11

UNIVERZITET U TUZLIRudarsko-geoloko-graevinski fakultet

Prof. dr. sc. NEDIM SULJI, dipl.ing.gra.

2

Neureena (divlja) odlagalita otpada u BiH

23

Sanitarna deponija BURGHOF kod Stuttgarta povrinsko zatvaranje

4

Sanitarna deponija BURGHOF kod Stuttgarta

35

Sanitarna deponija BURGHOF kod Stuttgarta

6

Sanitarna deponija BLUMENTOBEL kod Stuttgarta

47

Sanitarna deponija MOANICA kod Zenice

8

Hidroloki ciklus kruenje vode u prirodi

59

ematski prikaz hidrolokog ciklusa sa presjekom kroz deponiju

Bilansna jednaina:

KP=OT+ISP+INFKP = koliina padavina (mm),OT = povrinski i podzemni oticaj (mm),ISP = isparavanje (mm),INF = infiltracija (mm).

10

Bilansna j-na znaajna uloga oticaja

- na osnovu povrinskog oticaja dimenzioniramo obodne kanale pored tijela deponije

- na osnovu podzemnog oticaja dimenzioniramo drenani sistem deponije

Infiltracija zavisi od geolokih osobina tla, intenziteta padavina, oblika terena

Isparavanje zavisi od od suneve toplote i t zraka

KP=OT+ISP+INF

611

Komunalni otpad:-otpad iz domainstava (kuni otpad) -komercijalni otpad koji nastaje u raznim uslunim djelatnostima -drugi otpad slian po svom sastavu otpadu iz domainstva

sanitarne deponije komunalnog otpada

Opasan industrijski otpad NE SMIJE se odlagati na sanitarne deponije

specifine karakteristike

eksplozivnost, zapaljivost, kancerogenost, toksinost . . .

baze i kiseline, nafta i naftni derivati, talozi boja i lakova, zatitna sredstva za biljke pesticidi, insekticidi . . .otpaci raznih hemikalija . . .

12

Deponovanje komunalnog otpada u BiH kao u Njemakoj prije 40 godina

odlaganje na neureena odlagalita nepripremljen teren bazno (temeljno) zatvaranje deponije

negativni uticaji na stanovnitvo i okoli (voda, tlo, zrak)

to hitnije sanirati neureena odlagalita otpada propisi zemalja lanica EU

U BiH prikupljanje, transport i odlaganje otapada komunalna preduzea

zastarjela mehanizacijarijetko se vri selektivno odvajanje korisnog otpada recikliranje

713

Neureeno odlagalite otpada kod Gradaca

14

POTREBNE AKTIVNOSTI:a) Deponovanje otpada NE iskljuuje recikliranjeb) Projektovanje i izgradnja sanitarnih deponija komunalnog otpada za vie opina

dobro rjeenje iskustva Zapadne Evrope

c) Sanitarne deponije otpada zatita vode, tla i zrakad) Sanitarne deponije otpada koritenje deponijskog gasa elekt. energijae) Stalna edukacija strunih kadrova iz ove oblastif) Razvijanje svijesti kod stanovnitva o uinkovitosti sanitarnih deponija

815

OPRAVDANOST IZGRADNJE REGIONALNE SANITARNE DEPONIJE:

a) Da li regionalna san. deponija dugorono rjeava problem odlaganja otpada?b) Da li regionala sanitarna deponija otvara mogunost razvoja i zapoljavanja?c) Projektno rjeenje mora se dati na uvid i graanimad) Projektno rjeenje mora sadravati odgovor na prva dva pitanjae) Sanitarna regionalna deponija sloen infrastrukturni objekatf) Sanitarna regionalna deponija osigurana uprava i finansiranje g) Obavezne javne rasprave o gradnji (lokacija) sanitarne regionalne deponije

16

Koliina komunalnog otpada koje treba odloiti na deponiju zavisi od:

broja stanovnika obuhvaenih organizirovanim skupljanjem i odvozom otpada, visini linog i drutvenog standarda, karakteristikama podruja koje se posmatra, specifinoj koliini dnevnog formiranja komunalnog otpada po stanovniku, razvijenosti prikupljanja i reciklae otpada unutar domainstva ili na irem

podruju, ostalo

Koliina bezopasnog indust. otpada koje treba odloiti na deponiju zavisi od:+ postojeeg stanja privrede,+ procjeni razvoja privrede u budunosti

Projektni period sanitarnih deponija iznosi oko 20 do 30 godina ili i vie

POTREBNI PODACI ZA PROJEKTOVANJE SANITARNIH DEPONIJA

917

n

ppo

KNN

+=

1001 Odreivanje budueg broja stanovnitva

Np postojei (sadanji) broj stanovnikaKp godinji koeficijent porasta stanovnitva (%)n planski period izraen brojem godina

Mjerodavan N stanovnika N obuhvaen sistemom prikupljanja i odvozaMjerodavan N stanovnika izmeu 80% i 95% ukupnog N stanovnitvaProvedene analize koliina otpada po stanovniku = 1kg do 3kg

f-ja ivotnog standarda u razvijenim zemljama vea koliina

18

Kapacitet sanitarne deponije otpada:

Sanitarne deponije odlaganje otpada u slojevima po utvrenom reduDeponovanje otpada sabijanje otpada i prekrivanje inertnim materijalomPotreban prostor za deponovanje zavisi od:

a) sastava vrstog otpadab) srednjih gustina nesabijenog vrstog otpadac) koliina vrstog otpada za odreeni projektni periodd) gustine sabijenog vrstog otpadae) debljine prekrivnog inertnog materijala

Koliina inertnog materijala 20% do 30% ukupne koliine vrstog otpadaProjektovanje koliina inertnog materijala 25% od ukupnog otpada

10

19

Povrina potrebnog prostora za deponovanje

srednja gustina otpada = osnovni parametar za proraun potrebne P

0,066 0,192Guma

0,032 0,128Plastika

0,160 0,481Staklo

0,320 0,961ljaka i pepeo

0,168 0,501Organski materijal

0,032 0,080Papir

GUSTINA ( t / m3 )TIP OTPADA

Tokom deponovanja otpad se sabija:srednja gustina sabijenog otpada 0,70 0,93 t / m3projektovanje raunamo sa 0,85 t / m3

Gustina prekrivnog materijala cca 1,6 t / m3

20

Faktori koji utiu na planiranje savremene deponije otpada - rezime:a) vrsta i obim otpadnog materijala,b) osobine otpadnog materijala,c) dostupna povrina za planiranje deponije otpada,d) geotehniki i urbanistiki preduslovi za oblikovanje tijela deponije otpada:

tlo ispod tijela deponije, temeljni sistem zatvaranja - brtvljenja, deponijski gas, procjedna voda, zatvaranje deponije, dugorono posmatranje deponije

e) kasnije koritenje povrine na mjestu izgraene deponije,f) zakonski uslovi i pravilnici.

