayli eskidir. genetik çalışmaları çok eski tarihlerde başlamış, tarih boyunca çeşitli fikirlerle zaman zaman ilerleme ve duraklamalar gös-termiştir.

2.3.2 HormonalNormal bir büyüme için birçok hormona gereksinim vardır.

2.3.3 BeslenmeSağlıklı beslenme yeterli ve dengeli beslenmedir. vücudumuzu oluşturan hüc-

relerin düzenli ve dengeli çalışması için besin öğelerinden yani yağlar, karbonhid-ratlar, proteinler, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarda almalıyız. vücudumu-zun tüm besin maddelerine ihtiyacı vardır. Tek taraflı beslenmek yani sadece protein

Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren hangi faktörler büyüme ve ge-lişmeyi etkiler?

Büyüme ve gelişme için hangi hormonlara ihtiyaç duyulur?

Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren çeşitli faktörler büyüme ve gelişmeyi etkiler. Genetik, hormonal, beslenme ve fiziksel çevre büyüme ve gelişmede rol oynayan başlıca faktörlerdir.

Büyüme ve gelişme için büyüme hormonu ve tiroksin hormonuna ihti-yaç duyulur. Ergenlikte ise yumurtalık ve testis hormonları etkilidir.

56


veya karbonhidratla beslenmek yanlıştır. Dengeli beslenerek vitaminler, mineraller ve lifler gibi önemli besin maddelerinden de almış oluruz.

Okul Çağındaki Çocuklar İçin Beslenme Önerileri:çocukların sağlıklı beslenebil-

mesi için dört besin grubunda bulu-nan besinlerden yeterli miktarlarda ve dengeli şekilde tüketmeleri ge-rekmektedir. Süt grubunda yer alan süt ve yoğurt, et grubunda yer alan et, tavuk, yumurta, kuru baklagiller, sebze ve meyve grubu ve tahıl gru-buna giren ekmek, bulgur, makarna, pirinç gibi besinlerin her öğünde ye-terli miktarlarda tüketilmesine dik-kat edilmelidir.

çocukların özellikle kemik ve diş gelişimi için imkanlar dahilinde

günde 2-3 su bardağı süt veya yoğurt, 1 kibrit kutusu kadar beyaz peynir tüketme-lerine özen gösterilmelidir. Ayrıca, hastalıklara karşı daha dirençli olmaları ve sağlıklı büyüme ve gelişmeleri için her gün en az 5 porsiyon taze sebze veya meyve tüket-meleri önerilmektedir.

Öğrenciler için en önemli öğün kahvaltıdır. Bütün gece süren açlıktan sonra vücudumuz ve beynimiz güne başlamak için enerjiye gereksinim duymaktadır. kah-valtı yapılmadığı takdirde dikkat dağınıklığı, yorgunluk, baş ağrısı ve zihinsel perfor-mansta azalma olmaktadır. Bu nedenle güne yeterli ve dengeli yapılan bir kahvaltı ile başlamak öğrencilerin okul başarısının artmasında son derece önemlidir. çocuk-ların her sabah düzenli olarak kahvaltı yapma alışkanlığı kazanmalarına özen gös-terilmelidir. peynir, taze meyve veya meyve suları, birkaç dilim ekmek, 1 bardak süt çocuklar için kahvaltıda yeterlidir. Özellikle kaliteli protein, zengin vitamin ve mine-ral içeriğinden dolayı haşlanmış yumurtanın sık tüketilmesi önerilmektedir.

Sağlıklı beslenme nasıl olmalıdır?

En önemli öğün hangisidir, sebeplerini sıralayınız?

Resim 02.06: Sağlıklı beslenme yeterli ve dengeli beslenmedir.

57


Gün boyu fiziksel ve zihinsel performansın en üst düzeyde tutulabilmesi, düzenli olarak ara ve ana öğünlerin tüketilmesi ile mümkündür.

Bu nedenle, öğün atlanmamalıdır. Tüketilecek besinlerin, 3 ana, 2 ara öğünde alınması en uygun olanıdır.

Açıkta satılan besinler, yeterince güvenilir ve temiz değildir. Ayrıca, uygun ko-şullarda muhafaza edilmedikleri için çabuk bozulma riski taşırlar. Bu nedenle, özel-likle okul çevresinde açıkta satılan besinlerin kesinlikle satın alınmaması gerekmek-tedir.

çocukların okul kantinleri, büfe gibi yerlerden satın aldıkları besinlerin seçi-minde de dikkatli olmaları gerekmektedir. Süt, ayran gibi ambalajlı besinleri satın alırken etiket bilgisinde Tarım ve köyişleri Bakanlığından üretim izninin bulunma-sına ve son kullanım tarihinin geçmemiş olmasına, ambalajsız satılan tost, simit, poğaça gibi yiyeceklerin de temiz ve güvenilir şekilde hazırlanmış olmasına dikkat edilmelidir.

Beslenme çantası ve su mataralarının her gün temizlenmesine özen gösteril-melidir.

çocuklar, tuvalet ve genel kullanıma açık çeşmelerden su içmemeleri konu-sunda uyarılmalı, güvenilir içme suyu tüketmeleri sağlanmalıdır.

Öğle yemeği okulda yeniliyorsa Sağlık Bakanlığı’nın hazırladığı menü model-leri örnek alınmalıdır.

Okulda veya evde dinlenirken ve ders çalışırken açlık hissedildiğinde tüketi-len besinlere dikkat edilmelidir. Örneğin, şeker ve şekerli besinler, cips gibi yağlı ve tuzlu besinler veya gazlı içecekler yerine süt, yoğurt, sütlü tatlılar, ekmek arası pey-nir, taze sıkılmış meyve suları ile kuru yemişlerin ve kuru meyvelerin tercih edilmesi daha yararlıdır.

çocuklara sigarasız bir ortam sağlamak, onların yanında sigara içmekten ka-çınmak ve en azından evlerin kapalı alanlarını dumansız bir ortam haline getirmek çocukların sağlığını korumak açısından son derece önemlidir.

vücudun düzenli çalışması, tüketilen besinlerin vücuda yararlılığının artırıl-ması, çocukların fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişimlerine olumlu katkı sağlamaları açısından fiziksel aktivitenin artırılmasına da önem verilmelidir. Bu nedenle, uzun süreli televizyon seyretme, bilgisayar kullanımından kaçınılmalı, çocukların gerek okul yönetimi ve gerekse ebeveynleri tarafından sevdikleri herhangi bir spor dalı ile ilgilenmeleri teşvik edilmelidir.

Sağlıklı yaşam için çocuklara el yıkama ve diş fırçalama alışkanlığının kazan-dırılması çok önemlidir. kirli eller, basit bir soğuk algınlığından ölümcül hastane en-feksiyonlarına kadar pek çok hastalığın nedeni olabilmektedir.

58


Bu nedenle çocuklara, özellikle yemekten önce ve sonra, tuvalete girdikten, dışarıda oyun oynadıktan sonra ve dışarıdan eve geldiklerinde ellerini ılık akan su altında sabun ile iyice ovuşturarak yıkamaları konusunda alışkanlık kazandırılması gerekmektedir.

2.3.4 Fiziki Çevre

Sağlıklı dünyaya gelen bebeklerin büyüme ve gelişmesi için hava, su, besin-ler ve yaşanan ortamın sağlık koşulları yeterli olmalıdır. kirli hava ve sigara dumanı çocuklarda akciğer hastalıklarına yol açabilir. Büyüme hormonu uykuda daha fazla salgılandığından uyku ve dinlenmeye yeterli zaman ayrılmalıdır. Spor ve beden eği-timi ise kasların ve kemiklerin güçlenmesini sağlar.

İnsanın içinde yaşadığı fizik çevresinde sağlığı ile ilgili öğelerin en önemlileri su, hava, toprak, atıklar, konutlar ve radyasyondur.

59


ÖzetBüyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesinin artı-

şıdır. gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgun-laşmayı ifade eder.

Büyüme ile gelişme kavramları arasındaki temel fark, büyümede sadece nice-liksel değişim gözlenirken gelişmede niceliksel ve niteliksel değişikler beraber olur. Büyümede fiziksel değişim (boy, ağırlığın artması, baş çevresinin büyümesi, vücut kütlesinin değişmesi) vardır. gelişmede ise fiziksel özelliklerin yanı sıra bilişsel, duy-gusal ve sosyal özellikler ortaya çıkar.

gelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duy-gusal, sosyal yönden belli koşulları olan en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli ilerleme kaydeden değişimdir.

çocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. gelişimin tüm yüzlerine ilişkin temeller bu dönemde atılır.

Üç yaşından itibaren oyun çağına giren çocuk, motor becerilerinin gelişmesiy-le çevre üzerinde egemenlik kurmakta ve bunu giderek genişletmektedir. Sayı say-ma, şarkı şiir öğrenme ve çevresindeki dünya hakkında sorular sorma gibi alanlarda dil ve zihinsel yetenekleri ilerlemektedir.

6- 12 yaş arasındaki dönem, çocukların kendi fiziksel özellikleriyle en az ilgi-lendikleri, aileden uzaklaşmaya başlayıp kendi sosyal ortamlarını ilk kez kurmaya çalıştıkları, çevrelerinde olup bitene daha fazla ilgi gösterdikleri, arkadaşlık ilişkileri kurarak gerçek anlamda sosyalleşmeye başladıkları dönemdir.

Erken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin bi-yolojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar. Dışa dö-nük, dengeli ve uyumlu bir birey olan çocuk, bu dönemde bedenindeki değişimler sonucu tedirgin, endişeli, bunalımlı, çekingen, çalışmaya isteksiz bir tavır sergiler. Yalnızlıktan hoşlanır, otoriteye karşı çıkar.

Ergenlik her çocukta ayrı yaşlarda başlar. Ergenliğin fizyolojik değişiklikleri kızlarda ilk aybaşı kanamasıyla, erkeklerde ise erlik gözelerinin (sperm) yapımıyla doruğa ulaşır.

Fırtına ve gerginlik dönemi olarak da açıklanabilen ergenlik hangi toplumda olursa olsun, her bireyin yaşadığı bir evredir.

Evde ana-babasıyla çatışması olan bir gencin arkadaşlarına kendini tümden kaptırması olasılığı daha yüksektir. kendini bulma çabasında olan güvensiz ve ye-tersiz bir genç, daha atılgan ve becerikli yaşıtlarının egemenliği altına girer. Ana-ba-basından yeter destek bulamayan genç, olumsuz arkadaşlıklara yönelir. Ancak ana-babasının denetlemesi ve uyarısı gereklidir. En sağlıklı gençler bile ara sıra yoldan çıkma eğilimi gösterirler.

60


kuşkusuz, gençlik çağında ortaya çıkan değişikliklerin tümü olumsuz değildir. Ruhsal alanda yaşanan çalkantı yanında, gençte pek çok olumlu gelişme gözlenir. gencin düşünme yeteneğinde önemli sıçramalar olur.

gençlerin sosyal ilişkilerinde tutarlı, saygılı ve katılımcı olması bu dönemin edinilen olumlu özelliklerindendir.

21-65 yaşlar arasındaki dönemdir. Bu dönemde kişiler eğitimini tamamlar bir meslek ve iş sahibi olur. Aile kurar, çocuklarını yetiştirir. meslek yaşamında üretken-dir, toplumsal sorumluluklarını yerine getirir.

Aslında yetişkinlik ve yaşlılık arasında kesin bir sınır yoktur. Daniel Levinson ileri yetişkinlik (yaşlılık) yıllarını 65 ve ilerisi olarak tanımlamış; diğer gelişim psiko-logları ise 65-85 arasını genç yaşlı, 85 ve ilerisini yaşlı olarak isimlendirmiştir.

Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren çeşitli faktörler büyüme ve gelişme-yi etkiler. genetik, hormonal, beslenme ve fiziksel çevre büyüme ve gelişmede rol oynayan başlıca faktörlerdir

çocukların sağlıklı beslenebilmesi için dört besin grubunda bulunan besinler-den yeterli miktarlarda ve dengeli şekilde tüketmeleri gerekmektedir. Süt grubunda yer alan süt ve yoğurt, et grubunda yer alan et, tavuk, yumurta, kuru baklagiller, sebze ve meyve grubu ve tahıl grubuna giren ekmek, bulgur, makarna, pirinç gibi besinlerin her öğünde yeterli miktarlarda tüketilmesine dikkat edilmelidir.

61



1. çocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. gelişimin tüm aşamalarına ilişkin temeller bu dönemde atılır?

Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?A. Bebeklik dönemiB. çocukluk dönemic. Ergenlik dönemiD. gelişim dönemi

2. Erken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin biyo-lojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar.

Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?A. Okul çağıB. çocukluk dönemic. Ergenlik dönemiD. gelişim dönemi

3. Aşağıdakilerden hangisi Ergenlik çağı ile ilgili değildir?

A. Tepkileri önceden kestirilemez olur B. Bu çağ gencin yeni arayışlar içinde olduğu bir çağdır c. Evde arkadaşlarının eleştirilmesini tepkiyle karşılar D. Evde anne ve babası ile uyum içindedir

4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Yetişkinlik dönemi ile ilgili değildir?

A. kişiler bu dönemde edindikleri hobileri, olumlu sağlık alışkanlıkları ile yaşlılık dönemini mutlu geçirebilirler.

B. Bu dönem iş başarısızlıkları, sağlık sorunları ve boşanmalar gibi bazı sorunların yaşandığı dönem de olabilir

c. kişiler edindikleri tecrübeleri ile zorluklarla baş etme mücadelesi verirlerD. kemik ve eklem yerlerine kireçlenme ve dejenerasyonlar ortaya çıkar

5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Büyüme ve gelişmede rol oynayan faktörlerden değildir?

A. genetikB. Beslenmec. ObeziteD. Hormonal

62


3. ÜNİTE

SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI

İnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölümlerini, günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma işlemine “vücut temizliği” adı verilir.

Sağlık-temizlik ilişkisini açıklayabilirmisiniz?Sizce ağız ve dişte meydana gelebilecek bir rahatsızlık neden cücutta diğer organlara zarar verebilir?

64




ı. SAğLığıN gELİşTİRİLmESİ vE kORUNmASı

ıı. FİZİkSEL AkTİvİTE SAğLık İçİN NEDEN ÖNEmLİDİR?

1. Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri

ııı. YETERLİ vE DENgELİ BESLENmE

1. Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine göre Sınıflandırılması

ıv. şİşmANLığıN ORTAYA çıkış NEDENLERİ

v. kİşİSEL TEmİZLİğİN TANımı vE ÖNEmİ

1. El, Tırnak Temizliği ve Bakımı

2. Yüz, Boyun ve koltuk Altı Temizliği

3. Saç Temizliği ve Bakımı

4. Ayak Temizliği

5. genital Bölge( Üreme organları) Temizliği

6. Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği

7. Banyo Yapma ve giyecek Temizliği

vı. SAğLıkLı gİYİNmE

vıı. AğıZ vE Dİş SAğLığı

1. Ağız ve Diş Sağlığının Önemi

2. Diş çürümesi

3. Diş Eti Hastalıkları

4. Diş çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının genel vücut Yapısı ile İlişkisi

vııı. AğıZ vE Dİş SAğLığı NASıL kORUNUR

1. Diş Fırçalama Tekniği

65


ANAHTAR KAVRAMLAR

Steril

Flor

Karbonhidrat

Diş kökü

Plak

Ortodonti

Genital bölge

Periodontal hastalık

Enfeksiyon

Diyabet

Egzersiz

Obezite

Fast-Food

Temizlik

Gingivitis

Mikrobiyal dental

66


3.1 SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASISağlığın korunması: Bireylerin hasta olmalarını engellemek için yapılan hiz-

metler bütünü anlamına gelmektedir.

Birincil koruma: bireye ve çevreye yönelik olarak yapılır. Bireye yönelik hizmet-ler bağışıklama, aile planlaması, sağlık eğitimi, beslenme, temiz suyun sağlanması gibi aslında Temel Sağlık Hizmetleri basamaklarını içermektedir. çevreye yönelik ko-rucuyu hizmetler ise sağlıklı olmak için çevresel düzenlemelerin ve müdahalelerin sağlanması anlamına gelir. Örneğin; suyun temiz olduğundan emin olabilmek için düzenli olarak örnek alımları ve değerlendirmeleri yapılmalıdır.

İkincil korunma: erken tanı ve tedavi hizmetlerini kapsar. Bu kapsamda bi-reylerin düzenli sağlık kontrolleri (check-up) yaptırmaları çok önemlidir. Örneğin; meme kanserinin erken saptanabilmesi için risk grubunda düzenli olarak mamog-rafi taramalarının yapılması gerekir.

Üçüncül koruma: hizmetleri rehabilitasyon (esenlendirme) hizmetlerini kap-sar. Bu yolla da tanı konulmuş ve tedavi edilmekte olan hastalıkların daha fazla iler-lemesi engellenir. Bu sayede sakatlıkların ve kalıcı bozuklukların kişinin yaşamını olumsuz etkilemesi en az düzeye indirilir..

Sağlığın geliştirilmesi: Sağlığın korunması kavramının daha geniş bir bakış açı-sıyla ele alındığı bir yaklaşım olup sağlığa yönelik herhangi bir davranış ve yaşam durumu için, eğitim, örgütsel, ekonomik ve çevresel desteklerin bileşimi olarak ta-nımlanmaktadır. Sağlığı geliştirme bireye yönelmenin yanı sıra, fizik ve sosyal çevre-ye müdahaleleri de kapsar.

İlgili kurum ve kuruluşlar

çevresel müdahaleler ise kamu politikalarını, destekleyici çevre yaklaşımını, toplum katılımını, kişisel becerilerin geliştirilmesini, sağlık hizmetlerinin yeni gerek-sinimlere uyum sağlamasını öncelemelidir. Sağlık Bakanlığınca halk sağlığının geliş-tirilmesi ve korunmasına yönelik önemli çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmalara sivil toplum kuruluşları, belediyeler, diğer bakanlıklar, üniversiteler ve medya tarafından önemli destek verilmektedir.

Sağlığın geliştirilmesi ve korunmasına yönelik olarak yapılan ortak çalışmalar-dan bazıları şunlardır:

* Atıkların zararsız duruma getirilmesi* Temiz su sağlanması

Üç basamağı olan sağlığın korunması kavramı birincil, ikincil ve üçün-cül koruma hizmetlerini içerir.

67


* Hava kirliliğinin önlenmesi* gürültü kontrolü* gıda kontrolü * Sağlık eğitimi* kişisel temizlik* Aile planlaması* Erken tanı* Beslenme* Zararlı alışkanlıkların önlenmesi

3.2 FİZİKSEL AKTİVİTE SAĞLIK İÇİN NEDEN ÖNEMLİDİR

Düzenli fiziksel aktivitenin sağ-lıklı kilonun sürdürülmesi, dayanık-lılık, güç ve esnekliğin artmasındaki rolünün yanı sıra günümüz hastalık-ları olarak kabul edilen kronik has-talıklara yakalanma riskini azalttığı açıkça bilinmektedir. Söz konusu bu yararlar sadece bireysel düzeyde önemli değildir.

Dünyanın her yerinde giderek maliyeti artan sağlık hizmetleri yö-nünden koruyucu sağlık hizmetleri

kapsamında fiziksel aktivitenin sağladığı yararlar önemli bir tasarruf sağlayabilmek-tedir.

Ancak optimal bir sağlık için gerek çocuk gerekse yetişkinlerin büyük bir ço-ğunluğunun yeteri kadar fiziksel aktivite yapmadıkları görülmektedir. Sağlıkla ilgile-nenler fiziksel aktivitenin, neden önemli olduğunu anlamalı, tüm yaşlardaki bireyleri yaşamın bir parçası olarak fiziksel aktivite ve spora katılımları için motive etmelidir-ler. Fiziksel aktivitenin yaşam boyu sürdürülmesinin herkese, her yerde, her zaman yararlı olabileceği mesajının daha geniş kitlelere yayılmasına yardımcı olmalıdır.

Düzenli fiziksel aktivitenin fiziksel ve zihinsel sağlık üzerinde pek çok olumlu etkisi bulunmaktadır:

Fiziksel aktivitenin sağlık ve zindelik için sağladığı yararlar giderek daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır.

Resim 03.01: Düzenli fiziksel aktivite kronik hastalıklara yakalanma riskini azalttır.

68


3.2.1 Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkilerikilo kontrolü: Birçok ülkede fiziksel aktivite düzeyi besin tüketiminden daha

fazla düşüş göstermiş, böylece düşük düzeyde fiziksel aktivitenin şişmanlık için önemli bir etken olduğu sonucuna varılmıştır. Önemli bir sağlık sorunu olan şişman-lık giderek artmakta ve koroner kalp hastalığı, diyabet, inme ve kazalara karşı risk oluşturmaktadır.

kan Basıncının kontrolü: Yüksek kan basıncı (tansiyon) kalp krizi, kalp ve böb-rek yetmezliği, felç gibi rahatsızlıklara yakalanma riskini artırmaktadır. Düzenli fizik-sel aktivite ise kan basıncını azaltabilmektedir. Önerilen fiziksel aktivite düzeyi, dü-zenli orta şiddette egzersizlerdir.

kan şekerinin kontrolü: Düzenli fiziksel aktivite insülin aktivitesinin kontrolü-ne ve kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olması nedeniyle şeker hastalığından korunmada önemli rol oynar. Önerilen fiziksel aktivite düzeyi; yürüyüş ve düşük şid-detli, uzun süreli egzersiz programlarıdır.

Damar ve kas-İskelet Sistemi Hastalıklarını Önleme: koroner kalp hastalığı ve inme riskinin fiziksel aktivitesi fazla olan kişilerde daha düşük olduğu görülmekte-dir. kas ve kemiklerin kuvveti, eklemlerin esnekliği; koordinasyon, denge ve hareket çevikliği için önemlidir. Bütün bu özellikler yaşla birlikte önemli derecede azalmak-tadır. Bu durum fiziksel aktivite düzeyindeki azalma ile yakından ilişkilidir. Özellikle kadınlarda yaşlandıkça osteoporozla birlikte kemik kırıkları (bilek, omur ve kalçada) görülme riski artmaktadır. kemik mineral yoğunluğunda artış, çocukluk ve adölesan döneminde yapılan egzersizlerle örneğin; ağırlık taşıma, yürüyüş, koşu, tenis vb. gibi egzersizlerle sağlanmaktadır. Yetişkinlikte yapılan orta düzey aktiviteler ise yaşla il-gili kayıpların önlenmesine yardımcıdır.

Neden sağlıklı, uzun ve kaliteli bir yaşam sürdürme amacı için spor yapıl-malıdır?

Bireyin yaşamın her döneminde kendisine uygun bir spor dalı ile ilgi-lenmesi kaliteli bir hayat sürebilmesi için çok önemlidir.

Kilo kaybının enerji sınırlaması ve fiziksel aktivitenin artırılmasıyla sağ-lanması daha kolay ve etkilidir.

69


3.3 YETERLİ VE DENGELİ BESLENME

Beslenme açlık duygusunu bastırmak, karın doyurmak ya da canının çektiği şeyleri yemek içmek değildir.

Beslenme; sağlığı korumak, geliştirmek ve yaşam kalitesini yükseltmek için vücudun gereksinimi olan besin öğelerini yeterli mik-tarlarda ve uygun zamanlarda almak için bi-linçli yapılması gereken bir davranıştır.

Besin öğeleri vücudun gereksinmesi düzeyinde alınamadığında YETERSİZ BESLENmE oluşur.

İnsanın yaşamı için 50’ ye yakın besin öğesine gereksinimi vardır. İnsanın, sağ-lıklı büyüme ve gelişmesi, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için bu öğe-lerin her birinden günlük ne kadar alınması gerektiği belirlenmiştir.

Bu öğelerin herhangi biri alınmadığında, gereğinden az ya da çok alındığında, büyüme ve gelişme engellenir, sağlık bozulur.

gereğinden fazla besin tüketilirse, çok alınan bazı öğeler vücutta yağ olarak depolandığından sağlık için zararlı olur. Bu duruma Dengesiz Beslenme denir.

Dengesiz beslenmenin önlenmesinde beslenme eğitimi ile sağlıklı beslenme bilincinin kazandırılması büyük bir önem taşır.

Yeterli ve Dengeli Beslenen kişiler* Sağlam ve sağlıklı bir görünüştedir.* Hareketli ve esnek bir bedene,* muntazam bir cilde, canlı ve parlak saçlara ve gözlere,* kuvvetli, gelişimi normal kaslara,

YETERLİ VE DENGELİ BESLENME SAĞLIĞIN TEMELDİR.

Resim 03.02: Yaşam kalitesini yükseltmek için besin öğelerini yeterli miktarlarda

tüketmek gerekir

Yeterli ve Dengeli Beslenme Nedir?

70


* çalışmaya istekli kişiliğe,* Boy uzunluğuna uygun vücut ağırlığına,* Normal zihinsel gelişme,* Sık sık hasta olmayan bir yapıya sahiptir.

Yetersiz ve Dengesiz Beslenenler ise;* Hareketleri ağır ve isteksiz* Sağlıksız genel görünüşte (aşırı zayıf veya şişman)* pürüzlü, kuru, sağlıksız cilt yapısına,* şişman veya zayıf vücut yapısına,* Sık sık baş ağrısından şikayet eden* İştahsız, yorgun, isteksiz bir yapıya sahiptir.

En az diğerleri kadar önemli bir kural da fiziksel aktivitedir. Yeterli fiziksel ve zi-hinsel aktivite, sağlık ve uzun ömür için önemli-dir. Tek vücut ihtiyaçla-rına göre gıda alınması gerektiği gibi, egzersiz de sizin ihtiyaçlarınıza ideal bir şekilde yapılan-dırılmış olmalıdır.

3.3.1 Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine Göre Sınıflandırılması

Yiyeceklerimiz içerdikleri besin ögelerinin yoğunluğu açısından 5 grupta top-lanır.

1. grup: Et, Tavuk, Balık, Sakatat, Yumurta ve kuru Baklagiller

Bu gruptaki besinler protein, demir, çinko ve B vitaminleri bakımından zengin-dir. Ayrıca bu besinler enerji de verir. Bir günde, bu grup besinlerin bir veya birka-çından karışık olarak 2-3 porsiyon yenmelidir. Fazla tüketildiğinde yüksek kolesterol, gut, hipertansiyon vb. sağlık sorunları ortaya çıkabilir.

2. grup: Süt, Yoğurt, peynir vb.

Bu grup, kemiklerin ve dişlerin sağlığı için gerekli olan kalsiyum bakımından zengindir. Ayrıca temel besin ögelerinden protein, karbonhidrat ile A ve B vitamin-lerinin birçoğu için de iyi kaynak sayılır. Bu gruptan, günde 1-3 porsiyon yenilmesi

Resim 03.03: Fastfood tarzı beslenme obezitenin en büyük sebeplerindendir

71


önerilmektedir.

3. grup: Sebze ve meyveler

c vitamini, bazı mineraller ve posa ihtiyacı bu grup besinlerden karşılanır. kış ve yaz meyve ve sebzelerinin hepsi bu gruba dâhildir. Yeşil yapraklı sebzeler c vita-mininin yanı sıra A ve B vitaminleri, havuç ise A vitamini bakımından zengindir. Bu gruptaki yiyeceklerden günde 3-5 porsiyon tüketmek gerekmektedir.

mevsiminde doğal olarak yetişen meyve ve sebzeler özellikle tercih edilme-lidir. Özellikle yaz aylarında likopen ve A vitamini yönünden zengin olan domates, kış aylarında da iyi birer c vitamini kaynağı olan portakal ve mandalina tüketimine özen gösterilmelidir.

4. grup: Tahıllar, Ekmek, makarna, pirinç, Bulgur, çorbalar, Unlu mamuller

Bu grup besinler temel enerji kaynağı olarak günlük beslenmede yerini al-maktadır. Ayrıca B1 vitamini ve bitkisel proteinlerin kaynağı olarak kullanılmaktadır. genel olarak yetişkin bir kişi için her öğünde 1-2 dilim ekmek, diğer tahıl grubu gı-dalardan 1-3 porsiyon tüketimi yeterli olmaktadır.

Enerjiye çok ihtiyaç duyan işçi, sporcu vb. fiziksel aktivitesi yüksek bireylerde bu miktarlar aktivitenin durumuna göre artırabilir. şişmanlık sorunu olan, fiziksel aktivitesi sınırlı ve minimum düzeyde olan veya yaşlı bireylerin şişmanlık sorununu ortadan kaldırmak için ekmek ya da tahıl grubunu diğer besinlerden daha az (1 por-siyon) tüketmesi gerekebilir.

5. grup: Yağlar, şeker, Salça-Sos ve Baharatlar

Lezzet vermek ama-cıyla kullanılan yiyecek gru-budur. Lezzet ve yüksek enerji veren yağların dikkatli tüketilmesi gerekir. Yağların, şekerlerin ve özellikle hazır sos veya lezzet artırıcıların fazla alınması çeşitli sağ-lık sorunlarına yol açabilir. Özellikle şişmanlığa, koles-terolün yükselmesine, diş çürüklerine ve şeker hasta-lığına neden olabilmektedir.

Resim 03.04: İdeal beslenme piramidi

72


3.4 Şişmanlığın Ortaya Çıkış Nedenlerişişmanlık (obezite), birçok hastalığın ortaya çıkmasına zemin oluşturan ön-

lenmediği takdirde, yaşam süresini ve kalitesini olumsuz yönde etkileyen önemli bir sağlık sorunudur. Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de şişmanlığın görülme sıklığı gittikçe artmakta, sağlık üzerindeki etkileri ciddi boyutlara ulaşmaktadır.

şişmanlık, oluşturduğu mekanik ve psikolojik sorunlar yanında yüksek kan basıncı, yüksek kan kolesterolü, kalp damar hastalıkları, inme, şeker hastalığı, bazı kanser türleri, artritler ve solunum yetersizlikleri gibi birçok hastalığın ortaya çıkış hızını arttırmaktadır.

Aşırı besin alımı, fiziksel hareketin ye-tersiz olması ve kalıtımsal nedenler şişmanlı-ğın oluşumunda etkindir. Yapılan çalışmalar; şişman anne ve babanın çocuklarının, zayıf anne ve babanın çocuklarına kıyasla 3 kez daha fazla şişman olduğunu ortaya koymuş-tur.

