S‹YAS‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹ · Yunan dünyas›ndan bafllayarak Bat› siyasi düflüncesinin izini süren bu metin, ayn› dönemde bu dünyada gerçekleflen siyasal

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2870

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1827

S‹YAS‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹

YazarlarProf.Dr. Ayhan YALÇINKAYA (Ünite 1-4)

Prof.Dr. Mehmet Ali A⁄AO⁄ULLARI (Ünite 5-8)

EditörProf.Dr. Mehmet Ali A⁄AO⁄ULLARI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay

Yrd.Doç.Dr. Nuran Öztürk Baflp›nar

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Dilek K›lb›y›k

Funda GürbüzGözde Metin

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Siyasi Düflünceler Tarihi

ISBN 978-975-06-1533-7

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Antik Yunan: Yurttafl ve ‹ktidar............................................. 2ANT‹K YUNAN, POL‹S VE S‹YASET............................................................ 3Polis’lerin Temel Özellikleri ......................................................................... 4

Demokrasi Mücadeleleri ve Polis: Atina Örne¤i ................................... 5Yurttafll›¤›n Anlam› ve Boyutlar› ............................................................ 8

Atina’da Demokrasi Sorunu.......................................................................... 8POL‹S’TE S‹YASAL DÜfiÜNCEN‹N ÖNCÜLER‹............................................ 9Sofist Düflünce............................................................................................... 10Sokrates ve Polis ........................................................................................... 11PLATON: ‹Y‹ YURTTAfi, ‹Y‹ DEVLET.......................................................... 12Do¤al Bir Varl›k Olarak Devlet ve ‹nsan .................................................... 13‹deal Devlet ................................................................................................... 15Filozofun Gücü.............................................................................................. 16

Kral Olarak Filozofun Portresi................................................................ 17‹kinci En ‹yi Yönetim.................................................................................... 18Yasaya ‹taatin Araçlar› ve Siyasal Kurumlar ................................................ 19AR‹STOTELES: DEVLET, EN YÜKSEK ‹Y‹ ................................................... 20‹nsan ve Siyaset: Zoon Politikon.................................................................. 21Devletin Dire¤i: Adalet ................................................................................. 22Yönetim Biçimleri ......................................................................................... 23Politeia: En ‹yi Yönetim................................................................................ 24Devrimler Kuram›: Statis ............................................................................... 25Aristoteles ve Polis’in Sonu .......................................................................... 27Özet ............................................................................................................... 30Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 32Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 33Okuma Parças› ........................................................................................... .. 33Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 34S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 34Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 35

‹ktidar›n Evrenselli¤inden Parçalanm›fl ‹ktidara: Roma ve Orta Ça¤................................................................... 36

ROMA DÜNYASINDA S‹YASAL DÜfiÜNCE................................................. 37Krall›ktan ‹mparatorlu¤a Roma’da Siyaset ................................................... 37

Krall›¤›n Miras› ve Cumhuriyet............................................................... 37Polybios: Bir Cumhuriyet Düflünürü...................................................... 39Cumhuriyetin Krizi .................................................................................. 40Cumhuriyet Yolunda Monarfliye Do¤ru: Cicero.................................... 42

Principatus’tan Dominatus’a Roma’da Siyaset ............................................. 44Siyasal Düflüncenin Kan Kayb› ve Seneca ............................................ 45

HR‹ST‹YANLIK TAR‹H SAHNES‹NDE .......................................................... 47‹sa ve Pavlus: Din, Dünya ve Siyaset .......................................................... 48

Augustinus: ‹ki Ayr› “Devlet” ................................................................. 51‹KT‹DARIN PARÇALANMASI: ORTA ÇA⁄IN DO⁄UfiU.............................. 52Kilise’nin Çözüm Aray›fl› ............................................................................... 52Feodalite: Siyasal Geliflmeler ........................................................................ 53

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Yeni Avrupa ............................................................................................ 53Feodal Toplumun Özellikleri ................................................................. 54

Feodalite: Kilise ve Siyasal Düflünce............................................................ 56DEVLET KARfiISINDA K‹L‹SE....................................................................... 57‹ki K›l›ç Kuram› ............................................................................................. 57Salisburyli John.............................................................................................. 57Aquinumlu Thomas: Kilise’nin Il›ml› Üstünlü¤ü ......................................... 59

‹nsan: Siyasal ve Toplumsal Hayvan ..................................................... 59Yasa, Devlet ve Kilise ............................................................................. 60

Özet................................................................................................................ 63Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 65Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 66Okuma Parças› .............................................................................................. 66Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 66S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 67Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 67

Sorgulanan Dinsel ‹ktidar ve Prens ....................................... 68KRALLIKLAR VE K‹L‹SE ARASINDA ‹KT‹DAR SAVAfiLARI ........................ 69Taraflar›n Üstünlük ‹ddialar›......................................................................... 71

Papal›k’›n Savlar› ..................................................................................... 71Krall›k Yanl›lar›n›n Savlar› ...................................................................... 71

Çat›flma Ortam›nda ‹mparatorlar .................................................................. 73KRALLIK ‹KT‹DARININ BA⁄IMSIZLI⁄I VE ÜSTÜNLÜ⁄Ü ......................... 73‹mparatorluk ya da Monarflinin Evrenselli¤i: Dante ................................... 74

Dünyevi Düzen ‹çin Monarfli ................................................................. 74Otorite: Tanr›’dan m›, Papa’dan m›? ...................................................... 74

Dinsel ve Dünyevi ‹ktidar›n S›n›rlar›: Ockhaml› William ........................... 75S›n›rl› Dünyevi ‹ktidar............................................................................. 75S›n›rl› Dinsel ‹ktidar ................................................................................ 75

Krall›k ‹ktidar›n›n Üstünlü¤ü: Padoval› Marsilius........................................ 76Toplumun Mükemmelli¤i ya da Civitas................................................. 76Yasalar ve Krall›k ‹ktidar›n›n Meflrulu¤u ............................................... 78Dünyevi ‹ktidara Ba¤l› Kilise.................................................................. 78

YEN‹ AVRUPA’YA DO⁄RU: RÖNESANS VE REFORM............................... 79Kilise’nin Krizi ............................................................................................... 80Ulusal Kiliselerin Belirifli ............................................................................... 81Yenilenmenin ‹ki Yüzü................................................................................. 81Reformun Öncüleri: Luther, Münzer, Calvin ............................................... 83

Luther, Kilise, Din ve Siyaset ................................................................. 83Münzer ve Köylü Ayaklanmalar›............................................................ 84Calvin ve Dünyan›n Dine Uydurulmas›................................................. 86

MACH‹AVELL‹: S‹YASETE YEN‹ B‹R YAKLAfiIM........................................ 88Siyaset Bilimi ya da ‹ktidar Sanat›................................................................ 88

‹ktidar›n Do¤all›¤› ve Zorunlulu¤u ........................................................ 89‹ktidar ‹çin Do¤ru Araçlar ...................................................................... 89Savafl›n Kaç›n›lmazl›¤›............................................................................. 90

Kilise, Ulusal Din ve Siyaset......................................................................... 91Cumhuriyet: Karma Yönetim.................................................................. 92

Machiavelli’nin Makyavelizmi....................................................................... 93Özet ............................................................................................................... 94

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 95Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 96Okuma Parças› ........................................................................................... .. 96Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 97S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 97Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 98

16. Yüzy›l Devlet Düflüncesi ................................................... 100ÜTOPYACI DÜfiÜNCE: YEN‹ B‹R S‹YASET ARAYIfiI................................. 101Thomas More ve Utopia ............................................................................... 101Ütopya ve Utopia .......................................................................................... 103Utopia: Yeni Bir Toplum, Yeni Bir Siyaset ................................................. 104GÖNÜLLÜ KULLUK VE ÉTIENNE DE LA BOÉTIE ..................................... 108Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev ................................................................... 108Devletin Tiranl›¤›, Tiranl›¤›n Devleti............................................................ 109Kulluk Arzusu................................................................................................ 111MONARKOMAKLAR: KRALLIK “‹Y‹”, T‹RANLIK “KÖTÜ” ......................... 113Monarkomaklar’›n Temel Görüflleri ............................................................. 114JEAN BOD‹N VE EGEMENL‹K ..................................................................... 116Bodin’e Göre Devlet ..................................................................................... 117Bodin’e Göre Egemenlik .............................................................................. 118

Egemenlik: Mutlakt›r ............................................................................... 118Egemenlik: Süreklidir.............................................................................. 119Egemenlik: Birdir, Bölünemez, Devredilemez ...................................... 119

Egemenlik: Mutlak Ama S›n›rl› ..................................................................... 120Egemenlik ve Meflruluk ................................................................................ 120Bodin’in Etkisi ............................................................................................... 121Özet................................................................................................................ 123Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 124Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 125Okuma Parças› .............................................................................................. 125Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 126S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 126Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127

17. Yüzy›l ‹ngiliz Devrimleri: Modern DevletinBiçimlenifli..................................................................................128

THOMAS HOBBES: ÖLÜMLÜ TANRI .......................................................... 1291640 ‹ngiliz Devrimi...................................................................................... 129Devletten Önceki Ortam............................................................................... 130

‹nsan Do¤as›............................................................................................ 131Do¤a Durumu ......................................................................................... 131

Yarat›lan Devlet............................................................................................. 133Toplum Sözleflmesi ................................................................................. 133Egemenlik ve Egemen Güç .................................................................... 135

Devletin Kapsam› ve ‹flleyifli ........................................................................ 136Egemenin Di¤er Haklar› ......................................................................... 136Egemenin Görevleri ve “S›n›r›” .............................................................. 137Devlet-Birey ‹liflkisi ................................................................................. 138

Otoriter Modern Devlet ................................................................................ 139JOHN LOCKE: S‹YASAL L‹BERAL‹ZM.......................................................... 140

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

1688 ‹ngiliz Devrimi...................................................................................... 140‹ki Devrim Aras›ndaki Siyasal Düflünceler .................................................. 141

Düzleyiciler.............................................................................................. 141Kaz›c›lar ................................................................................................... 142

Devletten Önceki Ortam............................................................................... 142Yarat›lan Devlet............................................................................................. 143

Toplum Sözleflmesi ................................................................................. 144S›n›rl› Siyasal Yönetim ............................................................................ 144Direnme Hakk›........................................................................................ 146

Liberal Modern Devlet .................................................................................. 147Özet ............................................................................................................... 149Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 151Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 152Okuma Parças› ........................................................................................... .. 153Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 153S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 154Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 155

Ayd›nlanma ve Akl›n ‹ktidar›.................................................. 156AYDINLANMANIN ÖNCÜLER‹NDEN B‹R‹: SP‹NOZA................................ 157‹nsan Do¤as› ve Özgürlük............................................................................ 157Do¤a Durumu ve Sözleflme.......................................................................... 158Özgürlükçü Siyasal Toplum ......................................................................... 158Bireysel Özgürlükler ve S›n›rlar› .................................................................. 159AYDINLANMANIN ANLAMI ......................................................................... 160AYDINLANMADA AKIL VE E⁄‹T‹M ............................................................ 163Akla Duyulan Güven .................................................................................... 163‹lerleme ‹nanc›............................................................................................... 164E¤itim Fetiflizmi ............................................................................................. 164AYDINLANMANIN TOPLUMSAL HEDEFLER‹ ............................................. 166Mutluluk ya da Ahlakl› Toplum ................................................................... 166Do¤al Hukuk ve Bar›fl .................................................................................. 167Özgürlük ........................................................................................................ 168Eflitlik.............................................................................................................. 169Din ve Toplum.............................................................................................. 170AYDINLANMANIN S‹YASAL ÖNER‹LER‹ ................................................... 172Reformcu Yaklafl›m ve Reformlar................................................................. 173Ayd›n Despotizmi.......................................................................................... 174Liberal Siyasal Düzen.................................................................................... 175Özet................................................................................................................ 178Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 180Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 181Okuma Parças› .............................................................................................. 181Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 182S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 182Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 183

Siyasal Dengeden Halk›n Egemenli¤ine ................................ 184MONTESQU‹EU: S‹YASAL DENGE .............................................................. 185Fransa’n›n Siyasal Yap›s› ve Aristokratik Aray›fllar...................................... 185Yasalar›n ve Siyasetin Çözümlenmesi.......................................................... 187

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Yönetim Biçimleri ......................................................................................... 188Cumhuriyet .............................................................................................. 188Monarfli .................................................................................................... 189Despotluk ................................................................................................ 190

Güçler Ayr›m› Kuram›................................................................................... 191Güçlerin Biçimlenifli ve ‹liflkileri ............................................................ 191Güçler Ayr›m›n›n Toplumsal ve Siyasal Anlam›.................................... 192

ROUSSEAU: HALKIN EGEMENL‹⁄‹ ............................................................. 194Do¤a Durumundan Topluma ....................................................................... 195Toplum Sözleflmesi ....................................................................................... 196Genel ‹rade.................................................................................................... 197Egemenlik ve Devlet Düzeni........................................................................ 198Yurttafll›k Bilinci ............................................................................................ 200Özgürlük Sorunsal›........................................................................................ 201Leviathan ile Özdeflleflmifl Halk ................................................................... 203Özet ............................................................................................................... 205Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 207Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 208Okuma Parças› ........................................................................................... .. 208Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 209S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 209Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 210

Frans›z Devrimi: Ulus-Devlet ................................................. 212S‹EYÈS VE ULUSAL EGEMENL‹K................................................................. 2131789-1792: ARAYIfi ‹Ç‹NDEK‹ DEVR‹M....................................................... 215Dönemin Önemli Siyasal Olaylar› ................................................................ 215‹nsan Haklar›ndan Yurttafl Haklar›na........................................................... 216Ulusal Birlik ve Egemenlik Sorunsal›........................................................... 218Krall›ktan Cumhuriyete ................................................................................. 2201792-1794: JAKOBEN DEVR‹M..................................................................... 221Dönemin Önemli Siyasal Olaylar› ................................................................ 221Jakobenizm .................................................................................................... 222Dinsel Alan›n Düzenlenmesi ........................................................................ 223Halkç›l›k Söylemi .......................................................................................... 225Egemenli¤in Kullan›m›.................................................................................. 226Özgürlü¤ün Despotizmi................................................................................ 227Yeniden Yarat›lan Halk................................................................................. 229Devrimden Kültür Devrimine....................................................................... 231Özet................................................................................................................ 233Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 235Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 236Okuma Parças› .............................................................................................. 237Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 237S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 238Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 239

Sözlük ................................................................................... 241

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Önsöz

‹çinde bulundu¤umuz dünyay› ve toplumumuzu çözümleyebilmek için, art›k

her fleyden daha çok siyasetin dilini, temel terimlerini ve kavramlar›n› bilmeye ge-

reksinimimiz var. Bafl döndürücü bir biçimde de¤iflen dünyam›zda, bu gereksini-

mimizin de h›zla artt›¤› bir gerçek. Bu de¤iflim ve dönüflüm süreci, siyasal alana

iliflkin bilgilerimizi sürekli güncelleme gereksinimini do¤ursa da, ayn› zamanda

bu alana iliflkin tarihsel arka plan›n, kavramlar›n geçirdi¤i tarihsel de¤iflimin ve bu

de¤iflimi zorlayan tarihsel-kurumsal geliflmelerin de fark›nda olmay› gerektiriyor.

Aksi hâlde, bu h›zl› de¤iflim süreci içinde, kullan›lan kavramlar›n ve terimlerin

hiçbir fley iletmeme, bofl söze dönüflme gibi bir tehlikesi var. Bu bak›mdan, siya-

sal alana iliflkin düflüncelerin ve çözümlemelerin tarihini bilmek, mevcut dönüflü-

mü anlamland›rmak bak›m›ndan daha da acil hâle geliyor.

Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi ö¤rencileri için haz›rlanan bu ki-

tap, ö¤rencilerin bu acil gereksinimini gidermeye dönük olarak düzenlendi. Antik

Yunan dünyas›ndan bafllayarak Bat› siyasi düflüncesinin izini süren bu metin, ayn›

dönemde bu dünyada gerçekleflen siyasal de¤iflimleri, kurumsal, toplumsal ve din-

sel alt üst olufllar›, s›n›f mücadelelerini ve bu süreç içinde ortaya konan siyasal dü-

flüncelerin mahiyetiyle beslendi¤i arka plan› okuruna h›zl›ca sunmay› amaçl›yor.

Her ne kadar çok farkl› yerlerden ve bak›fl aç›lar›ndan a¤›r biçimde elefltirili-

yor olsa da, günümüzde en önemli siyasal aktörün ulus-devlet oldu¤unu söyleye-

biliriz. Bu bak›mdan, içinde yaflad›¤›m›z dünyada ulus-devleti ihmal ederek her-

hangi bir siyasal geliflmeyi çözümlemek mümkün de¤ildir. Ulus-devletin gerek

mahiyetini ve gerekse bugünkü konumlan›fl›n› anlamak ise, onun tarihini ve bu

tarih içinde gelifltirilmifl siyasal kuramlar› ve yaklafl›mlar› bilmekle mümkündür.

Bu ba¤lamda, elinizdeki kitap, siyasi düflüncenin tarihi olarak ulus-devlete de¤in

gelifltirilmifl kuramlar› ve düflünceleri kabul etmektedir. Bu nedenle de ulus-dev-

letin geri dönüflsüz bir biçimde tarih sahnesine ç›kt›¤›n›n onaylanmas› olarak

Frans›z Devrimi’yle birlikte tamamlanmaktad›r. Frans›z Devrimi’nin ard›ndan, siya-

si düflünce, geliflimini yo¤un bir biçimde sürdürmüfltür. Ama devrim sonras› gelifl-

tirilen bu düflünceler art›k moderndir. Bu nedenle kitap Antik Yunan dünyas›yla

bafllay›p Frans›z Devrimi’yle bitmektedir.

Bu kitapla güdülen amaç, siyasi düflünceye iliflkin bilgi, yorum, tart›flma, dü-

flünce, görüfl birikimini (zaten gerçeklefltirilmesi mümkün olmayan) tüketici bir bi-

çimde takdim etmek de¤ildir. Amaç, siyasi düflünce bak›m›ndan ö¤rencilere temel

nitelikte bir bak›fl aç›s› kazand›rmak ve bu bak›fl aç›s› çerçevesinde, tüm geliflme-

leri kufl bak›fl› görebilecek bir olanak yaratmakt›r. Bu nedenle ele al›nan konula-

r›n en temel ve en genel çerçeveleriyle yetinilmifl; ancak ö¤rencilerin ilgili duya-

bilecekleri özel alanlarda yo¤unlaflmalar›n› teflvik etmek için çeflitli yan bilgilerin

sunulmas›ndan da kaç›n›lmam›flt›r.

Kitap, Antik Yunan dünyas›nda siyasetin ve insan›n siyasal varl›¤›n›n ne anla-

ma geldi¤ini; bu anlam›n hangi tarihsel–toplumsal geliflmeler ›fl›¤›nda ele al›nma-

s› gerekti¤ini ve bu geliflmeleri çözümlemeye dönük ne gibi kuramlar ortaya at›l-

Önsözviii

d›¤›n› sunarak bafllar; Antik dünyan›n di¤er büyük parças› olan Roma uygarl›¤›n-

daki siyasal, düflünsel geliflmelerle sürer. Yunan ve Roma dünyas›n›n uzun yüzy›l-

lara yay›lan çöküflüyle birlikte, önemli bir güç olarak Hristiyanl›¤›n tarih sahnesi-

ne ç›k›fl›na tan›k olunur. Hristiyanl›k, üzerinde yükseldi¤i Yunan ve Roma miras›-

n› dinsellefltirerek yavafl yavafl yay›lm›fl ve nihayet Roma Kilisesi siyasal iktidara

talip olacak kadar güç biriktirmeyi baflarm›flt›r. Ama bu, ayn› zamanda, dünden

bugüne sürüp gelen ac› verici bir baflka geliflmeyi, gerek topluluklar içinde, gerek

uluslararas› planda din savafllar›n› da do¤urmufltur. Din savafllar›yla dekore edil-

mifl tarih sahnesinde, Papal›k siyasal iktidar› talep ederken onu kontrol etmeye

çal›flan ve siyasal iktidar› paylaflmay› reddeden dünyevi iktidarlar, yani krall›klar

ve imparatorluklar, adeta ölümüne bir mücadeleye giriflmifllerdir. Bu mücadele,

belki de beklenebilece¤i gibi, dinin de¤iflimini, reforma u¤rat›lmas›n›; bu da bu

reforma u¤ram›fl dinselli¤in yeni bir kültürel dünyay› haz›rlamas›n› sa¤lam›flt›r.

Ulus-devlete giden yol, bu bak›mdan en genifl anlam›yla din savafllar›n›n tafl-

lar›yla döflenmifltir. Ancak kuflkusuz ayn› süreç, hem Papal›k, hem dönemin ha-

kim s›n›flar› taraf›ndan ezilen ve sömürülen büyük köylü y›¤›nlar›n›n mücadelele-

rinin de tarihidir. Her ne kadar bu y›¤›nlar yürüttükleri savafltan yenilgiyle ç›km›fl

olsalar da farkl› bir din anlay›fl›n› harekete geçirerek hem dinin yenilenmesine,

hem de laik iktidar›n biçimlenmesine büyük bir katk›da bulunmufllard›r.

Nihayet, özellikle Machiavelli’yle birlikte, dinin büyük gölgesi siyasi düflünce-

nin üzerinden kalkmaya bafllam›fl ve devlet ya da siyasal toplum, din d›fl› anlay›fl-

larla ve din d›fl› temeller üzerinde de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. Bu ayn› zaman-

da, bir anlamda, art›k devletin rüfltünü ispat etti¤inin kan›t›d›r da. Bodin ve Hob-

bes’un siyasal kavray›fl› bunun doruk noktas›d›r. Ama bu andan itibaren toplu-

mun varl›¤› devletin varl›¤›ndan ayr› düflünülmeye bafllanacak ve devletin kendi-

sinin toplum için bir tehdit oluflturabilece¤i kabulüyle siyasal iktidar›n s›n›rland›-

r›lmas› çabalar› da gündeme gelecektir. Ayn› süreç içinde devlet a¤›r bir biçimde

elefltirilecek, hatta devletin varl›¤› -biçimi ne olursa olsun- kölelik olarak okuna-

cak, devletsiz toplum hayalleri kurulacakt›r. ‹flte bu gerilimlerle yüklü düflünsel

dünyada, Ayd›nlanmac›lar, Rousseau ve geçmiflin büyük miras›na yaslanan siyasal

düflünce, ulus-devleti formüle etmeye varacak yolu haz›rlamaya giriflecektir. Bu

yolda son tu¤lay› ise büyük Frans›z devrimcileri, Jakobenler koyacakt›r.

Bu kitap Anadolu Üniversitesi Aç›k Ö¤retim Fakültesi ile siyasi düflünce ala-

n›nda büyük bir birikime sahip Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin

verimli iflbirli¤inin sonucudur. Umar›z ki her iki taraf›n da içtenlikle arzu etti¤i gi-

bi, siyasi düflünce alan›na yeni ad›m atan ö¤rencilerimizin gereksinimlerine uygun

bir metin ortaya ç›km›flt›r.

Editör

Prof.Dr. Mehmet Ali A⁄AO⁄ULLARI

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyasal düflüncenin temel kavramlar›n›n tarihsel geliflimini aç›klayabilecek,Antik Yunan’da siyasal düflüncenin öncülerini karfl›laflt›rmal› olarak de¤er-lendirebilecek,Platon’un devlet kuram›n›n esaslar›n› ve bu do¤rultuda tasarlanan ideal dev-letin temel özelliklerini çözümleyebilecek,Aristoteles’in siyasal yaklafl›m›n›n Platon’dan farkl›l›klar›n› karfl›laflt›rabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Aristokrasi• Demokrasi• Demos• ‹deal Devlet

• Polis• Politeia• Yasa• Yurttafll›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

Siyasi DüflüncelerTarihi

Antik Yunan:Yurttafl ve ‹ktidar

• ANT‹K YUNAN, POL‹S VE S‹YASET• POL‹S’TE S‹YASAL DÜfiÜNCEN‹N

ÖNCÜLER‹• PLATON: ‹Y‹ YURTTAfi, ‹Y‹ DEVLET• AR‹STOTELES: DEVLET, EN YÜKSEK ‹Y‹

1S‹YAS‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹

ANT‹K YUNAN, POL‹S VE S‹YASETAntik Yunan dünyas› günümüzde de yayg›n olarak kullan›lan birçok siyasal kav-ram›n ana yurdudur. Bunlara örnek olarak “politika, demokrasi, oligarfli, tiranl›k”gibi kavramlar ve terimler say›labilir. En baflta politika terimi gelmek üzere, birçokterimin Antik Yunan uygarl›¤›ndan bize miras kalmas›, elbette Antik Yunan’danönce siyaset ya da siyasal düflünce yoktur demek de¤ildir. Siyaset, insanlar›n top-luluk olarak yaflad›klar› her dönemde ve her co¤rafya parças›nda karfl›m›za ç›kar.Bu yan›yla evrensel bir olgudur; yani tek bir uygarl›kla, tek bir dönemle s›n›rlan-d›r›lamaz. Antik Yunan dünyas›n›n özgünlü¤ü, biraz da siyasal düflünce disipliniy-le modern siyaset biliminin kendisine kaynak olarak bu uygarl›¤› seçmesiyle ilgili-dir. Gerçekten de bugün özellikle Bat› siyasal düflüncesinin tarihi söz konusu ol-du¤unda bafllang›ç noktas› olarak Antik Yunan uygarl›¤› akla gelir.

Siyasal düflünce bak›m›ndan Antik Yunan dünyas›ndan söz etti¤imizde özellik-le belirli bir co¤rafyadan söz ediyoruz. Günümüz dünyas›na uyarlayarak belirtilir-se bugünkü Anadolu ya da Küçük Asya’n›n Ege bölgesi diye bildi¤imiz bölgesininbat› fleridiyle (eski ad›yla ‹yonya) Akdeniz bölgesi olarak bildi¤imiz bölgenin özel-likle yine bat›s› hemen akla gelmelidir. Devamla, bugünkü Yunan yar›madas› veyine bugünkü ‹talya yar›madas›n›n güney ve do¤u bölgeleri ve Ege adalar› bu kap-samdad›r. Antik Yunan uygarl›¤›, say›lan bu bölgelerde, birbirinden özerk, kendi-ne yeterli siyasal birimler olarak kent devletleri ya da polis ’ler biçiminde kendinigösterir. Bu nedenle siyasal düflünce denildi¤inde Antik Yunan’› niteleyen temelsözcük polis sözcü¤üdür. Bu bak›mdan siyaseti ve siyasal düflünceyi anlayabilmekiçin öncelikle polis’in anlafl›lmas› gerekir.

Polis sözcü¤ü “polis’e ait ifller, güçler” anlam›nda politika sözcü¤ünün kayna-¤›nda yer al›r. Ancak sözcük farkl› dillerde farkl› biçimlerde karfl›lanm›flt›r. Örne-¤in Latincede polis için site ya da civitas terimleri kullan›lmaktad›r. Türkçe’de isepolis için kent devleti ya da flehir devleti terimleri kullan›l›r. Yani polis yaln›zca biryerleflim birimini, bir co¤rafya parças›n› ifade etmemektedir. Polis apaç›k bir siya-sal varl›kt›r. Ancak polis’i tek bafl›na devlet sözcü¤üyle de karfl›lamamak gerekir.Çünkü bir siyasal örgütlenme biçimi olarak bizim modern anlamda kavrad›¤›m›zdevlet ile polis birbirleriyle iliflkili olsa da bir ve ayn› fley de¤ildir. Polis’in varl›¤›,orada yaflayan yurttafl için onu gerçek anlamda insan hâline getiren do¤al ya dakutsal bir varl›kt›r. Öyle ki polis ’i do¤al ya da kutsal bir varl›k olarak görmeyen,onu insan yap›s› bir ürün gibi kabul eden düflünürler bile, polis’in varl›¤›n› insan›n

Antik Yunan: Yurttafl ve‹ktidar

varl›¤›ndan ayr› düflünmezler. Oysa biz bugün, bir devletin yurttafl› olsak da, ken-di varl›¤›m›z› devletten ayr› düflünebiliyoruz ve devleti sorgulayabiliyoruz. O hâl-de bafll› bafl›na siyasal bir kavram olarak polis ’in anlafl›lmas›, ayn› zamanda siyasaldüflüncenin temel kavramlar›n›n anlafl›lmas› için girifl mahiyetindedir. Bu merkezîönemi ve özgünlü¤ü nedeniyle, baflka sözcüklerle kar›flt›r›lmas›n diye bu kitaptapolis sözcü¤ü, hep italik olarak yer alacakt›r. Oysa polis sözcü¤ü polis ’lerin tarihsahnesine ç›kt›¤› ilk dönemlerde yaln›zca “yüksek kent” ya da “tepedeki kent”i ifa-de ederdi. Yüksek kent, kimi polis’lerde görülen, kentin tap›nma merkezlerinin bu-lundu¤u yerdi. Kentin bu bölümüne akropolis de denirdi.

‹Ö VIII. yüzy›l polis’lerin h›zla flekillendi¤i yüzy›ld›r. Bu yüzy›lda ticaret canlan-m›fl, kabile üyelerini birbirine ba¤layan soy ba¤lar› çözülmüfl, topraklar art›k kabi-lelerin ortak mal› olmaktan ç›karak özel ellerde toplanmaya bafllam›flt›r. Ayn› flekil-de, kabilelerde farkl› roller ve ifllevler üstlenenler kendilerini do¤ufltan, soydan ay-r›cal›kl› bir s›n›f, aristokrasi olarak örgütlemeyi ve bu üstünlü¤ü kabul ettirmeyibaflarm›fllard›. Köy topluluklar›nda topraklar›n› kaybedenler ticaretin merkezlerineakt›kça pazar merkezli olarak polis’ler oluflmaya bafllam›flt›.

Antik Yunan uygarl›¤›n›n ‹Ö IX. ve VIII. yüzy›llar› için bafll›ca bilgi kayna¤›m›z Home-ros’tur. Bunun için Homeros ’un ‹lyada (çev. A. Kadir-A. Erhat, ‹stanbul: Can Yay›nlar›,1999) ve Odysseia (çev: A. C. Emre, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, 1971) adl› yap›tlar›nabakabilirsiniz.

Daha do¤uflunda, polis’lerin temelinde eflitsizlik vard›. Bunun en önemli göster-gesi kölelerdir. Kölelik bafllang›çta topluluklararas› savafllar sayesinde varolmufltur.Ama giderek borç köleli¤i denilen biçim yayg›nlaflm›flt›r. Yani yoksullar›n kendile-rini ya da aile efrad›n› borçlar›na karfl›l›k teminat olarak göstermesi ve borcunödenmemesi hâlinde borçlunun ya da teminat olanlar›n kölelefltirilmesi. Bu gelifl-melerin tan›¤› da yine bir Yunan flairi Hesiodos’tur.

Polis’lerin Temel Özellikleri‹lk polis’ler az geliflmifl yerleflim yerleriydi. Küçük köylere da¤›lm›fl, tar›m yerleflim-leri olmaktan öteye gitmiyorlard›. Ama geliflme düzeyleri de birbirinden farkl›yd›.Buna en iyi örnek Antik Yunan dünyas›n›n en önemli polislerinden biri olan Spar-ta ve Atina’d›r. Sparta bütün önemine karfl›n, hep küçük köyler toplulu¤u olarakkalm›flt›. Oysa di¤er önemli polis olan Atina bir köyler toplulu¤u olman›n çok öte-sine geçmiflti. Bu iki önemli polis de di¤er tüm polis’ler gibi asl›nda küçük siyasalbirimlerdi. Sparta, en büyük polis ’lerden biri say›lsa da topu topu 8000 km2 civa-r›ndayd›. Atina ise 2800 km2 büyüklü¤ündeydi. Bir ada üzerindeki Delos polis’inintoplam yüzölçümü ise 5.5 km2 den ibaretti. Polis’lerin yüzölçümleri küçük olunca,elbette nüfuslar› da pek fazla de¤ildi. Bu küçük ölçekli yerleflimler siyasal ifllevlerbak›m›ndan çeflitli avantajlar da sa¤l›yordu. Örne¤in Antik Yunan’›n günümüze enönemli miras› say›labilecek do¤rudan demokrasi fikri, biraz da varl›¤›n› bu kü-çük ölçeklere borçluydu. Bu bak›mdan polis’ler asl›nda az say›da yurttafl›n olufltur-du¤u bir bütünlükten baflka bir fley say›lmayabilir.

Polis’lerin yurttafllar›n varl›¤›ndan ve dininden ayr› bir dini, yurttafllar›n savaflzaman› silahlanarak oluflturdu¤u ordudan baflka bir ordusu, ayn› flekilde yurttaflla-r›n sahip oldu¤u siyasal anlam ve varl›¤› d›fl›nda bir siyasal anlam ve varl›¤› yok-tur. Buna karfl›n, yine de polis, yurttafllar›n matematiksel toplam›ndan ibaret say›l-mamal›d›r. Yani polis ve yurttafl özdefl de¤ildir. Çünkü, polis nüfusu yaln›zca yurt-

4 Siyasi Düflünceler Tar ih i

Aristokrasi: Birden fazlasoyun bulundu¤u birtoplulukta belirli bir soyun,do¤ufltan, di¤er soylara göreüstün kabul edildi¤i, bunedenle bu soyun iyilik,yetenek, bilgi, beceri, erdem,cesaret vb. bak›mlardanayr›cal›kl› say›lmas›ylayönetme hakk›n›n da bu soytaraf›ndan üstlenildi¤iaz›nl›¤›n yönetimi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Homeros: ‹Ö 850’lerde,Smyrne’de (‹zmir) do¤an veKhios (Sak›z) adas›ndayaflad›¤› san›lan, sözlüdestan gelene¤ini yaz›yageçiren ünlü ozan. Kimisavlara göre böyle bir ozanyoktur ve asl›nda ad› an›laniki eser epik halkflark›lar›ndan baflka bir fleyde¤ildir.

Hesiodos: ‹Ö 700’lerdeyaflad›¤› san›lan, küçükmülk sahibi, yoksul birflairdir. Tanr›lar›n Do¤uflu(Theogonia) d›fl›nda, ‹fller veGünler (Ergakai Hemerai)adl› yap›t›yla tan›n›r. (çev: F.Akderin, ‹stanbul, SosyalYay›nlar›, 2010) Hesiodos,fliirlerinde çal›flma karfl›l›¤›olmayan servete karfl›d›r.‹lgili dönemde çal›flans›n›flar›n hayat›na bir aynatutmay› baflarm›flt›r.

Do¤rudan demokrasi:Yurttafllar›n, günümüzdeoldu¤u gibi, baflkalar›ncatemsil edilmedi¤i, siyasalkararlar›n al›nmas›nda veuygulanmas›nda do¤rudanyer ald›¤›, siyasal olarakgörev alabilme koflullar›nasahip yurttafllar›n aras›ndakura ve benzeri yöntemlerlegörevlilerin belirlendi¤i biryönetim biçimi.

tafllardan ibaret de¤ildir. Aksine, polis’te yurttafl say›s›ndan daha fazla köle ile Yu-nan kökenli ve ayn› dili konufluyor olmas›na karfl›n yurttafll›k haklar›na sahip ol-mayan metoikos ’lar (yabanc›lar) bulunmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n da yurttafl say›l-mad›¤› bilinmektedir. Ama kuflkusuz polis, her bir yurttafl taraf›ndan öncelikle gö-zetilmesi, savunulmas›, u¤runa can verilmesi gereken siyasal varl›kt›r. Modern birifadeyle söylemek gerekirse polis yurttafl için de¤ildir ama yurttafl kesinlikle polisiçindir. Bu bak›mdan kimi modern düflünürler, polis’te yurttafl olman›n temel erde-mini burada bulurlar. Buna göre, yurttafll›k erdemi, yurttafl›n toplulu¤un ya da po-lis’in ç›karlar›n› daima kendi ç›karlar›ndan öncelikle gözetmesidir. Bu bak›mdanyurttafll›k özgeci bir tutumun (fedakarl›¤›n) ad›d›r.

Günümüzde yurttafll›k ço¤unlukla anayasal ba¤larla s›n›rl›d›r ve bununla s›n›rl› olarak an-lam kazan›r. Çünkü yurttafl›n siyasal yaflam d›fl›nda sürdürdü¤ü, siyasal yaflamdan dahaanlaml› görebilece¤i bir özel yaflam› oldu¤u gibi, ayr›ca devlet merkezli olmayan (siviltoplum örgütlerinde karfl›m›za ç›kt›¤› gibi) bir siyasal etkinli¤i de söz konusu olabilir.

Polis’lerin her biri, di¤erlerinden ayr› özerk bir varl›¤a sahiptir. Bu nedenle tü-mü için geçerli ortak, ayn›, somut özelliklerin varl›¤›n› ileri sürmek zordur. Ancak,kesinlikle kabul edilen fley, her bir polis ’in özgün siyasal bir varl›k oluflu d›fl›nda,ayn› zamanda özgün bir askerî, dinî, mimari bütünlü¤e de sahip olmas›d›r. Bu ba-k›mdan en ünlü örnek Atina polisidir. Ayr›ca Atina demokrasinin de befli¤i kabuledilir. Oysa en az Atina kadar ünlü olan bir di¤er polis Sparta’d›r. Ancak, ne yaz›kki Sparta’ya iliflkin yaz›l› kaynak çok fazla de¤ildir ve bunlar da kendileri taraf›n-dan kaleme al›nmam›flt›r.

Sparta’n›n siyasal düflünce bak›m›ndan önemi, toprak mülkiyetini, genel olaraközel mülkiyeti ve buna dayal› yaflam tarz›n› reddeden bir özellik tafl›mas›d›r. Spar-ta’n›n özellikle eflitlikçi ve ortaklaflmac› bir hayat tarz›nda gösterdi¤i ›srar kendisin-den sonra gelen dönemler ve hatta ça¤lar için esin verici niteliktedir. Bu bak›mdanSparta’n›n temel yasas› olan Lykurgos Yasalar›n›n tarihin ilk ve en önemli ütopya-c› metinlerinden oldu¤u da s›kl›kla ileri sürülür. Sparta polis’i, kendi kendine ye-terli ve d›fla kapal› bir toplum olarak kald›kça gücünü ve etkinli¤ini korumay› ba-flarm›fl, hatta bölgesinde biricik güç olmufltur. Ama ‹Ö 431 y›l›nda bafllayan ve 27y›l sürerek ‹Ö 404 y›l›nda Sparta’n›n zaferiyle biten Peloponnesos Savafl›, Spar-ta’n›n kendi içine kapal›, yetinmeci dünyas›n› zenginlikle tan›flt›racak, bu da ken-di içinde eflitsizli¤i keskinlefltirecek ve y›k›l›fl›n› h›zland›racakt›r.

Sparta’n›n toplumsal ve siyasal düzeni için Lykurgos’un Hayat›’na bakabilirsiniz. (Plu-tarkhos, çev: S. Eyubo¤lu-A. Erhat, ‹stanbul: Çan Yay›nlar›, 1967).

Demokrasi Mücadeleleri ve Polis: Atina Örne¤iAtina polis’i Sparta’n›n tersine, ticaret sayesinde zenginleflmifl bir flehirdir. Polis ’insiyasal haklara sahip nüfusu, yani yurttafllar› dört ana s›n›fa ayr›lm›flt›r. Bunlar eu-patrides (iyi do¤mufllar, soylular), geomeres (küçük çiftçiler), demiurgos (zanaat-karlar) ve thetes’ler yani emekçiler, en yoksullard›r. Ayr›ca özgür olmakla birlikteyurttafl olmad›¤›ndan, herhangi bir siyasal hakka sahip olmayan, ço¤unlukla tica-ret ve zanaatla u¤raflan yerleflik yabanc›lar, yani metoikos’lar ve köleler nüfusun di-¤er ana parçalar›n› oluflturmaktad›r. Atina’da ‹Ö VII. yüzy›la gelindi¤inde, krall›ktümüyle tasfiye edilmifltir. Ancak topluluk hâlâ thesmoi ’ye göre, yani tanr›sal kö-kenli, kutsal oldu¤una inan›lan, sözlü, geleneksel yasalara göre yönetilmektedir.

51. Ünite - Ant ik Yunan: Yurt tafl ve ‹kt idar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ancak bu yasalar›n giderek soylular›n elinde tekelleflti¤i ve Atina zenginleflip ge-lifltikçe yeni gereksinimlere karfl›l›k veremedi¤i aç›kt›r. Bunun bir örne¤i ‹Ö 630 y›-l›na do¤ru Atinal› Kylon’un soylular›n iktidar›n› devirerek tiran olma giriflimidir.

Bu giriflim baflar›ya ulaflmam›flt›r ama art›k yeni bir siyasal düzenlemenin gerek-ti¤i anlafl›lm›flt›r. Bunun üzerine ‹Ö 621’de ünlü Drakon yasalar› haz›rlanm›flt›r. Buyasalar asl›nda eski kabile hukukunun soylular›n ç›karlar›na uygun olarak yaz›yageçirilmesinden baflka bir fley de¤ildir. Ama yasan›n yaz›l› hâle gelmesi bile önem-li bir de¤iflimi iflaret etmektedir. Art›k thesmoi yerini, insan yap›s›, yaz›l›, eriflilebi-lir ve tart›fl›labilir, de¤iflime aç›k yasalara, yani nomoi ’ye b›rakmaktad›r. AncakDrakon yasalar› iç kar›fl›kl›klar› ortadan kald›rmaya yetmez; bir baflka yasa yap›c›Solon ‹Ö 594’te görev al›r. Solon öncelikle toplumsal sorunlar›n en baflta gelenine,yani borç köleli¤ine el at›p kald›racakt›r. Solon’un en büyük yenili¤i yurttafllar›soylar›ndan çok, tabi olduklar› vergi dilimlerine, yani gelir ve servetlerine göre ye-niden tasnif etmesi ve ait olunan vergi dilimi büyüdükçe yurttafllar› daha fazla si-yasal hak sahibi k›lmas› olmufltur. Buna göre, yoksul köylüler ve kentli emekçilergelir ve servet s›ralamas›nda sonuncu olduklar›ndan, vergi diliminde de en sondayer almaktad›r. Bundan ötürü de zengin yurttafllara göre daha az, daha önemsiz si-yasal haklara sahip olmaktad›rlar.

Atina’da yurttafllar›n siyasal haklar›n› kullan›m› çeflitli kurumlar arac›l›¤›yla ger-çekleflmektedir. Bunlar›n bafl›nda da krall›k y›k›ld›ktan sonra, yürütme iflleriyle gö-revli olan ve soylular›n elinde bulunan arkhon’luk gelmektedir. Ayr›ca arkhon’lukd›fl›nda, strategos’luk (komutanl›k) gibi yüksek devlet görevlileri söz konusudur.Solon bu kurumlar›n yan› s›ra di¤er kurumlara da müdahale eder. Bunlar›n bafl›n-da ekklesia (halk meclisi) gelmektedir. Bu meclis, dört s›n›ftan bütün yurttafllaraaç›kt›r ve ayn› ölçüde de önemsizdir. Önemli bir kurum areopagus’luktur ve göre-vini tamamlayan arkhon’lar yaflam boyu bunun üyesi olurlar. Soylular›n tekelinde-dir ve devlet ifllerini denetler, gerekti¤inde suçlu buldu¤u kiflileri yurttafll›ktan at-ma yetkisine sahiptir. Bir di¤er önemli kurum ise bule’dir (dörtyüzler meclisi). Bukurum ekklesia’n›n gündemini haz›rlayan, yasa önerilerini taslak hâline getiren vesoylular›n elinde olan bir kurumdur. Son olarak heliaia (halk mahkemeleri) an›l-mal›d›r. Bu mahkemeler otuz yafl›n› dolduran her yurttafla aç›kt›r ve yurttafllar ku-ra ile bir y›ll›¤›na görev alabilir. Görüldü¤ü gibi Solon’un düzenlemeleriyle yoksulyurttafllar siyasal kurumlar içinde rol al›yormufl gibi gözükse de rol ald›klar› ku-rumlar asl›nda etkisiz kurumlard›r. Bu da Solon düzenlemelerinin de Atina’daki iççat›flmalar› durdurmaya yetmedi¤ini göstermektedir. Bunun bir örne¤i olarak Pei-sistratos’un yönetimi gösterilebilir. Peisistratos, soylu kökenli ama soyuyla ba¤lar›-n› koparm›fl bir yöneticidir; yoksul s›n›flar›n deste¤iyle, ‹Ö 560’ta iktidar› ele geçi-rir ve ‹Ö 527’deki ölümüne dek soylu s›n›flara a¤›r bir darbe vurur. Ancak ölümü-nün ard›ndan soylular iktidar› yeniden ele geçirerek oligarflik rejimi yeniden inflaederler.

‹Ö 508-507 y›l›na de¤in sürekli iç kar›fl›kl›klarla yaflayan Atina, Kleisthenes’inreformlar›yla yeniden demokratikleflmeye bafllar. Kleisthenes, öncelikle Solon’unzay›flatt›¤› siyasal anlam tafl›yan kabile-soy ba¤lar›n› neredeyse tümüyle tasfiyeeder. Yurttafll›k, deme (yer, mahal) ba¤lar›na göre yeniden örgütlenir. Kleisthenesyeni siyasal düzeni isonomia, yani bir anlamda yasalar önünde eflitlik olarak ad-land›rmaktad›r.

‹Ö 492’den ‹Ö 449’a kadar çeflitli aral›klarla süren Pers Savafllar›n›n ard›ndanAtina’da iki önemli gücün mücadelesi bafllar. Bir yanda toprak sahipleri vard›r; di-¤er yanda daha çok ticaret ve denizcilikle u¤raflan kesimlerle emekçiler. Bunlar›n


Tiran: Lydia kökenli birsözcüktür. Tiran, günümüzdeözellikle yönetimini bask› veeziyet sayesinde sürdürenyöneticilere denmektedir.Oysa Yunan dünyas›ndatyrannos, iktidar› mevcutyasal düzenlemelere ayk›r›bir biçimde ele geçirmiflkimseleri nitelemektedir.Tiranl›¤›n olumsuz içeri¤iöne ç›kt›kça, tiranlar›nöldürülmesi, yanityrannicide genellikle olumlubir eylem olarak karfl›lan›r.

Oligarfli: Az›nl›¤›n yönetimi.Yunan dünyas› az say›da(oligoi) kiflinin yönetimi eldetutmas›ndan ötürü bu rejime“az›nl›¤›n ya da az say›dakiflinin yönetimi” anlam›ndaoligarkhia, oligarfli demeyitercih etmifltir.

Deme-Demos: Deme terimiikamet edilen yeri ifadeetmektedir. Birim olarakmahalle ya da bucak olarakdüflünülebilir. Halkanlam›nda kullan›lan demossözü de buradan gelir. Buçerçevede halk, ayn›mahalde, ayn› yerdeoturanlar, mekân›ndüzenlenmesinde ölçüolarak ne kullan›lm›flsa oölçüye göre, ayn› mekân›paylaflanlar anlam›nagelmektedir.

oluflturdu¤u demokratlar isonomia ve isegoria’n›n peflindedir. Bu mücadele de-mokratlar›n zaferiyle biter ve demokratlar ‹Ö 444-429 y›llar›nda Perikles (‹Ö 495-429)’le iktidar sahibi olurlar.