11

21

Lokacija sanitarne deponije otpada:

Jedan od najvanijih uslova planiranja i projektovanja sanitarnih deponijaOsigurati potpunu sanitarno-epidemioloku sigurnost za stanovnitvo i radnikeOsigurati zatitu od zagaenja zemljita, zraka i vode (PV i povrinske)Racionalna uteda zemljita na raun poveanja visina deponije otpada

Lokacija esto u uvalama zaklonjenih bonim reljefomLokacija prirodne depresije Lokacija nekadanja pozajmita materijalaLokacija mogua i na ravnom terenu bez tekuih i stajaih voda

Lokacija potovati uslove udaljenosti od naselja, puteva, pruga, vodovoda ...Lokacija ne smije biti u zoni sanitarne zatite izvorita vode za pieLokacija ne smije biti na podruju preko 7o MCSLokacija ne smije biti na terenima ugroenim klizitima

22

Topografski uslovi veoma bitni za lokaciju sanitarne deponije otpada

stabilnost deponije, odbrana od povrinskih voda, uklapanje u ambijent

Lokacija najbolje uvale i depresije terena potom blago nagnuti teren

Oblik tijela deponije uklopiti u okolni terenIzbor lokacije osigurati sanitarno-zatitnu zonu B=300m do 500m oko deponije

12

23

Lokacija dotok povrinskih voda na tijelo deponije otpada minimalan

uzrok nestabilnosti tijela deponije

Lokacija ne smije biti na terenu podlonom plavljenju niti dreniranjuLokacija prouiti pojave prirodnih izvoraLokacija utvrditi karakteristike povrinskog oticaja

Lokacija onemoguavanje zagaenja PV tlo vodonepropusno

procurivanje filtrata iz tijela deponije u tlo i PVpoznavati dubinu PVkoeficijent filtracijeuslove prehranjivanja PVpoloaj vodonosnih slojeva

24

Prema propisima i normativima lokacije deponije ne smije biti:

na terenu sa najviim NPV najmanje 1m od dna deponijena terenu sa veom propustljivosti od 10-5 cm/sza k > 10-5 cm/s vjetaka podloga gline d=0,5m i sintetici

Lokacija bitni intenziteti i pravci vjetrova neprijatan miris Lokacija blizina pozajmita inertnog materijala za prekrivanje otpadaLokacija bitna i saobraajna povezanost sa naseljimaLokacija blizina elektro en. mree i dovod vode za tehnike potrebe

13

25

GEOLOKA I HIDROGEOLOKA ISTRAIVANJA-zatita PV je veoma bitan problem i zadatak kod izbora lokacije deponije otpada

-u BiH je veliki broj obinih smetljita koja ni po kakvim uslovima ne zadovoljavaju ni minimalne kriterije za sanitarne deponije,

-u BiH se veina postojeih deponija otpada (neureene deponije) nalazi na neistraenim terenima te ne postoje podaci o sastavu tla na kome se nalazi odloeni otpadni materijal,

-neophodno je poznavati geoloke i hidrogeoloke karakteristike terena (istrana buenja, laboratorijska ispitivanja i geoloke karte),

-izuzetno su bitna prilikom izbora lokacije deponije otpada hidrogeoloka istraivanja i hidrogeoloke karte (rasprostranjenost i osobine slatkih voda, mineralnih i termanih voda, pojava podzemnih voda, bunari, izvori, vodozahvati)-zadatak geolokih istraivanja u cilju zatite podzemnih voda je da se NE dopusti procjeivanje voda iz tijela deponije u tlo ispod deponije.

26

Podloga odnosno tlo ispod deponije otpada mora imati potrebnu vrstou u geomehanikom smislu da ne doe do eventualnih slijeganja.

Primjer deponije Moanica kod Zenice:

Armiranje temeljnog tla poveanje nosivosti

14

27

SAVREMENA SANITARNA DEPONIJA OTPADA:Odabrano mjesto za odlaganje otpada gdje se otpad kompaktira do najmanje Vi pokriva slojem zemlje ili drugog materijala.

OSNOVNI PRINCIPI PLANIRANJA I PROJEKTOVANJA SAVREMENIH SANITARNIH DEPONIJA OTPADA:1. Bazno (temeljno) zatvaranje deponije2. Primjena dnevnog pokrivaa3. Zatita PV i povrinskih voda od filtrata iz tijela deponije otpada4. Kontrola deponijskog gasa5. Povrinsko zatvaranje deponije sa rekultivacijom

28

BAZNO (TEMELJNO) ZATVARANJE DEPONIJE

Osnovni elementi podloge deponije:a) prirodna geoloka podlogab) vjetaki elementi podloge

Bazno ili temeljno zatvaranje deponije: temeljni brtveni sloj i drenani sistem.

Za temeljni brtveni sloj koristi se glina odgovarajue nepropusnosti, geomembrane i bentoniti.