Yine hormonal etkiler, yaşın ilerlemesi ile birlikte bazal metabolizma hızının yavaşlaması ve cinsiyet farklılığı da şişmanlığa neden olabilmektedir. kadınlarda er-keklere oranla şişmanlık daha sık görülmektedir.

kimler şişman sınıfına girmektedir? Birkaç kilo fazlalığı olduğunu düşünenle-rin kendilerini şişman olarak nitelendirip, bilinçsizce düşük kalorili diyetleri uygu-lamaları son derece sakıncalıdır. Öncelikle bireylerin boyuna, yaşına ve cinsiyetine göre uygun ağırlıklarının saptanması gerekmektedir.

şişmanlığı saptamak için çeşitli yöntemler vardır. En çok kullanılan yöntem be-den kitle indeksine (Bkİ) göre değerlendirme yöntemidir. Beden kitle indeksine [kg/boy (m2)] göre; 18.5’ in altı zayıf, 18.5-24.9 arası normal, 25-30 arası hafif şişman ve 30’un üzeri ise şişman olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar yaş ilerledikçe Bkı de-

Şişmanlığın sağlığa olumsuz etkileri nelerdir?

Resim 03.05: Şişmanlığın sağlık üzerindeki etkileri ciddi boyutlara

ulaşmaktadır

Sürekli fast food tarzı yiyeceklerle beslenmenin yeterli ve dengeli beslen-meye etkisi nedir?

73


ğeri kısmen artsa da bu değer 29’un üzerine çıkmamalıdır. Örneğin; 1.70 m boyunda ve 75 kg ağırlığında olan birinin Bkİ değeri şöyle hesaplanır:

Bkİ= 75 / (1.70)2 = 75 / 2.89 = 26

Buna göre bu kişi hafif şişmandır.

Bel çevresinin ölçülmesi de şişmanlığın saptanması için kolay bir yöntemdir. Bel çevresi, erkeklerde 94 cm ve kadınlarda 80 cm üzerine çıkmamalıdır. Bel çevre-sinin erkeklerde 102 cm ve kadınlarda 88 cm üzerine çıkması sağlık riskini arttırır.

vücut yağının dağılımına göre şişmanlığın iki tipi vardır. Yağın, vücudun alt bölümlerinde, yani kalça ve uyluklarda toplanmasına armut tipi şişmanlık, vücudun üst bölümlerinde toplanmasına ise elma tipi şişmanlık denir. koroner kalp hastalık-ları ve hipertansiyon, bedenin üst kısmı şişman olanlarda daha sık görüldüğünden, özellikle elma tipi şişman olanların diyet tedavisi ile uygun ağırlıklarına ulaşmaları çok önemlidir.

şişmanlığın tedavisinde uygulanan yöntemler; diyet tedavisi, davranış deği-şikliği tedavisi, fiziksel aktivitenin artırılması, ilaç tedavisi ve cerrahi girişimlerdir. Bunların içinde beslenme tedavisi ile birlikte davranış değişikliği tedavisi ve fiziksel aktivitenin artırılması en sağlıklı olanlardır. Ancak yaşamı tehdit eden bir şişmanlık söz konusu ise cerrahi girişim düşünülebilir.

Bununla birlikte; konuyla ilgili uzmanların dışındaki kişilerin önerdiği, kişiye özel olmayan, kısa sürede hızlı kilo kaybı sağlayan, çok düşük enerjili şok diyetler ile tek tip besine dayalı diyetler, zayıflattığı öne sürülen ve pek çok yan etkisi bulunan ilaçlar, gerçek kilo kaybı yerine vücuttan sadece su kaybına neden olan diüretik (id-rar söktürücü) ilaçlar, sağlığa zarar veren zayıflama yöntemleridir. Bu uygulamalar-dan kaçınılması gerekmektedir.

çok düşük enerjili diyetlerin, baş ağrısı, konsantrasyon bozukluğu, sinirlilik, yorgunluk, bulantı, kusma, ishal, kabızlık, safra ve böbrek taşı, kalp ritminde bozuk-luk, tansiyon düşüklüğü, adet düzensizliği, kuru cilt, saç dökülmesi, saç incelmesi, uyuşukluk, soğuğa karşı tahammülsüzlük, idrarda protein görülmesi, mineral ve elektrolit dengesinde bozukluk, bazal metabolizma hızında azalma gibi sağlığı etki-leyen yan etkileri olduğu unutulmamalıdır.

Anoreksiya nervoza; kişinin aç kalarak kilosunu olması gereken en düşük vü-cut ağırlığının altına düşürecek kadar aşırı kilo kaybetmesine neden olan yeme bo-zukluğudur. Bu hastalık kişinin gıda alımını uzun bir süre durdurarak vücut ağırlı-ğının % 20-50’sini kaybettirebilmektedir. Örneğin 60 kg olan bir kişi kısa sürede 30 kg’a düşebilmektedir. Bu hastalığın tedavisinin çok büyük ölçüde psikolojik tedavi

Kendi beden kitle indeksinizi hesaplayınız?

74


yoluyla yapıldığı bilinmektedir. Hastanın durumu çok ağırsa tedavisi sağlık kurulu-şunda yatarak yapılmaktadır.

Bulimia nervoza; kişilerin fazla yemek yedikten sonra yediklerinin kilo alma-sına neden olmaması için kusma, laksatif ilaç (müshil) kullanımı ya da aşırı egzersiz yoluyla vücuttan dışarı atılmaya çalışıldığı yeme bozukluğudur. Aşırı yeme davra-nışı, genellikle kişinin yalnız kaldığı zamanlarda ya da stres durumunun ardından gelen olumsuz duyular eşliğinde ve çok hızlı bir şekilde gerçekleşir.

Bulimia nervoza hastalığının tedavisinin önündeki en büyük engel, hastaların genellikle tedaviye ihtiyaçları olmadığına inanmalarıdır. Bu nedenle tedaviye başla-yabilmek için hastanın bu hastalığın zararları konusunda bilgilendirilerek ikna edil-mesi gerekmektedir. Bulimia nervoza hastalığı ilaç ile birlikte yürütülen psikolojik yöntemlerle tedavi edilmektedir. Hasta eğer hassas bir tıbbi durum varsa sağlık ku-ruluşunda yatarak tedavi görmelidir. Yeme bozuklukları daha çok genç kız ve erkek-lerde görülmektedir. Bu nedenle yeterli ve dengeli beslenme konusunda gençler bilinçlendirilmelidir.

3.5 KİŞİSEL TEMİZLİĞİN TANIMI VE ÖNEMİ

Bu temizlik kapsamına sadece vücudumuz değil, iç ve diş giysilerimiz de alın-malıdır.

Temizlik kişilere güven ve mutluluk verir. Yeterli yapılmayan temizlik sonucu, mikroorganizmaların vücuda yerleşerek hastalık yapma şansları artar, yani kirli ka-lan bölgeler hastalığa davet eder. Temizliğin olmadığı yerde sağlıktan söz edilemez.

kişisel temizlik yaparken su ve sabundan başka banyo süngeri, banyo lifleri, diş fırçaları, tırnak makası vb. kullanılır. vücuttaki her bölgenin temizliği ve bakımı tekniğine uygun olarak yapılır.

Temizlik dinî açıdan da büyük önem taşır. “Temizlik imanın yarısıdır.” hadisi İs-lam dininin temizliğe verdiği önemi gösterir. peygamberimiz bu hadisinde insanla-

Resim 03.06: : Temizlik kişilere güven ve mutluluk verir.

İnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölüm-lerini, günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma işlemine “vücut temizliği” adı verilir.

75


rın temizlik konusunda gerekli özeni göstermeleri gerektiğini vurgulamaktadır.

3.5.1 El, Tırnak Temizliği ve Bakımı

günlük yaşamda en fazla kirlenen organların başında eller gelmektedir. kirli yüzeylere sürtünen ve dokunan ellerin yıkanmadıkları sürece birer mikrop barınağı olmaya başladığı bilinmelidir. Bu nedenle ellerin düzenli olarak yıkanması gerek-mektedir.

Tırnakların kesilmiş, varsa ojenin eskimemiş olması el temizliği için ön koşul-dur. Su ve sabun bulunmayan yerlerde el temizliği hazır ıslak temizlik mendiliyle yapılabilir.

El tırnakları yarım ay biçiminde, ayak tırnakları ise düz olarak kesilmelidir. Ayak tırnakları düz olarak kesilmezse tırnak batmaları ve dolayısıyla iltihaplar oluşabilir.

Kişisel temizliği tanımlayabilir misiniz?

Temiz olmak kendimize ve topluma karşı bir sorumluluktur. Temizliğin ilk şartı, su ve sabun kullanmaktır. Ancak suyu temizlik aracı olarak yeterli miktarda kullanmalı, israftan kaçınmalıyız.

Resim 03.07: El ve tırnak bakımı

Olanak bulunan her ortamda eller akarsu altında sabunla, el sırtı, avuç içi ve parmak araları köpüklerle kaplanıp 15 saniye ovuşturularak (yavaş-ça 15’e kadar sayarak bu süre belirlenebilir) yıkanmalı, durulanmalı, baş-kası tarafından kullanılmamış havlu, kâğıt havlu ya da kâğıt mendille ku-rulanmalıdır. Kurulama olanağı yoksa elleri bir yere sürmek yerine havada kendiliğinden kurumasını sağlamak en doğru davranıştır.

76


Eller ne zaman yıkanmalıdır?* Yemeklerden önce ve sonra* Yemek hazırlamadan önce ve sonra* Diş, ağız, yüz, göz temizliği yapmadan önce* Tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra* kirli, tozlu bir işi tamamladıktan sonra* Dışarıdan eve ve işe geldikten sonra* Hasta olan bir yakınımızı ziyaretten sonra* Yukarıdakilere uyan hiçbir iş yapılmasa dahi gün içinde çeşitli saatlerde (her

zaman temiz görünecek şekilde)

Tırnağın etten ayrıldıktan sonraki bölümünün altında kir ve yağ kolayca birikir. Ayrıca burada mikroplar barınabilir, bağırsak parazitlerinin yumurtaları da buluna-bilir. Tırnakların düzenli kesilmesi, banyo yaparken de tırnak fırçası ile fırçalanarak temizlenmesi gerekir. Tırnak yemek, bu nedenle de sağlığa zararlı bir alışkanlıktır.

El tırnakları yarım ay biçiminde, ayak tırnakları ise düz olarak kesilir. Ayak tır-naklarının yarım ay biçiminde kesilmesi tırnak batmalarına neden olabilir.

Manikür ve pedikür yapılırken kullanılan araçlar steril olmalıdır. Aksi takdirde AIDS, Hepatit B-C, tırnak mantarı gibi hastalıkların bulaşma riski vardır.

Resim 03.08: Doğru el ve tırnak temizliği

Tırnak temizliği neden önemlidir?

77


3.5.2 Yüz, Boyun ve Koltuk Altı Temizliği

Her sabah duş yapma olanağımız varsa yapılmalı, yok ise sabahları kalkınca sabun ve suyla yüzümüz, kulaklarımızın içi ve arkası, burnumuz ve boynumuz iyice yıkanmalıdır. koltuk altları gerekirse sabunlu lifle silinmeli, yıkanmadan sonra da sa-dece kendimize ait havlu ile iyice kurulanmalıdır. koltuk altı kokularını, koku giderici deodorantlarla maskelemeye çalışmak yerine temizlemek en doğru yoldur.

Yüz temizliğinin içinde burun ve kulak temizliği de önemli yer kaplamaktadır. Burun temizliği akan su veya kâğıt mendil, gerektiği durumda da her ikisi ile birlikte yapılmalıdır. Burun kıllarının koparılması iltihaba yol açabileceğinden steril bir ma-kasla kesilerek temizlenmelidir. kulağı temizlerken sivri uçlu cisimler kullanılmamalı, pamuklu çubuklar (kulak çubuğu) kullanılmalıdır. Ayrıca kulak kepçesi ve kulağın arkasından yıkanarak ya da silinerek temizlenmelidir.

kıl dönmesi vücudun her bölgesinde problem olarak karşımıza çıkabilir. cilt üzerinde uygulanan hatalı ağda, jilet, tüy dökücüler işlemi, tıraş ve benzeri işlemler-de kılın kökü ile değil kırılarak alınması, hatalı kıyafet seçimi ile gözeneklerin tama-men kapanması veya cilt yapısı (çok kuru ciltler) kıl dönmesi probleminin nedenle-rinden bazılarıdır.

kıl Dönmesi hastalığının sebebi nedir?

Sırt ve baştan dökülen kılların kuyruk sokumundaki iki kaba et arasında, kıllı ve terli oluğa takılıp sürtünmelerle oluğun en dibindeki ter bezi deliklerinden vida gibi dönerek deri altı yağ dokusu içine hissettirmeden girmesi sonucunda kaviteler ve labirentler oluşur. kaviteler ve açılan labirentler iltihaplanma için uygun ortam sağlar; peşinden labirentlere giren bakterilerin de katkısı ile etrafı iltihaplandırması; iltihaplı veya kanlı, pis kokulu akıntılar ve apseler oluşmasına yol açar.

Akne (sivilce) gençlerin % 85-90’ı gibi çok büyük bir oranda görüldüğü için dünyada “akne salgını” olarak tanımlanıyor. Özellikle erken dönemde “uygun me-totlarla” akne oluşumu önlenmez ya da var olan akne lezyonları giderilmezse, ciltte kalıcı kusurlar ortaya çıkabiliyor.

Sivilcelerden kurtulmak çok da kolay bir iş değil. Her gün yüzlerce çözümsüz çözüm ile karşılaşılıyor.

3.5.3 Saç Temizliği ve BakımıSaçlar da baş derisinde bulunan kıl köklerinden uzayarak büyüyen kıllardır. kıl

köklerindeki bezlerden salgılanan maddeler yağlı yapıdadır.

Vücudumuzun sıkça kirlenen yüz ve boyun kısımları her gün temizlen-melidir.

78


Normal bir saçın haftada en az bir ya da iki kez yıkanması gerekmektedir. Yağlı saçlar ise daha sık yıkanmalıdır. Saçlar temiz su ile iyice durulandıktan sonra kurutul-madan önce nazik bir biçimde taranmalıdır.

Saçların kurulanmasında yumuşak bir havlu kullanılmalıdır. kurulama işlemi de yumuşak olmalıdır. Eğer sert bir havlu kullanılır ya da çok şiddetli ovulursa saçla-rın uçları çatallanabilir.

Saçlar elektrikli kurutucularla kurutulabilir. Ancak kurutucunun saça çok yakın tutulmaması gerekmektedir. Bu durumda saçlı deri ve saçlar fazla sıcaktan olumsuz etkilenebilirler

.

Saçların yıkanması için kullanılan sabunların ve şampuanların esasını kolay çö-zünebilir özellikteki yağ eritici bir madde oluşturur. şampuanlara ayrıca koku, renk ve yoğunlaştırıcı maddeler eklenir. Bu ek maddeler saçlı deride tahrişe yol açabilirler.

piyasada bulunan şampuanlarda kullanılan bazı maddeler alerjik reaksiyonla-ra neden olabilir. Bu nedenle şampuan seçiminde, niteliği bilinmeyen maddelerden kaçınılmalıdır.

Saç diplerinde kepek varsa, sık sık çok sıcak olmayan su ve sabunla yıkamak yararlı olabilir. Saçlar bol su ile iyice durulandıktan sonra da kepeklenme önlenemi-yorsa bir sağlık kuruluşuna danışılmalıdır. Hekim önerisi dışında saçlar için yararlı olduğu ileri sürülen maddeler güvenli olmayabilirler. Saç temizliğinde kişisel olarak kullanılan fırça ve taraklar sık aralıklarla sıcak sabunlu su ile yıkanmalı ve durulanma-lıdır. Sağlık yararı dışında saçların temizlik ve düzeni, insanlar arasındaki ilişkilerde ve kendini iyi hissetmede etkisi olan olumlu dış görünüş açısından da önemlidir.

3.5.4 Ayak TemizliğiYıkanma işlemi yapılmaz ise çevreyi rahatsız

edecek kokular, daha sonra da ayak sağlığını bo-zabilecek nasır gibi sorunlar ortaya çıkabilir. Ayak-lar düzenli olarak yıkanmalı, her yıkamadan sonra parmak araları havlu hatta saç kurutma aracı ile iyice kurutularak mantar enfeksiyonları için ortam oluşması önlenmelidir. Ayak havluları ellerin ku-rulanmasında kullanılmamalıdır.

Resim 03.09: Ayaklar yatmadan önce mutlaka yıkanmalıdır.

Sağlıklı saçlara sahip olmak için düzenli biçimde yıkanmak gerekmek-tedir. Saçların fırçalanması dökülen saçlar, kir ve tozları uzaklaştırıcı işlev görmektedir.

Saçların fırçalanmasının ne gibi işlevi vardır?

79


Ayak sağlığı ve temizliği için kullanılan çorap ve ayakkabı da önemlidir. Özel-likle çorapların pamuklu olması ayak sağlığı için tercih nedenidir. çorapların temiz olması ve günlük olarak değiştirilmesi gerekmektedir.

3.5.5 Genital Bölge( Üreme organları) TemizliğiErgenlik dönemiyle birlikte kızlar ve erkeklerde üreme organlarında bazı de-

ğişiklikler olmaya başlar. Erkeklerin üreme organlarında olan değişiklik büyüme ve gelişme tarzında olur. Ayrıca bu dönemde erkek üreme organlarının etrafında kıl-lanma başlamıştır. Önce kısa ve ince olan tüyler daha sonra kalınlaşmaya, sertleşme-ye ve kıvrılmaya başlar.

Erkeklerde cinsel organ etrafında olan kıllanmanın ardından koltuk altlarında, göğüste, yüzde bıyık ve sakal tarzında kıllanma da başlar.

kızlarda da dış üreme organlarında ve koltuk altlarında kıllanma başlar. Erkek-lerdeki gibi önce kısa ve ince olan tüyler, daha sonra kalınlaşmaya, sertleşmeye ve kıvrılmaya başlarlar.

Bu dönemden itibaren vücut temizliğinde banyo yapma dışında üreme organ temizliğine özel olarak önem vermek gerekmektedir. kıllı deride ter bezleri çok daha fazla sayıdadır. Bu nedenle terleme ve terleme sonrasında koku çok daha rahatsız edici olabilir. Bunun yanı sıra terlemeden dolayı kirlenme ve cildimizde mikropların yerleşmesi çok daha kolay olmaktadır. mikroorganizmaların bu bölgelere yerleşme-si ile kaşıntı, kızarıklık, şişme, ağrı ve o bölgede ısı artışı gibi iltihabın belirtileri gö-rülmeye başlar.

3.5.6 Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği

Bunlar bağırsaklarımızdan atılmış olmasına rağmen, herhangi bir yolla tekrar vücudumuzun iç ortamına bulaştıklarında hastalığa neden olurlar. Bu nedenle özel-likle dışkılama sonrası temizliğin özenle yapılması çok önemlidir.

Dışkılama sonrası temizlik, daha önce de belirtildiği gibi idrar çıkışı açıklığına

Ayaklar her gün çorap ve ayakkabı içerisinde terlediğinden düzenli ola-rak yıkanmalıdırlar.

Sağlıklı bir insanda idrar mikrop içermez, ancak dışkının her milimetre küpünde milyonlarca bakteri bulunur.

Ayaklar neden her gün yıkanmalıdır?

80


ve kadınlarda vajina girişine mikrop bulaştırmamak için mutlaka önden arkaya doğ-ru yapılmalıdır. Burada dikkat edilmesi gereken diğer noktaysa, dışkılama sonrası temizlik yapılırken ellere mikrop bulaştırılmamasıdır.

Dışkılama sonrası temizlikte doğrudan eller kullanıldığında kirlilik öyle artmaktadır ki etkili yıkama ile dahi eller tam olarak temizlenmemektedir.

Bu nedenle dışkılama sonrasında ilk temizliğin, gözle görünür bir kirlilik kal-mayıncaya kadar yinelenerek her seferinde kuru temiz tuvalet kâğıdıyla, daha sonra yine el değdirilmeden fışkıran suyla ya da ıslatılmış kâğıtla yapılması ve bölgenin tu-valet kâğıdı ile kurulanarak temizliğin bitirilmesi en uygunudur. Bu işlem bittiğinde eller mutlaka aşağıda el temizliğinde anlatılan şekilde etkili bir biçimde yıkanmalıdır.

3.5.7 Banyo Yapma ve Giyecek Temizliği

vücudumuzu saran deri, bazı atıkların ve bir miktar suyun ter yoluyla vücut-tan atılmasını sağlar. vücudu mikroorganizmalardan korur ve ultraviyole ışınların etkisiyle D vitamini oluşmasını sağlar. Ayrıca vücut sıcaklığının ayarlanmasında da etkilidir.

Derinin görevlerini yerine getirebilmesi için temizliğinin yapılması gerekmek-tedir. Temizliği yapılmayan deri üzerinde yer alan gözenekler toz, kir, deri kalıntıla-rıyla tıkanır. Bu durum deri sağlığının bozulmasına neden olabilir. Deri temizliği hem deri sağlığını korumak hem de hastalıklardan korunmak için önemlidir.

Banyo yapılacak yerlerin temizliği sağlık açısından önemlidir. Umumi hamam-lar kullanılacağı zaman yıkanılan yer iyice temizlenmelidir. Hijyen kurallarına evde banyo yaparken de dikkat etmek gerekmektedir. Deri, sabunlu lifle ovularak kirler-den arındırılmalıdır.

Tuvalet temizliği nasıl olmalıdır?

Özellikle ellerde istenmeyen bir bulaşmanın olduğu durumlarda kul-lanılan musluk, sifon ya da kapı kolu ve benzeri bir yüzeye dokunmak gerekiyorsa, buralara doğrudan temas yerine tuvalet kâğıdı kullanarak dokunmak, tuvalet kâğıdının ruloda kalan bölümünü kirletmemek, hem daha sonra kendimizi hem de birlikte ortamı paylaştığımız insanları, dışkı ile bulaştırmamak açısından önemlidir.

Deri haftada en az 2-3 kez banyo yapılarak temizlenir. Banyo yapılır-ken suyun sıcaklığı ortalama 33-38 C0 olmalı, sabun ve banyo lifi kullanıl-malıdır.

81


Banyo sırasında kullanılan suyun kurna ya da kovadan alınarak ya da duş şek-linde akıtılarak kullanılması uygundur. Banyo sırasında kullanılan havlu, terlik, kese kişiye özgü olmalı, banyo yapılan mekân ve kullanılan eşyalar temiz olmalıdır. çün-kü ortak kullanılan eşyaların temizliğine dikkat edilmediğinde bazı enfeksiyon has-talıklar kişilere bulaşabilir.

Banyo yapıldıktan sonra giyilen kıyafetlerin yıkanmış ve ütülü olması gerek-mektedir. İç çamaşırları sağlık açısından pamuklu olmalıdır. İç çamaşırlarını sık sık de-ğiştirmek gerekmektedir. çünkü “kirli” çamaşırlar vücut hijyenini bozar. Bu nedenle çamaşırlar cildi tahriş etmeyecek malzemelerle yıkanarak ütülenmelidir. İç çamaşır-ların kaynatılması, makinada yüksek sıcaklıkta yıkanması, çamaşır suyu kullanılması ya da yüksek sıcaklıkta ütülenmesi mikroplardan arındırmada etkili yöntemlerdir.

Yatarken giyilen kıyafetler, yatak takımı ( çarşaf, nevresim, yastık kılıfı ) sık yı-kanmalı ve ütülenmelidir.

3.6. SAĞLIKLI GİYİNMESağlığın korunabilmesi için dış ortam koşullarına göre giyinilmesi gerekir. gi-

yecekler hava, mevsim ve sıcaklık şartlarına uygun olmalıdır. giyeceklerin cildi tahriş etmeyecek, alerji yapmayacak, teri emebilecek özellikteki maddelerden yapılması gerekmektedir.

Ayrıca yapılacak iş sırasında ellerin, vücudun, gözlerin, kulakların, baş ya da ayakların korunmasını gerektiren bir durum ya da tehlike varsa özel koruyucu kıya-fetler giyilmelidir. Bu giyecekler tüm iş uygulaması süresince çıkartılmamalıdır.

Sağlığa uygun giysiler vücudu dış ortamın tüm etkilerinden koruyan, müm-kün olduğunca teri emebilen, alerji ve kokuya neden olmayan doğal maddelerden yapılan giysilerdir. Ayrıca serbest harekete olanak vermeyen giysiler rahatsızlık ve-ricidir.

Tüm giyecekler seçilirken, önce rahatlığın amaçlanması en doğru yaklaşımdır. Bu konu ayakkabılar için özellikle önemlidir.

İnsan vücudunu doğa koşullarına karşı koruyan, vücuda göre şekil alan, uy-garlığın ilerlemesiyle mevsime, yaşa ve cinsiyete göre değişiklik gösteren giysilerin tümüne giyecek adı verilmektedir.

Vücudun kirlenmesine yol açabilecek işlerde önlük, ellerin kirlenmesi-ne yol açabilecek işlerde eldiven giyilmelidir.

Diş fırçası, tarak, havlu, tırnak makası tıraş bıçağı, lif, çorap, terlik, gibi eşyaların kişiye özel olduğu bilinmelidir.

82


giyecek seçiminde;* cinsiyet,* Yaş,* mevsim,* vücut ölçüleri,* Aile bütçesi,* Sosyal statü etkili olmaktadır.

İnsan vücudu soğuğa ve iklim şartlarına karşı korunmasızdır. Sağlığın koru-nabilmesi için yaşanılan yerin iklim şartlarına, mevsime ve hava sıcaklığına uygun giyinilmelidir. kışın güneş ışınlarını çeken koyu renkli, kalın giysiler seçilirken yazın güneş ışınlarını yansıtan açık renkli, mevsime uygun giysiler giyilmelidir. İnce, ter-letmeyen giysiler tercih edilmelidir. Yazın açık ayakkabılar, başı güneşten koruyacak şapka; kışın bere ve atkı ile kalın tabanlı, su geçirmeyen, sıcak tutan ayakkabılar gi-yilmelidir.

giyimde dış görünümden çok sağlığa uygun ve temiz giysiler tercih edilmeli-dir. Doğal ham maddelerden (pamuk, yün, keten vb.) yapılmış giysiler sağlık açısın-dan daha yararlıdır. Sentetik katkılı, su geçirmeyen giysiler vücudu terletebilir. Nemli ve ılık ortamlar her zaman mantar, bakteri gibi mikroorganizmalar için ideal ortam-lar oluşturabileceğinden bu tür giysiler sürekli giyilmemeli, ıslak giysiler (mayo, bi-kini vb.) hemen değiştirilmelidir. İç çamaşırları ile gece giysileri, teri emen pamuklu dokumadan, kolay yıkanabilir yapıda olmalıdır.

Dar giysiler vücudu sararak kan dolaşımını, büyümeyi ve rahat hareket etmeyi engellediğinden tercih edilmemelidir.

Ayakkabılar ayak sağlığına zarar vermeyecek özellikleri taşımalıdır. Bunun için ayakkabı seçiminde şunlara dikkat edilmelidir:

* Ayakkabı her iki ayakta da denenerek alınmalıdır.* Ayakkabı oturarak değil, ayakta denenmelidir.* Eğer ayaklardan biri diğerine göre büyükse o ayağa göre ayakkabı alınmalı-

dır.* Ayak parmaklarının hareketini kısıtlayan sivri burunlu dar ayakkabılar alın-

mamalıdır. Böyle ayakkabılar ayak iskelet yapısını bozar.* Ayakkabının topuk yüksekliği 2-2,5 cm olmalıdır.* Başparmakla ayakkabının burnu arasında 1-1,5 cm kadar aralık olmalıdır.* Dayanıklı ve ekonomik ayakkabılar alınmalıdır.* Seçilen ayakkabı mevsime uygun model ve ham maddeden yapılmış olma-

lıdır.

83


3.7 AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞIDiş ve diş eti hastalıkları ülkemizde ve dünyada en önemli sağlık sorunları ara-

sındadır. Ancak hayatı doğrudan tehdit etmediği için gereken önem verilmemekte-dir.

3.7.1 Ağız ve Diş Sağlığının Önemi

Ağızla aldığımız yiyecekler çiğnenip, tükürükle karıştırılarak yutulmaya ve sin-dirime hazır hale getirilirler. Ağız aynı zamanda konuşmaya yardım eder. Tat alma organı olan dilin; çiğneme, yutma, konuşma gibi çok önemli yan görevleri de bu-lunmaktadır.

Dişlerin besinlerin parçalanması, öğütülmesi görevlerinin yanı sıra konuşma-da ve görünümümüzde önemli etkileri vardır. Dişleri eksilmiş kişilerin bazı sesleri çıkarabilmeleri zorlaşır, çiğnemede ve/veya ısırmada da zorluk olur. Dişlerin gelişim süreci içerisinde ilk çıkan süt dişleri, daha sonra yerlerini kalıcı dişlere bırakır.

Diş sağlığının bozulması vücuttaki diğer organları da etkileyebilir. Dişler nere-deyse bütün sistemleri olumsuz etkileyen sürekli enfeksiyon odağı haline gelebilir ve kalp, böbrek, eklemler vb. yapılarda önemli sağlık sorunlarına yol açabilen enfek-siyonlara kaynaklık edebilir.

Ağızda ve dişlerde yapısal ve işlevsel herhangi bir bozukluğun olmaması, ağız ve dişlerin görevlerini tam olarak yapabilmeleri durumu “ağız ve diş sağlığının“ var-lığını gösterir.

3.7.2 Diş ÇürümesiDiş çürüklerinin oluşmasında üç temel etmen bulunmaktadır: Duyarlı bir diş

yüzeyi, mikroorganizmalar için elverişli yiyecek artıkları, bunların parçalanmasına ve asit oluşumuna yol açacak mikroorganizmaların varlığı. Besinler içinde diş çürüme-sine en çok neden olanlar karbonhidratlar, yani kabaca, şekerli gıdalardır.

Ağız sindirim kanalının girişidir. Ağızdaki olumsuzluklar diş sağlığının bozulmasına, sindirimin olumsuz etkilenmesine yol açar.

Ağız ve diş sağlığında en önemli iki hastalık diş çürükleri ve diş eti ilti-haplanmalarıdır. Diş eti hastalıkları kimi zaman diş yuvasının bulunduğu çene kemiğinin erimesine kadar ilerleyen bir etki yapabilir.