Perikles döneminde Atina alt›n ça¤›n› yaflad›¤› gibi demokrasi de doruk nokta-s›na ulafl›r. Pers Savafllar›n›n ard›ndan arka arkaya gerçeklefltirilen reformlarla bü-tün yurttafllar›n siyasal haklara tam anlam›yla eflit bir biçimde sahip olmalar›na ola-nak tan›n›r. Alt s›n›flara kapal› olan devlet görevleri herkese aç›k bir duruma geti-rilir. ‹flte Atina demokrasisi bu özelliklerinden ötürü modern ça¤larda “do¤rudandemokrasi” olarak nitelendirilecektir. Buna göre, uzmanl›k gerektiren yüksek me-murluklara bile tüm yurttafllar, bir kereye mahsus seçilebiliyordu. Bunun d›fl›nda-ki memurluklara ise bir y›l gibi k›sa bir süre için kurayla atanabiliyorlard›. Bu ne-denlerden ötürü, yaflam› boyunca hiç olmazsa bir kez devlet görevine getirilmemiflAtinal› hemen hemen yoktur. Herkesin eflit olarak siyasal iktidara kat›lmas› (isok-ratia), ilke olarak benimsenmifltir. Ekklesia’da toplanan halk›n, devlet yönetiminiseçimden seçime de¤il, sürekli bir biçimde denetleme yetkisi vard›r; yöneticiler yada çeflitli devlet memurlar›, her an halk taraf›ndan sorguya çekilip görevlerindenal›nabilirler. Bunlar da do¤rudan demokrasinin özelliklerindendir.

Do¤rudan demokrasi ile günümüzdeki temsili demokrasileri birbirine kar›flt›rmamak ge-rekir. Temsili demokrasilerde yurttafllar, siyasal sürece temsilcileri arac›l›¤›yla kat›l›rlarve seçilen temsilcilerin seçenlerce do¤rudan denetlenmesi, seçenin diledi¤i zaman seçti¤i-ni geri ça¤›rmas› söz konusu de¤ildir.

Fakat gerçekte, ekklesia’n›n Atina’n›n siyasal yaflam›ndaki en önemli ifllevi ide-olojiktir: Bu meclis sayesinde, halk içinde yönetime do¤rudan kat›l›nd›¤›na iliflkinbir inanç yarat›l›p sürdürülmektedir. Çünkü asl›nda iktidar›n dizginleri kendileriniyüksek yöneticilik makamlar›na seçtiren etkili kiflilerin elinde bulunuyordu; bu ki-fliler ekklesia’y› (ve bule’yi) kendi görüflleri do¤rultusunda yönlendirip yönetiyor-lard›. Örne¤in on befl y›l art arda baflkomutanl›¤a (strategos autokrator) seçilen Pe-rikles, Atina’n›n gerçek lideri, “tek adam›” hâline gelmeyi baflarm›flt›. Ancak Pelo-ponnesos Savafl›’ndan yenilgiyle ç›kan Atina’da, Sparta’n›n da katk›s›yla demokra-siye, k›sa bir süre de olsa, son verildi. ‹Ö 401’de rejim yeniden kurulmufltu ama ar-t›k eski gücünü de yitirmiflti.

‹Ö 355 y›l›na do¤ru art›k bütün Yunan yar›madas› siyasal olarak da¤›lm›flt› veMakedonyal›lar›n etkisi bafllam›flt›. ‹Ö 339’da Khaironeia Savafl› ile Yunan dünyas›tümüyle Makedon egemenli¤i alt›na girdi. III. Aleksandros (Büyük ‹skender) sefer-leriyle bütün polis ’leri kendine ba¤lad›. Makedon hâkimiyetinin ard›ndan ise ‹Ö146’da Roma hâkimiyeti bafllad›. Çok geçmeden Atina ve Sparta polis’leri d›fl›ndatüm polis ’ler sahneden silindiler. Atina ve Sparta özerk kent ilan edildi; di¤er po-lis ’ler ise do¤rudan ba¤›ml› kentler hâline geldiler. Hepsi görünüflte özerk, yani içifllerinde özgürdü ama Atina ile Sparta askerlik ve vergiden de muaf tutulmufltu;fark buydu. ‹Ö 86’da bir Yunan ayaklanmas› patlay›nca, Roma ‹mparatorlu¤u po-lis ’in hukuksal, siyasal ve tarihsel varl›¤›na son noktay› koyup Yunan yar›madas›-n› bir eyaleti hâline getirdi.

Yasalar karfl›s›nda eflitlik, dünden bugüne yönetilenlerin hukuksal düzenlemeler karfl›s›n-da eflitli¤i olarak düflünülebilir mi?


‹sonomia ve ‹segoria: ‹lki,yurttafll›k haklar›bak›m›ndan yasalarnezdinde eflitlik talebinigündeme getirmektedir.Yurttafll›k ile mülkiyetaras›nda do¤rudan bir ba¤bulundu¤u için, bu taleplerdaha çok mülkiyet rejimiyleilgili talepler olarak ortayaç›kar. ‹segoria isekonuflmada eflitlik ya daifade özgürlü¤ü gibidüflünülebilirse de esastado¤rudan siyasal haktaleplerini içermektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


1

Yurttafll›¤›n Anlam› ve Boyutlar›Bafllang›çta gerek Atina’da gerekse Sparta’da yurttafll›¤›n öncelikli temel koflulu,belirli bir soya (genos ’a) ait olabilmekti. Ancak Atina’da soy ba¤lar›n›n yerini de-me ba¤lar› ald›kça bu ön koflul önemsizleflmifl, daha çok özgür olma koflulu öneç›km›flt›r denebilir. Ancak burada özgürlük, köle olmamakla s›n›rl› de¤ildir. Çünküörne¤in metoikos’lar köle olmad›klar› hâlde, özgür bir s›n›f olmalar›na karfl›n, yurt-tafll›k haklar›n› kazanamam›fllard›r. Yunan’da hem kiflileri hem de polis’leri nitele-mesi bak›m›ndan özgürlük sözcü¤ü bir anlamda bafl›na buyruklu¤u, özellikle birbaflkas› için çal›flmak zorunda olmamay›, yani efendisizli¤i iflaret etmektedir. Buanlamda, Yunan uygarl›¤›, özgürlük ile zorunluluklar dünyas›n› birbirinden ay›ranbir vasfa sahiptir.

Köleler, bir efendiye ait bir mal ya da canl› bir araç kabul edildi¤inden, hâliyle“insan” kategorisi içinde de¤erlendirilmez ve özgürlük sözcü¤üyle iliflkilendiril-mezdi. Özgürlü¤ün niteledi¤i fleyin “insan” olmas› gerekti¤i aç›kt›r. Yurttafl insan-d›, çünkü köle insan de¤ildi. Metoikos’lar ise çal›flan s›n›flard›. Ticaretle ya da za-naatlarla u¤rafl›yorlard›. Üstelik edindikleri, biriktirdikleri servet her an polis tara-f›ndan flu ya da bu bahaneyle el konulabilir bir servet durumundayd›. Onlar da öz-gürlük de¤il, zorunluluk alan›na aittiler. Kad›nlar›n özgürlük aç›s›ndan durumu dabu kesimlere benzer. Bir yandan köle de¤ildirler ve hatta ev kölelerinin üstünde,onlar› çekip çevirmekle görevli olduklar›ndan bir tür efendidirler ama ayn› andakendileri evin efendilerine, yani kocalar›na ba¤›ml›d›rlar. Bir yandan metoikos de-¤ildiler ama öte yandan, temel ifllevleri çal›flmak, yönetmek ve üretmek, özelliklede soyu yeniden üretmektir. Bu hâliyle kad›n tam bir özgürlüksüzlükle maluldür.Çünkü tümüyle zorunluluklar alan›na aittir. Bu alana Yunan dünyas›nda oikos, (ha-ne) alan› denir (Ekonomi sözcü¤ü de buradan gelir).

Oikos ya da zorunluluklar alan› Yunanl› için insan›n maddi ihtiyaçlar›n›n karfl›-land›¤› aland›r. Ancak bu alan, insan›n insan olabilmesi için gerekli/zorunlu temelkoflullar›n sa¤land›¤› düzlem olsa da bu alanda yer alan insan›n herhangi bir canl›varl›ktan bir bak›ma pek bir fark› da yoktur. Oysa insan›, herhangi bir hayvandan,herhangi bir baflka insandan, örne¤in bir Persliden, Yunancadan baflka bir dil ko-nufltu¤u için barbar olarak nitelenen bir Persliden ay›ran fley, öncelikle bu zorunlu-luklar sisteminden özgürleflmesi, ona tabi, onun tutsa¤› olmaktan ç›kmas›d›r. Bunumümkün k›lan ise polis ’in varl›¤›d›r. O hâlde tam bir insan ancak bir yurttaflt›r.

Atina’da Demokrasi SorunuPolis ’te siyasetin merkezinde demos (halk) bulunmaktad›r. Demos’un kapsam›ndakimlerin yer ald›¤› ya da almas› gerekti¤i de siyasal mücadelelerin en önemli un-surlar›ndan biridir. Bu mücadeleye ana rengini veren temel motif eflitlik aray›fl›d›r.

Antik Yunan dünyas›na has olarak görülen demokrasinin bütün özgünlü¤ü de-mokrasinin sadece bir rejim olarak kabul edilmemesinden kaynaklan›r. Demokrasitart›flmalar› da bunu göstermektedir zaten. Yunan demokrasisinin bir rejim olaraksiyaseten bir demokrasi oldu¤unu söylemek son derece zordur. Çünkü, demos’unyoksul üyelerinin siyasal yaflam içinde etkin bir biçimde yer alamad›¤› görülmekte-dir. Kald› ki kölelerin, kad›nlar›n ve metoikos’lar›n konumu zaten siyaseten bir de-mokrasinin olanaks›zl›¤›n› aç›kça göstermektedir. Demokrasi daha bafltan kapsam›nedeniyle, belirli kesimlerin demos’tan d›fllanmas›yla siyaseten özürlüdür.

Buna ra¤men, demokrasinin gerek bir rejim, gerek bir fikir olarak düflmanlar›,bu s›n›rl› kapsama bile karfl› ç›kmaktad›rlar. Bunun ilk örne¤i olarak Yafll› Oligarkverilebilir. Atinal›lar›n Anayasas› adl› risalesinde Yafll› Oligark, daha iyi bir s›n›f›n


Ekonomi: Bu sözcükYunanca oikos (hane) venomoi (yasalar)sözcüklerininbirlefltirilmesiyle ortayaç›km›flt›r. Oikonomoi, yanihanenin yasalar›, evyönetimi, zorunluluklaralan›n›n, mallar›n veservetin yönetimi.

Demokrasi: Yunanca demos(halk) ve kratia (iktidar)sözcüklerininbirlefltirilmesiyleoluflturulmufl olandemokratia (demokrasi)halk›n yönetimi, iktidar›anlam›na gelir. Ancakburada yer alan halksözcü¤ü, günümüzden farkl›olarak, bir polis ’te yaflayantüm insanlar› de¤il,yurttafll›k hakk›na sahipolanlar› içermektedir. Bubak›mdan bir siyasalyönetim biçimi olarakdemokrasinin özel olarakinsanlar›n eflitli¤iyle birilgisi yoktur.

yani soylular›n bulunmas›na karfl›n, afla¤›l›k halk›n refah›n› gözeten demokrasiyiövmeyece¤ini belirtir. Yazara göre, onurlu insanlar›n özelli¤i olan özenlilik, gözü-peklik ve adalet en iyilerde bulunur. Oysa demokrasi eflitlik yüzünden avam hal-k›n, soyca üstün ve ayr›cal›kl› kimselerden daha çok erk elde etmesine yol açmak-tad›r. Halk daha fazla erk elde etmemelidir çünkü halk yoksullu¤u yüzünden afla-¤›l›k davran›fllara yönelir. Demokrasinin bir di¤er düflman› Ksenophon (‹Ö 426-355)’dur. Ksenophon’a göre demokrasi bir “halk despotlu¤u”dur. Ayr›ca demokra-si kimi siyasal görevler için kura yoluna baflvurdu¤undan yeteneksizler de en az ye-tenekliler kadar siyasal olarak ifllevsel k›l›nm›flt›r. Yeteneksizlerin, bilgisizlerin siya-sal ifllerin bafl›na geçmesi ise zaten aç›kça demokrasinin yozlu¤unu göstermektedir.

Atina’da demokrasi karfl›tlar› kadar, onu savunanlar da vard›r. Bunlardan biriHerodotos (‹Ö 484-425)’tur. Herodotos için “halk idaresi, en baflta ad› güzel, ‹so-nomia, yasalar karfl›s›nda eflitlik”tir. “‹kincisi, hükümdar›n afl›r›l›klar› bunda yok;yöneticiler kura ile seçilirler; yöneticiler sorumluluk tafl›rlar; her karar kamuya da-yan›r.” Kuflkusuz demokrasinin en büyük savunucusu Perikles’tir. Bu savunu dakendini en aç›k seçik biçimde Cenaze Töreni Söylevi ’nde gösterir. Söylev’de Perik-les demokrasinin erdemini veciz bir biçimde ifade eder: “‹dare fleklimizin ad› de-mokratia’d›r. Bu ad ona birkaç kifliye de¤il, bütün yurttafllara dayand›¤› için ve-rilmifltir. (...) Devlet ifllerinde herkesin alabilece¤i yer flu ya da bu soydan oluflunade¤il, gösterdi¤i yüksek yetenekle kazand›¤› üne göredir.”

POL‹S’TE S‹YASAL DÜfiÜNCEN‹N ÖNCÜLER‹Düflünce tarihinin bafllang›c›na yerlefltirilen ilk Yunan düflünürlerinin ‹yonya’da or-taya ç›kt›¤› kabul edilir. Bu da anlafl›labilir çünkü ‹Ö VI. yüzy›lda ‹yonya kentlerirefah seviyesi yüksek kentlerdi ve bunlar›n içinde Miletos zenginli¤iyle öne ç›k›-yordu. Bu düflünürler Sofistlere gelinceye de¤in dikkatlerini daha çok do¤an›n veevrenin yap›s›na yöneltmifllerdir. Ayr›ca toplumla, siyasetle ilgili düflünceler de ge-lifltirmifl olmal›d›rlar ama ne yaz›k ki bunlara iliflkin geride pek bir fley kalmam›flt›r.

Düflünce tarihinin bafllang›c›na yerlefltirilen üç do¤a filozofu Thales (‹Ö 624-545?), Anaksimandros (‹Ö 610-547?) ve Anaksimenes (‹Ö 585-525?) Miletos’tan ç›k-m›flt›r. Bu ilk düflünürler ve ard›llar› daha çok do¤an›n ve evrenin temel ilkesinitart›flt›klar› için do¤a filozofu olarak adland›r›l›rlar. Fakat bu düflünürlerin siyasalgörüflleri hakk›nda hemen hiçbir veriye sahip de¤iliz. Miletos’un, ‹Ö 494 y›l›ndaPerslerce y›k›lmas›yla, felsefi etkinli¤in merkezi Güney ‹talya ve Sicilya olacakt›r.Ancak ‹yonya’y› terk etmeden önce bir di¤er ‹yon flehrine, Ephesos’a bakmak ge-rekir. Ephesos (bugünkü ad›yla Efes), Herakleitos’un yurdudur. Herakleitos (‹Ö540-480?), soylu bir aileden geldi¤i için kitlelerden, avamdan ve en baflta da ken-di hemflehrileri olan Ephesoslulardan, özetle demokrasiden nefret eder. Halk ço-¤unlu¤un kötü, az›nl›¤›n iyi oldu¤unun fark›nda de¤ildir. Ço¤u, hayvanlar gibi t›-k›n›p yatmakta ve köpekler gibi de tan›mad›klar› herkese ve her fleye sald›rmakta-d›rlar. Yayg›n olarak kabul edilen kan›ya göre, Platon’a gelinceye de¤in en az›l›demokrasi düflman› odur. Çünkü ona göre, en do¤ru fley bilge bir kiflinin iradesi-ne itaat etmektir.

Herakleitos’tan sonra siyasal düflünceleri hakk›nda çok az da olsa bilgi sahibioldu¤umuz düflünür, do¤a felsefesinin doruk noktas›, materyalist düflünce denildi-¤i anda akla ilk gelen isim, Demokritos (‹Ö 460?-360?)’tur. Demokritos’a göre in-sanlar mutlulu¤un ve mutsuzlu¤un ne oldu¤unu bilmedikleri, arzular›na gem vura-mad›klar› ölçüde, birbirlerine karfl› hasetçe, düflmanca duygular gelifltirirler. Buyüzden toplumsal ve siyasal bir düzenlemeye gerek duyulur. Yani yasalar ve dev-


let bundan ötürü vard›r. Bu saptamadan ç›kar›lacak sonuç, devletin ve yasalar›n hiçde savunuldu¤u gibi, do¤al olmad›¤›d›r. Demokritos da bir demokrasi savunucusude¤ildir. “Kim yönetmeli?” sorusuna verdi¤i yan›t itibar›yla siyaset iflini “bilme, dü-flüncelilik” üzerinden bir tür “ehliyet” gerektiren bir ifl olarak niteler. Bu da yönet-me hakk›n› ancak belirli bir kesime tan›mas›yla sonuçlanmaktad›r ki bu aç›dan De-mokritos’un bir tür meritokrasi (liyakata dayal› yönetim) savunusu yapt›¤› söylene-bilir. Demokritos, Atina’da özellikle Sofistler üzerinde ciddi bir etki b›rakacakt›r.

Sofist DüflünceSofist sözcü¤ü “bilge, bilgin, bilgi sahibi kifli; belirli bir alanda uzmanl›k bilgisinesahip kifli” anlam›na gelmektedir. Ancak dünden bugüne “safsatac›, demagoji ya-pan, kafas› kar›fl›k” gibi afla¤›lay›c› anlamlarda kullan›lmaya devam etmektedir. So-fist sözcü¤ü ayn› zamanda bilgiyi ö¤reten anlam›n› da tafl›r ve Sofist düflünürlerkendilerini bu anlamda ö¤retmen, ö¤reten olarak nitelerler. Bir anlamda siyasetö¤retmenidirler. Siyaset sanat›n›n bilgisi, insan›n hem kendisini ve dostlar›n› koru-yabilmesini hem de düflmanlar›na zarar vermesini sa¤layacak bilgi olmas› nedeniy-le gerek kiflinin kendisine gerek polis’in ç›karlar›na hizmet eden bir bilgi türüdür.Polis’te güzel söz söylemek hem önemli, sayg›n bir sanatt›r hem de siyasal anlam-da çok ifllevseldir. Örne¤in büyük jürilerden oluflan mahkemelerde, her suçlanankifli kendini sözlü olarak savunurdu. Söylenilen fleyden çok, nas›l söylendi¤i jüri-yi etkiledi¤i için güzel konuflma çok önemli bir yer tutuyordu. ‹flte Sofistler bunuö¤retiyorlard›. Fakat Sofist düflünürler özellikle Platon ve Aristoteles gibi düflünür-ler taraf›ndan afla¤›lan›rlar ve flarlatanl›kla suçlan›rlar. Hatta Platon’un hocas› Sok-rates ve ard›llar›, kendilerini Sofistlerden ay›rmak için, kendilerine philosophos,yani bilgiseven derler (Felsefe sözcü¤ü de buradan gelir.). Ancak Sofistlerin afla¤›-lanmas› bile, onlar›n Yunan düflünüflünde önemli bir yerleri ve etkileri oldu¤unugöstermektedir.

Sofizme düflmanl›¤›n arkas›nda ayn› zamanda ve do¤rudan, demokrasiye yöne-lik düflmanl›k yatmaktad›r. Ayn› ba¤lamda olmak üzere zengin demiurgoi’nin So-fistler eliyle e¤itilmesi, elbette geleneksel aristokratik çevrelerin ciddi bir biçimdetepkisini çekmektedir. Bu tepkileri k›flk›rtan bir di¤er unsur ise Sofistlerin önemlibir bölümünün metoikos olufludur. Sofistler, birinci kuflak Sofistler ve ikinci ku-flak Sofistler diye iki ayr› dönem hâlinde ele al›n›rlar.

Birinci kuflak Sofistler kendilerinden önceki düflünürlerden farkl› olarak düflün-cenin merkezine insan› koymufllard›r. Dikkatlerini do¤adan ve evrenden daha çok,topluma ya da polis’e yöneltirler. Siyaset sanat›n›n tanr›lar taraf›ndan tüm insanla-ra gönderildi¤ini, yani hiç kimsenin siyaset sanat›n› tekellefltiremeyece¤ini ileri sü-rerler. Örne¤in Protagoras’a göre, siyaset sanat› bak›m›ndan bütün insanlar eflittir;yani köle ile aristokrat aras›nda hiçbir fark yoktur. Fark, soylunun bu sanat› nas›lkullanaca¤›n› bilmesi, kölenin ise bilmemesidir. O hâlde Sofistler bu sanat› herke-se ö¤retmek için yola ç›kmaktad›rlar. Mademki siyaset sanat› bak›m›ndan herkeseflittir, o hâlde, hiç kimse yurttafl olmad›¤› için siyasetten, siyasal haklardan mah-rum edilemez. Böylece Sofistler polis’in temelini olufluturan yurttafl-köle-metoikoseflitsizli¤ine sald›rmaktad›r. Sofistler bununla yetinmemekte, ayr›ca bizzat polis’inkendisinde oldu¤u kabul edilen kutsall›¤a da karfl›d›r. Buna göre polis, ne do¤al-d›r ne de kutsal. Polis, insanlar›n›n gereksinimi ve arzular› do¤rultusunda, bir türsözleflmeyle kurulmufl, yapay yani insan yap›s› bir varl›kt›r. Böyle olunca da polisde yasalar da de¤iflebilir. Bunun bir ad›m ötesine ise dönemin bir di¤er ünlü So-fisti Hippias gidecektir. Hippias do¤ayla yasay› bir anlamda karfl› karfl›ya koyduk-


Philosophos ve Philosophia:Yunanca bilgi anlam›ndakisophia ile sevgi karfl›l›¤›kullan›lan philia’n›nbirleflimiyle ortaya ç›kan,s›ras›yla filozof ve felsefeanlam›na gelen terimler.Filozof bilgiyi seven, felsefeise bilgi sevgisi anlam›nagelmektedir. Ancak dahasonra s›kl›kla bu teriminbilgi sevgisi anlam›nagelmedi¤i, bilgiyi elegeçirmek için onun peflindenkoflmak demek oldu¤u ilerisürülmüfltür.

Birinci ve ikinci kuflakSofistler: Birinci KuflakSofistlerden baz›lar›flunlard›r: Protagoras (‹Ö490-420?) Gorgias (‹Ö 480-380?), V. yüzy›lda yaflad›¤›kabul edilen Prodikos ve yineayn› yüzy›lla iliflkilendirilen,Hippias. ‹kinci KuflakSofistler için ise yine ‹Ö V.yüzy›lda yaflad›¤› düflünülenAntiphon, Kritias,Khalkedonlu (Kad›köylü)Thrasymakhos, Lykophron,Euthydemos ve Kalliklessay›labilir.

tan sonra, pozitif yani insan yap›s› yasalar, insanlar› her nas›l ayr›mlara tabi tutar-sa tutsun (yurttafl-metoikos, Helen-barbar gibi) insanlar›n do¤al yasa taraf›ndankardefl, akraba k›l›nd›¤›n› söyler. Bu yaklafl›mlar›ndan ötürü Sofistler tarihin ilk hü-manistleri olarak da de¤erlendirilir.

Sofistlerin bu anlamda düflünce tarihi içinde devrimci bir dönüflümü temsil et-tikleri belirtilmelidir. Sofistlere göre önemli olan insand›r. Protagoras’›n aç›k seçikbir ifadesiyle, insan “her fleyin ölçüsüdür” (homo-mensura). Birinci kuflak Sofistleriçin burada kastedilen tek tek kiflilerin karfl›l›k geldi¤i insandan çok, toplumsal birvarl›k olan insand›r; yani bir türdür.

‹kinci kuflak Sofistler ilk kufla¤›n eflitlikçi, demokratik yaklafl›m›n› bozarlar. Bu-nun ilk örne¤ini Antiphon’da görürüz. Antiphon da önce do¤a ile yasay› karfl› kar-fl›ya düflünür. Yani, insanlar›n do¤al olarak kardefl oldu¤unu savunan, insanlarara-s› eflitsizli¤in do¤al olmad›¤›n›, yasalardan kaynakland›¤›n› ileri süren Sofist düflün-ceden hareket eder. Buna göre, yasa yasaklay›c› iken do¤ada özgürlük vard›r. Ohâlde yasalar do¤adaki özgürlü¤ü engellemektedir. Yani yasalar özgürlüklerinigerçeklefltirmek isteyen güçlü insanlar›n önünde engeldir. Böylece güçsüzlerin ifli-ne gelmektedir. ‹ster birinci isterse ikinci kuflak Sofistler söz konusu edilsin, Sofist-ler bütün yerleflik kal›plar›, gelenekleri, siyasal e¤ilimleri, dinleri bir elefltiri süzge-cinden geçirmifllerdir. Sofistler, ayn› zamanda Sokratik gelene¤in ilk halkas›d›r vebu anlamda Sokrates, en önemli Sofistlerden biri say›lmal›d›r; büyük düflünürler,Platon ve Aristoteles, Sofistlerin rahminde beslenmifl ve beslendikleri yuvay› elefl-tirerek bugün kabul gören büyüklüklerine ulaflabilmifllerdir.

Sokrates ve PolisSiyasal düflünce tarihi içinde, Sokrates’in siyasal düflünceleri bak›m›ndan özgün biryeri oldu¤u söylenemez. Sokrates, daha çok polis-yurttafl iliflkisini anlamak bak›-m›ndan önemli bir örnektir. Ömrünü Atina sokaklar›nda dolaflarak ve Atinal›lar›sorgulayarak, albenisine kap›l›p peflinden ayr›lmayan gençlerle söyleflerek geçirenSokrates (‹Ö 469-399), dikbafll›l›¤›, sözünü sak›nmazl›¤› ve akl›na yatmayan buy-ruklara uymay› reddedifli ve belki de en önemlisi, gençlerle kurdu¤u s›cak diyalogyüzünden, daha yaflarken Atina’da oldukça tan›nan bir isimdir. Kendisi hiçbir fleyyazmad›¤› için, hakk›ndaki bilgilerin kayna¤› en baflta ö¤rencisi Platon’un yazd›k-lar›d›r. Atina’da dinsizlikle suçlanarak bald›ran zehiri içmek yoluyla ölüm cezas›naçarpt›r›lm›fl ve bu ceza uygulanm›flt›r.

Sokrates de Sofistler gibi, düflüncesinin merkezine insan› ve toplumu koyar.Ama onlardan farkl› olarak Sokrates, bilgiye sahip oldu¤unu, bilgiyi ö¤retebilece-¤ini savunmaz. Sokrates, bu ba¤lamda Sofistleri de elefltirmektedir. Çünkü ço¤u in-san kendisinden bihaber bir biçimde, bildi¤ini sanmaktad›r. Sokrates ise onlardanfark›n› ünlü sözüyle ortaya koyar: “Bildi¤im tek fley, hiçbir fley bilmedi¤imdir.” ‹fl-te Sokrates, öncelikle insanlara bildiklerini san›rken hiçbir fley bilmediklerini gös-termektedir. Bu yan›yla Sokrates, ayn› Sofistler gibi felsefeyi soka¤a indirmifltirama Sofistlerden farkl› olarak, insanlara gündelik hayatlar›n›n flu ya da bu gereksi-nimleri do¤rultusunda kullanabilecekleri bilgiler ve çeflitli araçlar sunan bir felsefede¤ildir bu.

Sokrates siyasal olarak son derece tehlikeli bir ifl yapmaktad›r. Atinal›lar›n yal-n›zca gündelik hayatlar›n› de¤il, bu hayat› örgütleyen siyasal yap›y› da kendi anla-y›fl› do¤rultusunda elefltiri süzgecinden geçirmekte ve Atina demokrasisinin hiç dead›n›n söyledi¤i gibi halk›n yönetimi olmad›¤›n› göstermekte, halk›n demagog’larelinde oyuncak oldu¤unu iflaret etmektedir. Bu hâliyle Sokrates, yönetenlerin, yö-


Hümanizm: Bu terim,genellikle “insanseverlik”anlam›nda kullan›lsa da budo¤ru de¤ildir. Tam karfl›l›¤›“insanc›l›k” diyedüflünülmelidir. Hümanizm,insana ve insan de¤erlerineöncelik tan›ma, dünyay›,insan› ve insani de¤erlerigelenek, din ve kutsall›kd›fl›nda, insangereksinimleri temelinde,insan› merkeze alarakaç›klama giriflimleriningenel ad›d›r.

Demagoji ve demagog:Yunanca demos (halk) veagogos (öncülük etmek,yönlendirmek) anlamlar›nagelen iki ayr› sözcü¤ünbirlefltirilmesiyle ortayaç›kan bu terim dilimizde“halk avc›l›¤› ya da halkdalkavuklu¤u” olarakkarfl›lan›r. Yani, bir kiflinin,grubun ya halk›nduygular›n›, arzular›n›,taleplerini kamç›layarak,“nabza göre flerbet vererek”gerçek d›fl› ve abart›l› söz vevaatlerle halk›n gönlünükazanmak ve onudiledi¤ince yönlendirmekdemagoji yapmakt›r. Bunubaflarabilmek için güzel,etkili, abart›l› vegerekti¤inde yalan da içerenkonuflma sanat›n› icraedene de demagog ad›verilir.

netmeye çal›flt›klar› fley hakk›ndaki bilgisizliklerini ve buna ba¤l› olarak yönetmeehliyetine sahip olmad›klar›n› göstermektedir. Sokrates’i ölüme mahkum ederekcezaland›ran Atina demokrasisi zaten Sokrates’e hep kuflkuyla yaklaflm›flt›r. Rejimaç›s›ndan Sokrates’in tehdit edici oluflu, Sokrates’in Savunmas›’na göre, “sokaklar-da dolafl›p ona buna ö¤ütler vermesi, baflkalar›n›n ifllerine kar›flmas›, flöyle herke-sin içinde kamutayda devlete ö¤ütler vermeye yanaflmamas›d›r.”

Sokrates’in yarg›lan›rken yapt›¤› etkileyici konuflma için Sokrates’in Savunmas›’na baka-bilirsiniz. (Platon, Diyaloglar 1 içinde, çev: T. Aktürel, ‹stanbul: Remzi Yay›nlar›, 1993).

Atina rejimi, Sokrates’i cezaland›rma niyeti kesin olsa da ölümle cezaland›rmakniyetinde de¤ildir. Düflünülen ceza, gönüllü sürgün cezas›d›r. Ama Sokrates kendidüflünüflünün siyasal sonuçlar› gere¤i polis ’ten ayr›lmay› reddeder. Sokrates içinyasaya itaat etmemek, yasa ölmeyi bile buyursa, ana-babaya el kald›rmak gibidir.‹lki nas›l kabul edilemezse, ikincisi de kabul edilemez. Çünkü herkesi var eden buyurttur. Yurduna el kald›ran da o yurdu sevmiyor demektir. Bu nedenle, kaçmas›yönünde bütün ›srarlara ra¤men, haz›rlanan bald›ran zehirini içerek hayata gözle-rini yumar.

Sokrates’in ölümü seçmesi genel olarak polis ve yasalara yükledi¤i anlam ve rol-le iliflkilendirilir. Buna göre, polis insan›n temel ere¤i olan mutlulu¤u sa¤layacaktoplumsal-siyasal birli¤in ta kendisidir. Yasa, iflte bu çerçeveyi iflaret eden birli¤iniradesinden baflka bir fley de¤ildir. Polis, özellikle pozitif yasalar yoluyla yurttaflla-r›n›n mutlulu¤unu sa¤lamaya çal›fl›r. Dolay›s›yla, yurttafllara düflen fley, yasalar ken-di aleyhlerine bir sonuç ortaya ç›karsa bile, yasaya kay›ts›z koflulsuz itaat etmeleri-dir. Çünkü yurttafl›n gözüne yasa kendisine kötülük yap›yor gibi gözükse bile, ger-çekte yasa ona iyilik yapmaktad›r. Polis ’in içinde bulundu¤u yönetim biçimi neolursa olsun, bunun bir önemi yoktur. Önemli olan polis’in kendisidir; bir bütün-lük olarak polis’tir. Bu yan›yla Sokrates polis’i kutsal, organik bir varl›k, yeryüzün-deki en büyük iyilik olarak görür. Bu hâliyle de Sokrates için polis’in ya da devle-tin biçimi önemsizdir. ‹ster bir aristokrasi olsun, ister bir monarfli ya da demokrasi;yeter ki erdemlilerin yönetimi olsun. Siyaset bu yan›yla en üstün, en güç sanatt›r vebu sanat bütün toplulu¤un yazg›s›n› belirlemektedir. O nedenle bilgisiz kiflilerinelinde helak olmamal›d›r. Siyaset ve bilgi aras›ndaki bu iliflki ö¤rencisi Platon tara-f›ndan sistemli bir biçimde ifllenecek ve görkemli bir siyasal teori ortaya ç›kacakt›r.

‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada da t›pk› Yunan dünyas›nda oldu¤u gibi, siyasetin liyakat ge-rektiren bir faaliyet alan› ya da zanaat oldu¤u s›kl›kla ileri sürülür. Sizce bu iki ayr› dün-yan›n siyaset ve liyakat› iliflkilendirmesinde ortak bir öge bulunabilir mi?

PLATON: ‹Y‹ YURTTAfi, ‹Y‹ DEVLETHiç tart›flmas›z siyaset felsefesinin kurucusu ve en büyük isimlerinden biri say›lanPlaton, hocas› Sokrates’ten felsefenin yüzünün insana dönük olmas›, merkezde in-san›n yer almas› gerekti¤ini çok iyi ö¤renmiflti. Ona göre, insan öylesine küçükharflerle yaz›lm›fl bir kitapt›r ki bu kitab›n okunabilmesi için bütüne, yani hocas›Sokrates’in felsefesi ve hayat›yla iflaret etti¤i polis’e yönelmek gerekmektedir. ‹yiinsandan ancak iyi bir siyasal örgütlenmenin (ki bu ayn› zamanda iyi bir toplumanlam›na gelmektedir) varl›k koflulu alt›nda söz edilebilir; o hâlde öncelikle yap›l-mas› gereken fley, iyi bir toplumun inflas› ve bunun için gereken de iyili¤in bilgi-sidir. Platon bu nedenle düflüncesinin merkezine polis’i koymufltur. Bu durumda


S O R U

D ‹ K K A T

DÜfiÜNEL ‹M

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


2

öncelikle bilinmesi gereken de devlet ya da polis’in bilgisi olacakt›r ki onu bilende filozoftur. Bu ölçüde de onun felsefesi, daha bafltan itibaren bir siyaset felsefe-si olarak sahneye ç›km›flt›r denilebilir.

Platon’un (ve di¤er Antik Yunan düflünürlerinin) bütün yap›tlar›n›n ‹ngilizce çevirilerineücretsiz olarak “Gutenberg Projesi” kapsam›nda eriflebilir ve elektronik bir kopyas›n› edi-nebilirsiniz. Bunun için flu adrese baflvurabilirsiniz: http://www.gutenberg.org/wiki/Ma-in_Page

As›l ad› Aristokles olan Platon (‹Ö 427-347) Atina’n›n en soylu ailelerinden bi-rine mensuptur. Yirmili yafllar›nda Sokrates’le tan›flm›fl ve Sokrates’in ölümüne dekondan ayr›lmam›flt›r. Atina’da Akademia ad›nda bir okul kurmufltur. Yap›tlar›n›ço¤unlukla diyalog formunda kaleme alan Platon’un kimi yap›tlar› yaz›l›fl s›ralar›-na göre flunlard›r: Sokrates’in Savunmas› (Apologia), Politeia I’dir. (Devlet’in birin-ci bölümü), Politeia II-X (Devlet’in di¤er bölümleri), Politikos (Devlet Adam›) veNomoi (Yasalar). Son y›llar›n› polis’in çözülüflünü durdurmaya iliflkin hayalleriningiderek solmas›yla geçiren Platon, Makedonya’n›n Yunan polis’lerine savafl açt›¤›s›rada Atina’da ölmüfltür.

Do¤al Bir Varl›k Olarak Devlet ve ‹nsanPlaton, Sofistlerin ileri sürdüklerinin aksine, devletin insan yap›s› olmad›¤›n›, tü-müyle do¤al oldu¤unu savunur. fiöyle ki Platon için insanlar aras›nda sahip olduk-lar› temel özellikler bak›m›ndan köklü, do¤ufltan gelen farkl›l›klar vard›r. Bununaç›k anlam›, insanlar›n, tek bafllar›na kendi gereksinimlerini karfl›layamamas›d›r.‹nsanlar gereksinimlerini karfl›layabilmek, yaflayabilmek için farkl› özelliklere sa-hip di¤er insanlara do¤al olarak muhtaç ya da ba¤›ml›d›rlar. Böylece birlikte yafla-ma zorunlulu¤u do¤al olarak karfl›m›za ç›kar. Yani Platon toplumun ya da ayn› an-lama gelmek üzere devletin, insanlar›n arzular›na ba¤l› olmad›¤›n›, do¤al bir olu-flum olarak karfl›m›za ç›kt›¤›n› savunur.

‹nsanlar do¤al olarak farkl›d›r, çünkü insan ruhu üç ayr› bölümden oluflur: Mad-di istek ya da ifltahsal bölüm, soylu istek ya da yürekli bölüm, bilgelik iste¤i ya daussal bölüm. Her insan›n ruhunda bu üç bölüm vard›r ama her bir insanda birisibask›nd›r. Bu nedenle ruhunda maddi istekler k›sm› bask›n olan birinin filozof ol-mas› düflünülemez. Yani asl›nda insanlar›n yazg›s› do¤umuyla çizilmifltir. Platon,insanlar aras›ndaki farkl›l›klar›n da do¤all›¤›n› savunmakla, insanlararas› ifl bölümü-nü ve bu ifl bölümüne dayal› s›n›flar›n varl›¤›n›, yani toplumsal eflitsizlikleri de do-¤allaflt›rm›fl olur. ‹nsanlar aras›ndaki ifl bölümünün do¤al oluflu, ayn› zamanda her-kesin ifl bölümüne uymas›n› da gerektirmektedir. Ancak ne yaz›k ki böyle olmaz.‹flbölümü bozulur. Bunun nedeni toplumun yal›n, sade yaflam›n› yitirmesi, yani ge-reksinimlerin, lüks tutkusunun artmas›d›r. Böylece Platon, devleti ya da ayn› anla-ma gelmek üzere toplumu do¤al olan ifl bölümüne dayand›rm›fl olur. Ama Platoniçin polis, farkl› s›n›flar›n toplam›na eflit de¤ildir. Farkl› s›n›flar aras›ndaki güç iliflki-leri do¤rudan devleti iflaret etmez. Devlet bunlar›n üstündedir. T›pk› bir organizma-n›n kendisini oluflturan örgenlerden ayr› bir varl›¤›n›n olmas›, ayr› bir bütünlükoluflturmas› gibi. Bu bak›mdan Platon organizmac› toplum görüflünün ilk isimlerin-den biridir. Devlet mademki bütünlü¤ün, organizman›n kendisidir, o hâlde sa¤l›¤›ve varl›¤› organizman›n bütünlü¤ü ölçe¤inde ele al›nmal›d›r. Bu durumda at›lacaktek bir ad›m kalm›flt›r: Organizmay› oluflturan örgenlerin kendi amaçlar›n›n hiçbirhükmü yoktur. Biricik amaç, organizman›n bütünlü¤ü, yani devletin ta kendisidir.




K ‹ T A P



Akademia: ‹Ö 387 y›l›nda,Platon’un, kentin d›fl›ndabulunan ve eski savaflkahramanlar›ndan birininad›n› tafl›yan HerosAkademos bahçesindekurdu¤u okul. Bu okul, ‹S529’da Do¤u Roma (Bizans)‹mparatoru I. Justinianustaraf›ndan kapat›l›ncayade¤in faaliyetlerinisürdürmüfltür.

Platon, devlet ile yönetim biçimleri aras›nda bir fark görmez. Bu fark› gözet-meksizin devletin geliflimini incelemeye ve devleti tasnif etmeye giriflir. Buna gö-re, insanl›k tarihinin ilk yönetim biçimi olan patriarfli en baflta gelir. Toplumun sa-de, basit, yal›n yaflam›n› sürdürdü¤ü bu bafllang›ç evresinde yaz›l› yasalara gerek-sinim duyulmamaktad›r. Gelenekler ve atalar›n sözü d›fl›nda bir fley yoktur. ‹nsan-l›k tarihinin en bafl›nda olmas› nedeniyle, insanl›k bu yal›nl›k seviyesine bir büyükafetle dönemedi¤i ölçüde, bu yönetim biçimine de dönülemeyecek; bu devlet, nü-fus art›fl› ve toplumun yap›s›n›n giderek karmafl›klaflmas›yla ortadan kalkacakt›r.Patriarflinin ortadan kalkmas›yla beliren yeni yönetim biçimi monarfli ya da aris-tokrasi olacakt›r.

Art›k nüfus artm›fl, aileler büyümüfl, eski kurallar gereksinime yan›t veremez ol-mufltur. Eski kurallar yerlerini yaz›l› yasalara b›rak›r. Bu yeni durumda yönetim tekbir aile flefinin elinde kal›rsa monarfli, aile flefleri birlikte yönetime geçerse aristok-rasi belirecektir. Platon, her iki yönetim biçimine de s›cak bakar. Ancak yine dePlaton monarfliyi ye¤ler. Çünkü tekin yönetimi her zaman daha etkilidir.

Fakat monark ya da aristokratlar, bilgeli¤i ve do¤rulu¤u önemsemezlerse ken-di flöhret kayg›lar›n›n pefline düflerlerse bafll›ca erdemleri onur ve ün kazanmakolan askerlerin iktidar›na giden yolu da açm›fl olurlar. Bu yönetimin ad› timokra-sidir. Bu grup yaln›zca kendini önemser; kendi d›fl›ndakileri yok sayar ve iktidar›-n› ç›plak fliddet üzerine kurar. Ama ayn› zamanda iktidar› elinde tutan askerler, ik-tidar› kendi gruplar›n› zenginlefltirmek için kullan›rlar ki bu da onlar›n sonunu ge-tirir. Toplumda zenginlik biricik de¤er hâlini al›r. Böylece ancak belirli bir zengin-lik düzeyine sahip olanlar siyasette etkin olabilir ki zenginlik ölçüsüyle iktidar› elegeçirenler, yaln›zca zenginlerin dâhil olabildi¤i, yoksullar›n tümüyle d›flland›¤› birdevlet biçimini, bir az›nl›k yönetimini, oligarfliyi infla etmifl olurlar. Platon’a göre,oligarfli en kötü yönetim biçimidir. Demokrasiden nefret etmesine karfl›n, Platondemokrasinin, nas›l olursa olsun oligarfliye ye¤lenmesi gerekti¤ini belirtir. Zengin-leflme bu devletin biricik de¤eri olunca, oligarklar zenginlefltikçe toplumda yoksul-larla zenginler aras›ndaki uçurum giderek aç›lacakt›r. Bu uçurum aç›ld›kça s›n›fmücadelesi keskinleflecek ve nihayet yoksullar oligarfliyi alafla¤› ederek demokra-siyi kuracaklard›r.

Platon, demokrasiden nefret etmesiyle ünlüdür. Demokrasi “görünüflte” eflitlikesas›na dayansa da gerçekte adil bir devlet biçimi de¤ildir. Adil de¤ildir çünkü si-yaseti bilip bilmedi¤ine, yeteneklerine, toplum içindeki yerine hiç bak›lmaks›z›nherkes her ifle talip olabilir; kurayla ifl bafl›na gelebilir. Bu yöntem Platon’a göre,gemicilikten ya da hekimlikten hiç anlamayan birine kurayla gemi ya da hastaemanet etmek kadar saçmad›r. Oysa Platon’a göre, farkl›l›klar› yüzünden gerçekteeflit olmayanlar›n eflit say›lmas› adaletsizli¤e yol açar. Gerçek eflitlik, kiflilere er-demleri, yetenekleri ve soylar›yla iliflkili olarak bir paylafl›m gerçeklefltirir. Demok-rasinin say›sal eflitlik ilkesi gere¤i, herkes eflit olaca¤›ndan tam bir otorite bofllu¤udo¤ar; hiyerarfli y›k›l›r ve toplumu ayakta tutan ifl bölümü zarar görür. Bu zarartoplumu özgürlük ad› alt›nda kaosa ve düzensizli¤e sürükler. Böylece demos’un ç›-karlar› ad›na infla edilen devlet, tam aksine herkesin kendi ç›karlar›n›n peflindekofltu¤u bir karmaflayla sonuçlan›r. Bunun kaç›n›lmaz sonucu da iç savafl olacak-t›r. Bu savafl demokrasinin yaratt›¤› afl›r›l›ktan daha sert bir afl›r›l›¤a yol açar vekendilerini korumak isteyen zenginler yeniden oligarfliyi infla etmeye yönelirler.Bunu durdurmak isteyen halk da onlarla mücadele etmek için birine yetki verir veböylece tiranl›k sahneye ç›kar. Tiran kendisine köleler ya da yabanc›lardan oluflanbir ordu kuracak, polis’i sürekli savafllarla y›pratacak, halk siyasetle u¤raflmas›n di-


Monarfli: Sözcük anlam›“tekin yönetimi” demektir.Yayg›nl›kla krall›k karfl›l›¤›olarak kullan›l›r. AncakPlaton’daki karfl›l›¤› tek birkiflinin kendi ç›karlar›do¤rultusunda yönetimide¤il, tek bir kiflinintoplulu¤un ortak ç›karlar›n›koruyup kollayanyönetimidir.

ye onlar› a¤›r vergilerle yükümlü k›lacakt›r. Böylece halk “ya¤murdan kaçarkendoluya tutulmufl, özgürlü¤e kavuflmak isterken eli sopal› kölelerin kullu¤una düfl-müfltür.” Tiranl›ktan sonra hangi yönetim biçiminin gelece¤i Platon taraf›ndan aç›kseçik olarak yan›tlanmaz.

Platon’un dolafl›m flemas› gözetildi¤inde toplumun ya da devletin bozulmas›n-da birbiriyle ba¤lant›l› dört etken oldu¤u görülür: Bunlar, toplumdaki iç birli¤in,uyumun bozulmas›; ifl bölümü ilkesine uyulmamas›; toplumsal çat›flmalar ya da s›-n›f mücadelesi ve son olarak Platon’a göre en önemlisi, ahlaksal çözülmeyle bir-likte yönetici kesimlerin kendi iç birliklerinin ortadan kalkmas›d›r. Buna göre, hertür siyasal de¤iflikli¤in, bozulman›n arkas›nda organizmac› görüfle uygun olarak“bal›¤›n bafltan kokmas›” yatmaktad›r. Sonuç olarak Platon için, yeryüzünde hâlihaz›rda iyi bir devlet yoktur. ‹yi bir devlet aranacaksa bu her fleyin de¤iflti¤i ve bo-zuldu¤u bu dünyada aranmayacakt›r. ‹yi bir devleti tarih d›fl›nda “bilebilecek” veonu adeta yeryüzüne getirebilecek olansa filozofun ta kendisidir. ‹flte, Platon ide-al bir devletin bilgisine sahip bir filozof olarak, bütün bu bozulma dinamiklerininsoysuzlaflt›r›c› etkilerinden uzak bir devlet tasarlamaya giriflir. Platon’un Devlet ad-l› metni bu tasar›m› içerir.