15

29

Potrebne osobine gline za temeljno zatvaranje:

-granica teenja 25-30% (vea vrijednost ima veu plastinost i osjetljivost na pukotine)

-indeks plastinosti 10-15% (manji Ip = tea ugradnja)

-sadraj estica manjih od 0,074mm > 40-50%

-sadraj estica manjih od 0,002mm > 18-25%

-vodopropusnost k < 10-9 m/s

30

Potrebne osobine brtvenih elemenata:

-sprijeavanje oticanja procjednih voda iz tijela deponije u okolno tlo i vode

-prirodni ili vjetaki elementi vodopropusnosti k < 10-9 m/s

-trajnost vie desetina godina

-otpornost na povienu temperaturu, dejstvo bakterija i agresivnost sredine

-u praksi se najbolje pokazala kombinacija prirodnih i vjetakih materijala

Slojevi baznog (temeljnog) zatvaranja deponije otpada po propisima EU:

-geoloka barijera

-mineralni brtveni sloj

-geomembrana sa zatitnim geotekstilom

-drenani sistem

16

31

Nova zakonska regulativa u Njemakoj = norme lanica EU:

Bazno (temeljno) zatvaranje savremene deponije otpada u zavisnosti od klasa otpada

32Prikaz razvoja baznog zatvaranja deponija otpada u Njemakoj

17

33

Primjena geosintetikih materijala u BiH i u zemljama bive Jugoslavije je mala

Velika primjena u zemljama Zapadne Evrope i SAD

U BiH se o ovim materijalima ne zna mnogo kao ni o mogunostima i rjeenjima koje nude ovi geosinteteiki materijali

Prema svrhama za koje se upotrebljavaju geosintetici se mogu podijeliti na:a) geotekstile,b) geomree,c) geomembrane,d) geokompozite.

Geotekstili Geomrea dvoosna

34

1) Geoloka barijera i mineralno brtveni sloj

Glina kao prirodni materijal, geomembrane i geosintetiki bentonitni tepih (GCL).

Glina:

a) voditi rauna o fiziko-meh. osobinama (naroito nagle promjene - toplo/hladno)b) potrebna teka mehanizacija za ugradnjuc) teka ugradnja na smrznutu ili vlanu podlogu, kada je t ispod 0oC, glina isuenad) nalazita veih koliina Cl potrebnih osobina za ugradnju u bazu deponije

Geosintetiki bentonitni tepih (GCL):

a) vjetaka hidraulina barijera koja se sastoji od sloja bentonita koji je ugraen izmeu dvije geomembrane

b) zakonska regulativa nije jo definisala kriterije po kojima treba utvrditi ekvivalentnost GCL sa glinom problem za projektante

18

35Presjek kroz GCL

1 prirodni prah sode bentonita 4200 g/m2

2 netkani geotekstil 300 g/m2 impregniran sa bentonitom 800 g/m2

3 tkani geotekstil 200 g/m2

Geosintetiki bentonitni tepih GCL

36

Ispitivanja vrena na Tehnikom Univerzitetu u Stuttgartu:

-Analiziran je k GCL-a d=7mm u odnosu na glinu d=30cm, 50cm, 60cm, 90cm:-sloj gline T=30cm kGCL=4,5x10-9 cm/s-sloj gline T=50cm kGCL=3,6x10-9 cm/s-sloj gline T=60cm kGCL=3,4x10-9 cm/s-sloj gline T=90cm kGCL=3,0x10-9 cm/s

kGCL zahtjevani

0

1

2

34

5

Debljina sloja gline

kGCL

kGCL

kGCL 4,5 3,6 3,4 330 cm 50 cm 60 cm 90 cm

19

37

-GCL nije bitnije podloan oteenjima ukoliko nema velikih deformacija tla

-GCL se bolje ponaa od gline na nagle promjene suenja i vlaenja radi sposobnosti samozaptivanja GCL-a

-bitno se ne mijenja vodopropusnost GCL-a usljed promjena t

superioran u odnosu na glinu

-GCL kao i glina mora podnijeti statika i dinamika opter. u fazi gradnje baze deponije i u fazi deponovanja otpada

Navlaeni bentonit u GCL-u nema dobru nosivost u odnosu na glinu !!!

-GCL se mora postaviti na ravnu podlogu bez otrih bridova (probijanje GCL-a)

GCL ima osobinu samoobnavljanja i zatvaranja nastale pukotine !!!

bubrenje bentonita

38

Brtveni sloj baze deponije primjenom GCL:

Primjena GCL-a umjesto gline u baznom brtvenom sloju sanitarne deponije

20

39

-izravnavajui sloj sa Ms>40 MPa radi stabilnosti podloge za brtveni sloj baze deponije (frakcija 0 do 2 mm)

-GCL se prekriva geomembranom (min. d=2 mm po zahtjevima EU) u momentu njegove ugradnje

-zatitni geotekstil treba osigurati ravnomjernu raspodjelu teine na geomembranu i da je titi od zrna agregata drenanog sloja (lokalna oteenja geomembrane)

-uticaji na zatitni geotekstil su statiki i dinamiki (tokom ugradnje)

40

2) Geomembrane

-proizvode se od polimernih materijala (PA, PEs, PE, PP i PVC)

-nepropusne folije koje sprijeavaju prolazak vode i gasova

-tanke su i savitljive

-proizvode se u rolnama irine do 10 m i duine do 300 m

-debljina 0,7 mm do 5 mm (za deponije 1,5 do 3 mm)

-otporne na hemijske uticaje

-postojane na poviene t (razgradnjom otpada dolazi do poveane topline)

21

41

42

Dugotrajna otpornost sintetika na razliite uticaje u deponijama otpada

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

POLIA

MID

POLIE

STER

POLIP

ROPIL

EN

POLIE

TILEN

Vrsta sintetika

Otp

orn

ost

n

a n

egat

ivn

e u

ticaje

UV svjetloMikroorganizmi100oC (suho)100oC (para)

Provedena istraivanja otpornosti geomembrana

22

43

Brtvljenje baze (podloge) sanitarne deponije otpada:

sprijeavanje isticanja filtrata i kontaminacije tla ispod deponije (otpada)

ispravan sistem brtvljenja baze deponije omoguava kontrolu skupljanja i odvoenja filtrata (procjedne vode) do mjesta obrade

geomembrane ekoloki prihvatrljive (EN ISO standard kvalitete)

potpuna nepropusnost za tenosti i gasove

Sanitarna deponija BLUMENTOBEL (Stuttgart):geomembrana sa zatitnim geotekstilom

44

Spajanje geomembrana:Zavarivanje:jednostruki var (preklop geomembrane 10 cm i irina vara 1,5 do 2 cm) dvostruki var (preklop geomembrane 15 cm i irina vara 1,2 do 2 cm)

Ljepljenje:rijetka primjena ljepilo na bazi poliuretanapreklop geomembrane 10 cm i jedan spoj irine 3 cm

