i

SAVTEK 2008 4. SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES CLT II DEERLENDRME BLDRLER EDTRLER Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER Prof. Dr. R. Orhan YILDIRIM Y. Mh. Alb. Bekir KAZANDIR Y. Do. Dr. Yiit YAZICIOLU r. Gr. Dr. Ender CEROLU r. Gr. Dr. Gkhan O. ZGEN Uz. Arzu ZTRK ORTA DOU TEKNK NVERSTES ODT-BLTR MERKEZ 06531 ANKARA 26-27 HAZRAN 2008 ANKARA

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

ii

ISBN: 978-605-89899-2-4

i

NSZ 4.SavunmaTeknolojileriKongresiSAVTEK2008detoplam34 oturumda147bildiriyeralmaktadr.Oturumlardayeralanbildirilerikiayr bildirikitabhalindebaslmtr.Birinciciltte69adetbildiribulunurken, deerlendirmebildirilerinyeraldikinciciltteise78bildiribulunmaktadr. SAVTEK2002deki48bildiri,SAVTEK2004de147bildiri,SAVTEK2006da 119bildiri,SAVTEK2008de147bildiriyeulalmas,2002ncesinde almalarabalanrkenortayakonanhedeflereulaldn,benimsenerek gelenekselletiiniveTrkiyedebukongreninnemlibirilevibaaryla yerinegetirdiinigstermektedir.2006danitibaren1000kiiyiaankongre katlmda bunu teyit etmektedir. Kongrede sunulan bildirilerin yan sra kongre programnda gncelliini koruyanbirkonununpanelortamndatartlmasnplanladk.Kongrenin birincignUlusalSavunmaSanayiStratejikHedeflerinndekiEngeller konusundakipanelilegncelbirkonununSavunmaSanayipaydalar tarafndantartlarakbualandakizmlerretilmesineortamyaratmasn diliyoruz. SAVTEK 2008 Kongre Koordinasyon ve Kongre Yrtme Kurullarnda; GenelkurmayBakanlBLKARDEM,MilliSavunmaBakanlARGEve TeknolojiBakanl,SavunmaSanayiMstearl,ODT-BLTRMerkezi, KaraHarpOkuluSavunmaBilimleriEnstitsveSASADtemsilcileriyer almtr.Kongrenindzenlenmesindesaladklardesteklerdendolay GenelkurmayBakanl,MilliSavunmaBakanl,KaraHarpOkulu Komutanl, ODT Rektrl ve SASAD ile Kongre Kurullarnda yer alan bu kurulularmzn deerli mensuplarna kranlarm sunarm. Yazarlara,KongreAkademikKuruluyelerinevebildirileri deerlendiren hakemlere, panel bakan ve panelistlere, oturum bakanlarna, tmkatlmclarilekongreanasponsoruvesponsorolansavunmasanayi kurulularna teekkr ederim. Drdncsngerekletirmeninmutluluunuyaadmz,SAVTEK SavunmaTeknolojileriKongrelerininbualandakibilgibirikimiveTrkiyenin savunmagcneyaptkatklarladaulusumuzungnencinehizmetettiine inanmaktayz. BundansonradzenlenecekolanSAVTEKKongrelerinebaarlar diler, sevgi ve sayglarm sunarm. Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER ODT-BLTR Merkez Bakan SAVTEK 2008 Kongre Bakan SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

ii

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

iii

DZENLEYEN KURULULAR ve KONGRE KURULLARI DZENLEYEN KURULULAR GENEL KURMAY BAKANLIIORTA DOU TEKNK NVERSTES MLL SAVUNMA BAKANLIIODT-BLTR MERKEZ SAVUNMA SANAY MSTEARLIIKHO-SAVUNMA SASAD KONGRE KOORDNASYON KURULU Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER (Kongre Bakan, ODT-BLTR Merkezi) Prof. Dr. R. Orhan YILDIRIM (Kongre Akademik Bakan, ODT-BLTR Merkezi) Prof. Dr. Mh. Alb. Taner ALTUNOK (Kongre Bakan Yrd.,KHO Savunma Bilimleri Enstits) Mh. Alb. brahim CEYLAN (MSB-ARGE ve Teknoloji Daire Bakanl) Dr. Mh. Alb. Altan ZKL (Genelkurmay BLKARDEM Bakanl) Y. Mh. Mete ARSLAN (MSB-SSM) Dr. Faruk YARMAN (SASAD) KONGRE YRTME KURULU Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER (Kongre Bakan, ODT-BLTR Merkezi) Prof. Dr. R. Orhan YILDIRIM (Kongre Akademik Bakan, ODT-BLTR Merkezi) Prof. Dr. Mh.Alb. Taner ALTUNOK (Kongre Bakan Yrd. , KHO Savunma Bilimleri Enstits) Prof. Dr. S. Kemal DER (ODT-BLTR Merkezi) Y. Mh. Alb. Bekir KAZANDIR (KHO Savunma Bilimleri Enstits) Prof. Dr. M. Kemal LEBLEBCOLU (ODT-BLTR Merkezi) Do. Dr. .Alb. Nejat BASIM (KHO Savunma Bilimleri Enstits) Dr. Mh. Alb. Altan ZKL (Genelkurmay BLKARDEM Bakanl) Hv. Mh. Alb. kr Z (MSB-ARGE ve Teknoloji Daire Bakanl) Hv. Dr. Mh. Yb. M. Orhan ZYALIN (Genelkurmay BLKARDEM Bakanl) Y. Mh. Ali hsan ZTRK (MSB-SSM) (E) Tug. Ylmaz KKSEYHAN (SASAD) Dr. . Yzb. smet ERGN (Kongre E Genel Sekreteri, KHO Savunma Bilimleri Enstits) Y. Do. Dr. Yiit YAZICIOLU (Kongre E Genel Sekreteri, ODT-BLTR Merkezi) r. Gr. Dr. Ender CEROLU (ODT-BLTR Merkezi) r. Gr. Dr. Gkhan O. ZGEN (ODT-BLTR Merkezi) Arzu ZTRK (ODT-BLTR Merkezi) SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

iv

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

v

TEEKKR ki ylda bir yaplmas gelenekselleen SAVTEK Savunma Teknolojileri KongresinindrdncsolanSAVTEK2008idzenlemiolmanngururuve mutluluuiindeyiz.Genikatlmlbukongre,TSK,niversitevesavunma sanayitemsilcilerininbirarayageldiiveAR-GEieriklisavunmasanayi almalarnntartldbirortamyaratmaktadr.Kongredesavunma teknolojilerineynelikarlklamhendislik,temelbilimlerveynetimbilimleri alanlarndaAR-GEalmalarnierenbildirilerikignboyuncabeparalel oturumda sunulacak ve tartlacaktr. SavunmaTeknolojileriKongrelerineilgiherseferindedahadaartm veSAVTEK2008e232adetbildirizetignderilmitir.Bunlarnbykbir ksm tam metin haline dntrlmtr. Bu bildiriler, Akademik Kurul yeleri ve dier akademisyenler arasndan seilen en az doktora derecesine sahip ve geneldeveyadahafazlahakemtarafndandeerlendirilmitir.Hakemlerin yaptklardeerlendirmelerndabildirilerinkongreprogramnaalnmas konusundatitizvedikkatlibiralmasrdrlmtr.Budeerlendirmelerin sonucunda 69 adet bildirinin Cilt-I Bildiriler kitabnda ve 78 adet bildirinin de Cilt-II Deerlendirme Bildirileri kitabnda yaynlanmasna karar verilmitir. Bu deerlendirmesrecindezveriliincelemeleriyleyardmlarnesirgemeyen deerlihakemlerimizevekatkdabulunanAkademikKurulyelerimize teekkr ederim. SAVTEKkongrelerinindzenlenmesinde,2001ylndailkkvlcm aktandanitibarendestekolmayaaltmODT-BLTRMerkezBakanSaynProf.Dr.MustafalhanGklerbataolmakzereimdiye kadargerekletirdiimizdrtkongrenindzenlenmesindeemeigeen, katksolantmkiivekurululara,bildirileriyleulusalsavunmasanayimize destek veren deerli yazarlarmza, hakemlerimize, oturum bakanlarmza ve hereydennemlisikongrelerimizionurlandrandeerlikonumacve dinleyicilere itenlikle teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. Prof. Dr. R. Orhan YILDIRIM Kongre Akademik Bakan SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

vi

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

vii

AKADEMK KURUL Prof. Dr. R. Orhan YILDIRIMProf. Dr. (E) Tug. Oktay ALNIAKDo. Dr. (E) Tug. Mehmet AKAY Prof. Dr. Eref ADALIDr. Mu. Kd. Yzb. brahim AKGN Prof. Dr. Tayfun AKIN Prof. Dr. Metin AKKK Prof. Dr. HalukAKSEL Dr.Y. Mh. Alb. Turgut AKYREK Prof. Dr. Nafiz ALEMDAROLU Prof. Dr. Y. Mh. Alb.Taner ALTUNOK Prof. Dr. mer ANLAAN Prof. Dr. Leyla ARAS Do. Dr. Mehmet ASATEKN Prof. Dr. Volkan ATALAYDr. . Alb. Fatih Fikret BAL Prof. Dr. Tuna BALKAN Dr. . Alb. Nejat BASIM Do. Dr. Tark BAYKARA Prof. Dr. Cengiz BEK Prof. Dr. Mslim BOZYT Dr. Kd. Yzb. Can CANDAN Em. Tmg. Dr. Seyhan CANOVAr. Gr. Dr. Ender CEROLU Dr. Mahir AKIROLU Do.Dr.Zaim L Prof. Dr. Can OUN Prof. Dr. Haluk DARENDELLER Do. Dr. idem ERBU Dr. Alpay ERDOAN Dr. Murat EREN Prof. Dr. Aydan ERKMEN Prof. Dr. smet ERKMEN Prof. Dr. Serpil EROL Do. Dr. Akif ESENDEMR Prof. Dr. Murat EYBOLU Dr. Halidun FLD Do. Dr. Cevriye GENCER Prof. Dr. Nevzat Gneri GENER Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER Prof. Dr. Ali GKMEN Do.Dr. Gltekin GLLER Prof. Dr. mer GREN Prof. Dr. Gngr GNDZ Dr. . Alb. Hamdi GRLER Prof. Dr. Kemal DER Do. Dr. Veysi LER Prof. Dr. Figen KADIRGAN Do. Dr. nsal KALAYCIOLU Prof. Dr. Ali KALKANLI Do. Dr. Levent KANDLLER Prof. Dr. Ferhat KARA Dr. Mahmut KARADENZ Prof. Dr. Haluk KARADOAN Prof. Dr. adi KARAGZ Prof. Dr. Mehmet Baki KARAMI Dr. Anl KAREL Dr.Y.Mh.Kd.Alb.T.Yaar KATIRCIOLU Prof. Dr. Sinan KAYALIGLDr. . Alb.Trkay KISA Prof. Dr. Duygu KISAKREK Y. Do. Dr. Kemal KO Y. Do. Dr. A. Bura KOKU Y. Do. Dr. E. lhan KONUKSEVEN Y.Do.Dr. Haluk KORKMAZYREK Dr. Mu. Alb.Yaar KSE Dr.Y. Mh. Alb. sa KUL Prof. Dr. Kemal LEBLEBCOLU Prof. Dr. Hasan MANDAL Dr. Y. Mh. Alb. Sedat NAZLIBLEK Y. Do. Dr. Halit OUZTZN Prof. Dr. Bilgehan GEL Dr. Mehmet NDERY. Do. Dr. Y. Mh. Alb. Adalet NER r. Gr. Dr. Gkhan O. ZGEN Prof. Dr. Kemal ZGREN Prof. Dr .H. Nevzat ZGVEN Prof. Dr. Saim ZKAR Dr. Y. Mh.Yb. Altan ZKL Prof. Dr. Tayfur ZTRK Dr. Ord. Alb. A.Turan ZTRK Do. Dr. Nazl Wasti PAMUKSUZ Prof. Dr. Levend PARNAS Do. Dr. Erol SAYIN Dr. Nadir SERN Prof. Dr. Mete SEVERCAN Dr. P. Yzb. Yekta SOYLU Do.Dr. Erol ENOCAK Dr. P. Bnb. Akif TABAK Prof. Dr. Yaln TANIK Do.Dr. Metin TANOLU Prof. Dr. Mehmet Ali TADEMR Dr. Mly. Alb. Cengiz TAVUKUOLU Dr.Y.Mh. Bnb. nder Haluk TEKBA Do. Dr. Ozan TEKNALP Dr. . Alb. Adem TEMR Dr. Turul TINAZTEPE Do. Dr. M. Mjdat TOHUMCU Dr. Dz. Bnb. A. zgr TOY Prof. Dr. Servet TURAN Y. Do. Dr. Abdullah ULA Dr. Y. Mh. Kd. Alb. Murat NC Do. Dr. Elife NAL Prof.Dr. M. Fevzi NAL Prof. Dr. Deniz NER Prof. Dr.Kadir VAROLU SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

viii

Prof. Dr. Fato T. Yarman VURAL Prof. Dr. Yavuz YAMAN Dr. Faruk YARMAN Dr. Hseyin YAVUZ Y. Do. Dr. Yiit YAZICIOLU Prof. Dr. Nevzat YILDIRIM Dr. Mustafa Kemal YILMAZ SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