‹deal DevletPlaton, devlet anlay›fl› gere¤i, ifl bölümünden hareketle ideal devleti, üç temel ifl-meslek grubuna bölünmüfl, s›n›fl› bir toplumsal zemine yerlefltirir. Zemin üç temelifl alan›yla, üretim, koruma ve yönetim iflleriyle infla edilir ve her bir ifl ayr› bir s›-n›fa karfl›l›k gelir. Bu üç s›n›f üreticiler, koruyucular ve yöneticilerdir. Üç ayr› s›n›-f› oluflturan insanlar›n ruhsal yap›lanmalar›, buna ba¤l› olarak yetenekleri, nihayetsahip olduklar› erdemler de farkl› farkl›d›r. Hiyerarflik olarak en altta bulunan üre-ticiler s›n›f›na ait insanlar›n ruhlar›nda, maddi istekler hakimdir. Bunlar›n erdemiölçülülüktür. ‹kinci ana s›n›f olan koruyucular s›n›f›nda hakim olan ruhsal k›s›msoylu isteklerle ilgilidir ve buna ba¤l› olarak bu s›n›ftaki insanlar flan, onur, alk›flpeflinde koflan ünsever insanlard›r. Bu nedenle bunlara karfl›l›k gelen erdem, yi¤it-lik erdemi olacakt›r. Hiyerarflik olarak en üstte yer alan s›n›f yöneticiler s›n›f›d›r vebunlar›n ruhlar›nda ak›l, bafll›ca hakim özellik olarak kabul edilir. Ak›l, hakim olanbölüm oldu¤u için bu s›n›ftaki insanlar bilginin peflinde koflan, dolay›s›yla erdemibilgelik olan, bilgisever insanlar, yani filozoflar olacakt›r. Bu erdemlere sahip s›n›f-lardan oluflan ideal bir devlette böylece bilgelik, yi¤itlik ve ölçülülük olmak üzereüç temel erdemin oldu¤u görülür. Ancak bu üç ayr› s›n›f›n her birinin kendine öz-gü ifllevsel alanda faaliyet yürütmesi, bunun d›fl›na ç›kmamas›, birbirleri aras›nda-ki iliflkilerin buna göre biçimlenmesiyle dördüncü bir erdem, do¤ruluk ya da ada-let erdemi de ideal devlette cisimleflmifl olur. Bu sayededir ki ideal devlet adaletinta kendisidir.

Platon adalet erdeminin gerçekleflebilmesi için yani s›n›flar›n üstlendikleri rolübenimsemesi ve gere¤ini sürekli olarak yerine getirmesi için, özellikle koruyuculars›n›f›na yönelik yo¤un ve uzun bir e¤itim program› tasarlar. Adalet erdemindensöz eden Platon siyasal bütünlü¤ü koruyabilmek için, yöneticilerin gerekti¤indegündelik ahlak›n d›fl›na ç›kabilece¤ini ve hatta ç›kmalar› gerekti¤ini de belirtmek-ten geri durmaz. Yöneticilerin her bir s›n›fa biçilen rolü benimsetebilmek ve mefl-rulaflt›rabilmek için farkl›, do¤allaflt›r›c› araçlara da baflvurmas› gerekti¤ini ileri sü-rer. Bu çerçevede metaller mitosu ya da üç cevher yalan›n› ortaya atar.

Öncelikle ideal devlet, toplumsal de¤iflime olabildi¤ince kapat›lmaya çal›fl›l-maktad›r. Bunun için Platon, ideal devleti hem kendi kendine yeterli hem d›fla ka-


Metaller mitosu ya da üçcevher yalan›: Bu mitosDevlet’te yer al›r. “Butoplumun birer parças› olansizler (...) birbirinizinkardeflisiniz. Ama siziyaratan Tanr›, aran›zdanönder olarak yaratt›klar›n›nmayas›na alt›n katm›flt›r.(...) Yard›mc› olarakyaratt›klar›n›n mayas›nagümüfl, çiftçiler ve öbüriflçilerin mayas›na da demirve tunç katm›flt›r. Aran›zdabir hamur birli¤i oldu¤unagöre, sizden do¤an çocuklarda herhalde sizebenzeyeceklerdir. (...)Mayas›nda demir ya da tunçkat›fl›k olanlar›n önderlikedece¤i gün flehrin yokolaca¤›n› Tanr›buyurmufltur.”

pal› (otarflik, autarkeia) bir model olarak sunar. Yani bu modelin baflka devletler-le iliflkileri en alt seviyeye indirilmifltir. Ama devleti d›fla kapatman›n yan›nda, dev-letin içinde de de¤iflim durdurulmal›d›r. Bu da devletin bekçilerinin yani koruyu-cular›n görevidir. “Devletin bekçileri (...) kurulmufl düzene ayk›r› hiçbir yenili¤emeydan vermeyecekler”dir. Ancak Platon toplumdan kaynaklanabilecek de¤iflimistemlerinin arkas›nda çeflitli toplumsal dinamiklerin yer alabilece¤inin fark›ndad›r.Bu dinamiklerin bafl›nda da ekonomik faktörler gelmektedir. Bu yüzden ideal dev-lette zenginli¤e de yoksullu¤a da yer verilmemifltir. Zenginlik, tam da zenginlikten,asl›nda bofl zamandan kaynaklanan s›k›nt›yla, yoksulluk ise yoksunluk duygusuy-la de¤iflim arzusunu k›flk›rtmaktad›r. Ayr›ca toplumsal de¤iflimi durdurmak için nü-fus da sabitlenmelidir. Platon siyasetin ayn› zamanda nüfusun kontrolüyle icra edi-lebilecek bir zanaat (tekhne) oldu¤unu yüzy›llar öncesinden saptam›flt›r. Platon,bu araç yoluyla ideal devletin nüfusunun devletin besleyebilece¤i s›n›rlar içindekalmas›n› özellikle önemser ve bunun için çeflitli önerilerde bulunur. Nüfus içindüflünülen “ideal” s›n›rlar co¤rafi olarak da düflünülmektedir. Bu bak›mdan idealdevlet kesinlikle “yay›lmac› olmayan, büyümeyi ve genifllemeyi amaçlamayan”bir devlettir. Peki, bütün bunlar› gerçeklefltirerek devleti de¤iflimin bozucu etkisin-den kurtaracak güç kimin gücüdür?

Filozofun Gücü‹deal devleti, bir bütünlük olarak koruyacak ve de¤iflimi durduracak güç, bununbilgisi ve bilincine sahip yönetici ya da yöneticiler olacakt›r. Bunlar da filozoflar-d›r. Ama filozof ya da filozoflar›n içinden ç›kt›¤› s›n›f, koruyucular s›n›f›d›r ve buanlamda ideal devlet özel olarak bu s›n›fa yaslan›r ve Platon, uzun uzun filozofuba¤r›ndan ç›karacak olan bu s›n›f›n hayat›n› anlat›r ve tüm ayr›nt›lar›yla düzenler.Platon’un koruyucular için öngördü¤ü yaflam ortak, yal›n bir yaflamd›r. Öylesineortak ve yal›n bir yaflamd›r ki bu, koruyucular s›n›f›n›n görünüflte birçok gövdedenoluflsa da tek bir bünye gibi davranmas› istenmektedir. Bu çerçevede kimi bak›m-lardan Platon komünizmin babas› da say›l›r ama bu yanl›flt›r. Platonik komü-nizmle modern komünist düflünce aras›nda ciddi uçurumlar bulunmaktad›r.

Modern Komünizm ve Platonik Komünizm: Bu iki komünizm yaln›zca terim olarak ben-zeflirler. Biri üretim araçlar›n›n özel mülkiyetini tümüyle kald›r›rken öteki yaln›zca bir s›-n›f için kald›r›r. Biri tüm s›n›flar› kald›rmay› hedefler, öteki kat› bir s›n›f ayr›m›na yasla-n›r. Birinin nihai hedefi devletin ortadan kald›r›lmas›d›r, ötekinin temel amac› devletinbekas›d›r.

Platon bu s›n›f› tek bir gövde gibi tasarlad›¤› için, s›n›f›n mensuplar› aras›ndafark yaratabilecek her fley engellenmeye çal›fl›l›r. Bunlar›n bafl›nda ise kuflkusuzözel mülkiyet, para ekonomisi ve aile gelmektedir. Platon, mülkiyeti kald›rarak s›-n›f içinde mülkiyet kaynakl› eflitsizliklere ve mücadelelere karfl› ç›km›fl olur. Paraekonomisini kald›rarak s›n›f mensuplar›n›n tüketimin ve kendi arzular›n›n esiri ol-mas›n›n önüne geçer. Aileyi kald›rarak bu s›n›f mensuplar›n›n ba¤l›l›k duymas› vesavunmas› gereken tek fleyin polis’in kendisi oldu¤unu ifade eder. Aile ortadankald›r›l›nca, aile sayesinde ayakta duran ve bizzat aile taraf›ndan yeniden üretilenkad›n-erkek eflitsizli¤i de bu s›n›f için, maddi temelini kaybetmifl olur.

Koruyucular s›n›f›n›n yaflam›n› ince ince düzenleyen Platon’un bütün amac› bus›n›f›n iç birli¤ini belirli bir safl›k ölçe¤inde koruyabilmektir. Bunun için yaflamla-r›n›n her ayr›nt›s›n›n düzenlenmesi önemlidir ama yetersizdir. Bunu güvence alt›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



na alabilmek için bu s›n›f›n hayat› çocukluk ça¤›ndan bafllanarak adeta yaflam bo-yu süren bir e¤itim süreci olarak tasarlanm›flt›r. ‹flte bu yaflam boyu süren e¤itimsürecinin farkl› s›namalar›ndan baflar›yla ç›kan ve say›lar› üçü-befli, belki biri geç-meyen küçük bir az›nl›k filozoflard›r. Art›k onlar›n görevi iyiye tutkun yurttafllaryetifltirmek ve s›ras› geldi¤inde do¤rudan devlet yönetimini ele almakt›r; tek bafl›-na ya da birkaç filozofla birlikte. Art›k filozoflar kral olmufltur, krallar filozof !

Platon’un koruyucular s›n›f›n›n bütün hayat›n› ayr›nt›lar›yla düzenlemesi, onun totaliterbir düflünür oldu¤u biçiminde yorumlanm›flt›r. Bu yorumun en ünlü örne¤i Aç›k Toplumve Düflmanlar›’d›r. (Karl Popper, çev: M. Tunçay-H.R›zatepe, 2 cilt, ‹stanbul: Remzi Ya-y›nlar›, 1989.)

Kral Olarak Filozofun PortresiFilozofun bafla geçmesi di¤er tüm yönetim biçimlerinden farkl› olarak akla dayal›,tutkulara kap›lmayan toplulu¤un ya da polis’in bir bütün olarak mutlulu¤unu gö-zeten bir devletin ortaya ç›kmas› demektir. Zaten filozofun devlet adam›na dönüfl-türülmesinin alt›nda yatan en temel neden de budur. Filozof, devlet yönetiminegeçti¤inde, e¤er toplumu oluflturan insanlar yeni modele haz›r de¤ilse filozofun ilkgörevi bir tabula rasa (temizlenmifl, yeni fleylere haz›r bir levha) oluflturmakt›r. Buanlamda filozof eski toplum ve düzenden ne varsa hepsini silip atacakt›r. Filozofüstün bir erkle donat›lm›flt›r. Filozofun iradesinin karfl›s›nda hiçbir fleyin hükmükalmam›flt›r; özellikle de eski yasalar›n. Bu durumda akla gelen soru, filozofun yö-netme hakk›n›, yasalardan de¤ilse nereden alaca¤›d›r. Platon için bu sorunun ya-n›t› aç›kt›r. Filozofun yönetme hakk›, devletin bilgisine sahip olmas›ndan kaynak-lan›r. Bu durumda filozof, yasan›n da bilgisine sahiptir ve ortadan kald›rd›¤› fley,bozuk, soysuz yasalardan baflka bir fley de¤ildir. O hâlde, Platon’un bir yasa ya dahukuk düflman› oldu¤u da ileri sürülmemelidir.

Filozof, ideal devletin temel yasalar›na uygun bir zemin oluflturmaya çal›flmak-tad›r. Bu yasalar üç temel ifllevi yerine getirecektir:

1. Her yurttafl› toplum içinde üstlenece¤i iflleve göre tan›mlamak ve s›n›fland›rmak.2. Her bir s›n›f› kendi içinde ve nihayet s›n›flar› kendi aralar›nda bir bütün hâ-

line getirmek üzere çeflitli biçimlerde, gerekirse zorla birlefltirmek. 3. Böylece bütün toplumu mutlulu¤a götürmek. T›pk› filozofun yönetimi gibi,

bu yasalar da meflrulu¤unu (meflruiyetini) do¤rudan hukuk ve yasan›n bil-gisinden al›r.

Platon, Devlet Adam›’nda (Politikos) fizolof-kral›n meflrulu¤unun üstünde özelolarak durur. Filozof-kral kendi buyurdu¤u yasay› istedi¤i gibi de¤ifltirebilir. Ken-di buyurdu¤u yasay› de¤ifltirmesi, yasaya has bir eksikli¤in varl›¤›n› iflaret etmek-tedir. O da yasalar›n genel oluflu ve mutlak bir nitelik tafl›mamakta olufludur. Tamda bu yüzdendir ki mutlak olmayan, de¤iflen, bozulan vasf›yla yasay› mutlaklaflt›r-mak ve kültlefltirmek yerine, Platon yasa koyucu iradeyi, yani filozofun akl›n› mut-laklaflt›rarak hakim k›lar. Çünkü yaln›zca filozof-kral›n akl› bir bütün olarak po-lis’in mutlulu¤unu gözetmektedir; bu yüzden meflrulu¤unu sorgulamak bile gerek-siz olacakt›r.

Bu “insanlar aras›nda bir tanr› gibi” olan kral bir despot de¤ildir. E¤er söz ko-nusu olan devlet, ideal devlet ya da gerçek, do¤ru devlet olmasayd›, Platon’un bu-na verece¤i yan›t, bu kral›n apaç›k bir tiran oldu¤u biçiminde olacakt›r. Çünkü buyönetim, tiranl›¤›n bütün özelliklerini tafl›maktad›r. Platon, filozof-kral›n tirandanfark›n› belirtmek için gerçek devlet ile bozuk devlet aras›ndaki düzey fark›na ifla-


S O R U

D ‹ K K A T

DÜfiÜNEL ‹M

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ret eder. ‹deal devlette filozof-kral, yasan›n bilgisine vak›f olarak buyurdu¤u içintiran olarak nitelenemez. Oysa mevcut, gerçek devletlerde buyuran irade, gücünübilgiden de¤il, maddi, somut tutkulardan almaktad›r ve bu yüzden de tiranl›ktansöz edilebilir. O hâlde, ideal devletin bilgisinden hareketle, mümkün oldu¤uncaona yaklaflmaya çal›flarak yeni bir devlet kurmaktan daha do¤ru bir fley yoktur.

‹kinci En ‹yi YönetimPlaton, bu dünyada kurulacak bir devletin, ne kadar do¤ru bir devlet olursa olsun,bozulmaya mahkum oldu¤unun fark›ndad›r. Çünkü bu dünyada, hiçbir fley yokturki de¤iflmesin ve bozulmas›n. ‹deal devlet de toplumdaki hiyerarflinin, ifl bölümü-nün, soylar›n bozulmas›yla y›k›lacakt›r. ‹flbölümü bozuldukça ideal devletin bekçi-si koruyucular s›n›f› art›k felsefeye, akla gereken önemi vermeyeceklerdir. Yaln›z-ca savaflç›l›¤› önemseyeceklerdir. Bunun karfl›l›k geldi¤i erdem ise onurdan baflkabir fley olmad›¤›ndan, felsefeye ya da akla dayal› ideal devlet, yerini yaln›zca onu-ru önemseyen timokrasiye b›rakacakt›r.

Platon’un ideal devlet modelinin, liyakata dayal› yönetim olarak meritokrasi yada bilen, bilge bir az›nl›¤›n ya da bir filozofun yönetimi anlam›nda philokrasi ol-du¤u söylenebilir. Ama bu modelin, ayn›yla bu dünyada infla edilmesinin olana¤›yoktur çünkü model ancak tanr›lara lay›kt›r. Platon’a göre önemli olan modelin budünyada infla edilip edilemeyece¤i de¤ildir. Önemli olan, bu ideal devletin bilgi-sinden hareketle bu dünyadaki gerçek devletleri buna yaklaflt›rmaya çal›flmakt›r.Platon da bunu yapar ve buna en yak›n ama bu kez gerçek dünyada bir devletinnas›l olmas› gerekti¤ini aç›klamaya giriflir. Bu ikinci en iyi yönetim biçimi Yasa-lar’da karfl›m›za ç›kar.

Bu modelde yasalar, filozof-kral›n yerini alm›flt›r. Bu yan›yla, yasa akl›n temsil-cisidir. ‹yi bir yasa, ideal devlete olabildi¤ince yaklaflmak ad›na mümkün oldu¤un-ca dura¤an olmal›, de¤iflime, bozulmaya karfl› kat› bir nitelik tafl›mal›d›r. Öte yan-dan da toplumsal de¤iflimlerin varl›¤› nedeniyle, belirli bir ölçüde bu dünyadakide¤iflimleri de so¤urabilecek bir yap›ya sahip olmal›d›r. ‹kinci en iyi devletinde ya-say› akl›n temsilcisi olarak konumland›ran Platon, elbette yasa koyucu rolünü degenifl halk y›¤›nlar›na de¤il, bilge bir yasa koyucuya verecektir.

‹kinci modelde de Platon, ideal devletteki tutumunu hiç terk etmedi¤ini göste-rir. Bunun en iyi örne¤i özel mülkiyete ve aileye karfl› yaklafl›m›n› yumuflatsa daesasta de¤ifltirmemesidir. Platon’un ikinci en iyi yönetiminde bu iki kurumun var-l›¤› tan›n›r. Yumuflama buradad›r ama her iki kuruma da müdahale etmekten geridurmaz. Kad›nlar› ve erkekleri ayn› kat› düzenlemelerin nesnesi hâline getirir Pla-ton. Örne¤in, yine ideal devlette oldu¤u gibi, kimin kiminle çocuk amaçl› olarakevlenece¤ine-birlikte olaca¤›na devlet karar vermelidir ki soylar ve dolay›s›yla s›-n›fsal kompozisyon bozulmas›n. Özel mülkiyet konusunda da benzer bir mant›kifllemektedir. Her ne kadar varl›¤› tan›nmaktaysa da özel mülkiyet olabildi¤incedenetim alt›na al›nm›flt›r. fiöyle ki en baflta özel mülkiyet, ilgili fleyin ilgili kiflininkiflisel mülkü oldu¤u anlam›na gelmemektedir. Platon’a göre, “her kifli, kendinedüflen toprak parças›n› Polis’in ortak mal› olarak görmelidir.” ‹kinci en iyi modeliçin de birincide oldu¤u gibi, bir nüfus politikas› öngören ve bunu devletin sa¤l›-¤› aç›s›ndan zorunlu gören Platon, nüfusla toprak aras›nda do¤rudan bir iliflki ku-rar. Buna göre, 5040 parçaya ayr›lan toprak parçalar›n› karfl›layacak biçimde, mo-del 5040 aileden oluflur. E¤er nüfus art›fl›na ba¤l› bir de¤ifliklik olursa sistem fazlanüfusu ihraç edecek, nüfus düflerse eksikli¤i ithalat yoluyla kapatacakt›r.


Platon, Solon reformlar›n› and›r›rcas›na, ikinci en iyi devletindeki yurttafllar›n›zenginlik ölçe¤ine göre dört s›n›fa ay›r›r. Platon, bu s›n›fland›rmayla yetinmez: Zen-ginlik ve yoksullu¤un afl›r› kutuplaflmas›n› önlemek üzere zenginli¤e bir üst s›n›rkoyar. Siyasal etkinlikleri ve kurumlar› daha çok zengin s›n›flara özgüleyen Platon,buna karfl›n, ait oldu¤u s›n›f hangisi olursa olsun, herkesi ayn› ifl bölümü sürecin-den geçirir. Yine de baz› siyasal görevler yaln›zca baz› zenginlere özgülenmifltir.

Platon, devleti her iki modelinde de bir birlik olarak tasarlar. Bu birli¤i sa¤laya-bilmek için olabildi¤ince farkl›l›klardan, çeflitliliklerden ar›nm›fl ve türdeflli¤i gü-vence alt›na alan, de¤iflimin bozucu etkisine karfl› korunakl› tasar›lar gelifltirmifltir.Bu de¤iflmez yaklafl›m›n›n en iyi örne¤i, Platon’un ikinci en iyi devletini düzenler-ken mimaride bile buna özel bir dikkat göstermesidir. Platon, kurdu¤u kentin “tekbir ev biçiminde olmas›n›n çok hofl bir görüntü verece¤ini” ileri sürer. Bütün bual›nan önlemlere karfl›n, yönetilenlerin yasaya itaatini sa¤lamak için Platon ayr›caözel önlemler al›r.

Platon, de¤iflimi devleti bozan, hatta varl›¤›n› tehdit eden bir süreç olarak kabul ederkengerek ideal devlet tasar›m›nda, gerek ikinci modelde yasalar›n de¤iflimini ola¤an, hatta zo-runlu karfl›lar. De¤iflime iliflkin bu iki ayr› tutumun varl›¤› bir tutars›zl›k ya da çeliflki ola-rak de¤erlendirilebilir mi?

Yasaya ‹taatin Araçlar› ve Siyasal KurumlarPlaton’a göre, yasan›n kendisine itaat etmesi beklenen yönetilenleri ikna edici birboyutunun olmas› yetmez. Ayn› zamanda yönetilenlerin de gönüllü olarak itaat et-meye haz›rlanmas›, buna uygun bir kal›ba göre biçimlendirilmesi gerekir. Bu mo-delde e¤itim, ayn› ideal devlette oldu¤u gibi, merkezî bir rol üstlenir. Ama bu mo-delde Platon e¤itimle yetinmez. Gerçek hayattaki bir baflka araca daha baflvurma-y› gerekli görür: Din.

Platon, dine verdi¤i rolle, adeta bir dindarlar toplulu¤u oluflturmakta hiçbir sa-k›nca görmez. Hatta, modelin en önemli kurumu olan Gece Konseyi ’ne filozoflar›nyan› s›ra din adamlar›n› da doldurur. Bir anlamda, de¤iflmezlik peflinde koflan Pla-ton, bir yetkinlik olarak de¤iflmezli¤i dinin de¤iflmezli¤inde bulmufla benzemekte-dir. Bu hâliyle ikinci en iyi devlet, bir teokrasiyi and›rmaktad›r ama yaln›zca and›r-maktad›r. Çünkü en baflta Platon için hâlâ baflat önem tafl›yan fley devletin bir bü-tünlük olarak varl›¤›d›r ve dinin kullan›m› devleti, bir “birlik” olarak var k›labilmekiçindir. Din, tümüyle kamusallaflt›r›lm›fl ve özel her tür tap›nma biçimi yasaklan-m›flt›r. Bir baflka ifadeyle, adeta bir devlet dini söz konusudur. Platon için, devle-tin dininin ve öngördü¤ü tap›nma biçimlerinin d›fl›nda kalan dinler ve tap›nma bi-çimleri, yurttafllar›n devlete ba¤l›l›¤›n› zay›flat›c› bir rol üstlenecektir.

‹kinci en iyi yönetim modelinde, Platon için temel sorunlar›n bafl›nda yasan›nhakimiyetini sa¤lamak gelmektedir. Yönetilenlerden yana gerekli önlemleri alanPlaton do¤rudan yöneticilerden kaynaklanmas› olas› tehditleri de hesaba katar.Öncelikle “Kim yönetmeli?” sorusunu soran Platon için en uygun yan›t yöneticile-rin s›radan kifliler olmamas› gerekti¤idir. Bu aç›dan erdemsiz ve bilgisiz kiflilerineline iktidar verilmemelidir. Ayn› flekilde, salt güce dayanan bir yönetim tarz› dadüflünülemez. Devamla, soya dayal› bir yönetimin de tek bafl›na sak›ncalar› oldu-¤u aç›kt›r. Nihayet, yönetilenler tümden yönetimden d›fllan›rsa bu da devlet içinbir tehdit oluflturmaktad›r. Platon adeta flunu söylemek ister gibidir: Erkekler ka-d›nlar›, babalar o¤ullar›, soylular soylu olmayanlar›, yafll›lar gençleri, bilgeler cahil-leri, servet sahibi olanlar olmayanlar›, efendiler köleleri yönetmelidir. Böylece ne-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

redeyse, hemen herkes flu ya da bu ölçüyle yönetime dahil edilmifl olacakt›r. Pla-ton’un bu yaklafl›m› karfl›t e¤ilimleri dengelemek, çat›flmalar› uzlaflt›rmak için ön-görülen karma anayasa modelinin ilk kuramsal örne¤i olacakt›r. Dengeli yönetim,her biri kendi içinde çeflitli sak›ncalar içeren güç odaklar›n› birbirine karfl› konum-land›rarak her birine has afl›r›l›¤› önlemeye dönüktür.

Platon’un karma anayasa modelinde karfl›lafl›lan siyasal kurumlar Yasa Koruyu-cular Kurulu, Halk Meclisi ve 360’lar Konseyi’dir. Platon, özellikle servet sahibi vesoylu s›n›f mensuplar›n›n bu kurumda a¤›rl›kla yer almas›n› sa¤lamak üzere kar-mafl›k bir seçim sistemi önermifltir. Gerçekte devleti fiilen yöneten bu kuruldur.Ancak bu kurulun üstünde de onlar› denetleyen Denetçiler Kurulu bulunmaktad›r.Elli ile yetmifl befl yafllar› aras›nda bulunan on iki tanr›sal nitelikli yurttafltan oluflanbu kurul üyelerinin her biri bir bakan gibi, devletin çeflitli alanlar›ndaki faaliyetle-rini sürekli izler ve gerekirse ilgilileri yarg›larlar. Ancak, bu aflamaya kadar karmaanayasa modeline sad›k kalan Platon, son anda bu modeli tümüyle alt üst edecekyepyeni bir kurum önerir: fiafakta topland›¤› için Gece Konseyi ad› verilen kurum,ortada ne karma anayasa b›rakacakt›r, ne denge-fren sistemi. Gece Konseyi tek ba-fl›na devletin ruhu olur.

Gece Konseyi, bir kurum olarak ideal devletteki filozof-kral›n yerini alm›fla ben-zemektedir. Bu ana de¤in çeflitli kurumlar› birbirine karfl› konumland›ran Platon,Gece Konseyi’ni tek bafl›na, her fleyin üstünde, bütün denetim ve yönetim haklar›-na sahip bir kurum olarak tasarlar. Bundan ötürü de Gece Konseyi’nin konufltu¤uyerde, bütün siyasal kurumlar susacakt›r. Bu konsey do¤rudan anayasa düzeni ko-nusunda karar alma yetkisine sahip, yasalar›n ve dolay›s›yla sistemin süreklili¤inigüvence alt›na alan organd›r.

Platon, ideal devlet modelinde filozofun akl›n› her fleyin üstünde tutmufl vedevletin bir birlik olarak ruhunu bu akla tabi k›lm›flt›r. ‹kinci en iyi modelinde defilozof yerine bir kurulu geçirmifl olsa da ayn› fleyi yapmakta, Konsey’in akl›n› veruhunu devletin akl› ve ruhuyla özdefl tutmaktad›r. Gece Konseyi’nin akl› ve ruhudevletin türdeflli¤ini güvence alt›na almaktad›r. Ama Platon’un ard›l› ve gözde ö¤-rencisi Aristoteles’in ilk reddedece¤i Platonik e¤ilim de bu olacakt›r: Platon’un id-dia etti¤inin aksine, Aristoteles devletin, varl›¤›n› ve süreklili¤ini türdefllikte de¤il,farkl›l›k ve çeflitlilikte, eflitlikte de¤il, eflitsizlikte arayacak ve temellendirecektir.

AR‹STOTELES: DEVLET, EN YÜKSEK ‹Y‹Aristoteles (‹Ö 384-322), Platon’u elefltiren bir düflünür olmas›na karfl›n, esasta felse-fesinin bütün temel özellikleri Platon’un damgas›n› tafl›r. Ancak bir düflünür olarakPlaton’dan en önemli fark›, döneminin bütün bilgi alanlar›yla ilgilenen, ak›l yürütme-nin yan›nda olgulara önem veren, çal›flmalar›nda deneye ve gözleme baflvuran birisim olmas›d›r. On yedi yafl›nda Atina’ya giderek Platon’un ö¤rencisi olan Aristoteles20 y›l boyunca hocas›ndan ayr›lmam›flt›r. Ama Atina yurttafl› olmad›¤› için burada ya-flam›n› bir metoikos olarak sürdürmüfltür. Platon’un ölümüyle Akademia’n›n baflkan-l›¤›na getirilmeyince hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›flt›r. ‹Ö 343 y›l›nda daha sonra Büyük ‹s-kender olarak an›lacak olan Aleksandros’un üç y›l boyunca sürdürece¤i e¤itiminiüstlenmifltir. Aleksandros’un Makedonya kral› olmas› üzerine yeniden Atina’ya dö-nen Aristoteles, burada ‹Ö 335’te Lykeion ad›yla kendi felsefe okulunu açm›flt›r.Aleksandros’un Atina baflta olmak üzere Yunan polislerinin siyasal varl›klar›na sonvermesi, Aristoteles’in de hayat›nda büyük etki yapm›flt›r. ‹Ö 323’te Aleksandros’unölümünün ard›ndan Atina ba¤›ms›zl›¤›n› ele geçirebilmek için baflkald›rmas›yla Ma-kedonya yanl›s› olarak bilinen Aristoteles, öldürülmemek için Euboea (E¤riboz) ada-


Lykeion: Bugünkü liseleread›n› veren Lykeion ’dadersler oturarak de¤il,ö¤rencilerle birliktedolaflarak verildi¤i için, buokula Peripatos (gezinen,dolaflan) okulu da denir.

s›na kaçm›fl ve burada da ölmüfltür. Aristoteles üretken bir düflünürdür. Mant›k ko-nusundaki Organon (Araç), metafizik üzerine olan Metaphysika (Metafizik), ahlak›iflledi¤i Ethika Nikomakheia (Nikomakhos Eti¤i) ve siyasal görüfllerini içeren Politikaile Politeia Athenaion (Atinal›lar›n Devleti) yap›tlar›ndan baz›lar›d›r.

‹nsan ve Siyaset: Zoon PolitikonAristoteles için siyaseti anlaman›n önkoflulu öncelikle toplumun anlafl›lmas›d›r.Toplum ise insanlardan, bireylerden olufltu¤una göre, insan› anlamak siyaseti an-laman›n anahtar› durumuna gelir. Aristoteles, baflta hocas› gibi düflünür. Yani in-san kendine yeterli bir varl›k de¤ildir; tek bafl›na yaflayamaz, benzerlerine gereksi-nim duyar. Bu demektir ki insanlar›n birlikte yaflamas› anlam›na gelen toplum enbaflta do¤al bir zorunluluktan ya da insan do¤as›n›n özelli¤inden kaynaklanmak-tad›r. O hâlde toplum do¤al bir olgudur; herhangi bir sözleflmenin ürünü olmad›-¤›na göre, yapay da de¤ildir. ‹nsanlar›n hepsi mutlulu¤u, yetkinli¤i amaçlar amakendilerine yetemediklerine göre, bu amaç asla tek bafl›na gerçekleflemez. O hâl-de, toplumun amac› da insan›n içinde olan temel ere¤ini (telos) gerçeklefltirmek,yani mutluluk ve yetkinli¤i sa¤lamak olmal›d›r.

Bütün topluluklar mutlulu¤u, en yüksek iyiyi, yetkinli¤i hedefledi¤ine göre,topluluklar›n en üstünü olarak kabul edilen siyasal toplum ya da devlet de en yük-sek iyiyi amaç edinir. Böylece devletin bir amac› oldu¤u ortaya ç›kar: “Devlet de-nilen siyasal toplum, yaln›zca bir arada yaflamak için de¤il, soylu (erdemli) ey-lemlerde bulunabilmek içindir.” Böylece, do¤al olarak yaln›z varolamayan ve bir-likte yaflamak zorunda olan insan›n, birlikte yaflamdan öte en yüksek mutluluk veiyilik için devlete gereksinimi vard›r.

Bunu aç›klayabilmek için devlet öncesi birlik biçimlerine bak›lmal›d›r. Aristote-les’e göre, en küçük topluluk olan aile, insanlar›n günlük gereksinimlerini karfl›la-yabilir ama bunun ötesine geçemez. Ailenin karfl›laflt›¤› bu sorun ailelerin birlefl-mesini zorunlu k›lar ve köyler oluflur. Köylerin de bir s›n›r› vard›r. Bu nedenle köy-ler birleflerek polis’i olufltururlar. Bu, art›k en yetkin birlik formudur. Devlet ya dapolis, Aristoteles’e göre, kendisini oluflturan bireylerden ve kurumlardan ayr› birvarl›¤a sahiptir. Devlet, en temelde insan do¤as›n›n yetersizli¤i ve insana içkin biramaç olarak en iyiye, mutlulu¤a yönelme ere¤ine dayand›¤› için, daha polis ’ler or-taya ç›kmadan önce bile yönelinmifl bir erek olarak, bireyden önce gelir.

Devletin özü bak›m›ndan insandan önce gelmesi bir örnekle aç›klanabilir: Birmefle palamudunu topra¤a ekti¤imizde o palamut yeflerir, filizlenir ve nihayet birmefle a¤ac› ortaya ç›kar. Demek ki mefle a¤ac›n› ulafl›lacak bir erek olarak görür-sek, ekilen mefle palamudundan mefle a¤ac› ortaya ç›kt›¤›ndan mefle a¤ac›n›n özü,palamudun içinde vard›r. Var olmal›d›r ki o palamuttan bir a¤aç ortaya ç›kmakta-d›r. ‹flte bunun gibi, insan›n varl›¤›, apaç›k en yetkin birlik olarak devlet özünüiçinde tafl›r. Henüz devlet ortaya ç›kmasa bile, insana içkindir o. Demek ki devletdenilen fley, yaln›zca insanlar›n tek bafllar›na yaflayamamalar›yla ilgili de¤ildir; ay-n› zamanda yöneldikleri erekle ilgilidir. ‹nsanlar, onlardan ba¤›ms›z bir varl›k ola-rak ortaya ç›kan polis sayesinde en üst birlik formunu gerçeklefltirmifl, kendi erek-lerine ulaflm›fl olurlar ve ancak bu erek gerçekleflince, yani devlet ortaya ç›k›ncabiz, insan denen varl›¤›n özünde ne oldu¤unu kavrayabiliriz. Bu da demektir ki in-san, ancak bir polis ’in üyesi, yani yurttafl (polites) olarak tam anlam›yla insan olur.Aristoteles, buradan hareketle insan›n zoon-politikon (siyasal-toplumsal bir hay-van) oldu¤unu saptar. Bu sözün anlam›, özündekini gerçeklefltirerek insan› insanyapan fleyin siyaset ya da devlet oldu¤udur.


Telos: Her varl›¤›n kendivarolufluna içkin olan, onunen yetkin hâliyle oldu¤u fleyhâline gelmesini sa¤layan,var olanlar›n nihai olarakyöneldi¤i hedefi içeren veancak bu hedefgerçekleflti¤inde kendimahiyeti anlafl›lan, ilgilifleyin varl›k nedeni ya daoluflumunun nihai hedefiolan erek. Örne¤in insan›nere¤i ancak, insanlar›n enmükemmel birlik biçimi olandevlet ortaya ç›kt›¤›ndaanlafl›labilir. Çünkü devletolmaks›z›n insan uzunyürüyüflünde hep eksik veyetersizdir; tek bafl›nakendine yetemez ve mutluolamaz. Bunu mümkün k›lanfley devlet oldu¤una göre,demek ki insan›n ere¤i, onuinsan k›lan fley devlettir.

Devletin Dire¤i: AdaletDevlet, bütün bireylerin, kurumlar›n ve topluluklar›n üstünde oldu¤undan bütüntoplulu¤un iyili¤ini düflünür. Bütün toplulu¤un iyili¤i ise devlette amaçlanan ada-letten baflka bir fley de¤ildir. Devletin adaleti gerçeklefltirmesi demek, her kifliye vegruba hak etti¤ini vermesi demektir. Yani eflit olanlara eflit, eflit olmayanlara iseeflitsiz davranmal›d›r ki adalet ortaya ç›kabilsin. Bunu sa¤layacak olansa yasalard›r.‹yi bir devlette hakl›y› haks›z› belirleyen, adil yasalar olmal›d›r. Bir devleti kötü k›-lan yasalar›n›n kötülü¤üdür. Bu da devletin amac›n› ve onu ayakta tutan dire¤i, ya-ni adaleti zedeler.

Adaletin ne oldu¤unu ve devleti nas›l ayakta tuttu¤unu görebilmek için Aristo-teles’in, toplulu¤un temeline yerlefltirdi¤i aileye bakmak gerekir. Aristoteles’e gö-re, aile eflitsizlikçi iliflkiler bar›nd›r›r. Daha do¤rusu, üç ayr› eflitsizlikçi iliflki aileyiayakta tutar. Bunlardan ilki baba ile çocuklar aras›ndaki eflitsiz iliflkidir. Çocukla-r›n düflünme yetileri geliflmemifl oldu¤undan baba otoritesine tabidirler. ‹kinci eflit-siz iliflki kar›-koca aras›ndad›r. Aristoteles, aç›kça erke¤in kad›ndan üstün oldu¤u-nu savunur. Kad›n›n pek de ak›ll› bir varl›k olmad›¤›n› düflünen Aristoteles, bir ba-k›ma erke¤in insan›n amac›, kad›n›n ise arac› oldu¤unu ileri sürer. Bu nedenle ka-d›n, kendi üstünde bir hükümdar gibi olan kocas›na boyun e¤melidir. Sonuncueflitsiz iliflki ise efendi ile köle aras›ndaki iliflkidir.

Kölelik kurumunu savunmak için onu do¤al göstermeye çal›flan Aristoteles, kö-lelere hangi nitelikler atfedilirse atfedilsin, eninde sonunda insan olduklar› için bu-nu baflaramaz. Sonunda köleyi “ak›l yürütme yetisinden anlayacak kadar pay alanama ona sahip olacak kadar pay almayan bir kimse” olarak tan›mlar. Köleler, ak›lyürütme yetisinden pay almad›klar›ndan onlar için en uygunu efendilerine itaat et-mekten ibarettir. Aristoteles’in köle-efendi eflitsizli¤inde ›srar etmesinin özel birönemi vard›r. Buna göre, kölelerin varl›¤› sayesinde yurttafllar bedenlerini ve ruh-lar›n› bozucu, alçalt›c› ifllerle u¤raflmaktan kurtulmaktad›rlar. Ayn› flekilde yine kö-leler sayesinde, yurttafllar bofl zamana kavuflmakta ve özgür kifliler olarak do¤ala-r›ndaki en yüksek ere¤i gerçeklefltirmeye, yani siyasete zaman bulmaktad›rlar.

Aristoteles, sözü yurttafll›¤a getirerek, aile içinde ortaya ç›kan eflitsizli¤in izinibu kez siyasal toplum içinde sürmeye bafllar. Yurttafl› “yarg›ya ve otoriteye kat›lan,yani yasal, siyasal ve yönetsel görevler alan ya da almaya hak kazanan kifli” ola-rak tan›mlayan Aristoteles, köleler zaten bir yana, herkesin yurttafll›¤a kabul edil-mesine de fliddetle karfl› ç›kar. Polis ’te yaflayan herkes yurttafl olursa ya o devletbozulur ve y›k›l›r ya da adaleti gerçeklefltiremeyen kötü bir devlet olur. Bu neden-le, bedeniyle çal›flanlar, zanaat ve ticaretle u¤raflanlar yurttafl›n gerektirdi¤i akla,bilgiye, beceriye sahip olmad›klar›ndan yurttafll›¤a kabul edilmemelidir. Bu ba¤-lamda bofl zaman sahibi olarak kendi erdemini gelifltirmeye çal›flan ve siyasetle il-gilenen kifli ile ticaretle para kazanmaya çal›flan kifli eflit olamaz. Gerçek anlamdainsan, tam anlam›yla özgür olan kiflidir. Yani kad›nlar, çocuklar ve köleler gibi, birbaflkas›n›n otoritesine ba¤l› olanlarla, bedenleriyle çal›flanlar ya da tüccarlar gibi,alçalt›c› ifllerle u¤raflanlar gerçek anlamda özgür say›lamaz.

Görüldü¤ü gibi, Aristoteles için devlette kendini gösteren ve eflitlere eflit, eflit-siz olanlara eflitsiz davran›lmas›n› gerektiren adalet ilkesi, en baflta toplumsal-siya-sal farkl›l›klar› kabul etmeyi gerektirmektedir. Bu kabul do¤rultusunda, adaletin te-cellisi olarak yasan›n da toplumsal-siyasal eflitsizlikleri koruyan ve güvence alt›naalan bir nitelik tafl›yaca¤› aç›kt›r. Ancak yasalar ne kadar mükemmel olursa olsun-lar, yine de devletler çeflitli krizlerle karfl›laflabilir ve hatta y›k›labilirler. Buradan


hareketle Aristoteles, yap›lmas› gerekenleri de “Devrimler Kuram›”nda ortaya ko-yar. Ama bu kuram› aç›klayabilmek için önce, farkl› yönetim biçimlerine ve bun-lar›n birbirine göre iyi ve kötü yanlar›na bak›lmal›d›r. Böylece devletlerin niçin bo-zuldu¤u ve y›k›ld›¤› anlafl›labilir ve önlemek için çeflitli öneriler ortaya konulabilir.

Yönetim BiçimleriAristoteles, hocas› Platon gibi, bütün insanlara, bütün topluluklara has bir devletikabul etmez. Çünkü devleti oluflturan topluluklar türlü türlüdür. Bütün topluluklarayn› erdeme sahip olmad›klar› gibi, ayn› çevresel, ekonomik ve psikolojik koflul-lara sahip de¤illerdir. Bu da devletlerin farkl›l›¤›n› aç›klar. Bu farkl›l›klar nedeniy-le devletlerin birbirlerine göre iyili¤i ya da kötülü¤ünden söz edilemez. Her halkkendine uygun düflen bir yönetimle yönetilir. Örne¤in e¤er bir halk, seçkin bir ai-leyi devletin önderleri diye do¤al olarak kabul edebiliyorsa o halka krall›k uygun-dur. Yok, e¤er bir halk kendisi siyaset için gerekli erdeme sahip olmakla birlikte,kendilerine önder olarak özgür kimseleri kabul edebiliyorsa o halk için aristokra-si uygun demektir. Bir anayasan›n ilgili halka uygun olup olmad›¤› ise yukar›da sa-y›lan faktörler yan›nda, her halk›n farkl› mutluluk aray›fllar›n›n oldu¤unun bilinme-siyle mümkündür. Yönetim biçimini belirleyen bir baflka etken ise iklim koflullar›-d›r ya da daha genel olarak co¤rafyad›r. Aristoteles’in bu yaklafl›m›na “‹klimlerKuram›” ad› verildi¤i de olur ve yüzy›llar sonra bu yaklafl›m farkl› biçimlerde deolsa ‹bn-i Haldun ve Montesquieu’de de kendisini gösterir.

Bu uyar›lar› iflaret eden Aristoteles, bundan sonra yönetimleri s›n›fland›rmayagiriflir. Bunun için iki ana ilkeye baflvurur. Öncelikle devlette gerçekleflen adalet il-kesini, yasay› yani asl›nda yönetimin amac› olmas› gereken ortak iyili¤i gözetir.‹kinci olarak ise yönetimi elinde bulunduran kiflilerin say›s›na bakar. Böylece üçiyi, üç de bunlar›n bozulmufl hâli olan kötü, toplam alt› yönetim biçimi ortaya ç›-kar. Buna göre:

• Ortak iyili¤i amaçlayan tekin yönetimi monarfli ve tekin ç›kar›n› gözeten te-kin yönetimi, yani monarflinin bozulmufl hâli olarak tiranl›k.

• Ortak iyili¤i amaçlayan az›nl›¤›n yönetimi aristokrasi ve zenginlerin ç›kar-lar›n› gözeten az›nl›¤›n yönetimi, yani aristokrasinin bozulmufl hâli olarakoligarfli.

• Ortak iyili¤i amaçlayan ço¤unluk yönetimi politeia ve yaln›zca yoksullar›nç›kar›n› gözeten ço¤unlu¤un yönetimi, yani politeia’n›n bozulmufl hâli ola-rak demokrasi.

Aristoteles, bu yönetim biçimlerinin oldu¤u gibi siyasal yaflamda görülemeye-bilece¤ini, bunlar›n gerçek yönetimleri anlamak için kullan›lan soyut modeller ol-du¤unu da belirtmekten geri durmaz. Gerçek yaflamda bu modeller çok daha çe-flitli ve karmafl›k biçimde görülebilir. Bu modellerin soyutlama oldu¤unun en iyigöstergesi Aristoteles’in monarfliyi düflünme biçimidir.

Aristoteles için monarfli, kral› da ba¤layan yasalarla birlikte düflünülür. Her nekadar Platon’un etkisi alt›nda, kendi koydu¤u yasayla ba¤l› olmayan mutlak birkrall›k ya da bir tür tanr›sal krall›k fikrine sahipse de bu tümüyle bir kurgudan iba-rettir. Aristoteles, her durumda krall›¤›n ›l›ml› bir yol izlemesini savunur. Bu yol iz-lenmezse yönetim soysuzlafl›r ve tiranl›¤a dönüflür. Tiranl›k en kötü rejimdir. “Kralonur, tiran ise para toplar.” Tiran, iktidar›n› sürdürebilmek için özüne uygun ola-rak fliddete baflvurur. Burada da özellikle tehdit oluflturaca¤›n› düflündü¤ü soylu-lar› ve seçkinleri “tepeleri biç” ilkesinden hareketle yok eder. Halk› kendine ba¤l›k›lmak için hep yoksul, aciz, kendine güvenmeyen bir hâlde tutar.


‹klimler Kuram›:Aristoteles’e göre, so¤ukülke insanlar› olarakAvrupal›lar yürekli amabeceri ve ak›l bak›m›ndangeridirler. Bu nedenle iyi vesürekli bir yönetimkuramazlar. S›cak ülkelerdeyaflayan Asyal›lar zeki veyarat›c›d›rlar ama yürekli veiradeli olmad›klar› için hepköle ve uyruk olarakyaflarlar. Il›man iklimde yada do¤ru, orta iklimdeoturan Yunanl›lar ise hemzeki, hem yürekliolduklar›ndan iyi ve do¤ruanayasalara sahiptirler vehep özgür yaflarlar.

En erdemli yönetim biçimi ise aristokrasidir. Polis’in en erdemlileri bir araya ge-lerek tiranl›¤› y›karlar ve aristokrasiyi kurarlar. Aristokrasi herkese erdemine göre,orant›l› bir eflitlikle hareket eder. Örne¤in asla servetleri bir olmayan yurttafllaraeflit davranmaz. Ayn› flekilde bu iyi modelde, yurttafl olanla olmayana ayn› flekildedavran›lamaz ve bunlar ayn› haklara sahip olamazlar. Oysa bunun soysuzlaflmas›y-la ortaya ç›kan oligarfli “eflitsiz olanlar›n mutlak olarak eflitsiz olduklar› varsay›m›-na dayan›r; servetçe eflitsiz olduklar› için kendilerini mutlak olarak eflitsiz sayar-lar.” Bu yüzden de bu yönetim biçiminde her fley servet sahiplerinin elinde topla-n›r ve geliri olmayanlar hiçbir haktan yararlanamaz. T›pk› buna benzer biçimde,bir di¤er kötü yönetim biçimi olan demokrasi de “herhangi bir bak›mdan eflit olaninsanlar›n, mutlak olarak eflit olduklar›” düflüncesine dayan›r. Bu bak›mdan oli-garfli ve demokrasi birbirlerine benzerler ve hatta yer yer bu iki yönetim biçimininbirinin nerede bafllay›p ötekinin nerede bitti¤i anlafl›lmaz bile olabilir. Bu geçifl-kenli¤i en iyi gösteren fley ise politeia’d›r. ‹yi bir yönetim olarak politeia asl›nda ikiyanl›fl yönetimin iyi yönlerinin birleflmesiyle ortaya ç›kabilir. Bu karma bir yöne-tim biçimi oldu¤u için, e¤er bar›nd›rd›¤› özelliklerden biri afl›r›ya kaçarsa derhaldemokrasiye ya da oligarfliye dönüflebilir.

