Sakeberekeninge BCL105 (Kantooradministrasie)

Sakeberekeninge

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e

w w w. a k a d e m i a . a c . z a

© Kopiereg 2012Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa).’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou.

Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria

Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046

E-pos: [email protected]

Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za

Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513

Eerste druk 2012

ISBN: 978-1-920568-06-1

Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige

vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames,

vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk

sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.

BCL105 Sakeberekeninge

©akademia (MSW) Bladsy 1

Inhoudsopgawe

Programoorsig ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 5555

Inleiding ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 6666

Vakleeruitkomste ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 8888

Woordomskrywing vir evaluering .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 9999

Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge ............................................................................................................................................................................................................................................................ 11111111

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 11

1.2 Verrykende bronne .................................................................................................... 12

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 12

1.4 Inleiding ....................................................................................................................... 13

1.5 Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie .............................................. 14

1.5.1 Die sakesiklus ............................................................................................................. 16

1.5.2 Ekonomiese aanwysers ............................................................................................ 17

1.5.3 Die ekonomie se rol in besigheid ............................................................................ 19

1.6 Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming ............................... 21

1.6.1 Die belangrikheid van sakeberekeninge in die sakeonderneming ..................... 21

1.6.2 Waarom is sakeondernemings onsuksesvol? ....................................................... 23

1.7 Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge ................................ 29

1.7.1 Voordele van die gebruik van sakeberekeninge ................................................... 30

1.7.2 Nadele van die gebruik van sakeberekeninge ...................................................... 31

1.8 Formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle . 32

1.8.1 Formules ..................................................................................................................... 32

1.8.2 Finansiële sakrekenaars ........................................................................................... 33

1.8.3 Rekenaarprogrammatuur ......................................................................................... 35

1.8.4 Rentetabelle ................................................................................................................ 37

1.9 Berekeninge in die analisering van ŉ sakeonderneming ..................................... 39

1.9.1 Finansiële rekeninge ................................................................................................. 39

1.9.2 Bestuursrekeninge ..................................................................................................... 43

1.9.3 Finansiële beplanning ............................................................................................... 44

1.10 Samevatting ................................................................................................................ 49

1.11 Selfevaluering ............................................................................................................. 51



Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 53535353




2.4 Inleiding ....................................................................................................................... 55

2.5 Tipes sakeberekeninge ............................................................................................. 55

2.5.1 Finansiële berekeninge ............................................................................................. 55

2.5.2 Operasionele berekeninge ....................................................................................... 56

2.5.3 Verhoudingsberekeninge .......................................................................................... 57

2.6 Basiese sakeberekeninge ........................................................................................ 59

2.6.1 Optel, aftrek en persentasies ................................................................................... 59

2.6.2 Vergelykings ............................................................................................................... 64

2.6.3 Gemiddeldes ............................................................................................................... 64

2.7 Basiese formules ....................................................................................................... 66

2.7.1 Korrelasies .................................................................................................................. 66

2.7.2 Formules in finansiële besluite ................................................................................ 69

2.7.3 Formules in operasionele besluite .......................................................................... 74

2.8 Basiese grafieke ......................................................................................................... 75

2.9 Finansiële rekenaarprogrammatuur ........................................................................ 81

2.10 Samevatting ................................................................................................................ 85

2.11 Selfevaluering ............................................................................................................. 86

Studie-eenheid 3: Koste en inkomste ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 87878787




3.4 Inleiding ....................................................................................................................... 89

3.5 Die verhouding tussen koste en inkomste ............................................................. 89

3.5.1 Wat is koste? .............................................................................................................. 89

3.5.2 Wat is inkomste? ........................................................................................................ 93

3.5.3 Wat is wins? ................................................................................................................ 93

3.6 Basiese kosteberekeninge ....................................................................................... 95

3.6.1 Gemengde koste ........................................................................................................ 95

3.6.2 Kontrole oor voorraad ............................................................................................... 99

3.7 Basiese inkomsteberekeninge ............................................................................... 101

3.7.1 Gelykbreekanalise ................................................................................................... 102



3.7.2 Die veiligheidsgrens ................................................................................................ 105

3.8 Kostekontrole ............................................................................................................ 107

3.8.1 Koste/volume/wins-analise ..................................................................................... 107

3.8.2 Teikeninkomste ........................................................................................................ 109

3.8.3 Sensitiwiteitsanalise ................................................................................................ 110

3.8.4 Debiteure en krediteure .......................................................................................... 111

3.9 Winsmaksimering ..................................................................................................... 113

3.9.1 Hoe word wins gemaksimaliseer? ......................................................................... 115

3.9.2 Die uitdagings van winsmaksimering .................................................................... 116

3.10 Samevatting .............................................................................................................. 117

3.11 Selfevaluering ........................................................................................................... 118

Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge ............................................ 121121121121

4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 121

4.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 122

4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 122

4.4 Inleiding ..................................................................................................................... 123

4.5 Die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente ................................... 123

4.5.1 Enkelvoudige rente .................................................................................................. 124

4.5.2 Saamgestelde rente ................................................................................................ 125

4.5.3 Tydwaarde van geld ................................................................................................ 125

4.5.4 Die effek van die tipe rente op die tydwaarde van geld ..................................... 126

4.5.5 Die Effektiewe rentekoers ....................................................................................... 136

4.6 Die gebruik van enkelvoudige en saamgestelde rente in besigheid ................ 139

4.6.1 Die belangrikheid van rentekoerse in besluitneming .......................................... 139

4.6.2 Faktore in beleggings/leningsbesluite .................................................................. 140

4.6.3 Voordeel uit rente ..................................................................................................... 142

4.7 Huidige en toekomstige waardes .......................................................................... 144

4.7.1 Die huidige waarde .................................................................................................. 145

4.7.2 Toekomstige waarde ............................................................................................... 147

4.8 Samevatting .............................................................................................................. 149

4.9 Selfevaluering ........................................................................................................... 150

Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele ............................................................................................................................................................................................................................ 153153153153

5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 153

5.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 154



5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 154

5.4 Inleiding ..................................................................................................................... 155

5.5 Beleggings en lenings ............................................................................................. 155

5.5.1 Wat is ŉ belegging? ................................................................................................. 155

5.5.2 Tipes beleggings ...................................................................................................... 157

5.5.3 Wat is ŉ lening? ....................................................................................................... 158

5.5.4 Tipes lenings ............................................................................................................. 159

5.6 Basiese leningberekeninge .................................................................................... 160

5.6.1 Die Nasionale Kredietwet ....................................................................................... 161

5.6.2 Paaiement ................................................................................................................. 161

5.6.3 Aflosbedrag ............................................................................................................... 164

5.7 Basiese beleggingsberekeninge............................................................................ 166

5.7.1 Beleggingsfaktore .................................................................................................... 167

5.7.2 Aantal periodes ........................................................................................................ 168

5.7.3 Beleggingspremies .................................................................................................. 170

5.8 Die belangrikheid van aandele .............................................................................. 171

5.8.1 Evaluering van aandele .......................................................................................... 173

5.8.2 Fundamentele analise ............................................................................................. 174

5.8.3 Beleid oor dividende ................................................................................................ 174

5.8.4 Die belangrikheid van dividende ............................................................................ 175

5.9 Wins, verlies en dividende op aandele ................................................................. 177

5.9.1 Wins en verlies op aandele .................................................................................... 180

5.9.2 Verdienste per aandeel ........................................................................................... 180

5.9.3 Prys tot verdienste vergelyking .............................................................................. 182

5.9.4 Dividende .................................................................................................................. 183

5.10 Samevatting .............................................................................................................. 183

5.11 Selfevaluering ........................................................................................................... 185

Opsomming van formules en berekenings .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 186186186186

Woordelys ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................189189189189

Bronnelys .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 190190190190

Selfevalueringsriglyne ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 193193193193



Programoorsig

Diploma in Kleinsakebestuur en Entrepreneurskap Eerstejaar

Ondernemings-bestuur

Studie-eenheid 1: Inleiding tot bestuur

Studie-eenheid 2: Beplanning

Studie-eenheid 3: Organisering

Studie-eenheid 4: Leiding

Studie-eenheid 5: Beheer

Beginsels van Ekonomie en

Entrepreneurskap

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie

Studie-eenheid 2: Die beginsels van

Ekonomie

Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese

konsepte vir die entrepreneur

Studie-eenheid 4: Hoe die

entrepreneur die ekonomie beïnvloed

Studie-eenheid 5: Finansiering vir die

entrepreneur

Finansiële Bestuur

Studie-eenheid 1: Beginsels van

finansiële bestuur

Studie-eenheid 2: Finansiële state

Studie-eenheid 3: Bedryfsinkomste

Studie-eenheid 4: Bedryfsuitgawes

Studie-eenheid 5: Finansiële

verslagdoening

Bemarking

Studie-eenheid 1: Beginsels van

bemarking

Studie-eenheid 2: Bemarkings-

bestuur


navorsing


kommunikasie

Studie-eenheid 5: Gebruik van tegnologie in bemarking

Kliëntediens en Etiek

Studie-eenheid 1: Kliëntediens en

etiek

Studie-eenheid 2: Kliënte en

kliëntebehoeftes

Studie-eenheid 3: Kliëntediens

Studie-eenheid 4: Etiese gedrag in die

onderneming

Studie-eenheid 5: Etiese gedrag teenoor kliënte

Sake-berekeninge

Studie-eenheid 1: Inleiding tot

Sakeberekeninge

Studie-eenheid 2: Basiese

berekeninge

Studie-eenheid 3: Koste en Inkomste

Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde

renteberekenings

Studie-eenheid 5: Belegging, lenings

en aandele

Bedryfs-kommunikasie

Studie-eenheid 1: Bedryfs-

kommunikasie

Studie-eenheid 2: Vereistes vir effektiewe

kommunikasie

Studie-eenheid 3: Kommunikasie-

vaardighede

Studie-eenheid 4: Sake-

korrespondensie

Studie-eenheid 5: Sakevergaderings



Inleiding

Berekeninge word op elke vlak van handel gebruik. In elke sakeonderneming kom daar

basiese berekeninge voor soos bv. die tel van geld. Meer ingewikkelde berekeninge word

ook gebruik om bv. die kontantvloei, winsgewendheid en winsgrense te bepaal. Daar vind

baie transaksies binne die sakeonderneming plaas wat ŉ kennis van berekeninge noodsaak.

Die belangrikste aspek van sakeberekeninge is om die verskil tussen inkomste en uitgawe te

verstaan. Die berekening van koste en uitgawes, asook die vooruitskatting daarvan, is baie

belangrik vir die sakeonderneming se voortbestaan. Die toekoms van die sakeonderneming

is afhanklik van kontantvloei. Die kontant van die sakeonderneming word gewoonlik belê

om die winsgrens van die sakeonderneming te verhoog. Die finansiële bestuurder van die

sakeonderneming moet dus oor kennis beskik van beleggings om te verseker dat die

sakeonderneming se wins gemaksimaliseer word.

Die sakeonderneming se posisie binne die makro-ekonomie moet gereeld geëvalueer word

om te verseker dat werksaamhede binne die mikro-omgewing aangepas word om

veranderinge in die groter ekonomie te akkommodeer. Die sakeonderneming se reaksie op

veranderinge in die ekonomie, bv. prysaanpassings kan ŉ groot verskil maak in

winsgewendheid en groter markaandeel verseker.

Verskillende formules word gebruik om berekeninge te doen. Die finansiële bestuurder van

die sakeonderneming is gewoonlik verantwoordelik vir hierdie berekeninge en maak dikwels

gebruik van gesofistikeerde rekenaarprogramme en finansiële sakrekenaars. Die bestuur

van die sakeonderneming beskik gewoonlik nie oor uitgebreide finansiële kennis nie en

daarom moet die resultate van berekeninge in ŉ verstaanbare vorm aan hulle oorgedra

word. Die gebruik van grafieke en tabelle om vergelykings te tref tussen jare of kwartale, is

ŉ gewilde manier om voorstellings aan die bestuur te maak. Dit is belangrik dat hierdie

inligting verstaanbaar en ook akkuraat is om die bestuur in staat te stel om die beleid, visie,

missie en doelwitte van die onderneming aan te pas.



(http://office.microsoft.com/en-

za/images/results.aspx?qu=calculaations&ex=1&origin=FX102348363&Download=MC9004

38779&ext=JPG&AxInstalled=1&c=0)



Vakleeruitkomste

Kennis en begrip

Na voltooiing van die vak SAKEBEREKENINGE sal jy in staat wees om jou kennis en

begrip te demonstreer van:

• Sakeberekeninge

• Basiese berekeninge

• Koste en inkomste

• Eenvoudige en saamgestelde renteberekeninge

• Beleggings, lenings en aandele

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Die nut van sakeberekeninge in die sakeonderneming en die ekonomie te verstaan.

• Tussen die verskillende tipes sakeberekeninge te onderskei.

• Basiese sakeberekeninge te kan doen.

• Die verhouding tussen koste en inkomste te verduidelik.

• Basiese koste- en inkomsteberekeninge te kan doen.

• Tussen eenvoudige en saamgestelde rente te onderskei.

• Eenvoudige en saamgestelde rente te bereken.

• Tussen beleggings, lenings en aandele te onderskei.

• Basiese beleggings-, lenings- en aandeelberekenings te doen.



Woordomskrywing vir evaluering

In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word

om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die

woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Werkwoord Omskrywing

Wanneer daar van jou

verwag word om te:

Moet jy die volgende doen:

Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort.

Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde.

Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou

antwoord (verklaring/verduideliking) neer.

Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik.

Kategoriseer/

klassifiseer

Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde

items/voorwerpe behoort.

Analiseer Om iets te ontleed.

Evalueer Bepaal die waarde van ŉ stelling/stelsel/beleid/ens.

Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ŉ praktiese probleem.

Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ŉ beleid/dokument/ stelsel/ens.



Notas



Studie-eenheid 1: Inleiding tot sakeberekeninge

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die

volgende te demonstreer:

• Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie

• Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming

• Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge

• Formules, finansiӫle sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle

• Berekeninge in die analisering van ŉ sakeonderneming.

Vaardighede


• Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie te ondersoek en te verduidelik.

• Die gebruik van berekeninge in die sakeonderneming te ondersoek en te

verduidelik.

• Die voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge te lys.

• Die gebruik van formules, finansiӫle sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en

rentetabelle in sakeberekeninge te verduidelik.

• Die gebruik van sakeberekeninge in die analisering van die sakeonderneming te

verduidelik.



1.2 Verrykende bronne

• http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-Economics.htm

• http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financial-

calculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Deflasie Wanneer die prys van goedere en dienste verlaag (die

verbruikersprysindeks) en dit makliker word vir verbruikers

om te spandeer.

Ekwiteit Die eienaars of aandeelhouers se belang in die

sakeonderneming. Die kapitaal wat deur die eienaar in die

sakeonderneming gestort word.

Finansiële state Finansiële state verwys na die inligting wat deur ŉ

sakeonderneming in ŉ spesifieke formaat saamgevat word om

die finansiële stand van die sakeonderneming te weerspieël.

Fiskale Beleid Die aksies wat deur die regering van die land geneem word

wat die ekonomie van die land beïnvloed, bv.

belastingverhogings. Indien belasting verhoog, het die

verbruiker minder geld om te spandeer en sodoende word die

ekonomie van die land beïnvloed.

Gelykbreekpunt Is die inkomste wat deur die sakeonderneming genereer word

genoeg om die uitgawes te dek? Die punt waar die inkomste

gelyk is aan die uitgawes.

Inflasie Wanneer die prys van goedere en dienste verhoog (die

verbruikersprysindeks) en dit moeiliker raak vir verbruikers om

te spandeer.

Koste van verkope Die waarde van die materiaal, direkte arbeid en oorhoofse



kostes om ŉ produk te vervaardig of aan te koop.

Kwantitatiewe metodes Metodes wat meetbaar is in terme van getalle.

Likiditeit Hoe vinnig die bates van die sakeonderneming in kontant

omgeskakel kan word. Geld (note en sente) is die mees likied

omdat dit dadelik aangewend kan word.

Monetêre beleid Die aksies wat deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank

geneem word wat die grootte en tempo van die groei van geld

bepaal, bv. ŉ verandering in die repokoers of die bedrag geld

wat ŉ bank op die perseel mag aanhou.

Oorhoofse kostes Die kostes wat aangegaan word om die sakeonderneming aan

die gang te hou. Dit is noodsaaklike kostes soos bv. huur,

salarisse, skryfbehoeftes, ens.

Prysoorlog Wanneer daar te veel van dieselfde produk beskikbaar is in

die mark en sakeondernemings pryse aanpas om

kompeterend te bly.

Repokoers Die koers waarteen die Suid-Afrikaanse Reserwebank geld

aan kommersiële banke leen.

1.4 Inleiding

Die beweging in die ekonomiese omgewing van ŉ land kan die werksaamhede van ŉ

sakeonderneming beïnvloed. Die sakeonderneming moet die makro-ekonomie verstaan om

hulle in staat te stel om betyds te reageer op moontlike risiko’s. Sakeberekeninge word

gebruik om te bepaal hoe gesond die sakeonderneming is in vergelyking met soortgelyke

sakeondernemings in die industrie, maar ook in vergelyking met die ekonomiese beweging

van ŉ land.

Daar is voordele en nadele verbonde aan die gebruik van sakeberekeninge, maar dit is

noodsaaklik om die welstand van die sakeonderneming te moniteer en doeltreffende

bestuursbesluite moontlik te maak.

Sakeberekeninge sluit die gebruik van formules, finansiële sakrekenaars, programmatuur en

rentetabelle in. Hierdie hulpmiddels word gebruik om die sakeonderneming se

werksaamhede, vordering, voorspellings en welstand te analiseer.



1.5 Die gebruik van sakeberekeninge in die ekonomie

Die ekonomie verwys na die produksie en verbruik van goedere en dienste in ŉ spesifieke

area of land. In elke land word daar bepaal waar skaars hulpbronne aangewend word, om

die maksimum voordeel daaruit te bekom. ŉ Studie van ekonomie sal die volgende vrae

beantwoord:

• Hoe word pryse en hoeveelhede bepaal?

• Hoeveel waarde skep markte vir die samelewing?

• Hoe beïnvloed belasting en regulasies ekonomiese waarde?

• Hoe beïnvloed die skaarsheid van sekere goedere en dienste die mark?

• Hoe sakeondernemings kompeteer om wins te maksimaliseer?

• Hoe huishoudings besluit watter produkte om te gebruik en hoeveel om te spaar?

• Waarom groei sekere lande se ekonomie vinniger as ander?

• Watter effek die monetêre en fiskale beleid het op ekonomiese voorspoed?

• Hoe word rentekoerse bepaal?

(aangeneem uit: http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-

Economics.htm)

Ekonomie word in twee velde verdeel:

Figuur 1.1: Mikro- en makro-ekonomie

(aangeneem uit: http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-

Economics.htm)

Die ekonomiese gedrag van

individuele eenhede binne die groter ekonomie, bv. 'n

persoon, huishouding,

onderneming of industrie.

Mikro-ekonomie Die gedrag van die

groter ekonomie.

Fokus op die prestasie van

nasionale

inkomste en prestasie.

Makro-ekonomie



� Die mikro-ekonomie

In die mikro-ekonomiese omgewing word daar gepoog om die gedrag van individuele

sakeondernemings te bestudeer. Die aanvraag van goedere en dienste in die mark word

bestudeer en die pryse daarvan word bepaal. Sakeondernemings wend hulpbronne aan om

goedere en dienste te produseer. ŉ Mikro-ekonomiese analise sal bepaal hoe hierdie

hulpbronne aangewend moet word in die produksieproses. Die mikro-ekonomie is belangrik

vir die volgende redes:

• Dit wys hoe pryse van produkte en dienste bepaal word en watter faktore ŉ rol speel

in die produksieproses.

• Dit verduidelik die effektiwiteit van die verspreiding en verbruik van goedere en

dienste.

• Dit wys hoe ŉ individuele sakeonderneming presteer binne ŉ mark.

(aangeneem uit: http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm)

� Die makro-ekonomie

Die makro-ekonomie het te doen met die totale nasionale inkomste, uitgawes, werkloosheid,

totale verbruik, besparing en beleggings. Die makro-ekonomie behels nie die bepaling van

pryse of individuele uitsette nie, maar die vlak van pryse en die totale uitset van die land.

Die makro-ekonomie behels ook die studie van die probleme rakende resessie, inflasie en

die beleid wat in plek gestel word om hierdie probleme te oorkom. Die belangrikheid van die

makro-ekonomie kan soos volg saamgevat word:

• Die bepaling van totale inkomste en werkloosheid.

• Die bepaling van die algemene vlak van pryse.

• Die formulering van ekonomiese beleid om ekonomiese groei en stabiliteit te

verseker.

• Die formulering van beleid om die sakesiklus te beheer, bv. inflasie en deflasie.

• Die analisering van internasionale handel, bv. die effek van die wisselkoers.

(aangeneem uit: http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm)



1.5.1 Die sakesiklus

Die sakesiklus verwys na die wisselende ekonomiese aktiwiteite wat die ekonomie oor die

langtermyn beïnvloed. Die vyf stadiums van die sakesiklus is:

• Groei – ŉ Tydperk van vooruitgang waar die ekonomie uitbrei en floreer.

• Piek – Die hoogtepunt in die siklus waar die ekonomiese status van die land

op sy beste is.

• Insinking – ŉ Tydperk van agteruitgang waar die ekonomie swakker presteer.

• Laagtepunt – ŉ Laagtepunt of trog waar die land moontlike resessie in die gesig

staar.

• Herstel – ŉ Tydperk waar die ekonomie herstel en selfs beter funksioneer as die

vorige piek.

Figuur 1.2: Die sakesiklus

(aangeneem uit: http://www.investopedia.com/terms/b/businesscycle.asp#ixzz0xOk15e6o)

Herstel Vooruitgang

Uitbreiding Inkrimping

Piek

Ekonom

ie

Tyd



Die sakesiklus is nie noodwendig voorspelbaar nie en kan wissel in terme van tyd,

gereeldheid en grootte.

Sekere ekonomiese aanwysers word gereeld gepubliseer om sakeondernemings die

geleentheid te gee om te bepaal in watter stadium van die sakesiklus die ekonomie verkeer.

Dit stel die sakeonderneming in staat om betyds maatreëls in plek te stel in reaksie op die

ekonomiese beweging.

1.5.2 Ekonomiese aanwysers

Ekonomiese aanwysers word gebruik om die stand van die land se ekonomie aan te dui. Om

ŉ ekonomiese analise uit te voer, word daar dikwels van kwantitatiewe metodes gebruik

gemaak. Kwantitatiewe metodes behels wiskundige en statistiese berekeninge wat die

huidige ekonomiese stand vergelyk met vorige periodes. Daar word in die ekonomiese

omgewing van verskeie formules en modelle gebruik gemaak om vergelykings te tref,

grense en afwykings te bepaal en funksies te identifiseer.

Die mees algemene ekonomiese aanwysers wat deur sakeondernemings gebruik word, is

die aandele-indeks, die bruto binnelandse produk (BBP), die verbruikersprysindeks en die

inflasiesyfer.

� Aandele-indeks

In Suid-Afrika word daar dikwels na die aandele-indeks verwys as die Johannesburgse

Aandelebeurs. Die aandelebeurs is die mark waar ŉ maatskappy se aandele verhandel

word. Dit is ŉ georganiseerde finansiële mark, waar aandele gekoop en verkoop word op

die basis van vraag en aanbod.

ŉ Sakeonderneming neem ŉ besluit om op die aandelebeurs genoteer te word sodat

aandele in die sakeonderneming verhandel kan word. Die besluit word gebaseer op ŉ

realistiese evaluasie van die sakeonderneming, die bestuur, die hulpbronne, die

langtermynstrategie en -doelwitte. Die tydsberekening wanneer om te noteer moet ook

oorweeg word in terme van die toestand waarin die mark verkeer en hoe die

sakeonderneming presteer.



Figuur 1.3: Die logo van die Johannesburgse aandelebeurs

(http://www.jse.co.za/Home.aspx)

� Werkloosheidsyfer

Werkloosheid verwys na alle persone wat nie ekonomies aktief is nie. Hulle word as

ekonomies onaktief beskou omdat hulle nie kan spandeer nie en dus nie ŉ bydrae tot die

ekonomie kan lewer nie.

Werkloosheid veroorsaak ŉ vermorsing van skaars hulpbronne en het ŉ groot impak op die

ekonomiese groei van ŉ land. Omdat die regering ŉ verantwoordelikheid het om, bv.

werklose persone op te lei om die arbeidsmark te betree, aandag te gee aan behuising,

sanitêre fasiliteite, ens. het ŉ hoӫ werkloosheidsyfer groot uitgawes tot gevolg. Persone wat

nie ekonomies aktief is nie, betaal nie belasting nie en daarom is die inkomste wat

gegenereer word minder.

As die werkloosheid verminder kan word, kan die nasionale uitset verhoog word en

ekonomiese groei bewerkstellig word.

� Bruto binnelandse produk

Die bruto binnelandse produk (BBP) is een van die mees bekende en gebruikte ekonomiese

aanwysers. Dit verwys na die totale waarde van die goedere en dienste wat in die ekonomie

geskep word. Die bruto binnelandse produk word bereken op grond van internasionale

standaarde en is ŉ aanduiding van hoe gesond ŉ land se ekonomie is. Die BBP behels die

private en openbare gebruik van goedere en dienste, regeringsuitgawes, beleggings,

invoere en uitvoere.

Alhoewel die berekening van die BBP ŉ ingewikkelde proses behels, kan dit basies soos

volg uitgedruk word:



BBP = V+R+BK+(TU –

TI)

Waar:

V – Verbruik

R – Regeringsuitgawes

BK – Besigheidspandering op

kapitaal

TU – Totale uitvoere

TI – Totale invoere

(aangeneem uit: http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh)

Die BBP word gewoonlik uitgedruk in die vorm van ŉ vergelyking met die vorige kwartaal of

jaar. As die jaar-tot-jaar BBP dus styg met 2% beteken dit dat die ekonomie gegroei het met

2% oor die laaste jaar.

� Verbruikersprysindeks en inflasie

Die verbruikersprysindeks meet die prys van goedere en dienste. Wanneer die verandering

positief is, verwys dit na inflasie en wanneer dit negatief is, na deflasie.

Hoe laer die werkloosheidsyfer daal, hoe beter gaan dit met die ekonomie en dit veroorsaak

ŉ verhoging in aanvraag wat op sy beurt ŉ verhoging in pryse veroorsaak. Hulpbronne word

skaarser en veroorsaak ŉ verdere verhoging in pryse.

1.5.3 Die ekonomie se rol in besigheid

Sakeondernemings wat op die aandele-indeks genoteer is, kan op ŉ daaglikse basis hulle

prestasie meet. Goeie prestasie beteken dat die publiek vertroue het in die

sakeonderneming en swak prestasie beteken dat die sakeonderneming sekere besluite

moet heroorweeg om die publiek se vertroue te herstel.

Ekonomiese aanwysers word gebruik om voorspellings te maak oor die toekomstige

werksaamhede van die sakeonderneming. Ekonomiese analise is ŉ belangrike

bestuursinstrument wanneer daar besluite geneem word oor die sakeonderneming se

sakeplan. Dit is nie noodsaaklik dat sakeondernemings ingewikkelde berekeninge moet

Formule



doen wanneer die ekonomie geanaliseer word nie, maar ekonomiese modelle en inligting

wat daaruit verkry word, kan gebruik word om basiese besluite te neem.

Dit is belangrik dat ŉ sakeonderneming, bv. inflasie- en rentekoerse verstaan sodat die

pryse van goedere en dienste aangepas kan word wanneer nodig. ŉ Sakeonderneming

moet dus die raamwerk van die ekonomie en die gevolge van ekonomiese aktiwiteite

verstaan om te bepaal hoe die sakeonderneming daarop gaan reageer.

Ekonomiese inligting word dan tesame met die interne sakeberekeninge gebruik om te

verseker dat:

Figuur 1.4: Belangrikheid van ekonomiese inligting en berekeninge vir die

sakeonderneming

(Bron: Outeur, 2011)

Gevallestudie 1.1

Sarel Sente is die finansiӫle bestuurder van ŉ internasionale bierbrouery. Dit is sy

verantwoordelikheid om bestuur in te lig oor die ekonomiese toestand van die land en ook

om aanbevelings te maak oor moontlike strategieӫ om voordeel in die mark te behou.

Hy verkry die onderstaande grafiek om hom behulpsaam te wees in die proses. Die grafiek

toon die kwartaallikse Bruto Binnelandse Produk (BBP) van Suid-Afrika vir die tydperk 2007

tot 2011. Die BBP het met 1.3% gegroei in die tweede kwartaal van 2011 maar ŉ rekord

laagtepunt bereik in Maart 2009.

Die

sakeonderneming

fokus op die langtermynvisie en

om kompeterend te

bly in die mark

Wins vir die

sakeonderneming

gemaksimaliseer word

Prysaanpassings

betyds gemaak word



(aangeneem uit: http://www.tradingeconomics.com/south-africa/gdp-growth)

1. Bespreek hoe Sarel bogenoemde inligting van toepassing kan maak op die

sakeonderneming.

2. Verduidelik wat die moontlike oorsaak kan wees van die laagtepunt in 2009.

3. Watter gevolgtrekking kan Sarel maak as hy hierdie grafiek vergelyk met Figuur 1.2:

Die sakesiklus?

1.6 Die gebruik van sakeberekeninge in die sakeonderneming

Om die sakeonderneming doeltreffend te bestuur is dit belangrik dat die finansiële state van

die onderneming verstaan word. Basiese berekeninge, gebaseer op die inligting wat vervat

is in finansiële state, kan die bestuur van die sakeonderneming in staat stel om besluite te

neem en aksies in plek te stel om moontlike toekomstige risiko’s uit te skakel.

Die doel van die finansiële bestuurder is om betroubare en bruikbare inligting rakende die

sakeonderneming se finansiële prestasie te verskaf en die algemene toestand van die

sakeonderneming binne die mikro- en makro-ekonomie te evalueer.

1.6.1 Die belangrikheid van sakeberekeninge in die sakeonderneming

Dit is belangrik om die finansiële state van die sakeonderneming op ŉ gereelde basis te

hersien en te evalueer. Om egter baat te vind by die inligting wat vervat is in die finansiële



state, moet dit op so manier voorgelê word dat akkurate vergelykings getref kan word.

Geïsoleerde syfers beteken niks en kan misleidend wees. Syfers moet omgeskakel word in

ŉ formaat waar dit vergelyk kan word met:

Figuur 1.5: Vergelyking van finansiële syfers

(aangeneem uit: Johnson, 2009:5)

Deur die finansiële state van die sakeonderneming gereeld te evalueer, die nodige

berekeninge te doen en vergelykings te tref, word die bestuur in staat gestel om te bepaal

watter aksies geneem moet word om moontlike risiko’s uit te skakel.

Die areas wat gemoniteer moet word om die sukses van die sakeonderneming te bepaal, is

die volgende:

Winsgewendheid van die sakeonderneming gebaseer op bruto wins

en uitgawes.

Genereer die sakeonderneming genoeg inkomste om uitgawes te dek

– gelykbreekpunt?

Hoe solvent is die sakeonderneming en waar word fondse

aangewend?

Hoe doeltreffend word geld belê?

Hoe doeltreffend word voorraad bestuur?



Hoe doeltreffend word debiteure en krediteure bestuur?

Is daar genoeg kontant beskikbaar?

Tabel 1.1: Bepaal die sukses van die sakeonderneming


1.6.2 Waarom is sakeondernemings onsuksesvol?

Indien die sakeonderneming ŉ wins toon aan die einde van elke maand, is dit nie

noodwendig ŉ aanduiding dat die sakeonderneming suksesvol funksioneer nie.

Wins is slegs ŉ beraming van die verkope minus die uitgawes en word beïnvloed deur

faktore soos waardevermindering en die vlakke van voorraad. Dit is daarom noodsaaklik dat

sakeondernemings gereeld finansiële en operasionele prestasie meet.

Daar is verskeie berekenings wat die sakeonderneming kan gebruik om sukses te verseker

en betyds regstellende stappe te neem.

Die belangrikste redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is:

• Tekort aan kontant

• Onvoldoende wins

• Swak bestuur

� Tekort aan kontant

Daar is verskeie faktore wat kan bydra tot ŉ tekort aan kontant in die sakeonderneming.



Tabel 1.2: Tekort aan kontant


Eienaars neem fondse

•Eienaars neem te veel wins van die sakeonderneming. 'n Gedeelte van die wins

moet oorgedra word na die volgende jaar om voorsienning te maak vir moontlike

kapitale uitgawes.

Vinnige uitbreiding

•Om vinnige uitbreiding te hanteer, word daar te veel voorraad aangekoop en die

kapitaal is nie voldoende om daarvoor voorsienning te maak nie.

Stadige omskakeling van bates

•Die waarde van vaste bates is groter as lopende bates en kan nie vinnig

omgeskakel word in kontant nie.

Swak kontantvloeibeplanning

•Daar word nie voorsiening gemaak vir buitengewone uitgawes nie.

Debiteure betaal nie

•Dit kan gebeur dat 'n groot debiteur nie sy rekening betaal nie, wat die

sakeonderneming se kontantvloei negatief kan beïnvloed.

Onverwagte uitgawes

•Daar word nie voorsiening gemaak vir onverwagte uitgawes, soos 'n verhoging in

rentekoerse, nie.

Swak verkope

•'n Onverwagte daling in verkope.

Te veel voorraad

•Te veel voorraad voorhande of voorraad wat nie verkoop nie.

Diefstal en bedrog

•Diefstal of bedrog deur personeel wat toegang tot voorraad en geld het.