ix

HAKEMLER Prof. Dr. Eref ADALIDo. Dr. zgr B. AKAN Do. Dr. (E) Tug. Mehmet AKAYDr.Mu.Bnb. brahim AKGNProf. Dr. Tayfun AKINProf. Dr. Metin AKKK Prof. Dr. Haluk AKSELDo.Dr. A. Aydin ALATAN Prof. Dr. Kahraman ALBAYRAK Prof. Dr. Nafiz ALEMDAROLU Prof. Dr. (E) Tug. Mustafa Oktay ALNIAKProf. Dr. Y. Mh.Alb. Taner ALTUNOKProf. Dr. Volkan ATALAY Do.Dr. zlem AYDIN V Dr. . Alb. Fatih Fikret BALProf. Dr. Tuna BALKAN Do.Dr..Alb. Nejat BASIMProf.Dr. Demir BAYKA Do. Dr. Tark BAYKARA Prof. Dr. Cengiz BEKProf. Dr. Mslim BOZYTEm. Tmg. Dr. Seyhan CANOVA r. Gr. Dr. Ender CEROLU Dr. Mahir AKIROLU Prof.Dr.Mehmet ALIKAN Do.Dr. C. Zaim LProf. Dr. Can OUNProf. Dr. Haluk DARENDELLER Do.Dr. imsek DEMR Prof.Dr. Mbeccel DEMREKLER Prof. Dr. Glbin DURAL Do. Dr. idem ERBUDr. Murat ERENProf. Dr. Aydan ERKMENProf. Dr. smet ERKMENDr.Per.Bnb. Ahmet ERKUProf.Dr. Inci EROLU Prof. Dr. Serpil EROLDo. Dr. Akif ESENDEMRProf. Dr. Murat EYBOLUDr. Halidun FLDProf. Dr. Cevriye GENCER Prof. Dr. Nevzat Gneri GENERProf. Dr. Mustafa lhan GKLERProf. Dr. Ali GKMENDo.Dr. Gltekin GLLER Prof. Dr. mer GRENProf. Dr. Gngr GNDZDo. Dr. Cemil Hakan GRr.Gr. Dr. Hakan GRSUDr.Topu Alb. Kksal HAZIRProf. Dr. Kemal DERDo. Dr. Veysi LERProf. Dr. Figen KADIRGANDo. Dr. nsal KALAYCIOLUDr..Alb. Osman KALENDER Prof. Dr. Ali KALKANLIProf. Dr. Levent KANDLLERProf. Dr. Ferhat KARAProf. Dr. Haluk KARADOANProf. Dr. adi KARAGZProf. Dr. Mehmet Baki KARAMIDr.Y.Mh.Kd.Bnb. Orhan KARASAKALDr. Anl KAREL Dr.Y.Mh.Kd.Alb.T.Yaar KATIRCIOLUDr. Topu Alb. Ercan KAYA Prof. Dr.Sinan KAYALIGL Dr..Yb. Ali Haydar KILAVUZDo. Dr. Sencer KO Y. Do. Dr. A. Bura KOKUY. Do. Dr. E. lhan KONUKSEVENY. Do. Dr. Haluk KORKMAZYREKDr..Yzb. Tuncer KORUVATANProf. Dr. Murat KKSALAN Yrd. Do .Dr .Mu. Alb. Yaar KSE Prof. Dr.Hayrettin KYMEN Do. Dr. Osman KULAKProf. Dr. Kemal LEBLEBCOLUProf. Dr. Hasan MANDALDr. Y. Mh . Alb. Sedat NAZLIBLEKDo. Dr. Halit OUZTZNProf. Dr. Bilgehan GELr. Gr. Dr. Gkhan O. ZGEN Prof. Dr. Kemal ZGRENProf. Dr. H. Nevzat ZGVENYrd. Do. Dr. Yakup ZKAZAN Dr. Y. Mh. Alb. Altan ZKLProf. Dr. Tayfur ZTRK Hv. Dr. Mh. Yb. M. Orhan ZYALINProf. Dr. Levend PARNASDo. Dr. Erol SAYINDo. Dr. Erol SAYIN Dr. Nadir SERNProf. Dr. Mete SEVERCANDo. Dr.Erol ENOCAKYrd. Do. Dr. P. Yb. Akif TABAKProf. Dr. Yaln TANIKDo. Dr.Metin TANOLUY.Do.Dr.Mly.Alb. Cengiz TAVUKUOLU Do. Dr. Mh. Bnb. . Haluk TEKBAProf. Dr. Ozan TEKINALP Do. Dr. M. Mjdat TOHUMCUDr. Yk. Mh. Kd. Alb. Erdal TORUN Dz. Dr. Y. Mh. Bnb. A. zgr TOYProf. Dr. Rait TURAN Prof. Dr. Servet TURANSAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

x

Dr. P. Bnb. mer TURUNProf. Dr. Orhan TRKBEY Do. Dr. Abdullah ULA Do. Dr. Mustafa BEYLDr. Tug. Murat NCDo. Dr. Elife NALProf. Dr. M. Fevzi NALDr. aatay NDEERProf. Dr. Deniz NER Prof. Dr. Kadir VAROLU Prof. Dr. Fato T. YARMAN VURALProf. Dr. Yavuz YAMAN Do.Dr. Yasemin YARDIMCI ETN Dr. Faruk YARMANDr. Hseyin YAVUZ Dr. km. Atm. Mehmet Cihan YAVUZY. Do. Dr. Yiit YAZICIOLU Prof. Dr. R.Orhan YILDIRIM Dr. Mustafa Kemal YILMAZDr. Mu (OB) Bnb. Trker YILMAZYrd. Do. Dr. Ahmet YOZGATLIGL SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xi

ANA SPONSOR ve SPONSOR KURULULARA TEEKKR SAVTEK20084.SavunmaTeknolojileriKongresine,katklarndandolay Kongre Sponsoru Savunma Sanayi kurulularna teekkr ederiz. Prof. Dr. Mustafa lhan GKLER ODT-BLTR Merkezi Bakan SAVTEK 2008 Kongre Bakan ANA SPONSORLARIMIZ SPONSORLARIMIZ SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xii

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xiii

NDEKLER NSZi DZENLEYEN KURULULAR VE KONGRE KURULLARIiii TEEKKRv AKADEMK KURULvii HAKEMLERix ANA SPONSOR VE SPONSOR KURULULARA TEEKKR xi DEERLENDRME BLDRLERxxii BOR KATKILI ZIRH ELKLER: ALAIM VE ISIL LEMLER DORULTUSUNDAMEKANK ZELLKLERN GELTRLMES 1 adi KARAGZ, . Hakan ATAPEK, Alp YILMAZ ZIRH DELC MHMMATLARDA KULLANILAN TUNGSTEN AIRALAIMLARININ (WHA, ing) LKEMZDEK ve DNYADAK DURUMUNUN DEERLENDRLMES 9 N.Kaan ALIKAN, nder M. SOYER, M.Kaan PEHLVANOLU TRK SAVUNMA SANAYNDE YEN BR KAZANIM:ISIL PL TEKNOLOJS 17 Ahmet GMEZ, Yener YELIRMAK ZGN BR DENZ TOP ATI KONTROL SSTEM 25 Mustafa L. CVELEK, Blent METE, Ramis AKIN, Faruk MENG, Ramazan ARIK KATI YAKITLI ROKET MOTORLARI N OK EKSENL TK LM SSTEMLERNN NCELENMES 31 Emre SONGR, Ayhan AYDOMU, Baar SEKN SEYRSEFER SSTEMLERNE GENEL BR BAKI 39 Gken ASLAN, Haluk Erdem BNGL,Tolga SNMEZ SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xiv

Ti ve Mg ALAIMLARIN LAZER ETKLEML PLAZMA SPEKTROSKOPS LE ANALZ 49 Belgin GEN, Erhan AKMAN, Levent CANDAN,Elif KAAR, Arif DEMR BOR KATKILI ZIRH ELKLERNN BALSTK PERFORMANSI &PERFORMANSIN FRAGTOGRAFK ETDLER LE DEERLENDRLMES 59 adi KARAGZ, . Hakan ATAPEK, Alp YILMAZ SERAMK KOMPOZT ZIRH SSTEMLERNN KARA PLATFORMU PENETRASYONABALSTK PERFORMANSA VE ETK EDEN YAPISAL PARAMETRELER UYGULAMALARI 69 Celal EVC PLATFROM ENTEGRASYONU ALIMALARINDA TTREM UYGULAMALARI 81 A. Levent AVAR, Ali OLAKOLU ATE DESTEK KOMUTA KONTROL ALANINDA YAZILIM RN HATTI YAKLAIMI 89 Orun DAYIBA, Sezen ERDEM RF SSTEMLERN NMERK METOTLAR LE ELEKTROMANYETKGRD TEKNNN KULLANILMASI MODELLERNN GELTRLMESNDE 97 Cebrail FLKL , A. ar YAPICI SONAR SSTEMLER UYGULAMA ALANLARI VESONARRETMNDE DNYADA VE TRKYEDEK MEVCUT DURUM 105 Selma ZAYDIN SONAR SSTEMLERNN YURT RETM N MODEL NERS 113 Selma ZAYDIN TRKYEDE NKLEER SANTRAL YER SEM N KARAR ANALZ: TOPSS VE ENTROP TABANLI BTNLEK BR UYGULAMA 123 Asl ZMEN,smail EROL SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xv

ASMETRK SAVAIN SLAHI EL YAPIMI PATLAYICILARLA MCADELE KAPSAMINDA STRATEJLER VE TEKNOLOJLER 133 Mehmet Emre FTBAI, Murat TECMER, Evren STL, Erol DOANER A DESTEKL YETENEN NSAN BOYUTU 143 .Faruk ERGN , Anl KAREL, Hakan AYENK , Ercan KARASU A MERKEZL HARP YETENENN KAZANILMASI YOLUNDA MEVCUT VE GELMEKTE OLAN MKNLAR -TAKTK SAHA KOMUTA KONTROL SSTEM UYGULAMALARI 153 aatayhan OLAKOLU, Metin KABASAKALOLU KOMUTA KONTROL SSTEMLERNDE ULUSLARARASI BRLKTE ALIABLRLK VE MLL ATE DESTEK KOMUTA KONTROL SSTEMLERNDEK UYGULAMALARI 161 Kutalm Gkalp NCE, Metin KABASAKALOLU, Cemal SAMUR, Tarkan ETNKAYA, Ebru GNGR DAITIK BENZETM SSTEMLERNDE TENA MMARSNN KULLANIMI 169 nan TAHRALI, Fatih Erdoan SEVLGEN BLGSAYAR DESTEKL TATBKATLARIN DEERLENDRLMES VE ALINAN DERSLER YAKLAIMI 177 lker AKGN, Ahmet KANDAKOLU, Ahmet Fahri ZOK LAZER ARAYICI BALIKLI FZELER N HEDEF SMULATR GELTRLMES 185 zlem SARIOLU TAKTK VER LNKLER VE KOMUTA KONTROL PROJELERNDE UYGULAMALARI 195 aatayhan OLAKOLU ATE DESTEK OTOMASYONU LE ELDE EDLEN KAZANLAR 205 Fatih ZCAN , Bar ALAR , Emrah GNSEL,Murat Faik YAREN SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xvi

ETMEN VE ONTOLOJ TEMELL AA HAZIR KOMUTA KONTROL SSTEM KAVRAMSAL MMARS 213 Ouz DKENELL, Sururi TM, Altu UZUNAL, Sevgi AKGN ADY KAPSAMINDA ENTEGRE HABERLEME EBEKES 221 N. Ula KILIARSLAN, Hasan DZGE A MERKEZL HARPTE VER FZYONUNUN ETKNL 231 Serdar BROUL, etin ELMAS A DESTEKL HARPTE VER YNLENDRME NCELKLERNN ANALTK HYERAR SREC LE BELRLENMES 239 Alper NLER, Bora ARAZ SENTETK AIKLIKLI RADARLARA YNELK KARI TEDBRLER 249 Serdar AKAL, Yakup ZKAZAN SUALTI DUYARGA ALARI N KONUMLANDIRMA (SDAK) PROTOKOL 257 Melike EROL, Sema OKTU SAR SSTEMLER VE TEKNOLOJLERNE GENEL BAKI 267 Mehmet YDEM, Abdullah KURTOLU GEZGN KABLOSUZ SENSOR ALARI KULLANILARAK DOST KUVVETLERN DURUMUNUN GEREK ZAMANLI OLARAK ZLENMES 277 Cebrail FLKL, A. ar YAPICI, S. Murat YESBEK ASKER PLATFORMLARA YNELK LAZER TEHDTLER VE LAZER TEKNOLOJLERNDE TRKYEDEK MEVCUT DURUM 285 Sema KARAKSE SPEKTRUM SEZME VE BLSEL RADYO (BR) TEKNOLOJSNN ASKER VE KAMU GVENL ALANLARINDAK UYGULAMALARI 297 Cebrail FLKL, A.Turgut TUNCER, A. Tuncay ZAHN SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xvii

TRL PROGRAMLARININ TRK SAVUNMA SANAY UYUMUNUN NCELENMES TRK SAVUNMA SANAYNE ZGN TTRL v 1,0 YAZILIMININ GELTRLMES 309 Taner ALTUNOK, Blent AKGL LKE SAVUNMASINDA NSAN KAYNAKLARI YNETMNN E DEVLET SREC LE UYUMLANDIRILMASI ZERNE BR MODEL NERS 319 Cengiz TAVUKUOLU, lker BER,Zafer SAYAN DEEN GVENLK ALGILAMALARI EREVESNDE STRATEJK YNETM-KAOS PARADOKSUNA YNELK BR DEERLENDRME: KAOSTRATEJK YAKLAIM NERS 327 mer TURUN, Mustafa POLAT,Akif TABAK SAVUNMA SANAYNN HRACATA YNLENDRLMES N NERLER 339 H.Ceyhun LK, E.Serdar GKPINAR, M.Arda AKMAK NSANSIZ ARALAR VE KULLANIM KONSEPTLER 349 Ebru SARIGL, Nuri Murat EROLU TRK NSANSIZ HAVA ARACI TAINABLR GRNT KIYMETLENDRME SSTEM 359 Gkhan TEKKAYA, Yavuz AHN, Gkhan AYDENZ, dem MLAYM, Hakan SERE HAVA TEHDD OLARAK NSANSIZ HAVA ARALARI VE KARI TEDBR YNTEMLER LE LGL BR NCELEME 367 K. Burak CODUR TRK NSANSIZ HAVA ARACINDA VER LNK UYGULAMALARI VE GELMELER 375 Celal ARAL, Gl KARA, Umut ERDEN NSANSIZ SSTEMLERDE GRNT LEME UYGULAMALARI 385 Elif ERDEM, lker GREL, Hseyin YRK, Serta CNEL MLGEM: MLL DENZ SAVA SSTEMLER N LK ADIM393 Doan ZDEMR SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xviii

KARA ARALARINDAK GELMELER 401 Anl KAREL, Nuri EROLU TANK VE ZIRHLI ARALARDA AKTF KORUNMA SSTEM TASARIM PARAMETRELER 411 rfan Hasan ALPER ARA KORUMA SSTEMLERNN TARHSEL GELM VE AKTF KORUMA SSTEMLERNN NCELENMES 423 Murat MALA, Selim MSLM ANA MUHAREBE TANKI DOLDURUCU SSTEMLERNN TARH GELM, MANUEL DOLDURUCU LE OTOMATK DOLDURUCUNUN KARILATIRILMASI 431 Selim MSLM, Murat MALA NBC (Nkleer, Biyolojik ve Kimyasal) KEF ARACI 439 Gkhan KARAKURT, Korkut KBAROLU PASF SSTEMLER KULLANILARAK TTREM KONTROL 447 Gkhan O. ZGEN ENERJ SAKLAYABLEN MOMENT KONTROL JROSKOBU MOTOR/JENERATR NTESNDEK KAYIPLAR VE KAYIP AZALTMA YNTEMLER 457 Kutlay AYDIN, M. Timur AYDEMR HAVA PLATFORMU SAR SENSR ERT MODU SMLASYONU 465 Serdar KOCAMAOLU, zgr STOLU ASKER VE TCAR GEM NA FARKLARI VE TEDARK PROJELERNDEK ETKLER 475 Selma ZAYDIN KRESEL UYDU NAVGASYON SSTEMLERNN GNCEL VE GELECEKTEK DURUMLARI 483 Ezgi GNAYDIN KPER, Teoman OGAN , Tolga SNMEZ SAVUNMA SSTEMLERNDE TEST VE DEERLENDRME HTYACI VE TEDARK SRECNE ETKS 493 Anl KAREL, Ebru SARIGL, Nuri EROLU SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xix