Görüldü¤ü gibi Aristoteles’te yönetimlerin de¤iflimi daima iyiden kötüye do¤rude¤ildir. Kötü bir yönetimin ard›ndan iyi bir yönetim de gelebilir. Ayr›ca zorunluolarak bir yönetim biçimi yerini mutlaka bir baflkas›na b›rakmaz; onunla iç içe ge-çebilir de. Ancak kesin olan fludur: Yönetimler de¤iflmekte ve hatta bozulmakta-d›r. ‹flte Aristoteles, buradan hareketle önce kendisi için en iyi yönetim biçimininne oldu¤unu ortaya koyar, sonra da yönetim biçimlerinin de¤iflimlerin nedenleri-ni anlamaya çal›fl›r ve bir çözüm önermeye giriflir.

Politeia: En ‹yi YönetimAristoteles, en iyi yönetim olarak politeia’y› seçerken, kastetti¤i fley, en ideal yöne-timin bu oldu¤u de¤ildir. Kendisi ayr›ca hocas› Platon gibi bir ideal devlet tasar›-m›na giriflecektir. Politeia’n›n en iyi yönetim oluflu, di¤er yönetim biçimlerine gö-re düflünülmelidir. fiöyle ki gerçek anlamda bir monarfli çok üstün, hatta tanr›salyeteneklere sahip bir kral›n varl›¤›n› gerektirir. Ayn› flekilde gerçek bir aristokraside mutlak anlamda erdemli yurttafllar›n varl›¤›na dayan›r. Ne tanr›sal bir kral ne degerçek anlamda erdemli yurttafllar her yerde bulunabilir. Öyleyse bu tür istisnaidurumlar› gözetmek yerine polis’lerin ço¤u için geçerli en iyi yönetimi arzulamakgerekir ki iflte bu da politeia’d›r.

Politeia karma bir siyasal yönetim biçimidir. Zenginli¤i ve yoksullu¤u, demok-rasiyle oligarfliyi bünyesinde harmanlad›¤› için, bu iki afl›r› ucun do¤ru ortas›d›r.Bu yan›yla iktidar ne çok zengin, ne çok yoksul yurttafllara dayan›r. Bu tehlikeliyak›nlaflmay› önleyecek orta s›n›f, iktidar›n as›l gücüdür. Orta hâlli bir mülkiyet re-jimi politeia için önemlidir çünkü Aristoteles’e göre, afl›r› yoksulluk ve afl›r› zengin-lik erdemli bir yaflam sürmeye elveriflli de¤ildir. Yoksullu¤un alt›nda ezilenler boy-nu bükük, yönetmeyi bilmeyen, yaln›zca hükmedilmekten anlayanlard›r. Zengin-ler ise itaat etmeyi bilmedikleri gibi, ö¤renmek bir yana, sürekli despotça hükmet-mek isterler. Oysa “devlet, olabildi¤ince benzer ve eflit insanlardan oluflmay› amaç-lar; bu koflul ise bafll›ca orta s›n›fta bulunur.” Aristoteles’in orta s›n›f› önemseme-si bofluna de¤ildir çünkü ona göre bu s›n›f, toplumda de¤iflimi en az isteyen s›n›f-t›r. De¤iflimden korkar çünkü yoksullar›n aksine, kaybedece¤i fleyler vard›r. Dahafazla zenginleflmeyi kuflkusuz bu s›n›f da arzular ama öbür yandan zenginlefleyimderken eldekini kaybetmek korkusu bu s›n›f için önemlidir. Bu korku yüzündenkolayca bafltan ç›kar›lamaz. Olabildi¤ince afl›r› uçlardan uzak durmaya çal›fl›r.


Politeia: Silah tafl›mahakk›na sahip herkesinyurttafl olarak kabul edilerekyönetimde pay sahibioldu¤u, ortak yarar› gözetenço¤unlu¤un yönetimi.Oligarfliden al›nan s›n›rl›mülkiyet ilkesiyle,demokrasiden al›nanyurttafllar›n siyasal kat›l›milkesine dayan›r. Yanizenginlik ile yoksullu¤unkar›lmas›yla oluflur.

Aristoteles politeia’y› en iyi yönetim olarak iflaret eder ama asl›nda bunun da di-¤er yönetim biçimleri gibi bir soyutlama, bir model oldu¤u aç›kt›r. fiöyle ki Aristo-teles, bafll›ca siyasal düflünce metni olan Politika ’da asl›nda orta s›n›ftan pek dehazzetmedi¤ini aç›kça iflaret eder. Bu bak›mdan, Aristoteles’in hazzetmedi¤i bir s›-n›fa dayal› bir yönetim biçimini gerçek bir model gibi önermedi¤i sonucu ç›kar›la-bilir. Bu model daha çok gerçek modeller olarak siyasal hayatta karfl›lafl›lan demok-rasi ve oligarflilerin mahiyetini anlayabilmek bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Aristo-teles, hocas› Platon gibi, ideal bir devlet tasarlamaya giriflti¤i anda orta s›n›f ve ço-¤unluk gibi fikirleri derhal terk eder. Politeia ile Aristoteles’in ideal devleti aras›n-daki temel fark fludur: Politeia ’da iyi insan ile iyi yurttafl›n ayn› kifli olmas›na gerekyoktur. Yurttafl kimi olumsuzluklar tafl›sa da yurttaflt›r ve siyasal yaflamdan pay al›r;zaten politeia mutlak olarak iyili¤i cisimlefltiren bir devlet biçimi de¤ildir. Oysa ide-al devlet mutlak olarak iyili¤in ta kendisidir; öyleyse iyi yurttafl ile iyi insan bir veayn› kiflidir. ‹yi insan olamayan iyi yurttafl olamayaca¤› gibi, tersi de do¤rudur.

Aristoteles’in ideal devlet tasar›m› hocas› Platon’unkinin yan›nda hiç de parlakde¤ildir. Bu tasar›m›n her sat›r›n›n arkas›nda Platon’un büyük gölgesi kendini gös-terir. ‹deal devletin ço¤u özelli¤i Platon’dan al›nm›fl gibidir. Yine de bir-iki nokta-da küçük farkl›l›klar göze çarpmaktad›r. Örne¤in, göze çarpan en önemli farkl›l›k-lar›n bafl›nda yönetici s›n›flar ve mülkiyet iliflkisi gelir. Platon yönetici s›n›f› tümüy-le mülksüzlefltirir, ekonomik süreçlerin d›fl›na atar ve ayn› zamanda onlar için ai-lenin, aflk›n ve benzeri ba¤l›l›klar›n polis ’e ba¤l›l›¤› gölgelememesi için kolektif birhayat tasarlar. Aristoteles buna fliddetle karfl› ç›kar. Mülksüzlefltirilmifl bir yöneticis›n›f yerine, afl›r›l›klara kaçmayan s›n›rl› özel mülkiyet anlay›fl›n› benimser ve budo¤rultuda Platon’un tüm kolektif hayat tasavvurunu reddeder. Çünkü Aristote-les’e göre, devlet varl›k nedenini ve temelini, yönetici s›n›f için geçerli olan mutlakbir eflitlikte de¤il, tersine kontrol alt›nda tutulan, eflitsizlikte bulur.

Devrimler Kuram›: StatisAristoteles, yönetim biçimlerinin de¤iflimini ve kurulabilir en iyi yönetimi çözüm-ledikten sonra, bu de¤iflimin dinamiklerini ve de¤iflimden kaç›nabilmenin yollar›-n› araflt›rmaya giriflir. Ama o, anayasalarda yap›lan küçük de¤iflimler ya da onlar›tehdit eden ama gö¤üslenebilir siyasal-toplumsal tehditlerden daha çok, mevcutanayasan›n ortadan kalkmas›na ve yeni bir yönetime neden olan, fliddet yüklü de-¤ifliklikleri göz önünde bulundurur. Bu yüzden bununla ilgili yaklafl›m›na kendisi,devrim de¤il, statis sözcü¤ünü kulland›¤› hâlde “Devrimler Kuram›” denir.

Aristoteles yaln›zca akla dayal› bir kuramc› de¤il, tarihsel deneyimlere, olgula-ra ve gözlemlere dayal› bir bilim insan› oldu¤unu devrimlerin nedenlerini aç›kla-maya çal›fl›rken bir kez daha gösterir. Tarihsel örnekler eflli¤inde, Aristoteles’e gö-re devrimlerin nedenleri flunlard›r:

• Devrimlerin en temel nedeni toplulu¤u oluflturan farkl› bileflenlerin eflitli¤eiliflkin alg›lar›d›r. E¤er alt s›n›flar, kendilerinin üst s›n›flarla eflit oldu¤unainanmaya bafllarlarsa de¤iflikli¤e yönelirler. Ayn› flekilde, üst s›n›flar dakendilerinin pay›n›n daha da fazla olmas› gerekti¤i duygusuna kap›l›rlarsaonlar da de¤iflim talep etmeye bafllar. Yani zay›flar eflitlik için, güçlüler isedaha güçlü olmak için devrime yönelebilir. Benzer bir biçimde, çeflitli ke-sim ve kifliler, e¤er baflkalar›na göre kendilerinin ç›kar, sayg›nl›k ve onurpay›n›n eksik, yetersiz, az oldu¤u kan›s›na kap›l›rsa adalet talebiyle devri-me yönelebilirler.


Statis: Bu sözcük Bat›dillerinde yayg›nl›kla devrimsözcü¤üyle karfl›lan›r. OysaAristoteles’in Politika’s›n›Türkçe’ye çeviren M.Tunçay’›n belirtti¤i gibi, bu“tam› tam›na devrimde¤ildir; daha çok, gerilim,bir fliddet patlamas›n›nkaç›n›lmaz olaca¤› kadarbüyüyünce ortaya ç›kan birdurumdur.”

• Bir siyasal yönetimin afl›r› güç kullan›m›na yönelmesi ve korkuyla zulümübir yönetim arac› olarak sürekli k›lmas› da devrimi k›flk›rtan bir nedendir.Ayn› flekilde mevcut siyasal yönetimin dayand›¤› s›n›flardan birinin afl›r›büyüyüp güçlenmesi de mevcut uyumu bozacakt›r. Bunun gibi, iktidar›elinde tutanlar›n mevcut iktidarlar›n› daha da art›rmaya kalkmalar› da dev-rimi haz›rlayabilir.

• Mevcut bir siyasal sistemde, yöneticilerin ihmalinden, tembelli¤inden, kör-lü¤ünden yararlanarak anayasan›n küçük ad›mlarla de¤ifltirilerek, nihayetsistemin tümden de¤ifltirildi¤ine de tan›k olunabilir. Bir devlet her fleydenönce uyum demektir. E¤er bu uyumu bozacak flekilde bir devlette farkl› ›rk-lar ve topluluklar varsa ya da bir devlet co¤rafi bak›mdan büyük çeflitliliklergösteriyor ve bu çeflitlenme, ayn› zamanda ekonomik ve siyasal çeflitlenme-ye denk düflüyorsa mevcut anayasan›n yaflam›n› sürdürmesi olanaks›z hâlegelir.

• Topluluk içi farkl›laflman›n yan› s›ra, topluluk içindeki denge durumu dadevrime yol açabilir. fiöyle ki bir devlette zenginler ve yoksullar birbirlerinedenk ise ve bu iki s›n›f›n çat›flmas›n› yumuflatacak bir orta s›n›f bulunmuyorya da yeterince güçlü de¤ilse her an siyasal sistem, bu iki s›n›ftan birinin le-hine de¤iflebilir.

• Aristoteles, son olarak iki istisnai örne¤e daha de¤inir. ‹lki, bir siyasal sis-temde gücü elinde tutan kesimlerin kendi içlerinde parçalanmas› ve müca-deleye bafllamas›d›r. Bu tür bir iç gerilim, küçük bir olay vesilesiyle, örne¤inbir aflk hikayesi bile buna vesile olabilir, kolayca büyük bir patlamaya yolaçabilir. ‹kinci s›ra d›fl› durum ise anayasalar›n d›flar›dan müdahalelerle de-¤ifltirilmesidir. Örne¤in Sparta her ele geçirdi¤i yerde demokrasi rejimini y›-k›p oligarflileri desteklerken Atina da tam tersini yapm›flt›r.

Devrimlerin nedenlerini olabildi¤ince genifl bir çerçeve içinde, aç›k seçik de-¤erlendiren Aristoteles’in devrimleri önlemek için gelifltirdi¤i öneriler de son dere-ce aç›kt›r. Bu önlemler flunlard›r:

• Devrimlerin en genel ve en temel nedeni eflitlik/eflitsizlik sorunu oldu¤unagöre, bir anayasa yaln›zca bir tür eflitlik anlay›fl›na yaslanamaz. Yani hem sa-y›sal hem orant›l› eflitlik devreye sokulmal›d›r. Böylece hem üstün olanlarkendilerine karfl› adaletsizlik yap›ld›¤› duygusuna kap›lmazlar hem de zay›folanlar, sistemden hiç pay alamad›klar› gibi bir düflüncenin pefline düflmez-ler. Ayn› çerçevede bir di¤er önlem, iktidar›n ço¤unlu¤un eline verilmesi yada onlar›n iktidara ortak edilmesidir.

• Bir di¤er önlem, orant›s›z büyümenin kesinlikle önlenmesi gerekti¤idir. Ya-ni bir polis ’te belirli kesimlerin ya da kiflilerin bütün iktidarlar› kendi tekel-lerinde toplamalar›na kesinlikle izin verilmemelidir. Bu yasak serveti deiçermektedir. E¤er bu yasaklanmazsa toplumda çeflitli s›n›flar aras›ndakikeskinlik artar ve bu da kaç›n›lmaz olarak çat›flmay› getirir.

• Bu ba¤lamda Aristoteles için en önemli önlemlerin bafl›nda orta s›n›fa a¤›r-l›k verilmesi gelmektedir. Orta s›n›f, hem ahlaken daha iyi, daha erdemli biryaflama uygundur hem de siyaseten çat›flmalar› önleyici bir tampon göreviüstlenir. Il›ml›l›k bir siyasal yönetimin bekas› için son derece önemlidir. Buyaln›zca toplumsal-s›n›fsal düzlemde de¤il, yönetim stratejisi olarak da önemtafl›r. Yönetenler, yönetilenlerin beklentilerini daha bafltan yüz geri etmez,aksine onlar›n beklentilerini karfl›lamaya çal›fl›r ya da en az›ndan karfl›laya-ca¤›na inand›r›rsa bu yönetimin en önemli güvencelerinden birini olufltur.


• Son olarak Aristoteles yasalar›n önemine de¤inir. E¤er bir devlette yasalar›neksiksiz egemenli¤i sa¤lanabilirse devrimlerin önüne geçilebilir. Öyle ki enküçük konularda bile, kesinlikle yasalar›n çi¤nenmesine izin verilmemelidir.Hatta yasalar›n çi¤nenmemesi için, toplumda anayasan›n bafl›na bir fley ge-lece¤i, anayasan›n sürekli tehdit alt›nda oldu¤u duygusu sürekli hâle getiril-melidir. Böylece herkes s›k› s›k›ya anayasaya sar›lacakt›r. Bunun yolu isee¤itimden geçmektedir. Yurttafllar anayasaya uygun bir hayat sürmeleri içine¤itilmelidir. Öyle ki bu e¤itim sayesinde anayasa insanlar için bir al›flkanl›-¤a dönüflecektir.

Aristoteles’in devrimlerin nedenleri olarak sayd›¤› etkenler bugün de geçerli olarak kabuledilebilir mi?

Aristoteles ve Polis’in SonuAristoteles, polis merkezli Yunan siyasal düflüncesinin son büyük ismidir. Polis’inçöküflüne tan›kl›k eden düflünür, polis ’in ayakta kalmak için gücünün kalmad›¤›-n›, Makedonya sald›r›lar›yla aç›kça görmüfltür. Buna karfl›n, yine de ›l›ml› reçetelerve reform önerileriyle, elde kald›¤› kadar›yla mevcut polis rejimini ayakta tutmayaçal›flmaktan da geri durmam›flt›r. Il›ml› çözüm önerilerinin tipik örne¤i olarak poli-teia ’ya sar›lmas› bundand›r. Ama onun bu yaklafl›m› ço¤unlukla kendisinin bir or-ta s›n›f düflünürü oldu¤u biçiminde, bir yanl›fl anlamaya yol açm›flt›r.

Orta s›n›f; ölçülülük, afl›r›l›ktan uzak durma, ›l›ml›l›k gibi terimleri s›kça kullana-nan Aristoteles, bunlara baflvurdu¤u için bir orta s›n›f düflünürü say›lamaz. Çünkübu terimler, Yunan dünyas›nda yayg›nl›kla ahlaki çözümlemelerde s›kl›kla kullan›-lan terimlerdir ve Solon’dan Aristoteles’e kadar hemen her düflünür ve yasa koyucubu terimlerle düflünür. Ayn› flekilde Aristoteles’in devletin özgür, eflit, denk ve ben-zer insanlar üzerinde yükseldi¤ini saptamas› da orta s›n›f düflünürü ya da demokratbir düflünür oldu¤u anlam›na gelmez. Çünkü Aristoteles, demokratik bir düflünür ol-mak için gerekli en temel fleyden yoksundur: Yurttafll›k kategorisi onun için son de-rece s›n›rl›d›r ve en baflta da zanaatkârlar ile iflçileri, genel olarak emekçileri bu s›-n›r›n d›fl›na atar. Ço¤unlu¤u yönetime katma arzusu da esasen eflitlikçi bir görüflüsavunmas›ndan de¤il, alt s›n›flar›n rejimi tehdit etme kapasitelerinden ötürüdür.

Aristoteles’in orta s›n›flar›n ve ço¤unlu¤un siyasal ç›karlar›n› savunan demokra-tik bir düflünür olmad›¤› en çok, polis ’i amaç olarak “kutsallaflt›rmaya” devam et-mesinde görülür. Polis ’i, mutlulu¤un, iyili¤in en son, gerçekleflmifl hâli, insanlar-dan ayr› bir tür canl› varl›k gibi ele alan Aristoteles için, polis her fleyin yöneldi¤itemel amaçt›r. Onun karfl›s›nda her fley birer araca dönüflür. Hatta Aristoteles, tamda polis ’in çöktü¤ü bu dönemde, daha da ileri giderek, herkesin polis ’e ait oldu-¤unu zihnine kaz›mas› gerekti¤ini ileri sürmekten kaç›nmaz. Polis ’i yüceltti¤i oran-da insan› küçültüp de¤ersizlefltiren Aristoteles düflüncesi, bir bak›ma polis ’in sonç›rp›n›fl›d›r. Elinde k›l›c›yla kap›da beliren III. Aleksandros (Büyük ‹skender) bü-yük tanr› polis ’in boynunu vuracak ve polis ’in düflen bafl›yla birlikte, ancak polis ’lebirlikte düflünülebilen zoon politikon’un bafl› da III. Aleksandros’un ayaklar›n›n di-bine yuvarlanacakt›r. Art›k bu insan›n yerini polis ’i de¤il, bireyi merkeze alan yenibir insan alacakt›r.

Yayg›nl›kla III. Aleksandros’la birlikte Yunan dünyas›n›n yeni bir döneme gir-di¤i kabul edilir. Bu döneme Helenistik Ça¤ ad› verilir. Asl›nda polis’ler, siyasalolarak olmasa da varl›klar›n› ve kültürel etkilerini sürdürmektedirler. Ama art›khiçbir siyasal de¤erleri kalmam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Helenistik Ça¤: Bu nitelemeYunan kültürünün yeni birevresini ifade etmektedir.Yunan (Helen) kültürününIII. Aleksandros’un Asyaseferleriyle d›fla aç›lmas› vebu ülkelerde Yunankültürünün yerel kültürlerlekaynaflarak yeni kültürelbiçimler oluflturmas›sonucunda ortaya ç›kankültüre ve buna uygunolarak geliflen düflüncebiçimine Helenistik denir.Helenistik kültürün RomaDönemi’ni de boydan boyakat ederek Hristiyanl›ktaraf›ndan afl›lana kadarsürdü¤ü kabul edilir.

Polis ’in çöküflüyle birlikte, iki temel gereksinim do¤mufltur. Bunlardan ilki, da-ha önce bütün mutluluk, ahlak anlay›fl› ve davran›fllar polis’e göre, polis taraf›ndanbiçimlendi¤i için flimdi bireyler yeni bir ahlak, davran›fl ve mutluluk yolu aray›fl›nagirmifllerdir. ‹kincisi, farkl› kültürlerle Yunan aras›ndaki mesafenin ortadan kalk-mas›yla yeni bir insan ve kardefllik anlay›fl›na gereksinim vard›r. Bu iki gereksini-min ilkine daha çok Epikuroscu okul, ikincisine ise Stoa okulu yan›t vermifltir.

Epikuroscu okulun (ya da bahçe anlam›na gelen Kepos okulu) kurucusu Epiku-ros (‹Ö 342-271) çok üretken bir düflünür olmas›na karfl›n yazd›klar›n›n hemenhiçbiri günümüze ulaflamam›flt›r. Epikuros atomize bir toplum anlay›fl›na dayan›r.‹nsan do¤al olarak toplumsal-siyasal bir hayvan de¤ildir. ‹nsanlar birbirleriyle ilifl-kiye girdikleri anda bencilleflirler ve herkes kendi ç›kar›n› düflünür. Bu nedenleherkesin herkesle çat›flt›¤› bir ortam do¤ar. Ama k›sa zamanda bu çat›flma ortam›-n›n kiflisel ç›karlar› bak›m›ndan hiç uygun olmad›¤›n› kavrarlar. Bu kavray›flla bir-likte herkes kendi hakk›n› korumak için baflkalar›n›n hakk›n› da kabul etmek zo-runda kal›r. Yani bu yeni koflullar “karfl›l›kl› kötülük etmemek ve kötülük görme-mek için yap›lm›fl, amac› fayda olan bir anlaflma”y› do¤urur. Bundan ç›kan sonuçdevletin, siyasal ve hukuksal yap›lar›n bir sözleflme ürünü oldu¤u, yani yapay ol-du¤udur. Bu nedenle de asl›nda devletin ortaya ç›k›fl› bir ilerleme de¤ildir. Her nekadar siyasal toplum güvenlik için bir zorunluluksa da insan›n kendi do¤al özün-den bir uzaklaflmad›r da. ‹nsan ancak do¤aya uygun bir yaflamla kendini gerçek-lefltirebilir ve mutlu olur. Böylece Epikuros, bilgeli¤in yolunun toplumla yak›nlafl-mak de¤il, tersine uzaklaflmaktan geçti¤ini de belirtmifl olur. Kifli, bilge oldu¤u içintoplumdan uzak durur ve uzak durdu¤u ölçüde de bilgeleflir.

Kendi kendine yeterlili¤i ve toplumdan uzaklaflmay› savunan Epikuroscu okul,elbette siyasete karfl› ilgisizli¤i de ileri sürmektedir. Epikuros, siyasal yaflam›n insa-na hiçbir fley katmayaca¤›n›, tersine birçok soruna yol açaca¤›n›, iktidar mücade-lesi içinde insan›n di¤erlerinden kötülük görece¤ini öngörür. Ayr›ca zaten siyasalarzular insan› do¤al olmayan, yapay isteklerin pefline düflürmektedir. Epikuros,bilgelere her ne kadar toplumdan uzaklaflmay› önerse de inzivay› önermez. Aksi-ne, bilgeler hep beraber, eflit, kolektif bir hayat sürmelidirler. Böylece Epikuros in-sanlar› ikiye ay›rm›fl olur; bilge olanlar ve buna uygun bir hayat sürenler ile bilgeolmayanlar, kendi yapay arzular›n›n, korkular›n›n esiri olanlar. Bu iki tip insan ay-n› toplumda bir arada yaflad›¤› için, her ne kadar bilgeler için önemsizse de asl›n-da siyasal-hukuksal düzenlemeler ve yasalar bilgeler içindir. “Yasalar bilgeler içinkonmufltur, ama haks›zl›k etmesinler diye de¤il de, haks›zl›¤a u¤ramas›nlar diye.”

Helenistik Dönem’in as›l önemli okulu Stoa okuludur. Bu okul bu dönemdebafllam›flsa da etkilerini Roma Dönemi boyunca sürdürmüfltür. Bu yüzden Yunanyar›madas›ndaki dönemi Eski Stoa (‹Ö III. yüzy›l) olmak üzere, Roma’ya aç›ld›¤›dönem Orta Stoa (‹Ö II. ve I. yüzy›llar) ve Roma Stoas› olarak üç ayr› dönemde eleal›n›r. Roma siyasal düflüncesi ayr›ca ele al›naca¤›ndan, burada yaln›zca Eski Sto-a’ya iliflkin genel bir çerçeveyle yetinilecektir.

Stoa okulunun kurucusu Zenon (‹Ö 336-264)’la birlikte iki büyük düflünürüKleanthes (‹Ö 312-233) ve Khrysippos (‹Ö 281-208)’dur. Stoac›l›k da Epikuroscu-luk gibi insan›n ba¤›ms›zl›¤›n› amaçlayan bir ahlak düflüncesidir. Ancak bu ba¤›m-s›zl›k do¤adan ya da evrenden ba¤›ms›zl›k anlam›na gelmez. Tersine, Stoac›lar tan-r›sal bir akl› ve yasay› do¤aya içkin k›larlar. Her fleyi belirleyen, bu tanr›sal ak›l yada do¤al yasad›r. Çi¤nenmesi ve karfl› ç›k›lmas› olanaks›z olan bu yasaya yazg› ad›-n› verirler. Ancak burada yazg› bilinemeyen, ak›ld›fl› bir güç de¤ildir. Aksine, ev-rende (kozmosda) hiçbir fley akla ayk›r› bir biçimde gerçekleflmez. Kastettikleri fley


her fleyin bir zorunlulu¤a ba¤l› oldu¤udur. Mademki her fley do¤an›n ya da koz-mosun yasas›na, yazg›ya ba¤l›d›r, o hâlde mutluluk da buna uygun bir yaflamlamümkündür. ‹nsan›n her fleyi yazg›ya ba¤l› olsa da akl›n› kullanmak ya da kullan-mamak olana¤› vard›r. Bu bak›mdan insanlar akl›n› kullananlar, yani bilgeler vekullanmayanlar olarak ikiye ayr›lm›fl olur. Akl›n› kullanan insan yazg›s›n› bilebilenve ona uyan insand›r. Ancak insanlar akl›n› kullansa da kullanmasa da hepsi tan-r›sal ak›ldan, yasadan pay alm›fllard›r. Bu bak›mdan insanlar eflittir. Bunun siyasalanlam› insanlar›n hepsinin tek bir dünya devletinin (kosmopolis) yurttafllar› (kos-mopolites) oldu¤udur. Bu düflünce ileride bir dünya imparatorlu¤u olarak Roma‹mparatorlu¤u’nu kozmopolis olarak kabul etmeye ve Roma’ya ba¤l›l›¤› (kozmo-politizm) meflrulaflt›rmaya varacakt›r.

Dünya devleti fikri her ne kadar eflitlikçi temellerden beslense de asl›nda, in-sanlar aras›nda akl›n› kullanabilenler ve kullanmayanlar aras›nda yap›lan ayr›meflitsizlikçi bir sonuca yol açar. Yani asl›nda kosmopolisin yurttafll›¤›na en uygunkesim bilgeler olmaktad›r. Üstelik s›radan insanlar akl›n› kullanamad›klar› için, yö-netici olmak ayr›cal›¤› da bilgelere düflmektedir. Böylece Stoac›lar Platon’un filo-zof-kral anlay›fl›n› yeniden canland›rm›fl olmaktad›rlar. Ama bu yine de Stoac›lar›gerçek devletler konusunda devrimci bir tav›r almaya zorlamaz. Oysa gerçek dev-letler filozof-krallar›n yönetiminde de¤ildir. Bunun yerine Stoac›lar gerçek devlet-leri de onaylarlar. Bunun nedeni insan›n mutlulu¤unun ve özgürlü¤ünün içsel ved›flsal diye ikiye ayr›lmas›d›r. Özgürlük ve mutluluk, onlara göre esasta içsel bir so-rundur. Kifli bilge ise gerçek yaflamda köle bile olsa, esasta özgürdür. Kifli, içseldinginli¤e ve huzura, yazg›s›n› bilerek eriflmiflse toplumsal-siyasal dünyada sorun-larla bo¤uflsa da mutludur. Böylece Stoa varolan düzeni ve eflitsizlikleri, yazg› kav-ram› arac›l›¤›yla meflrulaflt›ran tutucu bir düflünce hâline gelir.


Kozmopolitizm: Zenon’agöre, dünya üzerindeyaflayan insanlar›n baflkabaflka yasalarla ve baflkabaflka devletler alt›ndayaflamas› do¤ru de¤ildir. Tekbir hayat ve tek bir kozmosoldu¤una göre, insanlar›ntümü yurttafl say›lmal› veortak bir yasa alt›ndabirleflmifl olarakyaflamal›d›r. Dündenbugüne, dünyay› tek birdevlet gibi düflünen ve tüminsanlar›n bunun eflityurttafl› olmas› gerekti¤inisavunan düflünce vee¤ilimlere kosmopolitzm ad›verilir.


Siyasal düflüncenin temel kavramlar›n›n tarih-

sel geliflimini aç›klamak.

Modern dünyada kulland›¤›m›z birçok siyasalkavram asl›nda tarihsel bir geliflimin ürünüdür.Bu bak›mdan Antik Yunan uygarl›¤›n›n, özellik-le Atina polis ’inin evrimi ayn› zamanda bu kav-ramlar›n geliflimine de ›fl›k tutar. Bunlar›n en ba-fl›nda ise yurttafll›k ve demokrasi kavramlar› ge-lir. Ayr›ca devlete atfedilen anlam da bu de¤iflimsürecinin bir parças›d›r. Bafllang›çta polis tanr›la-r›n arma¤an› ve do¤al bir varl›k say›l›rken, gide-rek bu anlam› de¤iflmifltir. Atina polis ’i içinde, bukavramlar etraf›nda yürütülen siyasal mücadelegünümüz siyasal düflüncesinin temel kavramlar›-n›n da tarihidir. Bunlar›n bafl›nda da yurttafll›kgelir. Yurttafll›k, Atina’da bafllang›çta soya görebelirlenirken soy ba¤lar› yerini giderek yer ba¤-lar›na b›rakm›flt›r. Ayn› zamanda yurttafllar›n sa-hip olacaklar› haklar da soydan çok, gelir ve ser-vet s›n›flamas›na göre belirlenmeye bafllanm›flt›r.Demokrasinin ana yurdu say›lan Atina, asl›ndaeflitlikçi bir siyasal rejime sahip de¤ildir. Yurttaflnüfusunun d›fl›ndaki kesimler siyasal hak sahibiolmad›klar› gibi, yurttafllar da servet durumlar›nagöre siyasal alanda rol almaktad›rlar. Bu neden-le, Atina’da en önemli tart›flma konusu demokra-sinin dayand›¤› demos yani halk›n kimleri kapsa-yaca¤›, kimleri d›flar›da b›rakaca¤›d›r.

Antik Yunan’da siyasal düflüncenin öncülerini

karfl›laflt›rmal› olarak de¤erlendirmek.

Siyasal düflünce, Platon’dan bafllayarak büyükteoriler olarak ortaya ç›kmadan önce, bölük pör-çük olarak do¤a filozoflar›nda karfl›m›za ç›kar.Do¤a filozoflar›n›n düflüncesinin merkezinde do-¤a ve evren bulunur; toplum ya da siyaset de¤il.Oysa hemen ard›ndan Sofist düflünürler, düflün-cenin merkezine toplum ve siyaseti yani, insan›koyarlar. Bu düflünürlerin hemen ço¤u yurttafll›khaklar›na sahip olmad›klar›ndan, ayn› zamandabu haklara sahip olma mücadelesinin bir parça-s›d›rlar da. Bu ölçüde devleti do¤al ya da kutsalolarak görmezler. Bütün Yunanl›lar›n siyasal eflit-li¤ini ve insanlar›n do¤a karfl›s›nda kardeflli¤inisavunurlar. Ancak bu demokratik yaklafl›m gide-rek insanlar aras›ndaki do¤al farkl›l›klara daya-

narak “güçlünün hakk›” savunmas›na var›r. So-fistlerin bir parças› say›labilecek Sokrates ise dev-letin do¤all›¤› tart›flmas›yla çok ilgilenmeden da-ha çok yurttafll›k ve polis aras›ndaki iliflkiye yö-nelir. Sokrates polis’e ait bir ifllev olarak siyasetierdemle iliflkilendirir. Bu bak›mdan siyasetin li-yakati gerektirdi¤i sonucuna ulafl›r ve ölümü se-çerek örnek bir yurttafl›n yasayla iliflkisinin ne ol-mas› gerekti¤ini somut olarak gösterir.

Platon’un devlet kuram›n›n esaslar›n› ve bu do¤-

rultuda tasarlanan ideal devletin temel özellikle-

rini çözümlemek.

Platon, Sokrates’in liyakat ile siyaset aras›nda kur-du¤u iliflkiyi, siyaset ve gerçek bilgi aras›nda ku-rar. Öncelikle insanlar› do¤al ve ruhsal özellikle-rine göre tasnif eden Platon, herkesin bu bilgiyesahip olamayaca¤›n›, yani siyasete ehil olmad›¤›-n› iflaret eder. Siyasetin bilgisine, ideal bir devle-tin bilgisine yaln›zca seçkin bir az›nl›k olarak fi-lozoflar sahiptir. Bu yüzden ya filozoflar kral ol-mal›d›r, ya krallar filozof. Ama gerçek dünyadahiç de böyle de¤ildir. Devlet en iyiden en kötü-ye do¤ru giden bir bozulma süreci içindedir. Bu-nun nedeni, toplumun temeli olan ve belli bir hi-yerarfliye göre var olabilen ifl bölümünün gide-rek bozulmas› ve insanlar›n yozlaflmas›d›r. O hâl-de öncelikle filozoflar›n sahip oldu¤u bilgiye gö-re, ideal bir devletin nas›l oldu¤u anlafl›lmal›d›r.Buna göre, ideal bir devlet, üzerinde yükseldi¤is›n›f olan koruyucular s›n›f› içinde geçerli bir eflit-li¤e dayal›d›r. Filozof-kral›n içinden ç›kaca¤› bus›n›f için bir tür komünist, ortaklaflmac› bir hayattasarlayan Platon, bu eflitlikçi-kolektif yaflam bo-zulursa yozlaflman›n kaç›n›lmaz oldu¤unu savu-nur. Ancak bu eflitlikçi hayat, asl›nda di¤er s›n›f-lar›n eflitsizli¤i üstüne ve yaln›zca devleti yücelt-mek için infla edilmifltir. Bu hâliyle de asl›ndaTanr›lara lay›kt›r. ‹nsanlar Tanr› olmad›klar›nagöre, bu dünyada, bu ideal modeli gözeterek iyibir yönetim kurmak gerekir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Aristoteles’in siyasal yaklafl›m›n›n Platon’la fark-

l›l›klar›n› karfl›laflt›rmak.

Aristoteles, Platon’dan farkl› olarak, devleti do-¤al kabul ederken yaln›zca insanlar›n tek baflla-r›na kendi gereksinimlerini karfl›layamamas›n-dan ve buna ba¤l› olarak ifl bölümünün zorunlu-lu¤undan hareket etmez. Devlet do¤al ve zorun-ludur çünkü devlet insan›n mutluluk ve yetkinlikaray›fl›nda ulaflabilee¤i nihai erektir de. Bir bak›-ma devlet ad› verilen en yüksek birlik biçimi in-sana içkin bir özdür ve bunun varl›¤› ancak dev-let ortaya ç›kt›¤›nda anlafl›l›r. Bu kuramsal bak›-fl›n yan›nda, devletlerin aras›ndaki farkl›l›klar› ti-tiz bir biçimde gözlemleyen Aristoteles, devletbiçimleri aras›ndaki bu farkl›l›klar›n toplulukla-r›n bar›nd›rd›¤› kimi özelliklerden kaynakland›-¤›n› ve bu nedenle de bütün topluluklara uygunbir devletten kesinlikle söz edilemeyece¤ini ka-bul eder. Topluluklar›n ve buna ba¤l› olarak dev-letlerin niteli¤i de¤iflti¤i için, bir devletin y›k›lmanedenleri de bir di¤erine göre farkl›laflabilir. Ohâlde devleti ayakta tutmak için bütün topluluk-lara önerilebilecek haz›r bir reçete bulunmamak-tad›r. Aristoteles, bu bak›mdan devletleri y›k›magötüren çeflitli nedenleri saptar ve bunlar› orta-dan kald›rmaya dönük çeflitli öneriler ortaya atar.Atina’n›n yetifltirdi¤i, polis merkezli düflünceninen son ve en büyük isimlerinden biri olan Aris-toteles, filozof kimli¤i yan›nda, somut olgular›gözlemlemesi ve çözümlemesi bak›m›ndan siya-sal düflüncede öncü bir isimdir ve siyaset bilimi-nin kurucu babalar›ndan biridir.

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi polis’lerin temel özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Polis ’ler küçük siyasal birimlerdirb. Polis ’lerin toplam nüfusu yurttafllardan ibarettirc. Polis ’lerin her biri özerk varl›klard›rd. Polis ’lerin yurttafllardan ayr› bir ordusu yokture. Polis ’ler dinsel ve kentsel bir bütünlü¤e sahiptir

2. Polis’in, yurttafllar›n matematiksel toplam›na eflit ol-may›fl›, afla¤›dakilerden özellikle hangisini kesin olarakvurgulamaktad›r?

a. Metoikos ’lar ve kölelerin polis’in do¤al unsurla-r› kabul edilemeyee¤ini

b. Polis ’te kad›nlar›n yok say›lamayaca¤›n›c. Polis ’in co¤rafi ve mimari bir birim olarak s›n›r-

land›r›lamayaca¤›n›d. Polis ve yurttafllar›n özdefl say›lamayaca¤›n›e. Polis ve demokrasinin özdefl olmad›¤›n›

3. Antik Yunan’da demokrasinin geliflmesiyle afla¤›da-kilerden hangisi aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r?

a. Polis ’lerin genellikle küçük ölçekli siyasal bi-rimler oluflu

b. Polis ’lerin genellikle yay›lmac› amaçlar gütme-meleri

c. Polis ’lerde krall›¤›n tümüyle tasfiye edilmifl olmas›d. Metoikos ’lar›n ticaret yoluyla zenginleflmelerie. Yoksul yurttafllar›n siyasal yaflamda a¤›rl›kl› bir

yere sahip olmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Atina demokrasisinin özel-liklerindendir?

a. Atina’da bütün yurttafllar ayn› siyasal haklarasahiptir

b. Soylular yönetimden tümüyle uzaklaflt›r›lm›flt›rc. Demos’un yoksul üyeleri siyasette etkin biçimde

yer almazd. Atina’da yaflayan herkes yurttafll›k haklar›na

sahiptire. Köleler, metoikos’lar ve kad›nlar s›n›rl› siyasal

haklara sahiptir

5. “Yasan›n güçsüzlerin ifline geldi¤i” sav›, afla¤›dakihangi iliflkiden türetilmektedir?

a. Yasa-do¤a iliflkisib. Polis-yurttafl iliflkisic. Thesmoi-nomoi iliflkisid. Soylular-soylu olmayanlar iliflkisie. Yurttafl-metoikos iliflkisi

6. Afla¤›daki cümleyi, Sokrates’in düflüncesine göre,do¤ru bir biçimde tamamlamayan ifade hangisidir?“Polis’in içinde bulundu¤u yönetim biçiminin önemiyoktur, çünkü____________”

a. Önemli olan polis ’in kendisidirb. Polis ’in amac› mutlulu¤u sa¤lamakt›rc. Polis ’in varl›¤› do¤ald›rd. Esas olan polis ’in devaml›l›¤›d›re. Polis ’i, do¤al olarak erdemliler yönetir

7. Platon’un siyasal düflüncesine göre, afla¤›daki ifade-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. ‹deal devlet yönetici s›n›f›n eflitli¤ine dayan›rb. ‹deal devlette yönetici s›n›f için mülkiyet iliflkile-

ri geçerli de¤ildirc. ‹deal devlette yaln›zca yöneticiler aile kurabilird. ‹deal devlette yöneticiler için para kald›r›lm›flt›re. ‹deal devlette yönetici s›n›fta cinsiyet eflitsizli¤i

bulunmaz

8. Afla¤›da yer alan hangi s›ralama, Platon’un yönetim-lerin dolafl›m› flemas›na uygundur?

a. Patriarfli-Aristokrasi-Demokrasib. Timokrasi-Oligarfli-Demokrasic. Monarfli-Patriarfli-Aristokrasid. Aristokrasi-Demokrasi-Timokrasie. Patriarfli-Timokrasi-Monarfli

9. Afla¤›dakilerden hangisi Aristoteles’in adalet düflün-cesiyle uyumludur?

a. Bofl zaman sahibi ile para sahibi eflit say›lmal›d›rb. Köleler hariç, tüccarlar ve zanaatkarlar yurttafl

say›lmal›d›rc. Yasa toplumsal-siyasal eflitsizlikleri yok saymal›d›rd. Yasalar kolayca de¤iflebilir nitelikte olmal›d›re. Yasa toplumsal-siyasal eflitsizlikleri güvence alt›-

na almal›d›r

10. Afla¤›dakilerden hangisinin varl›¤› Aristoteles içinstatis durumuna yol açmaz?

a. Anayasan›n d›flar›dan müdahalelerle de¤ifltirilmesib. Orta s›n›f›n giderek erimesic. Bir devletin farkl› ›rklardan oluflmas›d. Devletin say›sal ve orant›l› eflitli¤e baflvurmas›e. Devletin afl›r› güç kullan›m›

Kendimizi S›nayal›m


“BU ÜLKEDE DA⁄DAK‹ ÇOBANLA ANNELER‹N OYU B‹R OLMAYACAKMacaristan hükümeti, modern demokraside efli benzerigörülmemifl bir uygulamay› hayata geçirmeye haz›rlan›-yor. ‹ngiliz Guardian gazetesi, iktidardaki muhafazakarFidesz Partisi’nin 18 yafl›ndan küçük çocuklar› olan an-nelere seçimlerde ek oy hakk› vermeyi planlad›¤›n› bil-dirdi. Popülist uygulamalar›yla bilinen Fidesz Partisi’ninönde gelen yetkililerinden ve milletvekillerinden JozefSzajer, Macaristan’›n nüfusunun yaklafl›k yüzde 20’siniçocuklar›n oluflturdu¤unu belirterek, mevcut sistemlegelecek nesillerin karar sürecinde temsil edilmedi¤iniifade etti. Szajer, “Bunun baflta tuhaf göründü¤ünü bili-yoruz. Ancak 50’li y›llarda siyahlara oy hakk› verilmesituhaft›. 100 y›l önce de kad›nlar için ayn› fley geçerliy-di” diye konufltu. (...) Ancak toplumda Romanlar›n da-ha fazla oy hakk› olaca¤›na yönelik kayg›lar›n ortayaç›kmas›n›n ard›ndan, partili yetkililerin geri ad›m att›¤›ve söz konusu uygulaman›n hayata geçirilmesi için tekmaddelik yasa de¤iflikli¤ine gitmeyi kararlaflt›rd›klar›belirtildi. (...) Macar siyasetçi, büyük tart›flmalara nedenolmas› beklenen tasar›y› haz›rlarken, ABD’li nüfus bi-limci Paul Demeny’in çal›flmas›ndan ilham ald›klar›n›söyledi. 1986 y›l›nda ortaya at›lan Demeny Oylamas›,ebeveynlerin sahip olduklar› her çocuk için fazladanyar›m oy hakk›na sahip olmas›n› öngörüyor. (...) Türki-ye’de de manken Aysun Kayac›, “Benim oyumla da¤da-ki çoban›n oyu neden eflit?” diyerek, benzer tart›flmala-r›n yaflanmas›na neden olmufltu. Kayac›’n›n 2008 y›l›n-da sarf etti¤i bu sözler olumlu olumsuz birçok tepkiçekmiflti.”

Kaynak: http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/Show-New.aspx?id=17576397)

Perikles’in Cenaze Töreni Söylevi ’nden: “Baflka uluslar›n yasalar›na bakarak kurulmam›fl olanbir idare fleklimiz var; baflkalar›n› taklit etmek flöyledursun, biz kendimiz baflkalar›na örnek oluyoruz. ‹da-re fleklimizin ad› demokratia’d›r. Bu ad ona birkaç kifli-ye de¤il, bütün yurttafllara dayand›¤› için verilmifltir.Yasalar›m›z kiflisel ifllerde herkese ayn› hakk› veriyor;devlet ifllerinde herkesin alabilece¤i yer flu ya da busoydan olufluna de¤il, gösterdi¤i yüksek yetenekle ka-zand›¤› üne göredir. Yurda iyili¤i dokunabilecek biryurttafl›n flerefli bir yer kazanmas›na da fakirli¤i, alçakbir s›n›ftan oluflu engel de¤ildir. Devlet ifllerinde çokserbest düflünüyoruz. Bu serbest düflünüflü günlük u¤-rafllar›m›zda da gösteriyor, birbirimizi elefltirmek içingözetmiyoruz. (...) Özel yaflay›fl›m›zda hepimiz diledi-¤imizi iflledi¤imiz hâlde bütün yurttafllar› ilgilendiren ifl-lerde kötü bir fley yapmak korkusuyla çok s›k› davran›-yor, bafltakilerin, yasalar›n, özellikle haks›zl›¤a u¤ra-yanlar› korumak için konulmufl olan, yaz›l› olmad›klar›hâlde onlar› ayaklar› alt›na alanlara herkesin pek do¤ruve yerinde buldu¤u kötü bir ad kazand›ran yasalar›nbuyruklar›ndan d›flar› ç›kmaktan çok çekiniyoruz. (...)Bu ve baflka hususlarda Atina hayranl›¤a de¤er. (...) BirAtina yurttafl› kendi özel ifllerine bakarken kamu sorun-lar›n› savsaklamaz. Devletle ilgilenmeyen bir kimseyizarars›z de¤il, yarars›z buluruz ve bir politikay› ancakbirkaç kifli ortaya koyabilir ama hepimiz onu yarg›laya-bilecek yetenekteyiz. Biz tart›flmaya, siyasal eyleminönüne dikilen bir engel diye de¤il, bilgece davranma-n›n vazgeçilmez bir ön haz›rl›¤› diye bakar›z.”

Kaynak: Mete Tunçay, Bat›’da Siyasal Düflünceler

Tarihi 1, (2. Bask›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›n-lar›, 2010.

Yaflam›n ‹çinden

”

“Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis’lerin Temel Özellikle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis’lerin Temel Özellikle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polis’lerin Temel Özellikle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atina’da Demokrasi Soru-nu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sofist Düflünce” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sokrates ve Polis” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Filozofun Gücü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Bir Varl›k OlarakDevlet ve ‹nsan” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devletin Dire¤i Adalet” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrimler Kuram›: Statis”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Yasalar karfl›s›nda eflitlik her zaman yönetilenlerin hu-kuk karfl›s›nda eflitli¤i anlam›na gelmemifltir. Atina’dakarfl›m›za ç›kt›¤› gibi isonomia ilkesi, öncelikle tüm yö-netilenler için geçerli bir ilke de¤ildir. Yaln›zca yurttafl-lar için geçerli oldu¤u ileri sürülebilecek siyasal bir il-kedir. Oysa yönetilenler yurttafllardan ibaret de¤ildir;köleler, kad›nlar ve metoikos ’lar da yönetilenlerin kap-sam› içindedir ama bu ilke onlarla ilgili de¤ildir. Kald›ki Atina demokrasisinde bile bu ilke, hukuk karfl›s›ndatam bir eflitli¤i öngörmemekte, gelir ve servet durumu-na göre benzer ya da ayn› özellikleri tafl›yan yurttaflla-r›n eflitli¤ini ifade etmektedir.