Maina (tip ASTRO) za zavarivanje geomembrana:-5 m/min-maina ima regulaciju t i pogona-digitalni displej za prikaz t, v i napona-samohodna

23

45

Maina za zavarivanje geomembrana

46

Zavarivanje geomembrana u baznom zatvaranju regionalne deponije Moanica kod Zenice

24

47

Ugradnja geomembrana prilikom sanacije deponije otpada Babunovii kod Srebrenika

48

Uslovi spoja dvije geomembrane kod baznog zatvaranja deponija otpada :

a) tlo ili sloj mineralno brtvenog materijala na koji se polae geomembrana mora biti bez otrih ispupenja

b) odrediti poloaj pojedinih folija po pravcu, smjeru, irini preklopa i redoslijedu polaganja

c) odrediti nain spajanja geomembrana (zavarivanje ili ljepljenje)

d) max. d zrna mineralnog materijala koji je u ulozi zatitnog sloja = max. 5 mm

e) BEZ kretanja graevinskih maina neposredno preko geomembrane

f) kontrola spojeva geomembrana

g) oteenje geomembrane sanacija zavarivanjem komada geomembrane preko oteenog dijela

h) sistem za detekciju oteenja geomembrana se postavlja ispod geomembrane (skuplji radovi) jedan od tih sistema = WERKOS SENSOR DDS

25

49

50

Baza deponije po preporukama EU za klase otpada DK0 i DK1

26

51

Baza deponije praktino stanje kod sanitarnih deponija

52

3) Geotekstil za zatitu geomembrane

a) postavlja se radi zatite geomembrane od probijanja i oteenja

b) koristi se netkani geotekstil teine vee od 800 g/m2

Ugradnja zatitnog geotekstila na izvoenju baznog zatvaranja regionale deponije Moanica kod Zenice

27

53

Takasto optereenje drenanog sloja ljunka na kombinaciju zatitni geotekstil - geomembrana

Dimenzioniranje zatitnog geotekstila:prema deformaciji geomembrane uz visok zahtjev sigurnosti zbog tekoa definisanja ulaznih parametara za proraun

Prema smjernica zemalja EU teina zatitnog geotekstila najmanje 800 g/m2

54

4) Drenani sloj

-d = 50 cm

-zadovoljiti uslove dugotrajne stabilnosti na hemijske, fizike i bioloke uslove

-ugraditi zaobljen ljunak

-granulacija 8,0 do 32,0 mm

-k ljunka > 1x10-2 cm/s

-ljunak ispran i proien

-otporan na fizike i hemijske uslove

-za sprijeavanje zamuljivanja drenanog sloja izmeu njega i otpada se postavlja geotekstil sa osobinama:(povrinska masa 300 g/m2 i otpornost na probijanje 1100 N po DIN EN 965 i DIN EN 12236)

28

55

Drenana perforirana cijev sa slojem ljunka

56

Zadatak drenanog sloja:

a) brza odvodnja vode iz tijela deponije radi smanjenja hidraulikih gradijenata u brtvenom sloju i smanjenje prodora vode

b) zahtijeva se da drenani sistem na deponiji funkcionie oko 30 godina

c) ispod drenane perforirane cijevi i drenanog sloja ljunka u zemljama EU postavlja se materijal dobijen od spaljivanja otpada (iskustva Njemake)

29

57

Novije vrijeme (izvedba drenanog sloja):

a) umjesto klasinog drenanog sloja primjenjuje sintetiki drenani geokompozit

smanjuje se ukupna debljina sloja baznog brtvljenja savremene deponije otpada

pozajmite ljunka za drenani sloj moe biti udaljeno od lokacije gradnje savremene deponije otpada

drenani geokompozitit se proizvode od geotekstila i geomrea (geotekstil ima ulogu filtracije, a geomrea ima ulogu dodatnog ojaanja konstrukcije sloja)

58

Drenani geokompozit

30

59

1 posteljica2 brtvljenje sa geosintetikim bentonitnim tepihom3 geomembrana4 zatitni geotekstil (> 800 g/m2)5 drenani sloj6 otpadni materijal

Rezime brtvenog (temeljnog) zatvaranja sanitarne deponije

60

TEHNOLOGIJA ODLAGANJA OTPADA NA SAVREMENIM DEPONIJAMA

Obavlja se u slojevima i kompaktiranjem otpada do najmanje V

Osnovni principi sanitarnog deponovanja:

a) primjena dnevnog prekrivaa,b) zatita podzemnih i povrinskih voda od filtarata iz tijela deponije,c) kontrola deponijskog gasa.

Oblikovanje i izgradnja tijela deponije:

a) deponija na terenu u nagibu,b) deponija na ravnom terenu,c) deponija ukopana u teren,d) deponije u naputenim rudarskim oknima.

31

61

laka mogunost rjeavanja evakuacije filtrata i povrinskih voda,

dobro uklapanje savremene deponije u okolni prirodni ambijent,

oteani uslovi dovoenja otpada u zimskom periodu,

potrebno graditi manje brane ili ak stabilizirati teren i sanirati klizite

62

povoljno kod odvijanja internog saobraaja na deponiji,

lake izvoenje baznog brtvljenja dna deponije,

dobri uslovi za stabilnost objekta deponije otpada,

nepovoljna zbog potrebe veeg ukopavanja sistema za sakupljanje i odvoenje filtrata,

veoma oteano uklapanje deponije u okolni prirodni ambijent

32

63

mogua kod ravnog terena i kod odlaganja specijalnog i opasnog otpada,

tekoe se javljaju u vodopropusnim sredinama sa pojavom PV koja se treba potpuno izolovati od tijela deponije odgovarajuim brtvenim sistemom

64

mogu se koristiti za odlaganje opasnog otpada uz uslov da je onemogueno zagaenje PV,

ekonomian nain radi uteda u investicionim i eksploatacionim trokovima

33

65

Rad na deponiji bezopasnog otpada ovisi o velikom broju faktora

mijenjaju se od sluaja do sluaja

Na osnovu tehnolokog projekta izvode se:-pripremni radovi, -gradi se deponija, -daju i tehnicki detalji koji slue za izradu ostale tehnicke dokumentacije.