SAVUNMA SANAYNDE TEKNOLOJ YNETM ARALARI503 Ersin NSAL,Alp Blent Bur SRMEL, Ahmet AYHAN TRK SAVUNMA SANAY FRMALARININ TEKNOLOJ HAZIRLIK DZEYLER (TRL) FARKINDALIK ANALZ VE ETKN TRL HESAPLAYICISI ALGORTMASI N NERLER513 Taner ALTUNOK, Tanyel AKMAK TEKNOLOJK VE EVRESEL FAKTRLERE GRE SAVUNMA SSTEMLERNDEK ETKN ORGANZASYON YAPILARININ ANALZ VE MODEL NERS 523 Taner ALTUNOK, Rza BAYRAK STRATEJ BELRLEME ARACI ve DNAMK YETENEK OLARAK DURUM FARKINDALII 533 Sadettin Alp ERGN PROJE YNETMNDE G, YETK VE POLTKA 543 E. Serdar GKPINAR, M. Arda AKMAK SAVUNMA SEKTRNDE KULLANICI PROFLNE UYGUN YAZILIM PROJELER LE BAARI FAKTRNN YKSELTLMES 551 H.Ali DURU, Bilal TOKLU, Ahmet KABARCIK KK VE ORTA LEKL SAVUNMA SANAY RKETLERNDE LETME KAYNAK PLANLAMASI (ERP) KULLANIMI 559 H. Nejat BASIM, Cem Harun MEYDAN, Harun EEN HV.K.K.LIINDA BALANCED SCORECARD YNTEMNN UYGULANMASI 567 Erhan BERK LETMELERDE KULLANILAN GZETM SSTEMLERNN ALIANLAR ZERNDEK ETKLER 577 Ali KILI , Ali Serdar KILI, Taner ALTINOK SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xx

YEN SAVUNMA STRATEJS BALAMINDA YEN TEDARK SSTEM: AKILLI TEDARK 585 Okan YAAR, H. Nejat BASIM, lker TATAR TEHDT YETENEK KLEMNDE SAVUNMA PLANLAMASI DNM SREC 595 Rabia DEMR, Engin COKUN , Gnal BUDAK SAVUNMA SANAY AR-GE PROJELERNDE TEDARK YNETM 605 Hakan BULUR, Esma SERN AB NOVASYON POLTKASI VE TRK SAVUNMA SANAYNN AB NOVASYON POLTKA ARALARINI KULLANIMI 615 Murat TECMER, lknur NAM AVRUPA LKELER, ABD VE JAPONYANIN NOVASYON GSTERGELERNN ANALZ VE TRKYENN YER 625 Filiz ERSZ ULUSLARARASI SAVUNMA SANAY PAZARINDA TRK SAVUNMA SANAYNN YER VE NEM 637 Mehmet Cihan YAVUZ, Taner ALTUNOK KEF ve GZETLEME AMALI TELSZ DUYARGA ALARINDA HEDEF TESPT MODELLER ve HEDEF ZLEME YAKLAIMLARI 647 Hakan TEZCAN, Sema OKTU KARAYA KONULU HAVA SAVUNMA SSTEM ALT ODAKLARI 657 Meysun AVCI ZGN, Osman S. TAPKAN, Melih GNAY ASKER YAZILIM GELTRME STANDARTLARINDA YAANAN DEMN TARHSEL SRETE NCELENMES667 K. Burak CODUR, Ali H. DORU ATI KONTROL SSTEMLERNDE SNR ALARI TABANLI YAPAY ZEK YNTEMLER 677 Sezen ERDEM, Orun DAYIBA SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xxi

MEVCUT VE YEN SSTEMLER N MALYET ETKN BR YAKLAIMLA GELTRLM OKLU TAKTK VER LNK LEMCS 685 Ouzhan EKER, Murat AHN ISR SSTEMLER N MTEREK VER LNKLER STANDARDZASYONU STANAG 7085 695 Tarkan UYGUNUARLAR, Gl KARA, Yaln Murat UZEL MHMMAT TEKNOLOJSNDE YEN BR YAKLAIM: DUYARSIZ ROKET/FZE SSTEMLER 701 Ouz MENEKE SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xxii

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xxiii

DEERLENDRME BLDRLER SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara

xxiv

SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 1 BOR KATKILI ZIRH ELKLER: ALAIM VE ISIL LEMLER DORULTUSUNDA MEKANK ZELLKLERN GELTRLMES adi KARAGZ (a), . Hakan ATAPEK (b), A. YILMAZ (c) (a) Prof. Dr., KO, Metalurji & Malzeme Mh. Bl., 41380, Kocaeli, karagoez@kou.edu.tr(b) Ar. Grv. Y. Muh, KO, Metalurji & Malzeme Mh. Bl., 41380, Kocaeli, hatapek@kou.edu.tr (c) Dr. Mh, Trk Kara Kuvvetleri, Teknik Proje ve Ynetim Daire Bk, Ankara, alpyilmaz73@hotmail.com ZET Bualmadaverikompozisyondakiborkatklzrheliklerinin uygulananslilemkoullarndasahipolduklarmikroyaplarincelenmitir. Mikroyapmalzemeninmekanikzelliklerininbelirlenmesindeve gelitirilmesindeherzamaniyibirklavuzdur.almadastenitletirme+su verme ve menevileme tarz l ilemle standart zrh eliklerinin sahip olduu bainitik/menevilenmimartenzitikmikroyaplareldeedilmitir.Herbirsl ilemserisisonraseldeedilenmekanikzelliklerinbalistikperformansaolan etkileri belirlenmitir. Anahtar Kelimeler: Zrh elikleri, Isl lem, Mikroyapsal Karakterizasyon.

ABSTRACT Inthisstudy,microstructuresofboronaddedarmorsteelforgiven compositionareexaminedunderappliedheattreatmentconditions. Microstructureisalwaysausefulguidetodetermineandalsodevelopethe mechanicalpropertiesofmaterials.Bainitic/martensiticmicrostructuresare obtainedafteraustenitization,quenchingandtemperingheattreatments. Influenceofmechanicalpropertiesaftervariousheattreatmentonballistic performance is determined. Keywords: Armor Steels, Heat Treatment, Microstructural Characterization. 1. GR Gelienteknolojiilebirliktezellikleaskerialandayaplanalmalarhz kazanm olup ou gelimi ve gelimekte olan lkelerin savunmaya ynelik btelerihergeendahaartmtr.Savunmateknolojileriarlklolarak malzeme,makine-tasarm,elektronikvetelekomnikasyonsistemlerinin SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 2 geliimineynelikprojelerkapsamndaaratrma-gelitirme(Ar-Ge) almalarna arlk vermektedir [1]. Gnmzdesivilveaskeriierikliouplatformdamodernatelisilahlardan kankinetikenerjilimermileryounbirtehditoluturmaktadr.Szkonusu olanbumermilergeometrik,mekanikvekinematikzellikleriasndan eitlilikgstermektedir.Mermininhedefearpmasylabalayanpenetrasyon srecininfizikselkarakteri,mermivehedefeaitzelliklerkombinasyonuna balolarakdeiir.Budurumdakoruyucuamalmalzemelerevebunlarn gelitirilmesineynelikAr-Gealmalaraihtiyagngetikeartmaktadr. Stratejikolarakkoruyucuamalmalzemelerinretimiveihtiyacauygunbir ekilde devamll ou lkenin savunma politikalar ierisinde yer almaktadr. Tehdite neden olan mermilere kar zrh malzemesi olarak elik ve aluminyum alamlar,seramikler,camveelyaftakviyelieitlikompozitmalzemeler kullanlr.Gnmzdeaskerikullanmdatank,obs,personelvemhimmat tayc aralar ile sivil amalve savunma amal olarak ou zel aralarda yaygnolarakkullanlanzrhmalzemesieliktir.Bununbalcanedeni eliklerin sahip olduu yksek dayanm, yeterli tokluk, iyi kaynaklanabilirlik gibi malzemezellikleriveeliklerindierzrhmalzemelerinegredahadk olan retim maliyetleridir. izelge 1 de yaygn olarak kullanm alan bulan ve standartolarakanlaneitlizrhelikleriveierdiklerialamkompozisyonu verilmitir [2]. izelge 1. Zrh elikleri ve kimyasal kompozisyonlar. Zrhlsavaaralarkinetikpenetratrler,yksekderecedepatlaycve paralaycsavabalklargibideiikkarakterlimermilerinokludarbesine karatlamaya,paracklarnkopmasnavekrlmayadirengstermek mecburiyetindedir. Bylesi bir ortamda i grecek yapsal zrh elikleri yksek kalitedehomojenbirmikroyapiermelidir.Zrheliklerialamleliklerolup kimyasalkompozisyonasndankendilerigibistenitletirmevesuverme kademesiniierisinealansertletirmeiletemperlemeaamasndangeen slahelikleriilebenzerbirkompozisyongsterir.Nihaikonumdabuelikler yksektemperlenmiolupkeltisertleenmartenzitikbirmikroyapierir. Burada haddeleme ile elde edilecek sac kesitinde sertletirme ve temperleme sonrasyksekmukavemetvetoklukeldeedilmesiamalanmtr.Homojen zrhelikleriolarakadlandrlanbueliklerinkalnlklarboyuncaaynsertlie sahip olmas beklenmektedir. izelge 2 ise zrh elii olarak yaygn bir ekilde kullanlan eliklere ait mekanik zellikleri gstermektedir [3]. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 3 izelge 2. Zrh eliklerinin mekanik zellikleri. Zrh eliinin balistik performans asndan sahip olduu mikroyap ve bunun paralelindemekanikzelliklerinemliikikavramdr.Bukavramlareliin alam kimyas ve uygulanan sl ilemler dorultusunda gelitirilip herhangi bir dinamikyklenmealtndakoruyucuamalbalistikdavrannbelirleyecektir. Mikroyapnnhomojenliiasndanvemekanikzelliklerinyeterliseviyeyi salayabilmesiiinmetalurjikesaslarnsalanmasgerekir.Bunlarnbanda minimumsegregasyonileoldukadkorandakatkelementiierii arzulanr.Uygulananalamkimyasnnkaynaklanabilirlii,plastikekil deiimini ve zellikle krlmay minimum dzeye getirecek (kkrt ve hidrojen miktar gz nne alnarak) ekilde ayarlanmas nemli bir faktrdr [4]. Zrheliklerimartenzitikkarakterdeolduuiinoptimummukavemet(sertlik) ve tokluk kombinasyonu gibi kullanm zelliklerini stenitletirme ve su verme sonras yaplan temperleme ile elde ederler. Genelde yaln karbonlu eliklerin temperlemesindesuvermesonrasmartenzitiindebulunankarbonFeile birleerek sementit (Fe3C) kelmesine yolaar ve bylece kelme srecinde martenzitin yaklak 200 C de ferrite dnmesiyle sertlik der. Ancak elik bileimindevarolankuvvetlikarbryapcelementlerkarbonileokdaha yksektemperlemescaklklarnda(500-600C)birleerekdeiiktipzel karbr(MC,M2C,M7C3vb.)keltisinenedenolurlar.Bununsonucuolarak artan sertlieikincil sertlik ad verilir. Bu karakteristik sertlik art karmak bir keltisertlemesimekanizmasylaoluur.ekil1dedeiikkarbryapc elementlerinoluturduukarbrlerintemperlemekarakteristikleriverilmitir. ekil1adamolibden,ekil1bdekromelementlerininetkilerisunulmutur. Grldgibiartankarbrkararllylakarbrlerintemperlemedeoluum scaklklarykselir.BudiyagramdanzrhelikleriiinnedenncelikleCrve Monin alam elementi olarak seildii ak olarak grlmektedir [5-7]. Sertletirmeilemindeisezrheliklerinde900-950Cseviyesindeyaplan stenitletirmesonucumatriksingereklikarbonvekarbroluturucualam elementleriyle doyumu salanarak su verilir. lemde oluan lata tipi martenzit SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 4 standartbileimlerdeortalama600Cdetemperlenir.ekil2debutrbir proseslemesonrasretilmiXH129tipizrheliindetemperlenmibainitik ieren mikroyap rnei verilmitir. ekil 1. Mo ve Cr katkl dk karbonlu eliklerde temperlemede ikincil sertlik etkisi.