Ağızdaki olumsuzluklar ne tür rahatsızlıklara sebep olur?

84


Dişler iyi temizlenmeyecek olursa, üzerinde besin artıkları ve mikroplar birikir. Ağız içerisindeki bakteriler yiyecek artıklarındaki şekerli maddeleri kullanarak onu saydam, yapışkan bir madde haline getirir ve dişler üzerine yapışmasını sağlar. Bu birikintilere plak denir. Bu plaklar bakterilerin diş üzerinde tutunmalarını da kolay-laştırırlar. Besinlerin tatlandırılması için kullanılan şekerli maddelerin içinde bulunan asit, dişlere zarar verebilir, ancak bakterilerin kendileri de asit oluşturabilmektedir. Asit diş minesinin erimesine neden olur. Böylece oluşan erime bölgelerinden giren mikroplar kolayca alttaki yumuşak dokuya ulaşabilirler.

Asitler dişin koruyucu tabakası olan diş minesi üzerinde küçük delikçikler oluş-turur. Bu delikler giderek genişler ve küçük oyuklar haline gelir. Diş minesinin erime-sinden sonra çürük hızla ilerler, alttaki tabakada geniş ve derin bir oyuk meydana getirir.

Eğer diş hekimi tarafından daha başlangıcında tedavi edilmeyecek olursa çü-rük diş için daha zor, karmaşık ve pahalı tedaviler gerekebilir. Diş plağı, diş etlerinin önemli hastalık nedenlerinden biridir. Yemeklerden sonra dişlerin fırçalanması ve diş ipi kullanarak yemek artıklarının çıkarılması dişlerin çürümesini, diş eti hastalık-larının oluşumunu ve ilerlemesini önler.

Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez. Diş ağrısının olması için diş çürüğünün çok ilerlemiş olması gerekir. Diş çürüklerinin tedavi edilebilir dönem-de belirlenmesi için ağrı oluşmasını beklemeden senede en az iki kez diş hekimine giderek dişlerin muayene ettirilmesi gerekir. Diş hekimleri gerektiğinde dişlerin fil-mini çekerek gözle görünmeyen diş oyuklarını da belirleyebilirler.

Dişler düzenli olarak fırçalanır ve bakımlarına özen gösterilirse, mik-roplar onlara zarar veremezler. Diş çürüğü, dişte oyuklar yaparak dişin ya-pısını bozan ve kendi kendine iyileşmeyen bir hastalıktır.

Resim 03.10: Sağlıklı Diş - Çürük Diş

Diş çürüğü diş özüne doğru ilerledikçe dişler ağrımaya başlar. Çürük daha da ilerlerse diş özü bölgesinde ve çene kemiği içerisinde cerahat oluşmaya ve birikmeye başlar. Buna diş apsesi denir.

85


Diş çürüklerinin erken dönemde tanınması dişlerin kaybedilmesini engelleye-bilir veya en azından geciktirebilir. Bu hem sağlık açısından, hem de sosyal ve eko-nomik açıdan önemli katkılar sağlar. Ağza takma diş takılmasına olan ihtiyacı azaltır. Hiçbir şey kendi doğal dişlerimizin yerini tutamaz. kalıcı dişlerin erken dökülmesi beslenme sorunlarına neden olur. Doğal dişlerin uzun süre dayanmasında ağız ve diş bakımının önemi çok büyüktür.

Diş sağlığı açısından sularla aldığımız flor da çok önemlidir. Sularında flor ek-sikliği olan yerleşim yerlerinde diş çürüklerinin oranı çok artar. Bu nedenle florla ilgili olarak sağlık kuruluşlarının önerilerine uyulmalıdır.

3.7.3 Diş Eti Hastalıkları

Dişeti hastalıkları, dişi değil dişi çevreleyen ve destekleyen dokuları etkileyen bir enfeksiyon hastalığıdır. Hiç çürüğü olmayan dişler bile bu hastalık nedeniyle kay-bedilebilir.

Dişeti hastalıkları bir veya birçok dişi etkileyebilen; çocuklarda, büyüme çağın-daki bireylerde, erişkinlerde ve yaşlılarda görülebilen toplumdaki en yaygın kronik hastalıklardır. genellikle ağrısız seyrettiği için belirtileri hasta tarafından zor fark edi-lir ve çoğu vakada hekime geç müracaat edilir.

Enfeksiyonun sadece dişetini etkilediği durumlar “gingivitis” olarak isimlen-dirilir. gingivitisin belirtileri; kırmızı, şiş, parlak, yumuşak kıvamlı ve kolay kanayan dişetidir. kanama en önemli belirtidir.

3.7.4 Diş Çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının Genel Vücut Yapısı ile İlişkisiAğız ve dişler vücudun diğer sistemleri ile bir bütün olarak ele alınır. Dolayı-

sıyla ağız ve diş sağlığının olumlu ya da olumsuz etkileri diğer sistemler üzerinde de etkili olur. Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye bağlı enfeksiyonlar vücudun diğer sistemlerinin de rahatsızlanmasına neden olur. Bu rahatsızlıkları şöyle sıralayabiliriz:

* Böbrek iltihaplanması* Eklem romatizması

Diş apsesi nasıl oluşur?Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelir mi?

Diş çevresi destek dokular; dişeti, diş kökü, çene kemiği ve dişin kökünü çene kemiğine bağlayan liflerdir ve bu yapı “periodonsiyum” adını alır.

86


* Beyin zarı iltihaplanması* kalp zarı iltihaplanması ve kalp rahatsızlıkları* kemik iltihapları* Baş ağrısı, yorgunluk, yüksek ateş, vücut sıcaklığında artış* Alerjik rahatsızlıklar* Sindirim sistemi rahatsızlıkları vb.

Ağız kokusunun nedenleri diş çürüğü, diş eti hastalıkları, sinüzit, bademcik il-tihabı, solunum sistemi hastalıkları, şeker hastalığı, böbrek rahatsızlığı, sindirim site-mi hastalığı ve koku yapan yiyeceklerdir.

Sosyal açıdan ilişkileri olumsuz etkileyen bu etkenleri ortadan kaldırmak ama-cıyla düzenli ve tekniğine uygun olarak dişleri temizlemek ve düzenli muayene ol-mak gerekmektedir.

3.8 AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI NASIL KORUNUR

Diş çürümelerinin önlenmesinde sularda yeterli flor olması, düzenli olarak diş-lerin fırçalanması, diş ipi kullanılması, aşırı tatlı ve şekerli yiyeceklerden olabildiğince kaçınma bunlar yendiğinde mutlaka dişlerin fırçalanması, diş hekimi kontrollerine gidilmesi temel uygulamalardır. Diş eti hastalıklarının önlenmesinde de diş fırçala-ma ve düzenli diş hekimi kontrolleri önemlidir.

Dişler gelişim bozukluklarından ve temiz olmamasından dolayı kötü görünürler. Bu durum kişiler arasındaki sosyal ilişkileri olumsuz etkiler. Sosyal ilişkileri olumsuz etkileyen diğer bir rahatsızlık da ağız kokusudur.

Dişlerde görülen gelişim bozuklukları ne gibi rahatsızlıklara neden olur?

Diş hastalıkları ve diş sağlığının korunması açısından erken tanı çok önemlidir. Bu nedenle yılda en az iki kez diş hekimine muayene olunması önerilir.

Hamilelikte ve süt çocukluğu döneminde kullanılan antibiyotik vb. bazı ilaçlar ne gibi rahatsızlıklara sebep olur?

87


Dişlerde gelişim bozuklukları varsa erken dönemde özel diş hekimliği dallarında uzmanlaşmış birimlere başvurularak gerekli tedavi sağlanmalıdır.

Aşırı asitli ve şekerli yiyecekler mikroor-ganizmaların etkisini artırır. Dişler sert cisim-lerle karıştırılmamalı, fındık, ceviz vb. kabuklu yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. Bunlar diş minesinin çatlamasına ve bakterilerin etkisinin artmasına neden olur. Diş minesinin koruyucu etkisi ortadan kalkar.

3.8.1 Diş Fırçalama Tekniği

Ağız içinde kolay hareket ettirilmesi ve arka dişlere rahat ulaşabilme açısından fırçanın kafasının fazla büyük olmaması tercih edilir. Uygun fırça seçildikten sonra dişler en az günde iki kere düzenli olarak fırçalanır. Diş macunu ağza verdiği hoşa giden koku ve his nedeniyle diş fırçalanmasını kolaylaştırır. Diş parlatma tozları diş hekimi önerisi olmadıkça kullanılmamalıdır. Aşırı kullanımlar diş sağlığı açısından zararlıdır.

Diş fırçalama tekniğini kendiniz uygulayınız!

Diş fırçalanmasında fırçanın duruşu dışındaki temel hareket aynıdır: Fırça diş eti çizgisine eğimli olarak yerleştirilir. Bu durum bozulmadan küçük dairesel hare-ketlerle dişler fırçalanır. Daha sonra fırça, bir fırça boyu kadar kaydırılarak fırçalama sürdürülür.

Resim 02.11: Diş temizleme ipinin kullanılması

Dişlerimizi korumanın en etkili yolu düzenli olarak fırçalamaktır. Diş fırçalamanın ilk adımı doğru fırça seçimidir. En uygun fırça naylon ve orta sertlikteki fırçalardır.

88


1. Diş fırçası 45 derecelik açı yapacak biçimde tutulur ve diş eti hizasından başlanarak ağız boşluğuna doğru fırçalamaya başlanır. Dış yüzeylerden başlayan fırçalama sert darbeler halinde değil, yumuşak ve daireler çizecek biçimde, ön dişlerden arka dişlere doğru yapılmalıdır.

2. Daha sonra dişlerin iç yüzeyleri aynı şekilde fırçalanır. Bu işlemde fırça eğik tutularak, diş etinden ağız boşluğuna doğru hareket ettirilir.

3. Daha sonra dişlerin çiğneme yüzeyleri fırça düz olarak ileri geri hareket et-tirilerek fırçalanır.

Fırçalama işleminin en az iki-üç dakika sürmesi gerekir. Sağlıklı diş etleri fırça-lama sırasında kanamaz.

Resim 02.12: Diş fırçalama tekniği

Diş fırçası kişiye ait bir araçtır, başkalarıyla paylaşılmaz. Diş fırçaları birkaç ayda bir, en geç altı ayda değiştirilmelidir. Gerektiğinde ara yüzle-rin etkin olarak fırçalanmasını sağlamak üzere ara yüz fırçaları kullanılır. Bunlarla ilgili önerilerini almak üzere diş hekimine başvurmak gereklidir.

89


ÖZETİnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölümlerini,

günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma işlemine “vücut temizliği” adı verilir.

günlük yaşamda en fazla kirlenen organların başında eller gelmektedir.

vücudumuzun sıkça kirlenen yüz ve boyun kısımları her gün temizlenmelidir.

Ayaklar her gün çorap ve ayakkabı içerisinde terlediğinden düzenli olarak yı-kanmalıdırlar.

Eller ne zaman yıkanmalıdır?* Yemeklerden önce ve sonra* Yemek hazırlamadan önce ve sonra* Diş, ağız, yüz, göz temizliği yapmadan önce* Tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra* kirli, tozlu bir işi tamamladıktan sonra* Dışarıdan eve ve işe geldikten sonra* Hasta olan bir yakınımızı ziyaretten sonra* Yukarıdakilere uyan hiçbir iş yapılmasa dahi gün içinde çeşitli saatlerde (her

zaman temiz görünecek şekilde)

Sağlıklı bir insanda idrar mikrop içermez, ancak dışkının her milimetre küpün-de milyonlarca bakteri bulunur.

Derinin görevlerini yerine getirebilmesi için temizliğinin yapılması gerekmek-tedir. Temizliği yapılmayan deri üzerinde yer alan gözenekler toz, kir, deri kalıntıla-rıyla tıkanır.

Ağızda ve dişlerde yapısal ve işlevsel herhangi bir bozukluğun olmaması, ağız ve dişlerin görevlerini tam olarak yapabilmeleri durumu “ağız ve diş sağlığının“ var-lığını gösterir. Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez.

Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye bağlı enfeksiyonlar vücudun diğer sistemlerinin de rahatsızlanmasına neden olur. Bu ra-hatsızlıkları şöyle sıralayabiliriz:

* Böbrek iltihaplanması* Eklem romatizması* Beyin zarı iltihaplanması* kalp zarı iltihaplanması ve kalp rahatsızlıkları* kemik iltihapları

90


* Baş ağrısı, yorgunluk, yüksek ateş, vücut sıcaklığında artış* Alerjik rahatsızlıklar* Sindirim sistemi rahatsızlıkları vb.

Uzun süreli ve sağlıklı bir yaşam vücudun göstereceği performansa bağlıdır. vücudun performansını artırmak spor ve beden eğitimi ile mümkündür.

Solunum yaşam için en temel koşuldur. Biz doğru bir şekilde nefes alıp yaşam gücümüzü daha fazla artırabiliriz.

Yürüyüş, bireysel ihtiyaçlara göre adapte edilebilir ve herkes için yararlıdır.

Uygunsuz gıdalar ve kötü beslenme alışkanlıkları, diyabet, obezite gibi pek çok hastalığa neden olabilir. Yiyeceklerde katkı maddesi az olan doğal, saf ve taze olan seçenekler tercih edilmelidir. Olabildiğince fastfood, kola tarzı beslenmeden kendinizi ve çocuklarınızı uzak tutmalısınız.

91



1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A. Eller akarsu altında sabunla, el sırtı, avuç içi ve parmak araları köpüklerle kaplanıp 15 saniye ovuşturularak yıkanmalıdır.

B. Eller sadece yemeklerden önce yıkanmalıdır.c. Eller dışarıdan eve ve işe geldikten sonra yıkanmalıdır.D. Eller tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra yıkanmalıdır.

2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Diş fırçalama tekniğine uygun değildir?

A. Diş fırçası 45 derecelik açı yapacak biçimde tutulur.B. Dişler sadece yukarı aşağı eksenli fırçalanır.c. Daha sonra dişlerin iç yüzeyleri aynı şekilde fırçalanır. D. Daha sonra dişlerin çiğneme yüzeyleri fırça düz olarak ileri geri hareket

ettirilerek fırçalanır.

3. Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye aşağı-daki hangi rahatsızlıklara sebep olabilir?

A. Böbrek iltihaplanmasıB. Eklem romatizmasıc. Beyin zarı iltihaplanmasıD. Hepsi

4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi diş çürüklerinin oluşmasında etkili etmenlerden değildir?

A. Duyarlı bir diş yüzeyi.B. mikroorganizmalar için elverişli yiyecek artıkları.c. musluk suyuD. Asit oluşumuna yol açacak mikroorganizmaların varlığı.

5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur??

A. Solunum yaşam için en temel koşuldur.B. Su, vücudumuzdaki enzimlerin düzgün bir şekilde çalışmasına yardım

eder.c. Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez.D. Hepsi

4. ÜNİTE

AKIL VE RUH SAĞLIĞI

kişinin yaşamda başarılı olması, durumları gerçekçi değerlendirebilmesi, so-runlarına çözümler bulabilmesi için de ruh sağlığı yerinde olmalıdır.

Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler nelerdir?Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi nedir?

94




ı. RUH SAğLığı

ıı. RUH SAğLığıNı ETkİLEYEN FAkTÖRLER

1. Ruh Sağlığını Etkileyen kişisel Faktörler

2. Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına Etkileri

ııı. RUH SAğLığıNıN kORUNmASı

1. Birincil koruma

2. İkincil koruma

3. Üçüncül koruma

ıv. STRESE NEDEN OLAN ETmENLER

1. Stres ve Etkileri

2. Sınav kaygısı ve Belirtileri

v. STRESLE BAşA çıkmADA ETkİLİ YÖNTEmLER

vı. ETkİLİ İLETİşİm kURmA YÖNTEmLERİ

1. İletişim

2. Etkili İletişim

vıı. AİLE İçİ İLETİşİm vE SAğLıkLı İLETİşİm ÖNERİLERİ

1. Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim kurma

vııı. şİDDET vE İSTİSmARıN BİREYİN SOSYAL vE RUHSAL gELİşİmİNE ETkİLERİ

95


ANAHTAR KAVRAMLAR

Doğal afet

Aile içi Şiddet

Zaman yönetimi

İstismar

Empati

Beden sağlığı

Aile

Psikolojik danışma

Rehberlik

Ruhsal sorunlar

Stres

Problem çözme

Fiziksel aktivite

Psikiyatri

Etkili iletişim

Dengeli beslenme

96


4 AKIL VE RUH SAĞLIĞI

4.1 RUH SAĞLIĞI

Bireyin kendisini ve çevresini gerçekçi olarak değerlendirmesi, yaşama isteği duyması, hayata uyum sağlayabilmesi, isteklerini topluma ters düşmeyecek şekilde yerine getirmesi durumu “akıl ve ruh sağlığı” olarak tanımlanmaktadır. Akıl sağlığı ile ruh sağlığı aynı anlamdadır.

Bireyin ruh hâli her zaman aynı değildir. çeşitli faktörler bireyin akıl ve ruh sağ-lığını etkilemektedir. Ruh sağlığı yerinde olan bir bireyde bulunması gereken özel-liklerden bazıları aşağıda açıklanmıştır:

* kişi kaygı, kuruntu ve kuşkulardan uzak, kendisiyle uyum hâlinde olmalıdır. günlük yaşamda herkesin sıkıntı ve üzüntüleri olabileceğini düşünerek yaşa-dığı sorunlara kalıcı çözümler üretmelidir.

* çevresindeki insanlarla sevgi ve saygıya dayalı ilişkiler kurmalıdır. Onlara za-man ayırmalı, kendisine gereksinim duyulduğunda yardıma hazır olmalı ve ilişkilerinde kendine düşen sorumlulukları yüklenebilmelidir.

* kişi öz güvene sahip olmalıdır. gereksiz bir aşağılık ve üstünlük duygusuna kapılmamalıdır.

* Yeteneklerini geliştirerek edindiği başarılar ve ürünlerle topluma yararlı ol-malıdır.

* geleceğe dönük hedefler belirlemeli, bu hedeflere ulaşmak için çaba har-camalıdır. Bunu gerçekleştirirken karşısına çıkan yeni durumlara karşı esnek davranmalı, başarısızlıktan dolayı yılmamalıdır.

* kişi bireysel olarak karar verebilmeli, kararlarının sorumluluğunu yüklenebil-meli ve hata yaptığında bunun sonuçlarına katlanabilmelidir. kendisini eleş-tirebilmeli, başarısızlıklarının bedelini başkalarına ödetmemelidir.

* mesleğinin dışında eğlenceli, dinlendirici uğraşlar edinmeli, bu yolla kişiliği-ni geliştirmelidir. Ruh sağlığının bozulmaması için kendisiyle barışık olmalı, kendine zaman ayırmalıdır.

* Ön yargıdan uzak olmalıdır.* kişinin ruh sağlığının yerinde olması, kendisi ve çevresiyle dengeli, uyumlu

bir ilişki sürdürmesine bağlıdır.* kişinin düşünce, duygu ve davranışlarında geçici ya da sürekli olarak tutarsız-

Kişinin yaşamda başarılı olması, durumları gerçekçi değerlendirebil-mesi, sorunlarına çözümler bulabilmesi için de ruh sağlığı yerinde olma-lıdır.

Sağlığa zararlı alışkanlık ve bağımlılık yapan maddeler nelerdir?

97


lık veya uyumsuzluk göstermesi ruhsal bozukluk durumudur. İnsanların ruh sağlığı yaşamlarının çeşitli dönemlerinde farklı nedenlerle bozulabilir. günü-müzde ruh sağlığı bu konuda uzman kişilerin önerileriyle korunabilmekte, ruhsal bozukluklar da çeşitli yöntemlerle iyileştirilebilmektedir.

4.2 RUH SAĞLIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

günümüzde içinde bulunduğumuz yaşam tarzı, karşılaştığımız sorunlar ruh sağlığımızı etkilemektedir. kişilerin ruh sağlığı toplum sağlığını doğrudan etkiledi-ğinden dengeli ve uyumlu bir yaşam sürdürmek önemlidir. Zamana ve toplumlara göre farklılık gösterse de kişisel ve çevresel faktörler ruh sağlığımızı etkiler.

4.2.1 Ruh Sağlığını Etkileyen Kişisel Faktörler

Yaş: Özellikle yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde top-lumsal çatışmalar, kaygı ve stresin yaşanması, sinir siste-mine bağlı değişiklikler gibi çeşitli nedenlerden dolayı kişinin ruh sağlığı bozulabi-lir.

cinsiyet: kadın ve er-keklerin sosyal hayatta yük-lendikleri farklı sorumluluklar ruh sağlığını etkilemektedir. Aynı zamanda cinsiyete bağlı olarak salgılanan hormonlar, menopoz ve orta yaş dönemi de ruh sağlığı üzerinde etkili

olmaktadır.

kişinin alışkanlıkları: kişilerin hobileri gibi yaratıcı ve dinlendirici uğraşları ruh sağlığını olumlu etkiler. Diğer yandan kumar, alkol, uyuşturucu gibi zararlı alışkan-lıklar kişinin ruh sağlığını olumsuz yönde etkiler. Ruh sağlığının bozulmasını iste-meyen kişiler, bu tür zararlı alışkanlıklardan uzak durmalı; spor, müzik, edebiyat vb. alanlarda kendilerine hobiler bulmalıdırlar. Zira bu etkinlikler, ruhsal dengeyi koru-mak için düzenlenen yararlı alışkanlıklardır.

Kişisel faktörler yaş, cinsiyet, kişisel alışkanlıklar, meslek, medeni du-rum ve beden sağlığı ile ilgilidir.

Resim 04.01:Kadın ve erkeklerin sosyal hayatta yüklendikleri farklı sorumluluklar ruh sağlığını etkilemektedir.

98


mesleki ve medeni durum: Yoğun çalışma temposunun ve riskin fazla olduğu mesleğe sa-hip kişilerin ruh sağlığı bu du-rumdan olumsuz etkilenebilir. kişilerin mutlu ve uyumlu bir evlilik sürdürmesi ruh sağlığını olumlu etkiler. mesleğinde ve aile yaşamında doyuma ulaşan kişiler sağlıklı bireylerin yetişme-sinde de rol oynarlar.

Beden Sağlığı: kişilerin bedenen yeterli olması, kalıtsal veya sonradan meydana gelen

bir hastalığının olmaması kişinin ruh sağlığının yerinde olmasında

Aile: Büyümekte olan bireyler için sorunların çözüm yeri genellikle ailedir. Aile-yi oluşturan bireylerin hoşgörülü olması, birbirini anlaması ve sorunların çözümün-de destek olması ruh sağlığı yerinde bireylerin yetişmesinde önemlidir.

Aile içindeki şiddetli geçimsizlik, düzensiz yaşayış, aşırı katı ya da gevşek di-siplin, ruhsal bunalımı hazırlayıcı etkenlerden sayılabilir. Bunlara ek olarak kardeşler arasında yapılan tercihler, çocuğun ana babadan biri ya da her ikisi tarafından red-dedilmesi, ilgisizlik veya aşırı özen görmesi sayılabilir.

çocuğun ayrı bir birey ola-rak görülmesi, hareketlerinin aşırı derecede kısıtlanması da ki-şiliğini bulmasını engeller. Bu ve buna benzer engellemeler, çatış-malar, baskılar ve saplantılar ge-lecekte ortaya çıkabilecek kişilik bozukluklarına yol açabilir. Buna karşılık aile içindeki sevgi, saygı ve hoşgörü, gencin ruh sağlığını olumlu yönde etkiler.

Aile üyelerinden birinin ra-hatsızlığı ya da madde bağımlılığının olması, anne babanın boşanması, evlat edinil-miş olmak bireylerin ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yapabilir.

Resim 04.02: Riskin fazla olduğu mesleğe sahip kişilerin ruh sağlığı bu durumdan olumsuz etkilenebilir.

Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler nelerdir?

Resim 04.03: Anne babanın boşanmasının çocuk üzerinde olumsuz etkileri vardır.

99


Sosyal, kültürel ve ekonomik durumlar: Ailedeki bireylerin birbirlerine tutumu, kişilik özellikleri, ekonomik düzeyleri yanında, edindikleri sosyal ve kültürel alışkan-lıklar da ruh sağlığını etkiler.

Tüm aileler için geçerli olabilecek evrensel bir doğru yoktur. çünkü ailenin içinde yaşadığı toplumun değerleri, kültürü ve inançları ailenin ilke ve kurallarının belirleyicisidir. Bir ailede doğru olarak kabul edilen bir davranış başka bir ailede uy-gun olmayan bir davranış olarak kabul edilebilir.

Farklı toplumlardaki kültür yargıları, örneğin çocuklar arasında ayrım yapılması, kadına verilen değerin farklılığı ve bunun eğitime yansıması kişilerin ruh sağlığını etkiler.

Ancak yetişkin bir kişi için sosyal çevre daha geniştir. Okul, iş yeri gibi pek çok alan sosyal çevreyi oluşturur. Özellikle yatılı okul yaşamı, aile ocağından ayrılma, memleket özlemi gibi duygular, kişiyi olumsuz yönde etkileyebilir.

Her insanın bir ailesi, her ailenin de toplum içinde bir yeri vardır. Ailenin toplumdaki yeri; yaşayış biçimi ve toplum içindeki etkinlikleriyle belirle-nir. Her aile, toplumdaki yeri-ne göre tutum geliştirmekte ve bunu uygulamaktadır. Bu tutumlar, kişilerin ruhsal den-geleri üzerinde olumlu ya da olumsuz etkiler yaratabilmek-tedir. Ayrıca okul, iş ve arkadaş çevresindeki tutumlar da kişiyi etkiler. çeşitli korkuları yok et-mede etrafındakilerden dost-

luk, arkadaşlık gören kişinin ruhsal dengesi olumlu yönde gelişir.

Ailenin geçim koşulları, çocuğun kişiliğine etki eden bir diğer önemli etkendir. Babanın işi, annenin bir meslek dalında çalışması, çocukların okul çağında iken ça-lışmak zorunda kalması, çocuğun kişiliğini olumlu ya da olumsuz olarak etkilemek-tedir.

Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi ailesidir.

Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi nedir?

Resim 04.04: Okul çağında iken çalışmak zorunda kalınması çocuğun kişiliğini olumsuz yönde etkileyebilir.

100


Toplumsal çevrenin değişmesi, birtakım ruhsal uyumsuzlukların çıkmasına neden olabilir. Yeni çevrenin değer yargılarının benimsenmesinde çeşitli güçlükler çıkabilir. Bu durum, kişinin kendisini yeni toplumun bir parçası olarak görememe-sine, kendine karşı olan güveninin kaybına ve aşağılık duygusunun oluşmasına yol açabilir.

Aynı toplum içinde; dinî ve politik baskılar, ırk ayrımları, kötü yerleşim ve yok-sulluk gibi etkenler, kişilerde birtakım ruhsal gerilimlerin birikmesine neden olabilir.

Özel zorlayıcı durumlar: Savaşlar, göçler, doğal afetler, ekonomik krizler vb. toplumu etkileyen özel zorlayıcı durumlardır.

4.2.2 Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına EtkileriDeprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler bireyin yaşam düzenini ve yaşama

bakışını altüst eder.

mevcut ruh sağlığını te-melden sarsar. Yaşamı tehdit eden bir olayla karşı karşıya kalmak, yakınların kaybı, ku-rulu düzenin bozulması gibi durumları yaşayan bireyler buna nasıl uyum sağlayacak-larını kavrayamazlar.

Ülkemiz, aktif deprem kuşağında yer almaktadır. O hâlde deprem olasılığı gün-demde tutularak depremden korunma yöntemleri ile ilgili bilgiler verilmelidir. Deprem anında alınabilecek önlemler-

le yapılması gerekenler uygulamalı olarak halka anlatılmalıdır.

Depremden sonra şaşkınlık içinde olan ve ne yapacağını bilemeyen bireyle-rin düzenli bir organizasyon ile yönlendirilmeleri, mevcut duruma uyumlarının hız-

Boşanmalar, yakın akrabaların ölümü vb. kişilerin ruh sağlığını etkile-yen özel durumlardır. Bu gibi durumlarda kişiler ruh sağlığını korumada güçlük çekebilir.

Resim 04.05: Deprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler bireyin yaşam düzenini ve yaşama bakışını altüst eder.

Ailenin geliri, ana babanın çocukları ile bir arada bulunma süresi, aile-nin sık sık yer değiştirmesi de çocukların ruh sağlığını etkilemektedir.

101


landırılması sağlanmalıdır. Depremi yaşayan kişiler, güvenliklerinin devamına dair edindikleri bütün inançlarını bir anda yitirirler. Önüne geçilemeyen bu durum karşı-sında kendilerini çaresiz ve umutsuz hissederler.

Bu nedenle tüm yayın organlarının yaptığı açıklamaların birbiri ile tutarlı, açık ve net olması depremzedelerin kaygılarının yatışmasında yararlı olacaktır. Bu du-rum, sosyal düzenin yeniden rayına oturtulmasında bireylerin aktif katılımını da hızlandıracaktır. Bunun aksine birbirini tutmayan haber ve söylentiler, şaşkınlık ve çaresizlik duygularını artırarak zaten karmaşık olan durumu daha da içinden çıkıl-maz hâle sokacaktır.

Doğru bilgi kaynaklarına ulaşamayan, bu konuda kendini yetersiz gören bi-reyler, içinde bulundukları durumun üstesinden gelemeyeceklerini düşünürler. Bu yüzden söylentilere inanılmamalı, doğru bilgi alınacak kaynaklara ulaşılmalıdır. Do-ğal afetlerde üstesinden gelinemeyecek sorunlarla karşılaşıldığında sağduyulu dav-ranılmalıdır.

Rehberlik ve psikolojik danışma merkezlerinden, psikiyatristlerden ve psiko-loglardan yardım istenmelidir. Bu konuda uzman olmayan kişilerin verdiği bilgilerin insanları telaşa, kaygıya ve gelecek korkusuna iteceği unutulmamalıdır.

4.3 RUH SAĞLIĞININ KORUNMASIToplumda kişiler beden sağlığının korunması için gösterdikleri çabaları ruh

sağlığının korunması için de göstermelidir.

kişi kendi özelliklerini koruyarak yaşadığı toplumun gerçeklerine göre davran-malıdır.

kişi, evinde, okulunda ve iş yerinde çalışarak yaşadığı toplumun ve kendisinin gelişimine katkıda bulunmalıdır.

kişi çevresindeki farklı görüşlere karşı anlayış ve hoşgörü ile yaklaşıp iş birliği yapmalıdır. kişi hayatta zor durumlar ve başarısızlıkla karşılaştığında zorluklarla baş edebilme gücünü kendinde görebilmelidir.