Om bogenoemde probleme uit te skakel kan daar van die volgende moontlike berekeninge

gebruik gemaak word:

Berekeninge

• Bedryfskapitaalverhouding (Current ratio)

• Vuurproefverhouding (Quick ratio)

• Debiteure handelsiklus en betalingsperiode

• Krediteure handelsiklus en betalingsperiode

• Voorraadomsetsnelheid (Stock turnover rate)

Tabel 1.3: Berekeninge om tekort aan kontant te identifiseer


� Onvoldoende wins

Swak winsgrense is die resultaat van ŉ gebrek aan kontrole oor die koste van verkope en

uitgawes. Ander faktore wat die wins van die sakeonderneming kan beïnvloed, is:

Personeelkostes Personeelkostes is gewoonlik een van die grootste

operasionele uitgawes van die sakeonderneming. Dit is

soms makliker om personeel in poste, waar hulle

onproduktief is, te hou, as om personeelvermindering toe te

pas wat die probleem dalk kan oplos.

Kompetisie Ernstige kompetisie of die gebrek daaraan kan die

winsgrens van die sakeonderneming beïnvloed. Ernstige

kompetisie kan tot te veel van dieselfde produkte in die mark

lei, wat ŉ prysoorlog tot gevolg kan hê. Swak kompetisie

kan die vraag en aanbod van die produk beïnvloed.

Verskaffers ŉ Verhouding met ŉ nuwe verskaffer begin gewoonlik met

lae pryse wat skielik kan verhoog oor die verloop van tyd.

As die verskaffer swak kwaliteit produkte lewer kan dit



kliëntetevredenheid beïnvloed wat oor die langertermyn die

omset kan verlaag.

Produklewensiklus Verminderde aanvraag, veral vir produkte wat

seisoengebonde is. Sakeondernemings moenie net fokus

op produkte wat, bv. net in die wintermaande in aanvraag is

nie.

Hoë oorhoofse

kostes

Maak seker dat oorhoofse kostes, bv. huur van geboue nie

te hoog word nie.

Toerusting Wanneer dit nodig is, moet daar in nuwe toerusting belê

word. Die onderhoudskoste op ou toerusting kan hoër wees

as om nuwe toerusting aan te koop.

Navorsing en

ontwikkeling

Die sakeonderneming moet oor goeie kennis van die mark

beskik waarin hy opereer – wat kliënte benodig en wat die

neigings in die mark is.

Bemarking Verseker doeltreffende bemarkingsaksies en identifiseer die

mediums waardeur moontlike kliënte maklik bereik kan

word.

Kliënte Moenie net op sleutelkliënte fokus nie. Om een sleutelkliënt

te verloor, kan groot gevolge vir die sakeonderneming inhou.

Tabel 1.4: Faktore wat die wins van ŉ sakeonderneming beïnvloed


Om bogenoemde probleme uit te skakel, kan daar van die volgende moontlike berekeninge




Berekeninge

• Persentasiekoste van verkope

• Bruto winsgrens (Gross profit margin)

• Uitgaweverhoudings (Expense ratios)

• Personeelproduktiwiteitsverhouding (Staff Productivity Ratio)

• Omsetsnelheid van voorraad

Tabel 1.5: Berekeninge om winsgrens te bepaal


� Swak bestuur

Alhoewel daar baie oorsake is wat sakeondernemings laat faal, is een van die grootste

oorsake die swak bestuur van personeel – dit kan tot 50% van gevalle verteenwoordig.



Faktore wat bydra tot die situasie, is soos volg:

Tabel 1.6: Swak bestuur


Om bogenoemde probleme uit te skakel, kan daar van die volgende moontlike berekeninge


Die algemene reputasie van die sakeonderneming en openbare verhoudinge word

deur swak bestuur beïnvloed

Personeelverhoudinge en personeelomsetsnelheid kan tot gevolg hê dat bykomende

fondse spandeer moet word op, bv. opleiding

Swak kommunikasie met personeel kan motivering beïnvloed en 'n inlvoed hê op

kliëntediens

'n Gebrek aan motivering en dissipline kan lei tot probleme soos: Lae produktiwiteit,

diefstal, afwesigheid en swak tydbestuur

Die nodige personeelopleiding vind nie plaas nie, en daarom kan personeel nie

sekere funksies verrig nie

Verkeerde of ongekwalifiseerde personeel word gewerf vir 'n spesifieke doel



Berekeninge

• Personeelproduktiwiteitsverhouding (Staff Productivity

Ratio)

• Personeelkostes as ŉ persentasie van verkope

Tabel 1.7: Berekeninge om die gehalte van bestuur te bepaal


1.7 Voordele en nadele van die gebruik van sakeberekeninge

Die kennis wat opgedoen word deur sakeberekeninge, help ŉ sakeonderneming om die

prestasie van die onderneming, die onderneming se posisie in die mark en die toekoms van

die onderneming te verstaan.

Statistiese analises wat bekom word deur opnames en vraelyste, kan in die vorm van

grafieke, persentasies en vergelykings voorgelê word, en is behulpsaam in die bereiking van

doelwitte.

Sakeondernemings moet weet wanneer om pryse aan te pas en daarom is kennis van

rentekoerse en inflasie baie belangrik vir die voortbestaan van die onderneming. Wins en

verlies asook kontantvloeiberamings stel die sakeonderneming in staat om doelwitte te

bereik of aan te pas.

Daar is dus verskeie voordele wat berekeninge vir die sakeonderneming inhou, maar neem

in ag dat berekeninge gedoen kan word met onvolmaakte inligting. In tye van natuurlike

rampe, is dit moeilik om voorspellings te maak en kan berekeninge gebaseer word op

verkeerde inligting. Daar word ook aangeneem dat mense rasioneel optree, maar die

realiteit is dat besluitneming dikwels gebaseer word op vrees vir die gevolge of die risiko’s

wat dit inhou.

� Die agenteprobleem

Die personeel wat verantwoordelik is vir die finansiële bestuur van die sakeonderneming,

tree as agente vir die eienaars van die onderneming op. Daar word sekere

besluitnemingsmag aan finansiële bestuurders toegeken wat hulle in staat stel om die

finansies van die sakeonderneming te bestuur.



Teoreties sal die finansiële bestuurder se doel

wees om wins vir die eienaars of

aandeelhouers van die onderneming te

maksimaliseer, maar in werklikheid is

personeel bekommerd oor werksekuriteit,

persoonlike rykdom en ander finansiële

voordele.

Die risiko’s wat sekere besluite vir die

personeel inhou, kan besluitneming beïnvloed

en nie noodwendig maksimum wins vir die

eienaars van die sakeonderneming verseker

nie. Hierdie verskynsel staan bekend as die

agenteteorie (aangeneem uit: Lawrence,

2010:17).

In die berekening van ŉ sakeonderneming se finansiële gesondheid, kan die agenteteorie ŉ

rol speel en eienaars moet verseker dat die berekeninge wat aan hulle voorgelê word, korrek

verstaan word om doeltreffende besluitneming moontlik te maak.

Een van die maniere wat sakeondernemings gebruik om die agenteprobleem aan te spreek,

is om aandele in die sakeonderneming vir sy werknemers aan te bied.

1.7.1 Voordele van die gebruik van sakeberekeninge

� Die analisering van finansiële state

Om die finansiële posisie van die sakeonderneming te

verstaan, word daar gebruik gemaak van

verhoudingsberekeninge om finansiële state te ontleed.

Die inligting wat hieruit bekom word, kan dan gebruik

word om besluite te neem wat voordelig vir die

sakeonderneming is.

Voordele van sakeberekeninge



� Om doeltreffendheid te moniteer

Die doeltreffendheid van die sakeonderneming word gemoniteer. Sakeberekeninge is nie

net behulpsaam in die monitering van werksaamhede en doeltreffende bestuur nie, maar dui

ook aan hoe bates gebruik word en hoe wins verdien word.

� Identifiseer swakpunte

Alhoewel die sakeonderneming se algemene prestasie goed kan wees, kan

sakeberekeninge behulpsaam wees om moontlike swakplekke uit te wys. Die bestuur van

die sakeonderneming kan dan aandag gee aan swakpunte en regstellende stappe neem.

� Beplanning

Sakeberekeninge kan net uitgevoer word op historiese inligting, maar hierdie inligting kan

gebruik word om voorspellings te maak oor toekomstige aksies en neigings. Berekeninge is

dus behulpsaam in die toekomstige aksies van die sakeonderneming.

� Vergelyking

Dit is belangrik dat die sakeonderneming weet hoe prestasie oor ŉ aantal jare verloop.

Berekeninge wat historiese inligting vergelyk met die huidige jaar of toekomstige beplanning,

stel die sakeonderneming in staat om nie net die onderneming se groei nie, maar ook die

verskillende afdelings se prestasie te meet. Vergelykings met ander ondernemings in die

industrie, is ook belangrik omdat dit moontlike kompetisie kan uitskakel.

1.7.2 Nadele van die gebruik van sakeberekeninge

Sakeberekeninge hou nie noodwendig net voordele vir die sakeonderneming in nie. Daar is

verskeie aspekte wat akkurate berekeninge kan belemmer:

• Berekeninge wat groot afwykings toon van die norm, is slegs ŉ aanduiding dat iets

verkeerd is. Verdere intensiewe analises moet uitgevoer word om die oorsake van die

probleem te identifiseer.

• ŉ Enkele berekening verskaf nie genoeg inligting om die algemene prestasie van die

sakeonderneming te meet nie. ŉ Kombinasie van berekeninge sal gewoonlik ŉ meer

akkurate refleksie van prestasie weerspieël.



• Wanneer berekeninge gebruik word om vergelykings te tref, moet finansiële state

gebruik word wat in dieselfde tydgleuf van die verskillende jare opgestel is. Indien dit

nie gebeur nie, kan dit foutiewe inligting weerspieël wat foutiewe gevolgtrekkings kan

veroorsaak.

• Geouditeerde finansiële state moet gebruik

word anders kan die berekeninge wat daaruit

bekom word, nie ŉ korrekte refleksie wees van

die sakeonderneming se welstand nie.

• Die resultate van berekeninge kan beïnvloed

word deur faktore soos inflasie.

(aangeneem uit: Lawrence, 2010:49)

Sakeberekeninge kan net ŉ aanduiding gee van die sakeonderneming se historiese en

huidige toestand. Toekomstige gebeure en moontlike gebeure in die ekonomie van die land,

is moeilik voorspelbaar en daarom moet soveel as moontlik inligting versamel word wanneer

die waarde van ŉ sakeonderneming bepaal word.

1.8 Formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle

Daar is verskeie hulpmiddels wat gebruik kan word om berekeninge te doen in die

sakewêreld. Die gebruik van formules is die mees algemene metode maar finansiële

sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle, vergemaklik die proses en skakel

raaiwerk uit.

1.8.1 Formules

� Wat is ŉ formule?

ŉ Formule kan beskou word as die formasie van reëls in ŉ gegewe logiese taal. Dit is ŉ

standaard stel feite of getalle wat gebruik word om berekenings te doen.

Die HAT (2009) definieer ŉ formule as:

“waarde wat in algemene tekens of letters uitgedruk is,

en dien as grondslag vir berekeninge.”

Nadele van sakeberekeninge



� Waar word formules gebruik?

In die sakeomgewing word daar van formules gebruik gemaak om die welstand van die

sakeonderneming te bepaal en selfs om toekomstige bankrotskap te voorspel. Daar word

na hierdie formules verwys as finansiële verhoudingsberekeninge.

Die inligting wat gebruik word in verhoudingsberekeninge word meestal uit die finansiële

state verkry. Verhoudingsberekeninge word binne die sakeonderneming gebruik om die

volgende redes:

• Om die likiditeit van die sakeonderneming te bepaal

• Om sekere aktiwiteite binne die sakeonderneming te meet

• Om skuldverhoudings te bepaal

• Om winsgewendheid te bepaal

• Om tendense in die mark te bepaal

1.8.2 Finansiële sakrekenaars

Terwyl sakeberekeninge gedoen kan word sonder die gebruik van finansiële sakrekenaars,

kan dit baie tyd bespaar. Daar is verskeie finansiële sakrekenaars beskikbaar, maar almal

het sekere funksies in gemeen. Daar is sekere funksies wat algemeen gebruik word en wat

alle finansiële sakrekenaars met mekaar in gemeen het:

Number of periods Periode

Periodic interest rate Rente

N

I



Present value Huidige waarde

Payments Betalings

Future value Toekomstige waarde

Tabel 1.8: Funksies: Finansiële sakrekenaar

(aangeneem uit http://www.ehow.com/how_2049322_use-financial-

calculator.html#ixzz1YOL1cGIY)

Bogenoemde funksies word meestal gebruik om paaiemente te bereken, rentekoerse te

bepaal en huidige of toekomstige waarde te bepaal. Wanneer ŉ kliënt, bv. ŉ motor koop,

kan daar bepaal word wat die paaiement van die motor sal wees oor ŉ sekere aantal

maande. Die rentekoers, waarde van die motor en die tydperk van terugbetaling, word in die

finansiële sakrekenaar ingevoer en sodoende word die maandelikse paaiement verkry.

� Wat is ŉ finansiële sakrekenaar?

ŉ Finansiële sakrekenaar word gebruik om basiese berekeninge te doen, maar ook

ingewikkelde finansiële berekeninge waar dit nodig is om formules te gebruik. Die voordeel

is dat die formule vooraf in die sakrekenaar gelaai word en daarom is dit nie nodig dat die

gebruiker die formule ken om die berekening te kan doen nie.

Die tydrowende funksie in finansiële berekeninge is nie die normale optel, aftrek,

vermenigvuldiging en deling nie, maar om die regte syfers op die regte plek in ŉ formule te

plaas.

PV

PMT

FV



ŉ Finansiële sakrekenaar neem die raaiwerk uit berekeninge, omdat die formule reeds

ingebou is en die berekening outomaties plaasvind.

Voordele en nadele van die gebruik van finansiële sakrekenaars

Figuur 1.6: Voordele van finansiële sakrekenaars

(aangeneem uit: http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financial-

calculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc)

1.8.3 Rekenaarprogrammatuur

Daar is verskeie rekenaarprogrammatuur op die mark wat behulpsaam kan wees in

sakeberekeninge. Die meeste programme wat gebruik word om die rekeningkundige

aspekte van die sakeonderneming te behartig, maak voorsiening vir die berekeninge wat

noodsaaklik is om die welstand van die sakeonderneming te bepaal. Voorbeelde hiervan is:

• Quickbooks

• Pastel

• Personeel kan meer produktief aangewend word

omdat tyd nie spandeer word op ingewikkelde

berekeninge nie

Produktiwiteit

• 'n Finansiële sakrekenaar kan statistieke soos

vergelykings, gemiddeldes en korrelasies hanteerStatistiek

• Die meeste finansiële sakrekenaars is in staat om

probleme soos kontantvloei, interne

opbrengskoerse, leningsformules, netto huidige

waarde en prysbepaling te bereken

Finansiële probleme

• Tydwaarde vir geld probleme kan opgelos word,

bv. as 'n belegging gemaak word, is dit moontlik

om te bereken hoeveel geld beskikbaar sal wees

oor 'n periode van ses jaar

Tydwaarde van geld



• SAP (Saphire software)

• Great Plains

Die mees algemeen gebruikte programmatuur om sakeberekeninge te doen, is Microsoft

Excel.

Microsoft Excel is ŉ sigbladtoepassingsprogram wat

gebruik word om saketransaksies vas te lê en te

bestuur. Lyste van transaksies kan gemanipuleer word

om grafieke te skep en ander analitiese tegnieke toe te

pas.

Tabel 1.9: Microsoft Excel

(aangeneem uit: http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm)

� Wat is ŉ sigblad?

ŉ Sigblad is ŉ tabel wat in rye en kolomme georganiseer is, wat dit makliker maak om

inligting te sorteer, te organiseer en te analiseer. ŉ Sigblad het ŉ aantal ingeboude

eienskappe wat dit moontlik maak om groot volumes data te hanteer, grafieke te skep,

formules te gebruik en data te analiseer.

Excel kan gebruik word om basiese berekeninge soos optel, aftrek, deling en

vermenigvuldiging moontlik te maak, maar meer komplekse berekeninge soos vergelykings,

is moontlik. Wanneer die formule ingevoer is, kan die data verander word en die berekening

word outomaties aangepas.



Figuur 1.7: Voorbeeld van ŉ Microsoft Excel sigblad

(http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm)

1.8.4 Rentetabelle

Rentetabelle is saamgestelde data in die vorm van ŉ tabel wat die gebruiker in staat stel om

te bepaal hoeveel rente oor ŉ sekere tydperk betaal, of verdien sal word.

� Wat is rente?

Rente is ŉ bedrag wat gevra of betaal word vir die gebruik van geld. Wanneer ŉ

sakeonderneming geld leen by ŉ bank, sal hulle ŉ sekere bedrag aan rente betaal vir die

gebruik van die geld sodat die bank ook wins maak op die diens wat hulle lewer.

Banke pas rentekoerse aan na aanleiding van veranderinge in die repokoers. Die repokoers

is die koers waarteen die Suid-Afrikaanse Reserwebank geld aan kommersiële banke leen.



� Waarvoor word rentetabelle gebruik?

Alhoewel die meeste finansiële sakrekenaars renteberekeninge kan doen, bly die gebruik

van rentetabelle steeds ŉ manier om te bepaal hoeveel rente betaal of verdien sal word oor

ŉ sekere tydperk. ŉ Rentetabel lys die waarde van ŉ belegging of ŉ lening oor ŉ

vasgestelde periode teen die meer algemene rentekoers. ŉ Tipiese rentetabel kan soos

volg voorgestel word:

Jaar Beginwaarde Rentekoers Eindwaarde

1 R 100.00 10% R 110.00

2 R 110.00 10% R 121.00

3 R 121.00 10% R 133.10

4 R 133.10 10% R 146.41

5 R 146.41 10% R 161.05

6 R 161.05 10% R 177.16

7 R 177.16 10% R 194.87

8 R 194.87 10% R 214.36

9 R 214.36 10% R 235.79

10 R 235.79 10% R 259.37

Tabel 1.10: Rentetabel

(aangeneem uit: http://www.billiondollarincome.com/compound-interest-

tables.html#ixzz1Z2vHTIR3)

Let op dat aan die einde van Jaar 10, het die oorspronklike belegging meer as verdubbel na

R259.37.



Met die gebruik van rentetabelle is dit belangrik om te onderskei tussen saamgestelde en

enkelvoudige rente. Enkelvoudige rente word eenmalig bereken wat beteken dat die waarde

van die belegging aan die einde van die 10 jaar op R110 sal staan. Rente word dus nie op

rente verdien nie. Saamgestelde rente word van jaar tot jaar bereken en sluit die rente

verdien op die vorige jaar, by die berekening in.

1.9 Berekeninge in die analisering van ŉ sakeonderneming

Finansiële verhoudingsberekeninge word gebruik om die prestasie van die

sakeonderneming te meet. Dit moet nie net gesien word as ŉ stel berekeninge wat op ŉ

gereelde basis gedoen moet word nie. Hierdie berekeninge moet geïnterpreteer word om

geldige afleidings te maak wat die sakeonderneming in staat stel om doeltreffende besluite

te neem. Die proses van berekening en interpretasie staan bekend as ŉ verhoudingsanalise

en inligting word bekom uit die sakeonderneming se finansiële state en bestuursrekeninge.

Finansiële rekeninge en bestuursrekeninge word deur die sakeonderneming opgestel om die

onderneming se werksaamhede te moniteer. Hierdie rekeninge alleen, gee nie ŉ aanduiding

van die inligting wat nodig is om besluitneming moontlik te maak nie, daarom word verskeie

berekeninge uit hierdie state gebruik om analises te doen wat die sakeonderneming se

prestasie en moontlike bedreigings identifiseer.

1.9.1 Finansiële rekeninge

Finansiële rekeninge beskryf die sakeondernemings se prestasie oor ŉ sekere tydperk,

gewoonlik ŉ jaar, en moet aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) voorgelê word.

Finansiële rekeninge bestaan uit die volgende:

Staat van Omvattende Inkomste

(Inkomstestaat)

Staat van Finansiële Posisie (Balansstaat)

Staat van Verandering in Ekwiteit

Staat van Kontantvloei (Kontantvloeistaat)

Tabel 1.11: Finansiële state




� Staat van Omvattende Inkomste

Die Staat van Omvattende Inkomste meet die sakeonderneming se inkomste teenoor die

koste van goedere en dienste oor ŉ sekere tydperk. Die wins wat die sakeonderneming oor

hierdie tydperk genereer, word gewys as die finale bedrag in die Staat van Omvattende

Inkomste.

ABC Handelaars

Staat van Omvattende Inkomste vir die jaar geëindig 31 Maart

2011

2011

R

Inkomste

Verkope 40 450

1 Koste van verkope (30 000)

2 Bruto wins 10 450

3 Ander inkomste 500

4 Operasionele inkomste 10 950

Uitgawes

5 Huur 200

6 Kantoorkostes 580

7 Reis en verblyf 42

8 Bemarking 475

9 Waardevermindering 300

10 Totale uitgawes 1 597

11 Netto wins voor belasting 9 353

12 Belasting (29%) 2712

13 Netto wins na belasting 6 641

Figuur 1.8: Eenvoudige voorbeeld van ŉ Inkomstestaat




� Staat van Finansiële Posisie

Die Staat van Finansiële Posisie (voorheen die Balansstaat genoem) is ŉ opsomming van

die sakeonderneming se finansiële posisie op ŉ gegewe oomblik. Die staat balanseer die

sakeonderneming se bates (wat die sakeonderneming besit) met die laste (wat die

sakeonderneming skuld) (Lawrence, 2010:42).

Daar word gewoonlik onderskei tussen langtermyn- en korttermynbates en -laste. Daar kan

verwag word dat korttermynbates binne ŉ tydperk van ŉ jaar omgeskakel kan word in

kontant, en korttermynlaste betaal moet word binne ŉ jaar.

Dit is ŉ aanduiding van hoe die sakeonderneming befonds word en hoe daardie fondse

aangewend word. Die totale bates moet altyd gelyk wees aan die totale laste.

Die Staat van Finansiële Posisie is ontwikkel om die volgende te wys:

Hoe gesond die sakeonderneming is

Hoe likied die bates is (kan bates maklik in kontant

omgeskakel word?)

Hoe die sakeonderneming gefinansier word

Hoeveel kapitaal gebruik word

Tabel 1.12: Gebruike van die Staat van Finansiële posisie

(aangeneem uit: Smith, 2008:39)

� Staat van Verandering in Ekwiteit

Ekwiteit verwys na die eienaar se belang in die sakeonderneming. Die Staat van

Verandering in Ekwiteit bevat die inligting wat die verskil tussen die ekwiteit van die eienaar

aan die begin van die jaar teenoor die verskil van die eienaar se ekwiteit aan die einde van

die jaar, weerspieël.

Die doel van die Staat van Verandering in Ekwiteit is om die volgende te toon:

• Die bedrag van die eienaar se belang aan die begin van die finansiële jaar.



• Die toenames of afnames van die eienaar se belang gedurende die finansiële jaar.

• Die bedrag van die eienaar se belang aan die einde van die jaar.

In die Staat van Ekwiteit sal die bedrag wat die eienaar as kapitaal in die onderneming belê

het, aangedui word. Dit sal ook aandui hoe die inkomste soos uiteengesit in die Staat van

Omvattende Inkomste, gespandeer is in terme van dividende wat uitbetaal is, geld wat weer

in die sakeonderneming teruggeploeg is en inkomste wat behoue bly vir die volgende

finansiële jaar.

� Staat van Kontantvloei

Die Staat van Kontantvloei dui aan hoe die sakeonderneming kontant bekom het en weer

spandeer het oor ŉ sekere tydperk. As die sakeonderneming ontslae geraak het van bates

en sodoende kontant genereer het, sal dit in die Kontantvloeistaat aangetoon word. Die

Kontantvloeistaat sluit gewoonlik ook ŉ vooruitskatting of beraming van toekomstige

kontantvloei in. Die bronne van kontantinvloei en -uitvloei is soos volg:

Figuur 1.9: Kontantinvloei en -uitvloei


Kontantuitvloei

•Aankoop van voorraad, roumateriaal en toerusting

•Betaling van salarisse en daaglikse operasionele spandering

•Aankoop van vaste bates, bv. toerusting

•Terugbetaling van lenings, betaal van belasting en dividende

Kontantinvloei

•Betaling van goedere en dienste wat gelewer is aan kliënte

•Die ontvangs van 'n banklening

•Rente op besparings en beleggings

•Beleggings vanaf aandeelhouers in die sakeonderneming



Die doel van die sakeonderneming moet wees om die invloei van kontant te versnel en die

uitvloei van kontant te vertraag.

1.9.2 Bestuursrekeninge

Sakeondernemings word deur die Maatskappywet en die Wet op Beslote Korporasies

verplig om bogenoemde finansiële rekeninge op te stel en binne nege maande na die

sluiting van die finansiële jaar aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID) voor te lê.

Daar is sekere rekeninge wat deur die bestuur van sakeondernemings gebruik word, maar

dit is nie noodsaaklik dat dit opgestel word nie, en dit word nie aan die SAID voorgelê nie.

Daar word na hierdie rekeninge as bestuursrekeninge verwys.

Bestuursrekeninge is onontbeerlik wanneer bestuursbesluite geneem moet word en stel die

sakeonderneming in staat om moontlike risiko’s betyds te identifiseer. Afhangend van die

tipe sakeonderneming en die behoeftes van die sakeonderneming se bestuur, kan die

bestuursrekeninge wat opgestel word, verskil. Dit kan die volgende insluit:

• Die verkoopsproses, insluitend prysbepaling,

verspreiding en debiteure

• Die aankoopproses, insluitend

voorraadvlakke en krediteure

• ŉ Vaste bate register

• Werknemerinligting

Tabel 1.13: Bestuursrekeninge

(Foto: http://bookkeepingoutsource2india.com/Outsourced_Bookkeeping_Services-

Cash_Flow_Management_india.html)

Bestuursrekeninge analiseer onlangse inligting, maar word ook gebruik om ŉ vooruitskatting

te doen van verkope, kontantvloei en wins. Analises word gewoonlik gedoen deur die

werklike syfer te vergelyk met die vooruitskatting wat aan die begin van die jaar gedoen is.

Bestuursrekeninge stel die sakeonderneming in staat om:

• Rekeninge te vergelyk met oorspronklike begrotings en vooruitskattings.

• Die sakeonderneming se werksaamhede te fokus en beter bestuur moontlik te maak.



• Tendense in die sakeonderneming te identifiseer.

• Afwykings in inkomste en uitgawes te identifiseer.

1.9.3 Finansiële beplanning

Dit is belangrik dat die sakeonderneming sy finansiële aktiwiteite beplan en evalueer. Die

bestuur van die sakeonderneming moet weet wat die beoogde uitgawes vir die

sakeonderneming gaan wees en waar en wanneer die kontant beskikbaar gaan wees.

Begrotings en kontantvloeibeplanning moet deel vorm van enige sakeonderneming se

bestuursrekeninge.

ŉ Beplanningsproses om kontant en begrotings te beheer moet in plek gestel word om te

verseker dat die sakeonderneming nie oorspandeer nie.

Figuur 1.10: Die Beplanningsproses

Hersien huidige prestasie gereeld teen die vorige en huidige jaar se doelwitte

Doen 'n SWOT analise - bepaal sterkpunte, swakpunte, geleenthede en

bedreigings

Analiseer susksesse en mislukkings van die vorige jaar

Bepaal die doelwitte vir die volgende jaar - hersien langtermynbeplanning

Identifiseer en verfyn die hulpbronimplikasies en stel 'n begroting op

Definieer die nuwe finansiële jaar se inkomstestaat- en balansstaatmikpunte

Finaliseer die plan

Hersien die plan gereeld - moniteer prestasie, vordering en doelwitte




� Begrotings

Om ŉ begroting op te stel, is een van die maniere wat sakeondernemings gebruik om aksies

te beplan en uit te voer. ŉ Begroting hou nie net die sakeonderneming in sy geheel op die

regte pad nie, maar ook die sakeonderneming se finansiële prestasie.

ŉ Begroting kan beskou word as ŉ plan:

Figuur 1.11: Wat is ŉ begroting?


Om te

verseker dat

daar genoeg

geld beskik-

baar is vir

toekomstige

projekte



ŉ Begroting moenie as ŉ vooruitskatting gesien word nie. ŉ Vooruitskatting is ŉ voorspelling

van die toekoms, terwyl ŉ begroting ŉ beplanning van die toekoms is. Begrotings hou

verskeie voordele in:

• Fondse kan doeltreffend bestuur word

• Hulpbronne kan doeltreffend aan projekte toegeken word

• Prestasie kan gemeet word

• Doelwitte kan gehaal word

• Besluitneming kan verbeter word

• Probleme kan geïdentifiseer word voordat dit opduik

• Daar kan vir die toekoms beplan word

• Dit kan personeel motiveer


� Kontantvloei

Kontant is die primêre faktor wat die sakeonderneming se welsyn aandui, en daarom moet

die invloei en uitvloei van kontant baie goed gemoniteer en bestuur word. Kontant is die

maatstaf wat die sakeonderneming se vermoë om rekeninge gereeld en betyds te betaal,

meet.

Kontant sluit die volgende in:



Figuur 1.12: Wat is kontant?


Die sakeonderneming moet kontantreserwes opbou om doeltreffend te funksioneer en te

verseker dat die tydsberekening van kontantbeweging die sakeonderneming in ŉ positiewe

kontantvloeisituasie plaas.

ŉ Kontantvloeiberaming stel die sakeonderneming in staat om moontlike hoogtepunte en

laagtepunte in die invloei en uitvloei van kontant te identifiseer. Die sakeonderneming kan

bepaal of lenings nodig gaan wees en of daar dalk ŉ kontantsurplus beskikbaar gaan wees.

Die kontantvloeiberaming identifiseer die bronne van inkomste, asook die begunstigdes van

betalings. ŉ Kontantvloeiberaming word gewoonlik vir ŉ sekere periode (ŉ kwartaal of ŉ

jaar) opgestel en sluit ŉ vergelyking met die ware inkomste en uitgawes in.

Gevallestudie 1.2

Pen en Papier Groothandelaars is ŉ verskaffer van skryfbehoeftes. Pen en Papier het ŉ

oortrokke fasiliteit by die bank en word nou verplig om dit te verminder oor die volgende

ses maande. ŉ Uittreksel uit Pen en Papier se Staat van Finansiële Posisie vir die tydperk

geëindig 30 November 2011 lyk soos volg:

R 000 R 000 R 000

Vaste bates

Grond en geboue 250

Muntstukke en

note

Lopende

rekeninge en

korttermyn-deposito's

Oortrokke

bankrekeninge

en korttermyn-lenings

Oorsese

geldeenhede

en deposito's wat vinnig in

rand

omgeskakel kan word



Minus Opgehoopte

waardevermindering 24 226

Toebehore 174

Minus Opgehoopte

waardevermindering 38 136

362

Lopende bates

Voorraad teen kosprys 142

Debiteure 120

262

Minus krediteure: Bedrae betaalbaar

binne ŉ jaar

Krediteure 145

Oortrokke bank 126

Belasting 24

Dividende 20 315 (53)

309

Kapitaal en reserwes

R1 gewone aandele 200

Wins- en verliesrekening 109

309

Die volgende projeksies vir die ses maande geëindig 31 Mei 2012, is beskikbaar:

a) Die verkope en aankope vir die ses maande geëindig 31 Mei 2012, is soos volg:

Verkope Aankope

R000 R000

Desember

Januarie

Februarie

Maart

160

220

240

150

150

140

170

110



April

Mei

160

200

120

160

b) 70% van verkope is op krediet en 30% is kontant. Kredietverkope word eers in die

volgende maand ontvang en alle aankope is op een maand krediet.

c) Salarisse is R40 000 per maand vir die eerste drie maande, maar daar is ŉ 10%

verhoging vanaf Maart 2012.

d) Die netto wins op verkope is 30%.

e) Administratiewe uitgawes beloop R12 000 per maand vir die eerste vier maande en

R14 000 vir die daaropvolgende maande. Hierdie bedrae sluit ŉ fooi van R4 000

per maand in vir die waardevermindering op vaste bates.

f) Daar word verwag dat die uitgawes op verkope R8 000 per maand sal beloop,

behalwe vir ŉ beplande advertensieveldtog in Mei 2012 wat ŉ bykomende R12 000

gaan kos.

g) Die uitstaande dividende sal in Desember 2011 betaal word.

h) Pen en Papier beplan om vir nuwe toebehore ter waarde van R28 000 te betaal aan

die einde van April 2012.

Behalwe waar anders aangedui, vind alle betalings en ontvangstes plaas in die maand wat

dit gebeur.

1. Gebruik bogenoemde inligting en stel ŉ Kontantvloeiberaming op vir die ses maande

vanaf Desember 2011 tot Mei 2012.

2. Sal Pen en Papier in staat wees om die oortrokke fasiliteit te betaal? Motiveer jou

antwoord.

1.10 Samevatting

Om ŉ sakeonderneming doeltreffend te bestuur en groei te verseker is dit noodsaaklik dat

die bestuur die finansiële state verstaan. Die finansiële prestasie van ŉ sakeonderneming,

bepaal hoe winsgewend die sakeonderneming gaan wees. Deur basiese sakeberekeninge

te kan doen, kan moontlike risiko’s betyds geïdentifiseer word en regstellende aksies kan

geïmplementeer word.



Alhoewel die berekeninge nie noodwendig akkurate voorspellings kan fasiliteer nie, is daar

tog sekere voordele wat daaraan gekoppel kan word. Berekeninge maak dit moontlik om

tendense te identifiseer en betyds daarop te reageer.