ekil 2. XH129 tr Alman zrh eliine ait temperlenmi bainitik mikroyaps. 2. DENEYSEL ALIMA Alamdizaynvebununsonucundaalamlama,veribirelikiinarzulanan tmmekanikzelliklerinbelirlenmesindeiyiklavuzolacaktr.Deneysel almada kullanlan elie ait kimyasal kompozisyon izelge 3 de verilmitir. Dkm sonras elik scak haddelenmi ve sac malzemesi haline getirilmitir. izelge4isesacmalzemezerineuygulananslilemserilerini gstermektedir. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 5 izelge 3. Deneysel zrh eliine ait kimyasal kompozisyon. izelge 4. Sac haline getirilen zrh eliine uygulanan sl ilemler. Hadde ynne dik ve paralel konumda alnan numuneler sras ile 320, 600 ve 1000meshlikzmparalarileyzeyprzllgiderildiktensonra3mluk elmasileparlatlmvenitaliledalanarakmikrobileenleroptikmikroskop altnda ayrt edilebilir duruma getirilmitir. ekil 3de bileim dorultusunda 200 Cdetemperlenerekgelitirilenzrheliimikroyaplarsunulmutur.ekil 3ada parlatlm konumda haddelemeye paralel dorultuda ynlenmi metalik olmayankalntlargrlmektedir.Kalnttr,miktarvedalmmalzemenin mekanikzelliinidorudanetkilemektedir.Kalntlarnmatriksierisinde homojenvedisperseekilde,azmiktardadalmistenir.zellikleatlak oluumu ve ilerlemesi asndan zrh eliinin tokluuna bu kavramlarn etkisi byktr.ekil3bisetipikbirototemperlenmimartenzitrneini gstermektedir.SuvermekoullarndaMsolarakifadeedilenmartenzit balangscakl,dkkarbonmiktarnedeniyleodascaklnnolduka zerinde,yaklak400Cseviyesindedir.Bylecesuvermedeoluan martenzitin kendi kendine temperlenmesine (ototemperleme) neden olacaktr. Tmbunlarndndaanizotropikzelliklerasndanhaddelemeyedik dorultudakimikroyapnnrnekbirkarakteristiiekil3cdesunulmutur. Mikroyapmartenzitik/bainitikbirkarakteristikteolupbeyazolarakgrlen alanlarsegregasyonalanlardr.Segregasyoneliinmukavetivetokluunu negatifetkiler;bunedenlekontrolldkmveslilemilegiderilmesi gerekmektedir. ekil4deise540Cdetemperlenmieliinmikroyaprnekleriyer almaktadr.Grldgibilatapaketlerisabitalolarakbirbirlerine ynlenmitir.600Cdetemperlemeilemalzemenintokluununarttrlmas arzulanmtr.ekil5adastenitletirmeslilemineramenyapda zndrlememi ve katlamada oluan matriks ierisinde kararl olarak yer alanbirincilkarbrlergrlmektedir.Butrkarbrlerinvarlounlukla SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 6 istenmez, nk matriks ile balantlarnda mikroatlak iermeleri herhangi bir yklenmealtndamalzemeninkrlmayakardirencinizayflatacaktr.ekil 5bde ise matrikse ait genel bir grnm sunulmutur. Uygulanan temperleme scaklnnbirsonucuolarakyapierisindeincedalmgsterenveikincil sertlii dorudan belirleyen keltilerin (karbrlerin) bir miktar kabalamas ise kanlmazdr. Kabalaan keltiler matriks ile olan atomistik seviyedeki ksmi uyumunukaybedervemekanikzelliklereznmeyenkarbrlerebenzerbir etkisunar.Ancaksreiersindeferritkatergiyiksertlemesinisrekli kaybederek toklar. ekil 3. 200Cde temperlenmi zrh eliine ait haddeye paralel ve dik konumdaki parlatlm, dalanm mikroyap rnekleri. ekil 4. 540Cde temperlenmi zrh eliine ait dalanm mikroyap rnekleri. izelge5isebumikroyapdorultusundagelitirilenmekanikzellikleri sunmaktadr.Grldzeredkscaklktemperlemeile martenzitik/bainitikveksmenototemperlenmimartenzitetkisiilezellikle malzemeninsahipolduumukavemetvesertlikdeerleristandartlara uygundur.540Cdeyaplantemperlemeveeldeedilensertlikdeeriise ikincilsertlikkatksnsunmaktadr.Yapdaoluankeltilerinkabalamas sonucusertliktegrlenazalmaise600Cdeyaplantemperlemeninbir sonucuolarakgereklemitir.Darbetoklukdeerleriise-40Cdeentik ierennumunelerzerineuygulanmolupsonularartantemperleme scaklna bal olarak tokluk geliimini ifade etmektedir. BalistiktestlerFNSSSavunmaSistemleriA.degerekletirilmitir.Burada farklhzlardagnderilenmermilerinhedefplakadayaratthasaragre (ksmi delinme/tam delinme) deerlendirme yaplmakta ve oklu atlar sonras eldeedilendeerlerinortalamasalnarakherbirplakaiinV50deeritespit SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 7 edilmektedir.Budeerlerinkarlatrlabilmesiiinplakalarnsertlik deerlerine gre snflandrma yaplm 3 adet plaka (374-418-443 HV sertlik) MIL-A-12560kalite,1 adetplaka(470HVsertlik)daMIL-A-46100kalitezrh eliinegretestedilmitir.3adetplakaiin7.62APmermiler0deyani plakayadikolarak,1adetplakaiinise12.7APmermiler30likaile atlmtr.4adetplakadayaplanbalistiktestlerneticesindeeldeedilen deerlerstandartdeerlerdenortalama32m/sn(100ft/s)dahayksek kmtr (ekil 6). ekil 5. 600Cde temperlenmi zrh eliine ait dalanm mikroyap rnekleri. izelge 5. Isl ilem sonras zrh eliinin mekanik zellikleri ekil 6. Balistik testin standart ve yeni gelitirilen zrh elii asndan karlatrmal sonular. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 8 5. SONULAR & LER BAKI eliklerinalamkimyas,slilemveretimteknikleriilegelitirebilirolmas okeitlialanlardakullanlabilirliinisalamaktadr.almadadeneyselbir kompozisyondan yola klarak deiik sl ilem (sertletirme ve menevileme) ileeldeedilentipikmikroyaplargsterilmivemekanikzellikilikisi kurulmayaallmtr.Szkonusukompozisyonveslilemdorultusunda gelitirilendeneyseleliinsahipolduumekanikzellikler,standartzrh eliklerininsahipolduuzellikleriyanstmaktaolupzrheliiolarak kullanmnnmmknolduugrlmektedir.Islilemkoullarnn optimizasyonu,mekanikzelliklerinegatifyndeetkileyenkabakarbr giderimi,segregasyongibietkilerinkontrolveminimizasyonugznne alnacakolursaileriyeynelikgelitirmealmalarnyaplmasnngerekli olduugrlmektedir.Eldeedilendeneyselsonularsonderecetevikedici bir karakteristiktedir. TEEKKR BualmaKOBilimselAratrmalarubesiProjeNo.2005-23,DPTProje No.2003K120790veTBTAK(BOREN)ProjeNo.105M343ile desteklenmitir.lgilitmkurulularaverdikleridesteknedeniylesonsuz teekkr ederiz. KAYNAKA [1]H.Atapek,(2006),ZrheliklerininFizikselMetalurjikEsaslar Dorultusunda Gelitirilmesi & Karakterizasyonu, Yksek Lisans Tezi, Kocaeli niveristesi-Fen Bilimleri Enstits, Kocaeli. [2].Karagz,H.Atapek,A.Ylmaz,(2007),IsllemlerleeliklerinZrh MalzemesiOlarakGelitirilmesi,MilitaryScience&IntelligenceMagazine, 20,42-45. [3].Karagz,H.Atapek,(2007),BorKatklZrheliklerininKrlma Davran, 8. Uluslararas Krlma Konferans, Bildiriler Kitab (basmda) [4].Karagz,A.Ylmaz,H.Atapek,(2006),SuVerilmiveTemperlenmi Sac eliklerin Gelitirilmesi, 13. Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi, TMMOB Metalurji Mh. Odas, 64. [5].Karagz,A.Ylmaz,H.Atapek,(2006),Zrheliklerive Gelitirilmesi,Savunma Teknolojileri Kongresi Bildiriler Kitab Cilt I, 501-511.[6].Karagz,H.Atapek,A.Ylmaz,(2007),SuVerilmiveTemperlenmi eliinAlamveIsllemDorultusundaZrhMalzemesiOlarak Gelitirilmesi, IV. Demir-elik Kongresi, 63-68. [7]JohnD.Verhven,(1975),FundamentalsofPhysicalMetallurgy,John Wiley & Sons. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 9 ZIRH DELC MHMMATLARDA KULLANILAN TUNGSTEN AIR ALAIMLARININ (WHA, NG) LKEMZDEK VE DNYADAK DURUMUNUN DEERLENDRLMES N.Kaan ALIKAN (a), nder M. SOYER (b) , M.Kaan PEHLVANOLU (c) (a) TBTAK SAGE, PK 16, 06261 Mamak, Ankara, kaan.caliskan@sage.tubitak.gov.tr (b) TBTAK SAGE, PK 16, 06261 Mamak, Ankara, osoyer@sage.tubitak.gov.tr (C) TBTAK SAGE, PK 16, 06261 Mamak, Ankara, kpehli@sage.tubitak.gov.tr ZET Gnmzdezrhvekarzrhdeliciteknolojilerarasndakirekabetgn getikeartmaktadr.SeyreltilmiUranyum(SU)malzemeden(U-0.75Ti,U-2Movs.)yaplmdelici/zrhsistemlerinyerineW-Ni-FebazlTungstenAr Alamlar(TAA),camsmetallervenanomalzemelerdenyaplmdelici sistemlerinkullanlmasynndealmalaryaplmaktadr.Gdmkontrol sistemlerindekigelimelersonucundamhimmatlarnvuruhassasiyetive etkinliiartmaktadr.Bunedenlemhimmatlarnzrhlhedeflerzerindeki etkisi konusunda delici malzemelerin zellikleri nem tamaktadr. lkemizde kstldaolsaTAATozMetalurjisi(T/M)yntemiileretilmesikonusunda almalar yaplmaktadr. TAA kullanlan kinetik delicilerin gelitirilmesi ve milli birmhimmattakullanlmasiindngseldvme(rotaryswager,ng.) teknolojilerigibibazkritikteknolojilerinineldeedilmesivemalzeme/retim parametrelerininkartlmasiinzamanabalkapsamlbirprogram yaplmas gerekmektedir. Bu alma da; kinetik delici sistemlerde kullanlan TAA konusunda lkemizde yaplan almalar ve dnyadaki gelimeler sunulacaktr. AnahtarKelimeler:Tungsten,TozMetalurjisi,TungstenArAlamlar,W-Ni-Cu, W-Ni-Fe, Zrh Delici. ABSTRACT Nowadays,thecompetitionbetweenarmorandarmorpiercing technologies increases by the day. Studies are being performed to replace the Depleted Uranium (DU) based materials (U-0.75Ti, U-2Mo etc.) with W-Ni-Fe based Tungsten Heavy Alloys (WHA), glassy materials and nano-materials for SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 10 armor/armorpiercing systems.Strikeaccuracy andeffectoftheammunitions increaseasaresultofthedevelopmentsinguidancecontrolsystems. Therefore, properties of armor piercing materials become critically important in terms of the amunitions effect on armored targets . In Turkey, few studies are availableontheproductionofthesealloysbyPowderMetallurgy(P/M) productionroutes.Acomprenhensivescheduledprogramshouldbe performedtoachievethecriticaltechnologiessuchasrotaryswagerto developWHAusedinarmorpiercingsystemsandtousethesealloysina nationalammunitionandtostudythematerials/productionparametersof these alloys. In this work, studies about WHA used in armor piercing systems in Turkey and evolution of these alloys will be presented. Keywords:ArmorPiercing,PowderMetallurgy,Tungsten,TungstenHeavy Alloys, W-Ni-Cu, W-Ni-Fe. 1. GRS Tungsten (Volfram), yksek younluk (19.32 gr/cm3) ve yksek ergime noktas (yaklak3410 C)gibizelliklerindendolaybirokmhendislik uygulamalarndakullanlmaktadr.Dnyatoplamtungstenrezervi3,300,000 ton olarak tahmin edilmektedir. Bunun 2,042,000 tonu iletilebilir rezerv olarak deerlendirilmektedir.Kaynaklarn%27.5igelimilkelerde,%15.2si gelimekteolanlkelerde,%57.3iseinveRusyadabulunmaktadr[1]. lkemizintungstenrezervi67,638tonolup,dnyatoplamrezervininyaklak %2sinekarlkgelmektedir.Bursa-Uludatungstenyatalkemizinen bykyataolup,toplamlkerezervlerin%98inioluturur.Etibankn 1977dekurduutesistedenemealmalarnabalanmve28.03.1989 tarihine kadar retim faaliyetleri srmtr. Tesiste en son 1988 ylnda kapal ocaktan retilen 89,829 ton tvenan cevher zenginletirilerek 352 ton II. kalite (% 40 WO3) eelit konsantresi elde edilmitir. eitli hammadde ve teknolojik sorunlarilengrlenyatrmlarnyaplamamas,dnyapazarlarndaki gelimelerverekabetedebilirliininkaybedilmesigerekesiyleiletme faaliyetleridurdurulmutur[2].Trkiyetungstenveyanrnleriihtiyacn ithalat yoluyla gidermektedir. Tungsten metalinin ilgi ekici zelliklerinin (yksek younluk ve ergime noktas gibi)yanndaelektrikselveslzelliklerininistenenseviyelerdeolmamasve dk kaynaklanabilirliinden dolay iki fazl Tungsten alamlar gelitirilmitir [3].BuikifazltungstenalamlarliteratrdeTAA(WHA,ng.)olarak adlandrlrlar.TAAnnkonvansiyonelretimyntemleriileretimineredeyse mmknolamadndanT/Myntemleriileretilmektedirler.T/Mileretilen TAAnerdeysetamamnayaknsaftungstenierenanafaz,beraberinde gei elementi (Ni, Fe, Co, Cu vb.) ihtiva eden balayc bir faz ve znm SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 11 tungstendenibarettir[4].TAAfiziksel(younluk,korozyondirenci,manyetik karaktervb.)vemekanikzelliklerdetasarmmhendislerinegenibir yelpazedeseeneklersunmaktadrlar.Ayrca,younlukaral16.1ila18.6 gr/cm3arasndadeienveyksekmukavemet(1000-1700MPa)gsteren TAA,dieryksekyounluklumalzemeleregre(U19.05gr/cm3,W19,32 gr/cm3,Au19,30gr/cm3gibi)bulunabilirlik,ilenebilirlikvemaliyetasndan avantajlarsalamaktadrlar[3].Buzelliklerindendolay,TAAsivil uygulamalarnnyannda(radyasyonkalkan,dengelemearlklargibi) zellikle askeri uygulamalarda geni bir kullanm alanna sahiptir [5]. 2. GELMELER VE ALIMALAR Mhimmatlardakullanlanzrhdelicisistemlergenelolarakikigrupta toplanrlar.Bunlarkinetikenerjideliciler(kineticpenetrator,ng.)vekimyasal enerjilideliciler(shapedcharge,ng.)olarakadlandrlrlar.Kinetikenerjili delicilerinalmaprensibigenelenerjininkorunumuilkesinedayanmaktadr. Hzavebellibirktleyesahipolankinetikenerjilimhimmathedefesahip olduu enerji orannda zarar verir. Kinetik enerjili zrh delici muhimmatlarda tungsten ve SU bazl malzemeler n planakmaktadr.SonyllardaSUbazlkinetikdelicilerinkulanmartmtr. SUalamlarnenbykavantajlarerimisvhaldekolaycayanabilmesi (piroforik), arpma esnasnda sivrilemesi, dk hzlardaki delme stnlkleri vedkmaliyetleridir(ekil1).AncakbumalzemelerinTAAnagrestn zellikleribulunmasnakarninsansalnaveevreyeolumsuzetkiler yaratmas yznden TAA zerinde almalar devam etmektedir. ekil 1 SU ve TAA farkl arpma hzlarnda penetrasyon performaslarnn karlatrlmas [6]. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 12 Gelitirilen ilk TAA W-Ni-Cu alamlardr. Fakat, daha yksek korozyon direnci vemekanikzelliklerinedeniyleyeriniW-Ni-Feesaslalamlarabrakmtr. Ayrca bu alamlar dnda W-Ni-Co, W-Mn-Co, W-Mo-Ni-Fe ve W-Hf-Cu gibi sistemler zerinde almalar yaplmaktadr [7]. Kinetikdelicisistemlerinperformansnetkileyentemelparametrelerdenbiri delicide kullanlan malzeme zellikleridir. Kinetik delici malzeme gereksinimleri ve fonksiyonlar izelge 1de verilmitir.izelge 1 Kinetik delici malzeme gereksinimleri ve fonksiyonlar [6] Malzeme zellikleriFonksiyonu Yksek younlukYksek darbe enerjisi salar Metalleraras fazlarn bulunmamasKrlgan olmayan bir yap salar Yksek mukavemet Uygulanan gerinim iin yksek s yaratlmasn salar Yksek termal yumuama oran Dk scaklklarda kayma bantlamasn balatr Dk sl kapasite Ortaya kan snn scakl hzl bir ekilde artrmasn salar Dk alma sertlemesiAkma yumuamasn kolaylatrr izelgedendegrleceigibiidealbirdelicimalzemegelitirilmesibirok malzemeparametresinebaldr.Buparametrelerinayrntlolaraklkemizde allmasgerekmektedir.lkemizdeTAAnnT/Myntemiileretilmesive sinterlemeparametrelerininbelirlenmesikonusundaazdaolsaalmalar yaplmtr[5,8-14].Bualmalarlaboratuvarlekliolmuvebiraskeri rneynelikolmamtr.lkemizdeTAAnndeformasyonu,slilemive yksekgerinimoranlarndakimalzemedavranlarkonusundayaynlanm almalar da bulunmamaktadr.Gnmzde TAA 25 mm orta, 120 mm byk kalibre mhimmatlarda ve fze savabalklarndauygulamaalanbulmaktadr.TAA25mmM791APDS-T (ArmorPiercingDiscardingSabotwithTracer,ng)mhimmatkara,havave denizplatformlarnda,120mmAPFSDS-T(ArmorPiercingFinStabilized DiscardingSabotwithTracer,ng)tankmhimmatdamevcutveyeninesil tanklardayaygnolarakkullanlmaktadr.TAAkinetikdelicibomba gvdelerindeelikveSUmalzemelerealternatifolarakkullanlmaktadr[15]. Tungstenvealamlarnnkullanldmhimmatlarbelirtilenreferanslarda zetlenmitir [15-17].TBTAK-SAGEdeW-Ni-Cualamlarnngelitirilmesiynelikalmalar yaplmtr.W-Ni-Cualamlardkmekanikzelliklergstersede ferromanyetik zellii olmamas ve yksek younlua sahip olmasndan dolay SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 13 halenkinetikdeliciadaymalzemelerindendir.Gelitirmealmalar sonucundaeldeedileniyaplarnliteratrleuyumiindeolduutespit edilmitir (ekil-2). ekil 2 TBTAK-SAGEde gelitirilen baz W-Ni-Cu bazl alamlarn taramal elektron mikroskobu (SEM, ng.) ile ekilmi i yap fotoraflar (x1000) [8] GelitirilenW-Ni-Cubazlalamlarnkompozisyonu(Ni/Cuorangibi) deitirilerekiyapzelliklerivemalzemeyounluklarayarlanabilmektedir. Aadakiekildegelitirilenbazalamlarnseilenkompozisyonagore younluk deiimleri verilmitir. Bu gelitirilen alamlarn younluklar 16.8 ila 17.2gr/cm3 arasndadeimektedir.FarklyounluklardaretilenW-Ni-Cu bazlalamlarnrneynelikalmalarTBTAK-SAGEdehalendevam etmektedir.Ayrca,TBTAK-SAGEdeW-Ni-Febazlalamlaraynelik gelitirme almalar yaplmaktadr. ekil 3 Farkl kompozisyonlarda retilen W-Ni-Cu bazl alamlarnn younluk deiimleri [8] SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 14 3. SONU Millimhimmatgelitirmealmalarkapsamndamhimmatnhedef zerindekietkinliiniartrankinetikdelicimalzemelerinyurtiiimkanlarla gelitirilmesi gerekmektedir. lkemizde TAA gelitirilmesine ynelik almalar yaplmancakbualmalarmillibirmhimmattakullanlabilirseviyeye getirilememitir.BukapsamdamhimmatsistemlerindekullanlanTAA gelitirilmesineynelikaadakialmalarnplanlanmasveyaplmas gerektii dnlmektedir. -Hava,denizvekaraplatformlarndakullanlankinetikdelici mhimmatlarngelitirilmesininbirprogramerevesindeele alnmas, -lkemizdeyaplanalmalarnkoordinasyonuiingerekli dzenlemelerin (seminer, altay vb.) yaplmas, -Yksek younluklu TAA gelitirilmesi, -UygunballistikkrlmamodlariinTAAnniyaplarnn dzenlenmesine ynelik ilemlerin gelitirilmesi, -Yksekgerinimoranaltnda(HighStrainRate,ng)malzeme zelliklerininbelirlenmesivemalzemebilgibankasnn oluturulmas, -FarklzrhsistemlerinekarTAAkrlmamekanizmalarnn allmas, -Kinetikdelicisistemlerdekullanlansabotmalzemesinin gelitirilmesi, -MilliTankprojesindekullanlacakkinetikdelicimhimmatlarnmilli imkanlarlagelitirmesineynelikalmalaryaplmaslke menfaatleri asndan nem tamaktadr. KAYNAKA [1] Jeoloji Mhendisleri Odas yaynlar. [2] DPT, VII. Be Yllk Kalknma Plan K. Raporu. [3]K.Chattopadhyay,MicrostructuralCharacterizationofSinteredW-Ni-Cu Alloys, M.S. Thesis, Indian Institute of Technology, April 2003. [4]M.Ltfiveolu,(1997),TozMetalurjisi:TarihselGeliim,retim AamalarveYeniEilimler,9.UluslararasMetalurjiveMalzemeKongresi, arl Bildirili, Cilt 1, s.449-475. [5]B.zkal,(1994),VolframArAlamlarndaBalangcTozzelliklerinin SvFazSinterlemesiYoluylaYounlamaSrelerineOlanEtkileri,Yksek Lisans Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 15 [6] A. Upadhyaya, Materials Chemistry and Physics, 67, 101-110, 2001. [7] ASM Handbook Online, http://products.asminternational.org, 2008. [8]N.K.alkan,(2006),PowderMetallurgyofHighDensityW-Ni-Cu Alloys, Yksek Lisans Tezi, O.D.T.. Fen Bilimleri Enstits, Ankara. [9]P.Turan,(2002),W-Ni-BveW-NiArAlamlarnnKarlatrmal SinterlemeDavranlar,YksekLisansTezi,.T..FenBilimleriEnstits, stanbul. [10]MertCanaran,(2002),MekanikAlamlamannVolframAr AlamlarnnYksekScaklkSinterlemeDavranlarnaOlanEtkilerinin ncelenmesi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. [11] M. L. veolu, B. zkal, leri Toz Metalurjisi Yntemleri ile Volfram Bazl Antitank Roket Malzemesi retimi, Tbitak Misag-17 Nolu Proje, Ekim 1994. [12]S.Erolu,T.Baykara,(1997),"EffectsofPowderMixingTechniqueand WPowderSizeontheTensilePropertiesandMicrostructureofTungsten Alloys"Proceedingsofthe14thInternationalPlanseeSeminar,Eds.G. Kneringer, P. Radhammer, P. Wilhartitz, Plansee AG, Reutte Vol.1, pp.329. [13]S.Erolu,T.Baykara,(2000),EffectsofPowderMixingTechniqueand TungstenPowderSizeonthePropertiesofTungstenHeavyAlloys,JMater Process Tech 103, (2):288-292, June 15. [14]B.zkal,(2001),BakrKaplanmVolframTozlarnnKarlatrmal Sinterleme Davranlar, Doktora Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. [15]Rayhtheonfirmasnn1999ylndayaynladUS5,939,662numaral Missile Warhead Design adl patenti. [16] General Dynamics Ordnance and Tactical Systems, 2008. [17] www.fas.org, 2008. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 16 SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 17 TRK SAVUNMA SANAYNDE YEN BR KAZANIM: ISIL PL TEKNOLOJS Ahmet GMEZ (a), Yener YELIRMAK (b) (a) TBTAK-SAGE, 06261, Ankara, agocmez@sage.tubitak.gov.tr (b) TBTAK-SAGE, 06261, Ankara, yyesil@sage.tubitak.gov.tr ZET Islpillergvenilir,bakmgerektirmeyenvedayanklbiryapyasahip olupuzunrafmrgereksinimlerinidekarlamalarnedeniylegdmkitleri, tapalar,fzeler,roketler,gdmltopumhimmatlar,nkleerbombalarve uakacildurumkasistemlerindetemelbirincilgkaynaolarakyaygn birekildekullanlmaktadr.TSKenvanterindebulunangdml mhimmatlarnoundaslpilbulunmakta,ayrcayerlikaynaklarile gelitirilen sistemlerde de farkl zelliklerde sl pillere ihtiya duyulmaktadr. Ulusalkaynaklarlayrtlengdmlmhimmatprojelerindegkayna olarakkullanlanslpillerinteminindeyaanlan;yurtdbamllk,gizliliin korunmas,yksekbirimmaliyetsorunlarnnnnegeilebilmesive gelecektekimhimmatgelitirmeprojelerindebusorunlarnortadan kaldrlmas iin tamamen yurt ii kaynaklar kullanlarak sl pil tasarm, retim, testvedenemeyeteneklerininkazanlmasamalanmtr.Bukapsamda, TBTAK-SAGEde2002ylndalaboratuvarleindetasarmalmalarna balanm, elde edilen baarl sonulardan sonra, ok dk nem koullarna sahipzeltasarmaltyaps,gereklitmelektronikvekimyasalretim-test sistemleriileberabertasarlanpkurulumutamamlanmtr.Yurtiislpil ihtiyacnnkarlanabilmesiiin2006ylnda,kurumumuztarafndanzel olarak tasarm yaplan zgn otomasyon sistemlerinin de iletime alnmas ile slpilteknolojisiTrkSavunmaSanayiininhizmetinesunulmutur.uana kadarfarklteknikzelliklerdeadetslpillintasarmvernkalifikasyon almalar baaryla tamamlanmtr. Anahtar Kelimeler: Isl Pil, G Kayna