Doğal afetlerin insanların ruh sağlığına ne gibi etkileri vardır?

Akıl ve ruh sağlığını etkileyen faktörler nelerdir?

Kişi kendini tanımalı, olumlu-olumsuz yönleriyle kendini kabul etmeli-dir. Olumlu davranışlarını geliştirirken olumsuz davranışlarını azaltmaya çalışmalıdır.

102


Yeni durumlara gerçekçi değerlendirmeler yaparak uyum sağlayabilmelidir.

kişi kendisine ayırdığı zamanları bilgi ve becerilerini geliştirecek yararlı uğraş-larla değerlendirmelidir.

Sağlıklı ve uzun yaşayabilmek için ruhen dinlenmenin önemli olduğu unutul-mamalıdır.

kişiler kendilerini ve çevresindeki insanları tanımaya çalışmalı, ailede, okulda ve toplum içinde uyumlu olabilmek için tutarlı davranmalıdır.

günlük hayatta belli sebeplere bağlı kaygı ve sıkıntılar yaşanabilir. Bunlar her zaman ruhsal bozukluk belirtisi değildir. Fakat bu durumun uzun sürmesi veya bir nedene bağlanamaması durumunda uzmanlardan yardım alınabilir. İnsan yaşamı-nın herhangi bir döneminde üstesinden gelmekte zorlanılan sorunlar olabilir. Bu gibi durumlarda kişinin kendi gayreti ve çevresinin olumlu tutumlarıyla sorunlar çö-zülebilir.

Okul yaşamında karşılaşılan sorunlarda ise sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, okul yöneticileri veya sağlık personelinden yardım istenmelidir.

kişiler toplumda bir yeri ve görevi olduğunu bilerek güçlükler karşısında yıl-madan, karamsarlığa kapılmadan ve sorumluluklarına uygun davranışlarda buluna-bilmelidir.

Yeteneklerinin farkında olan, verimli uğraşlar edinen ve başarılarından mutlu olan insanlar ruh sağlıklarını da korur ve güçlü kılarlar.

Her zaman geleceğe yönelik hedef ve tasarılar olmalı, buna ulaşmak için çaba gösterilmelidir. Başarısızlıkla karşılaşıldığında yılmadan yeni durumlara uyma es-nekliği gösterilmelidir.

koruyucu ruh sağlığı; aile, toplum ve sağlık çalışanlarının organize olmuş ça-balarıyla topluma ruh sağlığı koruma eğitimi vermek, bireylerin yaşadıkları ortamı ruh sağlığına uygun hale getirmek, bozuklukların erken tanı ve tedavisini sağlaya-rak ruh sağlığını korumak, hastalıkları önlemek, uzun ve sağlıklı yaşam sürdürme hakkını gerçekleştirmek amacıyla çalışan bilim ve sanat olarak tanımlanır.

koruyucu ruh sağlığı hizmetleri içinde hemşire; birey, aile ve topluma yönelik ruhsal bakım, tedavi ve danışmanlık hizmetlerini yürütür.

Ruhsal bozuklukların erken tanısı oldukça önemlidir. Risk gruplarının belirlen-mesi ve buna yönelik çalışmaların yapılması gerekir.

koruyucu ruh sağlığı hizmetleri sadece bireylerde ruh hastalıklarının önlen-mesini içermez, hastalık oranlarının azaltılması girişimlerini de kapsar. Ruh sağlığı

Ruh sağlığının korunması için neler yapılmalıdır?

103


bozulmuş ve tedavi görmüş yeniden topluma dönmüş hastanın topluma yeniden kazandırılması yönünde yapılacak çalışmalar da koruyucu ruh sağlığı çalışmalarının içindedir.

4.3.1 Birincil Koruma

Birincil korumada belirli bir zaman sürecinde yeni olgu oranının azaltılması ve toplumun ruh sağlının yükseltilmesi hedeflenir. Toplumda ruh sağlığını etkileyen faktörlerin saptanması ve bunlara yönelik çalışmalar yapılmasını gerektirir.

Sağlık ekibi bu hizmetleri yürütürken değişik kurum ve kuruluşlarla (eğitim kurumları, gönüllü kuruluşlar, sosyal yardım kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, gü-venlik ve adaletle ilgili kurumlar vb.) işbirliği yaparak çalışmalarını yürütür.

Birincil koruma ilkeleri* Birey ve aileye yönelik etkin sorun çözme becerileri geliştirmek,* Birey ve aileye kriz belirtilerini ve krizde mücadele yöntemlerini hakkında

eğitim vermek. çocuk ruh sağlığını korumak, sağlıklı nesiller ve toplum oluş-turmak amacıyla çocuk ruh sağlığı ve gelişimiyle ilgili aileye (anne- baba eği-timi) eğitim vermek,

* kromozomal anomolileri önlemek amacıyla eğitim vermek, genetik danış-manlık yapmak ve aileyi yönlendirmek,

* Duygusal sorunları olan çocukların erken tespit edilmesini sağlamak amacıy-la eğitici ve öğretmenleri eğitmek,

* Fiziksel sorunların tespit ve tedavisini sağlamak, ruh sağlığı açısından risk gruplarını (yaşamlarında değişim yaşayan bireyler,askerlik görevini yapan-lar, aile birliği dağılanlar, madde bağımlıları, fiziksel veya mental sağlığı bo-zuk ferde sahip olan aileler, gebe ve lohusalar, öğrenim gören ve görmeyen gençler, aile içi şiddet görenler, istismar ve tacize uğrayanlar, kronik hastalığı olanlar, yoksul ve işsiz olanlar, suicid ve ruhsal bozukluk öyküsü olanlar, do-ğal afet ve felakete uğrayanlar, yaşlılar, yalnız yaşayanlar vb.) belirlemek ve önlem almak,

* kişisel gelişim programları uygulamak (iletişim becerileri, rahatlama teknik-leri vb.),

* Toplumun fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyini yükseltmek amacıyla çalışmalar yapmak.

Bu nedenle koruyucu ruh sağlığı hizmetleri birincil, ikincil ve üçüncül düzeyde koruma olarak gruplandırılabilir.

Birincil koruma sağlıklı birey, sağlıklı aile ve sağlıklı toplum oluşturma çalışmalarını kapsar.

104


* Toplumun fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyini yükseltmek amacıyla çalışmalar yapmak.

4.3.2.İkincil Koruma

Hasta bireylerin tanılarının konması, tedavi ve takiplerinin yapılması ikincil koruma hizmetlerindendir.

İkincil koruma ilkeleri* Tanı konmuş hasta ve yakınlarının eğitimi (tedavi süreci, önemi ve kriz hak-

kında),* İlaç kullanımının takibi,* klinikte yatan hastanın bakım ve tedavisinin sağlanması,* gelişebilecek akut ruh sağlığı sorunlarında, kriz durumunda başvurulacak

kurum ve kuruluşların tanıtılması,* Ruhsal sorunlarda uygulanan tedavi yöntemleri hakkında bilgi vermek,* kendi ortamlarına gönderilen hastaların takibinin yapılmasına ilişkin çalış-

malar yapmak.

4.3.3. Üçüncül Koruma

Üçüncül koruma ilkeleri* Akut hastalıklar sonucu birey ile aileye eğitim ve tedavi edici hizmetlerinin

kesintisiz verilmesi,* İyileşme ve uyum aşamasında birey ve aileye destek çalışmalarının sürdü-

rülmesi, izlem ve ev ziyaretlerinin yapılması,* Sosyal destek gruplarının oluşturulması ve toplum kaynaklarıyla işbirliğine

gidilmesi,* Tedavisi yapılmış bireylerin topluma yeniden kazandırılması için iş sahipleri,

iş ve işçi bulma kurumu, sosyal kurum ve kuruluşlarla vb. ortak çalışmaların yapılması ve değerlendirilmesi.

Birincil koruma hangi çalışmaları kapsar?

Eski ve yeni olgularda hastalık süresinin azaltılmasına yönelik çalışma-ları (erken tanı ve tedavi ) kapsar.

Hastalığın yol açtığı bozukluk ve yeti kaybı oranının azaltılmasına yö-nelik rehabilitasyon çalışmalarını kapsar.

105


4.4 STRESE NEDEN OLAN ETMENLER Fiziksel: Travma, şiddetli egzersiz, gürültü, ısı, nem, çevre kirliliği, yiyecek kısıt-

lanması, cerrahi girişimler gibi

Sosyal: Birey çevre ilişkisi/çatışması.

psikolojik: Fiziksel ve sosyal etmenlerin sonucu olarak ya da kendiliğinden or-taya çıkan, genellikle yinelenen etmenler, hayal kırıklığı, izolasyon gibi.

Stres sınıflaması aşağıdaki gibidir: * Anlık stres * Akut kontrol edilebilen stres * Akut kontrol edilemeyen stres * kronik kontrol edilemeyen stres.

Birey ne tür stresle karşı karşıya kalırsa kalsın, hoşa giden, gitmeyen bu etme-ne yanıt verme durumundadır.

Stres Zararlı mıdır?

Stresin, zihinsel ve fiziksel kaynaklarımızı tüketen olumsuz bir yanı olduğu gibi, kendimizi keşfetmemize, potansiyelimizi kullanmamıza ve gelişmemize de yardımı olabilir. Duygu açısından hafif bir genel uyarılmışlık düzeyinin olmasının yapılacak işe ilgi uyandırma etkisi vardır. Dolayısıyla bir miktar stres normal işlevlerimiz için de gereklidir. Ancak yoğun ve uzayan stresin fizyolojik ve psikolojik açıdan olumsuz etkileri görülebilir.

4.4.1 Stres ve Etkileri

Stres, kişinin çevreyle uyumunu bozar, verimliliğini ve performansını etkiler. Stressiz bir insan yoktur. çünkü insanlar çevrede olup bitenlere tepki verirler. Stres zihni ve fiziksel gücü azaltır.

Hayata negatif yönüyle bakıldığı için kişide karamsar bir ruh hâli ortaya çıkar. Stres kişinin bağışıklık sistemini zayıflatır, yorgunluk ve hâlsizlik meydana getirir, yol açtığı sıkıntı sonucu sinirlilik oluşturur.

Yoğun stres başta mide ve sindirim sistemi rahatsızlıkları olmak üzere birçok hastalığa zemin hazırlar. Ayrıca birçok hastalığın da etkisini artırır. Bu nedenle stres-ten ve stresin neden olduğu olumsuz durumlardan korunmak ve stresle baş etmeyi öğrenmek gereklidir.

Stres, günlük yaşamda karşılaşılan olayların, insan ilişkilerindeki baskı-sının sonucu hissedilen sıkıntı ya da zorlanma durumudur.

106


Stres anında fazla enerji tüketildiğinden kişi kendini güçsüz, yorgun ve endişe içinde hisseder. Daha sonraları uyku problemi çek-meye başlar. Sinirli ve çabuk heyecanlanan biri olur. konsantrasyon kaybı yaşar ve dikkatini toplayamaz. Daha önce kolayca yaptığı işlerde zorlanır. Aslında kendi işini kendisi zorlaştırır. kişinin iş performansı olumsuz yönde etkilenir ve düşer. kendisinde madde bağımlılığı görü-lebilir ve içe kapanma başlar. panikataklar or-taya çıkar. kendini rahat hissedemez.

Stres durumunda ayrıca kişide kalp hızı artar ve ateş basması görülür. çarpıntı başlar. Baş ağrısı, nefes darlığı, hazımsızlık, yutkunma, mide bulantısı ve iştah kaybı dolayısıyla da kilo kaybı ortaya çıkar. kişinin cinsel fonksiyonlarında değişiklik olur. vücut direnci düşer ve sık sık soğuk algınlığı-na yakalanır.

Stresli kişinin tansiyonu yükselir. Tansiyonun yükselmesi kalbin yorulmasına neden olur. vücut direncini artırmak için stres hormonu salgılamaya başlar. Enerji sağlamak için yağ harcandığından kandaki kolesterol ve yağ miktarı artmaya başlar. Bu da kalp damar hastalıklarının oluşumuna zemin hazırlar.

Stresli zaman uzadıkça kas ve kemiklerde kayıp başlar. şeker hastalığı görüle-bilir. çünkü stres hormonu kan şekerinin dengesini bozmaya ve pankreasa yük bin-dirmeye başlar. pankreas kan şekerini dengeleyecek hormonlar ürettiğinden zarar görmesi hâlinde şeker düzeyi de değişir.

Stresle başa çıkabilmenin en önemli yollarından birisi zamanı doğru kullan-maktır. Yani düzenli bir şekilde her şeye vakit ayırmak gerekir. kişi sadece ders, iş veya mecburi etkinliklere değil; beslenme, çeşitli aktivite, eğlence, egzersiz gibi ko-nulara da vakit ayırmalıdır. Fiziksel bir aktivitede bulunmak, egzersiz yapmak vü-cudun fizyolojik etkinliklerini düzene sokmaktadır. Bu durumda kalp vücuda daha rahat oksijen gönderir, kişinin zindeliği ve gücü artar.

Stres hormonlarından kurtulmak kolaylaşır. Bu egzersizlerin yanında gevşeme hareketleri yapılması bedenin rahat bir şekilde kontrol edilmesini sağlar. Ayrıca bes-lenmeye dikkat edilmelidir. kahve, çay, kola gibi içecekler stresi arttırır.

Bitki içecekleri, meyve suları daha çok tercih edilmelidir. Böylece hem enerji düzeyi hem de strese karşı oluşacak tepkiler düzeltilir. kişilerle olan ilişkileri ve sos-yal etkinlikleri geliştirmek de stresi azaltmaya büyük katkı sağlar. Bir kişiyle tartışır-ken sorumluluğu ona yüklemek yerine kendi üstüne almak daha olumludur. Farklı

Resim 04.06: Daha önce kolayca yaptığı işlerde zorlanır.

Stresle başa çıkabilmenin en önemli yollarından birisi nedir?

107


bir şeyler denemek de kişiyi rahatlatır. Örneğin konsere gitmek, spor yapmak orta-mın oluşturduğu stresten uzaklaşmaya katkı sağlar.

kişinin kendisi ya da bir başkası hakkında sürekli olumsuz düşünmesi kendisine negatif olarak yansır. İş veya okulda düşük performans gösteren bir kişinin bundan sonraki bütün olayların da böyle gerçekleşeceğini düşünmesi yerine, “Daha iyi olabilirim. ”diye dü-şünmesi kendisine pozitif olarak yansı-yacaktır.

Ayrıca bir problemi çözmek için bazı metotlardan faydalanılabilir. Ör-neğin “Stres neden oldu? çözüm yolları neler olabilir? Bunu sadece ben mi so-run olarak görüyorum?” gibi sorularla

sorun kontrol altına alınabilir.

4.4.2 Sınav Kaygısı ve BelirtileriStresin ortaya çıkardığı sorunlardan birisi de sınav kaygısıdır. Sınav öncesinde

öğrenilen bilginin, sınav sırasında etkili bir biçimde kullanılmasına engel olan ve ba-şarının düşmesine yol açan yoğun kaygıya sınav kaygısı denir.

Sınav kaygısının çeşitli belirtileri vardır.

Bu belirtiler şunlardır:

Fizyolojik Belirtiler* kalp çarpması* Titreme* Yüzün kızarması* Solunumun hızlanması* mide bulantısı* Baş dönmesi* Sıcak basması

Resim 04.07: Aşırı yemek yeme stresin meydana getirdiği davranışlardır.

Madde bağımlılığı, kontrolsüz bir şekilde alışveriş yapma, aşırı tepki gösterme, her şeyi içine atma, içine kapanma ve aşırı yemek yeme stresin meydana getirdiği davranışlardır. Bu davranışlar fayda yerine vücudun dengesini daha da bozarak fayda yerine zararlı sonuçlar ortaya çıkarır.

108


Duygusal ve Bilişsel Belirtiler* Huzursuzluk* Sinirlilik* Endişe* korku* Düşüncelerin bloke olması* Unutkanlık* Dikkatsizlik* konsantrasyon kaybı

Bu kaygıların sınav performansı üzerinde oluşturabileceği etkiler şunlardır:* Sınav sorularını okuma ve anlama güçlüğü* Düşünceleri organize etmede zorluklar* kavram ve sözcüklerin anımsanmasında zorluklar* Yeterli hazırlık yapılmış olmasına karşın sınavda başarısız olma* Soruları cevapsız bırakma* Sınavdan sonra doğru cevapları anımsayabilme

4.5 STRESLE BAŞA ÇIKMADA ETKİLİ YÖNTEMLER Zaman Yönetimi: Zaman yönetimi konusunda kararlılık sergileyen kişiler za-

manı ve hayatlarını daha başarılı bir biçimde yönetebilirler. Zamanı yönetebilmek için kişinin kapasitesine ve kişilik özelliklerine uygun gerçekçi bir program yapabil-mek gerekir. Zorunlu etkinliklerin yanında, düzenli uyku, molalar, eğlenme, dinlen-me, sosyal etkinlikler ve olası değişiklikler karşısında alternatif olabilecek etkinlikler de programda yer almalıdır. Yağmur nedeniyle planlanan yürüyüş yapılamayacaksa odada egzersiz yapabilmek gibi.

problem çözme Teknikleri kullanma: Doğru probleme odaklanarak çözüm yollarını oluşturmak kişiyi güçlendiren bir yöntemdir.

Aşırı genellemelerden kaçınma: Tek bir olaydan hareketle, bütüne yönelik olumsuz düşünceler geliştirilmemelidir. Sınavım kötü geçti, ben bu sene sınıfı geçe-meyeceğim gibi. Oysa bu sınavım kötü geçti ama diğer sınavlara daha iyi hazırlana-bilirim tarzı düşünce daha yapıcıdır. kişinin kendi kendine yaptığı bu tarz olumsuz düşünceler zaman geçtikçe otomatikleşir ve olumlu bir içerikle kolaylıkla yer değiş-tirmez.

Sınav kaygısı ile başa çıkma yollarına yönelik çalışmalarla ilgili araştır-ma yapınız

109


kişiler Arası İlişkileri geliştirme: Stresli durumlar insanlarla ilişkilerden kaynak-lanabiliyor olsa da, bu kişilerle tartışabilmek, çözüm için bir anahtar olabilir. Tartış-malar sırasında sen dilini kullanmadan benli cümlelerle sorumluluğu üzerine almak iletişimi ve ilişkiyi güçlendirebilir. ”Sen beni anlamak istemiyorsun” yerine “kendimi yeterince anlatamadığımı düşünüyorum” daha yapıcı olacaktır.

Sosyal Etkinlikleri geliştirme: Rutinler dışında farklı bir etkinliği denemek, yeni bir şeyler öğrenmeye çalışmak, zihni dinlendirmeye yardımcı olabilir. Eski bir arka-daşı aramak, konsere, sinemaya, tiyatroya gitmek, dergi ya da roman okumak gibi etkinlikler rutinlerin oluşturduğu stresten uzaklaşmak için yararlı olabilir.

Fiziksel Aktivite: Doğru egzersiz birçok amaca birden hizmet edebilir. kas gü-cünü artırabilir, kilo vermeye ve almamaya yardımcı olabilir, kalbin beden dokuları-na kolaylıkla oksijen almasını kolaylaştırarak bedenin genel fizyolojik koşullarını iyi-leştirebilir. Egzersiz, bedenin stresle oluşan hormonlardan arınmasına yardımcı olur.

Dengeli Beslenme: çay, kahve, çikolata, kakao, kolalı içecekler kendiliklerin-den strese yol açan besinlerdendir. Bu besinler, stres tepkisini başlatan kimyasal maddeler içerirler. Uyanıklık ve hareketliliği artırırlar.

Dolayısıyla bu besinlerin yerine ıhlamur, adaçayı gibi bitki çayları, meyve tüke-tilebilir. Beslenme alışkanlıklarını düzenleyerek, enerji düzeyi, strese karşı gösterilen tepkiler ve genel sağlık üzerinde bireyin kontrolü artırılabilir.

gevşeme Egzersizleri: gevşeme egzersizleri cD ya da kasetler edinerek ya da bir uzmandan yardım alarak öğrenilebilir. Bireyin kaslarında oluşabilecek gerginliği, gerginlik oluşmadan fark edip kendi kendine gevşetebilmesidir. gevşeme egzersizi-ni uygulayan birey, gergin ortamlar öncesi uygulamayı yaparak ya da gün içerisinde gevşeme molaları vererek bedeni üzerinde kontrolü sağlayabilir.

Zihinde canlandırma: Bireyin kendisini rahatlatan bir durumu ya da ortamı ha-yal etmesi stresin yarattığı olumsuz duygu ve düşüncelerden uzaklaşmasına, stresle başa çıkmada alternatif yollar bulmasına yardımcı olabilir.

4.6 ETKİLİ İLETİŞİM KURMA YÖNTEMLERİ

4.6.1 İletişimİletişim, bir paylaşmadır. İnsanın duygularını, düşüncelerini, bilgi ve becerile-

rini başkalarıyla paylaşabilmesi ve anlatabilmesi iletişim yolu ile olur. İletişim, insan-ların bir arada yaşamasının ve sosyal bir varlık olmasının gereğidir. Bireylerin birbir-leriyle ilişkilerinin gücü, iletişim yeterliği ve iletişim kurmadaki başarısı ile doğrudan ilişkilidir.

Stresle başa çıkabilme yöntemleri nelerdir?

110


İnsan, yaşamını iletişim kurarak sürdürür. Yaşam bir bakıma iletişim kurma se-rüvenidir. Normal zihinsel fonksiyonlara sahip bir insan, iletişim kurmadan yaşaya-maz.

İletişim, insanın bireysel ve sosyal yaşamının vazgeçilmez unsurudur. İnsan günlük yaşamında diğer insanlarla, kurumlarla, kuruluşlarla, gruplarla veya kendi-siyle iletişim kurarak yaşar.

4.6.2 Etkili İletişim

Toplum yaşamı iletişimle daha güzel hâle getirilir. Birey, grup ya da toplumların kendi aralarında kurdukları çeşitli ilişkileri düzenleyen kuralları mevkileri gereğince tanıyıp onlara uygun davranışta buluna-bilmesi, kendi aralarında etkin bir iletişi-min bulunmasına bağlıdır.

Eğer iletişim etkili ise bir kimseden diğer kimseye iletilen düşünce ve duygu-lar bozulmadan, olduğu gibi anlaşılır. Etki-li olmayan iletişim ise gerginlik ve çatışma yaratabilir.

Etkili bir iletişim için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: * kullanılan dil, açık ve sade olmalıdır. * gönderilen ileti, alıcının düzeyine uygun olmalıdır. * İletiler, ses tonu ve beden dili ile tutarlı olmalıdır. * En uygun iletişim kanalı ve araç seçilmelidir. * Uygun zaman ve mekân seçilmelidir. * İletişim destekleyici olmalıdır. * kaynağın ve alıcının iletişimde istekli olması gereklidir.

Etkili İletişim kurmada Uygulanabilecek Yöntemler

Etkili iletişim kurmada uygulanabilecek yöntemler; iletişimin kişisel ve çevre-sel engellerini aşmak, empatik iletişim kurmak, güdüleyici iletişim kurmak, etkin ile-tişim kurmak ve ikna iletişim kurmaktır.

Etkili iletişim, bir zaman yönetimi unsurudur. İletişimde yeteri derece-de açık olunursa iletilmek istenen mesaj, etkin bir biçimde alıcıya ulaşmış olur. İletişimi zayıf olanlar, sürekli olarak karışıklığa neden olur.

Resim 04.08: İletiler, ses tonu ve beden dili ile tutarlı olmalıdır.

111


İletişimin kişisel ve çevresel engellerini aşmak: İletişim engellerini kaldırma-nın en etkin yolu, öncelikle engelin farkına varmak ve sonra da bu engeli ortadan kaldırmaktır. Bunun için şu yöntemlerin kullanılması gerekir:

* kaynak, sözlü mesajları alıcının anlayacağı ve algılayabileceği biçimde kul-lanmalıdır.

* kaynağın gönderdiği mesajlar sadece sözlü olmamalı, aynı zamanda model, hareket, çizim, resim, yazı ve işaretler gibi semboller şeklinde de olmalıdır.

* kaynağın gönderdiği mesajlar, alıcının ilgisini çekecek gerçek ve çekici ör-neklerle desteklenmelidir.

* mesaj, alıcıyı etkileyecek türden bir kanalla gönderilmelidir. * kaynak ve alıcının fiziksel çevresi iletişime elverişli bir duruma getirilmelidir.* kaynak ve alıcının fiziksel ve psikolojik rahatsızlıkları giderilmelidir. * mesajın anlaşılıp anlaşılmadığı geri bildirimle kontrol edilmelidir.

kaynak

kaynak, mesajı (iletiyi) oluşturan ve bir kanal ile hedef kitleye ulaştıran birim-dir. Etkileyici bir iletişimden söz edebilmek için kaynağın güvenilir olması gerekir. kaynak güvenilir olduğunda alıcının mesajı benimsemesi kolaylaşır.

mesajın etki derecesi üzerinde rol oynayan diğer özellikleri; yaş, cinsiyet, din, ekonomik düzey, eğitim düzeyi ve toplumsal statüdür. görünüş, kişinin fiziksel yapı-sıyla giyiminin bir bütün olarak algılanmasıdır. Düzgün seçilmiş bir giyim, kaynağın kendisine duyduğu güvenin ve alıcıya karşı duyduğu saygının bir göstergesi olarak algılanır. mesajın etkinliği üzerinde rol oynayan bir diğer öge ise empatidir.

mesaj

mesaj, kaynak ile alıcı arasındaki ilişkiyi sağlayan ögedir. Harf, rakam, ses, ses tonu, yüz anlatımı, her çeşit görsel ve işitsel anlatımlar, dokunma, kaynağın alıcıya gönderdiği duygu, düşünce ve davranışların kodlanmış hâlidir.

kanal

İletinin göndericiden alıcıya ulaştığı yol veya araçtır. İletişimde gönderici ile-tisini alıcıya söz, yazı, rakam gibi belli araçlar yardımıyla aktarır. konuşmada kanal sözdür.

İletişimin gerçek anlamda sağlanabilmesi için mesajın uygun kanalla gön-derilmesi önemli bir unsurdur. Doğru inşa edilmiş bir kara yolu, bir otomobil için önemlidir ancak bir tren açısından hiçbir anlam ifade etmez. Bu nedenle mesajın türüne göre seçilecek kanalın uygunluğu önemlidir.

Alıcı

mesajın ulaşması istenen kişi ya da gruptur. İletişim sürecinde verilerin kodla-nıp çözümlenmesi kaynak ile alıcı arasındaki bilgi, düşünce, deneyim, tutum, inanç,

112


gereksinim, istek, ilgi, dil yeteneği, algılayış biçimi gibi etkenlere bağlıdır.

geri Bildirim

geri bildirim, iletişim sürecinin son aşamasıdır. Alıcının mesaja verdiği cevap olarak tanımlanır. geri bildirim yoluyla verilmek istenilen mesajın anlaşılıp anlaşıl-madığı değerlendirilir. geri bildirimin alınması verilmek istenen mesajın benimsen-mesini sağlar.

İletişimin Sınıflandırılması

kişiler arası iletişim sözlü ve sözsüz iletişim olarak iki şekilde sınıflandırılır.

Sözlü İletişim

Sözlü iletişim, dile dayalı ve dil ötesi olarak iki gruba ayrılmaktadır. Dile da-yalı iletişim; duygu, düşünce ve bilgilerin sözcüklerle aktarılmasıdır. konuşmalar ve mektuplara yazılanlar sözlü anlatım olarak değerlendirilebilir. Dil ötesi iletişim ise sese dayalı ama sözcükleri içermeyen ögelerdir.

Duraksamalar, sesin tonu, konuşurken kullanılan gereksiz sözcükler, akıcılık, konuşma hızı, doğallık, esneme, gülme ve ağlama, soluma, duygu tonu, sesin yük-sekliği ve tekrarlar bu kapsamda nitelendirilir.

Sözsüz İletişim

Sözsüz iletişim, sözlü iletişimi destekleyen, kişinin gerçek duygu ve düşünce-lerine ilişkin mesajlar veren mimik ve jestlerden oluşur. kişiler arası ilişkilerde ile-tişimin % 65’ine yakın bölümünü sözsüz iletişim oluşturmaktadır. Sözsüz iletişim; göz ilişkisi, yüz ifadesi, vücudun duruşu, kılık kıyafet, mekân kullanımı, dokunma, el kol ve bacakların duruşu ve oturuş biçimi ile gerçekleştirilir. Bazen insanların duy-gularını anlamak zordur. kendilerine sorulmaz. Sorulsa bile çoğunlukla söylemek istemezler. Bu kişilerin yüz ifadelerine, beden hareketlerine bakarak o andaki duygu ve düşünceleri anlamaya çalışılır.

kişiler arası iletişimde dinleyicinin ya da karşı tarafın verdiği tepkiler bazen ile-tişimi olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Örneğin bir davranışından dolayı suçlu-luk hisseden ve kendini rahatlatmak amacıyla konuşmak isteyen kişiye arkadaşının, çözüm önerisi getirme ya da teselli etme gibi bir davranış göstermeden “galiba ken-dini suçlu hissediyorsun.” demesi olumsuz etkiler ortaya çıkarabilir. kişilerle iletişim kurarken belli bir sorun durumunda karşıdaki kişinin ihtiyacı ve beklentisi göz ardı edilemez. Bu nedenle kişilerle iletişimin sağlıklı olmasına önem verilmelidir. çünkü iletişimin sağlıklı olması ilişkileri olumlu olarak etkiler.