Historiese inligting en berekeninge kan gebruik word om te beplan vir die toekoms deur

begrotings op te stel en toekomstige kontantvloei te kan bepaal.



1.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 1

1. Bespreek hoe werkloosheid die makro-ekonomie beïnvloed.

2. Bespreek hoe die makro-ekonomie die sakeonderneming beïnvloed.

3. Verduidelik die verskil tussen deflasie en inflasie.

Aktiwiteit 2

1. Bespreek watter areas van die sakeonderneming gemoniteer moet word om te bepaal

of die sakeonderneming suksesvol is.

2. Bespreek die redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is en hoe

sakeberekeninge gebruik kan word om sukses te verseker.

Aktiwiteit 3

1. Bespreek die agenteprobleem en die implikasies vir die sakeonderneming.

2. Een van die voordele van sakeberekeninge is om die doeltreffendheid van die

sakeonderneming te moniteer. Bespreek hoe sakeberekeninge gebruik kan word om

die bestuur van die sakeonderneming meer doeltreffend te maak.

3. Bespreek die nadele van sakeberekeninge.

Aktiwiteit 4

1. As die finansiële bestuurder van ŉ versekeringsmaatskappy, watter hulpmiddels sou jy

gebruik om sakeberekeninge te doen? Motiveer jou antwoord.

2. Verduidelik die verskil tussen eenvoudige en saamgestelde rente.

Aktiwiteit 5

1. Lys die vier belangrikste finansiële state en bespreek die doel van elkeen.

2. Bespreek die belangrikheid van bestuursrekeninge.

3. Bespreek die metodes wat gebruik kan word vir finansiële beplanning.



Notas



Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge


Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Tipes sakeberekeninge

• Basiese sakeberekeninge

• Basiese formules

• Basiese grafieke

• Finansiële rekenaarprogrammatuur

Vaardighede


• Tussen die verskillende tipes sakeberekeninge te onderskei.

• Om basiese sakeberekeninge te doen.

• Basiese formules te gebruik.

• Basiese grafieke te gebruik.

• Om die gebruik van rekenaarprogrammatuur soos bv. Microsoft Excel te

verduidelik.

.




• http://businessplanhut.com/types-ratios-examples-and-calculations

• http://support.microsoft.com/kb/304421




Korrelasie Om te bepaal wat die ooreenkomste tussen twee

veranderlikes is. ŉ Vergelyking om die tendens te bepaal.

Aandeelhouer Gedeeltes van die sakeonderneming behoort aan verskillende

persone. Die eienaar van ŉ gedeelte is die aandeelhouer.

Verhouding Wanneer twee veranderlikes met mekaar vergelyk word om te

bepaal wat die verwantskap van die een met die ander is.

Konsekwent Dieselfde beginsel moet toegepas word in alle gevalle. Om ŉ

vergelyking te doen moet dieselfde tydperke en dieselfde

syfers gebruik word.

Wins Die bedrag wat die sakeonderneming beskikbaar het nadat

alle betalings gemaak is.

Belasting Verpligte betaling aan die staat wat aangewend word om

regeringsdoelwitte te bereik.

Gemiddelde Die berekening wat ŉ reeks getalle opsom in een getal en

verteenwoordigend is van die hele reeks.

Statistiek Die metode wat gebruik word om groot hoeveelhede inligting

te versamel, te verwerk en in verstaanbare getalle of

diagramme uit te druk.

Belegging Fondse wat aangewend word met die uitsluitlike doel om

inkomste te genereer.

Produktief Die maatstaf waarteen die kwantitatiewe en kwalitatiewe uitset

gemeet word teen die inset wat gelewer is.

Verslag ŉ Weergawe van inligting nadat ŉ saak ondersoek is, en

afleidings uit die inligting gemaak is.



2.4 Inleiding

Daar is verskillende tipes sakeberekeninge waarvan die sakeonderneming gebruik kan

maak om behulpsaam te wees in die besluitnemingsproses. Vir beide die operasionele

besluitnemingsproses en die finansiële besluitnemingsproses is daar basiese berekeninge

en formules wat die bestuurder in staat stel om die welstand van die sakeonderneming te

bepaal.

Die gebruik van finansiële rekenaarprogrammatuur kan die proses van berekening

vergemaklik. Microsoft Excel is die mees algemene programmatuur en kan berekeninge

soos vergelykings, korrelasies, persentasies, ens. hanteer. Excel kan ook gebruik word om

berekeninge te doen met formules en is ideaal in die opstel van grafieke.

Die inligting wat verkry word uit hierdie berekeninge, kan in verskillende vorme aan die

bestuur van die sakeonderneming voorgelê word. Omdat alle bestuurders nie noodwendig

oor uitgebreide finansiële kennis beskik nie, is die gebruik van grafieke ŉ goeie metode om

finansiële inligting in ŉ verstaanbare vorm oor te dra.

2.5 Tipes sakeberekeninge

Sakeberekeninge word nie net gebruik om die finansiële aspek van die sakeonderneming te

analiseer nie, maar is ook behulpsaam om operasionele probleme betyds uit te wys.

2.5.1 Finansiële berekeninge

Hierdie berekeninge analiseer die finansiële aspek van die sakeonderneming en is ŉ

aanduiding van die finansiële prestasie van die onderneming. Dit word nie net intern deur

die sakeonderneming gebruik nie, maar ook deur voornemende aandeelhouers om die

welstand van die sakeonderneming te bepaal.

Finansiële berekeninge stel die sakeonderneming en moontlike

beleggers in staat om te bepaal wat die finansiële welstand van die

sakeonderneming is.

Die finansiële vrae wat beantwoord word, is die volgende:

Hoe winsgewend is die sakeonderneming?

Hoe likied is die sakeonderneming?



Hoe solvent is die sakeonderneming?

Wat is die finansiële groei van die sakeonderneming?

Hoeveel is die dividende per aandeel?

Wat is die wins voor belasting?

Wat is die wins na belasting?


2.5.2 Operasionele berekeninge

Operasionele berekeninge is ŉ aanduiding van die sakeonderneming se prestasie in terme

van die operasionele bestuur van die onderneming. Die volgende vrae word beantwoord

met die gebruik van operasionele berekeninge:

Figuur 2.1: Operasionele berekeninge

(Foto’s: http://office.microsoft.com/en-

za/images/??Origin=EC790014051033&CTT=6&ver=12&app=winword.exe)

Hoe vinnig word bedrae wat aan die

sakeondernming verskuldig is, ingevorder?

Hoe vinnig word voorraad en bates omgeskakel in

kontant?

Hoe produktief is personeel? Word die

kapasiteit van personeel ten volle benut?

Wat is die persentasie verkope per personeellid?

Wat is die persentasie arbeidsomset in die sakeonderneming?

Wat is die afwesigheidspersentasie

van personeel?



2.5.3 Verhoudingsberekeninge

Die inligting wat vervat is in die vier basiese finansiële state, soos bespreek in Studie-

eenheid 1, is baie belangrik vir belangstellende partye. Die sakeonderneming self, huidige

aandeelhouers en voornemende aandeelhouers sal belangstel in die huidige en toekomstige

risiko’s en opbrengste van die sakeonderneming omdat dit die aandeelprys direk beïnvloed.

Krediteure sal belangstel in die korttermynlikiditeit en die sakeonderneming se vermoë om

betalings en rentebetalings te maak. ŉ Klein aantal verhoudingsberekeninge kan ŉ goeie

aanduiding gee van die welstand van die sakeonderneming, maar dit is belangrik dat

verhoudingsberekeninge reg interpreteer word, bv. verskillende interpretasies kan aan ŉ

verandering in die netto wins per werknemer van ŉ sakeonderneming, geheg word:

• ŉ Verandering in die aantal werknemers sonder ŉ ooreenkomende verandering in die

vlak van uitsette.

• ŉ Verandering in die vlak van uitsette sonder ŉ ooreenkomende verandering in die

aantal werknemers.

• ŉ Verandering in die goedere/dienste wat gelewer word, wat ŉ verandering in die

winsgrens kan veroorsaak.

(aangeneem uit: Atrill, 2003:50)

Verhoudingsberekeninge kan vir beide operasionele en finansiële besluitneming gebruik

word.

Die sleutelstappe in ŉ finansiële verhoudingsanalise behels die volgende:

Figuur 2.2: Stappe in ŉ verhoudingsanalise

(aangeneem uit: Atrill, 2003:53)

In die sakeomgewing is daar sekere verhoudingsberekeninge wat algemeen aanvaar word,

maar daar is nie noodwendig ŉ standaard lys van verhoudingsberekeninge wat deur alle

Identifiseer die gebruikers en hulle inligtingsbehoeftes

Bepaal watter verhoudings gebruik moet word en doen

die berekeninge

Interpreteer en evalueer die resultate



sakeondernemings toegepas word nie. Variasies in die keuse van verhoudingsberekeninge,

maar ook in die toepassing daarvan word tussen sakeondernemings gevind. Wat egter

belangrik is, is dat die sakeonderneming konsekwent moet wees in die gebruik van

verhoudingsberekeninge om te verseker dat dieselfde inligting vergelyk word.

Verhoudingsberekeninge word oor die algemeen in die volgende kategorieë verdeel:

Likiditeitsverhoudings Likiditeitsverhoudings meet die sakeonderneming se

vermoë om korttermynverpligtinge na te kom wanneer dit

betaalbaar is. Likiditeit verwys dus na hoe solvent die

sakeonderneming is in terme van die algemene

finansiële posisie.

Aktiwiteitsverhoudings Daar word ook na aktiwiteitsverhoudings verwys as

effektiwiteitsverhoudings. Dit meet die spoed waarmee

verskillende rekeninge omgeskakel word in kontant of

verkope, m.a.w. invloei en uitvloei. Om die algemene

likiditeit van die sakeonderneming te meet, is nie

noodwendig voldoende nie en daarom moet spesifieke

rekeninge geanaliseer word. Aktiwiteitsverhoudings

maak voorsiening vir die analise van die mees

belangrike lopende rekeninge en sluit voorraad,

debiteure en krediteure in. Die doeltreffendheid

waarmee totale bates bestuur word, kan ook gemeet

word.

Skuldverhoudings Die skuld van die sakeonderneming is ŉ aanduiding van

hoeveel eksterne instansies se geld gebruik word om

wins te genereer. Oor die algemeen word daar op

langtermynskuld gefokus omdat die sakeonderneming

oor die langtermyn belas is. Hoe groter die skuldlas van

die sakeonderneming, hoe minder die kanse dat dit

afbetaal kan word. Omdat skuldeisers eers betaal moet

word voordat dividende aan aandeelhouers uitbetaal

word, sal huidige en voornemende aandeelhouers

intensiewe aandag skenk aan die sakeonderneming se

vermoë om skuld te betaal.



Winsgewendheidsverhoudings Daar is verskeie berekeninge wat gebruik kan word om

die sakeonderneming se winsgewendheid te bepaal.

Hierdie berekeninge meet die sakeonderneming se wins

teenoor die vlak van verkope, bates en

eienaarsbeleggings. Sonder wins sal die

sakeonderneming nie in staat wees om eksterne

beleggers te lok nie.

Markverhoudings Markverhoudings meet die sakeonderneming se

markwaarde in terme van die huidige aandeelprys.

Hierdie verhoudings gee ŉ aanduiding van hoeveel

vertroue die beleggers in die sakeonderneming het in

terme van risiko en opbrengs. Hierdie verhoudings fokus

op die sakeonderneming se verdienste, asook die

boekwaarde.

Tabel 2.1: Verhoudingskategorieë

(aangeneem uit: Lawrence, 2010:49-60)

2.6 Basiese sakeberekeninge

ŉ Basiese kennis van wiskunde is noodsaaklik om akkurate sakeberekeninge te kan doen.

Buiten die gewone optel- en aftrekberekeninge wat in enige sakeonderneming voorkom, is

daar ander basiese berekeninge wat op ŉ daaglikse basis gebruik word.

Kennis van vergelykings, korrelasies en basiese statistiek is noodsaaklik in die daaglikse

bedryf van enige sakeonderneming.

2.6.1 Optel, aftrek en persentasies

� Optel en aftrek

Alhoewel optel en aftrek as baie basiese berekeninge beskou word, kan die waarde daarvan

nie onderskat word nie. ŉ Optel- of aftrekfout kan groot gevolge vir die sakeonderneming

inhou, bv. om ŉ sakeonderneming se Staat van Omvattende Inkomste op te stel, moet

inkomste bymekaar getel word en die som van uitgawes daarvan afgetrek word. ŉ Fout in

hierdie berekening, sal ŉ fout in die netto wins van die sakeonderneming tot gevolg hê.



� Persentasies

ŉ Persentasie is ŉ bedrag of ŉ syfer wat uitgedruk word in gedeeltes van elke honderd. Die

woord kom van die Latynse frase per centrum wat per honderd beteken. In berekeninge

word die simbool % gebruik om ŉ persentasie aan te dui.

In sakeberekeninge word persentasies op twee maniere gebruik:

Waar die persentasie beskikbaar is, bv. die persentasie

belasting wat ŉ sakeonderneming moet betaal is 29%. Die

bedrag belasting wat betaal moet word is dus: Die wins van die

sakeonderneming vermenigvuldig met 29%.

Waar die persentasie deur die sakeonderneming uitgewerk

word, bv. wat is die persentasie verkope vir ŉ spesifieke

maand? Die persentasie word dan bereken op die verkope vir

die maand teenoor die totale verkope vir die jaar,

vermenigvuldig met honderd.

Figuur 2.3: Gebruik van persentasies


� Die belangrikheid van optel aftrek en persentasies

Om die belangrikheid van optel, aftrek en persentasies te demonstreer kan daar gekyk word

na die betaling van belasting deur sakeondernemings in Suid-Afrika.

Sakeondernemings moet, net soos individue, belasting betaal op inkomste. Daar word elke

jaar veranderinge aangebring aan die belastingtabelle en die persentasie belasting wat deur

sakeondernemings betaal moet word. Sakeondernemings is verantwoordelik vir twee tipes

belasting:

Gewone Inkomste Belasting of kapitaalwins

Figuur 2.4: Sakebelasting

(http://www.sars.gov.za/)



Sakeondernemings word deur die Wet op Inkomstebelasting (1962) toegelaat om

operasionele uitgawes en rentebetalings van gewone inkomste af te trek.

� Belastingaftrekkings op gewone inkomste

Figuur 2.5: Definisies: Belastingaftrekkings op gewone inkomste


Gevallestudie 2.1

Die onderstaande tabel is opgestel uit die finansiële state van twee sakeondernemings:

Skuld (Edms.) Bpk. en Geen Skuld (Edms.) Bpk. Skuld (Edms.) Bpk. het in die vorige

finansiële jaar ŉ lening aangegaan en ŉ bedrag van R30 000 aan rente betaal.

Skuld

Edms./Bpk.

Geen Skuld

Edms./Bpk.

R R

Inkomste uit verkope 275 000 285 000

Salarisse 60 000 80 000

Huur van geboue 15 000 5 000

Gewone inkomste

•Gewone inkomste kan beskou word as inkomste wat genereer word

uit die verkoop van goedere en dienste.

Operasionele uitgawes

•Operasionele uitgawes kan beskou word as die dag-tot-dag uitgawes

van die sakeonderneming, maar uitgesluit uitgawes wat verband hou

met produksie. Operasionele uitgawes sluit in: salarisse,

kommissies, reis en verblyf, waardevermindering, huur en

herstelwerk.

Rentebetalings

•Die bedrag wat die sakeonderneming moet betaal op lenings.



Rente op lenings 30 000

Belasting op inkomste word gehef teen 30% per jaar.

(aangeneem uit: Lawrence, 2008:26)

1. Bereken die belasbare inkomste vir beide sakeondernemings.

2. Bereken die belasting betaalbaar vir beide sakeondernemings.

3. Verduidelik die verskil in inkomste na belasting, tussen die twee sakeondernemings.

Om die belasbare inkomste vir hierdie sakeondernemings te bereken moet die volgende

berekening gedoen word.

Inkomste uit verkope – (operasionele uitgawes + rente-uitgawes) = Belasbare

inkomste

In die geval van Skuld

(Edms.) Bpk. is die

berekening soos volg:

R275 000 – (R60 000 +

R15 000 + R30 000) =

R170 000

Om die belastingberekening vir Skuld (Edms.) Bpk. te doen:

Belasbare inkomste × 30% = Belasting betaalbaar

Dus: R170 000 × (30÷100) = R51 000

Indien dieselfde berekenings gedoen word vir Geen Skuld (Edms.) Bpk. is die belasting

betaalbaar R60 000. Alhoewel beide sakeondernemings dieselfde inkomste genereer het

(R200 000) voor belasting en rente, betaal Skuld (Edms.) Bpk. R9 000 minder belasting.

Die rede hiervoor is dat die R30 000 rentebetaling afgetrek kan word van belasbare

inkomste. Skuld (Edms.) Bpk. bespaar dis R9 000. Dit kan getoets word deur die

rentebetaling met die belastingkoers te vermenigvuldig: R30 000 × 30% = R9 000.



� Belasting op kapitaalwins

Die verkoop van ŉ bate kan lei tot ŉ kapitale wins of ŉ kapitale verlies. Volgens die Wet op

Inkomstebelasting (1962) is kapitale wins die bedrag waarmee die inkomste uit die verkoop

van die bate die basiskoste van die bate oorskry. ŉ Sakeonderneming moet 50% van die

kapitale wins by belasbare inkomste insluit aan die einde van die belastingjaar.

Die basiskoste word bepaal op die markwaarde van die bate op die datum van aankope,

indien die bate ná 1 Oktober 2001 bekom is. As die bate voor 1 Oktober 2001 bekom is, sal

die basiskoste bereken word op die markwaarde soos op 1 Oktober 2001. Enige

verbeteringe wat aangebring is, moet bygetel word.

Gevallestudie 2.2

ABC handelaars het ŉ gebou op 1 Januarie 2004 bekom teen R600 000. Hulle huur ŉ

kontrakteur om die gebou in kantore te omskep wat hulle kan uitverhuur. Die kostes van

die verbetering beloop R400 000. In 2011 besluit ABC handelaars om die gebou te

verkoop aangesien hulle die kapitaal benodig om die onderneming uit te brei. Hulle

verkoop die gebou teen R2,5 miljoen.

(aangeneem uit: Lawrence: 2008:28)

1. Bereken die kapitaalwins of -verlies wat ABC Handelaars moet insluit by hulle

belasbare inkomste vir die 2011-belastingjaar.

Om die kapitaal wins of -verlies vir ABC Handelaars te bepaal, moet die volgende

berekening gedoen word:

Stap 1: Bepaal die

inkomste uit die verkope

van die gebou

Die inkomste

beloop R2,5 miljoen



Stap 2: Bepaal die basiskoste

Markwaarde van die gebou soos op 1 Januarie 2004 R 600 000

Plus Verbeteringe R 400 000

Totaal R 1 000 000

Stap 3: Bereken die kapitaalwins of -verlies

Opbrengs R 2 500 000

Minus Basiskoste R 1 000 000

Kapitaalwins R 1 500 000

50% van Kapitaalwins (moet ingesluit word in belasbare

inkomste) R 750 000

2.6.2 Vergelykings

ŉ Vergelyking kan beskou word as ŉ aanduiding van die verskille of ooreenkomste tussen

spesifieke syfers.

Vergelykings is ŉ baie bruikbare hulpmiddel om die groei van die sakeonderneming aan te

toon. Wins van die huidige jaar kan, bv. vergelyk word met die vorige jaar om te sien of daar

ŉ daling of ŉ styging is.

Die meeste berekeninge wat gedoen word met ŉ verhoudingsanalise bevat een of ander

vorm van ŉ vergelyking. ŉ Vergelyking word met die (:) simbool aangedui.

2.6.3 Gemiddeldes

Gemiddeldes word gebruik om inligting op te som. Uit al die verkope vir ŉ maand, kan die

inligting opgesom word in een syfer deur die gemiddelde verkope vir die maand te bereken.

Daar is verskillende maniere om ŉ gemiddelde te bereken.

� Die middelwaardestelling (the mean)

Die middelwaardestelling is die mees algemene metode om ŉ gemiddeld te bereken. Dit

word bereken deur ŉ groep getalle bymekaar te tel en te deel deur die aantal getalle

teenwoordig.



Figuur 2.6: Gemiddeldes


Om die gemiddelde te bereken:

Jan verloor R5 + Piet verloor

R9 + Gert verloor R16 = R30

R30 ÷ 3 (die aantal getalle

teenwoordig) = R10

� Die mediaan (the median)

Die mediaan is die middel posisiewaarde van ŉ aantal getalle. Die onderstaande tabel

weerspieël die verkoopsyfer van ABC Handelaar vir vyf maande:

Maand Verkope

R’000

1 120

2 140

3 165

4 190

5 140

Tabel 2.2: Verkoopsyfer: ABC Handelaars

(aangeneem uit: The Institute for Administrative Management, 2008:9)

'n Middelwaardestelling verwys na die gemene faktor van 'n aantal getalle of hoeveelhede. As Jan R5 verloor, Piet R9 en Gert R16 is die gemiddelde bedrag wat tussen al drie verloor is, R10



Om die mediaan te bereken:

Stap1: Plaas die getalle in

stygende volgorde:

120 140 140 165 190

Stap 2: Die middelste

getal in die reeks is die

Mediaan. Dus: die mediaan

= 140

� Die modus (the mode)

Die modus is die getal in die reeks wat die meeste voorkom. As dieselfde syfers gebruik

word in Tabel 2.2. hierbo, is die getal wat die meeste voorkom, 140 en dus die modus.

2.7 Basiese formules

Die berekeninge wat die sakeonderneming benodig om daaglikse werksaamhede te bedryf

en sekere finansiële en operasionele besluite te neem, kan in ŉ paar basiese formules

saamgevat word.

2.7.1 Korrelasies

ŉ Korrelasie is ŉ statistiese meting van die verhouding tussen twee veranderlikes.

Statistiek kan beskou word as die klassifikasie, analise en interpretasie van numeriese feite

of data. Deur gebruik te maak van berekeninge en teorieë kan hierdie data in ŉ spesifieke

bruikbare vorm omskep word, of vergelykings kan getref word wat van waarde vir die

sakeonderneming is.

Statistiek word gewoonlik in die vorm van tabelle weergegee en kan getalle, persentasies,

vergelykings en hoeveelhede bevat.

Die onderstaande tabel is ŉ eenvoudige weergawe van die groei in ABC handelaars se twee

beleggings oor ŉ tydperk van vyf maande.



Groei in Beleggings

ABC Handelaars

Januarie tot Mei 2011

Belegging A Belegging B

Jan R 60 000 3.1%

Feb R 61 000 3.6%

Maart R 62 000 3.8%

April R 63 000 4.0%

Mei R 65 000 4.1%

Tabel 2.3: Beleggingsgroei


Belegging A word in randwaarde weergegee en Belegging B in persentasiewaarde en

alhoewel hierdie inligting reeds sekere antwoorde aan die sakeonderneming kan verskaf,

kan daar verder bepaal word of die groei in beleggings enigsins met mekaar korreleer.

Moontlike korrelasies varieer van +1 tot -1. ŉ Nul korrelasie beteken daar is geen

verhouding tussen die twee veranderlikes nie. ŉ -1 korrelasie is ŉ perfekte negatiewe

korrelasie wat beteken as die een veranderlike verhoog sal die ander veranderlike verlaag.

ŉ Korrelasie van +1 is ŉ perfekte positiewe korrelasie wat beteken dat beide veranderlikes in

dieselfde rigting beweeg.

Om korrelasie te bereken maak sakeondernemings gewoonlik gebruik van Microsoft Excel.

Die formule om dit sonder die gebruik van elektroniese hulpmiddels te bereken, is soos volg:

Korrelasie(k) =[AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 – (ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])]



Waar:

A = Aantal waardes of elemente

X = Belegging A

Y = Belegging B

ΣXY = Die som van Belegging A en Belegging B

ΣX = Die som van Belegging A vir vyf maande

ΣY = Die som van Belegging B vir vyf maande

ΣX2 = Die som van Belegging A tot die mag 2

ΣY2 = Die som van Belegging B tot die mag 2

Om die korrelasieberekening te doen vir Tabel 2.3:

Stap 1: Tel die aantal waardes of

elemente

Daar is ŉ waarde vir elke

maand – Januarie tot Mei

Dus: A = 5

Stap 2: Bereken XY, X2 en Y2

X Y

Belegging A Belegging B X × Y X × X Y × Y

Jan 60 3.1 186 3600 9.61

Feb 61 3.6 219.6 3721 12.96

Maart 62 3.8 235.6 3844 14.44

April 63 4.0 252 3969 16

Mei 65 4.1 266.5 4225 16.81

311 18.6 1159.7 19359.0 69.8

ΣX ΣY ΣXY ΣX2 ΣY2

Tabel 2.4: Korrelasieberekening

(aangeneem uit: http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affects-your-portfolio/)

Formule



Stap 3: Gebruik nou bogenoemde formule en vervang die syfers

Korrelasie(k) = [ AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 – (ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])]

= ((5)*(1159.7) – (311)*(18.6))/sqrt([(5)*(19359) – (311)2]*[(5)*(69.82) – (18.6)2])

= (5798.5 – 5784.6)/vrkwrt([96795 – 96721]*[349.1 – 345.96])

= 13.9/vrkwrt(74*3.14)

= 13.9/vrkwrt(232.36) (Gebruik ŉ sakrekenaar om die vierkantswortel te bereken)

= 13.9/15.24336

= 0.9119

As belegging A en B ŉ korrelasie van +1 het, en Belegging A groei met 1%, sal Belegging B

ook groei met 1%. As die korrelasie tussen Belegging A en B, -1 is, en Belegging A groei

met 1%, sal belegging B ŉ verlies van 1% toon.

(aangeneem uit: http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affects-

your-portfolio/)

Beleggers wat aandele in ŉ sakeonderneming wil bekom, sal korrelasies gebruik om te

verseker dat diverse portfolio’s opgebou word om sodoende risiko tot die minimum te

beperk, maar ook wins te maksimaliseer.

2.7.2 Formules in finansiële besluite

Die belangrikste finansiële aspek waarin die sakeonderneming en sy aandeelhouers

belangstel, is of die sakeonderneming winsgewend is of nie. Die sakeonderneming moet

goedere en dienste teen ŉ bedrag verkoop wat sal verseker dat voldoende wins genereer

word. Die prys van goedere en dienste moet dus op ŉ gereelde basis hersien word. Verder

sal die bestuur van die sakeonderneming vergelykings wil tref tussen die uitgawes van

verskillende periodes om te bepaal hoe wins deur eksterne prysverhogings beïnvloed word.

Om hierdie berekeninge te kan doen, word daar van die Staat op Omvattende Inkomste

gebruik gemaak.

Gevallestudie 2.3

Die volgende Inkomstestaat is ŉ uittreksel uit die boeke van ABC Handelaars vir die

finansiële tydperke 2010 en 2011.



Staat van Omvattende Inkomste vir die jaar geëindig 31 Maart 2011

Vir die jaar

geëindig

Maart 2011

Vir die jaar

geëindig

Maart 2010

1 Verkope 1 745 400 1 538 710

2 Koste van Verkope 1 126 420 1 015 340

3 Openingsvoorraad 338 370 312 390

4 Aankope 1 148 890 1 041 320

5 Sluitingsvoorraad 360 840 338 370

6 Bruto wins 618 980 523 370

7 Ander operasionele inkomste 68 800 76 240

687 780 599 610

8 Uitgawes 540 694 473 990

9 Ouditeursfooie 7 200 6 450

10 Bemarking 10 090 9 050

11 Voertuie 18 500 16 650

12 Huur 157 086 144 450

13 Skryfbehoeftes 3 000 2 750

14 Herstelwerk 4 800 4 400

15 Telefoon 8 250 7 425

16 Water en elektrisiteit 9 000 8 100

17 Rente op lening 24 800 19 110

18 Salarisse 296 718 254 500



19 Verpakking 1 250 1 105

20 Netto wins (voor belasting en

waardevermindering) 147 086 125 620


1. Bereken die bruto winsgrens.

2. Bereken die netto winsgrens.

3. Vergelyk uitgawesyfers en verduidelik moontlike oorsake vir verhogings of

verminderings.

4. Doen ŉ berekening om te bepaal of die verkoopprys voldoende is.

� Bruto winsgrens

Die bruto wins is die bedrag wat beskikbaar is nadat verskaffers betaal is vir die voorraad

wat aangekoop is vir verkoopdoeleindes. Om die bruto wins te bereken moet die koste van

verkope bereken word en die resultaat moet afgetrek word van die omset.

Baie sakeondernemings verkoop nie produkte nie, maar verskaf ŉ diens en daarom is daar

nie noodwendig voorraad betrokke nie. Hierdie sakeondernemings kan egter sekere kostes

beskou as direkte koste om die diens te lewer wat dan as koste van verkope gereken kan

word. Die betaling van verkoopsverteenwoordigers om die diens te lewer is ŉ voorbeeld van

direkte koste en kan gesien word as koste van verkope i.p.v. van operasionele koste.

Deur die koste van verkope en die bruto winsgrens te bereken, kan die sakeonderneming

voorraad en verkope moniteer en die syfers kan vergelyk word met vorige jare of termyne.

Die koste van verkope word bereken deur die openingsvoorraad en die aankope bymekaar

te tel en die sluitingsvoorraad daarvan af te trek, dus 3 + 4 – 5 (in Gevallestudie 2.3).

Om die bruto winsgrens te bereken:



Bruto Winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100

Gebruik die volgende inligting in die Staat van Omvattende Inkomste vir die 2011-jaar:

(Gevallestudie 2.3.)

Bruto wins (6) = R618 980

Verkope (1) = R1 745 400

Bruto Winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100

(R 618 980 ÷ 1 745 400) × 100

Bruto Winsgrens = 35.46%

(aangeneem uit Johnson, 2009:21)

� Pryslading (Mark up)

Die prys van produkte word gewoonlik bepaal deur die bruto winsgrens as ŉ aanduiding te

gebruik. Die sakeonderneming wil dus dieselfde bruto winsgrens behou wanneer pryse aan

nuwe produkte toegeken word. Die pryslading van ŉ produk is die verskil tussen die

verkoopprys en die kosprys van goedere en dienste. Die bruto winsgrens word gebruik om

die gemiddelde pryslading op bestaande produkte te bereken en dan die prys van nuwe

produkte daarvolgens te bepaal. Sodoende word daar verseker dat die bruto winsgrens

gehandhaaf word.

Om die gemiddelde pryslading te bereken:

Formule



Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van Verkope) ×

100

Gebruik die volgende inligting in die Staat van Omvattende Inkomste vir die 2011 jaar.

(Gevallestudie 2.3.)

Bruto wins (6) = R618 980

Koste van Verkope (2) = R1 126 420

Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van Verkope) × 100

(R618 980 ÷ R1 126 420) × 100

Gemiddelde pryslading = 54.95%


Die verkoopprys van nuwe produkte kan nou bereken word deur 54.95% by die kosprys van

die produk te tel. Sodoende kan die sakeonderneming ŉ bruto winsgrens van 35.46%

handhaaf.

As die sakeonderneming ŉ nuwe produk aankoop teen R12.50 en ŉ pryslading van 54.95%

toepas, sal die verkoopprys van die produk R19.37 wees.

Deur pryse te vergelyk met ander sakeondernemings in dieselfde industrie, kan daar nou

bepaal word of die pryslading te hoog of te laag is. Indien die persentasie pryslading laer

gemaak sou word, sou dit ŉ verminderde bruto winsgrens tot gevolg hê. Sou die

kompeteerders in die mark se pryse hoër wees, kan die sakeonderneming besluit om die

persentasie pryslading te verhoog wat weer ŉ hoër bruto winsgrens tot gevolg sal hê.

Neem in ag dat wanneer die prys van ŉ produk bereken word, sluit dit Belasting op

Toegevoegde Waarde (BTW) uit. Die prys waarteen die produk dus verkoop sal word is

Formule



R19.37, plus 14% BTW. Die verkoopprys van die produk is dus R22.08 (aangeneem uit

Johnson, 2009:29).

2.7.3 Formules in operasionele besluite

Alhoewel finansiële berekeninge die finansiële welstand van die sakeonderneming aandui,

kan daar soms ander onderliggende probleme wees wat winsgewendheid beïnvloed. Indien

die personeelomset van die sakeonderneming te hoog is, is dit moontlik dat die

sakeonderneming groot bedrae op opleiding spandeer. Onproduktiewe en afwesige

personeel kan ook die werksaamhede van die sakeonderneming benadeel en daarom is dit

belangrik dat bestuur ingelig bly oor hierdie aspekte.

� Produktiwiteit

Aangesien personeelkostes een van die grootste uitgawes vir die sakeonderneming is, moet

daar verseker word dat die personeel produktief is en bydra tot die groei van die

sakeonderneming. Personeelkoste sluit die volgende in:

• Salarisse

• Bydrae tot pensioenfondse

• Werkloosheidsversekering

• Vaardigheidsontwikkelingsheffings

• Bydrae tot mediese fondse

Figuur 2.7: Personeelkostes


Om die produktiwiteit van personeel te bereken:

Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷

Personeelkoste

Formule



Gebruik die volgende inligting in die Staat van Omvattende Inkomste vir die 2011-jaar

(Gevallestudie 2.3.):

Verkope (1) = R1 745 400

Personeelkoste (18) = R296 718

Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste

= R1 745 400 ÷ R296 718

Produktiwiteitsverhouding = R5.88


Dit beteken dat vir elke R1 wat die sakeonderneming spandeer op personeelkoste, word

daar R5.88 genereer in verkope.