Redoslijed rada u uputstvima za rad i planu odlaganja otpada.

Tokom rada deponije (eksploatacija)

zaposleni radnici trebaju stalno imati u vidu ovaj projekt ukoliko se uslovi promijene iste treba evidentirati i unijeti u dokumentaciju.

66

Na ulazu deponije mora biti istaknuta ploa s natpisom:

"DEPONIJA OTPADA -NAZIV, DEPONIJA BEZOPASNOG OTPADA, "IME OPERATERA KOJI VODI RAD DEPONIJE", radno vrijeme PONEDJELJAK - SUBOTA 6oo - 20oo sati. (na primjer)

- Radno vrijeme deponije odvija se u I i II smjeni,

- III smjena organizovana samo cuvarska sluba.

Ulazna kapija sanitarne deponije Moanica kod Zenice

34

67

Tabla na ulazu na sanitarnu deponiju otpada

68

Deponija ograena betonskom ogradom visine 2 metra.

Deponija mora biti trajno uvana.

Ulaz omoguen po pristupnoj cesti pokraj uvara i kroz ulazna vrata.

uvar upuuje vozilo s otpadom na mjesto istresanja otpada.

Mjesto deponovanja odreuje rukovodilac deponije.

Ograda na sanitarnoj regionalnoj deponiji otpada Moanica kod Zenice

35

69

Na ulazu deponije kontrola i vaganje otpada,

Vodi se dnevnik sa dnevnim podacima o kontroli dovezenog otpada.

U dnevnik se upisuju slijedeci podaci:

a) podaci o vozilu (registracija, vrsta vozila i korisna V nadgradnje (m3 i tone),

b) podaci o vrsti (komunalni, graevinski, industrijski), koliini i porijeklu otpada,

c) nainu odlaganja, prekrivanju i odravanju stabilnosti odloenog otpada,

d) praenju sastava i koliine deponijskih gasova,

e) sastavu procjednih voda, sastavu i kvalitetu PV, odvodnji oborina

f) rekultiviranju dijela deponije ispunjene otpadom,

g) vanredni dogadaji (poar, eksplozija, odron otpada, vremenske nepogode),

h) uvarska sluba (ime i prezime uvara i eventualne napomene).

70

Vaga na ulazu na sanitarnu deponiju otpada Kamion za prevoz otpada

36

71

Vaga putem software automatski registrira teinu (bruto i neto) vozila

unos u program ispisi po vozilima i danima te po vrstama otpada

Sastavni dio dnevnika dokumentacija o otpadu

pratei listovi za industrijski (tehnoloki) otpad), oprema,

pregledu i poduzetim mjerama po nalogu inspekcije pregled praenja prirodnih i vanrednih dogaaja na deponiji i monitoringu.

72

Odgovorna osoba za ispravan rad deponije = direktor (rukovodilac) deponije.

Uz rukovodioca deponije na deponiji su prisutni:-voza kompaktora -voza buldozera utovarivaa.

Po potrebi radi i bager.

Radnici na deponiji osposobljeni za rad na siguran nain

pridravati se Zakona o zatiti na radu i Zakona o zatiti od poara.

37

73

Tehnologija sanitarnog deponovanja se sastoji iz vie osnovnih operacija

Radne operacije se odvijaju tokom radnog dana na sanitarnoj deponiji:

a) istresanje otpada na radnu povrinu,

b) rasprostiranje otpada u slojevima buldozerom utovarivaem,

c) sabijanje otpada buldozerom i kompaktorom,

d) dnevno prekrivanje otpada slojem inertnog materijala, LDPE vatrootpornom folijom,

e) zatvaranje etaa deponije slojem inertnog materijala,

f) ozelenjavanje prostora i meuetaa i zavrno ozelenjavanje.

74

Priprema terena za odlaganje otpada:

Odlaganje otpada u tzv. kasete.

Dno kaseta sa poprenim nagibom od cca 3%

od rubova prema sredini u poprenom presjeku

U uzdunom presjeku kaseta ima pad od cca 1% prema kraju polja

na kraju polja nalazi se kolektor s tim da se veu na revizijske ahtove

Sredinom polja postavlja se drenana PEHD cijev potrebnog .

38

75

Na terenu prvo skidanje povrinskog sloja tla,

vri se grubo planiranje terena na zadane kote

Zatim iskop terena u skladu s kotama kaseta.

Postavljanje donjeg brtvenog sloja prema potrebnim slojevima,

Dno deponije nalazi se najmanje 1m iznad NPV

Kasete se pripremaju buldozerom, utovarivaem, kompaktorom i kamionom,

Iskopana jalovina odlae se na drugi dio deponije

zatrpavanje udubljenja, izravnavanje platoa i za zavrni prekrivni sloj.

76Tehnoloka ema odlaganja otpada na sanitarnoj deponiji

39

77

Odlaganje, razastiranje i zbijanje otpada:

Otpad do ureenog radnog polja dovozi se preko ulazne zone

ulazna zona vaganje i kontrola sastava otpada,

Vozilo ulazi na privremenu internu cestu u krugu deponije

dolazi do radnog polja i tu istresa otpad na predvieno mjesto

Otpad se odlae u etae visine 2m do 4,5m.

Na kraju radnog dana otpad treba prekriti inertnim materijalom (ili LDPE folija).

Otpad treba dobro zbiti (kompaktor).

78

-visina slojeva otpada 2,0m do 4,5m -prekrivanje slojem inertnog prekrivaa ili sintetikog materijala=jedna sekcija na deponiji

-tijelo deponije=skup vie pojedinanih sekcija

40

79

Za zbijanje otpada kompaktor i buldozer (utovariva)

prelaz preko svakog sloja razgrnutog otpada 4 do 7 puta.

Dobrom zbijenou otpada smanjuje se kasnije slijeganje,

vie otpada stane na pripremljeno polje.

Ravnanje i zbijanje otpada bolje je kad je isti vlaan

ljeti ga treba ponekad vlaiti

Za vlaenje se koristi procjedna voda (filtrat) projekat deponija Desetine

80

Otpad se razastire u slojevima d=30cm do 50cm.