ABSTRACT Thermalbatteriesarewidelyusedasprimarypowersourcesinguidancetail kits,fuzes,missiles,rockets,guidedartilleryshells,nuclearweaponsand aircraftemergencyejectionseatsystemsduetotheirreliable,maintenance-SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 18 free and durable structure, as well as their capability of meeting long shelf life requirements of these munitions. Itisaimedtoaccomplishtotallynationalthermalbatterydesign,production, testandevaluationcapabilities,inordertoovercometheproblemssuchas; foreign source dependency, securing the confidential information and high unit cost,inprocurementofthermalbatteries.Withinthisscope,laboratoryscale designstudieswerestartedinTBTAK-SAGEin2002.Afterobtaining successfulresults,specialthermalbatterydesignfacilityhavingdry atmospherewasdesignedandconstructedwithallrequiredelectronicand chemical production-test equipment. For the purpose of supplying all national thermalbatterydemand,owndesignedoriginalproductionautomation systemswerestartedtooperatein2006andthermalbatterytechnologyhas been served to Turkish Defense Industry. To the present time, three different kindsofthermalbatterieshavingdistincttechnicalpropertieshavebeen designed and qualified successfully. Keywords: Thermal Battery, Power Source 1. GR Islpiller,piroteknikskaynannpiliscakln400Cile550Carasna karmassonucukatelektrolitinerimesiilealmayabalayan,tek kullanmlk elektrokimyasal g kaynaklardr. IsiletetiklenenslpillerilkolarakkinciDnyaSavasrasndaAlmanlar tarafndangelitirilmiveV2roketlerindekullanlmtr(Anot:Mg/Ca,Katot: WO3/V2O5,Elektrolit:camelyafaemdirilmiKCl-LiCl).Buteknoloji,sava sonrasAmerikaBirleikDevletlerineulamveilkolaraktopu mhimmatlarnn yaklam tapalarna uygulanmtr [1]. 1970lerdeLialam/FeS2hcrekimyasnageilerekelektrikselperformans arttrlmtr.1980lerdeuygulanmayabalayancam-metalszdrmazl teknolojisinin getirdii hermetik szdrmazlk zellii, sl pillerin raf mrn 20 yln zerine karmtr. Teknolojide elde edilen bu gelimeler sonrasnda sl piller,sistemlerinuzunrafmrveyksekzglggereksinimlerinin karlanmasnda dier g kaynaklarna kar stnlk salamtr. Islpiller,ksasredeyksekenerjiaknngerektiiuygulamalardayaygn olarak kullanlmaktadr. Geni alma scaklk aral (-54C/+71C), uzun raf mr (>20 yl), raf mr boyunca bakm gerektirmeme, hzl tetiklenme (%99.95), zorlu evresel koullaradayankllk(yksekseviyelititreim,ykseknemmiktar,yksek seviyelielektromanyetikyaynm)veyksekenerjiyounluugibi SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 19 gereksinimlerinhepsininbirdenkarlanmasgerekenaskeriuygulamalarda sl pillin alternatifi bulunmamaktadr [2].Islpillergenelliklegdmlmhimmatlarnseyrsefer,kontrol,araycve dierelektronikdonanmlarnnenerjiihtiyacnkarlamakamacyla kullanlmaktadr.Islpillerinkullanldbellibalaskeriuygulamalarolarak: gdmkitleri(JDAM,Paveway),tapalar(VT-M532),fzelerveroketler (Tomahawk,Patriot,TOW,Milan,JSOW,THAAD,Stinger,Sidewinder, Javelin, Amraam, Hellfire, IRIS-T, ESSM, Minuteman, APKWS, Igla), gdml topumhimmatlar(PGMM,GMLRS),nkleerbombalar,sonoboylar (AN/SSQ-62D/E,ADLFP)veuakacildurumkoltukfrlatmasistemlerirnek verilebilir. 1.1. Trkiyede Isl Pil Teknolojisinin Gndeme Gelii lkemizde sl pil teknolojisinin gndeme gelii, 2000li yllarda hzlanan ulusal kaynaklarlagdmlmhimmatgelitirmeprojelerindeslpilgereksiniminin ortayakmasnedeniyleolmutur.AyrcaNATOlkelerininenvanterinde bulunanPatriot,MilanveTOWbenzeriroketsistemlerigkaynaklarnn bakmgerektirmeyen,mrszveyksekgvenilirlikteslpillerile deitirilmeye baland bilinmektedir [3]. TBTAK-SAGEdekislpilalmalar,enstitmzdeyrtlengdml mhimmatprojelerindegkaynaolarakkullanlanslpillerintemininde yaanlanyurtdbamllk,gizliliinkorunmas,zelihraiznigereklilii, yksekmaliyetsorunlarnnnnegeilebilmesivegelecektekimhimmat gelitirmeprojelerindebusorunlarnortadankaldrlmasamacylatamamen yurt ii kaynaklar kullanlarak sl pil tasarm, retim ve deneme yeteneklerinin kazanlmasamacylabalatlmtr.Bukapsamda,2002ylndalaboratuvar leindetasarmalmalarnabalanmtr.2003ylnda,1.5A/24V/140sn kapasitelislpiltasarmbaarylatamamlanmtr.Islpillerdekullanlanlityumalamlarnnnemekarhassasolmassebebiyletasarmveretim aamalarnda kuru oda ihtiyac ortaya kmtr. Trkiyede ilk defa tasarm ve retimiyaplankuruodanndaierisindebulunduualtyap,gereklitm elektronikvekimyasalretim-testsistemleriileberaberiletime2004ylnda alnmtr.Yurtiislpilihtiyacnnkarlanabilmesiiin,kurumumuz tarafndantasarmyaplanretimotomasyonsistemlerininkurulumu2006 ylndatamamlanmtr.Enstitmzde,uanakadarfarklteknikzelliklerde adetslpilintasarmvernkalifikasyonalmalarbaaryla tamamlanmtr. 1.2. Dnya Isl Pil PazarIslpillerinaskeriuygulamalardayaygnbirekildekullanlmasndandolay, dnyaslpilpazarhacmioldukagenitirvehzlabymektedir.Sat istatistikleriverilerinegre,2006ylndayaklak142.500adetslpilsat gereklemitir. Isl pil ihtiyacnn %92si irket tarafndan karlanmaktadr. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 20 Islpilretimindeszsahibiolanirketler,aldklarpazarpaylarnagre srasyla,EaglePicherTech.(ABD)%45.7,ASBAerospatiale(Fransa) %36.7, Enser Corp. (ABD) %9.6 ve Rafael (srail) %5dir. ekil 1de yllara greslpilpazarhacmiveretimmiktarkestirimiverilmitir.irketler arasndakirekabetteknolojikilerleme,gvenilirlik,kalitelihammalzemeara rn temini ve maliyet alanlarnda yaanmaktadr [4]. ekil 1. Yllara gre dnya sl pil pazar hacmi ve retim miktar 2. TBTAK-SAGE ISIL PL TEKNOLOJSIslpiller,ateleyicikapslntetiklediipiroteknikskaynannpili scakln400Czerinekarmassonucukatelektrolitinerimesiile almayabalar.Eriyikdurumdakielektrolitinanotkatotarasndaiyon iletkenliisalamasilebalayanelektrokimyasaltepkimelersonucupilg retir. Pil i scaklnn belirli bir seviyeye dmesine veya anot/katot/elektrolit etkenmaddelerininelektrokimyasaltepkimelersonucutkenmesinekadarpil gretmeyedevameder.Pilbileenlerinigsterenslpilkesiti,ekil2de verilmitir. ekil 2. Isl pil kat modeli KapsllemeHcre stifi (Anot/Elektrolit/Katot/ Anot Koruyucu/Is Tableti) Isl ve Elektriksel Yaltmlar Ateleyici KapslCam-Metal Szdrmazl Kutup/Ateleme Ular 0501001502002503003502003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013Yllar Pazar Hacmi (Milyon $) / Yllk retim (x1.000)Yllk retim (bin adet)Pazar Hacmi (milyon $)) SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 21 Isl pil tasarmnda uygulanan kritik tasarm teknolojileri olarak s ynetimi (pili almasiingerekliolanscaklakarmakvebuscaklpilinalma sresiboyuncabelirlibiraralktatutmak,stabletiveatelemesistemi tasarm),elektrokimyasaltepkimeynetimi(anot/katot/elektrolittasarm)ve mekanik tasarm saylabilir. Islpiltasarm,TBTAK-SAGEdegelitirilenzgnbilgisayaryazlmlar kullanlarakyaplmaktadr.Islynetimveelektrokimyasaltepkimeler, gelitirilenbenzetimprogramlarilemodellenip,yaplantasarmnmteri gereksinimlerinikarlaypkarlamaddeerlendirilebilmektedir.Mekanik hesaplamalardaticaribirprogramolanANSYS kullanlmaktadr.Yazlmlardaneldeedilentmsonular,tasarmsonlandrlmadannce deneyselolarakdorulanmaktadr.ekil3tetasarmyazlmlarndanelde edilen sonulardan rnekler verilmitir. a)Isl pil scaklk dalmb)Scaklk deiimi (Deneysel , Benzetim )