� Personeelomset

Om die personeelomset te bereken:

Personeelomset = (Aantal werknemers vir ŉ tydperk ÷

Gemiddelde aantal werknemers vir dieselfde tydperk) ×

100

2.8 Basiese grafieke

ŉ Grafiek of ŉ diagram word gebruik om inligting in ŉ verstaanbare vorm aan te bied. Daar

is verskillende vorme van grafieke wat gebruik kan word en selfs gekombineer kan word. Dit

is belangrik om die mees toepaslike tipe grafiek te kies om te verseker dat die inligting deur

die ontvanger reg verstaan word. Bestuursbesluite word dikwels gebaseer op visuele

voorstellings van inligting.

ŉ Grafiek moet aan die volgende vereistes voldoen:

Formule



Figuur 2.8: Vereistes waaraan ŉ grafiek moet voldoen

(aangeneem uit: The Institute for Administrative Management, 2008:11)

Die X-as verteenwoordig die lyn op die

grafiek wat horisontaal van links na regs

loop. Die Y-as verteenwoordig die

horisontale lyn wat van onder na bo loop.

Die X- en die Y-asse kan gesien word as die

verwysingslyne waarteen data gemeet word.

Die inligting wat die grafiek moet bevat word

in die plotarea aangedui.

Figuur 2.9: Die X- en Y-as van ŉ grafiek

(aangeneem uit: http://www.mathsisfun.com/definitions/y-axis.html)

� Die kolomgrafiek

Om ŉ grafiek te skep, moet die inligting in ŉ Excel sigblad vasgelê word. Die tabel hieronder

omskryf die verkoopsyfer van ABS handelaars oor ŉ tydperk van drie jaar:

Die grafiek moet 'n titel hê

Die tydskaal (die onafhanklike veranderlike) moet duidelik uiteengesit

word op die horisontale X-as

Die waardes (afhanklike veranderlike) moet duidelik uiteengesit word op die Y-as

Die X- en Y-as moet 'n titel bevat

Daar moet duidelik onderskei word tussen die waardes deur 'n sleutel aan die kant te verkaf



Figuur 2.10: Verkoopsyfer van ABS Handelaars


Dieselfde inligting hierbo kan in die vorm van ŉ grafiek weergegee word. Om ŉ kolomgrafiek

te skep met die Y-waarde as die waarde van verkope vir elke jaar, die X-waarde as die jare

en die plotarea as die produk, moet die volgende stappe gevolg word in Excel 2010:

Stap 1: Die data word vasgelê op die sigblad soos in Figuur 2.10.

Stap 2: Selekteer die inligting wat in die grafiek weerspieël moet word.

Figuur 2.11: Selekteer inligting




Stap 3: Klik op Insert en selekteer Column Chart. Die volgende skerm sal verskyn:

Figuur 2.12: Skep ŉ grafiek


Stap 4: Selekteer dan die tipe grafiek wat gebruik gaan word. Die grafiek sal op die

skerm verskyn.

Figuur 2.13: Die kolomgrafiek




In bogenoemde grafiek bevat die plotarea inligting oor die produkte. Hierdie inligting kan

egter gemanipuleer word sodat die inligting oor die jare in die plotarea aangedui word. Waar

die X-as in Figuur 2.13 die verskillende jare aandui, kan dit verander word sodat die

produkte aangedui word, deur Switch Row/Column in die Design-skerm te kies.

.

Figuur 2.14: Verandering van data in plotarea


Die resultaat is ŉ verandering in die X-as waardes van die grafiek.

Figuur 2.15: Die kolomgrafiek met veranderde Y-waardes


� Die lyngrafiek

Dieselfde inligting kan gebruik word om ŉ lyngrafiek te skep. Klik op Change chart type in

die Design skerm en selekteer Line graph.

0

500

1000

1500

2000

Produk A Produk B

2009

2010

2011



Figuur 2.16: Om ŉ lyngrafiek te skep


� Die sirkelgrafiek

Om ŉ sirkelgrafiek te skep volg dieselfde stappe as die lyngrafiek en selekteer Pie chart. Let

daarop dat die sirkelgrafiek slegs een produk aandui. Om Produk B aan te dui, moet ŉ

afsonderlike grafiek opgestel word.

Figuur 2.17: Die sirkelgrafiek


1000

800

1000

Produk A

2009

2010

2011



Die meeste sakeondernemings maak gebruik van al bogenoemde metodes om inligting oor

te dra. Dit is ook moontlik dat al die vorme van verslagdoening geïnkorporeer word. ŉ

Verslag kan dus bestaan uit narratiewe gedeeltes, tabelle en grafieke.

2.9 Finansiële rekenaarprogrammatuur

Die gebruik van finansiële rekenaarprogrammatuur vereenvoudig die berekeningsproses en

het een van die essensiële vaardighede geword waaroor ŉ finansiële bestuurder moet

beskik.

� Wat is gerekenariseerde berekeninge?

Gerekenariseerde berekeninge kan beskou word as die gebruik van

rekenaarprogrammatuur om elke taak van die rekeningkundige siklus en die berekeninge

wat daarmee gepaard gaan, uit te voer. Dit vergemaklik die betaling van salarisse, die

bestuur en beheer van ontvangstes en betalings, asook belastingberekeninge in.

Sommige sakeondernemings maak slegs gebruik van sigbladprogramme soos Microsoft

Excel en ander hanteer die rekeningkundige siklus met gespesialiseerde programme soos

bv. Pastel, Saphire of Quickbooks.

Die funksie van rekenaars was oorspronklik om inligting te outomatiseer, maar het ŉ

belangrike hulpmiddel geword in sakeberekeninge.



� Voordele van rekenaarprogrammatuur

Figuur 2.18: Voordele van rekenaarprogrammatuur

(aangeneem uit: http://www.financialsource.org/financial-source/advantages-and-

disadvantages-of-using-computerized-accounting/)

� Nadele van rekenaarprogrammatuur

Alhoewel die gebruik van rekenaarprogrammatuur voordelig is vir die sakeonderneming, is

daar tog nadele wat in ag geneem moet word.

Die opleiding van personeel om rekenaarprogrammatuur te gebruik, kan tyd verg en groot

kostes vir die sakeonderneming meebring. Indien die sakeonderneming van ŉ handstelsel

Vo

ord

ele

va

n r

eke

na

arp

rog

ram

ma

tuu

r

•Alhoewel menslike foute steeds voorkom, is die voordeel van rekenaars

en rekenaarprogrammatuur dat ‘n groot gedeelte van die berekeninge

deur die rekenaar hanteer word, en foute dus beperk word.

•Groot volumes data kan op een slag hanteer word en meer

ingewikkelde berekenings is moontlik.

•Die sakeonderneming kan meer inligting bekom uit die gebruik van

rekenaarprogrammatuur en daarom kan dit die besluitnemingsproses

vergemaklik.

•Die gebruik van rekenaarprogrammatuur het ook kostebesparings vir

sakeondernemings meegebring omdat minder personeel nodig is om

finansiële funksies te verrig.

•Een van die grootste voordele van rekenaarprogrammatuur is die

spoed waarmee transaksies en berekeninge afgehandel kan word.

•Inligting kan maklik gekopieer of uitgedruk word en backups kan

gemaak word.



na ŉ gerekenariseerde stelsel oorskakel, kan personeel sukkel om by die verandering aan te

pas.

Sekuriteit is ŉ baie belangrike aspek in die gebruik van rekenaarprogrammatuur.

Sakeondernemings moet die nodige sekuriteitsmaatreëls in plek stel om te verseker dat die

inligting veilig is. Dit sluit die implementering van skeidsmure (firewalls) om eksterne

toegang tot die stelsel te verhoed, asook beskerming teen rekenaarvirusse in.

Gevallestudie 2.4

Statistiek Suid-Afrika het in 2011 ŉ nasionale sensusopname gemaak. Die resultate van

die sensus word gebruik om die volgende te bepaal:

• equity in distribution of government services

• distributing and allocating government funds among various regions and districts for

education and health services

• delineating electoral districts at national and local levels, and

• measuring the impact of industrial development.

(http://www.statssa.gov.za/Census2011/intro.asp)

Twee van die vrae wat op die vraelys ingesluit was is:

• Wat is die hoogste opvoedkundige vlak van die deelnemer?

• Wat is die beste aanduiding van die deelnemer se maandelikse inkomste?

(aangeneem uit: http://www.statssa.gov.za/Census2011/CensusQuestionnaire.asp)

Gestel die antwoorde van deelnemers wat aan die sensus deelgeneem het, kan soos volg

opgesom word:

Fiktiewe resultate van sensusopname

Maandelikse

inkomste

NQF

vlak

Deelnemer 1 30,000 7










Deelnemer 9 5,000 4


1. Waarom wil Statistiek SA weet wat is die maandelikse inkomste van deelnemers?

2. Bepaal of daar ŉ korrelasie bestaan tussen vraag 1 en 2.

3. Watter aanbevelings sal jy aan die regering kan maak op grond van die

korrelasieberekening?

� Voorbeeld van die gebruik van rekenaarprogrammatuur

Soos in die geval van finansiële sakrekenaars, het sigblaaie (bv. Microsoft Excel) vooraf

geprogrammeerde formules wat die berekeningsproses vereenvoudig.

Korrelasies kan bereken word op grond van die formule soos bespreek in Paragraaf 2.7.1 of

daar kan van ŉ Excel sigblad gebruik gemaak word. Om die korrelasieberekening in

Gevallestudie 2.4. in Excel 2010 te bereken, moet die volgende stappe gevolg word.

Stap 1: Lê die inligting in die tabel vas op ŉ Excel sigblad.

Stap 2: Selekteer ŉ oop sel waarin die resultaat gereflekteer moet word.

Stap 3: Selekteer Formulas en dan Insert Function.

Stap 4: Selekteer die kategorie: Statistical en die funksie Correl.

Stap 5: Selekteer die twee reekse wat met mekaar vergelyk moet word.



Figuur 2.19: Korrelasieberekening in Excel 2010

Bron: Outeur, 2011)

Stap 6: Klik op “OK”. Die korrelasieberekening sal in die geselekteerde sel verskyn.

2.10 Samevatting

Verskillende tipes sakeberekeninge kan gebruik word om die bestuur van ŉ

sakeonderneming op die hoogte te hou van finansiële en operasionele welstand van die

onderneming. Die finansiële state van die sakeonderneming is nie noodwendig ŉ goeie

aanduiding van die effektiwiteit van die bestuur van die onderneming nie.

Verhoudingsanalises word gedoen om die finansiële state van die sakeonderneming te

ontleed en bestuur in staat te stel om besluitneming op meer gespesialiseerde inligting te

baseer.

Die gebruik van basiese berekeninge, formules en grafieke stel die sakeonderneming in

staat om noodsaaklike syfers, bv. die winsgewendheid van die onderneming, te bekom.

Kennis van basiese berekeninge, formules en grafieke, is noodsaaklik in die daaglikse

bestuur van die onderneming.

Sakeondernemings maak toenemend gebruik van rekenaarprogrammatuur om behulpsaam

te wees in die rekeningkundige siklus en om berekeninge uit te voer wat noodsaaklik is vir

doeltreffende besluitneming.



2.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 6

1. Waarom is dit nodig dat die sakeonderneming berekeninge doen om operasionele

besluite te neem? Motiveer jou antwoord.

2. Onderskei en bespreek die verskillende tipes verhoudingsberekeninge.

Aktiwiteit 7

1. Die markwaarde van ŉ gebou is op 1 Oktober 2001 = R800 000. Verbeteringe word

aangebring teen ŉ koste van R500 000. Die gebou word op 1 Januarie 2011 verkoop

teen R3 miljoen. Wat is die kapitaalwins of -verlies wat ingesluit moet word vir die 2011-

belastingjaar?

2. Wat is die mediaan in die volgende reeks getalle?

9840 6750 3420 7315 512 12250 3502 1350 3402

Aktiwiteit 8

1. Gebruik Gevallestudie 2.3. en doen die volgende berekeninge vir die 2010-finansiële

jaar:

a) Bruto winsgrens

b) Gemiddelde pryslading

c) Produktiwiteitsverhouding

Aktiwiteit 9

1. Bespreek die vereistes waaraan ŉ grafiek moet voldoen.

2. Bespreek die verskillende tipes grafieke en hoe dit aangewend kan word.

Aktiwiteit 10

1. Bespreek die voordele van rekenaarprogrammatuur.

2. Gebruik die sensusinligting in Gevallestudie 2.4. en stel ŉ kolomgrafiek op van die

maandelikse inkomste van deelnemers. Die X-as moet die deelnemers verteenwoordig.



Studie-eenheid 3: Koste en inkomste


Kennis en begrip



• Die verhouding tussen koste en inkomste

• Basiese kosteberekeninge

• Basiese inkomsteberekeninge

• Kostekontrole

• Winsmaksimering

Vaardighede


• Sakeberekeninge te gebruik om die verhouding tussen koste en inkomste te

verduidelik.

• Basiese kosteberekeninge te doen.

• Basiese inkomsteberekeninge te doen.

• Te verduidelik hoe sakeberekeninge gebruik kan word om koste te beheer

• Te verduidelik hoe sakeberekeninge wins kan maksimaliseer.




• http://bookboon.com/en/business/accounting/cost-analysis

• http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/costs-revenue-and-

profit/

• http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf




Produksie Die vervaardiging van ŉ item of produk uit rou materiaal.

Vaste koste Die bedrag wat vir produksie betaal word, maar onveranderd

bly ten spyte van ŉ verandering in die vlak van produksie.

Veranderlike koste Die bedrag wat vir produksie betaal word, maar verander na

aanleiding van ŉ verhoging of ŉ vermindering in produksie.

Gemengde koste ŉ Kombinasie van vaste koste en veranderlike koste.

Kostestruktuur Die basis waarop ŉ sakeonderneming die verhouding tussen

vaste koste en veranderlike koste struktureer.

Insolvent Die sakeonderneming se onvermoë om skuld te betaal.

Uitgawes oorskry inkomste.

Voorraad Die hoeveelheid produkte of materiaal om produkte te

vervaardig wat in die besit van die sakeonderneming is.

Herbestelpunt Die stadium wanneer die sakeonderneming nuwe materiaal

moet bestel sodat produksie voortgaan.

Voorraadomset Die snelheid waarmee voorraad omgesit word in kontant.

Gelykbreekanalise Die ondersoek na die punt waar die sakeonderneming se

inkomste gelyk is aan koste.

Kostekontrole Om beheer uit te oefen oor die koste verbonde aan die

vervaardiging van ŉ produk. Die analisering van die

kostestruktuur van die sakeonderneming.



Debiteur Persone of instansies wat goedere of dienste op skuld koop

by die sakeonderneming.

Krediteur Persone of instansies by wie die sakeonderneming goedere of

dienste op skuld aankoop.

Winsmaksimering Die metodes wat toegepas word om maksimum wins vir die

sakeonderneming te genereer.

3.4 Inleiding

Sakeondernemings streef daarna om maksimum wins te genereer. Om hierdie doel te

bereik moet al die koste- en inkomsteaspekte van die sakeonderneming ondersoek en

geëvalueer word. Die sakeonderneming moet bepaal wat die kostes verbonde is aan die

vervaardiging van ŉ produk en ook hoeveel inkomste daaruit genereer gaan word.

Daar moet onderskei word tussen vaste koste en veranderlike koste. Sakeondernemings

betaal vaste kostes wat maklik is om te bepaal en veranderlike kostes wat nie noodwendig

elke maand dieselfde is nie. Die kostestruktuur van die sakeonderneming het ŉ invloed op

die maksimalisering van wins en daarom is dit noodsaaklik dat berekeninge gedoen word

om koste te beheer en om alternatiewe kostestrukture te oorweeg.

3.5 Die verhouding tussen koste en inkomste

Wanneer koste vergelyk word met inkomste, kan daar bepaal word of die sakeonderneming

teen ŉ wins of verlies opereer. Daar moet onderskei word tussen koste, inkomste en wins.

3.5.1 Wat is koste?

Koste kan beskryf word as die las wat die sakeonderneming moet dra om ŉ sekere aktiwiteit

te beoefen, bv. om goedere te produseer.

Koste moet nie verwar word met betalings nie. Op die Staat van Finansiële Posisie is daar

sekere laste wat deur die sakeonderneming afgelos moet word en die betaling daarvan kan

beskou word as die uitvloei van geld. Koste is nie noodwendig die uitvloei van geld nie,

maar die bedrag wat dit die sakeonderneming kos om ŉ diens te lewer of ŉ produk te

produseer.

Daar kan tussen die volgende tipes koste onderskei word:



Figuur 3.1: Tipes koste


� Vaste koste

Vaste koste is die kostes wat deur die sakeonderneming betaal moet word en nie verband

hou met hoeveel produkte vervaardig of verkoop word nie. Dit is die koste wat geassosieer

word met die daaglikse bedryf van die sakeonderneming, bv. water en ligte, huur,

versekering, bemarking, ens. Die totale vaste koste sal dus nie verhoog of verlaag as die

vlak van produksie verander nie.

Die vaste koste per eenheid sal varieer as die produksievlakke verhoog of verlaag. As die

huur van ŉ gebou R1,2 miljoen beloop, sal die huur per eenheid verlaag wanneer die

eenhede geproduseer verhoog, maar die totale huur sal dieselfde bly.

Figuur 3.2: Huur per eenheid geproduseer

(aangeneem uit: Walther, 2010:9)

Om die vaste koste per eenheid te bereken:

Vaste kosteVeranderlike

kosteTotale koste

Produksie-eenhede

100 000

125 000

150 000

175 000

200 000

Totale huur

R1 200 000

R1 200 000

R1 200 000

R1 200 000

R1 200 000

Huur per eenheid

R12

R9.60

R8

R6.86

R6



As die huur van die gebou R1,2 miljoen beloop

en 100 000 eenhede word geproduseer:

Vaste Koste ÷ Eenhede geproduseer =

Vaste koste per eenheid

R1 200 000 ÷ 100 000 = R12

� Veranderlike koste

Veranderlike koste hou direk verband met die vlak van produksie. Dit is die koste wat

geassosieer kan word met die vervaardiging van die produk, bv. die materiaal, brandstof,

ens. Die totale veranderlike koste sal verhoog of verlaag as die vlak van produksie

verander.

Die koste om ŉ eenheid te vervaardig is vasgestel. Die totale veranderlike koste verhoog of

verlaag as die aantal eenhede wat vervaardig word verander.

Figuur 3.3: Huur per eenheid geproduseer


Om die totale veranderlike koste te bereken:

Produksie-eenhede

100 000

125 000

150 000

175 000

200 000

Totale veranderlike koste

R1 100 000

R1 375 000

R1 650 000

R1 925 000

R2 200 000

Koste per eenheid

R11

R11

R11

R11

R11



As dit die sakeonderneming R11 kos om ŉ

eenheid te vervaardig en 100 000 eenhede word

geproduseer:

Koste per eenheid × Aantal eenhede

geproduseer = Totale veranderlike koste

R11 × 100 000 = R1 100 000

Totale koste

Vaste koste bly konstant in totaal en veranderlike koste bly konstant per eenheid. Totale

koste is die som van vaste koste en veranderlike koste. Dit kan grafies soos volg voorgestel

word:

Figuur 3.4: Vaste en veranderlike koste

(aangeneem uit: http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/costs-

revenue-and-profit/)

Om die totale koste te bereken:

Varieerbare

koste

Vaste

koste

Totale

koste

Eenhede geproduseer

Verkope

0 100

100



As die sakeonderneming 100 000 eenhede

vervaardig, die vaste koste per eenheid beloop

R12 en die gemiddelde veranderlike koste per

eenheid R11:

Totale koste = Vaste koste + (Gemiddelde

veranderlike koste) × aantal eenhede

R12 + R11 × 100 000

Totale koste beloop R2 300 000

3.5.2 Wat is inkomste?

Die rede vir ŉ sakeonderneming se bestaan is om goedere en dienste te verskaf. Inkomste

is die bedrag wat die sakeonderneming ontvang uit die verkope van goedere en dienste.

Inkomste word beskou as die bedrag wat ontvang is voor enige aftrekkings vir belasting,

rente en dividende.

Totale inkomste word bereken op die prys wat vir elke eenheid ontvang is, vermenigvuldig

met die aantal eenhede wat verkoop is.

Om die inkomste te bereken:

As die sakeonderneming ŉ produk verkoop

teen ŉ gemiddelde prys van R20 per eenheid

en 20 000 eenhede verkoop:

Totale inkomste = Aantal eenhede verkoop

× Gemiddelde verkoopprys

20 000 × R20 = R400 000

As ŉ sakeonderneming sy inkomste wil verhoog, moet hy die aantal eenhede wat hy

verkoop verhoog of hy moet die prys verhoog.

3.5.3 Wat is wins?

Wins kan beskryf word as die bedrag wat die sakeonderneming tot sy beskikking het nadat

die totale koste afgetrek is van die inkomste.



Dit is elke sakeonderneming se doel om so winsgewend as moontlik te wees. Om wins te

maksimaliseer is dit belangrik dat die sakeonderneming verstaan hoe die kostestruktuur van

die sakeonderneming daar uitsien. Dit verg versigtige oorweging van die vaste koste en

veranderlike koste. Sommige sakeondernemings werk net op ŉ veranderlike kostestruktuur,

terwyl ander sakeondernemings se produksiestruktuur gebaseer is op vaste kostes, bv. ŉ

sakeonderneming wat rekenaarprogrammatuur vervaardig sal waarskynlik ŉ groot bedrag

belê in die ontwikkeling van ŉ produk, maar die veranderlike koste vir die vervaardiging van

die produk sal laag wees omdat dit goedkoop is om elektroniese kopieë van die produk te

maak. ŉ Lugredery, in teenstelling, sal waarskynlik op ŉ vaste kostestruktuur funksioneer

omdat die uitgawe van die vlug dieselfde bly, irrelevant of die vliegtuig vol of leeg is

(aangeneem uit: Walther, 2010:9).

Daar is ŉ direkte verband tussen wins en risiko. Wins is die verhouding tussen inkomste en

koste, terwyl risiko verband hou met die sakeonderneming se vermoë om skuld te betaal. ŉ

Sakeonderneming wat nie sy skuld kan betaal nie, is tegnies insolvent.

Die wins van die sakeonderneming moenie verwar word met die kontantvloei van die

sakeonderneming nie. Die wins van die sakeonderneming word bereken op grond van die

koste van die produkte wat vervaardig en verkoop word. Die kontantvloei van die

sakeonderneming verwys na die hoeveelheid kontant wat spandeer en gevorder word. Die

sakeonderneming kan ŉ goeie wins voorspel vir ŉ jaar, maar daar kan tye wees wat die

kontantvloei onder druk kan wees. ŉ Faktuur kan uitgereik word, maar as die kliënt nie

dadelik betaal nie, kan dit die kontantvloei belemmer.

Figuur 3.5: Verskil tussen wins en kontantvloei

(aangeneem uit: http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf)

Minus

Minus

=

Wat is wins?

Minus

=

Wat is kontantvloei?



3.6 Basiese kosteberekeninge

Om die koste van ŉ produk te bepaal wanneer die vaste koste, veranderlike koste en die

aantal eenhede wat geproduseer is, beskikbaar is, is bespreek in Paragraaf 3.5.1. Dit is nie

altyd moontlik om te differensieer tussen vaste koste of veranderlike koste nie, omdat die

vervaardiging van die produk beide insluit. Hierdie koste word gemengde of semi-

veranderlike koste genoem.

3.6.1 Gemengde koste

Met gemengde koste is daar ŉ sekere komponent wat as vaste koste beskryf kan word,

maar daar is ook ŉ veranderlike koste betaalbaar.

Figuur 3.6: Voorbeeld van gemengde koste


In die geval van ŉ selfoonkontrak weet die gebruiker dat daar ŉ sekere vaste koste-element

betaalbaar is, bv. die subskripsiefooi is R140 per maand. Die veranderlike koste is R2 per

minuut. ŉ Berekening kan dus gedoen word om te bepaal wat die totale koste is deur die

vaste koste en veranderlike koste te skei.

Gevallestudie 3.1

Wishy Washy is ŉ sakeonderneming wat motors was. Hulle het ŉ kontrak met die Tshawe

Metropool vir die watertoevoer na die wassery. Wishy Washy betaal R1 000 ŉ maand plus

R3 per 1 000 liter water wat gebruik word. Hulle gemiddelde waterverbruik is 800 liter

water per maand, maar hulle verwag dat hierdie syfer gaan verdubbel gedurende

Desember wanneer baie mense met vakansie is. Hulle verwag ook dat die syfer sal

halveer gedurende Januarie omdat mense dan herstel na die Kersseisoenspandering.

1. Bereken die totale gemengde koste vir Wishy Washy vir Desember.

'n Selfoonkontrak is 'n goeie voorbeeld van gemengde koste. Daar

is 'n maandelikse subskripsiefooi betaalbaar (vaste koste), maar

die rekening sluit die kostes vir telefoonoproepe in (veranderlike

koste), en beide moet betaal word.



2. Bereken die totale gemengde koste vir Wishy Washy vir Januarie.

Om die totale gemengde koste-element te bereken in Gevallestudie 3.1:

Y = a + bX Waar:

Y

a

b

X

= Totale gemengde koste

= Totale vaste koste

= Totale veranderlike koste

= Die vlak van aktiwiteit

Wishy Washy se verwagte waterverbruik vir Desember is 1 600 liter water. Om die totale

gemengde koste te bereken:

Y = a + bX

Y = R1 000 + (3 × 1 600)

Y = R5 800

In bogenoemde geval is die vaste koste en veranderlike koste beskikbaar en kan ŉ

berekening gedoen word om te bepaal wat die totale gemengde koste is. In ander gevalle is

die totale gemengde koste beskikbaar, maar om bestuursbesluite te neem moet die vaste

koste van die veranderlike koste geskei word. Die mees algemene manier om hierdie

berekening te doen, is die hoog-laag-metode.

� Hoog-laag-metode

Met die hoog-laag-metode word die vlakke van aktiwiteit oor ŉ sekere periode gemeet. Die

verskil tussen die hoogste en laagste aktiwiteit verteenwoordig die veranderlike koste. Daar

moet spesifiek na die vlak van aktiwiteit gekyk word om hierdie metode te gebruik en nie na

die koste van die aktiwiteit nie. Dit kan gebeur dat die vlak van aktiwiteit hoog is, maar dat

die koste laer is as in vorige maande.

Formule



Gevallestudie 3.2

Verskeie dokters maak gebruik van X-ray Radioloë om x-strale te neem van pasiënte.

X-ray betaal sekere vaste kostes vir waardevermindering van toerusting en salarisse vir

radioloë en tegniese personeel. Daar is egter ook sekere veranderlike kostes wat

maandeliks betaal word, soos film, krag en onderhoudskoste vir toerusting. Die vaste

koste verteenwoordig die minimum koste om die diens beskikbaar te maak aan pasiënte,

terwyl die veranderlike koste die eintlike gebruik van die diens verteenwoordig. Die

volgende Excel-sigblad verteenwoordig X-ray se vlak van aktiwiteit en gemengde koste vir

die periode Januarie tot Julie 2011:

Maand Vlak van aktiwiteit Gemengde koste

(Ure gewerk) (Onderhoudskoste)

Januarie 5 600 R 7 900

Februarie 7 100 R 8 500

Maart 5 000 R 7 400

April 6 500 R 8 200

Mei 7 300 R 9 100

Junie 8 000 R 9 800

Julie 6 200 R 7 800

(aangeneem uit: http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm)

1. Bereken die veranderlike koste-element vir X-ray.

2. Bereken die vaste koste-element vir X-ray.

Om die veranderlike koste-element te bereken in Gevallestudie 3.2:



Veranderlike koste = (Y2 – Y1) ÷ (X2 – X1)

Waar:

Y2

Y1

X2

X1

= Koste op die hoogste vlak van aktiwiteit

= Koste op die laagste vlak van aktiwiteit

= Hoogste vlak van aktiwiteit

= Laagste vlak van aktiwiteit

Deur die hoog-laag-metode te gebruik, moet die periode met die hoogste aktiwiteit en die

periode met die laagste aktiwiteit geïdentifiseer word. Die hoogste vlak van aktiwiteit vir

X-ray was gedurende Junie en die laagste vlak van aktiwiteit was gedurende Maart:

Maand Vlak van aktiwiteit Onderhoudskoste

Hoë aktiwiteit in Junie

Lae aktiwiteit in Maart

8000

5000

R9 800

R7 400

Veranderlike Koste = (R9 800 – R7 400) ÷ (8 000 – 5 000)

R2 400 ÷ 3 000

Veranderlike koste = R0.80 per uur

(aangeneem uit: http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm)

Die veranderlike koste is dus R0.80 per uur en die vaste koste kan nou soos volg bereken

word:

Vaste koste-element = Totale koste – veranderlike koste-

element.

(Die veranderlike koste-element = koste per eenheid × aantal

eenhede)

R9 800 – (R0.80 per eenheid × 8 000 ure)

= R 3 400

Formule



Beide die vaste koste-element en die veranderlike koste-element is nou bepaal. Die

onderhoudskoste vir X-ray kan nou uitgedruk word as: R3 400 per maand, plus R0.80 per

uur.

3.6.2 Kontrole oor voorraad

Om groot hoeveelhede voorraad in die stoor te hou, kos die sakeonderneming geld. Gestel

die sakeonderneming koop voorraad aan en dit neem 12 weke om die voorraad om te

skakel in ŉ produk. Vandat die voorraad bestel is totdat die finale produk verkoop is, moet

die sakeonderneming die koste daarvan dra. Die sakeonderneming het dus geld spandeer

om die voorraad aan te koop (kontantuitvloei), maar dit gaan 12 weke neem om die produk

te verkoop (kontantinvloei).

Die koste verbonde aan voorraad sluit die volgende in:

• Eenheidskoste Die eenheidskoste is die aankoopprys per eenheid

• Bestelkoste Bestelkoste is die koste verbonde aan die bestelling. Dit sluit

die volgende in:

• Drakoste Die drakoste is die koste verbonde aan die stoor van die

beskikbare voorraad. Dit sluit rente, agteruitgang,

versekering, stoorgelde, waardevermindering en hantering in.

Voorraad moet so vinnig as moontlik omgeskakel word in kontant, maar die

sakeonderneming wil ook nie gekonfronteer word met ŉ situasie waar te min voorraad

beskikbaar is om met produksie voort te gaan nie. Die sakeonderneming moet dus die

volgende twee vrae beantwoord om doeltreffende voorraadkontrole toe te pas:

Voorbereiding van bestelvorms

Die keuse van verskaffers

Die opvolg van bestellings

Die ontvangs, stoor en rekords van bestellings



Figuur 3.7: Voorraadbeheer


Die sakeonderneming kan bepaal hoe vinnig voorraad omgeskakel word in kontant deur die

voorraadomset te bereken. Die syfers vir hierdie berekening word verkry uit die Staat van

Finansiële Posisie en die Staat van Omvattende Inkomste.

Gevallestudie 3.3

Die volgende is ŉ uittreksel uit die Staat van Omvattende Inkomste van ABC Handelaars

vir die 2011- en 2012-finansiële jare:

ABC Handelaars

Staat van Omvattende Inkomste vir die jaar

geëindig 31 Desember

2012 2011

Inkomste 3,074 2,567

Koste van verkope 2,088 1,711

Bruto wins 986 856

Ander uitgawes 568 553

Operasionele wins 418 303

Die volgende is ŉ uittreksel uit die Staat van Finansiële posisie vir dieselfde tydperk:

Wat is die mees ekonomiese hoeveelheid voorraad wat bestel moet word?

Wanneer moet nuwe voorraad bestel word (herbestelpunt) in verhouding met die bestaande

voorraadvlak?



ABC Handelaars

Staat van Finansiële Posisie soos op 31 Desember

2012 2011

Lopende bates

Voorraad 289 300

Handelsdebiteure 503 365

Kontant en kontantontvangste 431 339

Totale Lopende bates 1,223 1,004

(aangeneem uit: Lawrence, 2010: 41,43)

1. Bereken die voorraadomset vir die 2012-finansiële jaar.

Om die voorraadomset te bereken:

Voorraadomset = Die koste van verkope ÷ Voorraad op

hande

= R2 088 000 ÷ R289 000

= 7.2

Uit bogenoemde berekening kan afgelei word dat die voorraad 7.2 keer omgeskakel is

gedurende die jaar. Die aantal dae wat die voorraad in die stoor gehou word, kan nou

bereken word deur die voorraadomset te deel deur die aantal dae in die jaar (365). Dit

beteken dat die gemiddelde aantal dae wat voorraad in die stoor gehou word, 50.7 dae is.

3.7 Basiese inkomsteberekeninge

Die sakeonderneming moet verseker dat genoeg inkomste genereer word om uitgawes te

dek. As ŉ produk vervaardig word en die koste om die produk te vervaardig, is meer as die

inkomste wat daaruit genereer word, lei die sakeonderneming ŉ verlies. Die

sakeonderneming moet ook bepaal wat is die veiligheidsgrens – as die begrote inkomste

bokant die gelykbreekpunt is, en dit begin daal, hoe vêr kan dit daal voordat die

gelykbreekpunt bereik word?

Formule



3.7.1 Gelykbreekanalise

Die gelykbreekpunt van ŉ sakeonderneming is waar die bedrag van verkope gelyk is aan die

totale koste (veranderlike koste + vaste koste). Die sakeonderneming genereer dus nie ŉ

wins of ŉ verlies nie.

Figuur 3.8: Gelykbreekpunt


As die sakeonderneming dus R1 miljoen aan inkomste genereer en die koste om die produk

te vervaardig, beloop R1 miljoen, breek die sakeonderneming gelyk.