Veoma bitno da slojevi ne budu d > 50cm bolje zbijanje (do 850 kg/m3).

na zbijanje ima uticaj i nagib radnog ela

ukoliko je strmije elo smanjuje se vertikalni pritisak.

nagib moe biti najvie 1:3, a predlae se i blai (npr 1:4).

Kompaktor za zbijanje otpada na sanitarnoj deponiji

41

81

Dnevno prekrivanje otpada:

a) prekrivanje inertnim materijalom

b) prekrivanje geosintetikim materijalom

82

a) Prekrivanje inertnim materijalom

1) na savremenim deponijama se svakodnevno prekriva deponovani otpadni materijal pogodnim inertnim materijalom u debljini obino do 30 cm

2) prekrivaju se horizontalne povrine i kosine tijela deponije (cijelo tijelo deponije)

3) smanjuje se koliina filtrata i irenje neugodnog mirisa

4) mogunost poara se smanjuje na najmanju moguu mjeru

5) sprijeava se raznoenje otpada pod dejstvom vjetra

6) obezbjediti mjesto za deponovanje inertnog materijala

7) koliina deponovanog inertnog materijala dovoljna za tromjeseno prekrivanje

8) potrebno je inertni materijal dobro izravnati i zbiti da se onemogui zadravanje vode i pojava erozije

42

83

Deponija BLUMENTOBEL kod Stuttgarta: JPS ureaj na buldozeru za satelitsko podeavanje noa maine radi planiranja i razastiranja inertnog materijala za dnevno prekrivanje

84

Odrediti pozajmite inertnog materijala

Dalja lokacija pozajmita vei trokovi deponovanja

Alternativa primjena geosintetikog materijala za dnevna prekrivanja

Inertni materijali: G i zaglinjen ljunak, S i zaglinjen pijesak, mulj, glina

Dnevni prekriva otpada mora zadovoljiti zahtjeve na:a) djelovanje insekatab) smanjenje prodiranja vlage u deponijuc) izlaz gasova iz deponijed) dobijanje ugodnog efektae) omoguavanja ventilacije i izdvajanja gasova

Zemlje Zapadne Evrope kao dobar prekriva pokazalo se mijeanje inertnog materijala sa muljem

mulj se dobija na postrojenjima za preiavanje vode

43

85

1

2,5

1

3,5 3,5

4

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

Ocjena pogodnosti

Inertni materijal

Smanjivanje prodiranja vlage u tijelo deponije

ljunakzagl. ljunakpijesakzagl. pijesakmuljglina

ljunak 1zagl. ljunak 2,5pijesak 1zagl. pijesak 3,5mulj 3,5glina 4

Glina ima najbolje osobinePotom mulj i zaglinjen pijesak.Pijesak i ljunak imaju najloije osobine.

86

1

2,5

1

3,5 3,5

4

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

Ocjena pogodnosti

Inertni materijal

Izlaz gasova iz deponije

ljunakzagl. ljunakpijesakzagl. pijesakmuljglina

ljunak 1zagl. ljunak 2,5pijesak 1zagl. pijesak 3,5mulj 3,5glina 4

Glina, mulj i zaglinjen pijesak imaju najbolje osobine.S i G imaju najloije osobine.

44

87

4

1

3

1 1 1

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

Ocjena pogodnosti

Inertni materijal

Omoguavanje ventilacije i izdvajanje gasova

ljunakzagl. ljunakpijesakzagl. pijesakmuljglina

ljunak 4zagl. ljunak 1pijesak 3zagl. pijesak 1mulj 1glina 1

G i S imaju dobre osobine.Glina, mulj, zaglinjeni pijesak i glina imaju najloije osobine.

88

b) Prekrivanje geosintetikim materijalom

Uteda prostora za deponovanje materijala za dnevna prekrivanja

Uglavnom se smanjuju transportni trokovi

Smanjuje se potrebna mehanizacija za prekrivanje

Ubrzava se prekrivanje deponije na kraju radnog dana

Geosintetiki materijali:-ekoloki prihvatljivi i potpuno razgradljivi pod toplotnim uticajima koji se na deponiji stvaraju

-otporni na kidanje-otporni na probijanje-otporni na UV zraenje

45

89

ZAVRNI POKROVNI SLOJ I REKULTIVACIJA SANITARNE DEPONIJE OTPADA

90

Nain povrinskog prekrivanja i brtvljenja deponija

Rjeenje hortikulturnih radova (izvode se fazno u zavisnosti od napredovanja punjenja deponije)

Ureenje zatitnog pojasa u irini B=300m do 500m

Sanacija deformisanih kosina deponije

Projektom se odreuje krajnje koritenje zatvorene deponije (izgradnja rekreacionih objekata-trim staze, poumljavanje, tereni za golf i slino)

Povrinsko zatvaranje deponije ima ulogu da sprijei prolazak Ob i povrinskih voda u tijelo deponije

Iznad otpada nakon punjenja deponije postavlja se izravnavajui sloj od zrnastog materijala ija je d=50cm (propisi EU)

46

91

Zavrno zatvaranje savremenih deponija otpada u zavisnosti od klasa otpada (standardi EU)

92

U Njemakoj kao i u drugim zemljama Zapadne Evrope izgraeno je mnogo razliitih sistema zavrnog prekrivanja deponija otpada

Geosintetiki materijali gotovo uvijek ine dio sistema za povrinsko zatvaranje deponija otpada

Sistem zavrnog pokrivanja deponija otpada sprijeava ili smanjuje na najmanju mjeru uticanje povrinskih voda u tijelo deponije

Sprijeava i nekontrolisano isticanje plinova iz tijela deponije otpada

47

93

7 izravnavajui sloj 11 drenani sloj 8 drenani sloj 12 ojaanje geomreom9 - brtvljenje sa GCL 13 sloj zemlje10 - geomembrana

94

a) Drenani sloj za odvoenje gasova

Direktiva EU za zavrno prekrivanje bezopasnog otpada

48

95

Izvodi se zbog kontrolisanog skupljanja gasova

Sloj je visoke propusnosti

Ugrauje se izmeu izravnavajueg sloja i zatitnog sloja odnosno geotekstila

Za odvodnju gasova potrebno je projektovati i izvesti potreban broj sondi ili ahtova za odvodnju gasova

Izvoenjem ahtova za gas omoguuje se odvoenje gasova iz tijela deponovanog materijala