İletişimi Etkileyen Engeller* İletişimi etkileyen çeşitli engeller vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:* Emir vermek, yönlendirmek* Uyarmak, gözdağı vermek* Ders ve öğüt vermek

113


* çözüm önerisi getirmek* Nutuk çekmek* Yargılamak, eleştirmek, suçlamak* Övmek* Alay etmek* Soru sormak, sınamak, sorgulamak* Oyalamak, konuyu saptırmak

kişiler arasında iletişim oldukça karmaşık ve zordur. Toplumsal yapıya bakıldı-ğında sağlıklı olmayan iletişim modelleri ile karşı karşıya kalınabilmektedir. küçük yaşlardan itibaren yaşanan olumsuzluklar güvensizliğe neden olmakta ve kişinin açık iletişime geçmesini engellemektedir.

genellikle gerek ailede gerekse okulda otoriteye ve ödül-ceza sistemine dayalı bir yapı mevcuttur. Bu durum bireylerde olumsuz davranışların oluşmasına yol aç-maktadır. kişilerin duygu ve düşüncelerini ne şekilde ifade ettikleri, hangi sözcükleri seçtikleri ya da nasıl söyledikleri iletişimde önemli bir etkiye sahiptir. kişinin açık iletişime uygun olarak verdiği sorunu tanımlamaya yönelik ileti “ben dili” olarak ifa-de edilirken savunucu iletişime uygun olarak verdiği yargılayıcı ileti “sen dili” olarak adlandırılır. Sağlıklı bir iletişim açısından beklenen, kişilerin sorunlarını ve gereksi-nimlerini ben dili ile ifade etmeleridir.

Ben dili: kendi aranızda konuşunca arkadaşlarınızı duyamıyorum ve üzülüyorum.

Sen dili: kaç kere söyleyeceğim kendi aranızda konuşmayın diye, terbiyesizler!

Ben dili: Sıraları düzenli bırakmadığınızda ben düzeltmek zorunda kalıyorum ve teneffüs yapamadığım için gergin oluyorum.

Sen dili: Sizin yüzünüzden teneffüs yapamıyorum, bu sıraları bir daha böyle bırakırsanız sizi disiplin kuruluna vereceğim.

Her iki örnekteki mesajlar arasındaki fark incelendiğinde “ben” mesajının öne-mi ortaya çıkar. Öncelikle sen mesajları saldırı mesajı içerdikleri için kişinin savunma durumuna geçmesine neden olmaktadır. Savunma beraberinde karşı saldırıyı da getiren bir süreçtir. Sen mesajları kişiyi olumsuz yargılayan, ben mesajları ise kişinin sorun karşısındaki duygularını dile getiren mesajlardır. Sen mesajlarının etkisi kısa sürer ve sürekli yenilenme gerektirir. Ben mesajları sorunun çözümüne yönelme olasılığını artırır. Sen mesajları daha çok kişiliğe yöneliktir. Ben mesajları ise davranı-şa yöneliktir. Sen mesajları iş birliğini engeller, ben mesajları ise iş birliğini sağlar. Bu nedenle her zaman ben dili kullanılmalıdır.

4.7 AİLE İÇİ İLETİŞİM VE SAĞLIKLI İLETİŞİM ÖNERİLERİ

Ailenin Temel Gereksinimleri Nelerdir?

114


Ailenin temel gereksinimlerini 7 alt başlıkta inceleyebiliriz.1.Değerli olma duygusu: Aile içindeki

etkileşim çocukları “ben değerliyim” ya da “de-ğersizim” duygusuna götürür. Bu gereksinim aile içinde yerine getirilmezse çocuk yollarla bu duyguyu elde etmeye çalışır. Ergenlik çağındaki erkek çocukların çete kurarak çoğu kez ölümle sonuçlanan çatışmaları da, kendilerini önemli görmeyen aile ortamlarına bir tepki olarak yo-rumlanabilir.

Ben değerliyim” duygusunu aile içinde elde eden birey kendisini kanıtlamak için aşırı davranışlarda bulunmaya gerek duymayacak-tır.

2. güven ortamı: Aile içindeki bireyler kendilerinin aile içinde emniyette olduğunu,

dışarıdaki tehlikeli olayların aile içine girmeyeceği duygusunu sağlamak ister. Bu duygu da aile içinde kazanılması gereken bir duygudur. Unutulmaması gereken bir konuda çocuğun ev içinde ne kadar güven altında olduğudur. Özellikle şiddete maruz kalma açısından Tv, yaşına uygun olmayan internet ortamının yaratabileceği tehlikeler düşünülerek ev ortamı yapılandırılmalıdır.

Tv karşısında yemek yenilmesi, ev ortamının televizyona göre dekore edilme-si, aşırı şiddete yönelik haber programları, çocuk ve gençleri özendirecek magazin programları çocuklar için evin güvenliğini bozacak etkenler olabilmektedir. kendi-sini güven içinde bulmayan çocuk ailenin dışında bir yere yönelerek aile ile olan bağlarını koparabilir.

3. Yakınlık ve dayanışma duygusu: Aile içinde temel güven ve dayanışma varsa aile dışında bireyin karşılaştığı stres oluşturan olumsuz olaylar çok da yıkıcı olmaz. güven duygusunun yaşandığı aile dış dünyanın yaratmış olduğu sıkıntı ve kaygıla-rından kendisini koruyabilir. Bu tür aile içinde olan bireyler kendilerine olduğu gibi çevresine de güvenirler. Eğer aile içinde güven ve dayanışma sağlanmamışsa bu in-sanlar yoğun stres ve gerginlik yaşarlar. Bu kişiler kendilerine dahi güvenemezler. Dolayısıyla çevresinde yakın ilişkiler kuramazlar.

Aile içinde güven ortamı nasıl bozulur?

Resim 04.09: Mutlu bir ailenin sağlanabilmesi için aile kurumunun da

temel gereksinimleri bulunmaktadır.

Etkili iletişim, bir zaman yönetimi unsurudur. İletişimde yeteri derece-de açık olunursa iletilmek istenen mesaj, etkin bir biçimde alıcıya ulaşmış olur. İletişimi zayıf olanlar, sürekli olarak karışıklığa neden olur.

115


4. Sorumluluk duygusu: Sorumluluk duygusu aile sistemi içindeki gelişmeye başlar. Anne ve babalar davranış ve sözleri ile sorumluluk duygusunu ifade ederler. Aile içinde sadece anne baba değil herkes sorumluluk duygusunu paylaşır. Elbette ki çocuklara yaşları oranında sorumluluk verilmelidir. Tüm sorumluluğu kendi üzerine alan, çocuğunu sorumluluktan kurtaran anne ve babalar kendi yaşamını biçimlen-dirmekte zorlanan sürekli başkalarının yönetiminde olmaya yönelik bireyler yetişti-rirler. Bu tür tutumlar sonucunda yetişmiş bireyler yaşamlarında yer alan olaylardan da sürekli başkalarını sorumlu tutarlar.

5. Zorluklarla mücadele ederek onların üstesinden gelmeyi öğrenme: çocuğa her şey hazır verilmemelidir. Sorumluluk duygusunun gelişimi ile ilgili anlatılanlar zorluklarla mücadele etme ile ilgilidir. çocuğun içinde bulunduğu gelişimsel dönem göz önünde bulundurularak çocuk kendi sorunları ile baş başa bırakılabilmelidir. Bu yaklaşım çocukların sorunlarla mücadele ederek, uğraşmasına olanak vermek, kendisine güvenli, sorun çözme becerileri gelişmiş bireyler olarak yetişmeleri için gereklidir. karşılaştığı her zorluğa aşırı yardım eden ana babaların çocukları sürekli başkalarına muhtaç, kendilerine güvensiz olur. Böyle kişiler yetenek becerilerini keş-fedemezler.

6. mutluluk ve kendisini gerçekleştirme ortamı: Aile ortamı bir mutluluk or-tamıdır. şimdiye kadar anlatılan gereksinimlerin karşılanması mutlu olmayı getirir. Evde değerli olduğu duygusunu tadan birey mutlu olur ve yaptığı şeylerden doyum alır, kendini gerçekleştirme olanağı bulur. Aksi durumda kendisini çocuğuna ya da eşine adayan anne kendi gelişimini askıya aldığında ya da bıraktığında yoksunluk yaşayarak ya da kendisini, gençliğini feda ettiğini düşünerek mutsuzlaşacaktır. Ev-deki bireylerden birinin bu konudaki mutsuzluğu diğer bireyleri de etkileyecek ve aile mutluluğunu engelleyecektir. Oysa kendini adayan bireyin kendini adama ama-cı büyük olasılıkla ailesini daha mutlu etmekti.

7. Sağlıklı manevi yaşamın temellerini oluşturma ortamı: katı din kuralları al-tında yetiştirilmiş çocuk sürekli yargılanacağı, cezalandırılacağı korkusunu yaşar. kendi yaşantı ve deneyimlerini zenginleştirecek iç ve dış dünyasını araştırıp keşfe-deceği yerine körü körüne itaati, kendi düşünce ve duygularından utanmayı öğre-nir. Sağlıklı manevi yaşam ailenin çocuğuna verebileceği en önemli süreçtir. Sağlıklı bir manevi temeli olan insanlar kendisi ile barışık, insan ilişkileri olumlu ve kuvvetli saygılı bireyler olarak yetişirler.

4.7.1 Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim Kurma

Okul, sosyal çevre ve ev ortamlarında, çocuklar çeşitli sosyal becerileri (selam-laşma, paylaşma, grup içinde sorumluluk alma, problem çözme, yardımlaşma, duy-gulan anlama, duyguları ifade etme vb.) geliştirirler. Ayrıca, kendilerine ve çevreye

İletişimin niteliği ve niceliği, geliştirdiğimiz çeşitli sosyal becerilere ve dinleme alışkanlıklarına bağlıdır.

116


karşı temel güven duygularını da kazanmaya başlarlar.

çocukların gelişiminde en küçük sosyal grup olan ailenin rolü çok önemlidir. Aile, toplumun en küçük sosyal grubu olmakla birlikte, çocukların gelişiminde ve sosyalleşme sürecinde ilk belirleyici kurumdur. Ev ortamında, anne babanın ve di-ğer aile bireylerinin birbirleriyle ve çevreleri ile iletişimi, çocuklarına yaklaşım biçim-leri, onların birçok tutum ve davranışları kazanmasında belirgin bir işleve sahiptir. çocukların farklı ortamlardaki tepkileri, aile içindeki iletişimin, anne babalarının on-lara karşı davranışlarının yansımasıdır.

Anne baba tutumları, çocuğun sağlıklı kişiler arası ilişkiler geliştirmesinde çok önemlidir. çocuklarına ve birbirine değer veren, onları dinleyen anne babaların ço-cukları da çevreleriyle ilişkilerinde daha duyarlı olurlar. Ailelerin çocukları ile ilişkile-rinde sergiledikleri tutumlar genellikle üç grupta toplanabilir:

Aşırı kuralcı, kontrollü ve ilişkilerin sıcak olmadığı ailelerde, çocuklar kuralla-rın ve ailelerinin davranışlarının temelindeki nedenleri anlamakta güçlük çekerler. Böyle ortamlarda, çocuklar kendilerini ifade etme ve konuşmak için pek fırsat bu-lamamaktadırlar. kuralların kesin, durumlara göre farklılaştırılmadan ve nedenleri açıklanmadan uygulanması da, aile içinde iletişimi olumsuz etkilemektedir. çocuk-lar böyle bir ortamda yetişkinlerinde, sosyal ilişkilerinde daha az duyarlı olmakta ve kendilerine güvenleri tam olmamaktadır.

İkinci tip aile tutumlarında, aile içinde kurallar belirli ve tutarlıdır; karşılıklı say-gı, sevgi ve sıcak bir iletişim söz konusudur. Demokratik bir ev ortamında, çocuk-lar kuralları ve nedenleri kavramakta zorluk çekmezler. Böyle ortamlarda çocuklar davranışlarının sorumluluğunu alırlar ve böylece kendi kararlarını verebilen, sosyal ilişkilerinde duyarlı ve kendilerine güvenli bireyler olarak gelişebilirler.

Üçüncü tip aile tutumlarında ise, aile içinde belirgin kuralların olmadığı, kural-ların tutarlı ve kararlı bir biçimde açıklanmadığı ve uygulanmadığı görülmektedir. Böyle ailelerin çocukları çoğunlukla, kuralların ve davranışların amaç ve önemini an-lamakta zorlanır. Bu tip ortamda yetişen çocukların, okul ortamı gibi, kuralların bir arada öğrenilmesini gerektiren ortamlara

4.8 ŞİDDET VE İSTİSMARIN BİREYİN SOSYAL VE RUHSAL GELİŞİMİNE ETKİLERİAilenin bizim için anlamı sevgi, sıcaklık, güven ve karşılıksız özveridir. Aile bağ-

larının daha güçlü ve derin olduğu bizim gibi toplumlarda bu anlam daha da önem kazanmakta ve insanlar için aile, sükûnet ve huzur kaynağı olarak görülmektedir.

Ailelerin çocukları ile ilişkilerinde sergiledikleri tutumlar genellikle kaç grupta toplanabilir?

117


Son zamanlarda gazete sayfalarında ve televizyon ekranlarında sıkça şahit ol-duğumuz aile içi şiddet ve istismar haberleri giderek daha da ağırlaşan toplumsal bir soruna işaret ediyor. Bu konuda ancak son on-yirmi yıldır yapılan araştırmalar, durumun vahametini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır.

medya yoluyla haberdar olduklarımız ise yaşananların çok az kısmını teşkil et-mektedir.

a) Aile İçi Şiddet ve NedenleriAile içi şiddet, aile üyelerinden biri tarafından aynı ailedeki bir diğer üyenin

yaşamını, fizik veya psikolojik bütünlüğünü veya bağımsızlığını tehlikeye sokan, ki-şiliğine veya kişilik gelişimine ciddi boyutlarda zarar veren eylem veya ihmal şeklin-de tanımlanmaktadır. kişinin en yakınlarına karşı uyguladığı şiddet ve istismar top-lumsal bir çözülmeyi ve dejenerasyonu ortaya koymaktadır. Aile içerisinde şiddet davranışları beş grupta değerlendirilmektedir:

1.Fiziksel şiddet: Dövme, tokatlama, tekmeleme, yakma gibi eylemlerin yer al-dığı şiddet türüdür.

2.cinsel şiddet: Seksüel motivasyona bağlı şiddet türüdür.

3.Duygusal istismar: Sevgi göstermeme, aşağılama, devamlı eleştirme, kıs-kançlık, reddetme gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.

4.İhmal: Daha çok çocuklar ve yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. kişinin sosyal ve maddî ihtiyaçlarını gidermeme, bunları sağlamada ihmal göstermektir.

5.Ekonomik istismar: Özellikle yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. kişinin parasını yönetmek, şahsa ait paraya veya kazanç sağlanmasına izin vermemektir

Resim 04.10: Kişinin en yakınlarına karşı uyguladığı şiddet ve istismar toplumsal bir çözülmeyi ve dejenerasyonu ortaya koymaktadır.

Aile ocağı tabiri bu sevgi ve sıcaklığın bir ifadesi olarak dilimize yerleş-miştir. Tüm toplumlar tarafından kutsal bir kurum olarak telâkkî edilen aile, ne yazık ki, şiddet ve istismarın da yaşandığı bir yere de dönüşebil-mektedir. Dahası aile içerisinde yaşanan şiddet ve istismar olaylarının üstü örtülmekte ve pek çoğu açığa çıkmayarak gizli kalmaktadır.

118


Yapılan araştırmalar aile içi şiddetin mağdurlarının kadınlar, çocuklar ve yaşlı-lar olduğunu ortaya koymaktadır. şiddeti uygulayanlar ise çoğunlukla erkekler ol-maktadır.

Yine bu araştırmanın sonuçlarına göre, aile büyüdükçe şiddette artmaktadır. kadınların hamile kalması şiddet görmelerini önleyememektedir. Alkol kullanımı şiddeti artıran bir unsur olarak görülmektedir. şiddete iyi eğitim görmüş ailelerde rastlanmaktadır. Ancak eğitimsiz ailelere göre oranının düşük olduğu gözlenmekte-dir. şiddete uğrayanların bu durum karşısında kendilerini çaresiz gördüklerini söy-lerin oranının % 80 olması, aile içi şiddetin neden gizli kalarak önlenemediğinin bir göstergesi olarak görülebilir.

kadınlar arasında şiddete uğradıktan sonra çocuklarına şiddet uygulayanların oranı ise % 44’e ulaşmaktadır. Bu da şiddetin bir davranış modeli olarak benimsen-diğini göstermektedir. kadınlara karşı uygulanan şiddet bir ölçüde gizlenirken ço-cuklara şiddet uygulanması toplumda daha olağan karşılanmaktadır. çünkü yapılan araştırmalar ailelerin şiddeti bir terbiye aracı olarak gördüklerini ortaya koymaktadır. çocuklara yönelik şiddet kullanımında şiddetin nedeninin genellikle çocuk davranı-şı olduğu belirtilmekte, ‘söz dinlememe’ ve ‘saygısızlık’ gibi davranışlarla çocukların şiddeti adeta davet ettikleri söylenmektedir. Ailede ‘sevgisizlik’, ‘iletişim kopukluğu’ gibi nedenler ve ebeveynde depresyon ya da mental hastalık bunun arkasından sayılmakta, üçüncü sırada ise ‘çocukların karşılanamayan yüksek isteklerinin’ şiddet nedeni olduğu söylenmektedir.

Aileler çocuklara yönelik şiddeti kabul etmemekle beraber bir eğitim aracı olarak kullanılmasına karşı çıkmamaktadırlar. çocukların daha bebeklikten itibaren şiddet görmeleri ve işkenceye varan istismarların kaynağında eğitimsizlik bulun-maktadır. masum ve savunmasız yavrulara şiddet uygulayanlar ancak insanlıktan nasibi olmayanlardır. Nitekim Sevgili peygamberimiz, üç sınıf insanın yaptıklarından sorumlu olmadığını ve bunların içinde çocukları sayması, dayağın bir eğitim aracı olamayacağını göstermektedir.

Aile içerisindeki cinsel istismar konusu bir tabu olarak görüldüğünden, yakın zamanlara kadar konuşulması dahi mümkün değildi. çoğunlukla toplumlar ve din-ler tarafından yasaklanan ensest, aile içi istismarın en kötüsü olarak karşımıza çık-maktadır. mağdurların ailenin dağılması, korku, utanç vb. nedenlerle açıklamaktan çekindiği durum, medyada yer alamaya başlamasıyla gündeme gelmiş ve konuşul-muştur. Ailenin Allah’ın bir emaneti olarak gözetip, korumaları ve bir çiçek gibi ye-tiştirmeleri gereken çocukların, istismarın en kötüsüne alet edilmeleri korkunç bir insanlık suçudur.

b) Şiddet Hep VardıElbette bu tabloların ortaya koyduğu gerçekler üzücü ve iç karartıcı. Ancak

bunun arkasında yatan nedenler oldukça eski tarihlere dayanmaktadır. şiddetin ta-rihini ilk insana kadar götürebiliriz. kabil’in kardeşi Habil’i öldürmesi şiddetin de baş-

119


langıcını temsil etmektedir. İnsanlık tarihine baktığımız zaman şiddetin her zaman güçlü tarafından zayıflara uygulandığını görürüz. Bundan en çok nasibini alanlar ise kadınlar ve çocuklar olmuştur. kadına karşı uygulanan şiddet daha erken dönem-lerde konuşulmaya başlamasına rağmen, aileleri tarafından şiddet gören ve ihmal edilen çocukların sorunlarının araştırılmaya başlanması son yıllara dayanmaktadır.

Aile içi şiddet pek çok toplumda erkeklerin kadınlar ve çocuklar üzerinde istedikleri şekilde tasarrufta bulunma yetkisine sahip olduklarını düşüncesine da-yanmaktadır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, erkek, erkek olduğu için kadını döv-me hakkına sahip olduğuna inanmaktadır. Bu düşünce zamanla toplum içerisinde kabul görmüş ve kadınlar tarafından da adeta kanıksanmıştır. Aile Araştırma kuru-munun yaptığı çalışmada kadınların % 80’nin şiddet karşısında yapacak bir şeyleri olmadığını söylemeleri bu gerçeği teyit etmektedir.

c) Şiddet ve İstismarın Önlenmesişiddet ve istismar, bireylerin bedensel, duygusal ve zihinsel gelişimlerine

olumsuz etki yapmakta olup bunların önlenmesi için gerekli rehberlik yapılmalı, sağlık kuruluşlarından yardım talep edilmelidir.

Yapılacak rehberlik ve alınacak yardımlarla bireylerin olumlu kişilik kazanma-larına yardımcı olunmalıdır. şiddet ve istismarın önlenmesi için okul, aile ve öğrenci iş birliğine gerekli önem verilmeli, sorunlar belirlenerek çözülmelidir.

“Birleşmiş milletler çocuk Haklarına Dair Sözleşmede, çocukların ihmal, istis-mar ve şiddetten korunması için önemli hükümler yer almalıdır. şiddet ve istismar günümüzde evrensel bir sorundur.

Bu nedenle şiddet ve istismarın insan hakları yönünden ele alınarak önlenebil-mesi için gerekli çalışmaların yapılması ve tedbirlerin yürürlüğe sokulması zorunlu-luğu vardır. Bu amaçla toplumun eğitim seviyesinin yükseltilmesi, işsizlik ve yoksul-luğun ortadan kaldırılması, ulusal politika ve programların uygulamaya konulması öngörülmektedir.

Son yıllarda ülkemizde özellikle çocuk ve kadınların şiddet ve istismardan ko-runmalarına yönelik önemli çalışmalar yapılmaktadır.

Aile içi şiddete maruz kalanlar, aşağıda kurum ve kuruluşlardan yardım alabilirler:* İl Sosyal Hizmetler müdürlükleri* Alo 183 Aile, kadın, çocuk ve Özürlü Sosyal Hizmet Danışma Hattı* Sağlık kuruluşları* polis merkezleri, Jandarma karakolları* cumhuriyet Savcılığı* Belediyelerin kadın Danışma merkezleri* Baroların kadın Danışma merkezleri ve Adli Yardım kuruluşları* kadın Sivil Toplum kuruluşları

120


ÖzetRuh sağlığı; kişinin kendisi ve çevresiyle dengeli ve uyumlu bir ilişki sürdüre-

bilmesi demektir. Ruh sağlığı ile ilişkili diğer kavramlardan bazıları da psikoloji ve psikiyatri kavramlarıdır.

kişisel faktörler yaş, cinsiyet, kişisel alışkanlıklar, meslek, medeni durum ve be-den sağlığı ile ilgilidir.

Deprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler bireyin yaşam düzenini ve yaşama bakışını altüst eder. mevcut ruh sağlığını temelden sarsar. Yaşamı tehdit eden bir olayla karşı karşıya kalmak, yakınların kaybı, kurulu düzenin bozulması gibi durum-ları yaşayan bireyler buna nasıl uyum sağlayacaklarını kavrayamazlar.

kişi kendini tanımalı, olumlu-olumsuz yönleriyle kendini kabul etmelidir. Olumlu davranışlarını geliştirirken olumsuz davranışlarını azaltmaya çalışmalıdır.

koruyucu ruh sağlığı hizmetleri birincil, ikincil ve üçüncül düzeyde koruma olarak gruplandırılabilir.

Stres sınıflaması aşağıdaki gibidir: * Anlık stres * Akut kontrol edilebilen stres * Akut kontrol edilemeyen stres * kronik kontrol edilemeyen stres.

Etkili bir iletişim için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: * kullanılan dil, açık ve sade olmalıdır. * gönderilen ileti, alıcının düzeyine uygun olmalıdır. * İletiler, ses tonu ve beden dili ile tutarlı olmalıdır. * En uygun iletişim kanalı ve araç seçilmelidir. * Uygun zaman ve mekân seçilmelidir. * İletişim destekleyici olmalıdır. * kaynağın ve alıcının iletişimde istekli olması gereklidir.

Ailenin temel gereksinimlerini 7 alt başlıkta inceleyebiliriz.

Aile içerisinde şiddet davranışları beş grupta değerlendirilmektedir:

1.Fiziksel şiddet: Dövme, tokatlama, tekmeleme, yakma gibi eylemlerin yer al-dığı şiddet türüdür.

2.cinsel şiddet: Seksüel motivasyona bağlı şiddet türüdür.

121


3.Duygusal istismar: Sevgi göstermeme, aşağılama, devamlı eleştirme, kıs-kançlık, reddetme gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.

4.İhmal: Daha çok çocuklar ve yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. kişinin sosyal ve maddî ihtiyaçlarını gidermeme, bunları sağlamada ihmal göstermektir.

5.Ekonomik istismar: Özellikle yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. kişinin parasını yönetmek, şahsa ait paraya veya kazanç sağlanmasına izin vermemektir.

122



1. Aşağıdakilerden hangisi ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörlerden değildir?

A. YaşB. cinsiyetc. kişinin alışkanlıklarıD. Aile

2. Aşağıdakilerden hangisi strese neden olan fiziksel etmenlerden değildir?

A. TravmaB. şiddetc. Hayal kırıklığıD. gürültü

3. Aşağıdakilerden hangisi strese neden olan besinlerdendir?

A. kolalı içeceklerB. Bal c. pekmezD. çörek otu

4. Aşağıdakilerden hangisi etkili iletişim kurmada uygulanabilecek yöntemler-dendir?

A. Ben merkezli iletişim kurmakB. Etkin iletişim kurmak c. İletiler, ses tonu ve beden dili ile farklı olmalıD. kullanılan dil, açık ve karmaşık olmalı

5. Ailenin temel gereksinimlerini kaç alt başlıkta inceleyebiliriz?

A. 4B. 5 c. 6 D. 7

5. ÜNİTE

SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR

Sağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı boz-duğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.

Ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkenidir. Sizce bunun sebebi ne olabilir?

124




ı. SAğLığA ZARARLı ALışkANLıkLARLA İLgİLİ kAvRAmLAR

ıı. BAğımLıLık YApAN mADDELERE BAşLANmASıNA NEDEN OLAN ETkEN-LER

ııı. BAğımLıLık YApAN mADDE kULLANımıNıN AİLE vE ÜLkE EkONOmİSİNE ETkİLERİ

ıv. TÜTÜN vE TÜTÜN ÜRÜNLERİNİN İNSAN SAğLığı ÜZERİNDEkİ ETkİLERİ

1. Tütün ve Sigaranın Zararları

2. pasif İçicilik

v. ALkOLÜN İNSAN SAğLığıNA vE DAvRANışLARıNA OLAN ETkİLERİ

1. Alkol Bağımlılığı

2. Sebepleri

3. Sonuçları

vı. ALkOL BAğımLıLığıNıN, BİREYİN AİLE İçİ vE TOpLUmSAL HAYATTAkİ İLİşkİLERE ETkİLERİ

vıı. UYUşTURUcU mADDE kULLANımıNıN İNSAN SAğLığıNA vE DAvRANış-LARıNA ETkİLERİ

1. madde Bağımlılığı

a) Uyuşturucu maddelerin Etkileri

b) Uyuşturucu madde Bağımlılığı

vııı. SİgARA ALışkANLığı vE ALkOL, UYUşTURUcU BAğımLıLığıNıN TEDA-vİSİ

1. Sigara Bağımlılığının Tedavisi

2. Alkol Bağımlılığının Tedavisi

3. Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi

125


ANAHTAR KAVRAMLAR

Uyuşturucu madde

Pasif İçicilik

Bağımlılık

Farmakoloji

Tolerans gelişimi

Öforizan

Yoksunluk sendromu

Psikoaktif Madde

Amfetamin

AİDS

Barbiturat

Ruh sağlığı

Sinir sistemi

Alkolizm

Psikolojik bağımlılık

Düşkünlük Dönemi

126


5 SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR5.1 Sağlığa Zararlı Alışkanlıklarla İlgili KavramlarSağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve

uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı boz-duğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.

Sigara; ince kâğıda kıyılmış tütün sarılarak hazırlanan, bir ucundan yakılarak diğer ucundan dumanı çekilen, sağlığa zararlı bir maddedir. Sigaranın, keyif verici özelliği nedeniyle sürekli kullanmak isteği duyulmasına sigara alışkanlığı denir.

Alkol; kolonya, parfüm, boya, antifriz, ispirto, rakı, şarap gibi maddelerde bu-lunan kimyasal bir bileşiktir. Tıpta dezenfektan (mikrop öldürücü) olarak da kullanı-lır. Alkol, arpa gibi tahılların, taze ve kuru meyvelerin, şeker pancarının mayalanmış (fermantasyona uğramış) suyundan elde edilir. Alkollü içkilerin yapımında kullanı-lan ana madde etil alkoldür. metil alkol, butil alkol gibi çeşitleri içecek olarak kulla-nılmaz. metil alkol içilirse körlüğe ve ölüme neden olabilir

Uyuşturucu madde; alındığında çevresel uyartılara karşı duyarlılığı azaltan, yok eden ya da artıran ve bağımlılık yapan maddede Uyuşturucular, zararları bilinse de kullandıkça daha fazla kullanma gereksinimi yaratan morfin, kokain, eroin, esrar, afyon vb. kimyasal bileşiklerdir.

Bu sorunlar, kişiyi ölüme kadar götürebilen çok zararlı bir bağımlılığın sonu-cudur. Bağımlılık, keyif verici bazı maddelerin, zarar vermesine karşın, insan tara-fından sürekli kullanma isteği duyulması ve vazgeçememe durumudur. Alkol, siga-ra, uyuşturucu ya da uyuşturucu içeren maddeleri kullanan kişinin bunları giderek artan miktarlarda alma isteği duyması ve sürekli arayış içinde olması bağımlılığın belirtileridir.

Zararlı maddelere bağımlılık oluşmuş kişi, bunları almazsa; huzursuzluk, keyif-sizlik, günlük işlerin yapılmasına isteksizlik, sinirlilik, çevresindekilere vurma, kırma gibi davranışlar gösterir, öz denetimini yitirir.

Yukarıda bahsedilen maddelerin kullanımına bağlı olarak tanımlanmış bazı kavramlar bulunmaktadır.

Uyuşturucu bağımlısı olan kişide, uyuşturucu kullanmadığı zaman sıkıntı, gerginlik, unutkanlık, baş ya da mide ağrıları, uykusuzluk, bulan-tı, kusma, titreme, terleme şeklinde yoksunluk belirtileri oluşur. Bazen de tansiyon ve nabızda ani düşme ya da yükselme, kramp, bayılma, koma vb. şekillerde sorunlar ortaya çıkar.

Sağlığa zararlı alışkanlık ve bağımlılık yapan maddeler nelerdir?

127


şimdi bunların neler olduğunu öğrenelim;

Bağımlılık, kişinin maddeyi keyif verici etkisine bağlı olarak alma arzusu, bu arzunun zamanla irade dışına çıkması ve maddeyi sürekli alma isteğidir.