Die onderstaande grafiek is ŉ voorstelling van die gelykbreekpunt. Die vaste koste

(horisontale lyn) verander nie na aanleiding van die verkope nie. Die veranderlike koste

(skuins lyn) verander in verhouding met die verhoging of verlaging in verkope. Die vaste

koste en veranderlike koste saam, verteenwoordig totale koste. Die inkomstelyn (wat by 0

begin) verteenwoordig die verkope teen ŉ sekere prys en volume. Die gelykbreekpunt is

waar die inkomstelyn en die totale kostelyn mekaar kruis.

GelykbreekpuntGelykbreekpuntGelykbreekpuntGelykbreekpunt

Veranderlike Veranderlike Veranderlike Veranderlike

koste + Vaste koste + Vaste koste + Vaste koste + Vaste

kostekostekostekoste

VerkopeVerkopeVerkopeVerkope



Figuur 3.9: Grafiese voorstelling van die gelykbreekpunt

(Bron: Lawrence, 2010:491)

Die eerste stap in die berekening van die punt waar die sakeonderneming se inkomste gelyk

is aan die koste, is om die bydraefaktor te bereken. Die bydraefaktor moenie verwar word

met die wins nie. Die wins is die bedrag wat beskikbaar is nadat die totale koste (vaste

koste + veranderlike koste) van vervaardiging afgetrek is van die inkomste. Die bydraefaktor

is die bedrag wat beskikbaar is nadat net die veranderlike koste afgetrek is van inkomste.

Gevallestudie 3.4

Luilekker Sport is ŉ vervaardiger van punteborde vir sportgeleenthede. Die produksiekoste

om een puntebord te vervaardig beloop R500. Luilekker Sport het 5

verkoopsverteenwoordigers wat sportklubs besoek om die punteborde te bemark en te

verkoop. Hulle word R300 per bord betaal. Vir die 2011-finansiële jaar het Luilekker Sport

Varieerbare koste

Vaste koste

Totale koste

Eenhede geproduseer

Verkope

0 100

100

Inkomste

Gelykbreekpunt

Wins



1 500 borde verkoop teen R2 000 per bord.

Die volgende uitgawes word in die Luilekker Sport se Staat van Omvattende Inkomste

aangedui:

Staat van Omvattende Inkomste vir die jaar geëindig 2011

Luilekker Sport

Huur van gebou 700,000

Huur van masjinerie 300,000

Versekering 200,000

1,200,000

1. Wat is Luilekker Sport se totale gemengde koste vir die jaar?

2. Bereken die totale vaste koste per eenheid.

3. Wat is Luilekker Sport se totale inkomste vir die jaar?

4. Bereken Luilekker Sport se bydraefaktor.

5. Bereken Luilekker Sport se gelykbreekpunt.

Om die bydraefaktor te bereken vir Luilekker Sport in Gevallestudie 3.4:

Bydraefaktor = Inkomste per eenheid – Veranderlike koste

per eenheid

(R2 000) – (R500 + R300)

= R2 000 – R800

= R1 200 per eenheid

Om die bydraefaktor vir die jaar te bereken moet die bedrag per eenheid vermenigvuldig

word met die aantal eenhede wat vervaardig is (R1 200 × 1 500). Die bydraefaktor is dus

R1,8 miljoen per jaar of R1,200 per eenheid.

Formule



Om te bepaal op watter punt Luilekker Sport gelykbreek:

Gelykbreekpunt (Verkope) = Vate koste ÷ (Prys per eenheid –

Veranderlike koste per eenheid)

= R1 200 000 ÷ (R2 000 – R800)

= 1 000 eenhede

Dit beteken Luilekker Sport moet 1 000 eenhede verkoop om gelyk te breek met die koste vir

die vervaardiging van die produk. Die bogenoemde berekening kan vereenvoudig word

deur:

Die totale vaste koste te deel deur die bydraefaktor

per eenheid.

R 1 200 000 ÷ R 1 200

= 1 000 eenhede

Die gelykbreekpunt word dikwels deur sakeondernemings gebruik om die pryslading te

bereken. Deur verskillende pryse te gebruik om die berekening te doen, kan die

sakeonderneming bepaal watter effek die prysverandering op die wins/verlies sal wees.

ŉ Nadeel hiervan is dat daar aangeneem word dat die aanvraag na die produk stabiel bly.

Dit impliseer ook dat ŉ hoër prys die gelykbreekpunt sal verlaag en meer wins vir die

sakeonderneming sal verseker, maar in werklikheid is daar ŉ maksimumprys wat ŉ kliënt

bereid is om te betaal. Hierdie berekening moet dus gebruik word om te evalueer of die

sakeonderneming genoeg eenhede sal verkoop om gelyk te breek en nie om ŉ besluit oor

die prys van die produk te neem nie (aangeneem uit:

http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/break-even-analysis.php) .

3.7.2 Die veiligheidsgrens

Deur die veiligheidsgrens te bereken kan die sakeonderneming bepaal hoeveel inkomste uit

verkope verloor kan word, voordat die sakeonderneming ŉ verlies lei.

Formule



Dit is belangrik dat die sakeonderneming bewus is van die

veiligheidsgrens sodat aksies in plek gestel kan word om

verkope te verhoog.

Die veiligheidsgrens is gelyk aan die verkope, minus die

gelykbreekpunt en kan in waarde of eenhede uitgedruk

word.

Die gelykbreekpunt vir Luilekker Sport is 1 000 eenhede of

R2 miljoen.

Om die veiligheidsgrens vir Luilekker Sport te bereken:

Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt

= 1 500 – 1 000

= 500

Dit beteken die totale eenhede wat verkoop word vir die jaar kan met 500 verminder voordat

die gelykbreekpunt bereik word.

OF

uitgedruk in randwaarde:

Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt

= R3 000 000 – R2 000 000

= R1 000 000

Dit beteken die totale verkope kan met R1 miljoen verminder voordat die gelykbreekpunt

bereik word.

OF

uitgedruk as ŉ persentasie van verkope

Veiligheidsgrens = (Inkomste – gelykbreekpunt) ÷ (Inkomste) × 100

= (R3 000 000 – R2 000 000) ÷ R3 000 000 × 100

= 33.3%

Formule



3.8 Kostekontrole

Sakeondernemings streef daarna om koste onder beheer te hou om te verseker dat wins

gemaksimaliseer word. ŉ Koste/volume/wins-analise (KVW-analise) is een van die metodes

wat deur sakeondernemings gebruik word om die verhouding tussen koste, volume en wins

te verstaan. Die KVW-analise fokus op die interaksie van die volgende faktore:

Figuur 3.10: Koste/volume/wins-analise


3.8.1 Koste/volume/wins-analise

Die KVW-analise stel die sakeonderneming in staat om die mees winsgewende kombinasie

in die vervaardiging en verkoop van produkte te vind. Die inligting wat verkry word uit die

gelykbreekanalise en die bydraefaktor, word gebruik om te begroot vir toekomstige

produksie en om ŉ “wat as”-scenario toe te pas:

• Wat gebeur as die prys van die produk verhoog word?

• Wat gebeur as die aantal eenhede wat geproduseer word, verhoog of verlaag?



• Wat gebeur as die vaste koste of veranderlike koste vermeerder of verminder word?

• Wat gebeur as die teikeninkomste verhoog word?

In Gevallestudie 3.4 genereer Luilekker Sport ŉ wins van R600 000 deur 1 500 eenhede te

verkoop.

Gevallestudie 3.4 (1)

Luilekker Sport

Wins per 1500 eenhede verkoop

Totaal Per eenheid

Persentasie

van verkope

Verkope (1,500 × R2,000) R 3,000,000 R 2,000

Veranderlike koste (1,500 ×

R800) R 1,200,000 R 800 40%

Bydraegrens R 1,800,000 R 1,200 60%

Vaste koste R 1,200,000

Wins per 1500 eenhede

verkoop R 600,000

Tabel 3.1: Wins teen 1 500 eenhede


Wat sal gebeur as Luilekker Sport 2 000 eenhede verkoop?

Gevallestudie 3.4 (2)

Luilekker Sport

Wins per 2000 eenhede verkoop

Totaal Per eenheid

Persentasie

van verkope

Verkope (2,000 × R2,000) R 4,000,000 R 2,000

Veranderlike koste (2,000 ×

R800) R 1,600,000 R 800 40%



Bydraegrens R 2,400,000 R 1,200 60%

Vaste koste R 1,200,000

Wins per 2,000 eenhede

verkoop R 1,200,000

Tabel 3.2: Wins teen 2000 eenhede


Let daarop dat die verandering in volume nie die vaste koste of die koste per eenheid

beïnvloed het nie. Die bydraegrens verhoog omdat die totale veranderlike koste verhoog,

maar Luilekker Sport sal steeds ŉ wins van R1,2 miljoen genereer sou die volume verhoog

word.

3.8.2 Teikeninkomste

Om gelyk te breek is goed, maar die doel is om soveel as moontlik wins te genereer vir die

eienaars of aandeelhouers van ŉ sakeonderneming. Sakeondernemings moet doelwitte stel

om sekere inkomstevlakke te bereik en die impak daarvan evalueer.

Deur berekeninge te doen met ŉ vasgestelde teikeninkomste en die veranderlike koste,

vaste koste en prys per eenheid te verander, kan die onderneming bepaal wat die impak van

hierdie veranderinge is.

Om die berekening te doen word die teikeninkomste hanteer as ŉ aanwas tot die vaste

koste. Gestel Luilekker Sport in Gevallestudie 3.4. wil R1 miljoen in wins genereer:

Verkope (prys per eenheid) = Totale veranderlike koste

+ Vaste koste + Teikeninkomste

Aantal eenhede × R2 000 = (Aantal eenhede × R800) + R1 200 000 + R1 000 000 (bedrag

van teikeninkomste)

Aantal eenhede × R 1 200 = R1 200 000 + R1000 000

Aantal eenhede = R2 200 000 ÷ R1 200

Aantal eenhede = 1 833

Formule



Om die randwaarde van bogenoemde berekening te bepaal, moet die aantal eenhede

vermenigvuldig word met die prys per eenheid.

Luilekker Sport moet dus 1 833 eenhede verkoop of ŉ R3,6 miljoen verkoopsyfer verseker

om ŉ wins van R1 miljoen te genereer.

3.8.3 Sensitiwiteitsanalise

Die kostestruktuur van die sakeonderneming kan verander, wat ŉ verandering in die

resultate van die gelykbreekanalise, die bydraefaktor en die veiligheidsgrens teweeg kan

bring. ŉ Sensitiwiteitsanalise bepaal hoe die verwagte wins sal verander sou daar ŉ

verandering in die vaste koste of veranderlike koste wees.

Deur bogenoemde berekeninge vas te lê op ŉ Excel sigblad, kan die sakeonderneming

bepaal wat die effek sou wees indien daar ŉ verandering in die kostestruktuur is.

Aantal eenhede 1000 Teikenwins

Vaste

koste

Veranderlike

koste 0 600,000 1,200,000 1,500,000 2,000,000

1,000,000 800 1,800,000 2,400,000 3,000,000 3,300,000 3,800,000

1,000 2,000,000 2,600,000 3,200,000 3,500,000 4,000,000

1,200 2,200,000 2,800,000 3,400,000 3,700,000 4,200,000

1,200,000 800 2,000,000 2,600,000 3,200,000 3,500,000 4,000,000

1,000 2,200,000 2,800,000 3,400,000 3,700,000 4,200,000

1,200 2,400,000 3,000,000 3,600,000 3,900,000 4,400,000

1,400,000 800 2,200,000 2,800,000 3,400,000 3,700,000 4,200,000

1,000 2,400,000 3,000,000 3,600,000 3,900,000 4,400,000

1,200 2,600,000 3,200,000 3,800,000 4,100,000 4,600,000

Tabel 3.3: Sensitiwiteitsanalise




Die gelykbreekpunt vir Luilekker Sport is 1 000 eenhede of R2 miljoen. Uit Tabel 3.3. kan

gesien word dat:

• Sou die vaste koste verminder word met R200 000 sal die gelykbreekpunt daal na R1,8

miljoen. Vaste koste kan verminder word deur, bv. ŉ goedkoper versekeringspremie te

beding.

• Sou die veranderlike koste verhoog na R1 000 per eenheid, sal die gelykbreekpunt

verhoog na R2,2 miljoen. Die veranderlike koste kan verhoog a.g.v. ŉ verhoging in die

kommissie wat aan verkoopsverteenwoordigers betaal word.

• Sou die sakeonderneming ŉ wins van R2 miljoen wil verseker, moet totale verkope van

R4 miljoen bereik word teen ŉ vaste koste van R1.2 miljoen en ŉ veranderlike koste van

R800 per eenheid.

3.8.4 Debiteure en krediteure

Alhoewel die sakeonderneming uit bogenoemde berekeninge kan bepaal wat die kostes en

inkomste van ŉ bepaalde produk is, is dit belangrik om te verseker dat genoeg kontant

genereer word om verdere produksie te verseker. Die debiteure invorderingsperiode en

krediteure betalingsperiode het ŉ groot invloed op die kontantvloei van die onderneming.

Hoe lank neem dit debiteure om die onderneming te betaal en hoe lank neem dit die

onderneming om krediteure te betaal?

Debiteure is kliënte wat goedere of dienste op skuld

gekoop het by die onderneming. Die debiteure

invorderingsperiode is ŉ aanduiding van hoe lank dit

debiteure neem om die skuld te betaal.

Krediteure is sakeondernemings of persone by wie die

onderneming goedere of dienste op skuld gekoop het. Die

krediteure betalingsperiode is ŉ aanduiding van hoe lank

dit die onderneming neem om die skuld te betaal.



Gevallestudie 3.5

XYZ Handelaars werk gemiddeld 300 dae per jaar.

In die Staat van Omvattende Inkomste vir XYZ Handelaars word die volgende aangedui:

Maart 2011 Maart 2010

Kontantverkope 445,320 380,000

Kredietverkope 1,000,000 800,000

Totale verkope 1,445,320 1,180,000

Kontantaankope 300,000 280,000

Kredietaankope 75,000 70,000

Totale aankope 375,000 350,000

Die volgende is ŉ uittreksel uit die Staat van Finansiële Posisie vir dieselfde tydperk:

Soos op 31 Maart 2011 Soos op 31 Maart 2010

Gemiddelde debiteure 475,000 450,000

Gemiddelde krediteure 25,000 20,000

1. Bereken die debiteure invorderingsperiode vir die 2011-finansiële jaar.

2. Bereken die krediteure betalingsperiode vir die 2011-finansiële jaar.

Om die debiteure invorderingsperiode te bereken:

Debiteure invorderingsperiode = (Werksdae ×

Gemiddelde Debiteure) ÷ Kredietverkope

= (300 × R475 000) ÷ R1 000 000

R142 500 000 ÷ R1 000 000

= 142.5 dae

Formule



Om die krediteure betalingsperiode te bereken:

Krediteure betalingsperiode = (Werksdae ×

Gemiddelde krediteure) ÷ Kredietaankope

= (300 × R25 000) ÷ R75 000

R7 500 000 ÷ R75 000

= 100 dae

Uit bogenoemde berekenings kan gesien word dat dit debiteure 142.2 dae neem om skuld te

betaal en dat die onderneming 100 dae neem om krediteure te betaal. Die onderneming

moet hierdie syfers so laag as moontlik hou. ŉ Goeie krediteure betalingsperiode verseker

goeie verhoudings met krediteure en verhoed onnodige rentebetalings. ŉ Hoë debiteure

betalingsperiode kan beteken dat:

• Krediet verskaf word aan kliënte met ŉ swak kredietrekord.

• Die onderneming lank neem om fakture uit te stuur.

• Die onderneming nie voldoende opvolgprosedures in plek het om uitstaande

debiteure in te vorder nie.

3.9 Winsmaksimering

Om te verseker dat die onderneming en sy aandeelhouers maksimum waarde uit aktiwiteite

bekom, moet die onderneming verseker dat wins gemaksimaliseer word en bankrotskap

verhoed word. Om te bepaal of die onderneming sy korttermynverpligtinge kan nakom, word

daar gebruik gemaak van die bedryfskapitaalverhouding (Current ratio).

Gevallestudie 3.6

Die volgende is ŉ uittreksel uit die Staat van Finansiële Posisie vir ABC Handelaars:

Soos op 31

Maart 2011

Soos op 31

Maart 2010

Vaste bates 832,490 733,760

Lopende bates 845,500 829,300

Formule



Voorraad 360,840 338,370

Debiteure 445,320 490,770

SARS 160 160

Kontant 39,180 0

Totale bates 1,677,990 1,563,060

Kapitaal en kapitaal reserwes 795,860 768,070

Langtermynlening 188,050 137,420

Lopende laste 694,080 657,570

Krediteure 685,720 618,950

SARS 8,360 0

Oortrokke bank 0 38,620

Totale laste 1,677,990 1,563,060

1. Bereken die bedryfskapitaalverhouding vir die 2011-finansiële jaar.

2. Bereken die bedryfskapitaalverhouding vir die 2010-finansiële jaar.

Om die bedryfskapitaalverhouding te bereken:

Bedryfskapitaal = Lopende bates ÷ Lopende laste

= R845 500 ÷ R694 080

= 1.22

Dit beteken dat vir elke R1 wat die sakeonderneming skuld, is R1.22 beskikbaar om skuld te

betaal. Hierdie berekening moet op ŉ maandelikse basis deur die onderneming gedoen

word om te verseker dat skuld gedelg kan word. As die verhouding onder 1:1 daal, sal die

onderneming alternatiewe moet oorweeg om skuldeisers te betaal.

Formule



Die eerste stap in die maksimalisering van wins, is om te weet wat die netto winsverhouding

tot die verkope van die sakeonderneming is. Die netto wins is die bedrag wat oorbly nadat

alle verpligtinge deur die sakeonderneming nagekom is.

Gebruik die volgende inligting uit die Staat van Omvattende Inkomste in Gevallestudie 2.3

om die netto winsgrens te bereken.

Netto wins voor belasting (20) = R147 086

Verkope (1) = R1 745 400

Netto winsverhouding = (Verkope ÷ Netto wins)

= R1 745 400 ÷ R147 086

= R11.87

Dit beteken dat vir elke R11.87 wat die onderneming in verkope genereer, word daar R1

netto wins gegenereer.

3.9.1 Hoe word wins gemaksimaliseer?

Nadat die bedryfskapitaalverhouding en die netto winsverhouding bereken is, moet daar

gekyk word na maniere om hierdie syfers te verbeter en sodoende om wins te

maksimaliseer. Die sensitiwiteitsanalise kan gebruik word om behulpsaam te wees in die

proses.

Om koste te sny, is nie die enigste manier om

maksimum wins te genereer nie. As die aantal

eenhede wat verkoop word, kan verhoog deur, bv.

beter bemarkingsaksies, sal dit ŉ positiewe effek op

die netto winsverhouding hê. Al die aspekte in die

KVW-analise moet in ag geneem word om die beste

moontlike alternatief te bepaal.

Formule



Die onderneming kan ook bepaal of die prys waarteen produkte verkoop word,

kompeterend in die mark is. Indien die prys laer is as die kompeteerder, kan pryse verhoog

word sonder om markaandeel te verloor.

Die veranderlike koste per eenheid kan in heroorweging geneem word. Veranderlike koste

kan verminder word deur te bepaal of materiaal goedkoper verkry kan word as die huidige

verskaffers.

Figuur 3.11: Winsmaksimering

(aangeneem uit: http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf)

3.9.2 Die uitdagings van winsmaksimering

Daar word algemeen aanvaar dat die maksimalisering van wins die doel van die

sakeonderneming is. Om die maksimum wins te genereer beteken nie noodwendig dat die

eienaars of aandeelhouers maksimum voordeel trek nie. Winsmaksimering ignoreer die

volgende fasette:

Minus

Minus

=



� Tydsberekening en kontantvloei

Die onderneming kan fondse wat ontvang word, belê om beter inkomste te verseker. As

krediteure nie betaal nie, is die fondse nie beskikbaar nie. Die nodige kontantvloei is dus nie

doeltreffend genoeg om hoër dividende aan eienaars te betaal nie. Alhoewel die

onderneming dus ŉ goeie wins kan genereer op die verkope van goedere en dienste, is dit

moontlik dat die kontant wat beskikbaar is om dividende te betaal, nie voldoende is nie.

� Risiko

Winsmaksimering sluit nie die risikofaktor in nie. Die kanse dat die werklike uitkoms kan

verskil van die verwagte uitkoms, is ŉ risiko waarmee sakeondernemings gekonfronteer

word. As die besturende direkteur van ŉ sakeonderneming skielik bedank, is dit moontlik

dat die onderneming se aandeelprys kan val. Voornemende en huidige aandeelhouers kan

die bedanking beskou as ŉ risiko en daarom ander alternatiewe oorweeg. Die

sakeonderneming kan dus ŉ goeie wins genereer, maar as die aandeelprys val, benadeel dit

die aandeelhouers.

Return and risk are, in fact, the key determinants of

share price, which represents the wealth of the

owners of the firm.

(Lawrence, 2010:13)

Om te bepaal hoe suksesvol die sakeonderneming is, moet daar ook gereeld bereken word

wat die inkomste per aandeel vir aandeelhouers is.

3.10 Samevatting

Koste- en inkomsteberekeninge stel die sakeonderneming in staat om alternatiewe te

oorweeg en sodoende wins vir die sakeonderneming te maksimaliseer.

Deur basiese koste- en inkomsteberekeninge te doen, kan die onderneming die verhouding

tussen koste, inkomste en wins analiseer. Die gelykbreekpunt en die veiligheidsgrens

bepaal of die sakeonderneming teen ŉ wins of ŉ verlies opereer en ŉ sensitiwiteitsanalise

kan moontlike alternatiewe uitwys.



Kontrole oor voorraad, debiteure en krediteure, verseker dat die kontantvloei van die

onderneming nie benadeel word nie. Kontantvloei is ŉ belangrike aspek in die

maksimalisering van voordele vir aandeelhouers.

3.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 11

1. Bepreek die verhouding tussen koste, inkomste en wins.

2. ŉ Sakeonderneming se totale vaste koste beloop R1.5 miljoen. Die gemiddelde

veranderlike koste per eenheid is R20 per eenheid en 100 000 eenhede word

vervaardig vir die jaar.

a) Bereken die onderneming se vaste koste per eenheid.

b) Bereken die onderneming se totale veranderlike koste.

c) Bereken die onderneming se totale koste vir die jaar.

Aktiwiteit 12

1. Die bestuurder van ŉ sakeonderneming wil bepaal wat die vaste koste-element van

sy selfoonrekening is deur ŉ berekening te doen. ŉ Opsomming van die rekening vir

die afgelope ses maande is:

Maand Totale

rekening

Aantal minute

gebruik

Julie 2011

Augustus 2011

September 2011

Oktober 2011

November 2011

Desember 2011

R480

R550

R600

R450

R400

R570

130

160

200

140

120

170

a) Bereken die vaste koste-element vir die Desember rekening, deur gebruik te

maak van die hoog-laag-metode.

2. Waarom is dit belangrik dat die sakeonderneming voorraad beheer en hoe kan dit

gedoen word?



Aktiwiteit 13

1. Definieer die volgende:

a) Gelykbreekpunt

b) Bydraefaktor

c) Veiligheidsgrens

2. Doen ŉ grafiese voorstelling van die gelykbreekpunt.

Aktiwiteit 14

1. Hoe kan die berekening vir teikeninkomste vereenvoudig word?

2. Wat sal die Excel sigblad formule wees vir Tabel 3.3?

Aktiwiteit 15

Die volgende is ŉ uittreksel uit die begroting van ŉ sakeonderneming wat webblaaie

ontwerp:

Termyn Aantal

ontwerpe

Gemiddelde waarde

van ontwerp

Totale

inkomste

Januarie – Maart

April – Junie

Julie – September

Oktober - Desember

6

7

5

8

R2 500

R2 500

R3 000

R2 750

R15 000

R17 500

R15 000

R22 000

Totaal 26 R2 687 R69 500

1. Hoe kan hierdie onderneming wins maksimaliseer?

2. Waarom is risiko ŉ faktor in winsmaksimering?



Notas



Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde

renteberekeninge


Kennis en begrip



• Die verskil tussen eenvoudige en saamgestelde rente

• Enkelvoudige renteberekeninge

• Saamgestelde renteberekeninge

• Die gebruik van eenvoudige en saamgestelde rente in besigheid

• Huidige en toekomstige waardes

Vaardighede


• Te onderskei tussen eenvoudige en saamgestelde rente.

• Enkelvoudige rente te bereken.

• Om saamgestelde rente te bereken.

• Die gebruik van eenvoudige en saamgestelde rente in die sakeonderneming te

analiseer.

• Te onderskei tussen huidige en toekomstige waardes, deur gebruik te maak

van renteberekeninge.




• http://www.financeformulas.net/index.html

• http://ficc.rmb.co.za/pdf/training/Understanding_Time_Value_of_Money.pdf




Enkelvoudige rente Rente wat bereken word op die hoofsom alleen. Rente word

nie op rente verdien of betaal nie.

Saamgestelde rente Rente van die vorige jaar word by die hoofsom gevoeg om

rente vir die volgende jaar te bereken. Dus: Rente op rente.

Repokoers Die koers wat deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank

vasgestel word om rentekoerse te reguleer.

Primakoers Die koers waarteen die finansieringsinstansies bereid is om

geld uit te leen.

Tydwaarde vir geld R1 vandag is meer werd as R1 in die toekoms.

Kapitalisering Om rente wat verdien of betaal moet word by die

oorspronklike bedrag van die belegging of lening te voeg om

die nuwe rente te bereken.

Hoofsom Die oorspronklike bedrag wat belê of geleen word. Ook

bekend as die basisbedrag.

Intervalle van

samestelling

Die hoeveelheid kere wat rente in ŉ tydperk bereken word en

by die hoofsom gevoeg word.

Effektiewe

rentekoers

Die koers waarteen geld geleen of belê word nadat die

intervalle van samestelling in ag geneem is.

Nominale rentekoers Die koers waarteen geld belê of geleen word wat vooraf

vasgestel is en ooreengekom is.



4.4 Inleiding

Die sakeonderneming se doel is om wins te maksimaliseer. Om dit te bewerkstellig moet die

kontant beskikbaar vir gebruik, optimaal benut word. Besluite oor beleggings en lenings

noodsaak ŉ goeie begrip van enkelvoudige en saamgestelde rente.

Die berekenings vir bogenoemde tipes rente stel die sakeonderneming in staat om die

maksimum voordeel uit beskikbare kontant te bekom, of om ŉ lening teen voorwaardes wat

die onderneming tot voordeel strek, aan te gaan.

Om die huidige en toekomstige waarde van lenings en beleggings te bereken is ŉ nuttige

hulpmiddel om die kontantvloei van die onderneming te bestuur.

4.5 Die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente

Rente is die koste van lenings of die inkomste van beleggings. Die rentekoers wat die

onderneming moet betaal op lenings of ontvang op beleggings, word bepaal deur die

repokoers (soos bespreek in Studie-eenheid 1, Paragraaf 1.8.4)

Rente kan dus beskou word as die fooi wat gehef word vir die gebruik van geld. Die fooi is

betaalbaar deur die sakeonderneming wat die geld leen. Die rentekoers is die persentasie

fooi wat gehef word. Die volgende faktore word in ag geneem wanneer die bedrag wat

terugbetaal moet word, bereken word:

• Die bedrag wat geleen word, of belê word.

• Die rentekoers waarteen geleen, of belê word.

• Die tydperk wat geleen, of belê word.

Die rente-

vergelyking

Rente = Hoofsom × Rentekoers × Tyd

Die hoofsom (Principal amount) kan

gedefinieer word as die bedrag wat geleen

word of belê word.

Figuur 4.1: Die rentevergelyking

(aangeneem uit: Drake, 2001:113)



Die vraag en aanbod na kontant bepaal gewoonlik die rentekoers. Wanneer die rentekoers

hoog is, sal sakeondernemings ontmoedig word om geld te leen (gewoonlik om kapitaal te

bekom om projekte aan te pak) en wanneer dit laag is, sal dit makliker wees om die lening

terug te betaal. Sakeondernemings sal ook probeer om die beste rentekoers te beding vir

enige beleggings wat oorweeg word.

Daar kan onderskei word tussen twee tipes rente:

Figuur 4.2: Twee tipes rente


4.5.1 Enkelvoudige rente

Enkelvoudige rente verwys na die bedrag wat bereken word op die hoofsom alleen. Rente

is dus nie betaalbaar op rente wat reeds akkumuleer het nie.

Enkelvoudige rentekoersberekeninge word gewoonlik gebruik wanneer ŉ jaarlikse

rentekoers gespesifiseer word, maar die tydperk van die lening of belegging is minder as ŉ

jaar (aangeneem uit: Rand Merchant Bank, 2010:4).

Die hoofsom bly dus dieselfde oor die periode van die belegging of die lening.

Figuur 4.3: Enkelvoudige rente


Jaar 1

Hoofsom + rente op

hoofsom vir een jaar

Jaar 2

Hoofsom + rente op

hoofsom vir jaar twee

Jaar 3

Hoofsom + rente op

hoofsom vir jaar drie

Einde Jaar 3

Hoofsom + rente op

hoofsom vir drie jaar



As ŉ sakeonderneming dus 10% per jaar rente betaal op ŉ lening van R50 000 (die

hoofsom), sal die bedrag wat terugbetaal word R55 000 wees.

4.5.2 Saamgestelde rente

Wanneer die sakeonderneming saamgestelde rente betaal, word die rente by die hoofsom

gevoeg om die volgende jaar se rente te bereken. Dit kan dus beskou word as die betaling

van rente op rente. Rente wat geakkumuleer word, vorm deel van die hoofsom en word

ingesluit by toekomstige renteberekenings.

As die sakeonderneming dus 10% per jaar rente betaal op ŉ lening van R50 000, sal die

bedrag betaalbaar aan die einde van die eerste jaar R55 000 wees. Wanneer die rente

bereken word vir die volgende jaar, sal dit 10% van R55 000 wees.

Figuur 4.4: Enkelvoudige rente


4.5.3 Tydwaarde van geld

Die waarde van geld op die huidige stadium is meer werd as die waarde van dieselfde

bedrag geld, in die toekoms. As die tydwaarde van geld in ag geneem word, sal die

sakeonderneming eerder vandag ŉ R100 wil ontvang as om R100 oor ŉ jaar van nou af te

ontvang. Daar is dus waarde daarin om die R100 te belê en rente daarop te ontvang. Daar

word verwys na die toekomstige waarde van geld. Die toekomstige waarde word bepaal

deur die rentekoers en die tydperk waarteen die geld belê of geleen word.

Jaar 1

Hoofsom + rente op

hoofsom vir jaar 1

Jaar 2

Rente van jaar een word deel

van die hoofsom+ rente

jaar 2

Jaar 3

Rente van jaar 1 en jaar 2

word deel van die hoofsom + rente vir jaar 3

Einde Jaar 3

Rente van jaar 1, 2 en 3 word deel van die

hoofsom



Hoe hoër die rentekoers, hoe hoër sal die

toekomstige waarde wees.

Hoe langer die tydperk, hoe hoër sal die toekomstige

waarde wees.

Daar is dus drie aspekte waarin die sakeonderneming sal belang stel as geld belê of geleen

word:

Figuur 4.5: Tydwaarde van geld

(aangeneem uit: Rand Merchant Bank, 2010:3)

4.5.4 Die effek van die tipe rente op die tydwaarde van geld

Die tipe rentekoers (eenvoudig of saamgestel) kan ŉ groot effek hê op die toekomstige

waarde van geld. In die geval van saamgestelde rente kan die tydsberekening van die

kapitalisering ook ŉ groot invloed uitoefen op die tydwaarde van geld.

As ŉ sakeonderneming ŉ belegging van R10 000 maak vir 30 jaar teen ŉ enkelvoudige

rentekoers van 12% of ŉ saamgestelde rentekoers van 12% (saamgestel as jaarliks en

kwartaalliks), sal die toekomstige waarde soos volg daar uitsien:

Toekomstige waarde

Huidige waarde

Rentekoers



Tipe rente Hoofsom + rente verdien

Enkelvoudige rente 46,000.00

Saamgestel jaarliks 299,599.22

Saamgestel kwartaalliks 347,109.87

Tabel 4.1: Effek van die tipe rente op toekomstige waarde

(aangeneem uit: http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html)

Gevallestudie 4.1

Om ŉ huis te koop, moet ŉ verband deur ŉ

bank goedgekeur word. Die bank leen die

geld uit, teen ŉ sekere rentekoers en oor ŉ

baie lang tydperk (gewoonlik 20 jaar). ŉ

Stygende rentekoers het ŉ hoër maandelikse

paaiement tot gevolg.

Watter metode gebruik die bank om die rente te bereken?

In die geval van ŉ huislening word rente op ŉ daaglikse basis bereken en op ŉ

maandelikse basis gekapitaliseer. Dit beteken dat die maandelikse rente nooit dieselfde

sal wees nie, omdat sommige maande 30 dae het en ander 31. Die uitstaande balans van

die lening sal ook maandeliks verskil. ŉ Paar transaksies vind gedurende die maand plaas

op ŉ huislening:

a) Rente word een maal ŉ maand bygevoeg.

b) ŉ Maandelikse administrasiefooi word bygevoeg.

c) ŉ Betaling word elke maand afgetrek.

Die balans van die lening kan daarom ŉ paar keer gedurende die maand verander.

(aangeneem uit: http://www.homeloans-southafrica.co.za/interest-rates/how-interest-is-

calculated.htm)



1. Sou dit voordelig wees om die paaiement op die lening voor die sperdatum te betaal?

Motiveer jou antwoord.