S›ra Sizde 2

Siyaset ve liyakat aras›nda bir iliflki kuruldu¤unda, gü-nümüzde ve Antik Yunan’da genellikle ortak öge ola-rak öne ç›kar›lan fley ya da liyakat›n ölçüsü, siyasetinbilgisine sahip olunup olunmad›¤›d›r. Yani ortak ögeolarak bilgi karfl›m›za ç›kar. Bunun ilk örneklerindenbiri Sokrates’tir. Hatta Atina’da eflitlikçi düflünürler ola-rak ele al›nan Sofistler bile, bilginin siyaset için adetaönkoflul oldu¤unu dolayl› bir biçimde kabul ederler.Bu kabulden ötürü de siyasetin bilgisine sahip olmad›-¤›n› kabul ettikleri kesimlere bu bilgiyi ö¤retmek, ka-zand›rmak üzere “siyaset ö¤retmenli¤ine” giriflirler. Bu-gün de siyasal partiler dâhil, birçok siyasal örgütlenme-nin açt›¤› ve siyasetin bilgisini ö¤retme iddias›n› tafl›yan“siyaset okullar›” bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 3

De¤iflime iliflkin iki farkl› tutum aras›nda, ilk bak›flta birtutars›zl›k ve çeliflki varm›fl gibi görünse de esasta yok-tur. Çünkü Platon için önemli olan devletin bekas›d›rama devletin bekas› toplumdaki hiyerarflik ifl bölümü-nün bozulmamas›na, herkesin ait oldu¤u s›n›f›n s›n›rla-r› içinde kalmas›na ba¤l›d›r. Oysa bu s›n›rlar, toplumsalde¤iflime uygun olarak çeflitlenen ve artan gereksinim-ler, koflullar yüzünden afl›nma tehlikesiyle karfl› karfl›-yad›r. Yasa koyucu irade, bunu bilerek s›n›rlar›n korun-mas› için, yeni koflullara uygun olmayan yasalar› de¤ifl-tirebilir ve hatta de¤ifltirmelidir. Yani Platon’un yasala-r›n de¤iflimini ola¤an, hatta zorunlu görmesi de¤iflimiolumlad›¤› fleklinde anlafl›lmamal›d›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Aristoteles’in devrimlerin nedenlerine iliflkin saptamala-r› bugün de birçok örnek taraf›ndan do¤rulanmaktad›r.Buna göre, günümüzde de siyasal rejimleri tehdit edenfleylerin bafl›nda, bir toplumda var olan s›n›flar aras›n-daki dengenin, s›n›flardan biri lehine afl›r› bozulmas› vebuna ba¤l› olarak s›n›f mücadelelerinin keskinleflerekçat›flmaya dönüflmesidir. Ayn› flekilde, Aristoteles’in be-lirtti¤i gibi, bugünde bir siyasal rejimin afl›r› güç kulla-n›m› ilgili toplumda siyasal rejime yönelik de¤iflim ta-leplerinin yükselmesine ve nihayet fliddet yüklü bir pat-lamaya yol açmaktad›r.

A¤ao¤ullar›, M. A. (2004). Kent Devletinden ‹mpara-

torlu¤a, (4. Bask›), Ankara: ‹mge Yay›nlar›.A¤ao¤ullar›, M. A. (Ed.) (2011). Sokrates’ten Jakoben-

lere Bat›’da Siyasal Düflünceler, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Aristoteles. (1943). Atinal›lar›n Devleti, Çev. S. Y.Baydur, ‹stanbul: Maarif Yay›nlar›.

Aristoteles. (1975). Politika, Çev. M. Tunçay, ‹stanbul:Remzi Yay›nlar›.

Arslan, A. (2006). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi, Sokrates

Öncesi Yunan Felsefesi I, ‹stanbul: BilgiÜniversitesi Yay›nlar›.

Arslan, A. (2006). ‹lkça¤ Felsefe Tarihi, Sofistlerden

Platon’a 2, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.Diakov V., Kovalev S. (1987). ‹lkça¤ Tarihi 1, Çev. Ö.

‹nce, Ankara: V Yay›nlar›.Gökberk, M. (1980). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi

Yay›nlar›.Hançerlio¤lu, O. (1982). Felsefe Sözlü¤ü, (6. Bas›m),

‹stanbul: Remzi Yay›nlar›.Laertios, D. (2003). Ünlü Filozoflar›n Yaflamlar› ve

Ö¤retileri, Çev. C. fientuna, ‹stanbul: Yap›-KrediYay›nlar›.

Platon. (1992). Devlet, (7. Bas›m), Çev. S. Eyübo¤lu veM. A. Cimcoz, ‹stanbul: Remzi Yay›nlar›.

Platon. (1998). Devlet Adam›, Çev. B. Boran ve M.Karasan, ‹stanbul: Cumhuriyet Yay›nlar›.

Platon. (1988). Yasalar (I-VI. Kitaplar), Çev. C.fientuna ve S. Babür, ‹stanbul: Ara Yay›nlar›.

Platon. (1992). Yasalar (VII-XII. Kitaplar), Çev. C.fientuna ve S. Babür, ‹stanbul: Ara Yay›nlar›.

Platon. (1993). Diyaloglar I, Çev. T. Aktürel, ‹stanbul:Remzi Yay›nlar›.

Sar›ca, M. (1977). 100 Soruda Siyasi Düflünce Tarihi,

(2. Bask›), ‹stanbul: Gerçek Yay›nlar›.fienel, A. (1970). Eski Yunan’da Eflitlik ve Eflitsizlik

Üstüne, Ankara: AÜ SBF Yay›nlar›. Tunçay, M. (2010). Bat›’da Siyasal Düflünceler Tarihi

1, (2. Bask›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Antik Yunan dünyas›n›n temel siyasal birimi olan polis iktidar›n›n yerini alanevrensel bir iktidar olarak Roma ‹mparatorlu¤u’nun geliflimini ve bunun si-yasal düflünce bak›m›ndan anlam›n› aç›klayabilecek,Roma ‹mparatorlu¤u’nda do¤an Hristiyanl›¤›n Roma’n›n evrensel iktidar›ylatoplumsal ve siyasal eflitsizlikleri nas›l meflrulaflt›rd›¤›n› de¤erlendirebilecek,Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflüyle birlikte siyasal düflüncenin Hristiyanl›ktaraf›ndan tümüyle nas›l dinsellefltirildi¤ini çözümleyebilecek,Roma Kilisesi’nin kendi üstünlü¤ünden hareketle iktidar üzerinde hak iddiaetmeye bafllamas›n›n düflünsel temellerini tart›flabilecek bilgi ve beceriler ka-zanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Auctoritas• Diktatör• Feodalite• Hristiyanl›k

• Karma Anayasa• Kilise• Potestas• Res Publica

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• ROMA DÜNYASINDA S‹YASALDÜfiÜNCE

• HR‹ST‹YANLIK TAR‹HSAHNES‹NDE

• ‹KT‹DARIN PARÇALANMASI:ORTA ÇA⁄IN DO⁄UfiU

• DEVLET KARfiISINDA K‹L‹SE


‹ktidar›n Evrenselli¤indenParçalanm›fl ‹ktidara: Romave Orta Ça¤

ROMA DÜNYASINDA S‹YASAL DÜfiÜNCEDünyan›n en büyük imparatorluklar›ndan biri olan Roma ‹mparatorlu¤u, AntikYunan dünyas›ndan farkl› olarak siyasal düflünce tarihine düflünsel anlamda özgünkatk›larda bulunan bir örnek de¤ildir. Daha çok, gelifltirilmifl düflüncelerin hukuk-sal olarak somutlaflt›r›ld›¤›, bu bak›mdan siyasal düflünceye hukuk anlay›fl›yla kat-k›da bulunan bir örnektir. Roma’n›n karmafl›k s›n›f yap›s› ve bu karmafl›k yap› için-de süren s›n›f mücadeleleri, o günden bugüne siyaset biliminin ve siyasal düflün-cenin bir laboratuvar› gibi ele al›nmas›na vesile olmufltur. Bu do¤rultuda, bugünbile siyasal mücadeleler içinde kullan›lan birçok terim ve kavram, varl›¤›n› Ro-ma’ya borçludur. 1200 y›ll›k Roma ‹mparatorlu¤u’nun üç ayr› dönemden geçti¤iyayg›nl›kla kabul edilir. Bu dönemler cumhuriyet, cumhuriyetten imparatorlu¤ageçifl ve imparatorluk dönemleridir. Burada da bu s›ralama izlenerek Roma siyasalsisteminin temel çizgileri ve bu çerçevede gelifltirilen siyasal düflüncenin önde ge-len örnekleri ele al›nmakla yetinilecektir.

Krall›ktan ‹mparatorlu¤a Roma’da SiyasetRoma ‹mparatorlu¤u’na ad›n› veren Roma kentinin ‹Ö VII. yüzy›lda kuruldu¤u ka-bul edilmektedir. Ancak daha sonra Etrüskler Roma çevresindeki yerleflimleri dekendi bünyelerine katarak Roma’y› bir kent devleti olarak infla ederler. Roma, ‹Ö509’a kadar krall›kla yönetilen bir kent devletidir. Bu nedenle siyasal örgütlenme-si krall›k miras› çerçevesinde anlafl›labilir. Krall›k ‹Ö 509’da y›k›l›r ve cumhuriyetrejimi kurulur ama bu yeni rejim esasta krall›k miras›n›n üzerinde yükselmektedir.Roma devleti içindeki s›n›f mücadelelerinin niteli¤ini ve taraflar›n› anlayabilmekbak›m›ndan krall›ktan cumhuriyete aktar›lan bu miras› anlamak önem tafl›r.

Krall›¤›n Miras› ve CumhuriyetRoma Krall›¤› bir kabileler konfederasyonu biçiminde örgütlenmiflti. Yurttafll›khaklar›na sahip olan Roma halk› (populus romanus) üç temel kabilede (tribus)toplanm›flt›. Her tribus, on fratriye (curia), her curia ise 10 klana (gens) ayr›lm›fl-t›. Böylece populus romanus, üç tribus, 30 curia ve 300 gensten oluflmaktayd›. Te-mel örgütlenme ilkesi soy oldu¤u için siyasal haklardan yararlanabilmek için, ör-gütlenmenin birinci basama¤›nda yer alan bir gens’in mutlaka üyesi olmak gereki-yordu. Bir gens’in üyesi olan yetiflkin bütün erkekler tüm yurttafll›k haklar›n› eldetutuyorlard›. Hiçbir soyla yani bir gens’le iliflkisi olmayan, iki ayr› grup daha vard›.

‹ktidar›n Evrenselli¤indenParçalanm›fl ‹ktidara:

Roma ve Orta Ça¤

Client: S›¤›nt› ya dayanaflma anlam›nagelmektedir. Kendisi yurttaflolmay›p bir yurttafl›nkorumas› alt›nda bulunan veona hizmet etmeyükümlülü¤üyle ba¤l›bulunan kiflilere bu adverilmektedir. Koruyucuyurttafl ise patronus ad›n›al›r. Patron sözü buradangelir. Korumac›l›k vekay›rmac›l›¤› ifade edenpatronaj sözcü¤ü de ayn›iliflkiden türemektedir.

Auctoritas: Sözcük olarakaugeo (art›rmak, ço¤altmak)fiiliyle iliflkili olsa da siyasaldüflünce içinde bu anlamdakullan›lmaz. ‹ktidar› bir fleyiyapabilme, uygulama gücüolarak düflünürsek,auctoritas bu gücün hayatageçirilebilmesi,uygulanabilir olmas› içingerek duydu¤u meflrulu¤u,otoriteyi sa¤lar. Bubak›mdan uygulaman›nkendisini hakl› göstermekiçin baflvurdu¤u ilke olarak“iktidar›n ilkesi” diyekavran›r. Örne¤in Roma’dauygulama gücü “halk›n”ama onu uygulanabilir k›lanotorite yani auctoritassenatonun ya da senatobabalar›n›n elindedir.Anlafl›laca¤› gibi, auctoritaskimin elinde ya da kimdengeliyorsa, uygulama gücüolarak iktidar ona tabiolacakt›r.

Bunlar›n ilkine pleb, ikincisine ise client denmekteydi. Bu iki kesim özgür nüfusuoluflturuyordu ama siyasal haklardan yoksundular. Nihayet toplumsal örgütlenme-nin en alt›nda ise özgürlükten mahrum, al›n›p sat›labilir bir mal olarak köleler bu-lunuyordu.

Roma’da krall›k seçim konusuydu. Kral (rex) kendi alt›nda bulunan iki meclis-le birlikte yönetirdi. Bunlardan ilki, kral› da seçen comitia curiata, yani fratrilermeclisiydi ve yasama ifllevini üstlenmiflti. ‹kincisi ise dan›flma meclisi gibi çal›flanama ayn› zamanda comitia curiata’n›n kararlar›n› onaylad›¤› için büyük bir say-g›nl›¤a sahip olan senato (senatus) idi. Senato, bu bak›mdan ilgili kararlar›n uygu-lanmas›n› mümkün k›lan auctoritas’› elinde tutuyordu. Senato senatus patres yada babalar ad› verilen gens fleflerinden oluflmufltu. Bu fleflerin soyundan gelenlereise patrici ad› veriliyordu.

Senatus ya da günümüzdeki karfl›l›¤›yla senato, dünden bugüne, di¤er temsilcilerin olufl-turdu¤u meclislere göre, farkl› koflullarda ve farkl› biçimlerde oluflur. Örne¤in yasamameclisleri çift kanatl› olan ço¤u ülkede (1961 Anayasas›’n›n uyguland›¤› dönemde ülke-mizde de) senatörlük milletvekilli¤ine göre daha a¤›r ön koflullara sahip olmay› gerekti-rir. Senatolar kendi d›fllar›nda bir meclis varsa yayg›nl›kla o meclisin üstünde yer al›r vebu meclisin ald›¤› kararlar›n uygulanabilmesi için ayr›ca senato karar› zorunludur.

Bafllang›çta tümüyle soy temelli bir örgütlenme varken bu giderek de¤iflir veyerini ikamet ve özel mülkiyet temelli bir örgütlenmeye b›rak›r. Buna göre, tümyurttafllar patrici (yani soylu) ya da pleb (yani herhangi bir soyla iliflkisi olmayan-lar) olufllar› bir yana, servetlerine göre tasnif edilir ve hem toplumsal hem askerîbir nitelik tafl›yan centuria’lara ayr›l›r. Her centuria’n›n bir oy hakk›yla temsil edil-di¤i comitia centuriata ad›nda yeni bir meclis oluflturulur. Bu yeni tasnif, ister is-temez yeni bir kesimi ortaya ç›kar›r: Çoluk çocuklar›ndan (proles) baflka serveti ol-mayanlar, yaln›zca ‘çocuk üretebilenler’, ‘çocuk emzirmekten baflka mahareti ol-mayanlar’ anlam›nda proletarii; toplumun en yoksullar›.

Yeni örgütlenme servet ölçüsünü kullansa da asl›nda soyluluk servetle birliktebask›n niteli¤ini de sürdürmektedir. Öyle ki krall›¤›n y›k›larak cumhuriyetin kurul-mas›yla yeni yönetim halka aitmifl gibi görünse bile bask›n olan fley, yeni rejiminkarakterinin de soyluluk taraf›ndan biçimlendirilmifl olufluydu. Cumhuriyet (respublica) rejiminin en büyük yenili¤i, krall›¤›n tasfiyesiyle birlikte, yürütme erkinikullanmak üzere konsüllü¤ü getirmifl olmas›d›r. En yüksek yürütme yetkisiyle ya-ni imperium’la donanm›fl iki konsül, bir y›ll›¤›na comitia centuriata taraf›ndanseçiliyordu. Konsüller birlikte yönetiyor ve aralar›nda anlaflmazl›k ç›karsa olumsuzgörüfl a¤›r basm›fl say›l›yordu. Bu yaklafl›m giderek Roma’n›n tüm yüksek devletgörevlileri için de uygulanmaya baflland›.

Soylular›n hâkimiyetindeki cumhuriyet düzeninde pleb’ler, patrici’lerin siyasalhaklar›n› meflrulaflt›rmaktan baflka ifle yaram›yorlard›. Bu da pleb’lerin siyasal hak-lar›n› geniflletmek için sürekli olarak mücadele etmesine yol açm›fl görünüyor. ‹fl-te bu mücadeleler Roma devletinin önemli bir siyasal laboratuvar olmas›n› sa¤la-d›. Pleb’ler iki yüz y›la yay›lan bir mücadele süreci içinde büyük haklar elde etme-yi baflard›lar; borç köleli¤ine son verilmesi, kendilerine özgü bir meclis ile yöneti-ciler (tribunus) kurulunun oluflturulmas›, patrici’lerle evlenme yasa¤›n›n kald›r›l-mas› ve yüksek devlet görevlerinin pleb’lere aç›lmas› bunlardan baz›lar›d›r. Özel-likle evlenme yasa¤›n›n ortadan kalkmas› ve zenginleflmifl pleb’ler ile patrici men-suplar›n›n birleflmesiyle, yepyeni bir s›n›f ortaya ç›kt›. Bu s›n›fa optimates denil-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Proletarii: Bu sözcü¤üngünümüzdeki karfl›l›¤›proletaryad›r ve kapitalistsistem içinde iki anas›n›ftan biri bu ad› tafl›r;di¤eri burjuvazidir. Bu ikis›n›f birbirlerini var ederler.Özellikle Karl Marx’›n moderniflçi s›n›f›n› “zincirlerindenbaflka kaybedecek fleyi”olmayan bir s›n›f olaraknitelemesiyle yoksullukla bus›n›f aras›nda s›k› bir iliflkikurulmufltur ama buradanhareketle modern iflçi s›n›f›,Roma’da oldu¤uncayoksullu¤aindirgenmemelidir.

Res publica ya daCumhuriyet: Res publicasözcü¤ü res (eflya, nesne),publica (ortakl›¤a,toplulu¤a, kamuya iliflkin)sözcüklerinin birleflimiyle“kamusal fley, kamusalç›kar, kamusal ifller, olaylar,vb.” gibi anlamlaragelmektedir. Ancak busözcük Roma siyasaldüflüncesinde Yunandüflüncesindeki politea’n›nyani devletin karfl›l›¤› olarakkullan›lmaya bafllan›r. Buhaliyle Roma düflüncesinderes publica devletinkamusal vasf›n› ortayakoyar. Bu kamusall›k ortakç›karlar, tabi olunan ortakbir hukuk sistemi, özelmülkiyetin yan› s›ra kamusalmülkiyetin varl›¤› gibiözelliklerde kendini gösterir.Bu nedenle res publicaterimi, kendisini oluflturanunsurlar›n d›fl›nda kendinehas varl›¤› ve ç›karlar›yladevletin ba¤›ms›z, soyut birgüç olarak kavranmas›nagiden yolda önemli birdönüm noktas›d›r.

Imperium: En yüksek kamugücünü, yani yürütmeyetkisini ifade eder. Bubak›mdan tipik olarakyüksek devlet görevlilerindekarfl›m›za ç›kar. Ancakonlara ba¤l› olarak çal›flan,örne¤in vergi memurlar› gibiküçük devlet memurlar› da,imperium’un tafl›y›c›s›d›rlar.Bu nedenle yüksek devletgörevlileriyle s›n›rl› olarakdüflünülmemelidir.

mektedir. Böylece Roma dünyas›n›n iki büyük hakim s›n›f› geliflimini tamamlam›floldu. Bunlar›n karfl›s›nda ise giderek yoksullaflan ve siyasal sistemden de d›fllananart›k yoksullar› nitelemek için kullan›lacak bir terime dönüflen populares ile ifadeedilen halk vard›r. Ancak patrici ve optimates’in giderek zenginleflmesi ve doymakbilmez ifltahlar›, iki kesimi daha s›n›f mücadelesi içinde önemli k›lacakt›r. Bunlar-dan ilki, küçük köylülerin topraklar›n› kaybederek kentlere y›¤›lmas›yla say›lar› gi-derek kabaran proletarii s›n›f›d›r. ‹kincisi kesim ise büyük çiftliklerde (latifundi-um) ticarete dayal› tar›m›n bel kemi¤ini oluflturan kölelerdir.

‹Ö II. yüzy›l›n ortalar›na ulafl›ld›¤›nda Roma art›k bir kent devleti olmaktan ç›k-m›flt›r. ‹spanya’dan Bat› Anadolu topraklar›na kadar uzanan fiilî olarak bir impara-torluk hâline gelmifltir. Bu imparatorlu¤un temel felsefesi ise savaflmak, yönetmekve para kazanmaktan ibaretti ki buna da Roma gerçekçili¤i ad› verilir. Ancak kufl-kusuz, Roma’n›n da eylemlerini meflrulaflt›racak, eylemlerinin alan›n› çizecek birçerçeveye gereksinimi vard›. Bu gereksinim için Roma’ya hukuk yetiyordu. Bir so-run varsa k›l›çla çözülürdü; k›l›çla çözülmüyorsa hukuk devreye girerdi. Bu anlam-da Roma’da siyaset adeta bafltan beri askerlere ve karmafl›k siyasal kurumlar›n yet-ki alanlar› aras›nda mekik dokuyan siyasetçilere ba¤›ml›yd› denebilir. Bu çerçeve-de siyasal düflünce, bafllang›çta yaln›zca Roma siyaset zihniyetinin kendini do¤ru-lamas›ndan baflka geliflecek bir alan bulamam›flt›r. Bu kendini do¤rulama gereksi-nimi ünlü Romal› ozan Vergilius (‹Ö 70-19)’un flu dizelerinde çok belirgindir:“Unutma Romal›, uluslar› yönetmek sana düfler. Senin görevlerin flunlar olacak:Bar›flç› yoldan töreleri kabul ettirmek, boyun e¤enleri esirgemek ve gururlular› sa-vaflla usland›rmak.” Roma Cumhuriyeti’ni siyasal olarak do¤rulayan en önemliisim ise Roma yurttafll›¤›ndan mahrum, bir Yunanl› düflünür olan Polybios’tur.

Polybios: Bir Cumhuriyet DüflünürüPolybios (‹Ö 200-120) Roma’ya savafl esiri olarak götürülmüfl Yunanl› bir düflünür-dür. Ancak k›sa zamanda Roma’n›n büyük gücü karfl›s›nda Roma’ya hayran kalm›flve bu baflar›y› aç›klama iddias›yla ‹storiai (Tarihler) adl› yap›t›n› kaleme alm›flt›r.Devletlerin baflar› ya da baflar›s›zl›¤›n›n, nas›l yönetildiklerine, yani anayasalar›naba¤l› oldu¤unu kabul eden Polybios, öncelikle Yunan gelene¤ine uygun bir biçim-de yönetimleri tasnif etmekte ve yönetimlerin döngüsünü aç›klamaktad›r.

Polybios’a göre devlet tümüyle do¤al olarak ortaya ç›kmaktad›r; bunun nedenide güce dayanmas›d›r. Bu yüzden ilk yönetimi biçimi de güce dayanan tiranl›k yada despotluk olmaktad›r. Ancak akl›n ve mant›¤›n hâkimiyetiyle despotluk yerinimonarfliye b›rakmaktad›r. Ancak monarfli k›sa zamanda gücün mutlak san›lmas›y-la yeniden despotlu¤a dönüflmektedir. Bu da soylular›n ayaklan›p rejimi y›kmala-r›na neden olmaktad›r. Ancak aristokrasi de kendisini zenginlik h›rs›na kapt›r›ncarejimin niteli¤i oligarfliye dönüflmektedir. Oligarfli ise buna tepki duyan kitleler ta-raf›ndan y›k›larak demokrasi infla edilmektedir. Görüldü¤ü gibi, her yönetim biçi-mi kendi içindeki olumsuz ö¤elerin bask›n ç›kmas›yla bozulmaktad›r. Krall›k için-de mutlakiyeti, aristokrasi oligarfliyi, demokrasi ise yasa tan›mayan bir fliddeti ba-r›nd›rmaktad›r. O hâlde, bu üç yönetim biçiminin iyi yönleri al›narak karma biranayasa yap›lmal›d›r. ‹flte Polybios, Roma siyasal rejimini bunun bir örne¤i olarakgörmektedir. Konsüllerin yönetimi monarfliyi, senatonun rolü aristokrasiyi ve hal-k›n elindeki iktidar yetkileri de demokrasiyi iflaret etmektedir.

Nas›l ki Platoncu düflünce her devletin bozulmas›n›n kaç›n›lmazl›¤›n› gösteri-yorsa, Polybios da bu kan›dad›r ama Roma anayasas› ve siyasal kurumlar› bir den-ge içinde oldu¤undan bu bozulmay› geciktirmektedir. Ancak Roma siyasal düzeni-

392. Ünite - ‹kt idar ›n Evrensel l i¤ inden Parçalanm›fl ‹kt idara: Roma ve Orta Ça¤

Latifundium: Bu iflletmetarz›, ticarete dayal›, geniflölçekli tar›m›n özgün birörne¤idir. Büyük köley›¤›nlar›n›n eme¤inintümüne, karfl›l›ks›z olarak elkonulmas›yla yaniangaryayla iflletilen bubüyük çiftlikler, köleeme¤inin yeniden üretilmesiiçin kölelere olabildi¤incepay vermektenkaç›n›yorlard›. Bu da mevcutköle eme¤inin çok k›sa süreiçinde açl›k, hastal›k, a¤›rçal›flma koflullar› gibinedenlerle erimesine yolaç›yordu. Bu nedenle busistem sürekli olarak yenibüyük köle y›¤›nlar›naihtiyaç duymaktad›r ve buda Roma’y› sürekli olarakfetihlere yönelten önemlidinamiklerden biridir.

ne övgüler düzen Polybios, esasen Roma sisteminin bütün siyasal kurumlar›n› in-celemedi¤i gibi, Roma’daki sosyal s›n›flar›n mücadelelerini hiç hesaba katmam›flve dengeyi yaln›zca hukuksal-siyasal kurumlarda aram›flt›r. Bu bak›mdan ileride,Locke ve Montesquieu’de karfl›lafl›lacak olan güçler ayr›m›n›n ilk örneklerinden bi-rini vermifltir. Ancak Polybios’un Roma hayranl›¤› bununla s›n›rl› de¤ildir. Polybi-os’a göre, Roma siyasal sistemi, baflar›s›n› yay›lmac› emeller gütmesine borçludur.Yani geleneksel anlam›yla emperyalizm Roma siyasal kurumlar›n› ayakta tutmak-tad›r. Yay›lmac›l›k yerine, içe kapananlar ise Sparta örne¤inde oldu¤u gibi çöküflemahkûm olmaktad›rlar. Ayr›ca Roma, dini ideolojik olarak baflar›yla kullanmaktave halk›n tanr›lara karfl› korkular›n› sürekli canl› tutarak devletin bütünlü¤ünü sa¤-lamaktad›r.

Her ne kadar karma yönetimin erdemlerinden söz etse ve bu yan›yla bir cum-huriyet düflünürüymüfl gibi gözükse de Polybios, esasta Roma soylular›n›n, yanisenatoyu elinde tutan s›n›f›n, patrici’lerin sesi durumundad›r. Gerçekte yönetimsenatonun elinde olmas›na karfl›n, Polybios iktidar›n paylafl›ld›¤› varsay›m›yla se-natoyu gelebilecek elefltirilere karfl› korumaktad›r. Oysa senatonun yönetim iflinielinde tuttu¤u Polybios’un kendi yaz›lar›ndan bile anlafl›lmaktad›r: “KonsüllerinRoma’da bulunmad›¤› bir s›rada kente gelen ve orada yaflayan kifliler, kolayl›klaanayasan›n bütünüyle aristokrasi oldu¤unu sanabilirler.”

Polybios’un, aristokrasi yanl›l›¤›n› aç›kça gösteren bir di¤er özelli¤i, Roma ana-yasas›n›n sürekli olarak demokrasi tehdidi alt›nda oldu¤unu düflünmesidir. Bununiçin de alt s›n›flara sistemi tehlikeye düflürmeyecek küçük ödünler vermeyi önerir.Ama Polybios’un görmedi¤i bir nokta bulunmaktad›r: Roma düzenini tehdit edenfleyler yaln›zca alt s›n›flardan kaynaklanmamaktad›r. Bizatihi yönetici s›n›flar›n din-mek bilmez zenginleflme ve iktidar arzular› bu tehditlerin bafl›nda yer al›r. Ayr›casenatörlere kamu taahhüt iflleri yasakland›¤› için, kamu görevleri ve hizmetleriylezenginleflen, patrici’lere dahil olmayan, adlar›na bu yüzden publicani ya da atl›lar(equites) denilen yeni kesimler gözlerini siyasal güce dikmifllerdir.

Cumhuriyetin KriziAtl›lar s›n›f›n›n siyasal alanda daha çok güç sahibi olma arzusu do¤al olarak sena-to s›n›f›n›n siyasal a¤›rl›¤›n› yitirmesiyle ters orant›l›d›r. Ancak, ‹Ö II. yüzy›l sonla-r›nda Roma düzenini tehdit eden yaln›zca bu yeni s›n›f›n varl›¤› de¤ildir. Savafllar-da yenik düflen topluluklar›n y›¤›n hâlinde kölelefltirilmesi ve bunlar›n latifundi-um’larda kullan›lmas›, bir yandan küçük üreticilerin rekabet edemez hâle getirilipyoksullaflt›r›lmas›yla kentlere y›¤›lmas›na neden olmufl; ayn› anda latifundium’lar-daki köle y›¤›nlar› büyük güçleriyle siyasal bir tehdit olarak belirmifltir. Gerçektende say›lar› giderek artan köle y›¤›nlar› bu dönemde Roma devletini sarsabilecekle-rini birden çok kez gösterirler. Örne¤in ‹Ö 36’da, bir ayaklanmayla Sicilya’y› tü-müyle ele geçirmeyi baflar›rlar. Ama en büyük ve en bilinen köle ayaklanmas›, ‹Ö73’te, Trakyal› bir gladyatör olan Spartacus’un önderli¤inde gerçekleflen ayaklan-mad›r. ‹ki y›l boyunca bast›r›lamayan ayaklanma, Spartacus’un öldürülmesiyle da-¤›t›l›r ve ele geçirilen 6000 köle Roma’dan Capua’ya dek uzanan Appia yolundaçarm›ha gerilir.

Spartacus: Bu ad, Spartacus’tan sonra, devrimci hareketlerin, ayaklanmalar›n, örgütlen-melerin yayg›nl›kla kulland›¤› önemli bir simge hâline gelmifltir. Örne¤in 1919’da ikiönemli komünist, Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg önderli¤inde, Almanya’da silahl› birayaklanmaya kalk›flan ve daha sonra Almanya Komünist Partisi ad›n› alan örgütün ilk ad›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Spartaküs Birli¤i’ydi. Spartacus önderli¤indeki köle ayaklanmas›, uyand›rd›¤› büyük etkinedeniyle defalarca filme al›nm›fl, tv dizilerine konu olmufltur. Bunlar›n en ünlülerindenbiri ünlü ABD’li yönetmen Stanley Kubrick’in, 1960 tarihli ayn› adl› filmidir.

Bu çerçevede Roma’y› sürekli istikrars›zlaflt›ran sorunlar›n bafl›nda giderek kes-kinleflen s›n›f mücadelelerinin geldi¤i aç›kt›r. Populares ile optimates aras›ndakiçat›flman›n sertleflmesi, beraberinde siyasal kurumlar›n da y›pranmas›n› getirmek-tedir. Örne¤in, ‹Ö 133’te Tiberius Gracchus’un toprak reformu önerisi, senatonunbütün direnifline karfl›n yasalaflacak ama bir y›l sonra Gracchus, tribün dokunul-mazl›¤› çi¤nenerek senatörlerin örgütledi¤i client çeteleri taraf›ndan katledilecek-tir. Bu ise art›k siyasette yeni bir dönemi iflaret etmektedir. Art›k silahl› çeteler, kü-çük özel ordular, siyasal suikastlar siyaset sahnesinde etkin olarak yer alacaklard›r.Roma askerî sistemi de bu krizden etkilenir. ‹Ö 107’de Konsül Marius’un mülkiyetsahipli¤i ile askerlik hizmeti aras›ndaki ba¤› kesmesiyle ordu sistemi proletaryayaaç›lm›fl olur.

Art›k bundan böyle proletarya da para karfl›l›¤› askerlik yapabilecektir. Bununaç›k anlam›, Roma ordusunun art›k yurttafllar ordusu de¤il, profesyonel bir yap›-lanma oldu¤udur. Bu de¤ifliklik siyasal olarak önemlidir, çünkü böylece alt s›n›flarsisteme dâhil edilerek düzen için bir tehlike olmaktan ç›kar›ld›klar› gibi, ayn› za-manda giderek geniflleyen Roma ‹mparatorlu¤u’nun ihtiyaç duydu¤u asker ihtiya-c› da karfl›lanmaktad›r. Ancak ordu bir kez “profesyonelleflince” yaln›zca proletar-yaya de¤il, ihtiyaç artt›kça ‹Ö 90’da ‹talyan halklar›n›n en alt s›n›flar›na ve nihayetyurttafl olmayan herkese (barbarlara da) aç›lacakt›r. Bu ise Roma ordusunun temeldüsturu olan Roma’ya ba¤l›l›k ilkesini ortadan kald›racak ve ordu sistemi içinde ki-flisel ba¤l›l›k iliflkilerinin yeflermesine zemin haz›rlayacakt›r.

Son olarak, bu dönemde Roma’n›n karfl› karfl›ya kald›¤› sorunlardan biri deba¤lafl›k halklar sorunudur. Özellikle savafllarda kritik bir önem tafl›yan ba¤lafl›khalklar, üstlendikleri sorumluluk ölçe¤inde savafllardan yararlanamad›klar› için hu-zursuzlanmaya ve sorunlar›n›n çözümü için de yurttafll›k talebini yükseltmeye bafl-lam›fllard›r. Yurttafll›¤›n yayg›nlaflt›r›lmas›n› gerektiren bu talep ise Romal›lar›n bü-yük bir direnifliyle karfl›lafl›r. T›pk› toprak reformu girifliminde oldu¤u gibi ‹Ö 91’detribün M. Livius Drusus’un yurttafll›¤›n kapsam›n› geniflletmesi, öldürülmesiyle so-nuçlan›r. Bunun üzerine ba¤lafl›klar büyük bir ayaklanmaya giriflirler ve ayaklan-ma ‹Ö 90’da Roma’ya sad›k kalan ve silahlar›n› b›rakan bütün ba¤lafl›klara tamyurttafll›k hakk›n›n tan›nmas›yla bast›r›l›r.

Bütün bu geliflmelerin en temel sonuçlar›ndan biri Roma siyasal sisteminin gi-derek askerileflmesi ve cumhuriyetin kurumlar›n›n bozulmas›d›r. Bunun tipik ör-neklerinden ilki aristokrasi yanl›s› Sulla yönetimiydi. Sulla ‹Ö 81’de kendini süre-siz olarak diktatör seçtirmeyi baflard›. ‹Ö 70 y›l›nda öldü¤ünde, arkas›nda art›kmonarfli düflüncesine yatk›n hâle gelmifl bir Roma b›rakm›flt› ve dolay›s›yla devam›geldi. ‹Ö 60’da Pompeius ve Crassus’la birlikte ‹ulius Sezar, Birinci Triumvirlik di-ye bilinen üçlü anlaflmayla Roma’n›n yönetimini ele geçirdiler. Crassus’un savafltaölmesinin ard›ndan, Pompeius ve Sezar kozlar›n› paylaflt› ve Sezar gülen taraf ola-rak Roma’n›n tek hakimi hâline geldi. ‹Ö 46’da da yaflam boyu imperator (baflko-mutan) olarak atand›. ‹Ö 44’te diktatörlü¤ü sürekli hâle geldi¤i gibi, ayr›ca senatotaraf›ndan yar› tanr› ilan edilmiflti. Bu art›k cumhuriyetin sonuydu. Ama soylulardurumu yeterince kavrayamad›lar. Sezar’›n ortadan kalkmas›yla monarfliyi tasfiyeedebileceklerini sand›lar ve 44 y›l›nda senatoda öldürdüler. Ama Sezar’›n ye¤eniOctavianus, Aemilius Lepidus ve Marcus Antonius ile ‹kinci Triumvirlik’i kurdu ve


Diktatörlük: Bugünküça¤r›fl›mlar›yla yani zoradayal›, yayg›n fliddet vekeyfilikle nitelenebilecek birsiyasal rejim ad› gibidüflünülmemelidir.Diktatörlük, Roma’dacumhuriyet taraf›ndangetirilmifl anayasal birkurumdur. Ola¤anüstüdönemlerde konsüllerceatanan ve kendisine senatotaraf›ndan belirli bir amaçdo¤rultusunda, alt› ay›geçmemek üzere tam yetkiverilen kifliye diktatördenmektedir.

sonunda da iktidara tek bafl›na sahip oldu. ‹Ö 27’de Octavianus’un Augustus ad›-n› almas›yla art›k Roma siyasal düzeni kesin olarak bir imparatorlu¤a dönüflmüfltü.

Cumhuriyetten imparatorlu¤a uzanan kriz dönemi, ayn› zamanda büyük birideolojik çözülüflü de beraberinde getirmifltir. En baflta yurttafll›¤›n kapsam›n›n ge-nifllemesi ve siyasal sistemin askerileflmesi Roma temelli de¤erlerin bozulmas›nayol açm›flt›r. Art›k anayasal kurumlar›n yüceli¤i, Roma’n›n tanr›sal görevleri gibimisyonlar›n, yönetilenler aç›s›ndan pek bir anlam› kalmam›flt›r. Siyasal faaliyetiniçine fliddetin s›zmas› ve rejimin askerileflmesiyle de deyim yerindeyse art›k siya-setin özel biçimleri, fliddet ve güçle tezahür eden biçimleri, kurumsal siyaset anla-y›fl›n› ortadan kald›rm›flt›r. Ancak dönemin cumhuriyet ile monarfli ya da impara-torluk aras›nda sürekli gidip gelen olaylar› ve buna iliflkin geliflmelerle beslenençeliflkili do¤as› siyasal düflünceye de yans›m›flt›r. Bunun tipik örne¤i olarak isecumhuriyeti savunmak ad›na ortaya ç›kan Cicero’nun monarflinin ideolojik zemi-nini haz›rlamas› gösterilebilir.

Cumhuriyet Yolunda Monarfliye Do¤ru: CiceroMarcus Tullius Cicero (‹Ö 106-43) varl›kl› atl›lar s›n›f›n›n mensubu olarak aktif birsiyasetçi ve iyi hatip olman›n yan› s›ra, Roma düflüncesinin en önemli isimlerindenbiridir. Soylular›n ve vars›llar›n deste¤iyle önce konsüllük, ard›ndan senatörlükyapm›flt›r. Birinci Triumvirlik döneminde Selanik’e sürgüne gönderilmifltir. Bu çal-kant›l› dönemde yanl›fl siyasal tercihler yapm›flsa da ‹Ö 57’de Sezar Roma’ya dön-mesine yine de izin vermifltir. Ama Sezar’›n öldürülmesinin ard›ndan yine bir yan-l›fl yap›p bu cinayeti destekleyince, patlayan iç savaflta Sezar yandafllar› zafer kaza-n›nca, Marcus Antonius’un adamlar›nca yakalanm›fl ve bafl› kesilerek Roma’ya ge-tirilmifl, halka teflhir edilmifltir.

K›sa yaflam öyküsünün de gösterdi¤i gibi, Cicero kiflinin en üstün u¤rafl›n›n po-litika ya da devlet adaml›¤› oldu¤u düflüncesindedir. Bu düflüncenin gerisinde isekiflinin kendini kamu hizmetine adamas› gerekti¤i biçimindeki eski Roma cumhu-riyet gelene¤i yatmaktad›r. Cicero, iç çalkant›lar döneminde siyasetten so¤umay›ve uzaklaflmay› ifade eden özellikle Epikuroscu görüfllere fliddetle karfl› ç›kar. Bil-ge kifliler politikayla u¤raflmal›d›r. Yurttafl, gerekti¤inde kendini devlet için feda et-meyi bilmelidir. Çünkü yurttafl›n kiflisel ç›kar›yla kamusal ç›kar aras›nda bir birlikvard›r. Bu yaklafl›m Cicero’nun devlete iliflkin temel görüfllerinin anahtar›d›r da.

Cicero’ya göre, toplum insan›n içgüdüsünden kaynaklanmaktad›r. Örne¤in Pla-ton’un iddia etti¤i gibi, kendi kendine yeterli olmay›fl›ndan de¤il. Bu bak›mdan datoplum do¤ald›r. Ancak içgüdüsel olarak toplumsal bir varl›k olan insanlar, birsonraki aflamada halk hâline gelirler, yani siyasal topluma dönüflürler. Halk›n yada kamunun, bir araya gelmifl y›¤›nlardan temel bir fark› vard›r. Cicero’ya görehalk, ortak bir yarar ile uyum hâlinde olan ve hukuksal ba¤larla birbirine ba¤lan-m›fl büyük say›daki insan toplulu¤udur. Bu ayn› zamanda res publica ya da res po-puli olarak adland›r›lan örgütlenmifl halktan, yani devletten baflka bir fley de¤ildir.Öyleyse halk› halk k›lan fley kurumsallaflm›fl siyasal iktidard›r. Bu devlet yaklafl›m›Yunan düflüncesinden farkl› olarak devleti yaln›zca ortak amaç ya da ç›karla ifla-retlemez, onun yan›na yasalar› da ekler. Ama Cicero’nun burada kastetti¤i asl›ndado¤al yasalard›r. Do¤al yasalar yoluyla Cicero devletin varl›¤›n› meflrulaflt›rmayaçal›flmaktad›r.

Cicero bir Roma düflünürü olmas›na karfl›n Yunan düflüncesinin, özellikle Pla-ton’un etkisi alt›ndad›r. Ancak Cicero devleti, do¤al yasalarla meflrulaflt›rmak ko-nusunda, Platon’u de¤il, Stoac› düflünceyi izler. Buna göre, hukuk ya da yasan›n


kayna¤› insan iradesinde de¤il, do¤ada aranmal›d›r. Bu kaynak Tanr› ve insan›nortak ö¤esi olan ak›ldan baflka bir fley de¤ildir. “Yasa, yap›lacak ve yap›lmayacakolan› buyuran bizim do¤am›za ifllenmifl yüce ak›ld›r.” Bu nedenledir ki herkesiçin ortakt›r ve sonsuza kadar ayn› kal›r. Bütün zamanlarda, bütün insanlar› ba¤lar.Kimse bu yasay› inkâr edemez, çi¤neyemez. ‹flte devleti var eden hukuk ya da ya-sa budur. Oysa bunun karfl›s›nda yer alan toplumsal ya da pozitif yasa zamana vemekana göre de¤iflir ve topluluklar kendi ç›karlar›n› korumak için koyduklara ku-rallara yasa ad›n› verirler. Bunlar›n gücü do¤al yasaya içkin olan adaletten de¤il,içlerindeki olumsuz yapt›r›mlardan kaynaklan›r. Yani pozitif yasalar›n adaletle birilgisi yoktur.

Devleti temellendiren fley do¤al yasa oldu¤una göre, yöneticiler toplumu keyif-lerine göre de¤il, do¤al yasaya ya da adalete uygun olarak yönetmek zorundad›r-lar. Bunun aç›k anlam› da e¤er do¤al yasaya uymuyorsa pozitif yasalar›n de¤erininolmad›¤›d›r. Örne¤in tiranlar›n yasalar› ne kadar uygulanm›fl olursa olsun, do¤alhukukla ba¤daflmad›¤› için yasa say›lamaz. Cicero için aristokratik cumhuriyetinyasalar› do¤al yasaya uygundur ve bunlar›n de¤ifltirilmemesi gerekir. Bu yap›lma-ya kalk›l›rsa ve Cicero’nun Sezar’›n ölümünü onaylad›¤› düflünülürse demek ki yö-netilenlerin buna direnme hakk› vard›r.

Cicero’nun do¤al hukuk anlay›fl›, bir yandan devletin varl›¤›n› meflrulaflt›r›rken,asl›nda çok daha önemli bir baflka ifllev üstlenmektedir: Roma’n›n yay›lmac› birdevlet olarak varl›¤› meflrulaflt›r›lmakta, Roma evrensellefltirilmekte, böylece Romaemperyalist ideolojisi do¤rulanm›fl olmaktad›r. fiöyle ki do¤al yasa bütün insanlar›kapsad›¤›na, bütün insanlar ayn› akl› paylaflt›¤›na göre, bütün insanlara uygun tekbir devlet olmal›d›r. Bu, kozmopolis anlay›fl›d›r. Elbette Cicero için kozmopolis yada evrensel devlet ad›n› almay› hak eden tek devletin Roma oldu¤unu söylemeyebile gerek yok.

Bütün insanlar, Roma evrensel devlet oldu¤u için, onun hükmü alt›na girmeli-dir. Çünkü Roma, do¤al yasalar› uygulayan biricik devlet oldu¤undan, adaletin takendisidir. Cicero’nun kozmopolitizmi, akl› tüm insanlarda ortak ö¤e olarak gör-dü¤ü için, ilk baflta eflitlikçi bir özellik tafl›r gibi görünür ama de¤ildir. Kuflkusuz,herkes ak›ll› varl›klar olarak ilkesel olarak eflittir. Ancak herkes kendinde olan› ay-n› biçimde kullanmaz. Hâl böyle olunca, akl›n› do¤ru kullanmay› bilen bilgelerle,ayn› akla sahip olsa da bunu do¤ru kullanamayan insanlar eflit say›lamaz. Örne¤intoplumun en alt›nda bulunan kölelerin de akl› vard›r ama bunu en düflük düzey-de kullan›rlar. Böylece Cicero toplumsal eflitsizlikleri meflrulaflt›rm›fl olur. Benzerbir biçimde özel mülkiyeti de do¤al yasalara at›f yaparak meflrulaflt›r›r. Böyle olun-ca da örne¤in Roma’da oldu¤u gibi toprak reformu ve benzeri giriflimler do¤al ya-saya uygun olan› zedeledi¤i için adaletsizlikle damgalan›r.

Yönetimleri, geleneksel bir biçimde, tek kiflinin elindeyse monarfli-krall›k, seç-kin bir az›nl›¤›n elindeyse aristokrasi, halk›n elindeyse demokrasi olarak tasnifeden Cicero demokrasiden hazzetmese de kald›r›p bir kenara atamaz. Çünkü o daRoma’da oldu¤una inand›¤› karma anayasay› savunacakt›r ve bunun için demok-rasiye ihtiyac› vard›r. Cicero’ya göre, her yönetim biçiminin olumlu yanlar› oldu¤ugibi, olumsuz yanlar› da vard›r. Demokrasi y›¤›nlar›n tiranl›¤›na, aristokrasi biraz›nl›¤›n tiranl›¤› olarak oligarfliye, monarfli kanl› bir yönetime dönüflebilir. Öyley-se bu üç biçimin en iyi yanlar› al›n›p birlefltirilmelidir. Krall›ktan uyruklar›na karfl›duydu¤u sevgiyi, seçkinlerden bilgeli¤i, halk›n yönetiminden özgürlü¤ü alarakoluflturulan karma bir anayasa, yöneticiler yozlaflmad›kça bir devrimi do¤urmaya-cak en iyi yönetimi içerecektir.


Cicero, Polybios’la ayn› fleyi savunur gibi gözükse de savunulan fley ayn› de¤ildir. Polybi-os, siyasal kurumlar düzeyinde güçleri dengelemek peflindedir. Bu nedenle siyasal kurum-lar› önemser. Oysa Cicero, toplumsal kesimleri, aristokrasinin üstünlü¤üne halel gelme-den, dengelemek ister. Yani onun sorunu bir anayasa sorunu de¤ildir asl›nda.

Cicero bir yandan iyi bir yönetim üzerine düflünürken, ayn› anda Roma’dakih›zl› de¤iflimin fark›ndad›r. Bu yüzden de kendi siyasal görüfllerine karfl›n, yeni biryönetim biçimi olarak monarfliyi temellendirmeye bafllar. Roma cumhuriyeti, iççalkant›larla tehdit alt›nda oldu¤u için, Cicero duruma hakim olacak ve cumhuri-yet yönetimini tehlikelerden koruyacak yüce bir yurttafl aray›fl›na kap›l›r. Ama bune bir tirand›r ona göre, ne bir kral. Roma anayasas›nda ona diktatör ad› verilmek-tedir ve yurttafllar için o “vatan›n koruyucusu, baba ve tanr›d›r.”