Herhangi bir maddeye bağımlı olarak yaşayan kişinin günlük yaşamı diğer-lerine göre farklıdır. çünkü çoğu zaman madde kullanımına bağlı olarak bağımlı olan kişinin yaşamını bağımlılık yapan maddeye göre düzenlediği görülmektedir. Bağımlılık yapan maddeler iki çeşittir. Bunlardan ilki hastalıkların tedavisinde kulla-nılan amfematin, morfin gibi maddelerdir. İkincisi ise tedavi değeri olmayan esrar, solventler gibi maddelerdir. Bu maddelerin kullanımına bağlı olarak ortaya çıkan iki temel kavram vardır. Bunlar psikolojik bağımlılık diğeri ise fiziksel bağımlılıktır.

psikolojik bağımlılık diğer adlandırmasıyla tiryakilik temelde doyum sağlama hislerine dayanır. Yani maddenin kullanılmamasıyla ortaya çıkacak rahatsızlığı önle-mek ve daha önce elde edilen doyuma ulaşmak amacıyla madde alma isteği duyu-lur. Bu durum psikolojik bağımlılığı ortaya çıkarır.

Fiziksel bağımlılık ise maddeye vücudun alışması yani maddenin varlığına kar-şı duyulan fizyolojik bir ihtiyaçtır. kişinin vücudu maddenin sürekli kullanılmasından dolayı maddeye karşı bir adaptasyon (uyum) geliştirir. Bu madde alınmadığı zaman ise bazı belirtiler ortaya çıkar. çünkü vücut normal fonksiyonlarını yürütebilmek için bu maddeye gereksinim duymaya başlar.

Tolerans gelişimi, küçük dozlarda madde kullanımına bağlı olarak kişinin be-deninde ortaya çıkan etkiyi yakalayabilmek için maddenin dozunu zaman içerisin-de artırma gereksinimidir.

Yoksunluk sendromu madde kullanımının bırakılmasına, etkisinin başka bir madde tarafından engellenmesine ya da madde miktarının azaltılmasına bağlı ola-rak vücutta bazı fizyolojik etkilerin ortaya çıkması durumudur.

Yoksunluk sendromu sonucunda kişide bazı rahatsızlıklar ortaya çıkar. Bunlar; davranış bozuklukları, çarpıntı, huzursuzluk, unutkanlık, terleme, ateş, burun akıntı-sı, göz bebeklerinde büyüme, sara nöbetine benzer nöbetler, koma vb. dir.

Madde kullanımı doğrudan merkezi sinir sistemini etkiler. madde kullanımına bağlı olarak kişi sürekli bu maddeye ihtiyaç duyar ve mad-

denin sürekli alınıp alınmamasından kaynaklı bir takım sıkıntılar yaşar. Bu sıkıntıların yaşandığı anlarda tolerans gelişimi ve yoksunluk kavramları ortaya çıkar. kişilerde karşılaşılan yoksunluk durumları bazen ölümle de sonuçlanabilir.

Bağımlılık, yoksunluk ve tolerans arasındaki farklar nelerdir?

128


Ülkemizde Madde Bağımlılığını Önleyici ÇalışmalarÜlkemizde olduğu gibi tüm dünyada da bağımlılık yapan maddelerin kulla-

nım yaygınlığına dair araştırmalar, uygulanacak politika ve stratejilerin belirlenmesi büyük önem taşımaktadır.

Ülkemizde genç nüfusta madde kullanım yaygınlığına yönelik bir çalışma ol-mamakla birlikte proje, okul ve iller bazında çeşitli çalışmaların yapıldığı görülmek-tedir. Bu çalışmalara millî Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Aile ve Sosyal politikalar Bakanlığı, Emniyet genel müdürlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı ve belediyeler destek sağlamıştır.

İstanbul gençlik Rehabilitasyon ve meslek Edindirme merkezi (İSmEm) ve An-kara Büyükşehir Belediyesi bünyesindeki gençlik merkezleri ve Sokakta çalışan ço-cuklar merkezinden yararlanan gençler üzerinde yapılan bağımlılık oluşturan mad-delerin kullanımı ile ilgili çalışmalarda şu sonuçlar tespit edilmiştir.

Ülkemizde son yıllarda madde bağımlılığının önlenmesi amacıyla çok önemli çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Özellikle İçişleri, millî Eğitim, Sağlık, Aile ve Sosyal politikalar Bakanlıkları ile Aile ve Sosyal politikalar İl müdürlükleri, Diyanet İşleri Baş-kanlığı, RTÜk, belediyeler ve STk’lar bağımlılık yapan madde kullanan kişilerin teda-vileri, korunması, topluma kazandırılması için çalışmalar yapmakta ve çeşitli projeler uygulamaya koymaktadır.

5.2 Bağımlılık Yapan Maddelere Başlanmasına Neden Olan EtkenlerTürkiye Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme merkezi (TUBİm) ile Em-

niyet genel müdürlüğünün 2012 yılında ortaklaşa hazırlamış olduğu “Bağımlılık Ya-pıcı maddeler ve Bağımlılık ile mücadele 2012 Yılı Ulusal Raporu’nda; tütün % 57 ile en yaygın madde olarak birinci sırada hesaplanmış, alkol % 44’le ikinci, % 13,5’le sedatifler ve sakinleştiriciler üçüncü sırada yer almıştır. Esrar, çalışmaya katı-lan nüfusun sadece % 1,6’sı tarafından kullanılırken, kokain kullanımı % 0,4 olarak hesaplanmıştır.

Aşağılama: Hadi süt çocuğu sende

Unutmayınız ki, bu yöntemlerle sizleri istemediğiniz şeyleri yaptırma-ya zorlayan kişilere karşı kendinizi ortaya koyarak ve HAYIR diyerek diğer insanlardan saygı görebilirsiniz. Aksi takdirde kişiliğinizden ödün vererek sessiz kalmanız ve inisiyatifi başkalarına bırakmanız kaçınılmaz son ola-caktır. Mutlu bir hayatın yolu doğru olmaktan ve doğru olan kişilerle bir arada bulunmaktan geçer.

129


Arkadaşınız Dostunuz mu?

gençlik döneminde bireyin ailesinden çok bir şeyleri paylaştığı sosyal çevresi-ni arkadaşları oluşturur. Ergenlik döneminin getirdiği duygular kişiyi aileden çok ar-kadaş çevresi ile vakit geçirmeye iter. kendi yaş grubuyla aşağı yukarı aynı hissiyatı taşıdığından onlara yakınlaşır ve güven duyar.

Bu yüzden olumlu veya olumsuz alışkanlıklar genellikle ilk gençlik dönemin-deki arkadaş çevresinden elde edilir. Arkadaş çevresi oluştururken sizin iyiliğinizi isteyen, zarar görmenizi istemeyen kişilerle dostluk kurmanızda fayda bulunmakta-dır. Bu yüzden çevrenizde birçok arkadaşınız bulunabilir. Ama “dost” olarak nitelen-direceğiniz ve daha yakın olup daha fazla şeyi paylaştığınız kişileri özenle seçmeniz gerekiyor.

Uyuşturucu bağımlılarının birçoğu yakın arkadaş çevresiyle birlikte bulunduk-ları parti, kafe, bar ortamlarında ilk defa madde deneyiminde bulunduklarını ifade ediyorlar.

çünkü samimi bir havada aslında hayatınızı karartacak bir madde teklif edil-diğinde reddetmek zor gelmektedir. “Biz de kullanıyoruz” , “bir şey olmaz” , “bir kere dene” cümleleriyle ikna edilerek karanlık bir dünyanın kapısı aralanmaktadır. Ayrıca madde bağımlıları, madde temini için her yolu mubah görmektedirler. Sizin de ba-ğımlı olmanız onlara ayrı bir kaynak açacaktır.

Olumlu veya olumsuz alışkanlıklar genellikle nasıl elde edilir?

Resim 05.01: Bağımlılık döngüsü

130


Ne Yapmalıyım?

1. çevreniz Tarafından madde kullanmaya Davet Ediliyorsanız veya Zorlanı-yorsanız!

Sizi bu maddeyi kullanmaya itenlerden öncelikle uzaklaşmanız gerekmekte-dir. mümkün olduğu kadar aynı ortamları paylaşmayın, uzak durun. Bu kişilerle bir-likte olmaya mecbur kaldığınız ortamlarda (okul gibi) yanınızda sizin gibi düşünen bir başka kişiyi daha yanınızda bulundurun. Eğer bu kişiler sizi tehdit ve darp yoluyla madde almaya zorluyorlarsa en yakın kolluk birimine ulaşıp yardım istemeniz hayati önem taşır.

2. Bir Defa kullandıysanız!

Bir partide, arkadaş grubunun içerisinde veya bir sokak satıcısının aldatmasıy-la herhangi bir bağımlılık maddesinin ilk defa kullanmışsanız size profesyonel des-tek verecek birisiyle temasa geçmenizde fayda bulunmaktadır. Tubim`in Türkiye`nin birçok ilinde bulunan İl Temas noktalarıyla görüşebileceğiniz gibi, bir büyüğünüzle bu konuyu paylaşmanızda da önem bulunmaktadır.

3. Bağımlı İseniz!

Sürekli olarak madde kullanıyorsanız size profesyonel destek verecek birisiyle temasa geçmenizde fayda bulunmaktadır. Tubim`in Türkiye`nin birçok ilinde bulu-nan İl Temas noktalarıyla görüşebileceğiniz gibi, 18 ilde bulunan AmATEm`lere de başvurabilirsiniz.

5.3 BAĞIMLILIK YAPAN MADDE KULLANIMININ AİLE VE ÜLKE EKONOMİSİNE ETKİLERİTüm dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de madde bağımlılığı gün geçtikçe hızla

artmaktadır Bu artışın, gençler ve Özellikle çocuk denecek yaştaki nüfus arasında yoğunlaşması dikkat çekmektedir. madde kullananlar kendileri, aileleri ve toplum açısından; daha ileri bir tahlille, ülke kaynaklarının israf edilmesi ve gençliğin gele-ceği açısından zarar veren çok önemli sosyal bir sorun haline gelmiştir.

çünkü bu problemin fiziksel, psikolojik, sağlık, ekonomik ve sosyal boyutları bulunmaktadır. Yapılan bütün araştırmalar ve uzmanlar, gençlerin gerek madde kul-lanmaya başlamalarında, gerekse suça yönelmelerinde en büyük faktörün aile ol-duğunu ortaya koymaktadır. Ardından sırayla, çevre ve arkadaş gruplan, ekonomik

Genellikle “Ne Yapmalıyım ?” sorusu çevresinde kullanmaya davet edi-len veya zorlanan, bir defa kullanmış ve bocalayan veya artık bağımlı hale gelmiş kişiler tarafından sorulmaktadır. Her 3 durumda da yapılması ge-rekenler farklılık göstermektedir.

131


sebepler, kültürel çatışmalar ve rol modelleri gelmektedir. Ancak, en büyük görev ve sorumluluk ailelere düşmektedir. Bu açıdan, ailelerin eğitim düzeyleri mutlaka yük-seltilmeli, ekonomik sorunlar giderilmelidir. Sıcak aile ortamını bulamayan çocuklar, bu ihtiyaçlarını dışarıda aramaya kalkışmakta ve bundan sonra her türlü tehlikeye açık hale gelmektedirler. Hâlbuki ailelerin çocuklarını koruma ve kollama görevleri vardır.

gençler, henüz zihinsel, fiziksel ve ruhsal yönden yeterli bir olgunluğa erişme-miş, toplumsal rol ve görevlerini öğrenmekte olan, doğal dürtüleriyle çelişen kural-lara neden uyulması gerektiğini anlayamamaktadırlar. Bu sebeple yardıma, desteğe, sevgiye, ilgi ve alakaya ihtiyaçları vardır. madde kullanımında, kalıtsal etkenlerin et-kin olduğu yönündeki teorileri destekleyen sonuçlar olmakla birlikte, günümüzde çevre faktörünün daha etkin ve yönlendirici olduğu kabul edilmektedir. Sevgi ek-sikliği, yanlış ve yetersiz eğitim, baskıcı disiplin yöntemleri, çocuk istismarı, iç ve dış göçlerin oluşturduğu kültürel çatışmalar, ekonomik bunalımlar, aile içi iletişimsizlik ve geçimsizlik, parçalanmış aile sorunları, aile ve çevredeki kötü örnekler ile kitle ile-tişim araçlarının özendirmesi gibi birçok husus, madde kullanımım ve bu bağlamda suç işlemeyi artırıcı bir rol oynamaktadır.

çeşitli araştırmalarda, mala yönelik suçlarda, özellikle de hırsızlıkta yüksek tek-rar oranlan belirlenmiştir. çünkü mala karşı suç işleyenlerde, mala duyulan ihtiyaç sebebiyle, pişmanlık duygusu körelmekte, aldırmazlık duygusu ve buna bağlı ola-rak anti sosyal davranışlar gelişmektedir. Buna karşın, kişiye yönelik veya cinsel suç işleyenlerde suçluluk duygusuna daha çok rastlanmaktadır. Fakat bu konudaki en Önemli etken aile içi iletişimsizlik, sevgi ve şefkat eksikliği, aile ve okul denetimin-den uzak kalmanın verdiği başıboşluk ve arkadaş çevresidir.

İnsan içinde bulunduğu toplumda yoğrulmakta ve şekillenmektedir. Bu şekil alış, öğrenme, taklit ve kültürel değerleri kavrama gibi son derece kapsamlı bir şekil-de gerçekleşmektedir. Dolayısıyla, insanlar tutum ve davranışlarının çoğunu başka insanlardan edinmektedirler.

Sosyal öğrenme, madde kullanma davranışını hem indüklediği hem de biçim verdiği ileri sürülmektedir. konuyla ilgili çalışmalarda elde edilen sonuçlar bunu doğrulamaktadır. Bunun yanında, maddeye ulaşabilme/temin edebilme kolaylığı veya zorluğu da bireylerin maddeye başlamalarında ve bağımlılığın ileride alacağı biçim açsından potansiyel önem taşımaktadır.

madde kullanımında ve suç işlenmesinde arkadaş çevresinin rolünün büyük olduğu bir gerçektir. Her şeyden önce, çevreyle iyi iletişim kuramayan çocuklar ile daha serbest ve sorumsuz bir yaşam arzu eden ve bu sebeple otoriteye başkaldırma eğilimi gösteren çocuklar belirli bir arkadaş grubuna katılmakta, bu grup içerisinde sosyal statü sahibi olabilmek için grup dayanışmasına gereksinim duymaktadır.

132


5.4 TÜTÜN VE TÜTÜN ÜRÜNLERİNİN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Tütünün tarihçesinin 4000 yıl öncesine gittiği bilinmektedir. Amerika kıtasını keşfeden kristof kolomb yerlilerin çiğnediği tütünü Avrupa’ya taşımıştır. kırım Sava-şı, Birinci ve İkinci Dünya Savaşları tütün alışkanlığının yayılmasında büyük rol oy-namıştır.

Osmanlılar döneminde tütünün kâğıda sarılıp yakılarak içilmesi (tüttürülme-si), sigara sarma makinesinin icadı (1880) sigara içme alışkanlığının şekillenmesine yol açmıştır.

Sigara, gerek bizzat kullanan gerekse içmeyen ancak sigara içilen ortamda bulunma sonucu pasif olarak soluyan insanlarda çok önemli bir hastalanma ve ölüm nedenidir. Sigara ve tütün kullanımı dünyada önlenebilir ölüm nedenlerinden en önemlisidir.

Her yıl dünyada yaklaşık 5 milyon insanın sigara ve tütün kullanımına bağlı hastalıklardan hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir. Sigara ve tütün kullanımının bu boyutuyla sürmesi durumunda 2030 yılında dünyada 8 milyon kişinin sigara ve tütün kullanımına bağlı hastalıklardan hayatını kaybedeceği öngörülmektedir. Bu ölümlerin %70’inin gelişmekte olan ülkelerde olacağı düşünülmektedir.

Bir ülkede sigara ve tütün kullanımıyla mücadeleyi değerlendirmede şu değiş-kenlere dikkat etmek gerekir. Bu değişkenler, yıllık sigara tüketimi, üretimi, ithalat ve

Resim 05.02: Sigara bağımlılık ve alışkanlık yapan bir maddedir.

133


Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) bağımlılığı, ‘düzenli olarak günde bir sigara içme’ olarak tanımlamış, sigarayı “dünyanın en hızlı yayılan ve en uzun süren salgını” olarak gördüğünü ifade etmiştir.

DSÖ sigara bağımlılığı nasıl tanımlamıştır?

ihracatının ne düzeyde olduğu, halk sağlığı açısından yapılan eğitimler, kampanya-lar, tedavi olanakları, sigara ve tütün ürünlerine uygulanan vergilerin yüksek olup olmadığı, sigara ve tütün ürünleriyle ilgili doğrudan veya dolaylı reklam, promos-yon, sponsorluk faaliyetlerinin yasak olup olmadığı, sigara paketlerindeki uyarıların büyüklüğü ve içeriği, sigara içilmeyen yerlerin tanımı ve yasakların uygulanıp uygu-lanmadığıdır.

Ülkemizde son 1-2 yıl içinde bu konularda bazı önemli ve olumlu değişiklikler gözlenmekle birlikte çalışmaların bu ilkeler çerçevesinde genişletilerek sürdürül-mesi gerekmektedir. Özellikle de gençlere yönelik eğitim ve önleme faaliyetlerine ve tıbbi uygulamalar içinde sigara bırakma tedavi birimlerinin yaygınlaştırılmasına önem verilmelidir.

Bağımlılık kişinin madde alımı üzerindeki kontrolünü kaybetmesini ifade eder. Dünya sağlık Örgütü (DSÖ) madde bağımlılığını “kullanılan bir psikoaktif madde-ye kişinin daha önceden değer verdiği diğer uğraşlardan ve nesnelerden belirgin olarak daha yüksek bir öncelik tanıma davranışı” olarak tanımlar. Diğer bir deyişle madde kullanımı bireye ve topluma zarar verici düzeyde bir davranış haline gelir. Sigara içme veya dumanının solunması zamanla kişide psişik ve fiziksel bağımlılık oluşturur. Tütünde esas bağımlılık yapan madde nikotindir. Sigara, daha çok alışkan-lık yapıcı daha az zevk verici bir bağımlılık türü olarak kabul edilmektedir.

Sigara dünyada ve ülkemizde önemli bir halk sağlığı sorunudur. Yüksek oran-da nikotin içeren bir tüketim aracı olarak eroin ve kokain kadar şiddetli bağımlılık yapma potansiyeline sahiptir.

Sigara içme alışkanlığı gelişmiş ülkelerde azalmakta iken, bizim gibi gelişmek-te olan ülkelerde sigara tüketimi her yıl artış göstermektedir. günümüzde erişkinle-rin yaklaşık üçte birinin sigara içtiği ve kadın nüfusunda sigara içme oranının gide-rek arttığı bilinmektedir.

Sigara şu anda dünyada 15 yaş üstü 1.2 milyar insan tarafından kullanılmakta-dır. 2025 yılında sigara kullanan kişi sayısının 1.6 milyara ulaşması ve bunun %85’inin de düşük-orta gelir düzeyine sahip ülkelerde olması beklenmektedir. Nikotin ba-ğımlılığının da genel nüfusta yaşam boyu yaygınlığının yaklaşık % 20 olduğu, ABD ‘de sigara içenlerin %50-80’inin bağımlı olduğu belirtiliyor.

Sigara içme, özellikle nedenleri açısından önemli bir ruhsal-toplumsal sorun-dur. Sigara içme oranı ile yaş dönemleri arasında ilişki saptanmıştır. Yapılan bazı

134


çalışmalarda 13-19 yaş grubundakilerin sıklıkla ruhsal toplumsal etkenlerle ilişkili olarak sigaraya başladığı bildirilmiştir. Toplumsal, ruhsal ve genetik faktörlere bağlı olarak ortaya çıkan sigara alışkanlığının daha çok çocukluk ve gençlik çağında kaza-nılan bir davranış olduğu, aile yapısı ve sosyal desteğin sigara ve diğer madde kul-lanımında etkili olduğu bildirilmiştir. Ergenlik döneminde kendisine model arayan bireyin, evde anne babadan, okulda sigara içen öğretmeninden ve arkadaşından etkilendiği belirtilmektedir.

Bedensel çalışmayı gerektiren işlerde çalışanlar arasında, zihinsel çalışmayı gerektiren işlerde çalışanlara göre, erkeklerde, ailede veya yakın arkadaşları arasın-da sigara içen bulunanlarda, kentsel bölgede yaşayanlarda, yüksek gelir düzeyine sahip olanlarda, ağır çalışma koşullarına sahip olanlarda ve örseleyici yaşantı öyküsü olanlarda da sigara içme oranı daha yüksek bulunmuştur.

Sigara içilen çevreden uzak duruldukça sigara içimi azalmaktadır Bu yanında hafif şiddette depresyonun sigara içimini artırdığı, düzenli sigara içenlerde depres-yon oranının ve bununla bağlantılı olarak intihar oranlarının içmeyenlere göre daha yüksek olduğu belirtilmektedir.

Depresyonu olanların sigarayı bırakma oranları içenlere göre daha düşük ol-duğu belirtilmektedir.

Sigara bağımlılığının şiddeti başlama yaşıyla ilişkili bulunmuştur. Sigaraya başlama yaşı 10-15 arasında değişmektedir. Başlama yaşı ilaç tekellerinin de poli-tikalarıyla bağlantılı olarak giderek düşmektedir. Ülkemizde sigaraya başlama yaşı-nın10-11 sınırına indiği tahmin edilmektedir. Sigara içimi ergenlerde düşük benlik saygısı ve okul sorunları ile ilişkili bulunmuştur.

Öncelikle vurgulanması gereken noktalardan biri ergenlikte sigara içi-minin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkeni olduğudur.

4207 sayılı tütün mamullerinin zararlarının önlenmesine dair kanunun 2. Maddesine göre; Sağlık, eğitim-öğretim ve kültür hizmeti veren yerler ile kapalı spor salonlarında ve toplu taşımacılık yapılan her türlü nakil vasıta-ları ve bunların bekleme salonlarında, kamu hizmeti yapan kurum ve ku-ruluşlardan beş veya beşten fazla kişinin görev yaptığı kapalı mekânlarda tütün ve tütün mamullerinin içilmesi yasaktır. Bu gibi mahallerde tütün ve tütün mamullerinin içilebilmesi için ayrı yerler tahsis edilir. Tahsis edilen yerden, sigara içilmeyen mahallere duman gidişini engelleyecek, hava-landırma, tecrit etme gibi tedbirler alınır.

135


Ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etke-nidir. Sizce bunun sebebi ne olabilir?

5.4.1 Tütün ve Sigaranın ZararlarıSigaranın akciğer kanseri, kronik bronşit ve kalp damar hastalıklarının ana

nedeni olduğu bütün kesinliğiyle biliniyor. Bu konuda yapılmış binlerce güvenilir araştırma vardır.

Buna göre insanlar ne kadar çok sigara içerse o derece büyük tehlikeyle karşı karşıyadır. Sigaranın temel zararları şunlardır:

* Sigara kan pıhtılaştırıcıdır.* Sigara bir damar tıkayıcıdır.* Sigara bir spazmatiktir.* Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdır.* Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır.* Sigara AİDS ‘ten sonra DNA ‘nın en büyük tahripçisidir.* Sigara bir vitamin düşmanıdır.* Solunum yolu hastalıklarına yol açar.

Bu nedenle sigara;

Her uyuşturucu gibi önce beyin ve merkezi sinir sisteminin en azılı düşmanıdır,* Beyindeki her aktiviteyi zaafa uğratır.* Zihni faaliyetleri zayıflatır.* Felçlere ve ani ölümlere sebep olur.* Akciğer kanserinin en büyük nedenidir.(%90)

koroner tıkanmaları sebebiyle kalbin en büyük düşmanıdır.(50 yaşın altındaki koroner ölümlerin %80’i sigaradan kaynaklanmaktadır.)

Sigara sebebi ile insan bedenine giren 4000 çeşit maddenin atılımını üstlenen karaciğer ve böbrekler büyük risklerle karşı karşıyadır.

gerek oksijen azalması, gerek kan ve damar arızaları sebebi ile hamile hanım-ların çocuklarına tahminin çok üzerinde zarar vermektedir, sigara kullanan bayanlar en az 5 yıl daha yaşlı görünürler.

Sigaranın temel zararlarını sayabilir misiniz?

136


Yukarıdaki olumsuzları sebebiyle sigara tepeden tır-nağa bütün organ ve organiz-manın amansız düşmanıdır. Yani bizim düşmanımızdır. Bütün bu saydıklarımıza pasif içicilerde maruz kalmaktadır.

5.4.2 Pasif İçicilikHiç sigara içmeyen, fakat sigara içilen kapalı bir yerde 4 saat kalan bir kişinin

tükürük ve idrarında, 10 sigara içeninkine eş değerde nikotine rastlanmaktadır.Anne ve babaları sigara içen çocuklar, haftada en az bir paket sigara içmiş gibi

zarar görürler. Sigara içenlerin kanında oksijen taşıma kapasitesi %30 oranında azalır.

Sigaranın zararlarını daha fazla anlatmadan, korkutucu taktikler denemeden, bütün bunların yerine sizlerden istediğimiz sağlığınız için sigarayı bıraktığınız za-man sizde ne gibi değişikliklerin olacağını düşünmenizdir.

peki, siz neden bırakmayı düşünmüyorsunuz, sizde siga-rayı bırakan insanlardan olabilir-siniz, Ülkemizde 20,30 yıl günde bir, iki, üç dört paket sigara içip de sigarayı bırakan oh çok şükür ki bırakmışım, rahatladım, rahat nefes alabiliyorum, sağlığım, hu-zurum, her şeyden öncede ağzı-mın tadı yerine geldi diyen bir-çok kişi söz konusudur.

Pasif içicilik ne demektir?Pasif içicilikte hastalık risklerinin ne kadar arttığını söyleyebilir misiniz?

Resim 05.03: Akciğer Kanserinin En Büyük Nedenidir.(%90)

Gerek oksijen azalması, gerek kan ve damar arızaları sebebi ile hamile hanımların çocuklarına tahminin çok üzerinde zarar vermektedir, sigara kullanan bayanlar en az 5 yıl daha yaşlı görünürler.

Resim 05.04: Anne ve babaları sigara içen çocuklar, haftada en az bir paket sigara içmiş gibi zarar görürler.

137


pasif içicilik konusunda en ileri önlemleri alan ülkelerin başında Amerika Bir-leşik Devletleri (ABD) gelmektedir. Nitekim bu ülke Sağlık Bakanlığı’na bağlı çalışan Ulusal Toksikoloji programı kurumu 2002 yılında yayımlamış olduğu 10. Ulusal Ra-porunda söz konusu “ikinci el dumanın bile kanserojen olduğunu” bildirmiştir. Bu karara istinaden, kapalı yerlerde sigara içilmemesi yönünde düzenlemelerin yolu açılmıştır. Bu tür kısıtlamaların günümüzde sadece ABD ile sınırlı kalmadığı,

Avrupa ülkeleri başta olmak üzere çok sayıda ülkede uygulanmaya başlandığı, yukarıda da değinildiği gibi ülkemizde de bu konuda oldukça umut vaat eden geliş-melerin yaşandığı söylenebilir. kapalı ortamlarda sigara ve benzeri tütün mamulle-rinin içilmemesi ile ilgili yasal düzenlemelerin ülkemizde de uzun yıllar önce hayata geçirildiğinin de altını çizmek gereklidir

5.5 ALKOLÜN İNSAN SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA OLAN ETKİLERİAlkol ile ilişkili problemlere her sosyal sınıfta rastlanmaktadır. ABD’de alkol ile

ilişkili bozukluğu olanlarda tekrarlayıcı olarak alkol kullanımı nedeniyle sosyoeko-nomik düzeylerinde düşme olduğu saptanmıştır.

Lisede alkol ile ilişkili problemler okul güçlükleri öyküsü ile ilişkilidir. Liseden terk veya ciddi devamsızlıkları ve suç kayıtları olanlarda alkol kötüye kullanım riski yüksektir. Bu epidemiyolojik veriler alkol ile ilişkili bozukluklarla anti sosyal kişilik bozukluğunun yüksek oranda birlikte görülmesi ile tutarlıdır.

5.5.1 Alkol ve Etkileri

Alkolün insan davranışlarına ve sağlığına olan etkileri nelerdir?

Alkol bağımlılığı (alkolizm) sağlığı tehdit eden zararlı alışkanlıklardan biridir. Alkol, kimyasal yapısından dolayı merkezî sinir sistemini etkileye-rek kişide bağımlılığa yol açar.

ALO 171 Sigara Bırakma Danışma Hattı

“Dumansız Hava Sahası” kapsamında kişilerin sigara bırakma kararlı-lığını desteklemek amacıyla yürütülen çalışmalardan biri olan ALO 171 Si-garayı Bırakma Danışma Hattı ile sigarayı bırakmak isteyen kişilere 7 gün 24 saat hizmet sunulmaktadır. Bu hattı arayan vatandaşlar eğer belirle-nen tarihte sigara bırakma konusunda başarılı olamazlarsa hastanede oluşturulan sigara bırakma polikliniklerine yönlendirilmektedir.

138


Alkol genellikle tıp, fen bilimleri ve endüstride kullanılan bir çeşit kimyasal maddedir. Bu alanların dışında alkollü içkilerin üretiminde de önemli bir yere sa-hiptir. metil ve etil alkol en sık kullanılan çeşitlerdendir. metil alkol, odun ve şeker pancarından elde edilir. çok küçük moleküllü bir yapıya sahiptir. İçilmez ve zehirlidir. Bu özelliklerine rağmen içilirse çok kısa sürede kana karışarak sinir sistemi ve beyni tahrip eder. Etil alkole göre daha hızlı ve kalıcı zararlar verir. Etil alkol ise arpa, mısır, üzüm gibi karbonhidrat yönünden zengin besinlerin mayalandırılmasıyla elde edi-lir. körlüğe yol açabilir fakat etkisi metil alkole göre daha uzun süre kullanıldığında ortaya çıkar.