2. Van watter tipe rente word hier gebruik gemaak?

3. Verduidelik waarom die maandelikse rente nooit dieselfde sal wees nie?

� Enkelvoudige renteberekeninge

Enkelvoudige rente word bereken op ŉ vasgestelde bedrag (die hoofsom), vir ŉ sekere

tydperk en teen ŉ vasgestelde koers. Die bedrag van rente wat gehef word, bly dieselfde vir

die hele jaar. Rente word dus betaal op ŉ vasgestelde persentasie van die bedrag wat aan

die begin van die periode geleen of belê word.

Die formule om enkelvoudige rente te bereken is soos volg:

ER = H × K × T

Waar:

Rente (ER)

Die hoofsom (H)

Rentekoers (K)

Tydperk (T)

= Die totale bedrag rente betaal.

= Die bedrag wat geleen of belê word.

= Die persentasie van die hoofsom wat

as rente ooreengekom word.

= Die tydperk in jare van die lening of

belegging.

(aangeneem uit:

http://www.teacherschoice.com.au/maths_library/money/simple_interest.htm)

Gevallestudie 4.2

ŉ Student wil ŉ rekenaar koop om sy werkopdragte te voltooi. Die rekenaar kos R4 000 en

die rentekoers op die lening is 12%. Hy wil die rekenaar oor twee jaar afbetaal en verkry ŉ

lening gebaseer op ŉ enkelvoudige rentekoers.

Formule



1. Wat is die hoofsom?

2. Bereken die rente wat deur die student betaal moet word vir 1 jaar.

Om die rente te bereken vir Gevallestudie 4.2:

ER = H × K × T

ER = R4 000 × 12% × 1

ER = R480

Die totale rente vir een jaar is dus R480. Die totale rente wat deur die student betaal sal

word oor die 2 jaar periode van die lening, is dus R960.

Gestel die student wil die lening oor drie jaar afbetaal. Die berekening is dan soos volg:

ER = H × K × T

ER = R4 000 × 12% × 3 jaar

ER = R1 440

Die totale bedrag wat die student aan rente sal betaal, is dus R1 440.



Let daarop dat die rente elke keer bereken word op die hoofsom en

dat geakkumuleerde rente van die vorige jare nie ingesluit word in

die berekening nie. Die hoofsom bly dieselfde en die rente per jaar,

word bymekaar getel om die totale rente te kry.

Jaar Hoofsom Renteberekening Rentebedrag

1 R 4 000 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R480

2 R 4 000 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R480

3 R 4 000 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R480

Totaal R 4 000 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 3 jaar

R1 440

Tabel 4.2: Enkelvoudige renteberekening


Die student in Gevallestudie 4.2. kan dus bepaal dat hy R4 960 vir sy rekenaar gaan betaal:

(Hoofsom + Totale rente vir twee jaar)

R 4 000 + R960

=R4 960

Enkelvoudige rente word uitgedruk as ŉ jaarlikse koers, maar word gewoonlik gebruik in

gevalle waar die terugbetalingsperiode minder as ŉ jaar is. As die student die rekenaar

betaal binne die eerste ses maande, sal die rente herbereken word en omgeskakel word vir

ŉ periode van ses maande.

Om die rente vir ses maande te bereken:



ER = H × K × T

ER = (R4 000 × 12% × 6 maande) ÷ 12 maande

ER = R240

Gevallestudie 4.3

Tydens ŉ besoek aan ŉ winkelsentrum sien Gary Golf die volgende advertensie in die

winkelvenster van Golf Galaxy:


Dit lyk vir Gary asof dit nogal ŉ goeie kopie sal wees, veral toe hy navraag doen en hoor

dat dit baie goeie kwaliteit golfstokke is en dat enkelvoudige rente by die prys ingesluit is.

Hy wil probeer om die Golfstokke kontant te koop en vind uit dat hy R12 000 sal moet

opdok.



1. Bereken wat die rentekoers op die golfstokke sal wees.

2. Wat is die totale bedrag wat aan rente betaal word.

In bogenoemde gevallestudie weet Gary dat die totale bedrag wat terugbetaal moet word,

R15 000 is. Dit is verder bekend dat rente op die enkelvoudige basis bereken is.

Om die rentekoers te bereken in Gevallestudie 4.3:

Rentekoers = ((Die totale bedrag terugbetaalbaar – Die

hoofsom) ÷ Die tydperk) ÷ Die hoofsom × 100

((R15 000 – R12 000) ÷ 2) ÷ R12 000 × 100

Rentekoers = 12.5%

Om te bepaal of bogenoemde berekening korrek is, kan die renteberekening gedoen word:


1 R 12 000 ER = H × K × T

R12 000 × 12.5% × 1 jaar

R1 500

2 R 12 000 ER = H × K × T

R12 000 × 12.5% × 1 jaar

R1 500

Totaal R 12 000 ER = H × K × T

R12 000 × 12.5% × 2 jaar

R3 000

Tabel 4.3: Enkelvoudige renteberekening op Gevallestudie 4.3




� Saamgestelde renteberekeninge

Saamgestelde rente word bereken op die aanvangsbedrag (Hoofsom) en op opgehoopte

rente. Die sakeonderneming betaal of ontvang dus rente op rente. Die oorspronklike

renteberekening is gebaseer op enkelvoudige rente:

Hoofsom × Rentekoers × Tydperk

Die renteberekening vir die volgende tydperk sal die hoofsom en die geakkumuleerde rente

vir die eerste tydperk insluit.

(Hoofsom + Rente op hoofsom vir eerste tydperk) × Rentekoers × Tydperk

Die vorige tydperk se rente word dus by die hoofsom getel om die nuwe tydperk se

renteberekening te doen. Alhoewel die rentekoers as jaarliks aangedui word, kan die

samestelling jaarliks, maandeliks, weekliks of daagliks geskied. Die intervalle van

samestelling is baie belangrik in die saamgestelde renteberekening. Die rentekoers en

tydperk moet aangepas word by die interval van samestelling voordat die berekening vir

saamgestelde rente gedoen word, m.a.w. as die rentekoers 12% per jaar is en rente word

maandeliks saamgestel, is die rentekoers 1% per maand (12% ÷ 12 maande).

Die formule om saamgestelde rente te bereken:

SR = H × ((1+ KI)AT – 1)

Waar:

Saamgestelde rente (SR)

Die hoofsom (H)

Rentekoers (KI)

Aantal tydperke (AT)

= Die totale bedrag rente

betaal.

= Die bedrag wat geleen of

belê word.

= Die rentekoers per interval.

= Die aantal intervalle van

samestelling.

As Gevallestudie 4.2 gebruik word om ŉ saamgestelde renteberekening vir twee jaar (rente

word jaarliks gekapitaliseer) te doen:

Formule



SR = H × ((1+ KI)AT – 1)

= R 4 000 ×((1 + 12%)2 – 1)

= R 4 000 × (1.12)2 – 1

= R4 000 × (1.2544 – 1)

= R4 000 × .2544

= R1 017.60

(aangeneem uit: http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html)

In die enkelvoudige renteberekening het die student R980 rente betaal vir 2 jaar. Met die

saamgestelde renteberekening, betaal die student R1 017.60. Hy gaan dus ŉ totaal van

R5 017.60 vir die rekenaar betaal as die rente op ŉ saamgestelde basis uitgewerk word:

Hoofsom + Totale saamgestelde rente vir twee jaar

= R4 000 + R1 017.60

= R5 017.60

Let daarop dat die rente elke keer bereken word op die

hoofsom + geakkumuleerde rente van die vorige jare.

Rente vir die volgende tydperk word dus bereken op die

nuwe hoofsom. As die enkelvoudige renteberekening

gebruik word om die saamgestelde totaal te bereken, sal

dit soos volg daar uitsien:


1 R 4 000 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R480

2 R 4 480 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R537.60



3 R 5 017.60 ER = H × K × T

R4 000 × 12% × 1 jaar

R602.11

Totaal R 4 000 SR = H × ((1+ KI)AT – 1)

= R 4 000 ×((1 + 12%)3 – 1)

= R 4 000 × (1.12)3 – 1

= R4 000 × (1.404928 – 1)

= R4 000 × .404928

R1 619.71

Tabel 4.4: Saamgestelde renteberekening


In Gevallestudie 4.1 word rente op ŉ maandelikse basis gekapitaliseer (by die hoofsom

gevoeg om ŉ nuwe hoofsom te verkry). Die intervalle van kapitalisasie kan ŉ groot invloed

op die saamgestelde renteberekening hê. Gestel die rente word op ŉ ses maandelikse

basis gekapitaliseer vir die student in Gevallestudie 4.2, dan sal die berekening soos volg

daar uitsien:

Onthou dat die rentekoers vir ŉ jaar vasgestel is en

aangepas moet word vir ses maande (12% ÷ 2).

Die aantal intervalle vir die 2 jaar sal gelyk wees aan 4

(24 maande ÷ 6 maande).

SR = H × ((1+ KI)AT – 1)

= R 4 000 ×((1 + 6%)4 – 1)

= R 4 000 × ((1.262) – 1)

= R4 000 × (1.2544 – 1)

= R4 000 × .2624

= R1 049.90



4.5.5 Die Effektiewe rentekoers

Uit bogenoemde berekeninge kan afgelei word dat hoe meer kere die rente gekapitaliseer

word, hoe meer rente sal op die belegging of lening ontvang of betaal word.

Figuur 4.6: Intervalle in samestelling van rente


In die geval van ŉ lening wat terugbetaal moet word, kan bogenoemde stelling nadelig vir die

sakeonderneming wees, maar in die geval van ŉ belegging, hou dit groot voordeel vir die

onderneming in.

ŉ Ander afleiding wat uit die berekeninge gemaak kan word, is dat die rentekoers wat per

maand betaal word nie noodwendig dieselfde bly nie. Die effektiewe rentekoers is die

eintlike koers waarteen rente betaal of verdien word nadat die gereeldheid van samestelling

in ag geneem is.

Die effektiewe rentekoers word gebruik om lenings wat verskillende intervalle van

samestelling het, met mekaar te vergelyk.

Om die effektiewe rentekoers te bereken:

Hoe meer die intervalle van

samestelling hoe hoër sal die

rentebedrag wees.



Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

Waar:

Jaarlikse rentekoers (RK)

Aantal intervalle (AI)

= Die vasgestelde jaarlikse

rentekoers.

= Die aantal kere in ŉ jaar wat

rente saamgestel word.

(aangeneem uit: http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html)

Die effektiewe koers sal verskil na gelang die aantal intervalle in ŉ jaar verander. Die

effektiewe rentekoers van ŉ lening wat op ŉ daaglikse basis saamgestel word, sal aansienlik

hoër wees as dié van ŉ maandelikse samestelling.

Gestel die student in Gevallestudie 4.2. het ooreengekom om 12% rente vir sy rekenaar te

betaal. Die effektiewe rentekoers sal 12% wees as rente op ŉ jaarlikse basis saamgestel

word. As rente twee keer ŉ jaar saamgestel word, sal die effektiewe rentekoers soos volg

bereken word:

Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

= (1 + (12%/2))2 – 1

= (1 + 0.06)2 – 1

= 1.1236 – 1

= 12.36%

Die student betaal dus effektief 12.36% rente.

Die onderstaande tabel is ŉ aanduiding van hoe die intervalle van samestelling die

effektiewe rentekoers kan beïnvloed:

Formule



Interval Berekening Effektiewe rentekoers

Daagliks Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

= (1 + (12%/365))365 – 1

= (1 + 0.00032876)365 – 1

= 1.12747462 – 1

= 0.1275

12.75%

Maandeliks Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

= (1 + (12%/12))12 – 1

= (1 + 0.01)12 – 1

= 1.12682503 – 1

= .1268

12.68%

Kwartaalliks Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

= (1 + (12%/4))4 – 1

= (1 + 0.03)4 – 1

= 1.12550881– 1

= .1255

12.55%

Jaarliks Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

= (1 + (12%/1))1 – 1

= (1 + 0.01)1 – 1

= 1.12 – 1

= .12

12%

Tabel 4.5: Effektiewe koers


Wanneer rente meer as een keer per jaar saamgestel word, sal die effektiewe rentekoers

altyd hoër wees as normale of nominale rentekoers (die rentekoers per jaar). Die effektiewe

rentekoers sal verhoog na aanleiding van die aantal intervalle wat verhoog.

Gevallestudie 4.4

Vinnige Vervoer is ŉ afleweringsmaatskappy wat goedere reg oor Suid-Afrika aflewer.

Hulle moet twee nuwe voertuie aankoop teen R250 000 per voertuig. Vinnige Vervoer het

nie die kapitaal beskikbaar om die voertuie kontant aan te koop nie en moet ŉ lening by die



bank aangaan.

Die eienaar van Vinnige Vervoer is op goeie voet met die bankbestuurder en kry die lening

teen primakoers wat op 8% vasgestel is. Die lening strek oor ŉ periode van vyf jaar en

rente word twee maal per jaar gekapitaliseer.

1. Bereken die totale rente wat deur Vinnige Vervoer betaal sal word.

2. Bereken die totale bedrag wat deur Vinnige Vervoer betaal sal word.

3. Wat is die effektiewe rentekoers?

4.6 Die gebruik van enkelvoudige en saamgestelde rente in besigheid

Enkelvoudige en saamgestelde rente word algemeen in die ekonomie gebruik, maar beide is

afhanklik van die repokoers soos bepaal deur die Suid-Afrikaanse Reserwebank.

Beleggings- en finansieringsinstansies bepaal rentekoerse op grond van die repokoers.

Hierdie rentekoers staan bekend as die primakoers.

Die primakoers kan beskou word as die koers waarteen instansies geld kan uitleen, sonder

om ŉ verlies te genereer. Dit is dus die koers waar die instansie se koste gelykbreek met

die inkomste. Die repo- en primakoers word beïnvloed deur die inflasiekoers en daarom

vind daar gereeld veranderinge plaas wat die sakeonderneming se wins kan beïnvloed.

4.6.1 Die belangrikheid van rentekoerse in besluitneming

Rentekoerse styg en daal. Die verandering in rentekoerse kan die sakeonderneming

noodsaak om besluite oor lenings en beleggings te heroorweeg.

Die onderneming sal ook verkies om lenings aan te gaan teen ŉ enkelvoudige rentekoers en

geld te belê teen ŉ saamgestelde rentekoers.

Wanneer ŉ sakeonderneming oorweeg om geld te leen om projekte te finansier, kan hulle

gedurende tye wanneer die rentekoers hoog is, besluit om eerder hierdie projekte uit te stel

omdat die koste van lenings te hoog is. Die voordeel van die inkomste uit nuwe projekte

kan geabsorbeer word deur die bykomende rentebetalings.

Omdat sakeondernemings wins wil maksimaliseer, kan hoër rentekoerse veroorsaak dat

minder personeel in diens gehou kan word.



Wanneer rentekoerse laag is, het verbruikers meer geld om te spandeer en daarom kan dit

ŉ verhoging in die aanvraag van produkte tot gevolg hê. Die onderneming sal dan ook in ŉ

beter posisie wees om geld te leen om die verhoogde aanvraag te diens (aangeneem uit:

http://www.ehow.com/info_7755495_importance-interest-rates-business-decisions.html).

Wanneer die onderneming kontant beskikbaar het om te belê, sal die beste moontlike

rentekoers beding word om te verseker dat die toekomstige waarde gemaksimaliseer word.

4.6.2 Faktore in beleggings/leningsbesluite

Die faktore wat die onderneming in ag moet neem wanneer ŉ belegging gedoen word of ŉ

lening aangegaan word, is soos volg:

Figuur 4.7: Faktore in beleggings- en leningsbesluite


Die voordeel van rente is dat dit wins vir die onderneming kan beteken. As geld teen ŉ

saamgestelde rentekoers belê word en die sakeonderneming kan rente op rente verdien,

kan daar op grond van die toekomstige waarde van die belegging projekte vir die toekoms

beplan word.

• Word die rente op ‘n enkelvoudige of saamgestelde

basis bereken?

• Is die rentekoers ekonomies haalbaar?

• Hoe gereeld word rente gekapitaliseer in die geval van saamgestelde rente?

• Is daar ‘n minimum/maksimum tydperk vir die lening/belegging?

• Wat is die effektiewe rentekoers?

• Hoe lank gaan dit neem om ‘n sekere bedrag terug te betaal of te ontvang?

• Is daar instansies wat ‘n beter rentekoers bied?



Hoe langer ŉ belegging toegelaat word om rente te verdien, hoe hoër sal die opbrengs uit

die belegging wees. In die geval van saamgestelde rente is:

Figuur 4.8: Tyd in verhouding tot saamgestelde rente


Sakeondernemings kan dus op grond van die toekomstige waarde van die belegging, besluit

om projekte te priotiriseer, omdat meer kontant in die toekoms beskikbaar gaan wees.

If you ever think that the concept of compounding interest is not a big deal, think of the

declaration by one of the greatest intellects of our time, Albert Einstein, that compound

interest is the most powerful force in the universe or the greatest invention in human history.

Figuur 4.9: Die waarde van saamgestelde rente

(aangeneem uit: http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-and-

compounding-interest-when-investing/)



Daar is sekere faktore wat die onderneming in ag sal neem voordat daar besluit word om ŉ

projek met ŉ lening of met die opbrengs van ŉ belegging te finansier. Die regte projekte

word gekies deur te besluit:

Figuur 4.10: Prioritisering van projekte

(aangeneem uit: http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-and-

compounding-interest-when-investing/)

4.6.3 Voordeel uit rente

Die onderneming moet poog om rente tot sy voordeel te gebruik. Beleggings moet gedoen

word teen ŉ saamgestelde rentekoers met soveel as moontlik intervalle om maksimum

voordeel daaruit te trek.

Pri

ori

tise

er

pro

jekte

•Watter voordele hou die projek vir die onderneming in?

•Wat is die koste van die projek?

•Waaruit gaan die projek finansier word, bv. lening?

•Wat is die huidige waarde van die projek?

•Hoe lank gaan dit neem om die projek te betaal? Indien 'n

lening aangegaan word om die projek te betaal, sal die

voordele wat uit die projek verkry word, die rente van die lening

kan delg?

•Wat is die risiko's verbonde aan die uitstel of afstel van die

projek?



Die huidige waarde, toekomstige waarde en die effektiewe rentekoers, moet op ŉ

maandelikse basis bereken word om te bepaal of die voordeel uit die belegging of lening

verbeter kan word.

In die geval van ŉ lening teen ŉ eenvoudige rentekoers, kan dit die onderneming geld

bespaar as die lening vroeër afgelos sou word. Dit is moontlik dat die finansieringsinstansie

ŉ administrasiefooi kan hef as die lening vroeër afgelos word en die onderneming moet

bepaal of die besparing aan rente die bedrag van die administrasiefooi substansieer.

In die geval van ŉ belegging kan die sakeonderneming benadeel word, sou die belegging

vroeër gekanselleer word. Weer eens moet die onderneming eerder na ander alternatiewe

kyk om kontantvloei te verbeter as om ŉ fooi vir kansellasie te betaal of rente te verloor op ŉ

belegging wat voor die uitkeerdatum gekanselleer word.

Oorweeg kontantvloei en bepaal of twee-weeklikse betalings op ŉ lening met saamgestelde

rente gemaak kan word.

Die onderneming moet bepaal of enige bykomende fondse in die lening of belegging

inbetaal kan word. In die geval van ŉ belegging, sal bykomende fondse die belegging laat

groei, maar in die geval van ŉ lening, moet die onderneming weet waarvoor die bykomende

fondse aangewend word.

Word bykomende fondse wat in ŉ

lening betaal word, aangewend om

die hoofbron te verminder, of word

dit aangewend om rente te betaal?

(aangeneem uit: http://www.ehow.com/how_2286332_pay-off-car-loan-

early.html#ixzz1coqiERoV)

Gevallestudie 4.5

Rose is ŉ entrepreneur wat ŉ blommewinkel van haar huis af bedryf. Haar onderneming

het goed gedoen oor die afgelope twee jaar en sy voel dit is tyd om uit te brei. Sy het egter

bykomende ruimte nodig waar rangskikkings vertoon kan word. Sy wil personeel aanstel

om die groter aanvraag te diens en daarom is bykomende werksruimte ook nodig.



Om die verbeterings aan te bring, het sy omtrent R250 000 nodig. Sy het ŉ belegging van

R200 000 wat vir ŉ periode van 5 jaar teen ŉ saamgestelde rentekoers van 6% per jaar

belê is. Die belegging se uitkeerdatum is eers oor drie jaar.

Sy oorweeg dit om haar huislening te verhoog. Haar huislening van R500 000 is oor ŉ

periode van 20 jaar uitgeneem teen ŉ saamgestelde rentekoers van 13%. Sy betaal al 7

jaar en het oor hierdie tydperk ongeveer R200 000 bykomende betalings gemaak wat die

hoofsom van haar lening verminder het na R300 000. Sy het die opsie om hierdie

bykomende fondse te onttrek om die kapitaal te bekom vir die verbeterings.

1. Rose het ŉ paar opsies om die nodige kapitaal te bekom.

• Sy kan die belegging kanselleer.

• Sy kan die bykomende fondse wat sy in haar huislening inbetaal het, onttrek.

• Sy kan ŉ verdere verband op haar huis aangaan vir die R250 000 wat sy nodig het.

Watter van bogenoemde opsies sal die voordeligste vir Rose wees? Motiveer jou

antwoord.

2. Is daar enige ander opsies wat Rose kan oorweeg, bv. ŉ lening?

4.7 Huidige en toekomstige waardes

Sakeondernemings word gereeld gekonfronteer met geleenthede om positiewe opbrengste

uit hulle geld te verkry. Die tydsberekening van kontantinvloei en -uitvloei kan belangrike

ekonomiese gevolge vir die onderneming inhou. Tydwaarde vir geld is gebaseer op die

aanname dat ŉ rand vandag meer werd is as ŉ rand in die toekoms. Daar is twee sienings

van tydwaarde:



Figuur 4.11: Tydwaarde


4.7.1 Die huidige waarde

Die huidige waarde verwys na die waarde van geld op die huidige oomblik. Dit klink na ŉ

eenvoudige beginsel want as die sakeonderneming R5 000 het, dan is dit R5 000 werd.

� Waarom is dit dan nodig om te weet wat die huidige waarde is?

Gestel ŉ kliënt kan oor ŉ jaar R5 000 vir ŉ produk betaal. Hoe kan die sakeonderneming

bepaal of dit ŉ winsgewende transaksie is as hy nie bepaal wat die huidige waarde van die

toekomstige bedrag is nie? Of as ŉ kliënt ŉ produk in paaiemente afbetaal, hoe weet die

onderneming dat die totale waarde van die betalings gelyk is aan die waarde van die produk

en of ŉ wins gemaak word op die produk? Die oplossing is om te bepaal wat die huidige

waarde van die toekomstige betalings sal wees. Hoe langer die onderneming wag vir die

betalings, hoe minder is die betalings werd.

Die proses om die huidige waarde te bereken, word dikwels die afslag op kontantvloei

genoem. Om die huidige waarde op ŉ enkelbedrag te bereken:

(HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i)

Waar:

Huidige waarde (HW)

Toekomstige waarde (TW)

= Die huidige waarde van die

bedrag

= Die toekomstige waarde van

die bedrag

Huidige waarde Toekomstige waarde

Formule



Die rentekoers (r)

Die aantal intervalle (i)

= Die aantal periodes van

samestelling

Gestel die onderneming het die geleentheid om ŉ bedrag van R10 000 nou te ontvang of

R12 000 oor twee jaar. Watter opsie is beter vir winsgewendheid? Die onderneming moet

dus bepaal hoeveel die R12 000 vandag werd is, om te bepaal of dit ŉ goeie opsie is. Teen

ŉ rentekoers van 10%, is die berekening soos volg:

(HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i)

= R12 000 × (1 ÷ 1+ 0.10)2

= R 12 000 × (0.826)

= R 9 916

(aangeneem uit: Drake, 2001: 219)

Uit hierdie berekening kan dus afgelei word dat dit beter is om vandag R10 000 te ontvang,

as om R12 000 oor twee jaar te ontvang omdat R12 000 oor twee jaar teen ŉ koers van 10%

per jaar R9 916 werd gaan wees.

Gestel die onderneming kan slegs 8% rente ontvang op die R10 000. Watter opsie sal dan

die beste wees?

(HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i)

= R12 000 × (1 ÷ 1+ 0.08)2

= R 12 000 × (0.087)

= R 10 288



Uit bogenoemde berekening is dit beter om R12 000 oor twee jaar te ontvang, aangesien die

huidige waarde van R12 000 teen 8% rente slegs R 10 288 werd is.

Gestel die onderneming wil vandag ŉ bedrag belê om R150 000 na vyf jaar te verdien. Teen

ŉ rentekoers van 6% wat jaarliks saamgestel word, sal die resultaat van die huidige waarde

soos volg wees:

Einde van jaar 1 2 3 4 5

Hoofsom R112,088.73 R118,814.05 R125,942.89 R133,499.46 R141,509.43

Rente R6,725.32 R7,128.84 R7556.57 R8,009.97 R8,490.57

Totaal R118,814.05 R125,942.89 R133,499.46 R141,509.43 R150,000.00

Tabel 4.6: Huidige waarde


4.7.2 Toekomstige waarde

Die toekomstige waarde beantwoord die vraag: Hoeveel sal die waarde van die

onderneming se geld oor ŉ aantal jare wees, as dit teen ŉ sekere rentekoers oor ŉ sekere

tydperk belê word en geen geld onttrek word nie?

TW = HW × (1+r)i

Waar:

Huidige waarde (HW)

Toekomstige waarde (TW)

Die rentekoers (r)


= Die huidige waarde van die

bedrag


die bedrag


samestelling

Formule



Gestel die sakeonderneming belê ŉ bedrag van R20 000 en verwag om 15% rente per jaar

te ontvang vir ŉ periode van 5 jaar. Hoeveel sal die R20 000 werd wees oor vyf jaar?

TW = HW × (1+r)i

= R20 000 × (1 + 0.15)5

= R20 000 × 2.011

= R40 227


Die onderneming sal dus teen ŉ rentekoers van 15% per jaar, ŉ bedrag van R40 227 oor vyf

jaar ontvang.

As die onderneming ŉ bedrag van R 10 000 (huidige waarde) vandag belê teen ŉ rentekoers

van 6% wat jaarliks saamgestel word, sal die resultaat van die toekomstige waarde soos

volg wees:

Einde van jaar 1 2 3 4 5

Hoofsom R10,000.00 R10,600.00 R11,236.00 R11,910.16 R12,624.77

Rente R600.00 R636.00 R674.16 R714.61 R757.49

Totaal R10,600.00 R11,236.00 R11,910.16 R12,624.77 R13,382.26

Tabel 4.7: Toekomstige waarde


Bogenoemde berekening van die toekomstige waarde maak nie voorsiening vir die betaling

van meer as een hoofsom nie. Die onderneming kan besluit om R1 miljoen per jaar te belê

vir ŉ tydperk van 10 jaar, bv. ŉ annuïteit. Daar word dus jaarliks ŉ bykomende bedrag van

R1 miljoen in die belegging inbetaal. Die formule sal dan soos volg daar uitsien:



TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r)

Waar:

Betaling (BT)

Toekomstige waarde

(TW)

Die rentekoers (r)


= Die bedrag wat jaarliks

inbetaal word


die bedrag


samestelling

Teen ŉ rentekoers van 20% per jaar wat jaarliks saamgestel word, is die berekening soos

volg:

TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r)

= R1 000 000 × ((1 + 0.20)10 ÷ 0.20) × (1 + 0.20)

= R 1 000 000 × (6.1917 ÷ 0.20) × 1.20

= R1 000 000 × 37.1504

= R 31 150 419


Die onderneming sal dus teen ŉ rentekoers van 20% wat jaarliks saamgestel word ŉ

toekomstige waarde van R 31 150 419 genereer.

4.8 Samevatting

Einstein het die krag van saamgestelde rente opgesom deur te sê dat dit die grootste

uitvinding van die twintigste eeu is. Deur geld teen ŉ saamgestelde rentekoers te belê, kan

die onderneming verseker dat die kontantwaarde van geld substansieel vermeerder in die

toekoms.

Formule



Deur basiese renteberekeninge te kan doen, kan die onderneming ingeligte besluite neem

oor moontlike lenings wat aangegaan moet word vir nuwe projekte. Gebaseer op hierdie

berekeninge, kan projekte geprioritiseer word, sodat maksimum voordeel op ŉ toekomstige

datum daaruit verkry kan word.

4.9 Selfevaluering

Aktiwiteit 16

1. Verduidelik die verskil tussen enkelvoudige en saamgestelde rente?

2. Bespreek die begrip tydwaarde van geld.

Aktiwiteit 17

1. Jy bekom ŉ studentelening van R15 000 teen ŉ enkelvoudige rentekoers van 10% per

jaar. Jy sal eers jou kwalifikasie aan die einde van die jaar kry en dan begin om die

lening terug te betaal.

a) Wat sal die hoofsom wees aan die einde van die jaar?

b) Bereken hoeveel rente gedurende die jaar geakkumuleer sal word?

c) Wat is die totale bedrag van jou lening?

Aktiwiteit 18

1. ŉ Bedrag van R3 500 word belê in ŉ spaarrekening wat saamgestelde rente verdien

teen 7,5% per jaar. Bereken die bedrag wat opgebou is in die rekening na verloop van 2

jaar.

2. Bereken die effektiewe rentekoers vir Vraag 1 as die rente twee maal ŉ jaar saamgestel

word.

Aktiwiteit 19

1. Waarom is dit belangrik dat die sakeonderneming weet wat die verskil tussen

enkelvoudige en saamgestelde rente is wanneer ŉ belegging oorweeg word? Motiveer

jou antwoord.

2. Bespreek hoe die sakeonderneming rente tot sy voordeel kan gebruik.

Aktiwiteit 20

1. Jy wil geld belê teen 11% per jaar saamgestelde rente. Hoeveel geld (tot die naaste

rand) moet jy belê, indien jy oor 5 jaar ŉ bedrag van R100 000 wil hê?



2. Die gemiddelde inflasiekoers vir die afgelope aantal jaar is 7,3% per jaar en jou water-

en elektrisiteitsrekening is gemiddeld R1 425. Bereken wat jy kan verwag om te betaal

oor 6 jaar.



Notas



Studie-eenheid 5: Beleggings, lenings en aandele


Kennis en begrip



• Beleggings en lenings

• Basiese leningberekeninge

• Basiese beleggingsberekeninge

• Aandele

• Wins, verlies en dividende

Vaardighede


• Te onderskei tussen beleggings en lenings.

• Basiese leningberekeninge te doen.

• Basiese beleggingsberekeninge te doen.

• Om die belangrikheid van aandele te analiseer.

• Wins, verlies en dividende op aandele te bereken.




• http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas

• http://www.indiahowto.com/what-are-stocks.html




Aandelemark Die mark waarin gedeeltes van sakeondernemings verkoop

word aan die publiek of ander instansies.

Effekte Verwys na meer as een aandeel. ŉ Groep aandele in die

sakeonderneming.

Aandele Aandele is ŉ gedeelte van die sakeonderneming wat aan

individue of beleggers verkoop word.

Dividende Die gedeelte van die sakeonderneming se wins wat aan

beleggers uitbetaal word volgens ŉ dividendebeleid.

Stokvel ŉ Besparingskema waar ŉ groep individue ŉ vasgestelde

maandelikse bedrag aan die skema betaal en dan kry elke

persoon in die skema ŉ beurt om die totale bedrag in ŉ maand

te ontvang.

Uitlener Persoon of instansie wat geld aan ŉ ander persoon of

instansie leen.

Lener ŉ Persoon of instansie wat geld leen by ŉ ander persoon of

instansie.

Wentelkrediet Krediet wat verskaf word waar die bedrag wat terugbetaal is

weer opgeneem kan word.

Diversifikasie Verwys na die oorweging van meer as een

beleggingsmoontlikheid om die risiko te versprei.

Raad van Direkteure ŉ Raad wat deur aandeelhouers aangestel word om die

sakeonderneming namens hulle te bestuur.



Behoue wins Die gedeelte van die sakeonderneming se wins wat

teruggehou word wanneer dividende uitbetaal word.

Clientele effek Die teorie dat beleggers reageer op sakeondernemings se

aksies of prestasies.

Agenteteorie Die verskynsel dat bestuurders van die sakeonderneming eie

belang bo die belang van aandeelhouers stel.

5.4 Inleiding

Om kapitaal te bekom vir die uitbreiding van ŉ bestaande sakeonderneming of om ŉ nuwe

onderneming van die grond af te kry, kan baie uitdagings inhou. Daar is verskeie

finansieringsopsies waaruit die onderneming kan kies, maar die belangrikste oorwegings is

lenings, beleggings en aandele.

Lenings word by privaatpersone of leningsinstansies, soos banke aangegaan en moet

terugbetaal word teen ŉ bepaalde rentekoers oor ŉ bepaalde periode.

Beleggings is die aankoop van ŉ finansiële produk of ander item, bv. ŉ gebou wat in die

toekoms opbrengste sal verseker.

Deur op die aandelemark te noteer, kan die sakeonderneming sy waarde in kontant

omskakel.

5.5 Beleggings en lenings

Lenings en beleggings is belangrik vir die onderneming omdat dit die nodige kapitaal kan

verskaf om nuwe projekte aan te pak, of om die onderneming uit te brei.

5.5.1 Wat is ŉ belegging?

ŉ Belegging kan beskou word as die aankoop van ŉ finansiële produk of ander item met die

verwagting dat dit gunstige opbrengste in die toekoms sal verseker. (aangeneem uit:

http://www.investorwords.com/2599/investment.html)

Dit is dus geld wat bestem word om ŉ produk te bekom wat toekomstige inkomste sal

verseker. Daar is verskillende maniere waarop geld belê kan word, bv. vaste deposito’s,



effekte, aandele, eiendom, uitkeerpolisse en stokvelle.