Cicero, bu vatan›n koruyucusu, baba ve tanr›y› cumhuriyetin hizmetkâr› olarakgördü¤ü için princeps, yani birinci yurttafl olarak nitelendirmektedir. Princeps, biranlamda çat›flan taraflar› kendi bilgeli¤i alt›nda bir araya getirerek kaynaflt›r›p on-lara baflkanl›k edecek kiflidir. Yoksa örne¤in Sezar de¤ildir. Ama Cicero birinciyurttafll›¤› meflrulaflt›r›rken, bunun imparatorlu¤un ve imparatorlar›n da meflrulukzemini olarak kullan›laca¤›n› hiç öngörememifltir. Onun için birinci yurttafl, erdem-li, bilge, üstün bir manevi otoriteye sahip, seçkin bir kiflidir.

Cicero’nun birinci yurttafl› böyle tan›mlamas› da ideolojisi gere¤i son derece an-lafl›labilir. Cicero ömrü boyunca cumhuriyetin sürmesinden en çok yararlanan s›-n›f›n, yani senatörler ya da optimates’in sözcülü¤ünü üstlenmifltir. Kalabal›klar›pek sevmemifl, onlar karfl›s›nda “iyi yurttafllar›” her zaman ye¤lemifltir. Ama öbüryandan kalabal›k olarak halk›n siyasal sistemden d›fllanmas›n›n yaratt›¤› ve yarata-ca¤› olumsuz sonuçlar›n da fark›ndad›r. Bu yüzden yine seçkinlerin, yani aristok-rasinin ç›karlar› gere¤i, kalabal›klar› siyasal sisteme dahil etmenin yollar›n› arar.Örne¤in din kalabal›klar› yönetmek bak›m›ndan son derece ifllevseldir. Ama dev-letin as›l dayana¤› elbette yine de seçkin devlet yöneticilerinden baflkas› olmaya-cakt›r. Cicero tam da bu seçkinci ideolojisi nedeniyle princeps’i gündeme getirerekona bel ba¤lar. Ama “imparator” Augustus ayn› kavram› cumhuriyeti tasfiye etmekiçin seferber edecektir.

Principatus’tan Dominatus’a Roma’da SiyasetAugustus ‹Ö 27’den itibaren Roma’y› bir imparatorlu¤a dönüfltürmüfltü. AncakAugustus, kendisini cumhuriyetin krizini sona erdiren adam olarak görmektedir.Bu nedenle de kendisinin birinci yurttafl anlam›nda princeps olarak adland›r›lma-s›n› istemifltir. Bu yüzden imparatorlu¤un bu ilk dönemleri principatus (birinciyurttafl›n yönetimi) olarak an›l›r.

Ancak çok geçmeden imparatorlar art›k gereksiz hâle gelen cumhuriyetçiliktentümüyle vazgeçer ve principatus’un yerini dominatus, yani ‘yurttafllar›n de¤il, uy-ruklar›n üstünde hüküm süren efendinin yönetimi’ al›r. Augustus’un en büyük ba-flar›lar›ndan biri orduyu tümüyle kontrolü alt›na almas› ve askerî bir hazineninoluflturulmas›yla ordunun do¤rudan kendisine ba¤lan›p s›k s›k siyasal alana mü-dahale etmesinin önüne geçilmesidir. Böylece Roma topraklar›nda iki yüz y›l sü-recek bir bar›fl ve istikrar dönemi bafllar. Bu döneme Roma Bar›fl› (Pax Romana)denir. Ancak Roma’n›n s›n›rlar›n› giderek geniflletmesi yeni sorunlar› da beraberin-de getirir. Öyle ki ‹S I. yüzy›lda Roma bat›da ‹ngiltere’yi topraklar›na katm›fl, ku-zeyde barbar topluluklar›n s›n›rlar›na dayanm›fl, do¤uda büyük krall›klarla komflu

44 Siyasi Düflünceler Tar ih iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹mparatorluk: En yüksekkamu gücü olan imperium’ukullanan baflkomutan›nbuyru¤u alt›ndaki devletinyönetilme biçimini; yanigenifl bir co¤rafyayayay›lm›fl ve birçok halküzerinde hüküm sürenmonarfliyi ifade eder.

olmufltur. 212 y›l›nda imparator Caracalla Roma topraklar›nda yaflayan herkesiyurttafl ilan ederek yurttafll›¤› bir ayr›cal›k olmaktan ç›kar›r. Böylece yurttafll›könemsizleflir. Art›k imparatorun yurttafllara ihtiyac› kalmam›flt›r; o uyruklar üzerin-de hüküm sürmektedir. Ancak s›n›rlar›n giderek genifllemesiyle ordu yeniden bü-yük bir önem kazanm›flt›r. Uyruklar›n çok farkl› topluluklardan oluflmas› ve Romaordusunun bu farkl› topluluklar›n üyelerinden derlenmesi, ordunun yeniden h›zlasiyasallaflmas›n› ve iktidara göz dikmesini kolaylaflt›ran bir etmen olmufltur. Bu ka-dar büyük bir alanda hükmedebilmek için imparatorlar, ordunun yan› s›ra özellik-le dine daha yo¤un bir biçimde baflvurmaya bafllarlar. Önceden imparatorlar ölüm-lerinin ard›ndan senato karar›yla tanr›sallaflt›r›l›rken Aurelianus (iktidar› 270-275)dominus natus (do¤ufltan efendi) unvan›n› almakla yetinmeyip kendisinin yeryü-zündeki tanr› oldu¤unu ilan ettirir. Ama bu tanr› kendisine yak›n bir asker taraf›n-dan öldürülecektir.

Art›k Roma çöküfl sürecine girmiflti. Sistemin h›zla askerîleflmesi nedeniyle im-paratorlu¤un baflkenti Roma kenti önemsizleflmeye bafllam›fl, askerî nedenlerleeyalet baflkentleri yeni çekim merkezleri hâline gelmiflti. Bunlardan özellikle Cons-tantinopolis (‹stanbul) önemlidir. Roma taht›n› ele geçirerek buray› kendine bafl-kent yapan Constantinus (iktidar› 324-337) art›k fiilen Roma’n›n ikiye ayr›ld›¤›n›nhabercisidir. Roma ‹mparatorlu¤u, kesin olarak imparator Theodosius’un 395’tekiölümüyle ikiye ayr›lm›fl olur. Ama bu bölünme de çöküflü önleyemez. S›n›rlarday›¤›lan barbar topluluklar›n sald›r›lar›yla ucuz köle kaynaklar› kurur; imparatorlu-¤un savafllar içinde y›pranan otoritesi ve barbar sald›r›lar› güvenlik gereksiniminiiyice art›r›r. Orta ve büyük toprak sahipleri art›k güvenecek yeni bir otorite aray›-fl›na girer. Köle kaynaklar›n›n kurumas›yla kaç›n›lmaz olarak ekonomi de bozul-maya bafllar. Mevcut köleler azat edilerek ücretli emekçilere dönüfltürülürler. Bü-yük topraklar da artan iflletme maliyetleri nedeniyle küçük parçalara bölünüp öz-gür köylülere ve bu yeni ücretli emekçilere, yani yeni bir s›n›f olarak kolon’lara(colonus) kiraya verilmeye bafllan›r. Topraklar›n ifllenmesini güvence alt›na almakiçin de kolon’lar›n topraklar› terk etmesi yasaklan›r ve nihayet kolon’luk soydangeçer hâle getirilir. Bunlar Orta Ça¤daki serflerin ilk örnekleridir.

Ancak hiçbir önlem Roma’n›n çöküflünü durdurmaya yetmez. Öyle ki çöküfl sü-recinde Roma, daha önce sürekli mücadele etti¤i Hristiyanl›kla bile uzlafl›r. Hristi-yanlar 313 y›l›nda Constantinus’un Milano ferman›yla inanç özgürlü¤üne kavuflur-lar. Constantinus da bu yeni dine kat›l›r. Nihayet imparator Theodosius bu dinidevlet dini ilan edip bunun d›fl›ndaki dinleri yasaklar. Böylece yeni din sayesindeimparatorlu¤un içeriden bölünmesi önlenmifl olur. Ancak imparatorluk art›k iyicegüçten düflmüfltür ve 410’da Vizigotlar Alaric yönetiminde Roma’y› ele geçirip ya¤-malarlar. Nihayet 476’da barbar paral› askerlerin bafl›ndaki Odoacer, ‹mparator Ro-mulus’u tahttan indirerek Roma’y› tarihe gömer. Do¤u’da ise Constantinopolis’te1453 tarihine kadar imparatorluk varl›¤›n› Bizans ad›yla sürdürmüfltür. Roma’n›ndüflüflüyle Avrupa uzun bir istikrars›zl›k dönemine de girmifl olur. Art›k ayakta ka-lan tek büyük güç Roma Kilisesi’dir.

Siyasal Düflüncenin Kan Kayb› ve SenecaRoma dünyas›nda, Yunan dünyas›na göre zaten zay›f olan siyasal düflünce, impa-ratorluk döneminde, iyice zay›flad›. Çünkü bu dönemde siyaset, imparatorlar›n gü-cü alt›nda ezildi. Bir yandan tek kiflilik yönetimlerin sa¤lad›¤› istikrardan vazgeçi-lememesi, öte yandan istikrar u¤runa hemen herkesin siyasal süreçten d›fllanmas›,siyasal düflüncenin önüne tek bir problem koyuyordu: Tek kiflinin yönetiminin öz-


gürlükle uzlaflt›r›lmas›. ‹mparatorluk, geleneksel olarak Roma anayasas›n›n temelgüçlerinden biri olan halk› tümüyle devre d›fl› b›rakt›¤› hâlde, bunu meflrulaflt›ra-bilmek için, halk› devre d›fl› b›rakmad›¤›n›, halk›n kendi iktidar›n› (potestas’›n›)princeps’e devretti¤ini ileri sürmüfltü. ‹mparatorluk bir anlamda halk›n sayg›nl›¤›n›üstlenmiflti. Yüceltilen imparatorun kiflisel iktidar› oldu¤u hâlde, sanki onun kifliseliktidar›ndan ba¤›ms›z bir yüce güç kutsan›yormufl duygusu özellikle yay›lmaya ça-l›fl›l›yordu. Bunun en tipik örneklerinden biri, birlik duygusunun sürekli yüceltil-mesidir. ‹mparatorluk ideolojisinin a¤›rl›k noktas› bu bak›mdan res publica de¤il,res romana’d›r. Art›k önemli olan Roma ad›na, Roma için ve elbette imparatorunçevresinde birlik olmakt›r.

Devletin kendisi bir toplulu¤un siyasal birli¤i ya da genel olarak siyasal toplum olarak dü-flünüldü¤ü hâlde, farkl› dönemlerde, devletten yönetilenlere do¤ru yap›lan yayg›nlaflt›r›l-m›fl, özel olarak öne ç›kar›lm›fl birlik ça¤r›lar›n› nas›l de¤erlendirirsiniz?

Bu ideolojiyi destekleyen bir baflka unsur halk›n dikkatinin siyasetten uzaklafl-t›r›lmas›d›r. Bu nedenle de bu dönemin düflünsel temalar›nda siyasetten çok, aflk,bireysel derin düflünce, k›rsal yaflam›n güzellikleri, iç huzuru, sevgi gibi unsurlara¤›rl›kla yer al›r. Ancak bu ideolojiyi as›l besleyen fleyin kuflkusuz din oldu¤u be-lirtilmelidir. Augustus döneminden bafllayarak imparatorun kiflisel otoritesi için di-nin yo¤un olarak kullan›m›, bu birlik ideolojisini neredeyse tümüyle dinsellefltir-mifltir. Ancak buna karfl›n Roma ayakta kalamay›nca, bu dinselleflmifl ve yayg›nlafl-m›fl birlik ideolojisinin meyvelerini Roma Kilisesi toplam›flt›r.

Bu dönemin ruhunu anlayabilmek için Augustus’un yak›n dostlar›ndan olan Romal› ozanVergilius(‹Ö 70-19)’un iki kitab›na bakabilirsiniz: S›¤›rtmaç Türküleri, (çev: ‹. Z. Eyu-bo¤lu, ‹stanbul: Payel Yay›nlar›, 1994) ve Aeneas. (çev: ‹. Z. Eyubo¤lu, ‹stanbul: Payel Ya-y›nlar›, 1995)

‹mparatorlu¤un ilk iki yüzy›l› cumhuriyet döneminin hakim s›n›f› aristokrasi-nin imparatorlukla uzlaflma dönemidir. Aristokrasi eski rejimi geri istememekte;yaln›zca imparatorun kendi imparatoru olmas›n› beklemektedir. Yani imparator-dan kendisine gelebilecek zararlar› ya da tehditleri önlemeye çal›flmaktad›r. Bun-dan ötürü, eski rejimi geri istemedi¤inden, imparatorun iktidar›n› siyasal olarakde¤il, ahlaki olarak s›n›rland›rmaya çal›fl›r. Bu gereksinime yan›t veren ise Stoa-c› düflünce olur.

Stoac› düflünce özgürlü¤ü siyasal olarak ele almaz. Özgürlük daha çok bilinç-sel, ruhsal, içsel bir durum olarak kavran›r. Bu bak›mdan mutlak olarak özgür olantek kesim bilgelerdir. Bilgelerin d›fl›ndakiler ise ya paran›n ya baflka bir fleyin kö-lesidirler. Buna göre, insan›n özgürlü¤ünün d›flsal boyutu, toplumsal ve siyasal öz-gürlü¤ü ikincildir. Örne¤in insan›n toplumsal olarak köle oluflu onun özgür olma-d›¤› anlam›na gelmez. Çünkü gerçek ya da as›l özgürlük d›flsal de¤il, içseldir. Stoa-c› düflünce, bu yaklafl›m›yla siyasal toplumsal düzeni do¤rulam›fl ve meflrulaflt›rm›flolur. Ama ayn› zamanda onu önemsizlefltirir de. Bu dönemdeki kullan›m› gere¤i,Stoac›l›k siyasetten uzaklaflman›n, so¤uman›n ad›d›r. Bunun en önemli temsilcile-rinden biri ise Seneca’d›r.

Lucius Annaeus Seneca (‹Ö 4-‹S 65) siyasal düflünceye uzak duran, daha çokahlakla ilgilenen bir düflünürdür. Hayat› ise çeliflkilerle doludur. Bir yandan özelmülkiyet baflta olmak üzere, eflitsizliklere karfl› ç›kar ama öte yandan kendisi lüks,


Res romana: Nas›l ki respublica terimi kamuya ait,ona iliflkin olan fleyi iflaretediyor ve bu hâliyle devletinkamusal vasf›n› ifadeediyorsa res romana terimide Roma’ya ait olan fleyi,Romal›l›¤› öneç›kartmaktad›r. Terim,imparatorluk dönemindeyay›lma alan› bulmufltur vebu dönemde devlet art›kkamusal vasf›ndan dahaçok, adeta imparatorlar›n

büyük gücüyle özdefl hâlegelmifltir. Bu nedenleyönetilenlerin çevresindetoplanaca¤› ve kolayca çekipçevrilebilece¤i yeni bir birlikeksenine gereksinimduyulmufl ve bununsonucunda da eski Romal›l›kduygusu diriltilmeyeçal›fl›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



servet ve flöhret düflkünlü¤ünden kesinlikle vazgeçemez. Bir yandan siyasete ilgi-sizli¤i temellendirir, öte yandan siyasetin tam ortas›ndad›r. Ölümü bile bunun birörne¤idir. Neron ‹S 54’te imparator olunca, onun dan›flman› olarak 13 y›l boyuncaflaflal› bir saray hayat› sürer. Ancak 65’te Neron’a karfl› bir ayaklanmaya kar›flt›¤›suçlamas›yla damarlar›n› keserek intihar etmesi istenir ve ölümü de bu yüzdendir.

Seneca di¤er Roma düflünürlerinden farkl› olarak devleti do¤al görmez. Bununiçin alt›n ça¤ mitosuna baflvurur. Sahip olma tutkusuyla özel mülkiyet do¤uncakölelik de do¤mufl ve alt›n ça¤ sona ermifltir. Köleli¤in ve genel olarak eflitsizli¤inbelirmesiyle kötülüklerin ve bozukluklar›n dizginlenmesi için, hukukla ve güçledonanm›fl siyasal kurum, yani devlet belirir. Bu bak›mdan devlet do¤al olmak biryana, kötülü¤ün ürünüdür. Bu durumda Seneca’n›n devlete karfl› ç›kmas› beklenir-ken, tam aksini yapar: Geriye, devlet öncesine dönmek yerine Seneca tüm siyasalkurumlar› kabul eder ve bu durum içinde do¤rulu¤un sa¤lanmas›n› savunur. Bututumun bir örne¤ini kölelik konusunda verir. Bir yandan kölelerin de insan oldu-¤unu kabul eder ve onlara iyi davran›lmas›n› ister, öte yandan kölelik kurumunuoldu¤u gibi onaylar. Bunu meflrulaflt›rabilmek için de içsel özgürlük-d›flsal özgür-lük ayr›m›na baflvurur. Yani, köleler içsel-ruhsal özgürlü¤ü önemsemeli, bu özgür-lü¤ün asla parayla sat›n al›namayaca¤›n› bilmelidirler. ‹nsan bedensel olarak al›n›psat›labilir ama kimse bir baflkas›n›n ruhunu sat›n alamaz.

Seneca, siyasete ya da kamusal ifllere kat›l›m konusunda da ikirciklidir. Kendi-si Neron’un dan›flmanl›¤›n› yaparken tutkulu bir biçimde bilgelerin kamusal ifller-den uzak durmamas›n› savunur. Çünkü erdemli olmak ancak yurttafll›k görevleri-nin eksiksiz yerine getirilmesiyle mümkündür. Hatta kifli, yurttafll›kla ilgili her fley-den yoksun b›rak›lm›fl bile olsa do¤ru olan› izlemekten vazgeçmemelidir. Ancakayn› Seneca, Neron’la aras› bozulduktan sonra tam tersini savunmaya bafllar. Ne-redeyse herkesi kamusal ifllerden uzak durmaya ikna etmeye çal›fl›r. Asl›nda bura-da karfl›lafl›lan ikili tutum, bir çeliflki olarak düflünülmek zorunda de¤ildir. Seneca,saraydayken bir anlamda Neron’u e¤itip ayd›nlatabilece¤ini, onun erdemli bir yö-netici olarak k›lavuzlu¤unu üstlenebilece¤ini umarak siyasete kat›l›m› önemser-ken, Neron’un keyfi iktidar› Seneca’y› önüne kat›p götürünce, bu kez bu keyfi ik-tidar›n kendisini yozlaflt›rmamas› için kamusal ifllerden uzak durmay› önermeyebafllam›flt›r. Seneca Roma siyasal düflüncesinin hem son büyük ismi, hem de art›ksiyasal düflüncenin tümüyle Hristiyanl›¤›n terimleriyle dinsel bir düflünceye dönü-flece¤i yeni evresinin habercisidir.

HR‹ST‹YANLIK TAR‹H SAHNES‹NDEHristiyanl›¤›n evrensel bir din hâline gelmesinde ve yay›lmas›nda kuflkusuz enönemli etken Roma ‹mparatorlu¤u’nun varl›¤›d›r. Bu din bafllang›çta yeni bir Ya-hudilik biçimi olarak sahneye ç›km›flt›r; bu nedenle de kavimsel özellikler göster-mektedir. Ama Yahudilerin bu dinsel anlay›fla karfl› fliddetle karfl› ç›kmalar› üzeri-ne, yeni inanç Yahudiler d›fl›ndaki topluluklara aç›lmak zorunda kalm›fl ve bu ne-denle kendisini Yahudilikten ay›rarak farkl› kaynaklardan beslenmifltir. Her yenidin gibi Hristiyanl›k da bafllang›çta çeflitli bask›larla, afla¤›lamalarla karfl›lafl›r. Buzor dönem Roma taht›na kendisi Hristiyan olan Constantinus’un geçmesiyle ta-mamlan›r. 313’te Milano Ferman›’n› yay›nlayan Constantinus Hristiyanl›¤› özgürlefl-tirir. Devamla Byzantium, Constantinus taraf›ndan yedi tepe üzerine infla edilenyeni bir kente, Constantinopolis’e dönüfltürülerek buras› bir kiliseler kenti olarakyeniden infla edilir. I. Theodosius ise 392’de, yeni dini devlet dini yapar ve eskidinleri fliddetle bast›rmaya giriflir.


Alt›n ça¤ mitosu: ‹nsanlar›ndevlet öncesi yaflad›klar›kabul edilen, özelmülkiyetin, köleli¤in,eflitsizli¤in olmad›¤› do¤al-toplumsal durum. Bunagöre, bu do¤al toplumsaldurumdan ç›k›lmas› ço¤ukötülü¤ün ana nedenidir. Bumitosu siyasal düflünceiçinde en iyi ifade eden isimJean-Jacques Rousseau’dur.

Kilise: Kilise sözcü¤üYunanca ekklesia’dan(meclis) geliyor. Ayr›casözcük Eski Ahit’in Yunancaçevirilerinde, YahudilerinTanr› yasalar›n› dinlemekiçin bir araya geldi¤itoplant›lar› nitelemek için dekullan›lm›flt›r. Bugün kilisesözcü¤ü birden fazla anlamtafl›maktad›r: Hristiyanlar›nibadetlerini yapt›klar› bina;Hristiyanl›kta dinî hizmet vegörevleri tekellerinde tutanrahipler kesimi ya daruhban; Hristiyanl›¤›nkurumsal-örgütsel ifadesi(Roma, Moskova, Fener gibiki bu durumda sözcü¤übüyük harfle yazaca¤›z); venihayet Hristiyantopluluklar› nitelemek içinkilise sözcü¤ü kullan›l›r.

Bu sürecin ikinci aflamas›nda Roma Kilisesi’nin (Vatikan, Papal›k’› elinde tutanKatolik -katholikos, evrensel- Kilisesi,) aç›k üstünlü¤üne dayal› hiyerarflik örgütlen-me gerçeklefltirilir ve Papal›k kurumsal olarak belirir. Asl›nda Hristiyanl›k bafltanberi belirli bir hiyerarfli içinde örgütlenmifltir. Hristiyan topluluklar ya da “kiliseler”içinde, toplulu¤un tüm dinsel faaliyetleri, on iki havarinin ard›llar› olarak kabuledilen piskoposlar›n denetimi alt›ndad›r. Fakat bafllang›çta hiyerarflik bir düzeniçinde de olsa piskoposlar›n yetkileri s›n›rl›yd› ve cemaat taraf›ndan atanm›fl olmakgerekirdi fakat bu atama giderek cemaatin elinden al›n›p cemaat içindeki dinselsorunlar› çözmeye yetkili tek bir rahibin eline verildi. Roma Kilisesi iflte bu süreçiçinde, kendi hiyerarflik üstünlü¤ünü dinsel olarak da temellendirme becerisiyleöne ç›kar ve kiliseler aras›nda merkezî bir kurum hâline gelir.

Ayn› dönemde, yeni dinin daha çok öbür dünyayla ilgili oldu¤u gibi bir yan›l-sama ortaya ç›kar. Pagan Roma’da Hristiyanl›¤›n hayatta kalabilmek ad›na öncelik-le siyasal sorunlara karfl› ilgisizli¤i ve dünyevi eflitsizlikleri ikincillefltiren, asli ola-rak Tanr› önünde eflitli¤i vurgulayan yaklafl›m› bu yan›lsaman›n ilk nedenlerindenbiridir. Ayr›ca bu yeni dinin bafllang›çta kan dökücü eylemleri k›namas› ve toplum-sal yaflamda otoriteye itaati öne ç›karmas› di¤er bir nedendir. Fakat Hristiyanl›¤›nbu yaklafl›m› bütün tarihine içkin olarak düflünülmemelidir. Örne¤in, çok geçme-den Hristiyanl›k kan dökmeye karfl› olan tutumundan vazgeçecek ve barbar ak›n-lar›na karfl› savafl› hakl›laflt›rmaya giriflecektir. Hristiyanl›¤›n ilk evresinin son afla-mas›n› ise H›ristiyanl›¤› evrensel yeni bir din hâline getirerek di¤er kavimlere açanPavlus’un mektuplar›n›n yaz›l› hâle getirilip derlenmesi ve nihayet ‹ncil’in derlen-me ve kabul sürecinin tamamlanmas›yla H›ristiyan teolojisinin felsefi olarak temel-lendirilmesi giriflimleri oluflturur.

‹ncil ya da Yeni Ahit: Yayg›nl›kla Tevrat diye bilinen dinî kitap Eski Ahit’tir. Eski ve YeniAhit, yani Tevrat ve ‹ncil birlikte Kitab-› Mukaddes’i olufltururlar. ‹ncil sözcük olarakmüjde anlam›na gelir. Kutsal kitap olarak ise Yunanca evangelion, “iyi haber, müjde” an-lam›na gelen metinler bütününü ifade eder. ‹ncil’in iki bölümü, ‹sa’n›n havarileri olanMatta ve Yuhanna taraf›ndan, Luka ve Markos ismini tafl›yan bölümler ise havarilerin ya-k›nlar› taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r.

‹sa ve Pavlus: Din, Dünya ve Siyaset‹sa (‹Ö 4-‹S 29?)’n›n gerçekten yaflay›p yaflamad›¤› ve kabul edildi¤i gibi, Yahudile-rin iste¤i üzerine Roma yönetimi taraf›ndan çarm›h cezas›yla öldürüldü¤ü kuflkulu-dur. Kendisine dair anlat›lar ço¤unlukla, kendisinden çok sonra kurumsallaflacakolan Katolik Kilisesi’nin (Roma Kilisesi) inflas›d›r. Bir Roma dini olarak di¤er toplu-luklara aç›lmadan önce ‹sa’n›n iletisi öncelikle ve özellikle Yahudilere dönüktü. Za-ten ‹sa, kendine inananlar bak›m›ndan, ‹srailo¤ullar›n›n Davut soyundan gelece¤ibeklenen kurtar›c› kral olan Mesih’ten baflkas› da de¤ildi. Ancak Yahudilerin ‹sa’n›nmesaj›na karfl› ç›kmalar› karfl›s›nda ‹sa’n›n di¤er topluluklar› da iflaret etti¤i görülür.

‹sa’n›n temel kabulü ilk elde, Musa’n›n sözlerinin Yahudilerce terk edildi¤i,do¤ru yoldan sap›ld›¤›d›r. Bu temel kabulden hareket eden ‹sa’n›n ilk refleksi ken-di inanc›n›, soysuzlaflm›fl ama kendini Yahudilik olarak gösteren dinden ay›rmakolmufltur. Buna dönük olarak ‹sa, daha sonra, yukar›da de¤inilen o büyük yan›lsa-may› (Hristiyanl›¤›n bu dünyan›n iflleriyle ilgili olmad›¤› ya da her nas›l oluyorsa“laik” bir din oldu¤u yan›lsamas›n›) desteklemek üzere kullan›lacak olan “Baba’n›nkrall›¤›n›” ya da “Göksel krall›¤›” özenle öne ç›karacakt›r: “‹sa, ‘benim krall›¤›m budünyadan de¤ildir’ diye karfl›l›k verdi. [Sen Yahudilerin kral› m›s›n? sorusu üzeri-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ne] ‘Krall›¤›m bu dünyadan olsayd›, yandafllar›m Yahudilere teslim edilmememiçin savafl›rlard›. Oysa benim krall›¤›m buradan de¤ildir” (Yuhanna, 18: 36).‹sa’n›n bu bozulmufl dünyan›n kiriyle lekelenmemeyi istemesi, çok bilinen bir sö-zünde de kendini gösterir: Yahudiler ‹sa’n›n bafl›n› Roma yönetimiyle derde sok-mak için kendisine Roma’ya vergi vermenin do¤ru olup olmad›¤›n› sorarlar. O dabu tuza¤› anlayarak kendisine vergi için kullan›lan paray› göstermelerini ister veparan›n üstündeki resmin kime ait oldu¤unu sorar. Resmin Sezar’a ait oldu¤ununanlafl›lmas› üzerine “Sezar’›n hakk›n› Sezar’a Tanr›’n›n hakk›n› Tanr›’ya verin”der. Bu sözden hareketle yayg›nl›kla, ‹sa’n›n yeni getirdi¤i dinin “Sezar’›n dünya-s›yla” ilgili olmad›¤› ileri sürülür.

Oysa ‹sa, mevcut dünyan›n yozlaflm›fl bir dünya oldu¤unun fark›ndad›r ve özel-likle bu dünya taraf›ndan kirletilmemeyi istemektedir. O yüzden bu dünyaya ilifl-kin hüküm vermeyi de reddeder: “Tanr›, O¤lunu dünyay› yarg›lamak için dün-yaya göndermedi, dünya O’nun arac›l›¤›yla kurtulsun diye gönderdi.” (Yuhanna,3: 17-18). Yani asl›nda yarg›lama ve kurtarma hakk› Tanr›’dad›r. Öyle ki [Roma va-lisi Pilatus’un kendisini sal›vermeye de çarm›ha germeye de yetkisi oldu¤unu ha-t›rlatmas› üzerine] “‹sa, ‘Sana gökten verilmemifl olsayd›, benim üzerimde hiçbiryetkin olmazd›’ diye karfl›l›k verdi” (Yuhanna, 19: 11). O hâlde ‹sa, yeryüzündekendisini otorite ya da yarg›lay›c› güç olarak kuran›n, bu gücünü ya da iktidar›n›Tanr›’dan ald›¤›n› kabul etmektedir. Ancak Tanr›’dan kaynaklanan otorite (aucto-ritas) Tanr› için kullan›lmam›flt›r. Yani asl›nda her tür otoritenin kayna¤› Tanr›’d›rve ‹sa da dünyay› en büyük otorite sahibine uymaya ça¤›rmaktad›r. Bundan sonrahavarilerin ellerinde ‹sa’n›n ö¤retisi, daha farkl› bir çehre ve zenginlik kazanacak-t›r. Ama Hristiyanl›¤›, ona uygun bir fleriatla donatan as›l isim Pavlus olur. Pavlus,adeta bu dinin gerçek kurucusudur.

Yeni bir dinin kurucusu kabul edilen ‹sa’n›n bafllang›çta içine do¤du¤u Roma dünyas›n›düzenleyici ve yarg›lay›c› bir tutum tak›nmay› reddetmesi, di¤er tek tanr›l› dinlere göreHristiyanl›¤›n bir özgünlü¤ü say›labilir mi?

Pavlus (‹Ö 10-‹S 67?), bafllang›çta Hristiyanlara zulmeden Yahudilerin önde ge-lenlerinden biridir ve bu dönemdeki ad› da Saul’dur. Pavlus, Hristiyanl›¤› seçtiktensonra hem bu yeni inanc›n yayg›nlaflmas› hem de kurumlaflarak bir fleriat olufltur-mas› için en önemli çal›flmalar› yapan kiflidir ve yakalan›p Roma’da öldürülünceyede¤in bu faaliyetini sürdürmüfltür.

Pavlus faaliyetlerini, Yahudilerin ‹sa’n›n “mesaj›n›” reddetmesi nedeniyle di¤ertopluluklara yönelerek bafllat›r. Bu dönüm noktas›ndan itibaren Pavlus H›ristiyan-l›¤› bir kavim dini olarak de¤il, oikoumene, yani ‘dünya cemaati’ne ait (evrensel)bir din olarak görür, Yahudilerin üstünlük savlar›n› ve yeni inanç içindeki Yahudimiras›n› aç›kça reddeder. ‹lk elde Yahudilerin Tanr› ile aralar›ndaki ahitleflmeninbir iflareti olan sünnet gereklili¤i ortadan kald›r›l›r.

Yahudilikte dinsel özne olarak yaln›zca erkekler kabul edilir. Çünkü insan erkektir; kad›nise erkekten yap›ld›¤› için nisad›r; eksik, hariç. Bu yüzden ahit insan-erkek ile Tanr› ara-s›ndad›r.

Pavlus buradan hareketle yeni dinin ça¤r›s›na uyan kiflinin, hangi koflullar al-t›nda bu ça¤r›ya uyduysa o koflullar› muhafaza etmesinde hiçbir sak›nca görmez;hatta bunu aç›kça savunur: “Bir kimse sünnetsizken mi ça¤r›ld›, sünnet olmas›n.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



(...) Köleyken mi ça¤r›ld›n, üzülme. (...) Rab’bin ça¤r›s›n› ald›¤› zaman köle olankimse, flimdi Rab’bin azatl›s›d›r.” (I. Korintliler, 7:17-24). Pavlus’un Hristiyanl›¤›Yahudilikten ar›nd›rma girifliminin ikinci ad›m› Yahudilikçe domuz eti ve benzeriyiyeceklere konulan yasa¤›n ortadan kald›r›lmas›d›r.

Pavlus, yeni dini infla edip yayg›nlaflt›r›rken mevcut bütün eflitsizlikleri onayla-ya onaylaya ilerler. Böylece var olan eflitsizlik hâlleri, yeni bir dinsel meflruluk ze-minine kavuflturulmufl olur. Bunun en aç›k örne¤i, Pavlus’un kad›nlar ve kölelerekarfl› tutumunda gözlenir. Hristiyanl›k, Yahudilik’ten farkl› olarak, kad›nlar› da din-sel cemaatin bir parças› sayar. Ama Pavlus’un elinde yo¤rulan yeni din, kad›nlar›üye olarak kabul etmekle birlikte, ça¤r›ld›klar› anda ça¤r›ld›klar› konumlar›yla sa-bitler ve bu durumu meflrulaflt›rmak için de Eski Ahit’e yaslanmaktan geri durmaz:“Erkek Tanr›’n›n benzeyiflinde olup Tanr›’n›n yüceli¤ini yans›t›r. Kad›n ise erke-¤in yüceli¤ini yans›t›r. (...) Erkek kad›ndan de¤il, kad›n erkekten yarat›ld›. Bu ne-denle (...) kad›n buyruk alt›nda oldu¤unu göstermek için bafl›n› örtmelidir” (I. Ko-rintliler, 11: 7-10). Pavlus, bununla yetinmez ve aç›k bir itaat talep eder: “Ey kad›n-lar, Rab’be boyun e¤di¤iniz gibi, kocalar›n›za boyun e¤in.” (Efesliler, 5: 22-24).Kad›n, adeta do¤ufltan suçludur: “Önce Adem, sonra Havva yarat›ld›. Aldat›lan daAdem de¤ildi, kad›n aldat›l›p suç iflledi” (I. Timoteyus, 2: 11-14). Pavlus, böylecekad›n›n ezilmiflli¤ini ilk günah düflüncesine ba¤lam›fl olur.

Bu dönemde kölelik kurumuna karfl› gelifltirilen tutum da ayn›d›r; yani mevcuttoplumsal eflitsizli¤in dinsel olarak meflrulaflt›r›lmas›. Art›k s›ra siyasal iktidar›n,devletin onaylanmas›na gelmifltir: “Herkes alt›nda bulundu¤u yönetime boyun e¤-sin. Çünkü Tanr›’dan olmayan yönetim yoktur. (...) Bu nedenle yönetime karfl› di-renen, Tanr›’n›n düzenledi¤ine karfl› gelmifl olur.” (Romal›lar, 13: 1-7). Bu k›sac›kpasaj Hristiyanl›ktaki büyük dönüflümü ya da ‹sa ile Pavlus aras›ndaki siyasal yak-lafl›m fark›n› keskin bir biçimde iflaretlemektedir. ‹sa, edilgen ve dünyadan uzakduran bir tutum içinde, siyasal iradenin kayna¤›n›n tanr›sal irade oldu¤unu sapta-makla yetiniyordu. Pavlus ise bununla yetinmez. Siyasal iradenin kayna¤› tanr›saliradedir ama var olan siyasal düzen de Tanr› taraf›ndan kurulmufltur. Bu yan›ylavar olan otoriteye karfl› direnifl, do¤rudan onun kurdu¤u düzene direnifl olmas› an-lam›nda Tanr›’ya karfl› direnifle dönüflecektir.

Pavlus’un bu yaklafl›m›n›n tarihsel arka plan›nda kuflkusuz, öncelikle yeni din-darlar›n Roma’ya karfl› hareketlerini önlemek ve bundan kaynaklanabilecek tehdit-ler yüzünden yeni dini riske atmamak amac› oldu¤u aç›kt›r. Fakat bu amaç do¤-rultusunda pagan Roma’ya yeni bir dinsel meflruluk zeminini alt›n tepsi içinde sun-du¤u da aç›kt›r. Bütün iktidarlar›n Tanr›’dan kaynakland›¤›n› (omnis potestas a de-o), Tanr›’dan kaynaklanmayan hiçbir iktidar›n olmad›¤›n› belirtmek, e¤er yaln›zcaiktidar›n kayna¤›n› ifade etmiyor, ayn› zamanda bütün bir siyasal düzeni de kaps›-yorsa, bunun anlam› dinin ayn› zamanda siyasal düzeni, salt kayna¤› itibariyle de-¤il, tüm boyutlar›yla meflrulaflt›rmak için kullan›ld›¤›d›r.

Yeni dinin, ortaya ç›kan her yeni din gibi, her koflul alt›nda bir k›l›ca gereksi-nimi vard›r. Hem farkl› kesimlerden kendisine yönelebilecek tehditlere karfl› koru-nabilmek için, hem de kendi teolojik savlar› ve hiyerarflik örgütlenmesi çerçevesin-de mevcut dünyay› dönüfltürebilmek için. Ama ayn› Hristiyanl›k, etkin itaat yoluy-la insan›n bafl›n›n üstüne ast›¤› k›l›c›n Kilise’nin boynuna inebilece¤inin de fark›n-dad›r. Bu nedenle bundan sonraki as›l sorun Kilise ile devlet iliflkilerinin nas›l dü-zenlenece¤i olacakt›r. Üstelik bu sorun, özellikle Roma’n›n resmî din olarak Hris-tiyanl›¤› kabulüyle birlikte giderek can yak›c› hâle gelecek, Bat› Roma’n›n çökü-flüyle birlikte, Do¤u Roma’da imparatorun kutsallaflt›r›larak ayn› zamanda Kili-


‹lk günah: Bu, Eski Ahitkaynakl› Adem ve Havvahikâyesiyle ilgilidir. ÖnceAdem ve ondan Havvayarat›ld›ktan sonra Tanr›,onlara cennetteki her fleyiserbest b›rak›r, bir a¤ac›nmeyvesi hariç. Fakat Havvafleytan›n aldatmas›yla buyasak meyveyi kendisi yedi¤igibi, Adem’e de yedirir. ‹fltebu ilk günaht›r. Hikâyeyegöre, insan iradesi gere¤igünaha batm›flt›r, bu yüzdenkendi iradesiyle kurtuluflumümkün de¤ildir. Buna“düflüfl” ad› da verilir.

se’nin bafl› say›lmas›yla da (Sezaropapizm) iyice karmafl›klaflacakt›r. ‹flte bu karma-fl›k soruna ilk sistematik yan›t› verecek olan, Patristik düflüncenin en büyük ismikabul edilen Augustinus olacakt›r.

Augustinus: ‹ki Ayr› “Devlet”Aurelius Augustinus (354-430) 386’da Hristiyan, 391’de rahip olmufltur. Ölümün-den k›sa bir süre sonra da Kilise taraf›ndan aziz, ermifl say›lm›flt›r. Birden çok ya-p›t› varsa da siyasal düflünce bak›m›ndan en önemli yap›t› De civitate dei (Tanr›Devleti Üstüne)’dir.

Augustinus’a göre devlet, amac› ve adaleti yönetmesi bak›m›ndan iyi ama kö-keni bak›m›ndan kötüdür. Devlet gerekli k›l›nm›flt›r çünkü insanlar Tanr›’dan ayr›-l›p kargaflaya düflmüfl ve Tanr› bu yüzden insanlar› birbirinin üstüne hükümran k›l-m›flt›r. O hâlde devlet, kökeni bak›m›ndan ilk günahla malul, bir cezadan öte de-¤ildir. Burada Antik Yunan düflüncesiyle farkl›l›k çok belirgindir. Yunan için dev-let güzelli¤in ta kendisiydi, oysa art›k güzellik olmaktan ç›km›flt›r. Çünkü güzellikTanr›’dan baflkas›na atfedilemez, devletin nihai nedeni de Tanr›’dan baflkas› ola-maz. Siyasal otoriteyi somutlaflt›ran yasa da bu anlamda yaln›zca Tanr›’dan kay-naklanabilir. Yasay› güvence alt›na alan üstün, zaman-d›fl› bir irade yoksa yasa an-lams›zd›r. Ama Tanr›’yla dünyevi yasan›n ba¤› nas›l kurulacakt›r? Augustinus, dahasonra Aquinumlu Thomas taraf›ndan gelifltirilecek olan yasa s›n›fland›rmas›yla buba¤lant›y› kurar. Kutsal akl›n ürünü olan ebedi yasa ya da Tanr› iradesi, do¤al dü-zenin korunmas›n› ve çi¤nenmemesini buyurur. Bu yasan›n insan taraf›ndan duyu-lur biçimi, insan›n günahkarl›¤› yüzünden ebedi yasaya göre bozulmufl hâli, do¤alyasad›r. Bundan sonra devlet içinde geçerli dünyevi pozitif yasa gelir. Böylece ya-salar s›n›fland›r›lm›fl ve her biri tanr›sal yasaya ba¤lanm›fl olur. Bu ba¤ kurma giri-flimiyle ayn› zamanda, en altta dünyevi pozitif yasan›n hüküm sürdü¤ü bir devletve en üstte ebedi yasan›n hükmünde olan bir baflka “devlet”, yani iki ayr› düzenbelirmifl olur. Bunlardan ilki Yeryüzü Devleti’dir (civitas terrana), ikincisi ise Tan-r› Devleti (civitas dei).

‹ki ayr› devlet iki ayr› sevgi taraf›ndan kurulmufltur. Tanr› Devleti benli¤i horla-maya dayal› Tanr› sevgisiyle Yeryüzü Devleti ise Tanr›’y› horlamaya varan benliksevgisiyle. Kilise, insanlar› Tanr› Devleti’ne haz›rlamak için k›lavuzluk eder amaYeryüzü Devleti de k›smi ve yetersiz de olsa adaleti amaçlad›¤› için asl›nda ayn›görevle yükümlüdür. Kuflkusuz hakiki devlet Tanr› Devleti’dir. Burada Cicero’nunres publica tan›m›ndan, yani “bir hukuk düzeni ve ortak yarar üzerine anlaflm›flinsan toplulu¤u”ndan hareket eden Augustinus, öncelikle tan›mdaki hukuk terimi-ni adalet olarak okuyarak, adaletin ancak mükemmel olarak Tanr›’da ve onun dev-letinde tezahür edebilece¤i sonucunu ç›kar›r. O hâlde adalet, Tanr› ile insanlar ara-s›ndaki bir iliflkiler sistemidir. ‹nsan önce bu sisteme iman etmeli ve Tanr›’n›n hak-kaniyetle insanlar›, imanl›larla imans›zlar› birbirinden ay›raca¤›n› bilmelidir.

Yeryüzü Devleti’nin benlik sevgisiyle malul olmas›, Tanr› Devleti’yle karfl› kar-fl›ya konumlanmas›, onun kendinde içkin bir adalet içermedi¤i, bir düzen olufltur-mad›¤› anlam›na gelmez. Ama kuflkusuz bu adalet ve düzen eksiktir. Her iki dev-let de düzeni sa¤lamay› amaçlar ve kendi amaçlar›nda hakl›d›rlar. Düzeni sa¤lamaamac›na yöneldikleri için de asl›nda her biri, yani Yeryüzü Devleti ve Kilise, Tan-r› Devleti’ne giden yolda insan›n yard›mc›s›d›r. Kuflkusuz Yeryüzü Devleti’nin ek-sik ve göreli bir adaleti vard›r ama olsun. Bu nitelikleriyle yeryüzündeki tüm dev-letler ve ayn› flekilde egemenlik biçimleri, mülkiyet, kölelik iyidir ama koflullu biriyiliktir bu; hiçbiri do¤al ve evrensel de¤ildir, her biri günah›n ürünüdür.


Patristik düflünce:Pavlus’un ard›ndan,Hristiyan ö¤retisini Antikfelsefenin kavramlar›ylabiçimlendirerek sistemli birdünya görüflü ortaya koymakamac›yla kilisenin odönemdeki ileri gelenlerinin,daha sonra Roma Kilisesitaraf›ndan aziz say›lm›flolanlar›n düflünselgiriflimlerinin tümüneverilen add›r.

Tanr›’n›n istenci do¤rultusunda insan› Tanr› Devleti’ne haz›rlayacak olan daKilise’nin kendisidir. Böylece Kilise Yeryüzü Devleti’nin üstünde konumland›r›l-m›fl olur. Çünkü Kilise Tanr› Devleti’nin yeryüzündeki temsilcisidir. Bunun anla-m› Kilise’nin Yeryüzü Devleti karfl›s›nda üstün oldu¤u de¤ildir. Çünkü, Tanr› Dev-leti Kilise ile ayn› fley olmad›¤› gibi, Yeryüzü Devleti de Roma ‹mparatorlu¤u ileayn› fley de¤ildir. Üstelik Kilise ayn› zamanda bir cemaattir ve yaln›zca ruhbandanoluflmaz; tüm vaftiz edilmifl Hristiyanlardan oluflur. O hâlde Augustinus’tan devletkarfl›s›nda ruhban›n üstünlü¤üne dönük tezler ç›karmak pek de do¤ru de¤ildir.Bu geliflme daha sonra olacakt›r. Ama kuflkusuz Augustinus, belirli bir anlamdabuna uygun bir zemin infla etmifltir: Evrensel olarak Roma Devleti’nin yaratt›¤›bofllu¤u doldurabilecek sistemli bir düflünceyi, Kilise evrenselcili¤ini infla eden ki-fliydi Augustinus.

‹KT‹DARIN PARÇALANMASI: ORTA ÇA⁄IN DO⁄UfiU476’da Bat› Roma ‹mparatorlu¤u y›k›l›r ve yayg›nl›kla yeni bir ça¤›n, Orta Ça¤›nbafllad›¤› kabul edilir. Özellikle Bat› Avrupa için geçerli olmak üzere, Orta Ça¤ de-nildi¤inde, 476’dan bafllayarak XV. yüzy›l›n sonuna kadar süren bir dönem anlafl›-l›r. Orta Ça¤› niteledi¤i ileri sürülen temel özellikler iktisadi düzeyde feodalite, si-yasal düzeyde merkezî iktidar›n yoklu¤u ya da yerel iktidarlar›n öne ç›kmas›, kül-türel düzeyde ise Hristiyanl›¤›n kurumsallaflmas›d›r.

Kilise’nin Çözüm Aray›fl›Bat› Roma’n›n y›k›l›fl›yla birlikte Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u kendisini Bat› Ro-ma’n›n varisi ilan eder ve bu do¤rultuda Roma Kilisesi, bu kez özerkli¤ini Cons-tantinopolis’e karfl› savunmak zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya gelir. ‹flte bu zorunlu-lukla yüzleflmek ve Kilise’yi Do¤u Roma’ya karfl› savunmak zorunda kalan Papa I.Gelasius (Papal›k süresi 492-496), bu özerkli¤i formüle etmeye çal›fl›r: “Bu dünya-n›n yönetiminde bafll›ca iki iktidar vard›r; (...) piskoposlar›n kutsanm›fl otoriteleri(auctoritas) ve kral iktidar› (potestas). (...) Kamu düzeni (...) söz konusu oldu¤uölçüde, piskoposlar imparatorluk makam›n›n (...) dünyevi ifllerin yürütülmesinde-ki karar›n›za karfl› görünmesinler diye sizin yasalar›n›za itaat ederler.” Ancak ay-n› flekilde krallar da din alan›nda din adamlar›na boyun e¤melidir.