U preniku od 100cm od cijevi za odvodnju gasa ugrauje se ljunani materijal koji se zatiti geotekstilom (zbog odvajanja od otpada)

96ematski prikaz ahta za odvoenje gasova iz tijela deponije

49

97

Plinski ahtovi se izvode od betonskih cijevi D=100cm

Unutranjost ahta ispunjava se ljunkom ili tucanikom po cijeloj visini ahta

Iznad zavrnog prekrivnog sloja deponije, ahtovi su najmanje 100cm do 300cm

Temelj ahta se izvodi od nabijenog betona

Cijevi ahta L po 100cm i ugrauju se postepeno kako napreduju radovi na punjenju deponije

98

Izgled ahta za otpinjavanje sa zatvaraem i fleksibilnim crijevom

50

99

Meusobni razmak izmeu ahtova za otplinjavanje iznosi 60m do 80m

Broj ahtova odreuje se prema oekivanoj koliini gasova na deponiji otpada

Podruje djelovanja jednog ahta za otlinjavanje iznosi cca 25m do 30m

ematski prikaz dijela sistema za prikupljanje gasova na deponiji otpada

100

Deponijski gas ima veliku toplinsku vrijednost

oko 5,5 kWh/m3 sa 55% zapreminskog sadraja metana

Nastali gas se moe koristiti kao EE za pogone na deponiji ili se moe upustiti u dalekovodnu elektro mreu

primjer deponija Burghof kod grada Horrheima u Njemakoj

Ako se prikupljeni gas sa deponije nee koristiti kako energent, u novije vrijeme u Njemakoj i drugim zemljama EU, gas se odvodi do gasne stanice i odvodnom cijevi na spaljivanje

51

101

Unutranjost gasne stanice sa dovodnim cijevimai odvodnom cijevi na spaljivanje gasa

102

Gasna stanica sa gorionikomza spaljivanje deponijskog gasa

52

103

b) Rekultivirajui sloj na sanitarnim deponijama otpada

Ukupna debljina najmanje 100cm (prema EU smjernicama)

Izvodi se u dva sloja: a) temeljni sloj d=70 cmb) pjeskoviti humus d=30 cm

a) Temeljni sloj:-osigurava zatitu pokrovnog sloja od dejstva mraza, sue, korijenja, erozije itd.-temeljni sloj od pjeskovitog i prainastog tla sa kamenjem ne veim od 100mm

b) Pjeskoviti humus:- ozelenjavanje na kraju punjenja deponije

104

Sintetiki materijali:

primjena u rekultivirajuem sloju

sprijeavanje erozije pomau da se uvrsti dio zemlje sa korijenjem rastinja

sprijeava klizanje tla i ispiranje zemlje.

53

105

c) Vegetacija

Nakon zatvaranje deponije otpada

Veoma bitna aktivnost radi uticaja deponije na okolinu

Smanjenje erozije tla

Smanjenje nastanka koliina procjedne vode

Poeljno zasaditi travu (nema duboko korijenje)

Iskustva iz Njemake: presaivanje busenja trave nije djelotvorno

Preporuuje se sijanje djeteline

Primjer kod nas: deponija Bua Potok kod Sarajeva (zasaeni vonjak i trava)

106

Vegetacija na deponiji otpada

54

107

Vegetacija na deponiji otpada

108

PROCESI U TIJELU DEPONIJE OTPADA

A) Procjedne vode (filtrat)B) Deponijski gasovi

55

109

Otpad na deponiji prolazi kroz tri razliita perioda raspadanja:

Prvo nastaju aerobni uslovi raspadanja.

Zatim nastaje dejstvo anaerobnih bakterija koje stvaraju organske kiseline i CO2Organske kiseline smanjuju pH na 4-5 otapanje nekih anorganskih materija

Niska pH vrijednost je toksina za bakterije koje stvaraju metan,

nastaje vrlo malo metana u toku ovog perioda

Prvi period anaerobnog raspadanja je karakteriziran sa niskom pH vrijednou,

nastajanjem organskih kiselina, velika provodljivost i mala koliina metana.

110

Vremenom bakterije koje stvaraju metan postaju dominantne

drugi period anaerobnog raspadanja

Ove bakterije uzrokuju raspadanje organskih kiselina na metan i CO2

poveanje pH na neutralnu vrijednost

Poveanjem pH smanjuje se i topivost anorganskih materija,

polagano opada i provodljivost.

Faza aerobnog raspadanja traje do mjesec dana.

Produkcija metana traje najintenzivnije od 1 do 2 godine.

56

111

A) Procjedne vode (filtrat)

Ob vode koje padaju na povrinu deponije i infiltriraju se u tijelo deponije

Kontakt sa otpadom stvara zagaenje tih voda

Zagaene vode imaju visok sadraj amonijaka i raznih organskih spojeva

Filtrat se procjeuje sve do baze deponije (temelj deponije)

Cilj i zadatak koliina filtrata bude to manja

dnevno prekrivanje otpada i tehnologija odlaganja otpada

Filtrat se u tijelu deponije kree u vertikalnom i horizontalnom smjeru

Evakuacija filtrata iz tijela deponije obavlja se drenanim sistemom

112

Koliina filtrata na savremenim deponijama otpada se dosta teko odreuje

Veoma bitna koliina filtrata dimenzioniranje drenanog sistema

57

113

Qf=ka x (P+Qv) / 365

Qf = max. dnevna koliina filtrata

ka = koeficijent koji karakterie sposobnost apsorpcije vlage i isparavanja

(k=0,1 deponija na ravnom terenu; k=0,15 deponija u nagibu)

P = ukupna god. koliina padavina na povrinu deponije (m3 / god.)

Qv = ukupna god. koliina ostalih voda koje se razlijevaju po povrini deponije

114

Nain formiranja deponije treba na minimum svesti koliinu filtrata (procjedne vode)

svakodnevno prekrivanje odloenog otpada

minimum mogue infiltracija oborina utiu na formiranje procjednih voda

Na povrinu za odlaganje otpada ne dotiu podzemne vode

Smanjenje infiltracija vode u tijelo deponije:

tijelo deponije (otpad) i zavrni prekrivni sloj izvedeni su pod nagibom od min. 2%

omogueno bre oticanje povrinske vode.