c)Pil gvdesi tasarm d) Cam-metal szdrmazl tasarm ekil 3. Tasarm yazlmlar rnek ktlar Merkez Alt st Yzey Zaman Scaklk SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 22 Isl pil retim aamalarnda, younlukla kimya mhendislii alanlarnda yaplan almalarnyansra,elektrokimya,piroteknik,toztabletlemeilecam-metal szdrmazlk alanlarnda farkl disiplinlerdeki teknolojilerden faydalanlmaktadr. Elektrolitveanotetkenmalzemelerihigroskopikyapdaolduklarndan ortamdakinemiletepkimeyegirerler.Bunedenlehcrebileenlerikuru ortamdaretilmeli,pillerdebenzerkoullardabtnlenmelidir.Builemler, %1dendahadkbalnemoranna(23Cde)sahip,Trkiyedeilkdefa kurulanKuruOdaierisindeyaplmaktadr.Islpiltasarmveretim almalarnnyrtldaltyaptoplam305m2olup,altyapKuruOda(42 m2),PiroteknikLaboratuvar,TestveAnalizLaboratuvarvedepolardan olumaktadr.Altyapda,tasarmdakullanlanzelcihazlarnyansraslpil retimotomasyonsistemleri(tabletleme,istifdizme,yaltmuygulama),lazer kaynakcihaz,cam-metalszdrmazluygulamafrn,elektrikselbaarm test sistemi, DSC, TGA, FT-IR, kalorimetre bombas, tane boyu lm, X-n, helyum kaak dedektr cihazlar bulunmaktadr. Islpillerdekullanlanhcrebileenleri,kimyasaltepkimekaplarndayksek scaklkvebasndeerlerinderetilen,dahasonratlptozhaline getirilenkimyasalmalzemelerdentabletlenmektedirler.Hazrlanantabletlerin gveniliralmasveyksekperformansasahipolmalariinokincebir yapdaolmalargerekmektedir.Ayrca,tabletlerinyaplarndaksadevreve yalanmaproblemlerineyolamamalariinkesinlikleherhangibiratlak, krk,przbenzeribozukluklarolmamaldr.Tmbusebeplerdendolay, hazrlanankimyasaltozlartasarlananzelkalplariletabletlenmektedir. Tabletlemeilemislpilretimsrecininenzamanalcvehassasadm olduundan,otomasyonsistemleriileretimynteminegeilerekkapasite art salanmtr. Otomasyon sistemlerinin kullanlmasyla insan unsurundan kaynaklanan hatalar en aza indirilerek, tablet kalitesi ve zdelii arttrlmtr. Islpillerin,diersistemlerekarenbykstnlklerindenbirideyksek gvenilirlikdeeridir.Islpilretimsrecindehammalzemegiriinden,ara rnretimlerinevesonrnmuayenelerinekadar43denetimnoktasnda, toplam215adetfiziksel-kimyasalkalitekontroltestleriyaplmaktadr. Uygulananbukalitesistemiileretimkalitesiarttrlmakta,rnlerarasndaki farkllklar en aza indirilerek retim maliyeti drlmektedir. Islpiller,okyksekmaliyetlimhimmatlarnelektronikvemekanik sistemlerininenerjiihtiyacnkarlamaktavealmamasdurumunda mhimmatndieraltbtnleriilevgrememektedir.Bunedenletasarm yaplanslpillerinhertrlzorluevreselkoullaradayanklolmasvebu koullardasorunsuzalmasgerekmektedir.Islpillerin,evreselkoullara dayanmMIL-STD-810Fegretestedilmektedir.TBTAK-SAGE bnyesindeslpillere;elektrikselbaarm,tamaveilevseltitreim,ivme, SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 23 elektrostatikboalma,mekanikok,yksekvedkscaklktadepolama, scaklk oku, nem ve HERO testleri yaplmaktadr. 3. GELTRLEN ISIL PLLER Tasarmyeteneikazanldktanvealtyapkurmaalmalartamamlandktan sonraTrkSavunmaSanayiikurulularnnihtiyaduyduuadetslpil tasarm yaplmtr. Sz konusu sl pillerin rn kalifikasyon testleri baaryla tamamlanmtr.izelge1degelitirilenslpillerinzelliklerilistelenmitir. ekil 4te ise sl pillerin elektriksel performanslar verilmitir. izelge 1. TBTAK-SAGEde gelitirilen sl pil zellikleri IP01IP02IP03 TEKNK ZELLKLER Gerilim (V) 14 25120 14028 32 Akm (A) 1,157,54 alma Sresi (sn) 14013080 Raf mr (Yl) >20>20>20 Arlk (gr) 1652480330 Boyutlar (mm) L=63, C=37L=268, C=72L=59, C=50 ATELEYC ZELLKLER Ateleme Akm 1 A, 10 ms1 A, 10 ms3,5 A, 20 ms Atelenmeme Akm0,18 A, 5 dk. 0,18 A, 5 dk.1 A, 5 dk. Diren (Ohm) 1,51,51 EVRESEL KOULLAR (LEVSEL) alma Scakl -40C / +71 C-54C / +71 C-35C / +60C Nem 0-95% Bal Nem (MIL-STD-810F,507.4) 0-95% Bal Nem (MIL-STD-810F,507.4) 0-95% Bal Nem (MIL-STD-810F,507.4) Titreim Mhimmata zgnMhimmata zgnMhimmata zgn vme Mhimmata zgnMhimmata zgnMhimmata zgn Asal vme Mhimmata zgnMhimmata zgnMhimmata zgn Dk Basn --MIL-STD-810F,500.4,I EVRESEL KOULLAR (LEVSEL OLMAYAN) Scaklk oku - 40C / + 71C(MIL-STD-331B,503.4,I)- 40C / + 71C(MIL-STD-810F,503.4,I)- 40C / + 65C(MIL-STD-810F,503.4,I) Elektrostatik Boalma STANAG 4239,AOP 24 STANAG 4239,AOP 24 STANAG 4239,AOP 24 HERO MIL-STD-864MIL-STD-864MIL-STD-864 Tama Titreimi MIL-STD-331B,C7,1-4Mhimmata zgnMIL-STD-810F,514.5,I Mekanik ok MIL-STD-810F,516.5,III Mhimmata zgnMIL-STD-810F,516.5,IV Depolama Scakl- 20C / +40 C(MIL-STD-331B,C6,1-4)MIL-STD-810F,502.4/501.4,I - 40C / +65 C(MIL-STD-810F,502.4/501.4,I) SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 24 ekil 4. TBTAK-SAGEde gelitirilen sl piller ve elektriksel performanslar TEEKKR Islpilteknolojisini,younalmalarsonucuokksazamandalkemize kazandran TBTAK-SAGE Isl Pil Ekibine teekkrlerimizi sunarz. KAYNAKA [1]R.A.Guidotti,(1995),ATechnologyReviewandFutureDirections, SandiaNationalLaboratoryBatteryDevelopmentDepartment,Albuquerque NM, 87185-0614 [2]B.Veral,(2006),TrkSavunmaSanayiindeYeniBirKazanm:IslPil Teknolojisi,EnerjikMalzemelerveAskeriUygulamalarSemineri,Mays22-23, MSB, Ankara, Trkiye [3]P.S.Megani,(1993),ElementsofSuccessfulValueEngineering Programs,InternationalConferenceoftheSocietyofAmericanEngineers, Florida, ABD [4] World Thermal Battery Markets (2007), Frost&Sullivan, A595-27 a) IP01 b) IP03 c) IP02 SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 25 ZGN BR DENZ TOP ATI KONTROL SSTEM Mustafa L. CVELEK(a), Blent METE (b)Ramis AKIN (c), Faruk MENG(d), Ramazan ARIK (e) (a) Dz.Kd.Bnb., ARMERKOM, stanbul, mlcivelek@armerk.dzkk.tsk.mil.tr(b) ASELSAN A.., Savunma Sistem Teknolojileri (SST) Grubu, Ankara, mete@aselsan.com.tr (c) Dz.Bnb., ARMERKOM, stanbul, rakin@armerk.dzkk.tsk.mil.tr(d) ASELSAN A.., Savunma Sistem Teknolojileri (SST) Grubu, Ankara, menguc@aselsan.com.tr (e) ASELSAN A.., Savunma Sistem Teknolojileri (SST) Grubu, Ankara, rarik@aselsan.com.tr ZET Bumakalede,Dz.K.K.l/Art.Mrk.KlveAselsantarafndanortaklaa olarakgelitirilmekteolanDenizTopuAtKontrolSisteminingelitirme srecindeeldeedilenkazanmlarhakkndaksabilgilerverilecektir.Sistem, milliimkanlarlagelitirilmekteolupsavagemilerindekullanlabilecektoplar iin at kontrol problemini zen ve topun kontroln salayan zgn bir at kontrol sistemidir. Anahtar Kelimeler: At Kontrol Sistemi, Balistik, NABK, Stabilizasyon, Deniz Topu