Çok yayg›n ve eksik bilinen bir tan›m laikli¤i din ve dünya ifllerinin birbirinden ayr›lmas›biçiminde ele al›r. E¤er laiklik böyle kavran›l›rsa bu durumda Papa I. Gelasius’un aç›kçalaikli¤i savundu¤u düflünülebilir. Çünkü dünyevi ifllerde din adamlar›n›n imparatora bo-yun e¤di¤ini, dinî ifllerde de imparatorun onlara boyun e¤mesi gerekti¤ini, yani iki ayr›alan (dünyevi ve dinsel) ve bu iki ayr› alana denk düflen iki ayr› iktidar sahibini tan›mla-d›¤› aç›kça görülmektedir. E¤er Papal›k laik bir güç olarak nitelenirse ileride görece¤imizlaiklik mücadelelerin taraflar› ve hedefleri anlafl›lamaz hâle gelecektir. Oysa dikkat edilir-se I. Gelasius, iki ayr› alandan söz etmemekte, auctoritas ve potestas’tan, yani iktidar›nilkesi ve uygulamas›ndan söz etmektedir. Laiklik, ancak her durumda devletin (dünyevi ik-tidar›n) üstünlü¤ü alt›nda iki ayr› alan›n ayr›flmas› olarak okunabilir.

Kilisenin yeni aray›fllara yönelmesinin nedeni, Do¤u Roma ‹mparatoru’nunhem kutsal otoriteyi, hem dünyevi iktidar› kendi kiflili¤inde, imparatorluk maka-m›nda temsil etme sav›ndan kaynaklanmaktad›r. Do¤u’daki imparator, her ikisininde kendi bedeninde birleflti¤ini öne sürerek Kilise’nin de kendisine tabi oldu¤unu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Potestas: Bir uygulamagücü olarak iktidar› iflareteder. ‹ktidar›n eylemleriaç›s›ndan ba¤lay›c› kurallarkoyan, nihai, meflrulaflt›r›c›,üstün iktidar› ifade edenauctoritas’tan farkl› olarakdo¤rudan iktidar›nuygulama gücünü,eylemlili¤ini, bu gücünkullan›l›fl biçimini kapsar.Bu bak›mdan iktidar,potestas olarak bölünebilir,farkl› ellerde kendisinigösterebilir; örne¤ingünümüzde yürütme ve yarg›potestas’› aç›kça ayr› ellerdesomutlaflt›ran kurumlard›r.Oysa iktidar›n ilkesi yürütmeve yarg›n›n eylemlerinimümkün k›lan ulusalegemenliktir; yaniauctoritas’›n sahibi ulusturve bu kesinlikle bölünemez,parçalanamaz, da¤›t›lamaz.

ileri sürüyordu. Gelasius ise tam da buna karfl› ç›k›yor ve iki ayr› iktidar›n varl›¤›-n› iflaret ediyor; auctoritas ve potestas ayr›m› üzerinden Kilise’nin devlet karfl›s›n-da özerkli¤ini savunuyordu. Her ne kadar, bir yandan Kilise’nin manevi üstünlü¤üfikrini tafl›sa da temel amac› Roma Kilisesi’ni Do¤u Roma’ya karfl› korumakt›. An-cak manevi üstünlük sav› ortaya at›l›nca, bu Gelasius’un kast›yla s›n›rl› kalmam›fl-t›r. Özellikle 590-603 aras›nda papal›k yapan I. Gregorius’un uygulamalar›yla bumanevi üstünlük mutlak üstünlü¤e do¤ru geliflir. Bu do¤rultuda, kimi kaynaklar-da, dinsel ve dünyevi iktidarlar› nitelemek için kullan›lan iki k›l›ç benzetmesi orta-ya at›l›r.

I. Gregorius, Kilise’nin karfl› karfl›ya kald›¤› Do¤u Roma sorunuyla bafl etmesi-ni bilir ve Gelasius’un yaklafl›m›n› en fazlas›ndan Kilise’nin manevi üstünlü¤üyles›n›rl› olarak okumay› seçer. Ama ayn› Gregorius, Bat›’da merkezî iktidar›n çöktü-¤ü bir dönemde, Kilise’nin doldurabilece¤i büyük bir otorite bofllu¤unun da far-k›ndad›r ve bu bofllu¤u doldurmak üzere h›zla harekete geçer. Roma’n›n çöküflünedeniyle Bat›’da Kilise’nin dünyevi iktidar üzerindeki üstünlü¤üne dayal› bir Hris-tiyan monarflisi için gerekli zemin vard›r. Bat›’da savunulan tez, dünyevi krall›¤›nPapal›k karfl›s›nda tabi konumudur. Krall›k her yerde nas›lsa vard›r, önemli olanHristiyan krall›¤›n olmas›d›r. Papa Gregorius’un temellerini att›¤› bu ideal, dahasonra, H›ristiyan dünyadaki büyük yar›lman›n, Kilise’nin Bat› (Roma-Katolik) veDo¤u (Bizans-Ortodoks) Kiliseleri diye ikiye ayr›ld›¤› XI. yüzy›lda, VII. Gregorius(Papal›k süresi 1073-1085) taraf›ndan temellendirilecektir.

Feodalite: Siyasal GeliflmelerOrta Ça¤› niteledi¤i kabul edilen terimlerden biri olan feodalite hem zaman, hemde co¤rafya olarak tüm Orta Ça¤ dönemini kapsamaz. Feodaliteyi niteleyen enönemli fleylerin bafl›nda gerek soya gerek tabakalara dayal› yükümlülükler sistemi-nin kat› bir biçimde uygulanmas› gelirken, bir di¤er unsur küçük iktidarlar toplu-lu¤unun varl›¤›d›r; özellikle devletin güvenlik ihtiyac›n› karfl›layamamas› küçük ik-tidarlar› “büyütmüfltür,” yani yayg›nlaflt›rm›flt›r. Bu bak›mdan feodalite, iktidar›nyoklu¤u de¤il, “çoklu¤udur”.

Yeni AvrupaBat› Roma’n›n y›k›l›fl›yla art›k “Yeni Avrupa”y› flekillendirecek iki önemli aktör ta-rih sahnesinde karfl› karfl›yad›r: Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›nda önemli bir rolüstlenen Cermen krall›klar› ve Roma’n›n y›k›nt›lar› aras›ndan merkezî bir güç ola-rak tek bafl›na öne ç›kan Roma Kilisesi.

Roma ‹mparatorlu¤u’nu y›kma baflar›s›n› gösterseler de Cermen krall›klar›n›nsiyasal ömrü, biri d›fl›nda, çok sürmemifltir. ‹talya’da Ostrogotlar ve Lombardlar,Do¤u Galya’da Burgondlar, ‹spanya’da Vizigotlar ve nihayet Galya’n›n büyük birbölümünü de ele geçirerek kabileleri birlefltirmeye baflaran Franklar, büyük Romamiras›n›n üzerinde yerleflmelerine ve bu mirasa uyum göstermeye çal›flmalar›nakarfl›n, esasta Roma siyasal sistemi ve hukukuyla kan uyuflmazl›¤› içindeydiler. Bu-nun en temel gösterge ve nedenlerinden biri, bu topluluklar›n kabile örgütlenme-sine dayal›, barbar topluluklar olufludur.

Bat› Avrupa’n›n tarihinde barbar topluluklar›n yeri, anlam›, rolü vb. için daha ayr›nt›l› bil-giyi, Barbarlar›n Avrupas›’nda bulabilirsiniz. (Karol Modzelewski çev: N. Demirtafl, ‹s-tanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 2011).


Barbarl›k: Bu terimin,yayg›n bir biçimde yanl›flolarak kullan›ld›¤› üzerekabal›k, nezaket yoksunlu¤u,vahflilik ve fliddetdüflkünlü¤üyle do¤rudan birilgisi yoktur. Terim, temelörgütlenme ilkesi olarakkandafll›¤›, soy ve kökortakl›¤›n› kabul eden,topluluk içi kimi farkl›l›klarile eflitsizlikler (toplumsalcinsiyet eflitsizli¤i gibi)belirmifl olsa bile, henüzdevlet aflamas›nas›çramam›fl bulunan, birhak ve miras konusu olaraközel mülkiyetin üstünden aitolunan soyun kolektifgölgesinin henüz kalkmad›¤›kandafl topluluklar› ifadeetmek için kullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ad› geçen topluluklar› öncelikle niteleyen fley, kabile ve flefe ba¤l›l›k ilkesi çer-çevesinde kendini gösteren savaflkanl›klar›d›r. Topluluk üyelerini sadakat ilkesiylekendi çevresinde toparlamay› baflaran savaflç› flefler, savafl sonucu elde edilen hertür ganimeti, toprak, çeflitli mallar ve nihayet köleleri, kendi ölümleri hâlinde o¤ul-lar›na geçecek kiflisel bir mülk gözüyle görürler. Bu anlay›fl, ister istemez, savaflç›kabile flefinin, sahibi oldu¤u tüm mülkün korunup kollanmas› için, bu mülkü ken-disine kiflisel sadakatle ba¤l› yoldafllar›n›n ya da savafl beylerinin denetimi ve kul-lan›m›na vermesini beraberinde getirir. ‹flte bu e¤ilim feodalitenin toplumsal veekonomik olarak inflas›nda önemli bir rol üstlenir.

Cermen krall›klar›n›n, hemen ço¤u Kilise taraf›ndan sapk›nl›k say›lan Ariusçulu-¤u benimserken, Frank Krall›¤› Katolikli¤i seçmifl ve hatta Roma imparatorlar›n›nunvanlar›na sahip ç›km›flt›. Bu da onu öncelikle Roma Kilisesi nezdinde tercihe fla-yan k›l›yordu. Zaten iki yüz y›l içinde, Frank Krall›¤› d›fl›ndakiler, tarih sahnesindensilinir. Frank Krall›¤›n› Kilise nezdinde tercihe flayan k›lan bir di¤er neden ise bukrall›¤›n küçük Cermen krall›klar›n› tasfiye ederek genifllemesinin yan› s›ra Akde-niz’in yeni gücü olmaya aday Müslümanlar›, 732’de, yenerek Müslüman yay›lmac›-l›¤›na karfl› bir set oluflturmay› baflarmas›d›r. Papal›k ve Frank Krall›¤› aras›ndaki buittifak özellikle Charlemagne (Büyük Charles), döneminde (768-814) doruk nokta-s›na ulafl›r. 800 y›l›nda Papal›k, Charlemagne’› Roma-Cermen ‹mparatoru ilan eder.

Roma ‹mparatorlu¤u, 476’da y›k›lm›fl olsa da bu sembolik olay, bir yandan ye-ni Avrupa’da imparatorluk gelene¤inin devam etti¤ini göstermesi, bir yandan daimparatorlu¤u ilan eden Papa oldu¤una göre, imparatorun Papa’ya karfl› sorumlu-lu¤unu ve yükümlülüklerini göstermesi bak›m›ndan son derece anlaml›d›r. Bir im-paratorluk olarak kutsansa da Franklar›n yönetim sistemi esas›nda kiflisel ba¤l›l›kve sadakat ilkelerine dayan›yordu. Buna göre, imparatorluk co¤rafyas›, bafl›ndaimparatora kiflisel olarak ba¤l› ve sad›k bir yöneticinin bulundu¤u yaklafl›k iki yüzelli kontluk bölgesine ayr›lm›flt›. Charlemagne’›n 814’te ölümüyle yerine geçen o¤-lu Sofu Louis, imparatorlu¤u bir arada tutamay›nca, sistem da¤›lmaya bafllad›. Du-rumu daha da a¤›rlaflt›ran bir di¤er etken ise ayn› dönemde, yani VIII., IX. ve X.yüzy›llarda, Avrupa’n›n özellikle Afrika ve ‹spanya üzerinden Müslümanlar›n, Tu-na üzerinden Macarlar ile Mo¤ollar›n, ‹skandinavya üzerinden Vikingler ile Nor-manlar›n yeni sald›r›lar›yla karfl› karfl›ya kalmas›d›r. Art›k Avrupa’n›n öncelikli so-runu güvenlik sorunudur ve bu temel gereksinim, farkl› bir toplumsal ve siyasalörgütlenmeyi de beraberinde getirir. ‹flte feodalite bu yeni dönemin ad›d›r.

Feodal Toplumun ÖzellikleriFeodal döneme rengini kazand›ran feodal üretim tarz›n›n temelini manoryal ör-gütlenme ad› verilen, özel bir tür köy örgütlenmesi oluflturur. Bu özel örgütlenme-nin en tepesinde manor lordu ya da senyör denilen feodal bir bey yer al›r. Topra-¤› terk etmesi hukuken kesinlikle yasak olan köylüler ya da serflerin, gerek ken-dilerine tahsis edilmifl olan küçük ölçekli topraklar›ndan elde ettikleri ürünün bü-yük bir bölümü ve gerekse manor topraklar›n›n belirli bir k›sm›ndaki (demesne,efendi topra¤›) karfl›l›ks›z emeklerinin (angarya) ürünleri hep bu beye gider. Ma-nor örgütlenmesi Roma ‹mparatorlu¤u’nun pazara dayal›, genifl ölçekli köle eme-¤iyle üretim yapan, büyük çiftlikleri olan latifundium’un dönüflümüyle ortaya ç›k-m›flt›r ve ondan farkl› olarak pazara dönük üretim yapmaktan çok, kendine yeter-li, kapal› bir ekonomi oluflturur. Ancak ilgili dönemde merkezî iktidar›n yoklu¤uya da güçsüzlü¤ü ve Avrupa’n›n ciddi güvenlik sorunuyla yüz yüze oldu¤u an›m-san›rsa, manor lordu ya da senyörünün tek bafl›na hâkimiyetini sa¤layamayaca¤›ya da bu hâkimiyeti uzun süre devam ettiremeyece¤i aç›kt›r.


Serflik: Feodal toplumun enönemli bileflenlerinden biriolan serflik, topra¤a ba¤›ml›k›l›nm›fl, yani hukukentopra¤› terk etmesiyasaklanm›fl köylülü¤ü ifadeeder. “Toprak köleli¤i”olarak adland›r›lsa dakölelikle kar›flt›r›lmamal›d›r.Serfler, topra¤a ba¤l›k›l›nmakla birlikte, küçükiflletme sermayelerine,topra¤›n tasarruf hakk›na veküçük üretim araçlar›nasahiptir.

‹flte bu gereksinim, feodal efendiler aras›nda bir ba¤l›l›k zinciriyle karfl›lanma-ya çal›fl›lm›flt›r. Bu anlamda aralar›nda güç, büyüklük vb. eflitsizlikler bulunan ikifeodal bey birbirine ba¤l›l›k iliflkisiyle ba¤lan›r. Buna göre, üstün ve güçlü olanlord ya da senyör, belirli bir toprak parças›n› ve topra¤›n üstündeki bütün haklar›,-yani insanlar, araçlar, din üzerindeki haklarla yarg›lama, yönetme haklar›- bir di-¤er feodal beye ya da vasala devretmektedir. Vasal konumundaki senyör de bu-nun karfl›l›¤›nda di¤er senyöre karfl› çeflitli yükümlülükler üstlenmektedir. Bu yü-kümlülükler, gerekti¤inde bir fley yapmay›, -örne¤in senyör kendisinden askerî yada lojistik destek istedi¤inde destek vermeyi- ya da bir fley yapmamay›, -örne¤insenyöre sadakat gere¤i, onun düflmanlar›yla iflbirli¤i yapmamak ya da flatosundan,mahremiyetinden vb. uzak durmak gibi- içerebilmektedir.

Senyör-vasal iliflkisinin ya da anlaflmas›n›n esas› belirli bir toprak parças› üze-rinde düzenin ve feodal beyin “egemenli¤inin” güvence alt›na al›nmas›d›r. Bu datoprak üzerinde belli haklar›n senyörden vasala devrini içermektedir ki iflte bunada beneficium, feodal sözcü¤üne de kaynakl›k edecek olan feudum ya da bir di-¤er ifadeyle fief denilmektedir. Dolay›s›yla toprak üzerindeki belli haklar›n devri-ni içeren bu anlaflmaya fief sözleflmesi ad› verilmektedir.

Fief sözleflmesi yoluyla senyörler birbirlerine senyör-vasal iliflkisi içinde ba¤la-narak bir sistem olufltursa da bu sistem hiyerarflik bir sistem de¤ildir. Her senyör,bir di¤erinin vasal› ve senyörüdür. Her vasal yaln›zca kendi senyörüne karfl› so-rumlu ve yükümlüdür. Bunun aç›k anlam› da, örne¤in en tepedeki kral›n, kendi-sine do¤rudan ba¤l›, yani vasal› durumunda olan senyörler d›fl›nda kalan senyör-lere do¤rudan buyuramamas›d›r. Bu da kral› yaln›zca Primus inter pares, yani eflit-ler aras›nda birinci yaparken ayn› anda ‘adam›m›n adam› adam›m de¤ildir’ ilkesi-ni de iflaret etmektedir.

Belirli bir soylulukla donanm›fl senyörler (ve ayn› dünyan›n savaflç› gücü ola-rak flövalyeler) feodal toplumun hakim s›n›f›n›n en önemli tabakas›n› oluflturmak-tad›r. Ancak hakim s›n›f›n bir di¤er önemli bilefleni de rahiplerdir. Bu iki bileflenlihakim s›n›f›n karfl›s›nda ise yine iki bileflenli, özgür köylülerden ve topra¤a ba¤›m-l› k›l›nm›fl serflerden oluflan üreticiler vard›r.

Topra¤a ba¤l› köylülü¤ün ve toprak a¤al›¤›n›n (derebeyli¤in) varl›¤›, ilgili co¤rafyada fe-odalitenin varl›¤›na iflaret eder mi?

Özellikle hakim s›n›f içindeki ba¤l›l›k ve sözleflme iliflkileri, feodal dönemdekrallar ya da prensleri belirli dönemlerde, bu kesimlerin temsilcilerini bir araya ge-tirerek r›zalar›n› ve onaylar›n› alma yükümlülü¤üyle karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r. Sü-reç içinde, örne¤in Fransa’da, temsilcilerin bir araya gelifli kurumsallaflacak ve bu-günkü parlamentolar›n çekirde¤ini oluflturacak olan Tabakalar Genel Meclisi (ÉtatsGénéraux) oluflacakt›r. Krall›k iktidar› güçsüzlefltikçe bu temsili meclisler siyasalyaflamda daha da a¤›rl›kl› bir yer kazanacakt›r. Ayr›ca, krall›klar›n güç kayb›n›n ya-n› s›ra XI. yüzy›ldan itibaren güçlenerek özerk birer siyasal birim hâline gelen veözerkliklerini krallara kabul ettirmeyi baflaran kent yönetimlerinin varl›¤› da butemsili kurumlar›n rollerini daha da önemli hâle getirecektir. Ancak Orta Ça¤a ne-redeyse bütün ruhunu kazand›ran Kilise’nin ya da rahipler tabakas›n›n, feodaldünya içindeki siyasal rolüne ayr›ca de¤inmek gereklidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Feodalite: Kilise ve Siyasal DüflünceFeodal dönemde, özellikle X. yüzy›lda Kilise, Bat› Avrupa’n›n en önemli kurumuy-du. Çünkü Kilise, ayn› zamanda en büyük toprak sahibiydi. Bu büyük ekonomikgücüne karfl›n, Kilise’nin Orta Ça¤da bask›n siyasal güç hâline gelmesi daha geçbir dönemde gerçekleflecektir. Çünkü Kilise’nin kurumsal varl›¤›na karfl›n, feodaliliflki sistemi içinde, feodal aristokrasi dinsel alanda belli bir rol üstleniyor; örne¤inkilise kurup bafl›na rahip atayabiliyor ve dahas› ayn› sistem içinde kiliseleri vergi-lendirebiliyordu. Ancak Kilise’nin dünyevi iktidar üzerindeki üstünlük iddias› as›l,1073’te Papa VII. Gregorius ile somutlaflmaya bafllar.

Papa VII. Gregorius’un att›¤› en önemli ad›m, öncelikle Kilise’yi fief sözleflme sis-teminin olabildi¤ince d›fl›na ç›karmak olmufltur. Papa, bulunduklar› dinsel makam-lar› belirli karfl›l›klar sayesinde edinmifl olan din adamlar›n›, mülklerini fief iliflkisineba¤l› olarak senyörlerden alm›fl olan piskoposlar› ve manast›r baflkanlar›n› aforozederek do¤rudan din d›fl›na atar. Ayr›ca ruhban›n dünyevi iliflkilerini kontrol etmekiçin din adamlar›n›n evlenmelerini yasaklar. Ayn› flekilde rahiplere piskoposluk ve-rerek kendilerine ba¤layan senyörler de Kilise d›fl›na itilir. Böylece VII. Gregoriusöncelikle piskopos tayinlerinin tümüyle Roma’n›n tekelinde kalmas›n› amaçlar.

Bu kaç›n›lmaz çat›flma sonunda patlak verir ve ‹mparator IV. Heinrich’in papa-y› Papal›k taht›ndan inmeye davet etmesiyle papa da aforoz silah›n› çekerek impa-ratoru kilise d›fl›na atar. IV. Heinrich’in aforoz edilmesi Cermen prenslerinin impa-ratoru tan›may›p bafl kald›rmas›na neden olunca imparator zorunlu olarak papayagiderek af diler ve aforozun kald›r›lmas›n› talep eder. ‹mparatorun, sonradan affe-dilse bile taht›ndan uzaklaflt›r›labilmesi, aç›kça Kilise’nin büyük gücünü göster-mektedir. Ancak IV. Heinrich bu büyük güce karfl› mücadelesini y›lmadan sürdü-rür ve Roma’ya baflar›l› bir sald›r›yla VII. Gregorius’u Papal›k taht›ndan indirmeyibaflar›r. Bu fiilî çat›flma süreci nihayet 1122’de yap›lan Worms Anlaflmas›’yla duru-lacak gibi olur ama gerçekte çat›flmalar farkl› ölçek ve düzeylerde bütün Orta Ça¤boyunca sürer. Worms Anlaflmas› Kilise aç›s›ndan tam bir zaferdir. Çünkü bu an-laflmayla dünyevi otorite, Kilise’nin piskopos tayinlerinde tek ve mutlak söz sahibioldu¤unu kabul etmifl olur. Ancak Kilise’nin dünyevi ifllerdeki büyük gücünü ifla-ret eden as›l olay XI. yüzy›l›n sonunda bafllayan Haçl› Seferleri’dir.

Haçl› Seferleri’yle birlikte Kilise’nin dünyevi ifllerde söz sahibi oldu¤u, gerekti-¤inde savafla girebilece¤i ve kan dökebilece¤i aç›kça ortaya ç›km›flt›r. Ayn› zaman-da Haçl› Seferleri, bu seferlere kat›lan flövalyelerin yani soylular›n belirli bir bölü-münün tasfiyesini de beraberinde getirir ve önemli bir tabakay› oldukça zay›flat›r.Haçl› Seferleri, Papa VII. Gregorius’un Kilise’ye yükledi¤i en önemli misyon olandünya üzerinde Hristiyan bir toplum kurma projesinin nihayet ete kemi¤e bürün-müfl en önemli giriflimlerindendir. Kilise’yi böylesine bir misyonla donatan VII.Gregorius için elbette papan›n egemenlik alan› yaln›zca Kilise’yle s›n›rl› olamazd›.Kilise, krallar›n ya da dünyevi iktidarlar›n, güçlerini Hristiyanl›¤›n amaçlar› do¤rul-tusunda kullan›p kullanmad›¤›n› denetleme ve gere¤ini yapma hakk›na sahipti. Buyan›yla dünyevi krallar Kilise’ye uymak zorundayd›lar. Ayr›ca unutulmamal›yd› kikrallar›n iktidarlar› Tanr› taraf›ndan verildi¤ine göre, krallar Tanr›’n›n temsilcisiolan Papa’n›n buyruklar›na tabi olacaklard›. VII. Gregorius’un nihayet ç›kard›¤› so-nuç fludur: Tanr›’n›n yasas›yla ba¤l› olan papa, imparatorun yasas›yla ba¤l› de¤il-dir; tersine gücünü Tanr›’dan alan imparator, Tanr›’n›n yani asl›nda papan›n “yasa-lar›yla” ba¤l›d›r. Bu yaklafl›m nihayet, eski bir ö¤retinin, Gelasius ö¤retisinin iki k›-l›ç kuram›na dönüfltürülmesiyle taçlanacakt›r. Kilise, art›k bütün iktidar› arzula-maktad›r: Hem dünyevi, hem dinsel iktidar›!


Evrensellik ve biriciklik iddias›nda bulunan tek tanr›l› dinlerin hakim oldu¤u her yerdedin ve devlet iliflkileri dünden bugüne en önemli sorunlar›n bafl›nda gelir. Türkiye’de debu önemli ve bitmeyen bir tart›flma konusudur. Türkiye’de ‹slam diniyle ilgili sorunlarhakk›nda yetkilendirilmifl bulunan Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›n›n hem Bat› dünyas›nda hemde ‹slam dinine göre din-devlet iliflkilerine dair yaklafl›m› hakk›nda bir fikir edinmek içinflu adrese baflvurabilirsiniz: http://www.diyanet.gov.tr/turkish/basiliyayin/web_ki-tap.asp?yid=36, (‹lmihal II, ‹slam ve Toplum, özellikle 16.bölüm.)

DEVLET KARfiISINDA K‹L‹SEKilise art›k dünyevi iktidarla dinsel iktidar aras›ndaki farkl›l›¤› ve ayr›flmay› ortadankald›rma peflindedir. ‹ki ayr› iktidar› temsil eden iki ayr› k›l›ç, tek bir elde, Papa-l›k’›n elinde birleflmelidir. Yani art›k Kilise, plenitudo potestatis sav›n› ileri sür-mektedir.

‹ki K›l›ç Kuram›Plenitudo potestatis sav›n›n somut içeri¤i kendini iki k›l›ç kuram›nda gösterir. ‹kik›l›ç kuram›, her iki iktidar› birbirinden farkl› ve ayr› alanlara yerlefltirerek Kili-se’nin ‹mparatorluk karfl›s›nda özerkli¤ini amaçlam›fl olan Gelasius ö¤retisindenfarkl›d›r. Bu kuram, Kilise’ye hem dünyevi iflleri idare etme, düzeni ve adaleti sa¤-lama, hem de dinsel alan› çekip çevirme hakk›n› ileri sürme imkân› verir. Kilise,bir yandan maddi ya da dünyevi k›l›c›n krallar›n ya da imparatorlar›n elinde oldu-¤unu söylüyor ama öbür yandan bu k›l›c›n ancak Kilise’nin buyruklar›na tabi ola-rak kullan›lmas› gerekti¤ini ileri sürüyordu. Böylece, krallar ya da imparatorlaradeta Kilise’nin hizmetkâr› ya da feodal döneme uygun bir ifadeyle vasal› hâlinegetirilmifl oluyordu.

Gelasius ö¤retisinde oldu¤u gibi, bu kuramda da Kilise, yine iki ayr› iktidardan,iki ayr› k›l›çtan söz etmekte ve bunu da ‹ncil’le temellendirmektedir ama bir fark-la: Her iki k›l›ç da biri kral taraf›ndan kullan›l›yor olsa da Kilise’ye aittir ve Kilise’yetabi olmal›d›r. Bu çerçevede özellikle Papa VII. Gregorius, Gelasius ö¤retisindeöngörülen, iki k›l›ç aras›ndaki uyumu bozmufl, tüm dünyevi yöneticilerin Tanr›’n›nhizmetkârlar› olarak onun vekili olan papan›n hizmetinde olduklar›n› ileri sürmüfl-tür. Bu yaklafl›m› doruk noktas›na ulaflt›ran Papa III. ‹nnocentius flunu iddia eder:“Prensler dünyada [beden üzerinde] iktidar sahibidir, papazlar ise ruh üzerinde.Ruh bedenden ne kadar de¤erli ise papazl›k da monarfliden o kadar de¤erlidir.” ‹fl-te bu yaklafl›m Salisbury’li John’un siyasal görüfllerinde doruk noktas›na ulafl›r.

Salisburyli JohnSalisburyli John (1115-1180)’un siyasal görüfllerinin tümünü kapsayan Policraticus(Devlet Adam›n›n Kitab›), Augustinus’un Tanr› Devleti’nden sonra, Orta Ça¤daüretilmifl, ilk kapsaml› siyasal inceleme metnidir. Salisburyli John Kilise’ye adan-mam›fl bir dünyevi iktidar›n neyle karfl›laflabilece¤i sorusuna aç›k seçik bir yan›tvermesiyle ünlüdür: “Tanr›’n›n, dolay›s›yla Kilise’nin buyruklar›na ayk›r› davra-nan bir prens, yasa d›fl›na ç›km›fl olur ve bir zorba, ‘tiran’ hâline gelir. Bu neden-le Kitab-› Mukaddes’in verdi¤i yetkiyle tiranlar› öldürmek, yasaya uygun ve flanl›bir harekettir.”


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Plenitudo potestatis: Dinseliktidar›n, dünyevi iktidardanüstün oldu¤u kabulündenhareketle dinsel iktidar›nsahibi olarak Kilise’nin dedünyevi iktidarsahiplerinden üstün oldu¤u,bu nedenle dünyevi iktidar›nda Kilise’ye ait olmas›gerekti¤i sav›. Bu bak›mdanKilise, art›k auctoritas’layetinmemekte, potestas’› daistemektedir.

Salisburyli John’a göre de dünyevi ve ruhani iktidar›n kayna¤› hiç kuflkusuzTanr›’d›r ve Tanr› her iki k›l›c› da yine kuflkusuz, Kilise’ye vermifltir. Kilise, ise dün-yevi k›l›c›, kendisi kan dökücü olmad›¤›ndan, prenslerin kullan›m›na devretmifltir.Bu s›n›rl› çerçeve içinden bak›ld›¤›nda, Salisburyli’nin dile getirdi¤i fley dünyevi ik-tidar karfl›s›nda Kilise’nin üstünlü¤ünden, yani geleneksel plenitudo potestatis sa-v›ndan baflka bir fley de¤ildir.

John’a göre üç tür tiran olabilir. Bunlardan ilki ailede ve ifl yerinde tiranlaflan-lard›r. Bu “küçük tiranlar” kolayl›kla dünyevi yasalarla denetlenip s›n›rland›r›labi-lirler. ‹kincisi Kilise mensuplar›n›n tiranlaflmas›d›r. Tiranlaflan Kilise mensubu ol-du¤una göre, ona dünyevi yasalar uygulanamaz. Üçüncü tiran türü ise prensler yada krallard›r. Tiranlaflm›fl bir prense karfl›, Salisburyli John’a göre, adeta her fleymubaht›r. Örne¤in onlara dalkavukluk etmek, kand›rmak vb. yöntemlerle müda-hale etmek yasalara uygun say›lmaktad›r. Ancak tiranlaflan prens art›k mevcutaraçlarla düzeltilemiyorsa yap›lacak tek bir flerefli fley kalm›flt›r; onu k›l›çtan geçir-mek. Böylece, tiran›n öldürülmesi yoluyla halk› Tanr› buyruklar›na uymaktan al›-koyan bir engel ortadan kald›r›lm›fl ve Tanr›’ya hizmet edebilmesi için halk özgür-lefltirilmifl olacakt›r.

Burada gözden kaç›r›lmamas› gereken nokta, tiranl›¤›n ölçüsü olarak hak veadalet tan›maman›n öne ç›kar›lmas›d›r. Hak ve adaletin varl›¤› ya da yoklu¤u iseyaln›zca dünyevi yasalar›n varl›¤› ya da yoklu¤u, onlara uygun davran›fl ya da ter-si anlam›na gelmemektedir. John’a göre, toplum bir organizma gibidir ve devletad› verilen siyasal bünye ruh, bafl ve uzuvlardan oluflur. Hâl böyle olunca, bafl ola-rak prensin tiranlaflmas› yaln›zca baflla ilgili bir sorun olmaktan ç›kar; ayn› zaman-da uzuvlar›n ve ruhun da problemi hâline gelir. O hâlde öncelikle anlafl›lmas› vegözetilmesi gereken fley, bir organizma olarak toplumun ve siyasal bünyenin takendisidir. Zaten Kilise’yi dünyevi iktidar karfl›s›nda üstün k›lan da bu bünyeninyap›s›ndan baflka bir fley de¤ildir. Prens bafl ise, Kilise ruhtur. Ruh yoksa bafl hiç-tir. Böylece bafl olarak prens, ruh olarak Kilise’ye ba¤›ml› hâle getirilmifl olur.

Salisburyli John’da karfl›lafl›lan bir yenilik, ortak iyili¤in ifadesi olarak devlet an-lay›fl›n›n, Aristoteles’te ifadesini buldu¤u hâliyle, polis merkezli politika kavram›-n›n, feodal dönemde ilk kez yeniden hayat bulmakta olufludur. Bu yaklafl›m kufl-kusuz Antik Yunan’›n görkemli bir geri dönüflüne iflaret etmemektedir. AksineJohn’un ayaklardan bafla, bafltan ruha uzanan bir hiyerarfli içinde örgütlenmifl top-lum ve siyasal bünye anlay›fl›, Orta Ça¤›n Skolastik dünya görüflüyle son dereceuyumludur. Bu bak›mdan John, feodal tabakalara karfl› bir tutum almad›¤› gibi,gözlerini tarihe açmakta olan burjuvaziyi de özellikle görmezden gelir gibidir.Onun istedi¤i fley, feodal özerk siyasal birimler ço¤ullu¤u içinde bir türlü gerçek-leflemeyen Kilise’nin evrenselci iddialar›n› gerçeklefltirecek bir siyasal birliktir.John’un, tiranlaflt›¤›n› iddia etti¤i prensin ölüm ferman›n› vermesi de bunun önün-de engel olarak gördü¤ü içindir.

Salisburyli John’un hem dünyevi hem dinsel iktidar›n Kilise’nin hakk› oldu¤u kabulündenhareketle ileri sürdü¤ü “tiranlar›n öldürülebilece¤i” sav› Kilise’nin dünyevi iktidarla art›kbütün “köprüleri att›¤›” biçiminde de¤erlendirilebilir mi?

Ancak Salisburyli John bir açmaz içindedir. Bir yandan, öldürülmeyi hak edentiran›n nas›l ve kim taraf›ndan öldürülebilece¤ine dair kafa kar›fl›kl›¤›, onun hâlâfeodal yap›y› oldu¤u gibi veri ve meflru sayd›¤›n› gösterir. Öyle ki John tiranlaflm›flbir prensin kendisine karfl› yeminle ba¤l› bulunanlarca öldürülmemesi gerekti¤ini;


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

öldürme eyleminin dine ve flerefe ayk›r› olmamas›n›, ayr›ca eylemin belli bafll› ba-z› yöntemlerle, zehirlemek gibi, yap›lmas›n›n uygun olmad›¤›n› belirtir. Fakat ayn›anda John’un, organizmac› siyaset alg›s› içinde, Tanr› referansl› ve Kilise üstünlü-¤üne dayanacak flekilde de olsa siyaseti feodal, yerel özerk birimlerin dayand›¤›sözleflme ve sadakat iliflkilerinin d›fl›nda, farkl› ifllevlere sahip örgenlerin olufltur-du¤u bünyenin ortak iyili¤i temelinde almas›, bu açmaz› iflaretlemektedir. Bu aç-maz›n temel nedeni de Salisburyli John’un yaflad›¤› dönem olan XII. yüzy›lda uçvermeye bafllayan yeniliklerin John taraf›ndan yeterince iyi okunamamas›d›r. Bude¤iflimi okuyacak ve Kilise’nin hem temel dogmalar›n› hem siyasetle iliflkisini ye-niden ve daha ›l›ml› bir biçimde tan›mlayacak olan Aquinumlu Thomas’t›r.

Aquinumlu Thomas: Kilise’nin Il›ml› Üstünlü¤üGörüflleri günümüz Roma Kilisesi’nin resmî görüflü say›lan Aquinumlu Thomas(1224-1274) s›radan bir din adam› de¤ildir. 1322’de, Papa XXII. Ionnes taraf›ndanAziz (Saint) ilan edilmifl, 1879’da Papa XIII. Leo taraf›ndan görüflleri teolojinin ger-çek temeli olarak nitelenmifl ve nihayet, 1914’ten, Papa X. Pius’tan sonra görüflle-rini tart›flmak günaha girmekle efl de¤er say›lm›flt›r. Thomas siyasal görüfllerini1265’te yazmaya bafllad›¤› De Regimine Principum (Prenslik Yönetim Düzeni Üs-tüne) toplamaya bafllar ama ömrü yetmez. Thomas ile birlikte, art›k Kilise çat›s› al-t›nda, Aristotelesçilik, tümüyle dinsellefltirilerek de olsa siyasal düflüncenin omur-gas› olarak yeniden canlan›r.

XII. yüzy›l Avrupas›’nda belli bafll› baz› temel de¤ifliklikler hemen dikkat çek-mektedir. Bunlar›n bafl›nda, ticaretin canlanmas›yla kentlerin ve kentli yeni s›n›fla-r›n giderek önem kazanmaya bafllamas› say›labilir. Ayr›ca siyasal düzeyde krall›k-lara bölünmüfl Avrupa’da, art›k yönetimin salt kral merkezli olarak anlafl›lamaya-cak ölçüde karmafl›klaflmas› söz konusudur. Bunun tipik ifadesi de 1215’te imzala-nan Magna Carta’d›r.

Toplumsal düzeyde kentlerin ve yeni kentli s›n›flar›n belirmeye bafllamas›ylabirlikte feodal toplumsal tabakalar›n ve bunlara dayal› siyasal anlay›fllar›n meflru-lu¤unun yeniden sorgulanmas› gündeme gelmifltir. Özellikle flimdiye de¤in top-lumsal ve siyasal rolleri ikincil düzeyde kalan tüccar ve zanaatkarlar›n, kentlerinönem kazanmas›yla birlikte öne ç›kmas› en az›ndan Kilise bak›m›ndan bafll› bafl›-na bir problemdir. Bir yandan kentler mensuplar› için bir dayan›flma oda¤› olarakbelirirken öbür yandan prenslerin iradesiyle toplanan meclisler, prenslerin irade-sinden ba¤›ms›z kurumsal-kentsel kimlikler üstlenmektedir. Kentlerin bu biçimde,kendi kurumsal yönetim mekanizmalar›n› oluflturmalar›, ayn› zamanda feodal ba¤-l›l›k, sadakat ve sözleflme iliflkilerini de ciddi bir biçimde sarsm›fl, farkl› bir ifadey-le “kent havas› özgür k›lmaya bafllam›flt›r.” Art›k kiflisel ba¤l›l›k iliflkilerinin yerini,bizzat kente ba¤l›l›k almaya, yani toprak temelli aidiyet duygusu yeflermeye baflla-m›flt›r ki toprak temelli bu aidiyet duygusu giderek ülke ya da vatan topra¤› duy-gusuna giden yolu açar.

‹nsan: Siyasal ve Toplumsal HayvanAquinumlu Thomas, kendi döneminde Latince’ye çevrilmifl olan Aristoteles’in Po-litika’s›n› okuyup de¤erlendiren ilk Skolastik düflünürdür. Buradan hareketle deAristoteles’in siyasal görüfllerinin anahtar› durumundaki zoon politikon kavramsal-laflt›rmas›n›, dinsellefltirerek de olsa benimser ve kendi siyasal alg›s›n› temellendir-mek üzere kullan›r.


Magna Carta: ‹ngiltere kral›Yurtsuz John ve soylulararas›nda imzalanan,‹ngilizce karfl›l›¤›yla GreatCharter (Büyük Berat)belgesi. Bu belgeyle kral›nsoylular ve Kilise üzerindekiyetkileri k›s›tlanm›flt›r.Berat›n en önemli özelli¤iart›k kral iradesinin tekbafl›na belirleyici olmaktanç›kmas›d›r. Ayr›ca bu berat,krall›k iradesinin üstünde,toplumsal olarakdesteklenen soyut birhukuka at›f yapan ilkbelgelerdendir.

Aristoteles’in insan› ifade etmek için bu kavramsallaflt›rmaya baflvururken, EskiYunan’da polis içinde insan yaflam›n›n toplumsal (özel) ve siyasal (kamusal) gibibir ayr›ma tabi olmad›¤›, insan›n özel yaflam›ndaki yön verici ilkeleri de bütünlük-lü olarak polis’in, yani kamusal yaflam›n belirledi¤i hat›rlanacakt›r. Ancak Thomas,art›k polis’in-siyasetin ya da kamusal alan›n toplumsal iliflkilerden ve bunlara yönveren ilkelerden ayr› bir alan ve ayr› bir ilkeler setine sahip oldu¤unun fark›nda-d›r. Bunun bir di¤er ifadesi, Thomas’›n insan ile yurttafl›n ayn› fleyler olmad›¤›n›nfark›nda oldu¤udur. Aristoteles’te siyaset ya da polis, biyolojik bir varl›ktan ibaretolan kifliyi yurttafll›k üzerinden toplumsal, ayn› zamanda siyasal bir varl›k olarakinsana dönüfltürür. Thomas bak›m›ndan ise, kifli yurttafll›k ba¤›n›n d›fl›nda da olsa,salt biyolojik bir varl›¤a indirgenemez; toplumsal varl›¤›n› ve anlam›n› korumayadevam eder. Bu anlamda iyi insan olmak için, iyi yurttafl olmaya gerek olmad›¤›gibi, iyi yurttafl olmak için de iyi insan olmaya gerek yoktur.

Thomas, siyaset anlay›fl›n›, Aristotelesçi bu ç›k›fl noktas›ndan hareketle kurma-ya bafllar. Öncelikle insanlar›n birlikte yaflamalar› do¤al bir zorunluluktur ve siya-sal iktidar›n varl›¤› da bu do¤al zorunlulukla temellendirilir. ‹nsanlar›n bir aradayaflayabilmek için yol gösterici bir yöneticiye ihtiyac› vard›r. E¤er insanlar tek bafl-lar›na yaflamaya muktedir varl›klar olsayd›, her birinin kral› olan Tanr› onlara yete-cekti. Mademki yönetici ya da siyasal iktidar, ancak insanlar›n birlikte yaflama zo-runlulu¤undan kaynaklanmaktad›r, yani varl›¤›n› bu zorunlulu¤a borçludur; o hâl-de bunun aç›k anlam› yöneticinin ya da siyasal iktidar›n birlikte yaflaman›n gerek-leriyle s›n›rl› oldu¤udur. Yani yönetici kendi kiflisel ç›karlar›yla de¤il, toplulu¤unortak ç›karlar›yla ba¤l›d›r. O hâlde yönetici ya da siyasal iktidar toplulu¤un ortakiyisiyle koflulludur. Yönetici bunu gözetmezse o topluluk, siyasal bir topluluk ol-maktan ç›kacakt›r.

Buraya kadarki çizgi izlendi¤inde, Thomas’›n devlet ile Kilise aras›ndaki ba¤›kesti¤i kolayca fark edilecektir. Do¤al bir varl›k olarak insan›n özsel niteli¤ininürünü olan devletin ne kökeni, ne de iflleyifli bak›m›ndan Kilise otoritesiyle hiçbiriliflkisi bulunmamaktad›r. Devleti var eden ortak yarardan baflka bir fley de¤ildir;bu ortak yarar ise, ifllevlerine göre farkl›laflm›fl bir organizmalar bütünü olan top-lumda tecelli eder. Bu yan›yla Salisburyli John’un organizmac›l›¤›n› paylaflan Tho-mas, devleti siyasal ve ahlaki amaçlar› bulunan bir canl› organizma gibi tasarlar.Ancak ifllev ve köken bak›m›ndan Kilise ile iliflkisi kesilen devleti, baflka bir düzey-de Kilise’yle yeniden iliflkilendirecektir Thomas. Bu iliflkilendirmeyi ise yasay› mer-keze alarak yapar.

Yasa, Devlet ve KiliseThomas’a göre yasa, insana bir fleyi yapmas›n› ya da yapmamas›n› buyurur. Bunubuyuran yasa ise öncelikle aklidir. Thomas yasan›n akli niteli¤inden söz ederkenölçü olarak ortak iyi ya da toplumsal yarar› gözetmektedir. Thomas için insan ey-leminin nihai amac› mutluluktur. Kiflisel mutluluk ise ortak mutluluktan ayr›lamaz.Çünkü kiflinin varl›¤›, toplumsal varl›¤›n bir parças›d›r. O hâlde yasa temelde kifli-sel varl›¤› ve onun ç›karlar›n› aflan, toplumsal varl›¤›n mutlulu¤unu gözeten birözelli¤e sahiptir ya da bununla yükümlüdür. E¤er yasa, ortak iyiye, ortak ç›karayönelmiyor, bu zorunlulu¤u yerine getirmiyorsa ak›l d›fl›d›r, yani yasa de¤ildir;keyfi bir iradenin buyru¤u olmaktan öteye gitmez.


Thomas için bafll›ca dört tür yasa vard›r. Bunlardan ilki, sonsuz yasad›r (lex ae-terna), ikincisi do¤al yasa (lex naturalis), üçüncüsü insani yasa (lex humana) venihayet sonuncusu tanr›sal yasad›r (lex divina). Sonsuz yasa, bir anlamda tanr›salakl› ifade eder ve evrendeki tüm varl›klara uygulan›r; her varl›¤›n kendine has ere-¤i do¤rultusunda ilerlemesini sa¤lar. Bundan türeyen do¤al yasa ise insana kendipotansiyel varl›¤›n› hem kiflisel, hem toplumsal düzeyde nas›l mükemmellefltirebi-lece¤ini gösterir. Bu bak›mdan, insan›n do¤al amaçlar›na ve eylemlerine uygundüflen (yani asl›nda sonsuz yasaya uygun düflen) kurallar bütününden baflka birfley de¤ildir. Sonsuz ve do¤al yasan›n d›fl›nda, bir de insanlar›n birlikte yaflama de-neyimleri içinde ortaya ç›kan kurallar bütünü vard›r ki bu da insani yasad›r. ‹nsa-ni yasa kaç›n›lmaz olarak sonsuz ve do¤al yasayla koflullu ya da onlara uygun ol-mak zorundad›r. Son s›rada yer alan tanr›sal yasa ise hakikati kavramak üzere iflgörür. Thomas’a göre hakikati kavramak için ak›l kesinlikle vazgeçilmez bir araç-t›r, ancak unutulmamal›d›r ki akl›n belli s›n›rlar› vard›r ve hakikatin belirli alanlar›akl› aflar. ‹flte tam bu noktada tanr›sal yasa devreye girecektir. Ak›l nihayetinde in-san›n ve toplumun somut varl›¤›yla s›n›rl›d›r; oysa insan bu somut varl›¤›n d›fl›ndatanr›sal bir boyuta da sahiptir. Bu boyutu da ak›l yoluyla kavrayamaz. Bu yüzdenimana ve dolay›s›yla vahye gereksinimi vard›r ki iman ya da vahiy yoluyla insanailetilen de tanr›sal yasadan baflka bir fley de¤ildir.

Do¤al bir varl›k olarak insan sonsuz ve do¤al yasaya ba¤l›d›r. ‹çinde yer ald›¤›bütünün yani toplumun bir parças› ya da yurttafl olarak insani yasaya, iman sahibibir H›ristiyan olarak da Tanr› yasas›na tabidir. Bu yaklafl›m, kaç›n›lmaz olarak in-sani yasayla iflleyen devlet ile tanr›sal yasay› söyleyen Kilise aras›nda belirli bir me-safe oldu¤unu göstermektedir. Kuflkusuz her yasan›n kayna¤› tanr›sal akl›n ifade-si olan sonsuz yasad›r. Bu yan›yla insani yasaya dayal› devlet de bütün gücünüTanr›’dan ya da sonsuz yasadan al›r. Ancak burada Thomas, plenitudo potestatissav›na, yani Kilise’nin üstünlü¤ü sav›na ulaflmaz. Kuflkusuz iktidar Tanr›’dan gel-mektedir ama egemenlik topluluklar›n kendi koyduklar› yasalar›n›n ürünüdür. Buyasalar bütünü toplulu¤un kendi potansiyel varl›¤›n› nas›l mükemmellefltirebilece-¤ini gösteren, toplulu¤un do¤al amaçlar›na ve eylemlerine uygun düflen (yani as-l›nda sonsuz yasaya uygun düflen) kurallar bütününden baflka bir fley olmad›¤›n-dan ayn› zamanda do¤al yasad›r da. Bu yaklafl›m›yla Thomas, iki k›l›ç kuram› ye-rine, Kilise ve devletin alanlar›n› ayr› özerk alanlar olarak tan›mlamak isteyen Ge-lasius’un yaklafl›m›na yak›n durur ve ayn› ölçüde de tiranlaflan prensin öldürülebi-lece¤ini savunan Salisburyli John’un görüfllerinden uzaklafl›r. Peki ama ya bir prensortak amaç ve iyiden uzaklafl›p kiflisel ç›karlar›n›n pefline düflmüflse, yani tiranlafl-m›flsa ne yap›lacakt›r?