Figuur 5.1: Beleggings

(aangeneem uit: http://office.microsoft.com/en-

us/images/results.aspx?qu=investment&ex=1&origin=FX101741979#mt:1,2|)

Die sakeonderneming sal die volgende faktore oorweeg voordat beskikbare fondse vir ŉ

belegging gebruik sal word:

Aandele Uitkeer-

polisse Effekte



Figuur 5.2: Beleggingsfaktore


5.5.2 Tipes beleggings

Of die sakeonderneming fondse beskikbaar het om te belê, of fondse benodig om uit te brei,

daar is ŉ groot verskeidenheid beleggingsopsies om van te kies.

� Aandele

Sakeondernemings kan aandele in die onderneming verkoop om kapitaal te bekom om

nuwe projekte aan te pak of om bestaande projekte uit te brei. Aandele is ŉ gedeelte van

die sakeonderneming wat aan individue of beleggers verkoop word.

Sakeondernemings kan ŉ aandeel van die onderneming aan ŉ individu verkoop of noteer

word op die Johannesburgse Aandelebeurs (Johannesburg Stock Exchange – JSE). Sodra

die onderneming op die JSE gelys is, is aandele beskikbaar vir alle beleggers. Beleggers

sal die onderneming se werksaamhede en prestasie evalueer om te bepaal wat die risiko’s

daaraan verbonde is. Die onderneming moet poog om aandeelhouers tevrede te hou en sal

op grond van wins, dividende aan aandeelhouers uitbetaal.

� Uitkeerpolisse

Uitkeerpolisse is ŉ tipe versekering waar ŉ sekere bedrag aan ŉ versekerde persoon

uitbetaal word na verloop van ŉ bepaalde kontrakperiode. Uitkeerpolisse kan deur

herhalende premies befonds word of deur groot enkelbedrae in die polis in te betaal.

Wat is die risiko verbonde aan die belegging?

Wat sal die opbrengs wees uit die belegging?

Hoe lank sal dit neem voordat voordeel uit die belegging opgeneem kan word?



Uitkeerpolisse het oor die laaste aantal jare minder gewild geraak omdat daar ŉ gebrek aan

deursigtigheid in terme van prestasie en koste is, wanneer dit met ander beleggingsopsies

vergelyk word, bv. effekte (aangeneem uit: http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm).

� Effekte

Om effekte te koop, beteken dat geld aan die regering, ŉ sakeonderneming of ŉ persoon

geleen word met die ooreenkoms dat rente daarop ontvang sal word. ŉ Gewilde vorm van

effekte in Suid-Afrika, is effektetrusts waar geld in ŉ gesamentlike fonds inbetaal word en

dan deur ŉ fondsbestuurder belê word volgens ŉ voorgeskrewe mandaat.

Die waarde van die aandele en ander beleggings wat deur die trust gehou word, word op ŉ

daaglikse basis bereken en dan gedeel deur die aantal eenhede wat deur beleggers gehou

word (aangeneem uit: http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm).

� Stokvel

Alhoewel stokvel nie ŉ beleggingsopsie vir groot sakeondernemings is nie, kan dit

aanvangskapitaal beteken vir die entrepreneur wat ŉ kleiner sakeonderneming wil begin.

ŉ Stokvel is ŉ besparingskema waar ŉ groep individue ŉ vasgestelde maandelikse bedrag

aan die skema betaal en dan kry elke persoon in die skema ŉ beurt om die totale bedrag in

ŉ maand te ontvang.

5.5.3 Wat is ŉ lening?

ŉ Lening is ŉ ooreenkoms tussen ŉ uitlener en ŉ lener om ŉ sekere bedrag aan die lener

beskikbaar te maak wat dan terugbetaal word teen ŉ spesifieke rentekoers. Daar is

gewoonlik ŉ vasgestelde tydperk waarin die terugbetaling moet geskied en die uitlener loop

die risiko dat die geld nie terugbetaal sal word nie (aangeneem uit:

http://www.investorwords.com/2858/loan.html).

Lenings kan op verkillende terme deur die leningsinstansie of persoon toegestaan word:



Figuur 5.3: Leningsterme

(aangeneem uit: http://www.businessdictionary.com/definition/loan.html)

5.5.4 Tipes lenings

ŉ Lening kan dalk die enigste opsie wees wanneer ŉ nuwe sakeonderneming begin word of

wanneer ŉ bestaande sakeonderneming uitgebrei word. Daar is verskeie opsies waaruit die

onderneming kan kies wanneer ŉ lening oorweeg word:

� Oortrokke fasiliteit

ŉ Oortrokke fasiliteit is ŉ tipe wentelkrediet waar die sakeonderneming tjeks kan uitskryf vir

meer as die bedrag wat in die bankrekening beskikbaar is, onderhewig aan ŉ limiet. Die

onderneming betaal nie vir die krediet totdat die fasiliteit gebruik word nie. Sodra die

onderneming se rekening oortrokke is, word daar rente betaal op die bedrag wat gebruik

word.

� Gesekureerde lening

Wanneer ŉ lening aangegaan word, kan die uitlener vra dat eiendom of besparings

aangebied word as ŉ kollateraal om te verseker dat terugbetaling van die lening geskied. As

die onderneming nie die lening terugbetaal nie, kan die uitlener die kollateraal opneem om

die lening te delg. Daar word na hierdie tipe lening verwys as ŉ gesekureerde lening. Die

mees algemene voorbeeld van ŉ gesekureerde lening is ŉ huis- of ŉ motorlening. Die

eiendom word aangebied as die kollateraal en indien die lening nie terugbetaal word nie, sal

die eiendom deur die uitlener in besit geneem word.

•Die lening is

terugbetaalbaar sodra

die uitlener daarvoor

vra

Opvragingslening

•Die lening is

terugbetaalbaar sodra

die leningstydperk

verstryk het

Tydlening

•Die lening is

terugbetaalbaar in

gelyke maandelikse

paaiemente

Paaiementlening



� Onversekerde lening

ŉ Onversekerde lening word toegestaan gebaseer op die lener se belofte om te betaal.

Uitleners beskou onversekerde lenings as riskant en daarom is die rentekoerse gewoonlik

hoër as in die geval van ŉ gesekureerde lening.

� Vaste koers

Wanneer ŉ lening aangegaan word teen ŉ vaste koers, sal die maandelikse paaiement en

die rentekoers dieselfde bly oor die periode van die lening.

� Aanpasbare koers

ŉ Lening toegestaan met ŉ aanpasbare koers impliseer dat die maandelikse betaling sal

varieer na aanleiding van veranderinge in die rentekoers. Die rentekoers word dus

aangepas wanneer die repokoers verander en so ook die lener se rentekoers en

maandelikse paaiement.

5.6 Basiese leningberekeninge

Alhoewel die Nasionale Kredietwet poog om gebruikers te beskerm, berus die besluit om

krediet te bekom, steeds by die individu of die sakeonderneming. Die sakeonderneming

moet dus die nodige berekeninge doen om te bepaal hoe die krediet wat verskaf word, die

toekoms gaan beïnvloed.

Die uitlener sal sekere vereistes aan die lener stel, wat nagekom moet word voordat krediet

verskaf word:

Figuur 5.4: Uitlener se verwagting

(aangeneem uit: Illetschko, 2005:66)

Is die sakeonderneming 'n kenner op sy gebied?

Kan die sakeonderneming geld verantwoordelik

gebruik?

Is die sakeonderneming in staat om sy

werksaamhede te bestuur?

Is die projek waarvoor geld benodig word

lewensvatbaar?

Is die mark waarin die sakeonderneming sake bedryf in 'n groeifase?



5.6.1 Die Nasionale Kredietwet

Die regering besef dat die groei van sakeondernemings en nuwe sakeondernemings die

ekonomie van die land stimuleer. Geleenthede binne ŉ gereguleerde omgewing word dus

vir sakeondernemings geskep om behulpsaam te wees in die proses.

Die Nasionale Kredietwet van 2005 (Wet 34 van 2005) wat die toestaan van krediet

reguleer, is 1 Junie 2007 in werking gestel.

Figuur 5.5: Die doel van die kredietwet

(aangeneem uit: http://www.nedbank.co.za/website/content/nca/)

5.6.2 Paaiement

ŉ Belangrike aspek wat die sakeonderneming moet bepaal, is of die maandelikse paaiement

van ŉ lening bekostigbaar is en ook hoeveel van die maandelikse paaiement aan rente

betaal word.

Om die maandelikse paaiement te bereken:

Die doel van die Nasionale Kredietwet is om:

• 'n Regverdige, mededingende, toeganklike, billike

en volhoubare kredietmark te bevorder.

•Verbruikers op te voed, sodat hulle bemagtig word

om ingeligte keuses te maak, verantwoordelik

optree en binne hul vermoë leen.

•Bekostigbaarheid te evalueer en roekelose uitlenery

en / of lenings te voorkom.

•Verbruikers te beskerm wat voel hulle is onregverdig

behandel in 'n kredietooreenkoms deur hulle

toegang tot 'n Nasionale Kredietreguleerder en die

Nasionale Verbruikerstribunaal te bied.

•Skuldberading te verskaf (in samewerking met hul

kredietverskaffers) vir verbruikers wat nie in staat is

om 'n oplossing te vind vir hul onvermoë om hul

skuld terug te betaal nie.



P = (RPI ×H) ÷ (1– (1+RPI)-i)

Waar:

Paaiement (P)

Rentekoers per Interval

(RPI)

Hoofsom (H)


= Die bedrag wat

maandeliks afbetaal moet

word.

= Die jaarlikse rentekoers ÷

die aantal intervalle per

jaar.

= Die bedrag van die lening.


samestelling.

(aangeneem uit: http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas)

Gevallestudie 5.1

Willie is ŉ werktuigkundige wat sy eie onderneming bedryf. Hy het ŉ lening bekom vir

R250 000 teen ŉ saamgestelde rentekoers van 7.8% per jaar, wat maandeliks bygewerk

word. Die periode wat hy ooreengekom het met die bank is 30 jaar. Hy het 10% van die

bedrag betaal as ŉ deposito.

Hy wil nou ŉ nuwe spuitverftoestel aankoop, maar het nie genoeg kontant daarvoor nie

omdat hy ŉ deposito moes betaal vir die perseel. Hy wil dus die toestel maandeliks

afbetaal. Willie het begroot dat hy R2 500 per maand vir die perseel sal moet betaal,

maar het nie ŉ benul wat die werklike paaiement sal wees nie. Hy wil bepaal of hy ŉ

gedeelte van die R2 500 kan aanwend om die maandelikse paaiement vir die

spuitverfmasjien te betaal.

1. Wat is die hoofsom vir die berekening?

2. Wat is die maandelikse rentekoers?

3. Wat is Willie se paaiement vir die perseel?

4. Hoeveel van die maandelikse paaiement word aan rente betaal?



5. Hoeveel het Willie in ŉ maand beskikbaar om die spuitverftoestel te koop?

Onthou, om die berekening te doen in Gevallestudie 5.1, moet die rentekoers aangepas

word om ooreen te kom met die aantal intervalle van die lening. Die rentekoers moet ook as

ŉ desimaal gebruik word om die berekening te vergemaklik. Dus:

Rentekoers per maand = 7.8% ÷ 12

= (0.078 ÷ 12)

= 0.0065

Die aantal intervalle oor 30 jaar is 360 (12 maande per jaar × 30 = 360)

Om te bereken wat die werklike paaiement in Gevallestudie 5.1 is:

P = (RPI ×H) ÷ (1 – (1 + RPI)-i)

= (0.0065 × R225 000) ÷ (1 – (1 + 0.0065)-360)

= 1462.5 ÷ 0.90294

= R1 619.71

Die paaiement wat Willie moet betaal, is R1 619.71.

Om te bereken hoeveel van die paaiement aan rente spandeer word, moet die volgende

berekening gedoen word:



Maandelikse rente = Hoofsom × rentekoers

per jaar ÷ 12

= 225 000 × 0.078 ÷ 12

= 1462.50

Onthou dat die rente maandeliks saamgestel word en daarom moet die jaarlikse rentekoers

gedeel word deur 12. Willie sal dus R1 462.50 aan rente spandeer met sy eerste paaiement

en slegs R157.21 kapitaal delg.

5.6.3 Aflosbedrag

Met ŉ lening sal die gedeelte van die maandelikse paaiement vir rente aangewend word en

ŉ gedeelte sal die hoofsom verminder. Met elke betaling sal die gedeelte wat aan rente

betaal word verminder en die kapitale gedeelte vermeerder. Deur ŉ leningskedule op te stel,

kan bepaal word hoeveel van die maandelikse paaiement aan rente betaal word en ook

hoeveel rente vir die jaar betaal word.

Leningaflosskedule

Maand

Maandelikse

betaling Rente

Terugbetaling

op hoofsom

Oorblywende

hoofsom

Oorspronklike

lening R 225,000

Januarie R 1,620 R 1,463 R 157 R 224,843

Februarie R 1,620 R 1,461 R 158 R 224,685

Maart R 1,620 R 1,460 R 159 R 224,525

April R 1,620 R 1,459 R 160 R 224,365

Mei R 1,620 R 1,458 R 161 R 224,204

Junie R 1,620 R 1,457 R 162 R 224,041



Julie R 1,620 R 1,456 R 163 R 223,878

Augustus R 1,620 R 1,455 R 165 R 223,713

September R 1,620 R 1,454 R 166 R 223,548

Oktober R 1,620 R 1,453 R 167 R 223,381

November R 1,620 R 1,452 R 168 R 223,213

Desember R 1,620 R 1,451 R 169 R 223,045

Totaal vir die jaar R 19,437 R 17,481 R 1,955

Tabel 5.1: Leningsaflosskedule


Uit Tabel 5.1 kan gesien word dat die totale bedrag wat inbetaal is gedurende die jaar

R19 437 beloop. Slegs R1 955 van hierdie bedrag is aangewend om die hoofsom te

verminder.

Gestel Willie in Gevallestudie 5.1 betaal die R2 500 per maand waarvoor hy begroot het.

Die leningskedule sal dan soos volg lyk:

Leningaflosskedule

Maand

Maandelikse

betaling Rente

Terugbetaling

op hoofsom

Oorblywende

hoofsom

Oorspronklike

lening R 225,000

Januarie R 2,500 R 1,463 R 1,038 R 223,963

Februarie R 2,500 R 1,456 R 1,044 R 222,918

Maart R 2,500 R 1,449 R 1,051 R 221,867

April R 2,500 R 1,442 R 1,058 R 220,809

Mei R 2,500 R 1,435 R 1,065 R 219,745

Junie R 2,500 R 1,428 R 1,072 R 218,673



Julie R 2,500 R 1,421 R 1,079 R 217,594

Augustus R 2,500 R 1,414 R 1,086 R 216,509

September R 2,500 R 1,407 R 1,093 R 215,416

Oktober R 2,500 R 1,400 R 1,100 R 214,316

November R 2,500 R 1,393 R 1,107 R 213,209

Desember R 2,500 R 1,386 R 1,114 R 212,095

Totaal vir die jaar R 30,000 R 17,095 R 12,905

Tabel 5.2: Leningsaflosskedule met bykomende betaling


Uit Tabel 5.2 kan gesien word dat ŉ bykomende betaling van R880 per maand die hoofsom

met R12 905 sal verminder. Die bedrag wat aan rente spandeer word, word ook minder

omdat die maandelikse hoofsom verminder. Die bykomende geld wat inbetaal word, word

dus aangewend om kapitaal te delg en nie rente nie.

5.7 Basiese beleggingsberekeninge

Indien die sakeonderneming geld het om te belê, is daar ŉ behoefte aan kapitaalgroei en

addisionele inkomste of ŉ kombinasie van beide.

Beleggings moet nie net uit die oogpunt van die sakeonderneming beskou word nie maar

ook van die perspektief dat daar individue en ondernemings is wat in die sakeonderneming

wil belê. Dit kan die sakeonderneming in staat stel om te groei, nuwe projekte aan te pak of

kontantvloei verbeter.

Daar is sekere faktore wat in ag geneem moet word wanneer geld belê word.



5.7.1 Beleggingsfaktore

Wanneer ŉ belegging gemaak word, moet

daar gekyk word na diversifikasie. Alle

fondse moenie op een plek belê word nie,

veral as dit ŉ hoë risikobelegging is.

Diversifikasie verwys na die keuse van

verskillende beleggings om ŉ portfolio op te

bou.

Daar is ook verskeie ander faktore wat in ag geneem word wanneer geld beskikbaar is om te

belê.

Figuur 5.6: Beleggingsfaktore

(aangeneem uit: http://anriavanheerden.co.za/a/home/dienste/beleggingsadvies/)

Beleggings is een van die beste maniere om saamgestelde rente te verdien, maar daar is

verskillende vlakke van risiko. Wanneer ŉ belegging gekies word, is dit noodsaaklik dat die

belegger verseker dat sy teiken bereik word, maar sy weerstand teen risiko’s moet ook in ag

geneem word.

Risiko

•Daar moet gekyk word na die belegger

se risiko en die risiko verbonde aan

die instrument wat gebruik word.

Likiditeit

•Hoe beskikbaar sal geld wees in

noodgevalle?

Belasting

•Hoe word die instrument wat vir die

belegging gebruik word belas?

Inflasie

•'n Belegging moet teen dieselfde

koers of hoër as die inflasiekoers belê

word om 'n verlies te verhoed

Beleggingsfaktore



Daar is verskeie berekeninge wat die sakeonderneming behulpsaam kan wees om

beleggingsgeleenthede te evalueer en te selekteer.

Gevallestudie 5.2

Bennie Boekwurm is ŉ konsultant vir ŉ uitgewer. Hy geniet sy werk, maar sal graag sy eie

uitgewersonderneming wil begin. Hy is bereid om nog vyf jaar te werk voordat hy beplan

om te bedank en met sy onderneming te begin. Hy het bepaal dat hy ongeveer R40 000

aanvangskapitaal nodig het en kyk nou na moontlikhede om die geld bymekaar te maak.

Sy salaris is R20 000 per maand en nadat al sy uitgawes afgetrek is, het hy ongeveer

R2 000 beskikbaar om te spaar. Bennie het twee opsies:

a) Hy weet van ŉ hoë risiko beleggingsmoontlikheid wat 8% rente per jaar bied. Hy wil

bepaal hoeveel betalings van R2 000 hy sal moet maak om R40 000 te spaar.

b) ŉ Ander moontlikheid is ŉ lae risiko belegging oor ŉ tydperk van 5 jaar teen 5.5% rente

per jaar wat maandeliks saamgestel word. Hy weet egter nie wat die premie op die

belegging sal wees nie.

1. Bereken hoeveel betalings van R2 000 Bennie sal moet maak om sy doel te bereik.

2. Bereken wat Bennie se premie sal wees as hy die tweede opsie neem.

3. Watter opsie sal die beste wees vir Bennie?

5.7.2 Aantal periodes

In Gevallestudie 5.2. is die volgende inligting beskikbaar:

Teikenbedrag R 40 000

Maandelikse betaling R 2 000

Rentekoers 8%

Die formule om die aantal betalings te bereken, is soos volg:



A = log (1 + r TB ÷ B) ÷ log (1+r)

Waar:

Aantal periodes (A)

Rentekoers (r)

Teikenbedrag (TB)

Betaling (B)

= Die aantal periodes wat betalings gemaak

moet word.

= Die jaarlikse rentekoers

= Die bedrag wat aan die einde van die

belegging beskikbaar moet wees.

= Die bedrag wat per periode betaal moet

word.

(aangeneem uit: http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas)

Om te bereken hoeveel betalings Bennie in Gevallestudie 5.2. moet maak:

A = log (1 + r TB ÷ B) ÷ log (1+r)

= log (1 + 0.08 R40 000 ÷ R2 000) ÷ log (1 + 0.08)

= log(2.6) ÷ log(1.08)

= 12.4

Bennie sal aan die einde van die 13de betaling sy doelwit van R40 000 bereik.

ŉ Logaritme (log) is ŉ komplekse wiskundige funksie wat met ŉ Excel sigblad vereenvoudig

kan word. Om bogenoemde berekening in Excel te doen, moet die teikenbedrag,

maandelikse betaling en rentekoers op die sigblad ingevoer word. Die formule om die aantal

periodes te bereken, is soos volg:

Formule



Figuur 5.7: Aantal periodes in Excel


5.7.3 Beleggingspremies

Bennie, in Gevallestudie 5.2, het die opsie om ŉ sekere bedrag per maand te belê oor ŉ

periode van 5 jaar om R40 000 te spaar. Om te bereken wat die maandelikse bydrae tot die

belegging moet wees, kan die volgende formule gebruik word:

B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)

Waar:

Aantal periodes (A)

Rentekoers (r)

Teikenbedrag (TW)

Betaling (B)

= Die aantal periodes wat betalings gemaak

moet word.

= Die jaarlikse rentekoers

= Die bedrag wat aan die einde van die

belegging beskikbaar moet wees.

= Die bedrag wat per periode betaal moet

word.

Formule



Die toekomstige waarde vir die berekening is R40 000. Die rentekoers is 0.004583 (5.5% ÷

12) en die aantal periodes is 60 (5 × 12). Om die berekening te doen:

B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)

= 0.004583 × R40 000 ÷ ((1.004583)60 – 1)

= 183.32 ÷ 0.3157

= R580.68

Bennie moet dus R580 per maand in die belegging deponeer om na 5 jaar R40 000 te hê.

Bennie kan teen R2 000 ŉ maand en 8% rente R40 000 gespaar het, of dit kan hom 5 jaar

neem teen 5.5% rente en ŉ maandelikse deposito van R580.

5.8 Die belangrikheid van aandele

Aandele is ŉ gedeelte van die sakeonderneming wat te koop aangebied word om kapitaal te

bekom vir beoogde projekte of om die onderneming in staat te stel om uit te brei. ŉ

Sakeonderneming se prys per aandeel is gewoonlik ŉ goeie aanduiding van die

sakeonderneming se welstand.

Daar is ŉ verskil tussen effekte en aandele. Effekte kan beskryf word as ŉ versameling

aandele – die kapitaal wat deur die sakeonderneming bekom word deur aandele uit te reik.

ŉ Aandeel is ŉ enkele eenheid van effekte.



Figuur 5.8: Effekte


As ŉ belegger ŉ sekere aantal aandele besit, sal die aantal aandele nie varieer nie, tensy die

belegger aandele koop of verkoop. Die waarde van een aandeel kan varieer in die mark.

Elke aandeel verteenwoordig ŉ gedeelte van eienaarskap in die sakeonderneming en gee

aan die aandeelhouer sekere regte. Aandeelhouers het jaarlikse vergaderings waar

belangrike aspekte rakende die sakeonderneming bespreek word. Aandeelhouers stem ook

vir ŉ Raad van Direkteure wat die sakeonderneming moet bestuur.

Die grootste gedeelte van die sakeonderneming se bates is in die vorm van toerusting of

intellektuele eiendom. Deur aandele aan die publiek beskikbaar te stel, kan die

onderneming se waarde in kontant omskep word.

In theory, the creators of Google did not increase their wealth

when the company went public. In reality, however, by issuing

shares, they converted their ownership in the company into

billions of dollars worth of stock literally overnight.

(http://www.ehow.com/about_4571014_why-does-company-issue-stocks.html)

Effekte

Aandeel 1

Aandeel 2

Aandeel 3

Aandeel 4



Die wins van die onderneming word in die vorm van dividende aan die aandeelhouers

uitbetaal.

Daar kan hoofsaaklik tussen twee tipes aandele onderskei word:

� Gewone aandele

Gewone aandele se dividende is buigsaam en word aangepas volgens die onderneming se

wins. Gewone aandeelhouers het stemreg wanneer besluite geneem word oor die

sakeonderneming.

� Voorkeuraandele

Voorkeuraandele het vasgestelde dividende wat deur die sakeonderneming uitbetaal moet

word, voordat die dividende op gewone aandele uitbetaal word. Houers van

voorkeuraandele het geen stemreg wanneer daar besluite oor die sakeonderneming

geneem word nie.

5.8.1 Evaluering van aandele

Net soos met enige belegging, is daar ook in die aandelemark risiko’s en uitdagings wat die

sakeonderneming en voornemende beleggers noodsaak om relevante inligting oor aandele

te bekom en om strategieë te formuleer wat die minimum risiko vir die belegger inhou.

Effekte en aandele word op twee maniere geëvalueer:

ŉ Fundamentele analise het te doen met die

sakeonderneming se fiskale status, asook sy

inkomste, finansiële bates en skuld.

ŉ Tegniese analise fokus op die geskiedenis van

aandeelpryse en volumes, vorige markaktiwiteit

en die rigting waarin die aandelemark beweeg.

Die doel van beide analises is om risiko te bepaal

en die beweging van aandeelpryse te moniteer.

(aangeneem uit: http://ezinearticles.com/?Stock-Analysis---The-Essence-of-Stock-

Picking&id=6572712)



5.8.2 Fundamentele analise

Om die waarde van aandele te bepaal, sal die belegger die ekonomie as ŉ geheel evalueer

en daarna die spesifieke sakeonderneming waarin hy belangstel. Die kompeterende

voordeel wat die onderneming in die mark het, sal ondersoek word, asook die ondervinding

van bestuur, die potensiaal vir groei, die geskiedenis van prestasie, ens.

Die sakeonderneming moet toesien dat die belangrikste vrae wat deur beleggers gevra

word, positief beantwoord kan word om te verseker dat daar belangstelling in sy aandele is:

Figuur 5.9: Voordeel van sakeonderneming in die mark

(aangeneem uit: http://www.indiahowto.com/pe-price-to-earnings-ratio.html)

5.8.3 Beleid oor dividende

Dividende is die opbrengs wat beleggers kry uit hulle aankope van aandele in die

sakeonderneming. Die maksimum bedrag wat beskikbaar is om dividende uit te betaal, is

die gerealiseerde netto wins wat die sakeonderneming genereer, maar dit gebeur selde dat

die totale wins aan aandeelhouers uitbetaal word. Inteendeel, dividenduitbetalings is

gewoonlik baie laer as die wins wat genereer is. Daar word na die gedeelte van die wins

wat nie uitbetaal word nie, verwys as behoue inkomste.

Die behoue inkomste word beskou as ŉ bron van interne finansiering en kan die

onderneming se eksterne finansieringsbehoeftes, bv. besluite oor lenings beïnvloed. Hoe

Watter voordele het die

sakeonderneming bo sy

Wat is die kernvaardighede en fundamentele

voordele wat die sakeondernming bo-aan die

lys plaas?

Het die sakeonderneming 'n sterk

teenwoordigheid in die mark of moet hulle

hulpbronne in bemarking belê om groter

markaandeel te verseker?



groter die dividende uitbetaling, hoe groter die kanse dat die onderneming lenings sal moet

aangaan wanneer finansiering vir, bv. ŉ nuwe projek benodig word.

Sakeondernemings formuleer gewoonlik ŉ beleid oor dividende om besluite oor tipes

dividende, uitbetalings en tydsintervalle te reguleer. Die beleid oor dividende moet verseker

dat aandeelhouers nie benadeel word nie, omdat dit openbare vertroue sal beïnvloed. Die

vraag wat hieruit ontstaan is:

Is dit die sakeonderneming se doel om wins te

maksimaliseer, of om die voordele vir aandeelhouers te

verbeter?

ŉ Hoë uitbetaling aan aandele kan die onderneming verhoed om te belê in nuwe

winsgewende projekte, wat groter voordele vir die aandeelhouers sou inhou. Daar sal dus ŉ

verlies aan toekomstige voordele vir die aandeelhouer wees.

MAAR

As die onderneming besluit om finansiering vir nuwe projekte uit die eksterne omgewing te

verkry, bv. ŉ lening, om die bedrag wat aan dividende uitbetaal is, te vervang, kan dit die

aandeelhouers se toekomstige rykdom ook beïnvloed (aangeneem uit: Atrill, 2003:292).

5.8.4 Die belangrikheid van dividende

Die patroon wat die sakeonderneming volg in die uitbetaling van dividende is belangrik vir

die volgende redes:



Figuur 5.10: Belangrikheid van dividende

(aangeneem uit: Atrill. 2003:294)

� Die clientele-effek

Die beleid wat die sakeonderneming aanneem ten opsigte van dividend, het ŉ invloed op die

gedrag van beleggers. Die onderneming moet dus ŉ konsekwente en deursigtige beleid

toepas om te verhoed dat beleggers nie onverwagte verrassings kry nie.

� Inligtingseine

As die onderneming positief voel oor sy toekomstige prestasie, kan seine na die mark

gestuur word deur die dividende uitbetalings te verhoog. ŉ Onverwagte aankondiging oor

verhoogde dividende of bykomende dividende kan die aandeleprys merkwaardig verhoog.

Die reaksie op dividende verminderings is gewoonlik groter as die reaksie op ŉ verhoging

(clientele-effek).

� Vermindering van agentekostes

Die agenteteorie verwys na die verskynsel dat die bestuurders van die sakeonderneming eie

belang bo die belang van aandeelhouers stel. Die bestuurders, wat optree as agente van

die aandeelhouers, kan besluit om salarisverhogings te implementeer of duur toerusting aan

te koop om hulleself te bevoordeel. Die belang van die aandeelhouers is dus nie prioriteit

nie. Aandeelhouers kan agentekostes verminder deur aan te dui dat hulle verwag dat

surplus fondse in die vorm van dividende uitbetaal word.

Belangrikheid van dividende

Die clientele-effek

Inligtingseine

Vermindering van agentekostes



5.9 Wins, verlies en dividende op aandele

Veranderinge in ŉ sakeonderneming se aandeelpryse kan toegeskryf word aan die vraag en

aanbod vir die spesifieke aandele. Daar is verskeie faktore wat die aandeelprys kan

beïnvloed:

Die aandeelprys styg wanneer:

• ŉ Sakeonderneming goeie wins genereer.

• Baie beleggers aandele koop om te deel in die

wins.

• Min beleggers hulle aandele wil verkoop.

• Daar min aandele beskikbaar is.

Die aandeelprys daal wanneer:

• ŉ Sakeonderneming ŉ verlies genereer.

• Baie beleggers hulle aandele wil verkoop.

• Min beleggers aandele wil koop.

• Daar ŉ oorvloed aandele beskikbaar is.

Daar is ook verkeie eksterne faktore wat die sakeonderneming se aandeelprys kan

beïnvloed, bv:



Figuur 5.11: Eksterne faktore wat die aandeelprys beïnvloed


Die sakeonderneming se vermoë om dividende aan sy aandeelhouers uit te betaal, sal die

aandeelprys en aanvraag na aandele beïnvloed. Die sakeonderneming sal op ŉ gereelde

basis bepaal hoeveel aan dividende uitbetaal moet word en die belegger sal bepaal of hy ŉ

wins of verlies op sy aandele genereer.

Gevallestudie 5.3

Die volgende is ŉ uittreksel uit Mondi PLC se aandeelprys en ŉ analise van die

aandeelhouersinligting op 15 Augustus 2011:

Aandeelprys deur die dag

Tyd Mid prys Bod Vraag Verandering% Volume

07:00 5,850.00 5,812.00 5,888.00 0.14% 0

07:30 5,839.50 5,839.00 5,840.00 -0.04% 10

• Inflasiekoers

• Rentekoers

• Personeelbesparings

• Verandering in die bestuur

van die sakeonderneming

• Samesmelting van

sakeondernemings

• Natuurlike rampe



08:00 5,794.00 5,788.00 5,800.00 -0.82% 232

08:30 5,816.50 5,804.00 5,829.00 -0.44% -

Analise van aandeelhouers

Aantal aandeelhouers

% Aandeelhouers

Grootte van aandeelhouding

Aantal aandele

% Aandele

31,966 94.02 1 – 500 970,316 0.66

592 1.74 501 – 1,000 432,554 0.30

580 1.71 1,001 – 5,000 1,237,370 0.84

555 1.63 5,001 – 50,000 10,838,716 7.38

278 0.82 50,001 – 1,000,000 56,349,810 38.36

27 0.08 1,000,001 – hoogste 77,067,556 52.46

33,998 100.00 146,896,322 100.00

(http://www.mondigroup.com/PortalData/1/Resources/investor_relations/documents/dividen

d_exchange_rates/2011_Interim_Dividend_Payment.pdf)

1. Hoeveel aandele het Mondi beskikbaar gehad vir verkope om 8:00 op 15 Augustus

2011?

2. Hoeveel aandeelhouers hou minder as 500 aandele in Mondi?

3. Daar is 555 aandeelhouers wat tussen 5001 en 50 000 aandele in Mondi besit. Wat is

die waarde van hierdie aandele teen ŉ aandeelprys van R5.80 per aandeel?

4. Wat is die aandeelprys as 550 aandele verkoop word vir R3 330?

5. Wat is die wins per aandeel in Vraag 4, as aandele aangekoop is teen R5.80?



5.9.1 Wins en verlies op aandele

Beleggers sal gereeld bereken of hulle ŉ wins of verlies genereer uit die aandele in hulle

besit. Om die wins/verlies te bereken, moet die aankoopprys van die verkoopprys afgetrek

word en die resultaat moet verminder word met enige makelaarsfooie.

Gestel jy besit 100 aandele in ABC sakeonderneming. Die aandele is aangekoop teen R20

en word verkoop teen R23.72. ŉ Makelaarsfooi van 5% van die aandeelprys is betaalbaar.