Alkol içildiğinde midede ve ince bağırsakta hızla emilerek kana karışır ve ka-raciğerde parçalanır. Sonuçta vücutta kullanılmayan yararsız bir ısı enerjisine dö-nüşür. Bu ısı, cilt ve solunum yoluyla kaybedilir. İçilen alkolün bir kısmı ise idrar ve terle vücuttan atılır. Alkolün idrarla atılması sırasında vücuttan yüksek oranda su da kaybedilir.

Alkol alan kişide alınan miktara da bağlı olarak mide bulantısı, kusma, yersiz neşe veya ağlama nöbetleri, terleme, zehirlenme vb. belirtiler görülür. Ancak alkolün asıl zararlı etkileri uzun süre kullanıldığında ortaya çıkar. Alkol, sindirim ve merkezî sinir sistemlerine, karaciğere ve ruh sağlığına zararlı etkiler yapar.

Alkolün sindirim sistemine etkileri: Alkol gastrit, ülser, beslenme ve sindirim bozukluklarına yol açar. Alkolün vü-

cutta işlenmesi için B grubu vitaminler kullanılır. Fazla alkol tüketilmesi vücutta bu vitaminlerin eksilmesine neden olur. vitamin eksikliği de sinirleri tahrip ederek ref-leks ve hareket bozukluklarına yol açar.

Alkol midenin iç yüzeyini tahriş ederek sürekli açlık hissedilmesine neden olur. Dolayısıyla fazla yemek yemeye ve şişmanlığa yol açar. Alkollü içeceklerle tüketilen mezeler ise genellikle yağlı olduklarından dengesiz beslenmeye neden olur. Alkol aşırı tüketildiğinde bulantı ve kusma görülür.

Alkolün merkezî sinir sistemine etkileri: Alkollü içkiler tüketildiğinde beyni etkileyerek kişinin karar vermesini ve ken-

dini kontrol etmesini zorlaştırır.

Alkol, kasların kontrolünü zayıflatarak ellerin titremesine yol açar. Denge bo-zukluğu, konuşmada zorlanma, çift ve bulanık görme, baş dönmesi, hafıza kaybı ve mesafe ayarlayamama alkolün merkezî sinir sistemine olan etkilerinden kaynaklanır.

Alkolün karaciğere etkileri: karaciğerin alkolle ilgili işlevi çok önemlidir. Alkollü içkilerin karaciğere de za-

rarları vardır. çünkü alkolün vücutta işlenmesi ve bu sırada açığa çıkan yan ürünlerin

Alkolün merkezî sinir sistemine etkileri?

139


atılması karaciğerin görevlerindendir.

Aşırı ve uzun süreli alkol tüketiminde karaciğere fazla yüklenilmesi bu organ-da yağlanma ve büyümeye neden olur. Zamanla karaciğer hücrelerinin yerini yağ hücreleri alarak bu organda sert bir bağ dokusu oluşur. karaciğer bu durumda gö-revlerini yapamaz ve siroz hastalığı ortaya çıkar. Siroz hastalığının farklı nedenleri de olmakla beraber aşırı alkol alımı karaciğerde bu hastalığın görülme olasılığını artırır.

Alkolün ruh sağlığına etkileri: Alkolün merkezî sinir sistemine olan etkilerinden dolayı alkol bağımlılığı, dav-

ranış ve kişilik üzerine olumsuz etkiler yapar. Ruhsal sorunlara yol açar. karamsarlık, hırçınlık, tedirginlik, içe dönüklük, benmerkezcilik ve sinirlilik bu sorunlardan ba-zılarıdır. Alkol, geçici olarak aşırı güven duygusu verir. Örneğin bireylerin tehlikeli ve hızlı araç kullanma gibi normalde yapmayacakları davranışları sergilemelerine neden olur.

Alkol bağımlılığı ayrıca ölüme neden olabilecek bilinç kaybı, depresyon, inti-har, demans (bunama) gibi hafıza kaybı hastalıkları ve paranoya gibi akıl hastalıkla-rına da yol açabilir.

Alkol almak hem anne adayına hem de bebeğe zarar verir. Alınan alkol plasen-ta yoluyla direkt bebeğin kanına geçer. Bebekte zekâ geriliklerine, gelişim bozuk-luklarına, organlarda anormalliklere; sinir sistemi, iskelet sistemi, kalp, karaciğer vb. organlarda sorunlara neden olur. Alkollü içki tüketmek bunların yanı sıra hamileler-de düşüğe, erken doğuma ve düşük kilolu bebeklerin doğmasına yol açar.

Alkol alan bireyler sorunlarından ve günlük sıkıntılarından uzaklaşarak ken-dilerini rahatlamış ve gevşemiş sanırlar. Oysa alkol, benlik saygısı düşük ya da dep-resyon içinde olan bireyleri bir süre yatıştırabilir. Alkolün etkisi geçtiğinde temelde yalan sorunların çözümlenemediğini fark eden birey alkolün miktarını artırır. Alkol-den kaynaklanan geçici rahatlamanın görülebilmesi için birey daha fazla içki tüketir. çünkü vücut alkolün etkilerine alışır. Buna tolerans adı verilir. Tolerans gelişimi, ba-ğımlılığın artmasına neden olur.

Alkole başlamanın çeşitli nedenleri vardır. Üzüntülerini unutma, kaygılardan uzaklaşma, sevinçlerini paylaşma istekleri gibi sosyal ve kişisel etkenler alkol bağım-lılığına zemin hazırlar. pek çok birey çevresinden görerek alkole başlar. Bunun kendi-sine yeni dostlar ve saygınlık kazandıracağı gibi yanlış düşüncelere kapılır. Bireylerin bağımlı ve zayıf karakterli olmaları, sorunlarını çözme gücüne sahip olmamaları al-kol bağımlılığına yol açan nedenlerdendir. Bu ise yaşamda yeni sorunlar oluşturur.

Birey, içkiye genellikle hafif alkollü içkilerle başlar. Oysa bunlar kişilerin alkole bağımlı olmaları için ilk adımdır. Alkol oranı ne olursa olsun bütün alkollü içecekler bağımlılık yapar. Bağımlılığın oluşması, alınan alkol miktarı ve süresinin azlığı veya çokluğuna bağlı değildir.

140


Alkol davranışlar ve kişilik üzerine pek çok olumsuz etki yapmaktadır. Birey alkol bağımlılığı nedeniyle ailesi ve arkadaş çevresiyle sorunlar yaşar. Ayrıca bireyin iş yerindeki ilişkileri bozulur.

Alkol bağımlılığı aile hayatını da olumsuz etkiler. Bunun sonucunda eşler ara-sında tartışmalar ve kavgalar başlar. Bundan en çok etkilenen çocuklar sürekli kay-gılı ve tedirgin olurlar.

Alkol, bireyin suç işleme eğilimini artırarak toplumsal dü-zene zarar verir. kaza oranlarını yükselterek her yıl pek çok insa-nın sakat kalmasına, ölmesine ve büyük maddi kayıplara yol açar. Bu nedenlerden dolayı alkol kul-lanılan ortamlardan uzak durul-malıdır. Alkol bağımlısı bireylerin tedavi görmeleri sağlanmalıdır.

Örgün ve yaygın eğitim ku-rumlarında alkolizmin sakınca-larına ilişkin eğitim verilmelidir.

Toplum, televizyon ve gazete gibi yayın araçlarıyla alkolün zararları konusunda bil-gilendirilmelidir.

Alkolün Fizyolojik Etkileri ve Farmakolojisi;

Ayrıca alkolün hızlı alımı da kanda üst düzeye erişme zamanını hızlandırır. İçilen içkide alkol yoğunluğu düşük (%10–20 konsantrasyon en hızlı emilimdir) ise emilim bir miktar daha hızlı olur. Midedeki emilim hızı ince barsaklara oranla daha yavaştır. Bu nedenle midenin boşalım süresini etkiliyken faktörler kişinin emosyonel (duygusal) durumu, kullanılan ilaçlar, mide ameliyatları, midenin boş veya dolu olması, alkolün emilim hızını da etkiler.

kan alkol seviyesi, kişisel faktörlere (cinsiyet, fiziksel yapı, tolerans), alınan alkolün miktar ve içim hızına, alkolün emilim ve karaciğerdeki yıkım hızına bağlı olarak farklılıklar gösterir. kana geçen alkol doku ve organlara, içerdikleri su ve kan

Alkolün fizyolojik etkilerini ve farmakolojik özelliklerini söyleyebilir misi-niz?

Resim 05.05: Trafik kazalarının en büyük nedeni alkollü araç kullanmaktır.

Alkol alımını takiben alkol en yüksek kan düzeyine ortalama 45–60 da-kikada ulaşır. Midenin boş olması emilimi hızlandırır, ancak gene de alko-lün %10-20’si mideden emilir.

141


oranında dağılır. Bu nedenle az su içeren kemik ve yağ dokusunda alkol konsantras-yonu çok düşüktür.

Alkolün %90-98’i karaciğerde oksidasyon(kimyasal tepkime) yoluyla alkol dehidrogenaz enzimi aracılığı ile önce asetaldehit ve asetik asit’e daha sonra da karbondioksit ve su aşamasına kadar yıkılır.

geri kalan alkolün %2–10 kadarı solunum ve idrar yolu ile değişime uğrama-dan, ihmal edilebilecek bir miktar ise ter ve feçes(dışkı) ile atılır.

5.5.2 Alkol Bağımlılığıkabaca alkolizm, kişinin bedensel ve ruhsal sağlığının, aile, sosyal ve iş uyumu-

nu bozacak derecede sık ve fazla alkol alma olarak tanımlanabilir. Ayrıca alkol alma isteğini durduramama ve alınan alkol miktarının giderek artması (tolerans), gözle-nen diğer belirtilerdendir.

5.5.3 SebepleriAlkolizm tanısında bir güçlük yoktur. Hasta ve hasta yakınları alkolizmi kolay-

lıkla tanırlar. Ancak hastaların büyük bir kısmı hekime ailenin, işyerinin ya da başka bir sosyal kurumun baskısı ile gelirler. Bundan dolayı kişi içtiği miktarı saklayabilir, muayene sırasında fazla belirti olmayabilir.

çevrenin bilgisi alınmadan bağımlılığın ne derece ciddi boyutlarda olduğu anlaşılamayabilir. klinik olarak yeterli işlevselliği sürdürmek için günlük büyük mik-tarlarda alkol alma gereksinimi, hafta sonlarında düzenli ağır alkol tüketimi veya uzun dönem tıkınırcasına ağır alkol alımı gibi davranış örüntüleri alkol kullanım bo-zukluklarının şiddetinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Alkol bağımlılığı olan kişilerin iş ve sosyal işlevselliklerinde ciddi bozulmalar vardır.

Toplumda yer edinme, saygı göreceğini düşünme, üzüntülerini unutma isteği, sevinçleri paylaşma gibi nedenlerle alkol kullanımına eğilim göstermek doğru bir davranış değildir. Bir gruba dâhil olma isteği, az miktarda ve hafif alkollü içeceklerle içki kullanıma başlanması bağımlılık yapmayacağı anlamını taşımaz. Alkol bağımlılı-ğının oluşmasında alınan alkolün miktarı ve süresi önemli değildir. çünkü içerisinde alkol olan tüm içecekler kullanım süresine bağlı olmaksızın bağımlılık yapabilir. Az miktarda sürekli ve zaman içerisinde artan dozlarda alkol alımı da bir süre sonra bağımlılığa dönüşebilir.

kişilerin yaşadıkları problemlerin çözülmesinde alkol bir çözüm yolu değildir. çünkü alkol kullanan kişi alkolün bedeninde yarattığı etkilerden dolayı farklı sorun-lar yaşamaya başlayacaktır. Bedensel olarak çok fazla tahribata neden olacak bu du-rum zamanla ruhsal dengesizlikleri de beraberinde getirecektir.

Alkol bağımlılığının sebepleri nelerdir?

142


5.5.4 SonuçlarıAlkollüyken şiddet davranışı gösterme, işe gidememe, iş kaybı, yasal sorunlar

(sarhoşken yapılan bir davranıştan ötürü tutuklanma, trafik kazası gibi), aile üyeleri veya arkadaşlarıyla aşırı alkol kullanımı ile ilgili tartışmalar gibi sorunlar ortaya çıka-bilir.

ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde yapılan çalışmalarda erişkinlerin yaklaşık ya-rısının düzenli alkol kullanmakta olduğu görülmektedir. Bu durum alkol alımının kabul gören yaygın bir davranış olduğunu göstermektedir. Bu ülkelerde kalp hasta-lıkları ve kanserden sonra en önemli sağlık sorunu alkol kullanımıdır. Türkiye gibi ge-lişmekte olan ülkelerde ise alkol tüketimi ve alkole bağlı sorunlar hızla artmaktadır.

Yine DİE verilerine göre; trafik kazalarından ölümler ve özkıyım olayları da art-maktadır. Bu olaylarda alkol birincil sorumludur.

genellikle 20–40 yaşlar arasında görülse de aktif alkol kullanımının en yüksek yüzdesi 20–35 yaşları arasında kümelenmektedir. 45 yaşından sonra ortaya çıkışı durumunda altta yatan bir psikiyatrik bozukluktan şüphelenilmelidir. Tüm dünya göz önüne alınırsa kadınların sayısı erkeklere göre çok azdır. Ancak gelişmiş ülkeler-de kadın erkek sayısı giderek birbirine yakınlaşma eğilimindedir.

5.6 Alkol Bağımlılığının, Bireyin Aile İçi ve Toplumsal Hayattaki İlişkilere EtkileriToplum yaşantısında, sosyal iletişimi arttırmak amacıyla kullanılan alkol gü-

nümüzde gelişmiş ülkelerin en başta gelen, ama en çok göz ardı edilen sağlık so-runlarından birini oluşturmaktadır. Alkol sorunu bireyle sınırlı değildir; geldiği aileyi, yaşadığı sosyal çevreyi ve toplumu tümden etkileyen bir güce sahiptir. Bir başka deyişle, alkol bağımlılığı kişinin biyopsikososyal bütünlüğünü bozmaktadır.

Alkol bağımlılığı, kişinin, zarar gördüğü halde alkol kullanmaya devam etmesi, alkolü uzun süre bırakamaması, sürekli alkol arayışı içinde olması, kullandığı alkolün miktarını giderek arttırması ile karakterize bir tablodur.

Aktif alkol kullanımı en fazla hangi yaşlarda görülür?

Bağımlılık durumunda genellikle kişilerde şu özellikler gözlenebilir: Be-densel zararı görüldüğü halde içki içmeyi sürdürmek, ruh sağlığı üzerinde görüldüğü halde içki miktarını artırmak( ki bu doz bağımlı olmayanlarda ciddi zehirlenme belirtilerine yol açar), içki bırakılınca bırakma/kesilme belirtilerinin ortaya çıkması, içkiye karşı aşırı istek ve tutku bırakma/kesil-me belirtilerini engellemek için içki içmek, içki içme eylemi dışındaki başka ilgi, duygu ve zevklere yer verememek.

143


Bağımlılığa yol açan faktörler-le ilgili birçok görüş olmasına karşın, alkolizmin nedeni tam olarak bilin-memekte ve çok etkenli bir bozukluk olarak kabul edilmektedir. Alkol ba-ğımlılığının etiyolojisi ile ilgili çalış-malar, kullanıma bağlı bozuklukların, fiziksel, ruhsal, sosyal, aile, iş ve okul gibi çok yönlü sorunlarla ortaya çık-tıklarını ya da bu sorunları beraberin-de getirdiklerini ileri sürmektedir.

Bireyin karakteristik özelliklerini alkol bağımlılığının sebebi olarak kabul eden araştırmacılar çalışmalarında, kişilik bozukluğu olan bireylerde alkol tüketiminin, belirgin bir kişilik sorunu yaşamayanlara göre daha fazla olduğunu, bu kişilerin daha dürtüsel, izole ve depresif bir şekilde davrandıklarını ve sosyal destek sistemlerinin yetersiz olduğunu ileri sürmektedirler.

Özellikle çocukluk döneminde anne-baba tarafından istenmeyen, reddedilen, ebeveyni tarafından sevgisiz bırakılan ve hoşgörü gösterilmeyen kişilerin, doyurul-mamış ve tatmin olmamış duyguları alkol ile giderilmeye çalışılabilmektedir. Temel güven duygusu eksik olan bu kişiler yaşamda karşılaştıkları en küçük sorunu bile bir felaket olarak algılarlar.

Özgüven sorunu olan kişilerle yapılan araştırmalar, kendine güveni olmayan bireylerde davranış ve uyum sorunlarına, güveni tam olanlardan daha fazla rastlan-dığını, benlik bilinci az olan bu kişilerin alkol ve madde bağımlısı olma risklerinin de daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Alkol bağımlılığının sosyal uyumu olumsuz yönde etkilediği araştırma sonuç-ları ile desteklenen bir olgudur. Sosyal uyumu yüksek kişiler, aile üyeleri ile dostça ve sağlıklı ilişkiler içinde olan, ailesini seven ve ailesi tarafından sevilen, sosyal olgunluk yönünden uyumlu ve sosyal becerileri yüksek kişilerdir. Topluluk içinde kabul gören davranışlar gösterir ve kendilerini sosyal durumlarda uygun şekilde idare etmesini bilirler. Bu kişiler, başkalarının haklarını anlayışla karşılar, kişisel isteklerini grubun gereksinimlerine göre erteler ya da değiştirirler. Toplumda neyin yanlış neyin doğru olarak kabul edildiğinin farkındadırlar.

Alkoliklerin diğer insanlara karşı tavır ve tutumlarının çelişkili, karmaşık ve kış-kırtıcı olduğunu belirten araştırmalar, öfke duygusunun alkol bağımlılarında yoğun yaşanan bir duygu olduğunu ve temelinde hayal kırıklığının yattığını ileri sürmekte-dir. Araştırmalar gelişim açısından zayıf olan alkol bağımlısının dürtülerini topluma uygun bir şekilde ifade etmekte veya bastırmakta sorun yaşadığını göstermektedir.

Saldırganlık ve şiddetin, alkol intoksikasyonu ile bağlantılı olduğunu belirten araştırmacılar, tüketilen alkol miktarı ile şiddete bağlı eylemlerin- cinsel taciz, teca-

Resim 05.06: Alkol aile içi şiddet olaylarını artırmaktadır.

144


vüz, çocuk istismarı ve cinayet gibi sıklığı arasında pozitif ilişkinin mevcut bulundu-ğunu ileri sürmektedirler.

5.7 UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ İNSAN SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA ETKİLERİ

5.7.1 Madde BağımlılığıBazı kimyasal maddelerin tarihten bu yana insanların sağlığını etkilediği bi-

linmektedir. Son yıllarda insanların en önemli sorunlarından biri de sağlığa pek çok zararı olan uyuşturucu madde bağımlılığıdır. Zararları bilindiği hâlde giderek daha fazla tüketme gereksinimi hissettiren, bırakıldığında ruhsal ya da fiziksel yoksunluk belirtilerine neden olan ilaç veya maddelere “uyuşturucu madde” denir.

Uyuşturucu maddeler en büyük zararı merkezî sinir sistemine verir. Bu neden-le kişi dengesizleşir, normal davranışlardan uzaklaşır. kimyasal yapılarından dolayı uyuşturucu maddeler merkezî sinir sisteminin farklı bölümlerini etkiler. Bunun so-nucunda uyarıcı, hayal gördürücü vb. etkiler görülür.

Uyuşturucu niteliğindeki bazı ilaçlar tıpta uyutmak, sakinleştirerek rahatlat-mak ve ağrı gidermek amacıyla kullanılır. Bu ilaçların (morfin, antidepresan vb.) te-davi amacı dışında aşırı ve yanlış olarak kullanılması direnç artımı (tolerans) na yol açarak bağımlılık riskini yükseltir. İlacın böyle kullanılması, amaç dışı kullanım olarak adlandırılır. Amaç dışı kullanımın engellenmesi için ağrı kesiciler dâhil hiçbir ilaç he-kim önerisi ve kontrolü olmadan kullanılmamalıdır. Bu amaçla ilaçların üretimi, satışı ve tüketilmesi Sağlık Bakanlığı tarafından denetlenmektedir.

Uyuşturucu maddeler çeşitlerine ve kimyasal yapılarına göre kişide farklı et-kiler gösterir. Uyuşturucu maddeler kişide; dinlenememe, bulanık görme, baş dön-mesi, iştah kaybı, uyku bozukluğu, hayal görme, uyuşukluk, ruhsal çöküntü, endişe, panik, bilinç kaybı, baş ağrısı, yorgunluk gibi etkiler gösterir.

madde bağımlılığının geçerli bir tanımını yapmadan önce konu ile ilişkili ola-rak gerek halk arasında gerekse bilimciler arasında sık yapılan bir hatayı düzeltmek gerekmektedir. Özellikle halk arasında ve basın-yayın organlarında, hatta bazı bi-limsel yayın ve kitaplarda madde bağımlılığı yerine “uyuşturucu bağımlılığı” terimi kullanılmaktadır.

Bu terminolojiyi günlük yaşamda ve bilimsel jargonda kullanmak iki bakım-dan sakıncalıdır:

Birincisi, bağımlılık yapan maddeler, özellikle ilk denendikleri dönemde, doza bağımlı olarak, uyuşturucu değil uyarıcı etkilere sahiptir. Santral sinir sistemini uyuş-turan etkileri yüksek dozlarda ortaya çıkar. Dolayısı ile aslında başlangıçta uyuştu-rucu değil de uyarıcı (öforizan) etkileri nedeni ile kötüye kullanılan ürünleri uyarıcı

145


yerine uyuşturucu olarak tanımlamak bilimsel olarak yanlış bir yaklaşımdır.

İkincisi, “uyuşturucu bağımlılığı” terimi kokain ve amfetamin gibi uyarıcı mad-delerin bağımlılık yapmayacağı izlenimini vermekte ve bu durum uyarıcıları dene-me kararsızlığı içindeki gençleri yanıltmak için kullanılmaktadır. Bu yanlış yaklaşım Avrupa İlaç Bağımlılığı İzleme merkezi’nin 2005 yılı raporuna da yansıyan gençler arasında ekstazi başta olmak üzere stimülan kullanımındaki artışa önemli bir katkı sağlamaktadır.

Sonuç olarak hem bilimsel terminolojiyi doğru kullanmak hem de gençleri korumak adına “uyuşturucu bağımlılığı” terimini terk ederek “madde kötüye kulla-nımı” veya “madde bağımlılığı”, “uyuşturucu maddeler” yerine de “bağımlılık yapan maddeler” terimlerini kullanmak çok daha doğru bir yaklaşımdır.

Öte yandan, ilaç kötüye kullanımı belirli psikotrop (diğer adıyla psikoaktif ) ilaçların insanda yaptıkları keyif artırıcı davranışsal etkileri nedeniyle tıbbi bakımdan gereksiz bir şekilde ve kişinin inisiyatifiyle kullanılmasıdır.

Bu bağlamda, sadece, hekimlikte ilaç olarak kullanılmakta olan maddeler değil, fakat aynı zamanda ilaç niteliğinde olmayan psikoaktif maddeler de kötüye kullanılır. Bu nedenle ilaç kötüye kullanımı ve bağımlılığı yerine de “madde kötüye kullanımı” ve “madde bağımlılığı” terimini kullanmak daha doğru bir yaklaşımdır. Bu terim ilaç olarak kullanılan bağımlılık yapıcı maddeleri de kapsamaktadır.

5.7.1.1 Uyuşturucu Maddelerin EtkileriUyuşturucu olarak kullanılan birçok madde vardır. Bunların kimyasal yapıları

birbirinden farklıdır. kullanıldıklarında merkezi sinir sisteminin farklı bölümlerini et-kileyerek değişik belirtilere yol açarlar. Uyuşturucu maddeleri ve özelliklerini aşağı-daki gibi sınıflandırabiliriz.

Bu maddelerin etkilerini bir bütün olarak ele alırsak;

a) Fiziki EtkileriBeyin ve merkezi Sinir sisteminde: Sigaradan itibaren bütün uyuşturucuların

en büyük zararı ve tahribatı beyin ve merkezi sinir sistemi üzerindedir.

Bu sebeple beynin mazrufu olan aklı ve iradeyi işlemez hale getirir. kişiyi den-geden, normal yaşam ve davranışlardan uzaklaştırırlar.

Beyin ve akıl sağlığının en büyük düşmanı uyuşturuculardır. Bağımlılarda beli-ren ilk olgu; akıl ve sinir hastalıkları ve arızalarıdır. Delilik, erken bunama, şuur kaybı,

Uyuşturucu bağımlılığı ifadesi yerine neden madde bağımlılığı ifadesini kullanmak daha doğrudur?

146


uykusuzluk, felçler hezeyan (sayıklama, saçmalama, akıl dışı davranışlar ) halüsinasyon (vehim, hayal görme, işitme vs.), zeka ve hafıza kayıpları. En kısa ifade ile akıl hastalık-ları, zihni ve ruhi karmaşa ve kaoslar.

Sindirim Sisteminde: Bulantı, kusma, karın ağrıları, kabızlık, ishal, mide ve bağır-sak spazmları, kanama ve ya-raları, gastrit, ülser vs.

karaciğer ve Böbrekler-de: Bu zehirlerin organizma-dan atılmasında en ağır görev

bu organlara düşmekte olup, karaciğer ve böbreklerde büyük arıza ve tıkanmalara, karaciğerde yetersizlik, yağlanma, sertleşme (siroz)...

Böbreklerde büyük tahribat, albümin, kan ve idrar çoğalması, tıkanmalar, ağır böbrek hastalıkları.

gözlerde: ışık ve mesafede uyumsuzluk, şaşılık gece körlüğü, göz bebeği bü-yümesi, küçülmesi, göz adale felci bilinen sonuçlar ve tezahürlerdir.

Solunum Sisteminde: nefes darlığı, öksürük, boğulma hissi, bu yolla kalp sıkış-maları, solunum felçleri ve ölümler bilinen olaylardır.

kan organlarında: kan, insan hayatının en önemli organı olup, uyuşturucu-lardan büyük zararlar görür. kansızlık, kan zehirlenmeleri, kan hücrelerinde şekil ve miktar değişiklikleri, kanın korkulu arızası olan pıhtılaşma ve kangrenler başlıca arı-zalardır.

Zehirlenme: Uyuşturucuların başta gelen olumsuzluğu zehirlenmeler ve bu yolla gelen ölümlerdir. İlk defa olursa HAD, tekerrür ederse “müzmin Zehirlenme” adını alır.

b) Sosyal ve Maddi EtkileriSosyal bir varlık olan insanın çevresi ile uyum içinde olması, akıl ve zihin sağlığı

ile mümkündür.

Resim 05.07: Uyuşturucu komple olumsuz yönde insanı değiştiren bir maddedir.

Uyuşturucu maddelerin fiziki etkileri nelerdir?

147


Bu sebeple akli ve zihni hayatın en büyük düşmanı olan uyuşturucular, insanın uyum gü-cünü zaafa ve iflasa götürmekle onu aileden, toplumdan ve çev-resinden kopararak, yalnızlığa, bunalıma ve hemen ardından da sorumsuz bir hayata mahkûm eder. Bağımlıyı yaşayan bir ölü haline getirir.

Bu sebeple, uyuşturucula-rın, bağımlıya, aile hayatına, do-ğacak çocuklara, iş hayatına, aile ve ülke ekonomisine, ferdi ne toplumsal ahlaka (namus, iffet,

şeref, haysiyet vs.) verdiği zararlar ifadelere sığdırılamaz.

AİDS, frengi, verem, kanser, kangren ve benzeri birçok ölümcül hastalığın yayılmasında da en büyük fail uyuşturucular ve bağımlılarıdır.

5.7.1.2 Uyuşturucu Madde BağımlılığıUyuşturucu maddeler fiziksel ve psikolojik bağımlılık meydana getirirler.psikolojik bağımlılık: keyif verici maddeyi belirli aralıklarla alma isteği duyul-

masına denir. kişi maddenin yokluğuna bağlı huzursuzluk duyar.

Fiziksel bağımlılık: merkezi sinir sistemi hücrelerinin normal görevlerini yapa-bilmeleri için alışılan maddeye sürekli ihtiyaç duyulmasına denir. Alışılan maddenin alınmaması halinde vücutta ortaya çıkan belirtilere yoksunluk belirtisi adı verilir. Fi-ziksel bağımlılıkta yoksunluk belirtileri ölüme yol açacak kadar şiddetli olabilir.

maddenin kullanımıyla duyulan keyif ve mutluluk kişilerde tekrar kullanma isteği doğurmaktadır. Oluşan yalancı hayal dünyasına kavuşmak isteyen kişilerde psikolojik bağımlılık meydana gelmektedir. Uyuşturucu maddeler merkezi sinir sis-temindeki reseptör(alıcı) hücreler tarafından alınarak etkilerini gösterirler. Bu resep-törler kısa sürede uyuşturucuya alışır ve normal görevlerini yerine getirebilmek için

Resim 05.08: Akli ve zihni hayatın en büyük düşmanı olan uyuşturucu

İntiharların, cinayetlerin, her türlü fuhşiyat, gasp ve anarşinin temelin-de uyuşturucu vardır.

Uyuşturucu maddelerin sosyal ve maddi etkileri nelerdir?

148


uyuşturucuya ihtiyaç duyarlar. Böylece fiziksel bağımlılık meydana gelir. Fiziksel ba-ğımlılıkta yoksunluk durumu çok ağırdır.

Uyuşturucu maddeler, merkezi sinir sistemindeki reseptörleri etkilediği için bir kez dahi kullanmak bağımlılığa yol açabilir. Bu yüzden merak amacıyla kullan-maktan dahi kaçınmalıyız.

SonuçlarıUyuşturucu madde bağımlılığı üç dönemde incelenebilir.

Alışma Dönemi: Uyuşturucu maddeyle ilk tanışma dönemidir. Bu dönemde yalancı bir dünyaya da-larak keyif alma duygusu ön plana çıkar. kişi kararsızdır, uyuşturucuya başlamamak için direnir. İstediği zaman uyuşturucuyu bırakacağını düşünür. vücutta kalıcı bir fiziksel hasar yoktur.

gerekli tıbbi yardım yapılırsa kolaylıkla uyuşturucuyu bırakabi-lir. kişilerde yersiz davranışlar, aşırı neşe ve durgunluk, dalgınlık, unut-kanlık arkadaşlardan ayrılarak yeni

gruplara katılma gibi değişiklikler uyuşturucu kullanmaya başladığının belirtileridir.