ABSTRACT Inthispaper,thegainsobtainedduringdevelopingperiodofaNaval GunFireControlSystemdevelopedbyTurkishNavyResearchCenter Command and Aselsan will be presented. It is a nationally developed system whichsolvesthefirecontrolproblemandprovidesthecontrolofthegunon Turkish naval ships. Keywords: Fire Control System, Ballistic, NABK, stabilisation, Naval Gun. 1. GR Deniz Top At Kontrol Sistemi, sava gemisi at kontrol sensrlerinden elde edilen hedef iz bilgilerini ve gemi referans sistemlerinden elde edilen platform verilerini kullanarak sava gemilerinde kullanlabilecek muhtelif toplar iin at SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 26 kontrolprobleminizenvetopunkontrolnsalayanzgnbiratkontrol sistemdir. Sistem denizde hareket halinde bulunan sust platformlarndan, yksek hzla hareket eden hava hedeflerine, hareket halindeki su st hedeflerine ve sabit olarakkaradabulunanhedeflerekartopatkontrolproblemleriiinzm oluturmaktaveyksekvuruihtimaliiinhedefpozisyontahmini,balistikve stabilizasyon algoritmalarn kullanmaktadr. Sistemhassasbalistikzmiin,karasilahsistemlerindekullanlanveaktif yesiolduumuzbirNATOalmagrubunungelitirdiiortakbiryazlm ktphanesinikullanmaktadr.Buktphaneaslndaduranplatformlardan duranhedeflereyaplacakkaratopusuatlariingelitirilmibiryazlm ktphanesidir.almalarmzilebahsekonuyazlmktphanesizgn yntemlerilednyadailkkezbirdenizplatformundakullanlmakzerebu proje kapsamnda adapte edilmitir. Karada kontroll bir ortamda gerekletirilen fiili atlarla Trkiyede ilk kez bir mhimmatiinAtKontrolVerileri(FireControlInput-FCI)retilmitir.Bu veriler,balistikhesaplayctarafndanbalistikhesaplamalariin kullanlmaktadr. Ayrca, ok yksek sadakat dzeyinde gerekletirilen bir deniz sava sistemi simlasyonortamkullanlaraktopatkontrolsistemininlaboratuvar koullarnda dorulanmas ve geerlilenmesi zerinde allmaktadr. 2. ATI KONTROL ZM Top At Kontrol zm, aadaki ana admlardan olumaktadr: 1.Atkontrolsensrlerindengelenhedefpozisyonvekinetikbilgilerinin kullanlarakfiltrelemevetahminyntemleriylemermiilehedefin buluaca mstakbel hedef konumunun hesaplanmas,2.Hesaplananmstakbelhedefkonumunlarylabalistikhesapyaplarak yere gre top drisa ve irtifa emirlerinin retilmesi, 3.Yeregrehesaplanantopemirlerinivegemireferansbilgilerini kullanarak topun yere gre stabilize edilmesi. Top At Kontrol Sistemi, datk mimariye sahip bir Komuta Kontrol Sistemine entegreolarakalmaktadr.Gemisavasensrleri(AtKontrolRadar,3 BoyutluAramaRadarveyaElektro-optikHedefTakipSistemi)tarafndan izlenenhedeflereait2ve3boyutluhedefkinetikvepozisyonbilgileriyksek sklkvedoruluklaKomutaKontrolSistemizerindenTopAtKontrol Sistemineaktarlmaktadr.Hedefkinetikvepozisyonbilgilerigemizerindeki birreferansnoktannorijindebulunduukuzeyreferanslbirkartezyen koordinatdzlemindealnmaktadr.TopAtKontrolSistemi,silahnreferans SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 27 noktailearasndakiyatayvedeyayrmamesafelerinikullanarakhedef bilgilerinisilahnorijindebulunduubirkoordinatdzlemineevirmektedir (Paralaks Dzeltmesi). ekil 1 Hedef Bilgileri Referanslar [1] Gemitopuileatealtnaalnabilenhavavesusthedefleriyksekhzl olduundan dolay mermi ile hedefin buluaca mstakbel hedef konumunun tahmin edilmesine ihtiya bulunmaktadr. Bu nedenle, Top At Kontrol Sistemi paralaksdzeltmesiyaplmykseksklkvedoruluktakihedefbilgilerini kullanarakhedefingelecektekikonumlarnhesaplamaktadr.Hedefin gelecektekikonumlarvebalistikhesaplayctarafndanhesaplananmermi uusresikullanlarakmermininhedeflebuluacamstakbelhedef konumu hesaplanmaktadr. Bu iterasyonlar ekil-2de rnek olarak verilmitir. ekil2Hedefilemermininbuluacanoktannhesaplanmasndarnek iterasyon SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 28 Hesaplananmstakbelhedefkonumuvemeteorolojiksensrlerdengelen evreartlarbilgileri(havascakl,havabasnc,rzgariddetiveyn) kullanlarakmermininhedefilebuluturulabilmesiiinsilahnyeregredrisa ve irtifada almas gereken alar (ynlenme verileri) hesaplanmaktadr. TopAtKontrolSistemindebalistikhesaplaycolarakNABK(NATO ArmamentsBallisticKernel)kullanlmaktadr.NABKinkullanlmasile zemindenveyamerminingetiikatmanlardanokunanmeteorolojikveriler balistikhesaplamalardakullanlabilmektedir.Projekapsamndayaplanatl testlerle At Kontrol Verileri (FCI - Fire Control Input) elde edilmi olup balistik hesaplamalarda bu veriler kullanlmaktadr. Hesaplananmermiyrngesininstreveyahavakoridorundangeip gemediikontroledilmektevebudurumdastagrubuilebalistikzm oluturulmaktadr.Ayrcamermidalmbilgileri,hedefmesafesivehz, meteorolojik veriler ve gemi referans bilgileri kullanlarak vuru olasl hesab yaplmaktadr. Topun src sistemleri, geminin gverte dzlemine paralel bir dzleme gre topunynlendirilmesindekullanlmaktadr.Bunedenleyeregrehesaplanan topdrisaveirtifadeerleriningvertedzlemineevrilmesineihtiya bulunmaktadr.Buamala,TopAtKontrolSistemigemireferans sistemlerindengerekzamanlolarakgemininpruva,yalpavedikeyyalpa alarn okumaktadr.Gemi referans sisteminden okunan bilgiler kullanlarak yeregrehesaplanantopdrisaveirtifaalargvertedzlemine evrilmektedir.Buekilde,gemizerindentopagelenbozucuetkiler giderilmektevetopunsrekliolarakhedefzerindestabilizekalmas salanmolmaktadr.Ayrca,TopAtKontrolSistemisilahnzerinde bulunduudzleminilkkurulumsrasndayeregrellendzlemsellik hatalarvezamaniindeatkontrolsensrleriilearasndaoluan dzlemsellikhatalarnhesabakataraktopdrisaveirtifaalarn dzeltmektedir. GvertedzleminegrehesaplanantopdrisaveirtifadeerleriTopAt KontrolSistemitarafndantopauygulanmaktadr.Hedefinetkinolarakate altnaalnabilmesiiinbukontrolykseksklktavegerekzamanlolarak yaplmaktadr. Gerek zamanl alma gereksinimi ve kullanlan balistik hesaplaycnn ilem ykndendolay76mmTAKStayksekilemgcnesahipdonanmlar kullanlmaktadr. 3. BALSTK YETENEK Top At Kontrol Sisteminde balistik hesaplayc olarak aktif yesi olduumuz birNATOalmagrubunungelitirdiiortakbiryazlmktphanesinden SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 29 oluanNABK(NATOArmamentsBallisticKernel)kullanlmaktadr.NABK, duranplatformlardanduranhedeflerekarkarasilahsistemlerindeyaygn olarakkullanlmaktadr.NABK,merminingetiitmkatmanlardaki meteorolojikverileridehesabakatarakmermiyrngesinihesaplamaktave atcetvelikullanlmasynteminegredahahassasbalistikzm oluturmaktadr. Ayrca, NABK hesaplad mermi yrngesinin hava koridoru veya streden geip gemediini kontrol etmektedir. Denizplatformlarnnhareketliolmasvehedeflerinyksekhzlolmasndan dolayNABKinDenizTopAtKontrolSistemindekullanlabilmesiiin uyarlanmasihtiyacortayakmtr.Buprojekapsamnda,NABKyazlm ktphanesinindenizplatformlarnauyarlanmasgerekletirilmiolupbu ktphanenin ilk kez bir deniz platformunda kullanlmas salanmtr. Yaplan uyarlamakapsamndaNABKahareketliplatformalardanatzm oluturma yetenei kazandrlmtr. NABKinilemyknnyksekolmasndandolaydeiikilemcibirimive iletimsistemikonfigrasyonlarzerindeperformanstestlerigerekletirilmi vetestsonularanalizedilerekgereksinimlerisalayanilemcibirimive iletim sistemi konfigrasyonlarnn seimi yaplmtr. Ayrca, proje kapsamnda bir top mhimmat iin at kontrol verilerinin retimi salanmtr.BukapsamdaSTANAG4144 [2]euygunolarakmhimmatn fiziksellmleriyaplmveeldeedilenhamaerodinamikkatsaylar kullanlarakatltestlergerekletirilmitir.Atltestlerinsonucunauygun olarakaerodinamikkatsaylargncellenerekatkontrolverileri gncellenmitir.Bualmailebatansonakadarbirmhimmataaitat kontrol verilerinin (Fire Control Input - FCI) elde edilmesi sreci Trkiyede ilk kez gerekletirilmitir. 4. TEST ORTAMITop At Kontrol Sisteminin gelitirme, dorulama ve geerli klma almalar okykseksadakatdzeyindegerekletirilenbirdenizsavasistemi simlasyonortamkullanlaraklaboratuvarortamndagerekletirilmektedir. Buortamda,karlalabilecekhertrlhedefsimlasyonuiletmdenizve evreartlarsimlasyonugerekletirilebilmektedir.TopAtKontrolSistemi projesikapsamndasimlasyonortamndamermiyrngesimlasyonuve mermininhedefeisabet/yaklamadurumununundeerlendirmesiniyapan simlasyonyazlmlargelitirilmitir.Busimlasyonyazlmlariletoptan atelenen bir merminin evre artlarna bal olarak yrngesi hesaplanmakta ve mermi ile hedefin gerek zamanl olarak konumlar takip edilerek merminin hedeflebuluupbulumadnnkontrolyaplabilmektedir.Gerekdeniz ortamnaihtiyaduymadanTopAtKontrolSistemigelitirmevetest almalar bu ortamda yrtlebilmektedir. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 30 5. SONU Top At Kontrol Sistemi, hem kullanlan balistik hesaplaycnn hassas zm oluturmasvehemdekullanlandonanmlarnyksekperformansl olmasndandolaygerekzamanlolarakyksekhassasiyetleatkontrol zmoluturmaktadr.Bufarkllklarndandolaymevcuttopatkontrol sistemlerineoranladahayksekvuruihtimalinesahipolduu deerlendirilmektedir.Bualmailedenizplatformlarndabulunantoplariin atkontrolsistemlerininmilliimkanlarilegelitirilebileceivebukonudayurt d bamllnn en aza indirgenebilecei grlmtr. Ayrca,topmhimmatlariinatbaarmndaetkisiyksekolanatkontrol verilerinin yurt iinde retiminin yaplabilmesi yetenei kazanlmtr. KAYNAKA [1] Walter WRIGLEY ve John HOVORKA,Fire Control Principles, McGraw-Hill Publications in Aeronautical Science, First Eddition, 1959. [2]. NATO, STANAG 4144, Procedures To Determine The Fire Control Inputs For Use In Indirect Fire Control Systems., 2005. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 31 KATI YAKITLI ROKET MOTORLARI N OK EKSENL TK LM SSTEMLERNN NCELENMES Emre SONGR(a), Ayhan AYDOMU(b), Baar SEKN (c) (a) ROKETSAN A.. Sevk Sistemleri Tasarm Mdrl, 06780, Ankara, esongur@roketsan.com.tr (b) ROKETSAN A.. Mekanik Tasarm Mdrl, 06780, Ankara, aaydogmus@roketsan.com.tr (c) ROKETSAN A.. Sevk Sistemleri Tasarm Mdrl, 06780, Ankara, bseckin@roketsan.com.tr ZET Modern fze sistemlerinde ihtiya duyulan yksek manevra yetenei, itki vektrnnkontrolilesalanabilmektedir.Butipsistemlerinstatik atelemelerisrasndaitkiynnnbulunabilmesiiin,itkininmotorzerinde oluturduutmkuvvetvemomentlerinbelirlenmesigerekmektedir.tkinin bileenlerinilerekitkininynvebyklnnbulunmasnsalayan dzeneklereokEksenlitkilmSistemi (ES)adverilmektedir. Yaplanalmadakatyaktlroketmotorlariinkullanlabilecekbalca ESler, lm hatalarna gre karlatrlmal olarak incelenmitir. AnahtarKelimeler:FzeSistemleri,StatikAteleme,tkilm,ok Eksenli tki lm Sistemi.ABSTRACT Thegoalofhighmaneuverabilityinmodernmissileapplicationsis reachedbyusingthrustvectoring.Duringstaticfiringsofthiskindofrocket motors,alloftheforceandmomentcomponentsshouldbemeasuredto determinethemagnitudeanddirectionofthethrust.Teststandsthatare capabletofindthemagnitudeanddirectionofthethrustarenamedasMulti Component Thrust Stands (MCTS). In this paper two main MCTS alternatives are investigated by comparing their measurement errors. Keywords:MissileSystems,StaticFiring,ThrustMeasurement,Multi Component Thrust Stand. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 32 1. GR Roket motorlarnn gelitirilmesi ve tasarmlarnn dorulanmas aamalarnda performansvegvenilirlikileilgililmleryaplmasgerekmektedir.Bu amala yaplan testlerden biri de statik ateleme testleridir.Statikatelemetestlerisrasndallenbalcadeikenleritkikuvveti, yanmaodasbasncveeitliscaklkverileridir.tkilmiinenyaygn olarakkullanlanyntemdorudankuvvetlmdrvezelbirdzenek gerektirir.Kuvvetlmyapanbudzeneklertemelolaraksabitbirkafes, hareketlitaycsistem,ykhcreleriilekalibrasyonsistemindenoluurve tki lm Sistemi olarak adlandrlr. ekil 1. tki lm sistemlerinin snflandrlmas okfarklkonfigrasyonlardaitkilmsistemleribulunmaktadr.ekil1de itki lm sistemlerinin konfigrasyonlarna gre snflandrlmas gsterilmitir. Bu konfigrasyonlarn seimi pek ok etmene dayanmaktadr. Bu etmenler; Testedilecekmotoruntr(katyaktlroketmotoru,svyaktlroket motoru, hibrit roket motoru, ramjet, gaz trbini),Test edilecek motorun boyutlar (ap ve boyu),tkinin bykl,llecek itki bileeni says,Gereken lm hassasiyetleridir. [1] 2. KATI YAKITLI ROKET MOTORLARINDA KULLANILAN OK EKSENL TK LM SSTEMLER tkiynlendirmesiyaplankatyaktlroketmotorlarnnstatikatelemelerinde kullanlan balca ok Eksenli tki lm Sistemleri (ES), 6 Nokta Tipi ve 4 Nokta Tipi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Bu sistemler yk hcreleri vastas ileitkininroketmotoruzerindeoluturduukuvvetlerinllmesivebu kuvvetlerileitkininbyklvedorultusununbulunmasprensibiile almaktadr. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 33 2.1 6 Nokta Tipi ok Eksenli tki lm Sistemleri 6NoktaTipiokeksenliitkilmsistemlerinintemeliniAlfredNewman Ormondtarafndan1974ylndagelitirilmiolansistemoluturmaktadr[2]. Sistemin alma prensibi 6 adet yk hcresinden okunan kuvvet deerleri ile itki vektrnn ynnn ve byklnn belirlenmesidir. ekil 2. 6 Nokta tipi ok Eksenli tki lm Sistemi ekil2deroketmotorununitkisivealtykhcresininltkuvvetgsterilmitir. 6 serbestlik derecesi olan 3 boyutlu uzayda motor zerindeki itki kuvvetinintamolarakbelirlenebilmesiiin6bamszlmyaplmaktadr. TeorikolarakF1kuvvetieksenelitkiyi,F2,F5veF6kuvvetlerininbilekesi, itkininzbileenini,F3veF4kuvvetlerininbilekesiiseitkininybileenini vermektedir. Ayrca F1, F3 ve F4 kuvvetleri z eksenine gre oluan yunuslama momentini, F2 , F5 ve F6, y eksenine gre oluan sapma momentini,F5 ve F6 kuvvetleri x eksenine gre oluan yuvarlanma momentini belirlemektedir. ekil 3. Tayc kolon 6 Nokta tipi ESlerde roket motoru ile yere sabit ksm arasndaki balant uzun kolonlar ile salanmaktadr. ekil 3te grlen bu kolonlar zerinde birer adet yk hcresi ve ikier adet bklen mafsal bulunmaktadr [1]. Sz konusu bklenmafsallarnormalbirkreselmafsalgibidavranarakikiynde dnmeyeizinvermektedir.Bklenmafsallardahareket,ekil4tegrld gibiincemetalparalarnesnemesiilegereklemektedir.ekil4tebklen SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 34 mafsalntekdzlemdekihareketigsterilmitir.ESlerdekullanlan bklenmafsallarbirbirinedikikidzlemdehareketsalamaktadr.Hareketli yzeylerbulunmadiinbklenmafsallardasrtnme,bolukveanma olmamaktadr.Bunedenlerlebklenmafsalnhareketekargsterdii dirennormalkreselmafsallarnsrtnmekatsaylargibideikenve belirlenemez olmamaktadr. Bylece kalibrasyon yaplarak bklen mafsallarn lme yaptklar tekrarlanabilir etki belirlenebilmektedir.ekil 4. Bklen mafsaln hareketi Ykhcrelerininnnevearkasnabklenmafsallarnkonulmasnnamac ykhcresininmomenttamasnengellemektir.Birykhcresininzerinde ekil5tegrldgibiykhcresineetkiyenkuvvetinykhcresinin merkezindenkakolmasyadamerkezindengeendorultuilealolmas durumunda,ykhcresiikikuvvetvebirmomentbileenitamaktadr.Yk hcreleriyapveeitlerinebalolarakdierynlerdekikuvvetlere dayanabilmektedirler.Ancakkuvvetinsadeceeksendekibileeninilmeleri nedeni ile lm hatalar olmaktadr.ekil 5. Bklen mafsal kullanlmadnda yk hcresi zerindeki kuvvetler ekil 6da grld ekilde ift bklen mafsal kullanldnda, yk hcresinin zerindesadeceykhcresinineksenidorultusundakuvvetuygulanmas salanmaktadr.Ancakdengeninsalanabilmesiiinekil6daF2ile gsterilenbirkuvvetdahagerekmektedir.6noktaESlerdebukuvvet uygun konum ve dorultudaki dier kolonlar tarafndan karlanr. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 35 ekil 6. Bklen mafsal kullanldnda yk hcresi zerindeki kuvvetler 2.24 Nokta Tipi ok Eksenli tki lm Sistemleri 4NoktaTipiESlerbirdenfazlaeksendekuvvetlenykhcrelerinin yaygnlamasile6NoktaTipiESlereyenibiralternatifolarakortaya kmtr.ekil7de4NoktaTipiESematikolarakanlatlmaktadr.4 Nokta Tipi ESlerde test edilecek motorun bir ucunda sabit tayc sistem ve eksende lm yapabilen bir yk hcresi (kimi durumlarda ek olarak bir tork sensr) bulunmaktadr. Dier uta ise hareketli tayc sistem ve 120er dereceaileduran,tekeksenlilmyapabilenadetykhcresiyer almaktadr. Kresel transfer niteleri ve onlara bal olan yk hcreleri zerine monteedildiklerihareketlitaycsistemkomplesiilexynndefarkl konumlarayerletirilebilmekte,bylecetestdzeneifarkluzunluktaki motorlara kolayca uyarlanabilmektedir [3]. ekil 7. 4 Nokta tipi ok eksenli itki lm sistemi [3] tkinintmbileenlerininbulunabilmesiiinenaz6bamszkuvvetlm yaplmas gerektiinden 4 Nokta tipi ESde bir noktada bileenli kuvvet lmyaplarakF1,x,F1,y,F1,zkuvvetlerinintmtekykhcresiile llmektedir. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 36 Her ne kadar 6 kuvvet bileeni llyor olsa da F2, F3 ve F4 kuvvetlerinin ayn dzlemde ve tek noktada kesiiyor olmalar nedeni ile yuvarlanma momentinin llebilmesi iin ayrca bir tork sensr gerekmektedir. 4. MEKANK KAYNAKLI LM HATALARIN KARILATIRILMASI ESlerdelmhatalarnnpekokkaynaolabilmektedir.lm hatalarna kullanlan yk hcreleri, kablolama ve veri toplama sistemleri neden olabildii gibi yapsal elemanlardan kaynaklananhatalar da bulunmaktadr.6 Nokta tipi ve 4 Nokta tipi ESlerde, yapsal elemanlar dndaki ekipmanlar ayn tr ve kalitede kullanlabilmektedir. Ancak farkl mekanik sistemlere sahip olmalarnedeniilefarklmekanikkaynakllmhatalarolumaktadr.Bu nedenleikitipESnhassasiyetlerikarlatrlrkenmekanikkaynakl hatalarn incelenmesi gerekmektedir. Balcanemarzedenmekanikkaynakllmhatalarmotorun hizalamasndakibozukluklar,taycsistemindinamikdavrannnetkileri, ykhcrelerinintaycsistemileetkileimivemotorarlilearlk merkezinin deimesidir.ekil 8. 6 Nokta ESn statik ateleme srasnda deformasyonu [4] Hizalamadakibozukluklarikinedendenkaynaklanmaktadr.Bunedenlerinilki motorunitkilmsisteminemontajsrasndamotoruntamolarakeksenel dorultudayerletirilememesidir.Bundankanmakiinmotorututan paralarnhassastoleranslarileretilmesivemontajsrasndamotorun konumunun olduka hassas bir ekilde ayarlanmas gerekmektedir. ekil 8de itki kuvvetine maruz kalan bir 6 Nokta tipi ESn deformasyonu gsterilmitir.tkikuvvetininetkisiileelastikdeformasyonlartaycsistemi oluturankolonlarnboylardeimektedir.Bklenmafsallarndnme hareketineizinveriyorolmalarnedeniile,ilkhizalamadzgnyaplmolsa dahi statik ateleme srasnda motorun hizalamas bozulmaktadr.Kolonlarn dnmesiileykhcrelerininnormaldekindenfarkldorultulardakikuvvetlere maruz kalmalar, kuvvet lmlerinden itkinin hesaplanmas srasnda hatalara nedenolmaktadr.Deformasyonsonucundagerekleenlmhatalar SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 37 ESzerinekalibrasyonsistemiilebilinenkuvvetleruygulanarakksmen belirlenebilmektedir.Ancakbudurum,okdetaylbirkalibrasyonalmasn gerektirmektedir.6NoktatipiESlerdeesnemelernedeniilekolonlarn dahaazdnmesinisalamakiinkolonlarburkulmayaizinvermeyeceken bykuzunluktatasarlanmaldr.4NoktatipiESlerdeisebklen mafsallar yerine ekil 9 da grlen kresel transfer nitelerinin kullanlmas ve uzunkolonlarbulunmamasnedeniilehizalamakaynakllmhatalar greceli olarak azalmaktadr.