Om die wins te bereken:

Totale wins = (Sluitingsprys per aandeel –

Openingsprys per aandeel) – (0.10 ×

Sluitingsprys per aandeel) × Aantal aandele

(R23.72 – R20) – (0.05 × R23.72) × 100

= R3.72 – R1.19 × 100

= R2.53 × 100

= R253

(aangeneem uit: http://www.ehow.com/how_7550833_calculate-profit-loss-

stock.html#ixzz1dnmfArxf)

Die wins op die verkope van die aandele is R253. As die aandele bekom word, deur van ŉ

makelaar gebruik te maak, moet die ooreenkoms wat met die makelaar aangegaan word

goed bestudeer word om te verseker dat die maksimum voordeel vir die aandeelhouer

daaruit bekom word. Die makelaarsfooi kan die verskil wees tussen ŉ wins of ŉ verlies.

Die aandelemark sal deur huidige en voornemende aandeelhouers asook die bestuur van

die sakeonderneming dopgehou word om te bepaal of die publiek se vertroue in die

sakeonderneming styg of daal. Die twee belangrikste vergelykings wat getref word, is die

verdienste per aandeel en die prys/verdiensteverhouding.

5.9.2 Verdienste per aandeel

Die verdienste per aandeel dui die gedeelte van die sakeonderneming se netto wins wat vir

die uitbetaling van dividende gebruik word, aan. Die verdienste per aandeel is die totale

netto wins gedeel deur die aantal aandele wat uitgereik is. Hoe hoër hierdie verhouding is,

hoe meer wins per aandeel word genereer.



Die nadeel van hierdie berekening is dat dit nie ŉ aanduiding gee van die toekoms van die

sakeonderneming nie. As die onderneming ŉ bate sou verkoop, bv. ŉ gebou, sal dit ŉ

skielike verhoging in die verdienste per aandeel veroorsaak (aangeneem uit:

http://csanad.hubpages.com/hub/Earnings-per-Share).

Gevallestudie 5.4

Die volgende is ŉ uittreksel uit die Staat van Verandering in Ekwiteit vir Zambezi Company

vir die jaar geëindig 31 Desember 2011:

“2000 kumulatiewe 5% voorkeuraandele teen R100 par-waarde goedgekeur en uitgereik.

Die jaarlikse voorkeuraandeeldividend sal R5 per aandeel wees (5% × R100 par), of ŉ

totaal van R10 000 per jaar (R5 × 2000 aandele).

Zambezi Company het 76 244 aandele uitgereik in 2008 en 76 262 in 2009. Die dividend

per aandeel word bereken deur die randbedrag van gewone dividende wat betaal is, te

deel deur die aantal gewone aandele wat uitgereik is. Dividend per aandeel in 2009:

R98 000 ÷ 76 262 = R1.29 per aandeel.

Die wins wat Zambezi Company vir 2009 genereer het, was R227 000.”

(aangeneem uit: Lawrence, 2010: 45)

1. Bereken die verdienste per aandeel.

2. Bereken die prys/verdiensteverhouding.

3. Bereken die dividenduitbetalingspersentasie.

Om die verdienste per aandeel te bereken in Gevallestudie 5.4:

Verdienste per aandeel = (Wins vir die

jaar – Dividend op voorkeuraandele) ÷

Aantal gewone aandele uitgereik

= (R227 000 – R10 000) ÷ 76 262

= R2.85



Hierdie syfer verteenwoordig die bedrag wat verdien is op elke aandeel wat uitgereik is en

moenie verwar word met ŉ dividend nie. Die dividend sal slegs ŉ gedeelte van hierdie

bedrag verteenwoordig. Vir Zambezi Company is die verdienste per aandeel R2.85, maar

die dividend wat uitbetaal word, is R1.29 per aandeel. Die verskil tussen hierdie twee syfers

word die behoue verdienste genoem.

Bogenoemde berekening is behulpsaam om te bepaal hoe winsgewend die

sakeonderneming is en wat sy vermoë is om dividende te betaal. Dit is egter moeilik om

sakeondernemings in verskillende industrieë met mekaar te vergelyk en daarom is die prys

tot verdienste vergelyking meer gewild onder beleggers.

5.9.3 Prys tot verdienste vergelyking

Die prys/verdienste vergelyking is ŉ aanduiding van die bedrag wat ŉ belegger bereid is om

te betaal vir elke R1 wat die sakeonderneming verdien het. Die vlak van hierdie vergelyking

verteenwoordig die belegger se vertroue in die onderneming. Dit is ook ŉ aanduiding van

moontlike groei in die onderneming. Hoe hoër die vergelyking, hoe makliker kan

aangeneem word dat die publiek konsensus het oor die onderneming se voortgesette groei.

Die verhouding dui aan of ŉ sakeonderneming se aandeelprys te laag gewaardeer is.

(aangeneem uit: http://www.ehow.com/how-does_4690245_pe-ratio-determine-value-

stock.html#ixzz1dxNKYbNE)

Gestel Zambezi Company (in Gevallestudie 5.4) verkoop aandele aan die einde van die jaar

teen R32.25.

Om die prys/verdiensteverhouding vir Zambezi te bereken:

Prys/verdiensteverhouding = Markprys per

gewone aandeel ÷ Verdienste per aandeel

= R32.25 ÷ R2.85

= 11.3

Bogenoemde resultaat beteken dat aandeelhouers R11.30 betaal vir elke R1 wat die

sakeonderneming verdien. ŉ Verhouding bokant 10 is gewoonlik ŉ aanduiding dat die

publiek vertroue het in die sakeonderneming, maar ŉ te hoë prys/verdienste verhouding kan

beleggers afskrik, omdat aandele moontlik te hoog waardeer is. Hierdie verhouding maak



dit makliker om sakeondernemings met mekaar te vergelyk en ingeligte beleggingsbesluite

te neem.

5.9.4 Dividende

Dividende word aan aandeelhouers uitbetaal om hulle te vergoed vir die belegging wat hulle

in die sakeonderneming gemaak het. Dit is dus die belegger se inkomste uit sy belegging.

Die belegger sal bepaal hoeveel dividende hy per aandeel ontvang.

In Gevallestudie 5.4. het Zambezi Company ŉ dividend uitbetaling van R98 000 verklaar en

76 262 aandele uitgereik. Die dividend is dus R1.29 per aandeel.

Die sakeonderneming kan volgens die goedgekeurde beleid dividende op ŉ vasgestelde

basis betaal. Die onderneming sal egter wil bepaal watter gedeelte van verdienste aan

dividende uitbetaal word. Om die berekening te doen moet die dividendbetalingspersentasie

bereken word.

In Gevallestudie 5.4 het Zambezi Company 76 262 aandele verklaar en totale verdienste

van R227 000 genereer. Om die dividendbetalingspersentasie te bereken:

Dividendbetalingspersentasie = Dividende vir die

jaar ÷ Verdienste beskikbaar vir dividende × 100%

= 76 262 ÷ R227 000 × 100%

= 33.59%

Die sakeonderneming betaal dus 33.59 % van sy totale verdienste aan dividende uit.

5.10 Samevatting

ŉ Lening is gewoonlik die eerste opsie wat ŉ sakeonderneming sal oorweeg wanneer

finansiering bekom moet word vir ŉ projek. Sakeondernemings moet egter op hoogte bly

van wat hulle werklik vir ŉ lening betaal. Op die langer duur, kan die rentebetalings, veral as

die lening teen ŉ saamgestelde rentekoers is, die oorspronklike leningsbedrag

verdriedubbel.



As die nodige kapitaal beskikbaar is, kan ŉ belegging teen ŉ saamgestelde rentekoers

winsgewend wees, omdat rente op rente verdien word. Beleggings moet nie net uit die

oogpunt van die sakeonderneming beskou word nie, maar moet ook gesien word as ŉ

moontlike vorm van finansiering vir ŉ projek. Deur aandele aan die publiek beskikbaar te

stel, kan beleggers gelok word om te belê in die sakeonderneming.



5.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 21

1. Wat is ŉ belegging?

2. Wat is ŉ lening?

Aktiwiteit 22

1. Wat is die doel van die Nasionale Kredietwet?

2. Gee die Excel sigblad formule vir elk van die kolomme in Tabel 5.1.

Aktiwiteit 23

1. Bespreek die faktore wat ŉ beleggingsbesluit kan beïnvloed.

2. Jy wil genoeg geld spaar om jou studies van R15 000 vir volgende jaar te betaal.

Bepaal hoeveel die maandelikse paaiement sal wees oor ŉ periode van 12 maande en

ŉ saamgestelde rentekoers van 8%.

Aktiwiteit 24

1. Wat is die verskil tussen gewone aandele en voorkeuraandele?

2. Waarom is die uitbetaling van dividende belangrik?

Aktiwiteit 25

1. Wat is behoue verdienste?

2. Bereken die prys/verdiensteverhouding as die sakeonderneming se wins vir die jaar

R200 000 beloop. Die sakeonderneming het 80 000 aandele uitgereik en aandele word

verkoop teen R32 per aandeel.



Opsomming van formules en berekenings

Aantal periodes op ŉ belegging A = log(1 + r TB ÷ B) ÷ log(1+r)

Bedryfskapitaalverhouding Bedryfskapitaal = Lopende bates ÷ Lopende laste

Belasbare inkomste Inkomste uit verkope – (Operasionele uitgawes +

Rente-uitgawes) = Belasbare Inkomste

Bruto binnelandse produk BBP = V+R+BK+(TU– TI)

Bruto winsgrens Bruto winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100

Bydraefaktor Bydraefaktor = Inkomste per eenheid – Veranderlike

koste per eenheid

Debiteure invorderingsperiode Debiteure invorderingsperiode = (Werksdae ×

Gemiddelde debiteure) ÷ Kredietverkope

Dividenduitbetalingspersentasie Dividendbetalingspersentasie = Dividende vir die

jaar ÷ Verdienste beskikbaar vir dividende × 100%

Effektiewe rentekoers Effektiewe koers = (1 + (RK / AI))AI – 1

Enkelvoudige rente ER = H × K × T

Gelykbreekpunt Gelykbreekpunt (Verkope) = Vate koste ÷ (Prys per

eenheid – Veranderlike koste per eenheid)

Gemengde koste Y = a + bX

Gemiddelde pryslading Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van

verkope) × 100

Huidige waarde (HW) = TW × (1 ÷ (1+r)i)



Korrelasie Korrelasie (k) =[AΣXY – (ΣX)(ΣY) / vrkwrt([AΣX2 –

(ΣX)2][AΣY2 – (ΣY)2])]

Krediteure betalingsperiode Krediteure betalingsperiode = (Werksdae ×

Gemiddelde krediteure) ÷ Kredietaankope

Maandelikse bydrae tot ŉ

belegging

B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)

Maandelikse paaiement P = (RPI ×H) ÷ (1– (1+RPI)-i)

Netto winsverhouding Netto winsverhouding = (Verkope ÷ Netto wins)

Personeelomset Personeelomset = (Aantal werknemers vir ŉ tydperk

÷ Gemiddelde aantal werknemers vir dieselfde

tydperk) × 100

Produktiwiteitsverhouding Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷

Personeelkoste

Prys/verdiensteverhouding Prys/verdiensteverhouding = Markprys per gewonde

aandeel ÷ Verdienste per aandeel

Rentegedeelte van paaiement Maandelikse rente = Hoofsom × rentekoers per jaar

÷ 12

Rentekoers Rentekoers = (Die totale bedrag terugbetaalbaar –

Die hoofsom ÷ Die tydperk) ÷ Die hoofsom × 100

Rentekoers per maand Rentekoers per maand = 7.8% ÷ 12

Saamgestelde rente SR = H × ((1+ KI)AT – 1)

Teikeninkomste Verkope (Prys per eenheid) = Totale veranderlike

koste + Vaste koste + Teikeninkomste



Toekomstige waarde TW = HW × (1+r)i

Toekomstige waarde met meer

as een paaiement

TW = BT × ((1+r)i – 1) ÷ r) × (1+ r)

Totale inkomste Totale inkomste = Aantal eenhede verkoop ×

Gemiddelde verkoopprys

Totale koste Totale koste = Vaste koste + (Gemiddelde

veranderlike koste)

Totale veranderlike koste Koste per eenheid × Aantal eenhede geproduseer =

Totale veranderlike koste.

Vaste koste per eenheid Vaste koste ÷ Eenhede geproduseer = Vaste koste

per eenheid

Veiligheidsgrens Veiligheidsgrens = Inkomste – gelykbreekpunt

Veranderlike koste-element Veranderlike koste = (Y2 – Y1) ÷ (X2 – X1)

Verdienste per aandeel Verdienste per aandeel = (Wins vir die jaar –

Dividend op voorkeuraandele) ÷ Aantal gewone

aandele uitgereik

Voorraadomset Voorraadomset = Die koste van verkope ÷ Voorraad

op hande

Wins op aandele Totale wins = (Sluitingsprys per aandeel –

Openingsprys per aandeel) – (0.10 × Sluitingsprys

per aandeel) × Aantal aandele



Woordelys

Afrikaans Engels

Bedryfskapitaalverhouding Current ratio

Bedryfskapitaalverhouding Current ratio

Bruto winsgrens Gross profit margin

Die mediaan The median

Die middelwaardestelling The mean

Die modus The mode

Hoofsom Principal amount

Johannesburgse aandelebeurs Johannesburg stock exchange

Personeelproduktiwiteitsverhouding Staff productivity ratio

Pryslading Mark up

Rekenaarprogrammatuur Computer software

Skeidsmure Firewalls

Uitgaweverhoudings Expense ratios

Voorraadomsetsnelheid Stock turnover rate

Vuurproefverhouding Quick ratio



Bronnelys

• Atrill, R. 2003. Financial Management for Non-specialists. Harlow: Prentice Hall.

• http://bookkeepingoutsource2india.com/Outsourced_Bookkeeping_Services-

Cash_Flow_Management_india.html. [accessed

• http://csanad.hubpages.com/hub/Earnings-per-Share

• http://economics.about.com/od/economics-basics/a/What-Is-Economics.htm

• http://economicsconcepts.com/micro_and_macro_analysis.htm

• http://ezinearticles.com/?Stock-Analysis---The-Essence-of-Stock-

Picking&id=6572712

• http://genxfinance.com/how-correlation-between-asset-classes-affects-your-

portfolio/

• http://oakroadsystems.com/math/loan.htm#Formulas

• http://office.microsoft.com/en-

us/images/results.aspx?qu=investment&ex=1&origin=FX101741979#mt:1,2|


za/images/??Origin=EC790014051033&CTT=6&ver=12&app=winword.exe


za/images/results.aspx?qu=calculaations&ex=1&origin=FX102348363&Download=

MC900438779&ext=JPG&AxInstalled=1&c=0

• http://www.accountingformanagement.com/mixed_costs.htm

• http://www.billiondollarincome.com/compound-interest-tables.html#ixzz1Z2vHTIR3

• http://www.businessdictionary.com/definition/loan.html

• http://www.businessteacher.org.uk/business-accounting-finance/break-even-

analysis.php

• http://www.dailymarkets.com/stock/2009/07/15/understanding-simple-and-

compounding-interest-when-investing/



• http://www.ehow.com/about_4571014_why-does-company-issue-stocks.html

• http://www.ehow.com/how_2049322_use-financial-calculator.html#ixzz1YOL1cGIY

• http://www.ehow.com/how_2286332_pay-off-car-loan-early.html#ixzz1coqiERoV

• http://www.ehow.com/how_7550833_calculate-profit-loss-stock.html#ixzz1dnmfArxf

• http://www.ehow.com/how-does_4690245_pe-ratio-determine-value-

stock.html#ixzz1dxNKYbNE

• http://www.ehow.com/info_7755495_importance-interest-rates-business-

decisions.html

• http://www.ehow.com/list_6721207_benefits-financial-

calculator_.html#ixzz1YOQC1Gbc

• http://www.financeformulas.net/Compound_Interest.html

• http://www.financialsource.org/financial-source/advantages-and-disadvantages-of-

using-computerized-accounting/

• http://www.functionx.com/excel/Lesson01.htm

• http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html

• http://www.getobjects.com/Components/Finance/TVM/iy.html

• http://www.homeloans-southafrica.co.za/interest-rates/how-interest-is-

calculated.htm

• http://www.indiahowto.com/pe-price-to-earnings-ratio.html

• http://www.investopedia.com/terms/b/businesscycle.asp#ixzz0xOk15e6o

• http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh

• http://www.investopedia.com/terms/g/gdp.asp#axzz0yVvlDaHh

• http://www.investorwords.com/2599/investment.html

• http://www.investorwords.com/2858/loan.html



• http://www.jse.co.za/Home.aspx

• http://www.mathsisfun.com/definitions/y-axis.html

• http://www.mondigroup.com/PortalData/1/Resources/investor_relations/documents/

dividend_exchange_rates/2011_Interim_Dividend_Payment.pdf

• http://www.nedbank.co.za/website/content/nca/

• http://www.sars.gov.za/

• http://www.savingsinstitute.co.za/sivehicles.htm

• http://www.statssa.gov.za/Census2011/

• http://www.tutor2u.net/assets/BUSS2-formulas.pdf

• Illetschko, K. 2005. How to raise finance for your business. Cape Town.

Frontrunner Publishing.

• Johnson, L. 2009. Fifteen key business calculations. Northcliff: Frontrunner

Publishing.

• Lawrence, J. 2010. Principles of Managerial Finance. Cape town: Pearson.

• Rand Merchant Bank. 2010. Understanding Time Value of Money. Sandton:

Rand Merchant Bank. Available from:

http://ficc.rmb.co.za/pdf/training/Understanding_Time_Value_of_Money.pdf

[Accessed: 14 Agustus 2011]

• Smith, K en Moi, C. 2008. Finance for non-financial People. Northcliff:

Frontrunner Publishing.

• The Institute of Administrative Management. 2008. The IAM Introductoray Award

in Administrative management Study Guide. London: IAM. Available from:

http://www.instam.org/images/stories/download/nqf/introductory-study-guide-nqf.pdf

• Walther, M. En Skousen, C. 2010. Cost Analysis: Managerial and Cost

Accounting. Ventus Publishing. Available from:

http://bookboon.com/en/business/accounting/cost-analysis



Selfevalueringsriglyne

Aktiwiteit 1

1. Hoe hoër die werkloosheidsyfer, hoe groter die verlies vir die land. Persone wat nie

werk nie, betaal nie belasting nie en daarom is die inkomste van die land minder. Die

regering spandeer ook om werklose persone op te lei of om werkloosheidtoelaes te

betaal wat die uitgawes van die land verhoog.

2. Een van die belangrikste aspekte wat in ag geneem moet word, is of prysaanpassings

nodig is om by die veranderde ekonomiese omstandighede aan te pas. Dit kan ook

verandering in die strategie van die sakeonderneming noodsaak. Verwys na Figuur 1.4.

om die vraag te beantwoord.

3. Deflasie kan beskou word as die afname van die algemene pryse in die land. Dit word

gewoonlik veroorsaak deur ŉ vermindering in die hulpbronne van ŉ land of die

vermindering in spandering van die regering en huishoudings. Inflasie is die verhoging

in die koste van goedere en dienste. Die verbruikersprysindeks word gekoppel aan die

bepaling van die inflasie of deflasie persentasie.

Aktiwiteit 2

1. Verwys na Tabel 1.1 om die vraag te beantwoord. Neem ook in ag dat die prestasie

van die sakeonderneming nie net finansiële prestasie insluit nie, maar ook faktore soos

swak bestuur en motiveringsvlakke van personeel.

2. Die belangrikste redes waarom sakeondernemings onsuksesvol is, is swak bestuur, lae

winsgrense en ŉ tekort aan kontant. Verwys na Afdeling 1.6.2 om die spesifieke

berekeninge waarmee bogenoemde areas gemoniteer kan word, te bespreek.

Aktiwiteit 3

1. Die agenteprobleem verwys na die personeel van die sakeonderneming se selfbelang.

Die doel van die finansiële bestuurder is om die finansies van die sakeonderneming so

te bestuur dat die maksimum wins uit sy/haar pogings verkry word. Persoonlike

belange soos salarisverhogings kan ŉ invloed hê op besluitneming. Die resultaat van

hierdie besluite maksimaliseer nie noodwendig wins vir die sakeonderneming nie.



2. Sakeberekeninge stel die sakeonderneming in staat om finansiële state en

bestuursrekeninge te analiseer en sodoende die welstand van die sakeonderneming te

bepaal. Vergelykings met ander ondernemings in dieselfde industrie of met vorige

finansiële jare kan die groei van die sakeonderneming aandui. Dit stel die

sakeonderneming verder in staat om swakpunte te identifiseer en behoorlike beplanning

vir die toekoms te doen.

3. Verwys na Afdeling 1.7.2 om die vraag te beantwoord.

Aktiwiteit 4

1. Daar is verskeie hulpmiddels tot die beskikking van die finansiële bestuurder, onder

andere, formules, finansiële sakrekenaars, rekenaarprogrammatuur en rentetabelle.

2. Enkelvoudige rente word eenmalig bereken op die kapitale bedrag. Saamgestelde

rente word bereken op die kapitale bedrag, plus die rente wat die vorige jaar

gegenereer is.

Aktiwiteit 5

1. Staat van Omvattende Inkomste – meet die sakeonderneming se inkomste teenoor

uitgawes.

Staat van Finansiële posisie – balanseer die sakeonderneming se bates met die laste.

Staat van Verandering in Ekwiteit – vergelyk die belang van die eienaar aan die begin

van die jaar met die eienaar se belang aan die einde van die jaar.

Staat van Kontantvloei – gee ŉ aanduiding van hoe die sakeonderneming kontant

gegenereer en spandeer het.

2. Bespreek begrotings en kontantvloeiberamings.

Aktiwiteit 6

1. Gebruik Figuur 2.1 om die vraag te beantwoord.

2. Verwys na Tabel 2.1 om die vraag te beantwoord.



Aktiwiteit 7

1. Om die kapitaalwins of -verlies te bepaal, moet die volgende berekening gedoen word:

Stap 1: Bepaal die inkomste uit die verkope van die gebou

Die inkomste beloop R3 miljoen

Stap 2: Bepaal die basiskoste

Markwaarde van die gebou soos op 1 Januarie 2004 R 800 000

Plus Verbeteringe R 500 000

Totaal R 1 300 000

Stap 3: Bereken die kapitaalwins of -verlies

Opbrengs R 3 000 000

Minus Basiskoste R 1 300 000

Kapitaalwins R 1 700 000

50% van kapitaalwins (moet ingesluit word in belasbare

inkomste) R 850 000

2. Om die mediaan te bereken, moet die reeks getalle van klein na groot gerangskik word.

512 1350 3402 3420 6502 6750 7315 9840 12250

Die mediaan is die middelste getal in die reeks.

Aktiwiteit 8

1. a) Bruto winsgrens = (Bruto wins ÷ Verkope) × 100

= (523 370 ÷ 1 538 710) × 100

= 34.01%

b) Gemiddelde pryslading = (Bruto wins ÷ Koste van verkope) × 100



= (523 370 ÷ 1 015 340) × 100

= 51.55%

c) Produktiwiteitsverhouding van personeel = Verkope ÷ Personeelkoste

= 1 538 710 ÷ 254 500

= 6.04

Aktiwiteit 9

1. Verwys na Figuur 2.8 om die vraag te beantwoord.

2. Kolomgrafiek – doeltreffend wanneer gebruik word om verskillende produkte of syfers

met mekaar te vergelyk.

Die lyngrafiek – doeltreffend om tendense aan te dui.

Die sirkelgrafiek – doeltreffend wanneer na een veranderlike gekyk word, bv. ŉ produk.

Aktiwiteit 10


2. Die grafiek moet soos volg lyk:

Aktiwiteit 11

1. Koste is die las wat die sakeonderneming moet dra om ŉ sekere aktiwiteit te beoefen,

bv. om produkte te vervaardig of dienste te lewer.

0

20,000

40,000

60,000

80,000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Deelnemers

Deelnemers



Inkomste is die bedrag wat ontvang word vir die verkoop van hierdie goedere en

dienste.

Wins is die resultaat van die inkomste minus die koste.

2. a) Vaste koste per eenheid = Vaste koste ÷ Eenhede geproduseer

= R1 500 000 ÷ 100 000

= R15 per eenheid

b) Totale veranderlike koste = Koste per eenheid × Aantal eenhede geproduseer

= R20 × 100 000

= R2 000 000

c) Totale koste = (Vaste koste + Gemiddelde veranderlike koste) × Aantal eenhede

geproduseer.

= (R15 + R20) × 100 000

= R3 500 000

Aktiwiteit 12

1. Om die vaste koste-element te kry, moet die veranderlike koste eers bereken word.

Identifiseer die hoogste vlak van aktiwiteit en die laagste vlak van aktiwiteit.

Hoë aktiwiteit in September R600 200

Lae aktiwiteit in November R400 120

Veranderlike koste = (Koste op hoogste vlak van aktiwiteit – Koste op laagste vlak van

aktiwiteit) ÷ (Hoogste vlak van aktiwiteit – Laagste vlak van aktiwiteit)

= (R600 – R400) ÷ (200 – 120)

= R2.50

Veranderlike koste is dus R2.50 per minuut.



Vaste koste = Totale koste – Totale veranderlike koste

= R570 – (R2.50 × 170)

= R145

2. Die tyd wat dit neem om die voorraad om te skakel in verkoopbare produkte, kos die

sakeonderneming geld. Die sakeonderneming het koste aangegaan om voorraad aan

te koop, maar nog geen inkomste daaruit verkry nie. Die sakeonderneming kan bepaal

hoe vinnig voorraad omgeskakel word in kontant deur die voorraadomset te bereken.

Aktiwiteit 13

1.

a) Die gelykbreekpunt is waar die bedrag van verkope gelyk is aan die koste. Geen

wins of verlies word genereer nie.

b) Die bydraefaktor is die bedrag wat beskikbaar is nadat die veranderlike koste

afgetrek is van die inkomste.

c) Die veiligheidsgrens verteenwoordig die inkomste minus die gelykbreekpunt. Dit is

dus die bedrag wat die sakeonderneming kan verloor voordat gelykbreekpunt bereik

word.


Aktiwiteit 14

1. Die teikeninkomste word hanteer as ŉ aanwas tot die totale koste. Om die

teikeninkomste te bereken is: Verkope = Totale veranderlike koste + Totale vaste koste

+ Teikeninkomste. Die formule kan vereenvoudig word deur:

(Totale vaste koste + Teikeninkomste) ÷ Bydraefaktor. Die berekening in

Paragraaf 3,8,2 is dus:

= 1 200 000 + 1 000 000 ÷ 1 200

= 1 833 eenhede



2. Die Excel sigblad sal soos volg daar uitsien:

Aktiwiteit 15


Om meer bestellings vir ontwerpe te kry, kan die inkomste verhoog, maar 26 ontwerpe

lyk reeds na te veel werk om te hanteer en bykomende personeel sal dan moontlik

aangestel moet word. Die oplossing lê waarskynlik in die gemiddelde waarde van

ontwerpe. Deur te fokus op minder ontwerpe, maar hoër waarde, kan die inkomste

verhoog word. As net 20 ontwerpe gedoen word vir die jaar teen ŉ gemiddelde prys

van R4 000 per ontwerp, kan inkomste verhoog na R80 000 vir die jaar.

2. Verwys na Paragraaf 3.9.2 om die vraag te beantwoord.

Aktiwiteit 16

1. Enkelvoudige rente verwys na rente wat op ŉ hoofsom een maal bereken word tydens ŉ

periode. Die hoofsom sal altyd dieselfde bly vir komende periodes. Saamgestelde rente

is rente op rente. Die rente van die vorige jaar word by die hoofsom getel wanneer die

rente vir die nuwe jaar bereken word.



2. Die tydwaarde van geld is gebaseer op die beginsel dat R1 vandag meer werd is as R1

in die toekoms. Verwys ook na Paragraaf 4.7 wat handel oor die huidige en

toekomstige waarde van geld.

Aktiwiteit 17

1. a) Die hoofsom sal dieselfde bly as aan die begin van die jaar. Dus: R15 000

b) Dit is enkelvoudige rente, daarom word die volgende formule gebruik:

ER = H × K × T

= R15 000 × 10% × 1

= R1 500

c) Die totale bedrag = R15 000 + R1 500. Dus R16 500.

Aktiwiteit 18

1. Om die saamgestelde rentekoers te bereken:

SR = H × ((1 + KI)AT – 1)

= R3 500 × ((1 + 0.075)2 – 1)

= R3 500 × 0.1556

= R544 .69

Die bedrag wat opgebou is in die rekening, is die hoofsom plus die resultaat van die

renteberekening: R3 500 + R544.69 = R4 044.69

2. Die aantal intervalle in hierdie geval is 4. Twee maal ŉ jaar vir twee jaar. Om die

effektiewe rentekoers te bereken as die rente twee maal ŉ jaar saamgestel word:

EK = (1 + (RK ÷ AI))AI – 1)

= (1 + (7.5% ÷ 4)4 – 1)

= 1.0771 – 1

= .0771



Effektiewe rentekoers = 7.71%

Aktiwiteit 19

1. Dit sal vir die sakeonderneming meer voordelig wees om geld te belê teen ŉ

saamgestelde rentekoers waar rente op rente verdien kan word. Verwys ook na

Paragraaf 4.5.2. om die vraag te beantwoord.


Aktiwiteit 20

1. Die huidige waarde van die bedrag moet bereken word. Om die huidige waarde te

bereken:

HW = TW × (1 ÷ (1 + r)i)

= R100 000 × (1 ÷ 1.11)5)

= R100 000 × 0.59345

= R59 345

2. Om te bepaal hoeveel jy vir water en ligte sal moet betaal oor ses jaar, moet die

toekomstige waarde van die huidige water en ligte rekening bereken word:

TW = HW × (1 +r)i

= R1 425 × (1+ 0.073)6

= R1 425 × 1.52615

= R2 174.76

Die water en ligte sal dus R2 174 oor ses jaar wees.

Aktiwiteit 21

1. ŉ Belegging is die aankoop van ŉ finansiële produk of ander item met die verwagting

dat dit inkomste in die toekoms sal verseker.



2. ŉ Lening is ŉ bedrag wat op sekere terme (rentekoers en terugbetalingsperiode) aan ŉ

persoon beskikbaar gemaak word deur ŉ ander persoon of instansie.

Aktiwiteit 22


2. Die maandelikse betaling word ingevoer en het nie ŉ formule nie.

Die formule vir die rente is soos volg:

Die formule vir die terugbetaling op die hoofsom:

Die formule vir die oorblywende hoofsom:



Aktiwiteit 23


2. Om die paaiement te bereken:

B = rTW ÷ ((1 + r)A – 1)

= 0.0067 × R15 000 ÷ ((1.0067)12 – 1)

= 100.5 ÷ 1.08343

= R92.76

Aktiwiteit 24

1. Gewone aandele se dividende is buigbaar en word aangepas volgens die

sakeonderneming se wins. Voorkeuraandele het vasgestelde dividende – gewoonlik ŉ

persentasie van die wins.


Aktiwiteit 25

1. Behoue verdienste is die gedeelte van die sakeonderneming se wins wat NIE uitbetaal

word aan dividende nie.

2. Om die prys/verdiensteverhouding te bereken, moet daar eers bepaal word wat is die

verdienste per aandeel.

Verdienste per aandeel = (Wins vir die jaar – Dividend op voorkeuraandele) ÷ Aantal

gewone aandele uitgereik



= (R200 000 – R0) ÷ 80 000

= R2.50

Om die prys/verdiensteverhouding te bereken:

Prys/verdiensteverhouding = Markprys per gewone aandeel ÷ Verdienste per aandeel

= R32 ÷ R2.50

= R12.80

www. a k a d e m i a . a c . z a

erekeninge word op elke vlak van handel gebruik. In elkesakeonderneming kom daar basiese berekeninge voor soosbyvoorbeeld die tel van geld. Meer ingewikkelde bere ke ninge

word ook gebruik om byvoorbeeld die kontantvloei, wins gewend -heid en winsgrense te bepaal. Daar vind baie transaksies binne diesakeonderneming plaas wat ’n kennis van berekeninge noodsaak.

Die belangrikste aspek van sakeberekeninge is om die verskil tusseninkomste en uitgawe te verstaan. Die berekening van koste enuitgawes, asook die vooruitskatting daarvan, is baie belangrik vir diesakeonderneming se voortbestaan. Die toekoms van die sake -onderneming is afhanklik van kontantvloei. Die kontant van diesakeonderneming word gewoonlik belê om die winsgrens van diesakeonderneming te verhoog. Die finansiële bestuurder van diesakeonderneming moet dus oor kennis van beleggings beskik om teverseker dat die sakeonderneming se wins gemaksimaliseer word.

Die sakeonderneming se posisie binne die makro-ekonomie moetgereeld geëvalueer word om te verseker dat werksaamhede binne diemikro-omgewing aangepas word om veranderinge in die ekono mie teakkommodeer. Die sakeonderneming se reaksie op veran de ringe indie ekonomie, byvoorbeeld prysaanpassings, kan ’n groot ver skilmaak in winsgewendheid en kan ’n groter mark aandeel verseker.

Verskillende formules word gebruik om berekeninge te doen. Diefinansiële bestuurder van die sakeonderneming is gewoonlik ver -antwoordelik vir hierdie berekeninge. Die bestuur van die sake -onderneming beskik gewoonlik nie oor uitgebreide finansiële kennisnie en daarom moet die resultate van berekeninge in ’n verstaanbarevorm oorgedra word. Die gebruik van grafieke en tabelle om ver ge -ly kings te tref tussen jare of kwartale, is ’n gewilde manier om voor -stellings aan die bestuur te maak. Dit is belangrik dat hierdie inligtingverstaanbaar en akkuraat is om die bestuur in staat te stel om diebeleid, visie, missie en doelwitte van die onderneming aan te pas.

B

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e

Documents

Sakeberekeninge BCL105 (Kantooradministrasie)