Doyma Dönemi: Bu dönemde kişi yaşantısını devam ettirebilmek için uyuş-turucu maddeyi kullanmak zorundadır. Artık keyif alma ihtiyacı yoktur. maddenin yoksunluğunda büyük sıkıntı ve problemler doğmaktadır. görme bulanıklığı, göz bebeklerinde küçülme, ağız kuruluğu, ellerde titreme, nabız ve solunum sayısında azalma, tansiyon düşüklüğü, kabızlık, hafızada zayıflama, ruhsal durgunluk, dikkat-sizlik, irade ve kişilik kaybı, halüsinasyonlar vardır. karaciğer, kalp, solunum ve sindi-rim sisteminde hasarlar ortaya çıkmaktadır. Bağımlının gittikçe daha fazla miktarda maddeye ihtiyacı olmaktadır. Bu dönemdeki bağımlıyı kurtarmak için ciddi bir teda-

Yoksunlukta psikolojik belirtilerin yanında merkezi sinir sistemine ait belirtiler görülür. Maddenin bulunamaması durumunda bulantı, çarpıntı, baş ağrısı, panik, sıkıntı, terleme, saldırganlık, unutkanlık, ishal, kişilik bo-zuklukları, baygınlık, koma ve ölüm görülebilir.

Uyuşturucu maddeler ne tür bağımlılık meydana getirirler?

Resim 05.09: Çocuklar bally ve tiner kullanarak uyuşturucuya ilk adımı atarlar.

149


vi gereklidir.

Düşkünlük Dönemi: Bu dönemde organlarda ağır hasarlar ve ruhsal çöküntü görülür. kalp ve solunum problemleri, karaciğer hastalıkları ortaya çıkar. Aşrı zayıfla-ma, kusma, kalp ve solunum yetmezliği görülür. Bağımlının hastalıklara karşı direnci azalır.

Zatürre hepatit(sarılık) AıDS gibi hastalıklar meydana gelir. Beyin hasarı, ki-şilik kaybı, ağır ruhsal problemler ortaya çıkar. kişi kendine bakamaz ve yardıma muhtaç hale gelir. madde bulabilmek için her yolu dener, hatta suç işleyebilir.

Yaşantısını devam ettirebilmek için aldığı uyuşturucu miktarını arttırmak zo-rundadır. Uyuşturucu kullanımında aşırı doz alımına bağlı olarak zehirlenme ve ölüm olayı görülebilir. Aşırı doz alındığın-

da başlangıçta huzursuzluk, sesli ve ışıklı uyarıcılara karşı aşırı tepki görülür. Halüsi-nasyonlar, terleme, bulantı ve kas krampları meydana gelir. İdrar ve dışkı kontrolü kaybolur. Solunum düzensizleşir. kalp atımı ve kan basıncı düşer. Titremelerle bay-gınlık, koma ve ölüm meydana gelir.

5.8 SİGARA ALIŞKANLIĞI VE ALKOL, UYUŞTURUCU BAĞIMLILIĞININ TEDAVİSİ5.8.1 Sigara Bağımlılığının TedavisiZihninizi Sigarayı Bırakmaya Hazırlayın:

Sigara içme sebeplerinizi tespit ediniz, Her insan farklı nedenlerle sigara iç-mektedir. İnsanların farklı nedenlerinin olması normaldir.

Niçin sigarayı bırakmak istediğinizi tespit edin. Bırakmak için birçok sebep vardır. Sebeplerinizin güçlü olması ve sizin bunlardan devamlı haberdar olmanız, başarı şansınızı artırır.

Resim 05.10: Aşırı doz alındığında koma ve ölüm meydana gelir

Uyuşturucu bağımlılığı erken dönemde yakalanıp tedavi edilemez ise kişiyi ölüme sürükleyen bir alışkanlıktır.

Uyuşturucu madde bağımlılığı kaç dönemde incelenebilir?

150


vücudunuzu Sigarayı Bırakmaya Hazırlayın:

Birden bırakın. Sigarayı en emin bırakma şansı birden bırakmakla olur. Azalta-rak bırakmaya çalışmak daha geç sonuç verir. çünkü o zaman içilen her sigara sizin için çok önemli bir hal alır, bu sigaralardan vaz geçmek çok zor olur.

Fiziki aktiviteyi artırınız. Eksersiz günün yorgunluğunu alan, sigara içme ihtiya-cını gideren ve sigarayı bırakmaktan gelen asabiyeti, mahrumiyet tablosunu götü-ren mükemmel bir yoldur.

Eksersizin fazla olmasına ihtiyaç yoktur, kısa yürüyüşlerle işe başlayın, hızınızı ve mesafenizi giderek artırın.

Etrafınızdakilerin sizi Desteklemesini Sağlayın:

Sigarayı ve Size sigarayı hatırlatan şeyleri ortadan kaldırın, Yani kül tablası, çak-mak, kibrit ve şüphesiz sigaraları. Sigara içmenize sebep olan yerlere gitmeyi de bir müddet bırakınız.(kahvehaneler, arkadaş toplantıları vb.) En yakın hissettiğiniz size destek olabilecek kişilere sigarayı bıraktığınızı haber veriniz. Hatta; sigara içen yakın arkadaşlarınızla beraber sigara içmemeye beraber karar veriniz ve bu konuda onun-la iddialaşınız.

Bırakmaya Niyetlenin:

Ödüllerinizi seçen. Sigarayı bırakmanın kendine has ödülleri vardır. Sağlığınız düzelir ve kendinize güveniniz artar. Fakat sigarayı bıraktığınız birkaç gün bu neti-celeri göremeye bilirsiniz.

En erken ödülünüz paradır, sigara iç-mediğiniz için cebinizde kalan paradır. şüp-hesiz en önemli kârınız geri kazandığınız sağlığınızdır. Diğer ödüller beğenebileceği-niz şeyler olmalı, kolay elde edilmeli ve çok pahalı olmamalıdır. Sigarasız geçen her gün için küçük ödüllerle kendinizi ödüllendirebi-lirsiniz. Sigarasız geçen bir ay için kendinize daha büyük bir ödül hazırlayabilirsiniz. Siz sigarayı bıraktığınızda yakınlarınız zaten sizi ödülsüz bırakmayacaklardır.

kendinizle sigarayı bıraktığınıza dair bir kontrat imzalayın. Sigarayı bıraktığını-

Bırakmak için uygun bir gün aramayın her gün bırakmak için en uygun en iyi gündür. Şu gün bırakacağım ya da şu sigarayı içtikten sonra bıraka-cağım diye kendinizi kandırmayınız.

Resim 05.11: Kendinizle sigarayı bıraktığınıza dair bir kontrat imzalayın.

151


zı söylemeniz yetmez, bunu samimiyetle istemelisiniz. Bu işe adınızı koymalısınız. kararlı bir şekilde söz vermelisiniz. ve bu sözden ne olursa olsun dönmemelisiniz. (kendinize olan saygınızı yitirmek istemiyorsanız, aynada kendinize baktığınızda kendinizi tanımakta güçlük çekmek istemiyorsanız) şunu da unutmayın ki yukar-da anlatmaya çalıştığımız rahatsızlıkların hiç birisi size sandığınız gibi uzak değildir. Yanı başınızdadır, hastalıklar hep başkalarının başına gelmez, unutmayan ki sizde başkaları için başkasınız.

5.8.2 Alkol Bağımlılığının TedavisiAlkol kullanımına bağlı sorunlar çağımızın en önemli konularından birisi ol-

muştur. Alkolizm, sağlık, trafik kazaları, özkıyım, suça yönelme, aile parçalanması, ekonomik sorunlar, iş yaşamının bozulması gibi birçok sorunu içeren büyük bir bi-yopsikososyal ve ekonomik konudur. Alkole bağlılık durumunda kişilerde genellikle şu belirtilerin çoğu vardır. İçkiye karşı aşarı istek veya tutku, durduramayacağını bil-me, alkole karşı tolerans oluştuğundan sürekli daha fazla miktarda içme, başka ilgi ve zevklere hayatında yer vermeme, sağlığından işinden eşinden olacağını bildiği halde içmeye devam etme.

Alkolizm:

Alkolizm bir hastalıktır. Bazen nor-mal içme nerede biter, alkolizm nerede başlar sınır çizmek kolay olmaz. Alkolizm en çok 22-35 yaşları arasında görülür. Bütün dünyada kadınlarda daha azdır. Ülkemizde de kadınlar da görülme sık-lığı azdır.

Aşırı alkol kullanma ve bağlılık du-rumlarında içme biçimi genellikle üç tür de olur.

a.Yüksek miktarda alkolü her gün düzenli olarak içmek.

b.Yüksek miktarda alkolü düzenli olarak yalnız hafta sonları içmek.

c.Uzun aralar verdikten sonra birden günlerce, haftalarca ya da aylarca ağır miktarda her gün içmek.

Alkolizmin gidişi üç evreye ayrılır. Birincisi sosyal içme evresidir. Bu evre yaşam boyu böyle sürebilir ve kronik alkolizm oluşmaz. Fakat böyle içenlerin bir bölümü

Sigarayı bırakmak için sizce neler yapılabilir?

Resim 05.12: Alkolizm bir hastalıktır.

152


birkaç yıl içinde içkiyi artırır ve düzenli almaya başlar.

İkinci evrede iş ve aile ve sosyal yaşamda sorunlar başlar. Zaman zaman bıra-kabilenler, azaltabilenler, yıllarca büyük sorunlar çıkmadan yaşarlar. Ancak, böyle orta derecede içenlerin yaklaşık % 25’i zamanla kendilerini üçüncü evrede bulurlar. Artık süregelen alkol bağımlılığı yerleşmiştir. Bu evreye girmiş olanların azı alkolü bırakır. çoğu ya ağır bedensel ve sosyal yeti yitimine uğrar ya da ölür.

5.8.3 Uyuşturucu Bağımlılığının TedavisiUyuşturucu bağımlılığının tedavisinde önemli iki nokta vardır:

* Bağımlının kendisinin tedavi olmaya ve bağımlılıktan kurtulmaya istekli ol-ması.

* Bağımlılığın erken teşhis edilerek tedaviye başlanması.

Uyuşturucu madde bağımlısı istekli ise tedavi şansı son derece yükselmek-tedir. Aksi halde zorlamayla kişileri bağımlılıktan kurtarmak mümkün değildir. Ba-ğımlının kalıcı organ hasarları, ağır ruhsal problemler oluşmadan teşhis edilmesi tedaviyi kolaylaştırmaktadır. Erken teşhis edilemeyen vakalarda tedavi uzamakta ve iyileşme süreci gecikmektedir.

Uyuşturucu madde bağımlılığının tedavisi, tedavi ve rehabilitasyon olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilir.

* Tedavi aşmasında kişi bağımlı olduğu maddeden uzaklaştırılarak yoksun-luk belirtileri ile savaşılır. vücut organlarında meydana gelmiş hasarlar tedavi edilir. Bu safhada bağımlı hastanede gözlem altında tutulmalıdır. Yoksunluğa bağlı geçirdiği krizler son derece tehlikeli olabilir. Bu yüzden ölüme ve intihar girişimlerine sık rastlanır. vücuttan toksik madde uzaklaştırılıp yoksunluk be-lirtileri kaybolduktan sonra ikinci aşamaya geçilir.

* Rehabilitasyon aşamasında kişilerin ruhsal problemleri çözümlenmeye ça-lışılır. Tekrar iş gücü kazandırılarak çalışabilecek ve topluma yararlı olacak hale getirilir. Sağlığa zararlı bu alışkanlıklar yerine olumlu hobiler kazanması sağlanır. kötü arkadaş çevresinden uzaklaşmasına ve kendine destek olacak kişilerle bir arada olmasına çalışılır. Sağlığa zararlı alışkanlıkların tedavisi için hastanelerin psikiyatri bölümlerine veya bu konularla özel olarak ilgilenen gönüllü kuruluşlara başvurmak gerekir.

* Sağlığa zararlı alışkanlıklardan korunmak, bu zararlı alışkanlıkların tedavi-sinden çok daha kolaydır. Bu alışkanlıklardan korunmak için alınması gere-ken önlemler ve aileye, devlete, medyaya düşen görevler;

Bağımlılık yapan maddelere başlanmaması için okul ve ailenin alması gereken önlemler nelerdir?

153


ÖZETSağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve

uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı boz-duğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.

Sigara; ince kâğıda kıyılmış tütün sarılarak hazırlanan, bir ucundan yakılarak diğer ucundan dumanı çekilen, sağlığa zararlı bir maddedir.

Alkol; kolonya, parfüm, boya, antifriz, ispirto, rakı, şarap gibi maddelerde bu-lunan kimyasal bir bileşiktir.

Uyuşturucu madde; alındığında çevresel uyartılara karşı duyarlılığı azaltan, yok eden ya da artıran ve bağımlılık yapan maddede Uyuşturucular, zararları bilinse de kullandıkça daha fazla kullanma gereksinimi yaratan morfin, kokain, eroin, esrar, afyon vb. kimyasal bileşiklerdir.

Bağımlılık, kişinin maddeyi keyif verici etkisine bağlı olarak alma arzusu, bu arzunun zamanla irade dışına çıkması ve maddeyi sürekli alma isteğidir.

psikolojik bağımlılık diğer adlandırmasıyla tiryakilik temelde doyum sağlama hislerine dayanır.

Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) bağımlılığı, ‘düzenli olarak günde bir sigara içme’ olarak tanımlamış, sigarayı “dünyanın en hızlı yayılan ve en uzun süren salgını” olarak gördüğünü ifade etmiştir.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), sigara ile bağlantılı hastalıklar nedeniyle 1950 ile 2000 yılları arasında 60 milyon insanın öldüğünü ve bunun ıı. Dünya Savaşı nedeniy-le meydana gelen ölümlerden fazla olduğunu bildirmiştir.

Öncelikle vurgulanması gereken noktalardan biri ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkeni olduğudur.

Sigaranın akciğer kanseri, kronik bronşit ve kalp damar hastalıklarının ana nedeni olduğu bütün kesinliğiyle biliniyor. Bu konuda yapılmış binlerce güvenilir araştırma vardır.

Buna göre insanlar ne kadar çok sigara içerse o derece büyük tehlikeyle karşı karşıyadır. Sigaranın temel zararları şunlardır:

* Sigara kan pıhtılaştırıcıdır.* Sigara bir damar tıkayıcıdır.* Sigara bir spazmatiktir.* Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdır. * Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır.* Sigara AİDS ‘ten sonra DNA ‘nın en büyük tahripçisidir.

154


* Sigara bir vitamin düşmanıdır.* Solunum yolu hastalıklarına yol açar.

Alkolizm sağlık sorunları, trafik kazaları, öz kıyım, suça yönelme, aile parçalan-ması, ekonomik sorunlar, iş yaşamının bozulması gibi bek çok boyutu olan önemli bir sorundur.

Alkol alımını takiben alkol en yüksek kan düzeyine ortalama 45–60 dakikada ulaşır. midenin boş olması emilimi hızlandırır, ancak gene de alkolün %10-20’si mi-deden emilir.

kabaca alkolizm, kişinin bedensel ve ruhsal sağlığının, aile, sosyal ve iş uyumu-nu bozacak derecede sık ve fazla alkol alma olarak tanımlanabilir.

Bağımlılık durumunda genellikle kişilerde şu özellikler gözlenebilir: Bedensel zararı görüldüğü halde içki içmeyi sürdürmek, ruh sağlığı üzerinde görüldüğü halde içki miktarını artırmak( ki bu doz bağımlı olmayanlarda ciddi zehirlenme belirtileri-ne yol açar.

Uyuşturucu olarak kullanılan birçok madde vardır. Bunların kimyasal yapıları birbirinden farklıdır. kullanıldıklarında merkezi sinir sisteminin farklı bölümlerini et-kileyerek değişik belirtilere yol açarlar.

Uyuşturucu maddelerin fiziki etkileri: Beyin ve merkezi Sinir sisteminde: Siga-radan itibaren bütün uyuşturucuların en büyük zararı ve tahribatı beyin ve merkezi sinir sistemi üzerindedir.

Sosyal bir varlık olan insanın çevresi ile uyum içinde olması, akıl ve zihin sağlığı ile mümkündür.

Uyuşturucu maddelerin sosyal etkileri: Akli ve zihni hayatın en büyük düşmanı olan uyuşturucular, insanın uyum gücünü zaafa ve iflasa götürmekle onu aileden, toplumdan ve çevresinden kopararak, yalnızlığa, bunalıma ve hemen ardından da sorumsuz bir hayata mahkûm eder. Bağımlıyı yaşayan bir ölü haline getirir.

Uyuşturucu madde bağımlılığı üç dönemde incelenebilir; Alışma dönemi, Doyma dönemi, Düşkünlük dönemi.

155



1. küçük dozlarda madde kullanımına bağlı olarak kişinin bedeninde ortaya çı-kan etkiyi yakalayabilmek için maddenin dozunu zaman içerisinde artırma gereksinimidir.

Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?A. Yoksunluk sendromuB. Fiziksel bağımlılıkc. Tolerans gelişimiD. psikolojik bağımlılık

2. Aşağıdakilerden hangisi sigaranın zararlarından değildir?

A. Sigara kan sulandırıcı etkisi vardırB. Sigara bir damar tıkayıcıdırc. Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdırD. Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır

3. Alkolizmin gidişi kaç evreye ayrılır?

A. 1B. 6c. 5D. 3

4. Aşağıdakilerden hangisi alkolün ruh sağlığına etkilerinden değildir?

A. Bilinç kaybı.B. Depresyonc. Bulantı, kusma, karın ağrıları, kabızlık, ishal yaparlar.D. İntihar

5. madde bağımlılığı üç dönemde incelenir. Aşağıdakilerden hangisi bu dönem-lerden biri değildir?

A. Alışma DönemiB. Doyma Dönemic. Bırakma dönemiD. Düşkünlük Dönemi

156


ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI

1. ÜNİTE

1. B

2. c

3. D

4. A

5. D

2. ÜNİTE

1. A

2. B

3. D

4. D

5. c

5. ÜNİTE

1. c

2. A

3. D

4. c

5. B

3. ÜNİTE1. B

2. B

3. D

4. c

5. D

4. ÜNİTE

1. D

2. c

3. A

4. B

5. D

157


Aadet kanaması: Ergenlikten itibaren me-

nopoza kadar kadınlarda 28 günde bir meydana gelen kanamalar, ayba-şı.

akyuvar : mikroplara karşı savun-ma yapan kan hücresi. Lökosit.

akromegali : Büyüme hormonu yapı-mının ileri derecede art-masıdır.

alyuvar : kana kırmızı rengini ve-ren ve oksijen taşıma gö-revi yapan kan hücresi. Eritrosit.

antibiyotik : Bakterilerin üremesini engelleyen ya da öldü-ren; genellikle mantar-lardan, bitkilerden ya da yapay olarak elde edilen ilaç grubu.

antiseptik : mikrop öldürücü özelliği olan madde.

antikor : Bazı akyuvar hücreleri-nin oluşturduğu savun-ma maddesi.

anüs : Sindirimden sonra geri-ye kalanların dışarı atıldı-ğı vücut açıklığı.

arthropoda : Eklem bacaklılaratel : Eklem hareketini kısıtla-

mak üzere kullanılan, ek-lemin üzerine uygulanan değişik düzeyde sertliğe sahip malzemeler.

Bbandaj : Sargı ile sarma. Bağ, sar-

gı. bıngıldak : kafatası kemikleşmeden

önce kemiklerin birleş-me yerlerinde bulunan

kıkırdak.bilinç : İnsanın kendisini ve çev-

resini tanıma ve algılama yeteneği. şuur.

bit : memeli hayvanların de-rileri üzerinde dış parazit olarak yaşayan kan eme-rek beslenen eklemba-caklılar dalının böcekler sınıfında yer alan canlı.

babinksi refleksi:Ayak tabanının fiziksel uyaranlarla uyarılması sonucunda, baş parma-ğın istemsiz olarak geri-ye doğru bükülmesi

Ddetoksifiye : Organizmanın kendisine

zararlı olan toksik mad-delerden temizlenmesi

dezenfeksiyon diş ipi: Dişlerin arasını te-mizlemek için kullanılan özel yapılmış ipliğe veri-len ad.

dölyatağı : Dişi memelilerde yumur-tanın döllendiği ya da yavrunun geliştiği, yu-murta kanalının genişle-miş bölgesi. Rahim.

Düşük doğumağırlıklı bebek: 2500 gramın altında do-

ğan bebek

Eembrio : Organizmaya gelişimi-

nin ilk 8 haftasında veri-len ad

enfekte : Enfeksiyon geçiren canlı.enfeksiyon : Organizmada hastalığa

yol açan bir mikrobun genel veya yerel olarak yerleşmesi, yayılması.

SÖZLÜK

158


Ffastfood : Fastfood ayaküstü ye-

mek.Fetüs : gelişmekte olan embri-

yoya 8. haftadan doğu-ma kadar geçen sürede verilen ad.

Ggama globulin: kan serumunda yer alan

bir çeşit proteingenital Bölge : Üreme organlarıgingivit : Diş eti iltihabı.gingivitis : Enfeksiyonun sadece di-

şetini etkilediği durum-lar

gut : protein metabolizması-na bağlı, dokularda ürik asit birikmesiyle ortaya çıkan bir hastalık.

Hhijyen : Sağlığın korunması ve

sağlıkla ilgili bütün bilgi-leri içeren bilim

hipotiroidizm : Erişkinlerde görülen ti-roksin hormonu azlığıdır.

homeostaz : Sürekli bir denge duru-munu ifade eder.

hücre : canlıların, yaşamsal özel-likler gösteren en küçük yapı birimi.

I – İiyot : Bazı deniz bitkilerinde

çokça bulunan mavimtı-rak esmer renkte katı bir element.

iktiyozis : Balık pullulukimmün Sistem: Bağışıklık olaylarında

rolü olan organ ve hüc-relere bağışıklık siste-mine immün sistem adı verilir

Kkas doku : Hareketi sağlayan ve

kasılabilen kas tellerini kapsayan hücreler toplu-luğu.

kompres : Yaraların bakımında kul-lanılan birkaç kez katlan-mış temiz bez.

kemoproflaksi: Sağlıklı bireylere belirli farmakolojik özellikleri olan maddeler vererek belirli hastalık etkenle-rinin etki göstermesini, hastalığın ilerlemesini ya da istenmeyen sonuçlar doğmasını önlemek

M menopoz : kadınlarda yumurta olu-

şumunun ve âdet kana-malarının bittiği dönem

mental : Zihne,ait, zihni, akılla il-gili

mongolizm : İnsanda 21 numaralı kro-mozomdan iki yerine üç tane bulunması sonucu ortaya çıkan, kromozon anomalisi. Down send-romu.

moro refleksi : çocuğun ani sesler ve sert hareketler sonucu gösterdiği tepki ya da korkma hali

myiasis : parazit olarak yaşayan bazı sinek larvalarının deride ya da herhangi bir iç organda yerleşerek oluşturduğu enfeksiyon

Nnasır : En çok el ve ayağın sü-

rekli sürtünmelere uğ-rayan noktalarında üst derinin alınlaşması ve

159


sertleşmesiyle oluşmuş deri.

nörofibromatozis: Deride lekeler, kü-çük urlar ve iç organlar-da bozukluğa yol açan bir hastalık

O – Ö obezite : Obezite vücutta aşırı yağ

artımıyla (kilo alımı) or-taya çıkan, çevresel etki-lerle tetiklenen genetik zeminli kronik bir hasta-lıktır.

organizma : Tek hücreli ya da çok hücreli olarak yaşamını devam ettirebilen canlı-ların tümüne verilen ad.

P pansuman : Yara temizliği ve bakı-

mı patojen : Hastalığa neden olan her

türlü organizma ve mad-de.

penis : Erkek üreme organı.periodonsiyum: Diş çevresi destek doku-

lar; dişeti, diş kökü, çene kemiği ve dişin kökünü çene kemiğine bağlayan liflerdir

plasenta : Rahimde ana ile fetüs arasında yer alan ve kan damarlarının bulundu-ğu, fetüsün beslenme-si ve oksijen ihtiyacını karşılanmasını sağlayan yapı.

prematüre : gebeliğin 28-37. haf-taları arasında gelişimi tamamlamadan erken doğmuş bebek.

prezervatif : cinsel ilişkilerle geçe-bilecek hastalıklardan

korunmak veya kadının gebe kalmasını önlemek için erkeklerin kullandığı saydam, ince bir çeşit kı-lıf.

posmatüre : gebeliğin 42. haftasında doğan bebek.

R rahim : Doğuran canlıların di-

şilerinde yavrunun, do-ğuma kadar gelişimini sürdürdüğü kese. Döl ya-tağı

riketsiya : Bakteri ve virüsler arasın-da bir geçiş formu olan canlı cinsidir

S – Şsolvent : Endüstride hemen her

üretim sektöründe yağ giderme, temizlik vb. işlemlerde çözücü ola-rak kullanılan kimyasal madde

steril : Her türlü mikroptan arın-mış

sterilizasyon : Bir yaranın, bir madde-nin, laboratuar-ameliyat alet ve araçlarının taşı-dığı mikropları yok etme işlemi.

Ttetanos : Tetanos mikrobunun ne-

den olduğu sinir sistemi-ni etkileyen bir hastalık. kaslarda sertlik ve kasıl-malara yol açar.

travma : Bir doku veya organın dıştan gelen bir darbe ile yapısının veya biçiminin bozulması sonucu olu-şan yara. psikolojide ise

160


canlı üzerinde bedenen ve ruhen önemli etki ve iz bırakan durum.

U – Vultrasonografi :Yüksek frekanslı ses tit-

reşimiyle görüntü ortaya koyabilen cihaz

vajina : Döl yolu.vektör : Bazı hastalıkların taşıyıcı-

lığını yapan organizma-lar.

Y-Zyutak : Ağız boşluğu ile yemek

borusu arasında uzanan kısa kaslı kanal

zigot : Sperm ve yumurtanın birleşmesi sonucu olu-şan döllenmiş hücre.

zoonotik : Hayvanlardan Bulaşan

161


KAYNAKÇA

1.Amerikan psikiyatri Birliği. DSm-ıv Tanı Ölçütleri, çev: köroğlu E, HYB, 2000.

2.Aştı N. Demans ve Başa çıkma Yolları. Nobel Yayınları, İstanbul, 1997.

3.Aydemir Ö. (Ed.). psikiyatri konsültasyonu El kitabı. mATSAN, İstanbul, 1999.

4.kARATAş, Fatma, Ayşe kARATAş gÜNER Ruh Sağlığı ve psikiyatri, korza Yayıncılık, Ankara 2012.

5. kÖROğLU, Ertuğrul, DSm-ıv-TR Tanı Ölçütleri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2005.

6. kUğUOğLU, Sema, Fatma ETİ ASLAN, Nermin OLgUN, Acil Bakım, Yüce Yayım, İstanbul, mart, 2004

7.YÜkSEL, Nevzat, Ruhsal Hastalıklar, mN medikal&Nobel Yayınları, Özyurt matbaacılık, An-kara, 2006.

8. T.c. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika programı Temel Eğitim kitabı, Sağlık Bakanlı-ğı Yayınları, koza Basımevi, Ankara, 2009.

9. ERARSLAN c.,ERDOğAN E., Ortaöğretim Sağlıkbilgisi 9, Tuna matbacılık, Ankara 2013

10. Doç.Dr.Deniz kUmBASAR : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, kardiyoloji ilim Dalı-ANkA-RA ;kalp Sağlığı ABD

11. pROF. DR. NUSRET FİşEk’iN kİTApLAşmAmış YAZıLARı - ı Sağlık Yönetimi

12. Bilen m. Sağlıklı İnsan İlişkileri. Ankara, 1994.

13. Bilen m. Hasta Hemşire İletişim Süreci Öğretimi kaynak kitabı. Ankara, 1993

megep modülleri:

Ortopedik protez ve ortez ; Ortez hastalarının rehabilitasyonu

çocuk gelişimi ve eğitimi; çocuğun gelişimi

Hemşirelik: Ruh sağlığı ve hastalıklarına giriş

Büro yönetimi ve sekreterlik: Tıbbi terminoloji (tedavi hizmetleri)

Ders Notları:

1.prof.Dr. Ertan Yurdakoş: STRES FİZYOLOJİSİ

2.Dr. Nejda kARAgÜZEL: FERTİL çAğDAkİ kADıNLARDA kONTRASEpTİF YÖNTEmLER vE ANEmİ İLİşkİSİ (Uzmanlık Tezi)

3.Azize Nilgün cANEL: Aile Yaşam Becerileri

4.Doç. Dr. şahin AkıNcı: mEDENÎ kANUN’DA kADıN vE AİLE

5.Doç. Dr. Safa Saygılı

162


6.Ahmet TOpUZOğLU

7.coşkun kESgİN

Yararlanılan Web Adresleri:

http://sbu.saglik.gov.tr

http://www.tuik.gov.tr

www.asm.gov.tr

http://www.bilkent.edu.tr

http://www.ortodonti-dentart.com

http://www.estanbul.com

http://dis.baskent.edu.tr

http://www.sbn.gov.tr

http://www.biltek.tubitak.gov.tr

www.erciyes.edu.tr

http://www.thsk.gov.tr

http://www.psikiyatri.org.tr

http://www.dumansizhayat.org

http://tip.kocaeli.edu.tr

http://www.teb.org.tr

www.alamy.com/tr/

www.123rf.com

www.dijitalimaj.com

http://www.iku.edu.tr ,

www.gettyimages.com

www.agefotostock.com

http://ieee.bilkent.edu.tr/

http://eba.gov.tr

http://sutterstock.com

http://kaynak.eba.gov.tr/

http://bilheal.bilkent.edu.tr/uremesagligi/gebeliktenkorunmayol.html

http://www.journals.istanbul.edu.tr/%c4%B0.%c3%9c.%20%c4%B0lahiyat%20Fak%c3%Bcltesi%20Dergisi

http://www.sksdb.hacettepe.edu.tr/pDR/Stresle _Basa _cikma.pdf

http://www.burem.boun.edu.tr/?q=node/50

http://www.diyanet.gov.tr/ :Aile İçi şiddet ve İstismar

http://e-dergi.marmara.edu.tr/maruaebd/article/viewFile/1012001372/1012001117

http://www.ttb.org.tr/ Ttb-Udek Toplum Sağlığını geliştirme (Tsg) çalışma gRUBU

http://beslenme.gov.tr/

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Documents

sağlık bilgisi 1