ekil 9. Kresel transfer nitesi velme etkisi Kresel transfer nitelerinde harekete kar diren olmas nedeni ile ateleme srasndamotoraekil9daFsrtilegsterilensrtnmekuvvetlerietki etmektedir.Kreseltransfernitelerininhareketegemeanndakisrtnme katsaylar 0.01 ile 0.015 arasnda deimektedir. rnein yan itkinin, eksenel itkinin%10umertebesindeolduuuygulamalardaeksenelitkidekilm hatasnn%0.1-%0.15seviyesindeolacaktr.Ancakkimianlardabu deerlerinonkatnakadarsrtnmekuvvetleriilekarlalabildiiAnkaney tarafndanbelirtilmektedir[4].Srtnmeileilgiliaslsorundeikenve belirlenemezolmasnedeniilekalibrasyonsrasndatamolarak bulunamamasdr. ekil 10. Dinamik davrann itki lmne etkisi ESlerdekibirbakatrhataisetaycsistemintitreiminedeniilekuvvet lmnn ekil 10da grld gibi itkinin gerek deerinden farkllk gstermesidir.6NoktaTipiESlerdebklenmafsallarnesnemelereve hareketeizinvermesinedeniilebutrhatalardahaokgrlmektedir.4 Noktatipinindaharijitolmasnedeniiletitreimkaynaklhatalardahaaz olmaktadr.Titreimkaynaklhatalarnazaltlmasiintaycsistemin tasarmsrasndatitreimisnmleyiciolmasgznnde bulundurulabileceigibi,titreiminetkisilmverilerindeneitlihesaplama ve analiz teknikleri ile karlabilmektedir. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 38 Atelemesrasndayaktntkenmesinedeniileroketmotorununarlve arlkmerkezininkonumusreklideimektedir.Bunedenlellenyan kuvvetler, itkinin yan bileeninden bamsz olarak deiim gstermektedir. Bu sorunherikitipEStedeortakolarakgrlmektedir.Arlkdeiiminin lmeetkisibalistikhesaplarileyaktnyanmahzvenozuldankan gazlarnktledebisihesaplanarakbelirlenmektedir.Buhesaplamalarnozul kndakigaznzelliklerivehznnllmesiyadaaynmotorileok saydaatelemeyaparakarlkdeiimininllmesiile dorulanabilmektedir. 5. SONU kianaEStipindekarlalanmekanikkaynaklhatalarkarlatrmal olarakincelendiinde;6NoktatipiESlerdetekrarlanabilirzelliklerde, kalibrasyonveveriilemeilebirmiktargiderilebilenhatalarndahabaskn olduu,4NoktatipiESdeisedahaazamabelirlenemeyentrdehata kaynaklarolduugrlmtr.4NoktatipiESlerdemekanikkaynakl hatalar daha ok eksenel yndeki lm etkilemekte ve yan itkinin artmas ile artmaktadr.6NoktatipiESlerdeeksenelitkidekihatadahaazolurken yan itki lmlerindeki hata 4 Nokta tipine gre daha fazla olmaktadr.Sonu olarak yan itkinin eksenel itkiye orannn kk olduu durumlarda 4 Nokta tipi ESler 6 Nokta tipi ESlere tercih edilebilir. Ancak yksek eksenel itkiye veyksekyanitkin-eksenelitkiorannasahipmotorlarnitkilerinindaha dk vebelirlenebilir hatalarla lm iin 6 Nokta tipi ESlerin kullanm dahauygunolmaktadr.tkilmndegenelprensipolarak%0.1dendaha kkhatalarnolumashedeflenmektedir.Buhedefeulamakiin6Nokta ES tipi daha uygun bir sistem olarak n plana kmaktadr. KAYNAKA [1]R.B.Runyan,J.P.RyndJr.veJ.F.Seely,(1992),ThrustStandDesign Principles,AIAA17thAerospaceGroundTestingConference,July6-8,Nashville, TN, USA. [2]A.N.Ormond,(1974),LowInteractionMultiLoadCellSystenfor Measuring Thrust, US 3,788,130 Numaral ABD patenti. [3] Z.N. Brimhall, J.P. Atkinson, D.R. Kirk ve H.G. Peebles, (2007), Design of aNovelSixDegreeofFreedomSolidRocketMotorTestStand,43rd AIAA/ASME/SAE/ASEEJointPropulsionConference&Exhibit,July8-11, Cincinnati, OH, USA. [4] D.P. Ankeney ve C.E. Woods, (1963), Design Criteria for Large Accurate Solid-PropellantStatic-ThrustStands,NAVWEPSReport8353Naval Ordnance Test Station, China Lake, California. SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 39 SEYRSEFER SSTEMLERNE GENEL BR BAKI Gken Aslan(a), Haluk Erdem Bingl (b),Tolga Snmez(c) (a) TBTAK-SAGE, 06531, Ankara, gokcen.aslan @tubitak.gov.tr (b) TBTAK-SAGE, 06531, Ankara, haluk.bingol@tubitak.gov.tr (c) TBTAK-SAGE, 06531, Ankara, tolga.sonmez@tubitak.gov.tr ZET Bu bildiride gnmzdeki hava, kara, deniz ve uzay platformlarnda kullanlan seyrsefer sistemleri incelenecektir.Tarihin ilk zamanlarndan beri bulunulan konumu takip etmek, yn hesaplamak ok nemli olmutur. lk olarak en eski seyrseferyntemleriolanpusula,yldzgzlemlemegibimetotlar aklanmtr.Dahasonragelitirilenataletselnavigasyonsistemleri,yeryz referanslnavigasyonsistemleri,otomatikyldzgzlemleme,magnetometre kullanm,uydutabanlkreselkonumlamasistemlerigibiyntemler incelenmitir. Seyrsefer sistemlerinin zayf ve gl ynleri karlatrlmtr. Ayrcaseyrsefersistemlerinintmletirilmesi,veritmletirmemodelleri aklanacaktr.AnahtarKelimeler:Seyrsefersistemleri,ataletselnavigasyon,kresel konumlama sistemi. ABSTRACT Inthispaper,navigationsystemsthatareusedinland,marine,airand spaceplatformsarediscussed.Sincetheearliestages,findingposition, decidingthebearingaccordingtoareferencepointhasbeenimportant. Firstly, star sighting and compass based methods are explained. Then the 20th century invention inertial navigation systems are explored. As the accuracy of theinertial navigationsystemsdetoriatewithtime,ithastobestabilizedwith othersystems.Thesesystemsmayincludesatellitebasedglobalnavigation, star trackers, terrain aided navigation, image reference navigation etc. In this paper we also classify the navigation systems and compare their advantages and disadvantages.SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 40 Keywords:Navigationsystems,inertialnavigation,globalnavigationsatellite systems.Ksaltmalar:AB: Ataletsel lm Birimi ANS: Ataletsel Navigasyon Sistemi KKS: Kresel Konumlama Sistemi TERCOM: Terrain Contour Matching DTED: Digital Terrain Elevation Data WMM: World Magnetic Model 1. GR Seyrsefersistemlerininamactaklolduuplatformunuzaydakikonumunu takipetmekveplatformunkontroledilebilmesiiingereklihz,ynelimgibi deikenlerintakipedilmesidir.Tarihinilkzamanlarndanberikonumve ynelimsaptamaknemliolmutur.Zamanlaseyrseferamalkullanlan alglayclarokgelimiveeitlilikgstermitir.Bueitlilieramen kullanlan alglayclarn farkl gl ve zayf yanlar bulunmaktadr. Bu nedenle herhangi bir uygulamada kullanlacak seyrsefer yntemini belirlemeden nce uygunluunundeerlendirilmesigerekir.Bubildirideseyrsefersistemleri genelolarakincelenmivekarlatrmalaryaplmtr.Buradaengenel kullanlanseyrsefersistemleriyeralmaktadr,ancakburadayeralmasada zellikle farkl platformlar iin zel seyrsefer alglayclar bulunmaktadr. 2. TARHTE LK KULLANILAN SEYRSEFER YNTEMLER Tarihteilkkullanlanseyrseferyntemleriyldzlarvegneigzlemleme olmutur.zelliklekuzeyyarmkredeKutupyldz,gneyyarmkredeise gneyhac(cruxyldz)yntayinindekullanlmtr.Ancakbuyntemlerin kullanlabilmesi havann ak olmasna baldr. Daha sonra 1100lerde inlilerin pusulay kefetmesi ve 1300lerde Avrupada pusulannkullanlmaskuzeyynnnsrekli takipedilebilmesinisalamtr. Busayedeanakaradanokdahauzakkaraparalarnnkefimmkn olmutur.Dahadetaylharitalarretilmivednyannhertarafdaha ulalabilir olmutur. 3. ATALETSEL SEYRSEFER SSTEMLER 1930lardan beri kullanlan en nemli seyrsefer algac ataletsel lerlerdir. Bu lerlereksendeivmeyivednhznlerekseyrseferdeikenlerini hesaplar. Ortogonal olarak yerletirilmi 3 dnler ve 3 ivmelerden oluan yapyaAtaletsellmbirimidenir.lmlerataletselolduuiindardan kartrlmasnaimkanyoktur.Ayrcaseyrseferdeikenleriyksekhzda hesaplanabildiinden platformun kontrolnde kullanlabilir. lk kan ataletsel seyrsefer sistemlerinde lerler emberi bir yapya konarak ynelimlerinindnyayagresabitkalmassalanmtr.Dnlerdengelen SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 41 verilereuygunekildeemberlerdndrlerekdnyayagreynelimihep sabit kalr. vmelerden gelen bilgiler de srekli toplanarak dnya zerindeki konum takip edilir.Daha sonra hesaplama kapasitesinin artmasylagvdeye bal platformla beraber dnen ABler kullanlmaya balanmtr. Ataletselseyrsefersistemininanaparalardnlerveivmelerlerdir.3 eksenli ivmeler ve dn ler blouna ataletsel lm birimi (AB) denir. Bu lerler isimlerinden de anlald gibi yksek frekansta platformun dnlerini ve ivmelerini alglarlar.Ancak konum hesaplamak iin bu lmlerinentegrali alndndanhatalar srekli toplanr. Bu da zamanla hatannartmasna sebep olur([2]).Ataletselseyrsefersisteminileyiiekil1degsterilmitir. Yapdananlalacagibiivmevednzerindekihatalarherhangibirgeri beslemeolmadiinsreklitoplanr;buyzdenkonum,hzveynelim zerindekihatalarsrekliartar.okyksekkaliteliABbloukullanlarak hataartokyavalatlabilirancakyokedilemez.Bunedenlegnmzde ANS konumbelirlemesi yapabilen baka bir sistemlebirletirilerek kullanlr. ekil 1-Ataletsel seyrsefer sinyal ileme emas ANSdeseyrseferdeikenleriABsreklitoplanarakoluturulur.Bu nedenle ilk ynelimin, ilk hzn ve ilk konumun bilinmesi gerekir. Bu ilklendirme iin referans baka bir sistem kullanlmas gerekir. Eer sistemin takl olduu platform balangta sabitse, ynelim ve hz ilklemek iin sfr hz gncelleme de kullanlabilir. 4. YERYZ REFERANSLI NAVGASYON SSTEMLER Ataletselseyrsefersistemlerinidesteklemekiin1960lardanberiyeryz referanslseyrsefersistemlerizerindedeallmtr.Buyntemtemel olaraksabitykseklikteuanbirplatformunradaraltimetreileyeryznden ykseklik lmne ve bunu DTED (Digital Terrain Elevation Data) haritalarla karlatrlmasnadayanr.AyrcaANSokhassasdeilisebarometrik SAVTEK 2008, SAVUNMA TEKNOLOJLER KONGRES 26-27 Haziran 2008, ODT, Ankara 42 altimetredekullanmakgerekir.EnnemlibilinenalgoritmalarTERCOM, SITAN ve TERPROM dur ([1]). TERCOM(ng.TerrainContourMatching)algoritmasuanbirplatformun zerindeutuuyzeyegrehangikonumdaolduunutespitetmektedir. TERCOMkorelasyontabanlbiryntemlekaydedilmiharitaverileriyle, alglayclarnlmlerinikarlatrarakplatformunharitazerindeki konumunu bulmaktadr. Kaydedilmi harita verileri genellikle DTED formatnda olmaktadr.Kullanlanalglayclariseyeryzndenyksekliklenbir altimetre(rada