58

115

Koliina vode koja moe ui u odloeni otpad rauna se po Darcy-evom zakonu

Q = k * A * dh/dL

k - koeficijent filtracije (propusnosti), A - povrina, dh/dL - hidrauliki gradijent.

116

Filtrat iz tijela deponije skuplja drenanim sistemom i odvodi do lagune za procjedne vode

Zapremina lagune mora iznositi najmanje 15-to dnevno zadravanje filtrata

Iz lagune se filtrat odvodi na ureaj za preiavanje procjednih voda prije uputanja u prirodni recipijent ili oborinsku kanalizaciju

Procjedne vode (filtrat) - sistem:-tijelo deponije i drenani sistem (riblja kost i lepezasti oblik);-ahtovi za prihvat procjednih voda; -laguna; -ureaj za preiavanje

Dimenzioniranje drenae mjerodavna kia (Tk=nekoliko h do 1 dana)

razlog sporo procurivanje filtrata kroz tijelo deponije

59

117

ahtovi za prikupljanje filtrata iz tijela deponije

Laguna za prihvat filtrata iz tijela deponije

118

Deponija BURGHOF (Njemaka): Ureaj za preiavanje procjednih voda

60

119

ADSORPCIJA:postupak slian koagulaciji i flokulaciji (adsorbenti prakasti ili granule)

MEMBRANSKA TEHNIKA:filtrat prolazi kroz poroznu membranuna membrani se zadrava oko 98% nerastvorenih materija iz filtrata

FLOKULACIJA I KOAGULACIJA:nakon biolokog preiavanja filtrata, flokulacijom se mogu odstraniti i teki metali

Postupci preiavanja procjednih voda (filtrata):

120

Primjer odvodnje procjednih voda projektno rjeenje deponije Desetine

61

121Projektno rjeenje deponija Desetine Tuzla

122Deponija Desetine Tuzla: presjek laguna 1 i pumparnica

62

123

Laguna 2 projektno rjeenje: Deponija Desetine Tuzla

124

1. Deponija, 2. Gasne sonde (ahtovi), 3. Cijev za skupljanje ocjedne vode, 4. Gasni kolektor, 5. Kompresor za isisavanje gasa, 6. Visokotemperaturna baklja, 7. Kogeneracioni motor, 8. Trafostanica, 9. Toplovod

B) Deponijski gasovi

63

125

Deponijski gas nastaje razgradnjom organskih supstanci

uticaj mikroorganizama u anaerobnim uslovima

U sreditu deponije nastaje nadpritisak deponijski gas prelazi u okolinu.

Prosjean sastav deponijskog gasa:-40-70% metana, -30-60% CO2-manje koliine CO, azot, hlor i drugi gasovi.

126

U tijelu deponije otpada stvara se:- metan (40% do 70%),- CO2 (30% do 60%), - azot (0,1% do 5%), - amonijak (u manjoj mjeri).

Gasovi sa deponije optereuju atmosferu i stvaraju neugodan miris

Gasovi na deponiji nastaju oko 100 godina od dana odlaganja otpada

Ekonomsko koritenje gasova traje najvie do 30 godina

Iz 1m3 otpada dobije se 1,5 m3 do 1,8m3 gasova

Elektrana na deponijski plin

64

127

Razvoj procesa deponijskog gasa u tijelu deponije otpada

128

Prognoza koncentracije deponijskih gasova i koliina procjedne vodeu tijelu deponije u zavisnosti od starosti deponije otpada

65

129

Meusobna L bunara cca 30m meusobno povezani

ahtovi za plin (bunari) perforirane PEHD cijevi ( 110mm) perforacije 4mm

ljunani plinski ahtovi sanitarna deponija Moanica

130

Dio projektovanog rasporeda plinskih ahtova deponija Desetine Tuzla

66

131

PRIMJERI PROJEKTNIH I IZVEDENIH RJEENJA DEPONIJA OTPADA

SANACIJA POSTOJEEG ODLAGALITA OTPADA BABUNOVII KOD SREBRENIKA

Neposredno uz put Srebrenik-Graanica oko 3,5 km od grada SrebrenikaIzvedene 4 geomehanike buotine radi utvrivanja geomehanikih karakteristika terena u zoni deponije

ispod povrinskog glinovitog sloja d=80cm do 480cm nalazi se zona krenjaka

Deponija formirana u prirodnoj vrtai ovalnog oblika

132

67

133

Izbor lokacije neureenog odlagalita otpada Babunovii:

ekonomski faktori:jednostavno deponovanje, mala L od Srebrenika, saobraajna povezanost . . .

Nepovoljnost lokacije:

prirodna vrtaa

zatvoren sistem u kome filtrat iz tijela deponije se gravitaciono kree prema dnu vrtae u kojoj se i deponuje otpad

Filtracione karakteristike podloge:

sve vode pa i procjedne iz deponije infiltriraju u dublje dijelove terena

vri se dugogodinja kontaminacija podzemlja

134

Opravdanost sanacije:

a) sprijeavanje daljeg kontaminiranje tla

b) zagaene vode iz tijela deponije mogu ugroziti izvorita vode grada Srebrenika

c) pojava neugodnog mirisa, neugodni vizuelni efekti, blizina naselja i puta

Postojee stanjeodlagalita otpada Babunovii

68

135

Projektno rjeenje:

izvoenje trajne nepropusne prepreke izmeu deponovanog otpada i tla

I faza: priprema baznog brtvljenja povrine izmeu puta i postojee deponije

Prebacivanje postojeeg otpada na pripremljenu podlogu u fazama

Odmah nakon prebacivanja starog otpada vri se njegovo povrinsko zatvaranje

136

69

137

138Deponija BABUNOVII:Skidanje humusa i priprema podloge za bazno zatvaranje

70

139

Deponija BABUNOVII:Priprema podloge za izvoenje slojeva baznog brtvljenja

140

Deponija BABUNOVII:Ugradnja geomembrane na dijelu izmeu puta i deponovanog otpada

71

141

Deponija BABUNOVII:Ugradnja zatitnog geotekstila iznad geomembrane

142

ematski prikaz sanacije deponije otpadametodom preslaganja postojeeg deponovanog materijala