E¤er bir tiranlaflmadan söz ediliyorsa burada da elbette Tanr›’n›n istenci ve r›-zas› söz konusudur. Ola ki Tanr› baz›lar›n› cezaland›rmak için prensin tiranl›¤›n-dan raz›d›r. Bu bilinemeyece¤ine göre, insana düflen fley ‘ilkesel olarak’ tirana kat-lanmaktan baflka bir fley de¤ildir. Ancak yine de baz› ad›mlar at›labilir. Buna göre,e¤er tiranlaflan prens halk taraf›ndan seçilmiflse, onu seçenlerce denetlenebilir vehatta yerinden edilebilir. Yok, prens daha üst bir makamdan ya da tabakadanprenslik hakk›n› alm›flsa ona bu hakk› veren üst otorite geri de alabilir. E¤er, insa-ni çözümler dünyas›nda tiranlaflan prense bir fley yap›lam›yorsa, o hâlde evrenselyönetici olan Tanr›’ya dönmek, ondan yard›m dilemek gerekir ama bu yard›m di-le¤inin gerçekleflebilmesi için de ilgili toplulu¤un böylesi bir dilekte bulunmayahakk› olmas› zorunludur.


Tiranl›¤a karfl› müdahil olmay› pek s›cak karfl›lamasa da Thomas’›n tiranl›ktanhazzetmedi¤i aç›kt›r. Onun için en iyi yönetim biçimi Aristotelesçi etkiler alt›nda,karma bir yönetim biçimidir. Karma anayasa insan do¤as›na en uygun olan yöne-timdir. Çünkü mademki devlet bir organizmad›r; bileflenlerinin tek tek kiflisel ç›-karlar›ndan öte ortak bir ç›kara sahiptir, o hâlde, örne¤in tek kiflinin yönetimi olanmonarfliden öte, bileflenlerin de söz sahibi oldu¤u karma yönetim en iyisi olmal›-d›r. Buna göre, en iyi yönetim, herkesin üzerinde hüküm sürme erkinin bir kifliyeverildi¤i, bununla birlikte di¤erlerinin de yönetici erke sahip olduklar› bir devlet yada krall›kta tecelli edecektir.

Aquinumlu Thomas’› kuflatan Aristotelesçi etki, görüldü¤ü gibi, onun evrensel-cilik iddias›yla hareket eden Kilise’nin kendi d›fl›ndaki her fleyi yutmas›n› meflru-laflt›ran e¤ilimlerin d›fl›nda kalmas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca Thomas’›n insan› farkl› ka-tegoriler hâlinde, (insan, yurttafl, H›ristiyan gibi) ele almas› önemli bir yeniliktir veinsan›n yurttafl olarak kavranmas›, toplumsal ve siyasal kararlar içinde kendi kifli-sel varl›¤›n› aflabilen bir varl›k olarak onanmas›n›n da yolunu açm›flt›r.



Antik Yunan dünyas›n›n temel siyasal birimi

olan polis iktidar›n›n yerini alan evrensel bir ik-

tidar olarak Roma ‹mparatorlu¤u’nun geliflimi-

ni ve bunun siyasal düflünce bak›m›ndan anla-

m›n› aç›klamak.

Roma örne¤i, hayat›na bir kent devleti olarak

bafllayan bir siyasal birimin nas›l bir imparatorlu-

¤a dönüfltü¤ünü ve bu dönüflüm içinde siyasal

düflüncenin geliflimini anlamak bak›m›ndan

önemli bir örnektir. Düflünce tarihine, Yunan öl-

çe¤inde, özgün bir katk›da bulunmasa bile, dev-

letin soyut bir birlik ve varl›k olarak kavran›lma-

s›n›n temelleri Roma’da at›lm›flt›r. Özellikle bu-

gün bile devlet yerine kullan›labilen res publica

(Cumhuriyet) kavram› devletin hem kamusal so-

yut varl›¤›n› iflaret etmek hem de bu soyut varl›-

¤›n hukuksal düzeyde nas›l cisimleflti¤ini anla-

mak bak›m›ndan çok önemlidir. Bundan ötürü,

bugün de siyasal düflünce içinde Roma hukuk

sisteminin temel kavramlar›na s›kl›kla at›f yap›l›r.

Ancak devletin bu soyut varl›¤›n›n arkas›nda hiç

kuflkusuz Roma’da yaflanan keskin s›n›f mücade-

leleri yatmaktad›r. Bu mücadeleler ayn› zamanda

dönemin düflünürlerini de etkilemifl ve devletin

sa¤l›¤› bak›m›ndan s›n›f mücadelelerinin taraflar›-

n›n toplumsal ya da siyasal düzeyde dengelene-

bilece¤i karma rejim modelleri ortaya at›lm›flt›r.

Roma ‹mparatorlu¤u’nda do¤an Hristiyanl›¤›n

Roma’n›n evrensel iktidar›yla toplumsal ve siya-

sal eflitsizlikleri nas›l meflrulaflt›rd›¤›n› de¤erlen-

dirmek.

Hristiyanl›k bafllang›çta Roma ‹mparatorlu¤u’nda

var olabilmek için imparatorluk düzenine müda-

hil olmamay› seçmifltir. Bu evrede bu yeni din,

daha çok hayatta kalabilmek ve kendini savuna-

bilmek gibi can yak›c› iki sorunla karfl› karfl›ya-

d›r. Bu çerçevede özellikle Pavlus’la birlikte Hris-

tiyanl›k Roma’n›n siyasal ve toplumsal düzenine

eklemlenmifl ve bu düzenin içerdi¤i bütün top-

lumsal-siyasal eflitsizliklere dinsel bir zemin ha-

z›rlayarak Roma’n›n hizmetine girmifltir. Bunun

ödülünü de nihayet devlet dini hâline gelerek al-

m›flt›r. Ancak devlet dini hâline gelmek yeni bir

tehlikeyi de beraberinde getirir. Toplum içinde

kendisine vazgeçilemez bir yer edinmifl olsa da

devletle iliflkilerin nas›l düzenlenece¤i, devletten

topluma, toplumdan devlete yönelen taleplerin

nas›l so¤urulaca¤› önemli bir sorundur. Bu önem-

li sorunu Augustinus, iki ayr› devlet kurgusuyla,

Yeryüzü Devleti ve Tanr› Devleti kavramsallaflt›r-

mas›yla aflmay› denemifltir.

Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflüyle birlikte si-

yasal düflüncenin Hristiyanl›k taraf›ndan tü-

müyle nas›l dinsellefltirildi¤ini çözümlemek.

‹mparatorlu¤un çöküflüyle birlikte aç›lan yeni

ça¤da, Kilise ayakta kalan tek merkezî kurum-

dur. Kilise, bu dönemde iki temel sorunla karfl›

karfl›yad›r. ‹lki, Bat› Roma çökse de Do¤u Roma

hâlâ ayaktad›r ve üstelik Do¤u Roma ‹mparator-

lu¤u ayn› zamanda Kilise’nin bafl› olarak kendini

görmektedir. ‹kincisi ise Bat› Roma’n›n çöküflü-

nün ard›ndan Bat› Avrupa’daki merkezî otorite

bofllu¤u içinde Kilise yeni roller üstlenmifltir ve

bu rollerin önemli bir bölümü de siyasal nitelik-

lidir. Bu ayn› zamanda Roma Kilisesi için, evren-

sel bir Hristiyan krall›¤›n inflas›na dönük alt›n bir

f›rsatt›r. Bu iki sorun, Kilise’nin Antik Yunan dü-

flünürlerinin kavramlar›n›, özellikle Aristoteles’i

kullanarak, siyasal düflünceyi dinsellefltirmesi yo-

luyla çözülmeye çal›fl›l›r. Ayn› dinsel kaynaklar,

Do¤u Roma’da devlet ve Kilise’nin özerk varl›k-

lar oldu¤unu göstermek üzere seferber edilirken,

Bat› Avrupa’da Kilise’nin en yüksek güç oldu¤u-

nu kan›tlamak ve krall›klar› Papal›k’a ba¤lamak

için harekete geçirilir. Bat›’da Kilise art›k biricik

güçtür ve devletin kendisine ba¤l› olmas›n› iste-

mektedir. Bunun temelini ise Yunan felsefesiyle

yo¤rulan dinsel düflünceler oluflturmaktad›r.

Roma Kilisesi’nin kendi üstünlü¤ünden hareket-

le iktidar üzerinde hak iddia etmeye bafllamas›-

n›n düflünsel temellerini tart›flmak.

Roma Kilisesi Antik Yunan’dan ödünç ald›¤› or-

ganizmac› görüflleri dinsellefltirerek ruhun bede-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


ne üstünlü¤ünden hareketle plenitudo potestatis

sav›n›, yani Kilise’nin dünyevi iktidar karfl›s›nda

üstünlü¤ünü ortaya atar ve buna ba¤l› olarak ar-

t›k siyasal iktidar› da talep etmeye bafllar. Bu ta-

lebi biçimlendiren yaklafl›mlar›n bafl›nda ‹ki K›l›ç

Kuram› gelir. Dünyevi ve dinsel iktidar› iki ayr›

k›l›ç gibi kavrasa da, bu kuram her iki k›l›c›n da

‹sa’dan Kilise’ye geldi¤ini ve onun hakk› oldu¤u-

nu ileri sürer. Buna ba¤l› olarak Salisburyli John,

Kilise’nin hak sahibi olarak tasarruf hakk›n› kral-

lara devretti¤i k›l›ç, yani dünyevi iktidar, Kili-

se’nin amaçlar› do¤rultusunda kullan›lmazsa, o

kral›n tiranlaflm›fl oldu¤unu ve öldürülebilece¤i-

ni savunur. Dünyevi ve dinsel iktidar aras›nda

mücadelenin sertleflti¤ini gören Aquinumlu Tho-

mas ise, Aristotelesçi etkiler alt›nda bir “orta yol”

ve karma bir çözüm üretmeye yönelir. Kilise

›l›ml› bir üstünlükle yetinmeli, devletin kendi-

sinden özerk bir varl›¤› oldu¤unu kabul etmeli-

dir. Çünkü devlet, Kilise’den önce ve onun amaç-

lar›ndan farkl› amaçlarla vard›r ve onu ba¤layan

as›l fley, Kilise de¤il, toplulu¤un ortak ç›karlar›-

d›r. Ama yine de elbette Kilise, toplulu¤un ruhu

olarak dünyevi iktidardan üstündür ve devletin

yasalar› nihai olarak Kilise’nin amaçlar›yla uyum-

lu olmal›d›r.


1. Afla¤›dakilerden hangisi Roma’n›n Cumhuriyet dö-nemi özelliklerinden de¤ildir?

a. Comitia centuriata’n›n varl›¤›b. Devletin patrici hakimiyetinde oluflu c. Çifte konsüllük kurumunun varl›¤›d. Devletin birinci yurttafl›n yönetiminde oluflue. Konsüllerin imperium’a sahip olmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Cicero’nun siyasetle ilgiligörüflleriyle uyumludur?

a. Bilge kifliler siyasetten uzak durmal›d›rb. Yurttafl, gerekiyorsa devlet için kendisini feda

etmelidirc. Halk, ortak yarar için tanr›sal yasalarla ba¤lan-

m›fl bir toplulukturd. Devletin do¤all›¤› ere¤inden kaynaklan›re. Kalabal›¤› halka dönüfltüren Romal›l›k bilincidir

3. Afla¤›dakilerden hangisi Seneca’n›n köleli¤i meflru-laflt›rabilmek için ortaya att›¤› savlardan biridir?

a. Köleli¤in do¤all›¤› do¤um yoluyla geçmesindengelir

b. ‹flbölümü zorunlu olarak köleli¤i do¤ururc. ‹nsan›n bedeni sat›n al›nabilir; ruhu de¤ild. Köleli¤in varl›¤› devletin do¤al oluflundand›re. Kölelik özel mülkiyetten önce do¤mufltur

4. Hristiyanl›¤›n evrensel bir dine dönüflüm sürecinde,afla¤›dakilerden hangisi Pavlus’un getirdi¤i yenilikler-dendir?

a. Kad›nlar›n dinsel törenlere kabulüb. Kölelerin de Hristiyan olabilmesic. Tevrat’›n yerine ‹ncil’in geçirilmesid. Kurban kesmenin iptalie. Sünnet zorunlulu¤unun kald›r›lmas›

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Augustinus’un devletgörüflüyle çeliflir?

a. Devlet Tanr› sevgisine dayan›rb. Devlet amac› bak›m›ndan iyidirc. Devletin nihai nedeni Tanr›’d›rd. Devlet kökeni bak›m›ndan kötüdüre. Devletin nihai amac› yeryüzünde adalettir

6. Feodalite ile afla¤›dakilerden hangisi aras›nda do¤-rudan bir iliflki vard›r?

a. Büyük toprak mülkiyetinin varl›¤›b. Angaryan›n varl›¤›c. Kapal› ekonominin varl›¤›d. Hukuken ba¤›ml› köylülü¤ün varl›¤›e. Senyörleraras› ittifaklar›n varl›¤›

7. Fief sözleflmesi ve fief ne anlama gelir?a. Bir tür toplum sözleflmesi ve sözleflmenin konu-

su olan siyasal kurumlarb. Bir tür evlilik akdi ve akdin konusu olan çocuklarc. Bir tür ticari sözleflme ve sözleflmenin konusu

olan mallard. Bir tür bar›fl antlaflmas› ve antlaflman›n konusu

olan tazminatlare. Bir tür ba¤l›l›k sözleflmesi ve sözleflmenin konu-

su olan haklar

8. Afla¤›dakilerden hangisi Papa VII. Gregorius’un Kili-se’nin gücünü art›rmak için gerçeklefltirdi¤i reformlar-dan biri de¤ildir?

a. Dinsel makamlar›n› bir karfl›l›kla alm›fl olanlar›nKilise’den at›lmas›

b. Senyörlerin kilise kurmalar›n›n yasaklanmas›c. Senyörlerle yap›lan sözleflmelerle mülk sahibi

olan din adamlar›n›n Kilise’den at›lmas›d. Din adamlar›n›n evlenmelerinin yasaklanmas›e. Rahiplere piskoposluk veren senyörlerin Kili-

se’den at›lmas›

9. Çifte K›l›çlar Kuram› Bat› Avrupa’da, Kilise taraf›n-dan özellikle hangi amaçla kullan›lm›flt›r?

a. Kilise’nin özerkli¤ini savunmak amac›ylab. Din savafllar›n›n meflrulu¤unu savunmak amac›ylac. Kilise’nin üstünlü¤ünü savunmak amac›ylad. Katolik-Ortodoks bölünmesini savunmak amac›ylae. Ruhban-laik ayr›m›n› savunmak amac›yla

10. Afla¤›dakilerin hangisinde, Aquinumlu Thomas’›nyasa s›ralamas›, birbirlerini koflullamalar› bak›m›ndan,do¤ru biçimde verilmifltir?

a. Sonsuz yasa-Do¤al yasa-‹nsani yasab. Sonsuz yasa-‹nsani yasa-Do¤al yasac. ‹nsani yasa-Do¤al yasa-Sonsuz yasad. Do¤al yasa-Sonsuz yasa-‹nsani yasae. Do¤al yasa-‹nsani yasa-Sonsuz Yasa



Fransa’da Kilise-Devlet Savafl› Yeniden Bafllad›

PAR‹S (04.04.2005) MHA-H›ristiyan aleminin ruhani li-deri Papa II. John Paul’ün ölümünün ard›ndan Fran-sa’da da bayraklar›n yar›ya indirilmesi laiklik ve din tar-t›flmalar›n› bafllatt›. Yefliller, Sosyalistler ve Komünistler,iktidar partisi UMP, UDF ve ö¤renci sendikalar› ard› ar-d›na konuyla ilgili aç›klamalarda bulundu.Yefliller’den Paris Belediye Baflkan Yard›mc›s› Christop-he Girad’›n, Papa’n›n ölümü ard›ndan yasta “ulusal sem-bolün kullan›lmas›” ile laikli¤e gölge düflürüldü¤ü yö-nündeki aç›klamas›yla tart›flmalar giderek büyüdü. Sos-yalist Senatör Jean-Luc Mélenchon, devlet otoritelerine,bayraklar› yar›ya indirmeden “gölgesiz tam laiklik” ça¤-r›s›nda bulundu. (...) Daha sert bir aç›klama da di¤erParis Belediye Baflkan Yard›mc›s› ve Yefliller Partisi yet-kililerinden Tves Contasto’dan geldi. Contasto, Fran-sa’n›n tamamen de¤iflti¤i tepkisinde bulunarak, Frans›z-lar›n tümünü temsil etti¤ini söyleyen Cumhurbaflkan›Chirac’›n görevi kötüye kulland›¤› suçlamas›nda bulun-du. (...) Sosyalist Parti ise büyük bir popülaritesi olanPapa ve yas tutan milyonlarca kifliye sayg› gere¤i pole-mik yaratman›n zaman› olmad›¤›n›n alt›n› çizdi. ‹ktidarPartisi UMP, yap›lan aç›klamalar kars›s›nda flok olduk-lar› aç›klamas›nda bulundu. UMP, “laiklik, dini inkar et-mek de¤ildir. Bu din ülkemizin en büyük dinidir” dedi.UDF baflkan› François Bayrou, tart›flmalar karfl›s›nda,“ben kesinlikle bayraklar›n yar›ya indirilmesi karar›n›vermedim” seklinde konufltu. E¤itim sendikalar› da bay-raklar›n yar›ya indirilmesine karfl› ç›karak, e¤itim sözkonusu oldu¤unda laiklikten ödün verilmedi¤ini hat›r-latt›. (MHA News Agency)

Kaynak: (http://www.marikon.net/index.php?option=com_content&view=article&id=113:fransada-kilise-devlet-sava-yeniden-balad&catid=59:haberler&Itemid=127)

Okuma Parças›‹sa’n›n Yarg›lamay› Reddetmesi

“Din bilginleri ve Ferisiler, zinada yakalanm›fl bir kad›ngetirdiler. Kad›n› orta yere ç›kararak ‹sa’ya “Ö¤retmen,bu kad›n tam zina ederken yakaland›” dediler. “Musa,Yasa’da bize böyle kad›nlar›n tafllanmas›n› buyurdu,sen ne dersin?” Bunlar›, ‹sa’y› s›namak ve suçlayabil-mek için söylüyorlard›. ‹sa e¤ilmifl, parma¤›yla topra¤ayaz› yaz›yordu. Durmadan ayn› soruyu sormalar› üzeri-

ne do¤ruldu ve,”Aran›zda günahs›z olan, ona ilk tafl› at-s›n!” dedi. Sonra yine e¤ildi, topra¤a yaz› yazmaya ko-yuldu. Bunu iflittikleri zaman, baflta yafll›lar olmak üze-re, birer birer d›flar› ç›k›p ‹sa’y› yaln›z b›rakt›lar. Kad›nda orta yerde duruyordu. ‹sa do¤rulup ona, “Kad›n, ne-rede onlar? Hiçbiri seni yarg›lamad› m›?” diye sordu.Kad›n, “Hiçbiri, efendim” dedi. ‹sa, “Ben de seni yarg›-lam›yorum” dedi. “Git, bundan sonra günah iflleme!”(...) ‹sa yine halka seslenip flöyle dedi: (...) “Siz, insangözüyle yarg›l›yorsunuz. Ben kimseyi yarg›lamam. Amayarg›lasam bile benim yarg›m do¤rudur. Çünkü benyaln›z de¤ilim, ben ve beni gönderen Baba, birlikte yar-g›lar›z. Yasan›z da da, “‹ki kiflinin tan›kl›¤› geçerlidir”diye yaz›lm›flt›r. Kendim için tan›kl›k eden ben var›m,ayr›ca beni gönderen Baba da benim için tan›kl›k edi-yor.” O zaman O’na, “Baban nerede?” diye sordular. ‹saflu karfl›l›¤› verdi: “Siz ne beni tan›rs›n›z, ne de Babam›.Beni tan›sayd›n›z, Babam› da tan›rd›n›z.”

Kaynak: ‹ncil, (1991) Yuhanna (8:3-19), (5. Bask›), ‹s-tanbul: Yeni Yaflam Yay›nlar›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Krall›¤›n Miras›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet Yolunda Mo-

narfliye Do¤ru” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Düflüncenin KanKayb› ve Seneca” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹sa ve Pavlus: Din, Dünya,Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Augustinus: ‹ki Ayr› Dev-let” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodal Toplumun Özellik-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodal Toplumun Özellik-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feodalite: Kilise ve SiyasalDüflünce” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ki K›l›ç Kuram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yasa, Devlet ve Kilise” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.


”

“


S›ra Sizde 1

Devletten yönetilenlere do¤ru öne ç›kar›lm›fl ve yayg›n-laflt›r›lm›fl bir biçimde birlik ça¤r›lar›n›n art›fl›, bir siyasalbirlik biçimi olarak ilgili devletin, toplulu¤un üyelerinibir arada tutabilme becerisindeki bir zaaf›n, tehdidin yada buna dönük bir risk ve tehlikenin varl›¤›n› iflaret ede-bilir. Ayr›ca iktidar› elinde tutanlar, Aristoteles’ten hat›r-lanabilece¤i gibi, bir yönetim stratejisi olarak mevut yö-netimin ya da anayasan›n elden ç›kabilece¤ine iliflkinsürekli ve yayg›nlaflt›r›lm›fl bir korkuyu üretmek için bir-lik ça¤r›s›n› yo¤unlaflt›rmay› seçebilirler. Roma ‹mpara-torlu¤u’nda da oldu¤u gibi, iktidar›n bir kiflinin elindetekelleflmesiyle iktidar sahibinin kendisini siyasal toplu-lu¤un tümü yerine ikame etmesi, iç savafl potansiyeli,devletin bir d›fl tehditle karfl› karfl›ya kalmas› gibi krizanlar›nda birlik ça¤r›s› genellikle yo¤unlafl›r.

S›ra Sizde 2

Bu tutum Hristiyanl›¤›n bir özgünlü¤ü say›lamaz. Çün-kü mevcut dinlerin içinde do¤an ve evrensellik iddias›n-da bulunan her din, öncelikle kendisine ait bir özgünlükolarak sundu¤u dinsel sözün mevut dinsel sözlerden ay-r›, farkl› ve yeni oldu¤unu göstermek ve güvence alt›naalmak üzere, dünyan›n düzenine dair konuflmak yerine,yozlaflt›¤›n› iddia etti¤i mevcut dinsel anlay›fla karfl› ko-nuflmay› seçer. Yeni dinsel anlay›fl toplum içinde maya-land›ktan, bu dinin inananlar› hayatlar›n› buna uygunolarak düzenleme gereksinimi duyarak harekete geç-meye bafllad›ktan ve nihayet yeni din fiilî olarak bir güçhâline geldikten sonra, her din bu kez dünyan›n düzenihakk›nda bir fleriat oluflturmaya bafllar.

S›ra Sizde 3

Bu ifadede geçen “toprak a¤al›¤›” e¤er yaln›zca geniflölçekli, büyük toprak mülkiyetini içeriyorsa bu tek ba-fl›na feodal sistemin iflareti say›lamaz. Ayn› flekilde köy-lülü¤ün ba¤›ml›l›¤›, e¤er ayn› zamanda hukuksal olaraközgürlük kayb› anlam›na gelmiyorsa, bu da feodaliteyehas de¤ildir. Bugün bile, kapitalist tar›msal iliflkiler için-de büyük toprak sahipli¤i anlam›nda toprak a¤al›¤› vesalt iktisadi nedenlerle ba¤›ml› köylülük varl›¤›n› sür-dürmektedir. Feodalite salt toprak mülkiyetinin belirlibiçimini ifade etmez; yönetsel, siyasal, mali, yarg›salhatta dinsel haklar›n da toprak mülkiyetine ba¤l›l›¤›n›içerir. Bu nedenle feodalite içinde var olan ba¤›ml› köy-lülük, ayn› zamanda topra¤› terk etmesi hukuksal, siya-sal ve yönetsel olarak engellenmifl köylülüktür.

S›ra Sizde 4

Hay›r, savunulamaz. Çünkü dikkat edilirse SalisburyliJohn, her ne kadar tiranlar›n öldürülebilece¤ini dinseldüzeyde meflrulaflt›rmaya çal›flsa da s›ra bu eylemingerçeklefltirilmesi ile koflullar›na geldi¤inde, yine feodaltabakalar sistemine ve feodal hukuka baflvurmaktan ge-ri durmaz. Yani tüm dinsel meflrulaflt›rma girifliminekarfl›n, toplumsal düzenin gerekleriyle kendini ba¤lar.Bu bak›mdan, bu sav, en fazlas›ndan Kilise’nin iktidarüzerindeki iddialar›n› sa¤lamlaflt›rmak ve bunun karfl›-s›na ç›kan siyasal iktidar sahiplerini zay›f düflürmek için,inananlar› ilgili krala karfl› itaatsizli¤e ça¤r› olarak oku-nabilir. Bu ça¤r›n›n as›l muhatab›n›n hiç kuflkusuz kra-l› da kuflatan feodal tabakalaflma sistemi içinde aristok-ratlar, yani tam da feodal hukuk gere¤i kral› öldürmesimümkün olmayan kesimler oldu¤u aç›kt›r.

Yararlan›lan KaynaklarA¤ao¤ullar›, M. A. (Ed.) (2011). Sokrates’ten

Jakobenlere Bat›’da Siyasal Düflünceler,

‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.A¤ao¤ullar›, M. A-Köker, L. (1991). ‹mparatorluktan

Tanr› Devletine, Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Ben-Amittay, J. (1983). Siyasal Düflünceler Tarihi,

Çev. M. A. K›l›çbay-L. Köker, Ankara: Savafl Yay›n-lar›.

Berktay, H. (1983). Kabileden Feodalizme, ‹stanbul:Kaynak Yay›nlar›.

Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Çev. M. A. K›l›çbay,Ankara: Savafl Yay›nlar›.

Duby, G. (1990). Orta Ça¤ ‹nsanlar› ve Kültürü, Çev.M. A. K›l›çbay, Ankara: ‹mge Yay›nlar›.

Gibbon, E. (1986). Roma ‹mparatorlu¤u’nun Gerile-

yifl ve Çöküfl Tarihi, Çev. A. Baltac›gil, ‹stanbul:BFS Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1980). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: RemziYay›nlar›.

Kitab-› Mukaddes. (1996). ‹stanbul: Kitab-› Mukaddesfiirketi Yay›nlar›.

Pirenne, H. (1982). Orta Ça¤ Kentleri, Çev. fi. Karade-niz, Ankara: Dost Yay›nlar›.

Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Gi-

rifl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Tunçay, M. (2010). Bat›’da Siyasal Düflünceler Tarihi


S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kilise ve krall›klar aras›ndaki iktidar mücadelesinde taraflar›n üstünlük savla-r›n› aç›klayabilecek,Krallar›n Papal›k’tan ba¤›ms›z olmalar›yla Papal›k karfl›s›nda üstün olmalar›aras›ndaki farkl›l›klar› ay›rt edebilecek,Dinde ve kültürel yaflamda yenilenmeyle ortaya ç›kan yeni insan ve yeni Av-rupa’y› de¤erlendirebilecek, Yeni insan›n iktidar ve siyasetle iliflkisini çözümleyebilecek bilgi ve becerilerkazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Civitas• Fortuna• Laiklik• Papal›k

• Prens• Reform• Rönesans• Virtù

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


Sorgulanan Dinsel‹ktidar ve Prens

• KRALLIKLAR VE K‹L‹SE ARASINDA‹KT‹DAR SAVAfiLARI

• KRALLIK ‹KT‹DARININBA⁄IMSIZLI⁄I VE ÜSTÜNLÜ⁄Ü

• YEN‹ AVRUPA’YA DO⁄RU:RÖNESANS VE REFORM

• MACH‹AVELL‹: S‹YASETE YEN‹ B‹RYAKLAfiIM


KRALLIKLAR VE K‹L‹SE ARASINDA ‹KT‹DARSAVAfiLARIXII. yüzy›l›n ortalar›ndan ya da baflka bir ifadeyle Orta Ça¤›n art›k çözülmeye bafl-lad›¤› dönemden itibaren krallar siyasal alan›n yeni güçlü aktörleri olmaya bafllar.Ancak krallar›n almalar› gereken daha çok yol vard›r. Henüz, kral›n kiflili¤inde so-mutlaflm›fl, birlik hâline gelmeyi baflarm›fl devletler ortada yoktur ama özellikleFransa ve ‹ngiltere’de, devlet ayg›t›n› cisimlefltiren, krala ba¤l› bir bürokrasi olufl-maya bafllam›fl ve krall›k buyruklar›, ülke topraklar›n›n tümünde, feodal hukukunparçalay›c› s›n›rlar›n› aflarak hükmünü yürütür hâle gelmifltir. Krallar güçlerini art›-rabilmek için, güçlerini s›n›rland›ran feodal hukuku da kullanmaktan geri durmaz-lar. Bu anlamda krallar küçük senyörleri kendilerine ba¤lay›p büyük senyörleringüçlerini k›rmak için onlar›n deste¤ini kazan›rlar. Ayr›ca özerk küçük kent birim-leri de, özellikle güvenlik nedeniyle krala ba¤l›l›¤› seçerler. Kentlerde yeni yeni or-taya ç›kmaya ve güçlenmeye çal›flan yeni bir s›n›f›n, burjuvazinin de feodal s›n›f-lara ve Kilise’ye karfl› kuflkusuz en büyük müttefiki krallard›r. Art›k krallar›n önün-deki en temel hedef, ülke topraklar›ndaki herkesin do¤rudan krall›¤a ba¤l› uyruk-lar hâline getirilmesidir.

Bunun için en önemli engel ise ülkedeki feodal beylerin gücünün yan› s›ra,özellikle Papal›k’›n yani Kilise’nin gücüdür. Çünkü krallar›n belirli bir toprak par-ças›nda tam hakimiyetlerini kabul ettirebilmeleri için öncelikle kendilerinin papa-l›k karfl›s›nda ba¤›ms›z olmas›, Papal›k’›n otoritesine tabi olmamas› gerekmektedir.Papal›k otoritesi kral›n üstünde yer ald›kça kral›n güçlerini ortadan kald›rmaya ça-l›flt›¤› kesimler krala karfl› papal›kla iflbirli¤ine yöneliyorlard›. Bu bak›mdan krall›k-lar aç›s›ndan en önemli engel asl›nda Papal›k’›n ta kendisiydi. Papalar, ayn› za-manda en büyük feodal senyörler durumundayd›. Hem yüzy›llar›n birikimi sonu-cunda Hristiyan halklar üzerinde manevi bir otorite kurmufllar hem de feodal söz-leflmeler yoluyla da ekonomik ve siyasal bir güce ulaflm›fllard› ayr›ca son derecegüçlü, aforoz gibi bir silaha sahiptiler.

Demek ki as›l mücadele, siyasal iktidar›n dini otoriteden ve dini kurallardan ba-¤›ms›zlaflt›r›lmas› olarak laiklefltirilmesi ya da dünyevilefltirilmesi için Roma Kilise-si’ne karfl› verilmek zorundayd›. Ayr›ca Roma Kilisesi, Aquinumlu Thomas’›n dü-flüncelerini benimseyerek elindeki manevi otoriteyle yetinip siyasal iktidarlarla uz-laflma sa¤lamak yerine, plenitudo potestatis sav›nda ›srar etmeyi sürdürüyordu. Buda krallar›n sürekli tehdit alt›nda olmas› demekti.

Sorgulanan Dinsel ‹ktidar vePrens

Aforoz: Terim Yunancakaynakl› olup s›n›rlamak,belirlemek, tan›mlamak,sürgün etmek, d›fllamak gibianlamlara gelmektedir.Afororozun ‹ngilizce veFrans›zca karfl›l›¤› iseexcommunication, yani birinibir çevrenin d›fl›nda b›rakmaya da d›flar› atmad›r.Hristiyanl›¤›n tarihi boyuncaaforoza u¤rat›lan kimi ünlüisimler flunlard›r: ‹mparatorIV. Heinrich (1076),‹mparator I. FriedrichBarbarossa (1160), ‹ngilterekral› Yurtsuz John (1209),Fransa kral› IV. Philippe(1303), Jeanne d’Arc (1431),‹ngiltere kraliçesi I.Elizabeth (1570), NapolyonBonapart (1809), FidelCastro (1962).

Laiklik: Latincede clerici din adamlar›n›, ruhban› ifade ederken din adam› olmayan, ruh-bana dahil olmayan halktan kiflileri nitelemek için laici terimi kullan›lm›flt›r. Laiklik sö-zü buradan gelir; ruhbana ait ve dahil olmayan, halka ait olan anlam›nda bir s›fatt›r. An-cak art›k özel olarak siyasal bir ilkeyi ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Siyasal iktidar›ndinden ba¤›ms›zlaflmas› olarak laiklik ya da iktidar›n dünyevileflmesi, yani siyasal iktida-r›n kendi kararlar›nda, dinsel olan yerine dünyevi olan› amaç, kaynak ve ölçüt olarak ka-bul etmesi olarak sekülarizm, farkl› tarihsel koflullarda, farkl› co¤rafya ve toplumlarda,farkl› biçimlerde kendini gösteren bir tecrübenin ad›d›r. Bu bak›mdan laikli¤in tek, biri-cik, öz bir anlam tafl›d›¤› düflünülmemelidir. fiöyle ki laiklik, bazen din ve devlet alanlar›-n›n birbirine karfl› ba¤›ms›zl›¤›, bazen bu ba¤›ms›zl›kla birlikte devletin gerekti¤i hâller-de dine müdahalesi, bazen aç›k bir biçimde devletin dinsel olana karfl› üstünlü¤ü ve do¤-rudan kontrolü anlam›n› içerebilir. Ama laiklik hangi biçimde kendini gösterirse göster-sin, de¤iflmeyen fley, devletin ya da dünyevi otoritenin hiçbir biçimde dini otoritenin alt›n-da olmamas›, kendi eylemlerinde ve kararlar›nda dinsel buyruklar› ve iradeyi referansolarak kabul etmemesidir. Devletlerin siyasal alanda, örne¤in kimi yemin törenlerinde,paralarda dinsel söylemlere baflvurmas› ya da dinsel simgeleri kullanmas›, dinin devletinreferans kayna¤› oldu¤u anlam›na de¤il, ço¤unlukla devletin dini kendi gereksinimleriiçin kulland›¤› anlam›na gelir.

Papal›k ile dünyevi yönetimlerin çat›flmas›, XII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itiba-ren imparatorlar üzerinden bafllad›. Üç güçlü Roma-Germen imparatoru, I. Fried-rich Barbarossa (imparatorluk dönemi 1155-1190), VI. Heinrich (i. d. 1190-1211)ve II. Friedrich (i. d. 1211-1250), Papal›k ile sürekli bir çat›flma içine girdiler. ‹m-paratorlar›n topraklar› üzerindeki yüksek din adamlar›n› kendilerinin atamak iste-meleri ve ‹talya üzerindeki otoritelerini pekifltirmek amac› gütmeleri karfl›s›nda pa-palar›n direnmeleri, bu çat›flmalar›n bafll›ca nedeniydi. Dönemin papalar›, I. Fried-rich’i bir kez, II. Friedrich’i ise iki kez aforoz ettiler ama imparatorlar›n siyasal veaskerî gücü, bu aforozlar›n etkisiz kalmas›na yol açt›. Bir yüzy›l sonra ise çat›flmadaha da yayg›nlaflt› ve imparatorlar d›fl›nda, kent yönetimleri ve krall›klar da papa-l›kla çat›flmaya dahil oldular.

Bunun en önemli örneklerinden olan, Fransa Kral› IV. (Güzel) Philippe ile Pa-pa VIII. Bonifacius aras›nda 1296’da patlak veren çat›flman›n nedeni, din adamla-r›n›n kral taraf›ndan vergilendirilmesiydi. Papa’n›n bu karara aforoz tehdidini kul-lanarak tepki göstermesine Güzel Philippe kulak asmad›. Üstelik Fransa Kral›, bugirifliminde yaln›z da kalmad›. ‹ngiltere Kral› I. Edward, onu izleyerek topraklar›üzerindeki din adamlar›n› vergiye ba¤lad›. Krallar›n ülkelerindeki laik kesimlerindeste¤ini kazand›klar›n› kavrayan papa, 1297’de geri ad›m at›p din adamlar›n›nvergilendirilmesine iliflkin yasa¤›n› kald›rd›. Ancak birbirlerine karfl› kesin bir üs-tünlük peflinde olan krall›klar ve papal›k için, bu geçici çözüm hiç de yeterli de¤il-di. Bu nedenle, kral-papa çat›flmas›, dört y›l sonra yeniden canland› ve bu kez da-ha büyük boyutlara ulaflt›.

1301 y›l›nda, Fransa Kral›’n›n Pamiers Piskoposu’nu ‹ngiltere ile iflbirli¤i yapt›-¤› gerekçesiyle tutuklat›p yarg›lamas›, papa taraf›ndan mahkum edildi. Fakat Gü-zel Philippe, yine sald›rgan bir tutum benimseyerek Papal›k’›n bir ferman›n› yak-t›rd› ve üç toplumsal tabaka temsilcilerinin ilk kez birlikte kat›ld›¤› ÉtatsGénéraux’yu 1302’de toplayarak tüm ülkenin deste¤ini sa¤lad›.

70 Siyasi Düflünceler Tar ih iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



États Généraux: GenelTabakalar Meclisi olarak bukurum bafllang›çta iki temelfeodal tabakan›n, soylularile din adamlar›n›ntemsilcilerinden olufluyordu.‹lk kez Güzel Philippe,1302’de, ilk iki toplumsaltabakan›n yan›nda (halk›ifade eden ama temsilcilerigenellikle burjuvalararas›ndan seçilen) üçüncütabakay›, yani tiers état’y›da toplant›ya ça¤›rd›.Böylece her üç tabakatemsilcilerinin genellikle ayr›oturumlar›n›n oldu¤u ÉtatsGénéraux ortaya ç›km›fl oldu.Kral XIII. Louis’nin gençlikdönemindeki 1614 y›l› ÉtatsGénéraux’sunun ard›ndan175 y›l boyunca toplant›yaça¤r›lmam›flt›r. 1789’da XVI.Louis’nin buyru¤uylatoplanan tarihin son ÉtatsGénéraux’su ise Frans›zDevrimi’ni bafllatanmeclistir.

Taraflar›n Üstünlük ‹ddialar›Kral-papa çat›flmas›, özellikle kral›n Kilise mülklerini vergilendirme ve din adam-lar›n› yarg›lama yetkisi konusunda patlak vermiflti. Fakat bu konular›n ard›ndakias›l sorun, ruhani iktidar ile dünyevi iktidar aras›ndaki s›n›r›n nereden geçece¤i so-runuydu. Papal›k savunucular›, dünyevi alanla ilgili her fleyin gerçekte ruhaniamaçlara hizmet eden birer araç konumunda oldu¤unu ileri sürüyor, dünyevi ifl-lerde bile son sözü söyleme yetkisinin papan›n elinde oldu¤unu savunuyorlard›.Buna karfl›l›k, imparatorluk-krall›k yandafllar›, görüfllerini, dünyevi olan hiçbir fle-yin ruhani amaçlar› gerçeklefltirmede bir araç olmad›¤› ve dünyevi düzenin kendi-ne özgü bir do¤as› ve bir amac› bulundu¤u kabulü üzerine oturtuyorlard›.

Papal›k’›n Savlar›Roma Kilisesi, iki k›l›ç kuram›n› plenitudo potestatis sav›n› do¤rulamak yönündekullanmay› sürdürüyordu. Örne¤in Papa VIII. Bonifacius, 1302’de Fransa Kral› IV.Philippe’e karfl› yay›mlad›¤› bir fermanda bu görüflü aç›kça dile getirmekteydi: “Bi-ri dünyevi, di¤eri ruhani olan her iki k›l›ç da Kilise erkine aittir; ruhani k›l›ç Kili-se taraf›ndan, dünyevi k›l›ç ise Kilise için kullan›l›r. Demek ki k›l›ç k›l›c›n alt›ndabulunmal› ve dünyevi otorite ruhani otoriteye ba¤›ml› olmal›d›r.”

VIII. Bonifacius’un en önemli savunucusu, 1295’te Bourges piskoposlu¤unaatanan Aegidius Colonna Romanus’tur. 1301’de kaleme ald›¤› De potestateecclesastica (Kilise ‹ktidar› Üzerine) adl› yap›t›na göre bu yeryüzündeki her fleyTanr›’dan gelmektedir; dolay›s›yla bir kiflinin baflkalar› üzerindeki iktidar› (siyasalotorite) ya da bir kiflinin bir nesne üzerindeki iktidar› (mülkiyet iyeli¤i) Tanr› yo-lunda kullan›lmal›d›r. Bu da ancak Kilise içinde olmakla ve onun gösterdi¤i biçim-de davranmakla olas›d›r. Ama yine de siyasal iktidar›n “özerkli¤ini” yads›mak gibibir amac› olmad›¤›n› aç›klay›p iki ayr› k›l›c›n bulundu¤unu ve bunlar›n farkl› ifllev-leri oldu¤unu belirtir.

Fakat Romanus’a göre, dünyevi iktidar›n kendine özgü bir alan›n›n ve ifllevininolmas›, onun ruhani iktidar›n hükmü alt›nda bulunmad›¤› anlam›na gelmez. Çün-kü siyasal iktidar›n (yani prensin, kral›n ya da imparatorun) hüküm sürdü¤ü alan,iktidar›n kullan›m›na (potestas) iliflkindir. Oysa iktidar›n ilkesi (auctoritas) Kili-se’nin bafl› olan papan›n elindedir. Dolay›s›yla, dünyevi düzeyde tanr›sal düzeneuygun olma bak›m›ndan en iyi yönetim biçimi olan monarfli, kendisinden daha üs-tün bir amac›n arac› oldu¤undan ve iktidar›n› o amaçtan ald›¤›ndan, ruhani iktida-r›n denetimi alt›ndad›r.

Plenitudo potestatis’i savunan bir di¤er düflünür Viterbolu Jacobus’tur. Jacobus,1301-1302 y›llar› aras›nda yazd›¤› De regimine christiano (Hristiyan Yönetimi Üze-rine) adl› yap›t›nda, Kilise’nin bu yeryüzündeki tek gerçek krall›k, papan›n da tekgerçek kral oldu¤unu ileri sürer. Çünkü Kilise, evrensel bir boyuta ve üstün bir ifl-leve sahiptir. Bu nedenle tüm siyasal iktidarlar, her ne kadar do¤al bir gereksini-min sonucuysalar da yetkinli¤e yönelebilmek için Tanr›’n›n yard›m›na, yani Kili-se’ye muhtaçt›rlar. Bunun anlam›, dünyevi alan›n ruhani iktidar›n her türlü müda-halesine aç›k olmas› demektir.

Krall›k Yanl›lar›n›n Savlar›Papal›k savlar›n› çürütmeyi amaçlayan krall›k savunucular›, bu u¤rafllar›nda Romahukukundan büyük ölçüde yararland›lar. XIII. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Napoli, ‹n-giltere ve Fransa’daki krall›k hukukçular›, Roma hukukunu incelikle yorumlay›pkullanarak kral iktidar›n›n hizmetine kofltular. Bu hukukun en temel kavramlar›n-

713. Ünite - Sorgulanan Dinsel ‹kt idar ve Prens

dan ikisi, cumhuriyet-kamusal alan (res publica) ile kamusal güç (imperium) kav-ramlar›yd›. Bu kavramlarla ise ülkede tek bir kamusal gücün bulundu¤u ve bu gü-cün de tek bir merkezde, kral›n elinde toplanmas› gerekti¤i sonucuna ulafl›l›yordu.Ayr›ca krall›k hukukçular›, papay› devre d›fl› b›rakmak amac›yla Roma hukukununtemel tafllar›ndan birisi olan “potestas’›n halktan kaynakland›¤›” ilkesine de yeni-den canl›l›k kazand›rd›lar. Böylece, dünyevi k›l›c›n do¤rudan do¤ruya Tanr›’dankrala indi¤ini, bu nedenle de kral›n siyasal iktidar›n› kullan›rken yeryüzündeki hiç-bir otoriteye karfl› sorumlu olmad›¤›n› savundular.

Ayr›ca, Aquinumlu Thomas’›n görüflleri de krall›k yanl›lar›nca kullan›lmayabaflland›. Thomas, siyasal toplumun do¤al oldu¤unu ortaya koymufl fakat bu dü-flünceyi mant›ksal sonuçlar›na kadar götürmemiflti. Oysa siyasal toplumun do¤all›-¤› kabul edildi¤i takdirde, kaç›n›lmaz olarak devletin oluflumunda yer almayan d›fl-sal bir otoritenin, yani Kilise’nin hükmü alt›nda bulunmas›n›n akla ayk›r› oldu¤usonucuna var›l›yordu.

Yukar›da sözü edilen tüm bu yaklafl›mlar› teolojik kan›tlarla harmanlay›p kulla-nan en önemli krall›k savunucusu, 1302 tarihli De potestate regia et papali (Krall›kve Papal›k ‹ktidar› Üzerine) adl› kitab›n yazar› Parisli Jean’d›r. Ona göre do¤al top-lumsallaflman›n zorunlu bir sonucu olan devlet, yaln›zca maddi sorunlarla ilgilen-meyip iyi bir yaflam için gerekli olan ahlaki ilkeleri de ortaya koyar. Dolay›s›yladevlet gerek bu yönüyle, gerek Kilise’den önce olmas› nedeniyle, Papal›k’tan ba-¤›ms›zd›r. Birçok krall›¤a bölünmüfl dünyevi iktidar›n karfl›s›nda evrensel oldu¤un-dan tek elde toplanm›fl ruhani iktidar bulunmaktad›r. Fakat bu durum, devletin Ki-lise’nin hükmü alt›nda olmas› anlam›na gelmez. Çünkü her iki iktidar›n yetki alan-lar› ayr›d›r. Bu konuda Parisli Jean, Aegidius Colonna Romanus ya da Viterbolu Ja-cobus gibi Papal›k savunucular›n›n kulland›klar› silahlar› kendilerine karfl› çevirmeyöntemini benimser. Parisli Jean’›n ortaya koydu¤u düflünceleri birkaç maddedeözetlemek mümkündür.

• Kilise’nin bafl›ndaki papan›n dünyevi iktidarlar ve mülkler üzerinde hakk›-n›n bulundu¤unu ‹sa’ya dayand›ran görüfller, kutsal yaz›larla ba¤daflma-maktad›r. Kutsal yaz›lara göre, “ne papa k›l›c›n› imparatordan ne de impa-rator k›l›c›n› papadan alm›flt›r.” Demek ki iki iktidar›n yetki alanlar› birbi-rinden tümüyle ayr›d›r.

• ‹mparatorun ya da kral›n iktidar› Tanr› taraf›ndan geliyorsa da burada birarac› vard›r. Bu arac›, Kilise de¤il, halkt›r.

• Bu ba¤lamda, Kilise’nin ruhani görevlerini yerine getirebilmek için dünyevialanda sahip oldu¤u mal ve mülkleri, tabii ki kral›n güvencesi alt›ndad›r.Ama kral, kamusal ç›kar amac›yla bunlar› denetlemek ve vergilendirmekhakk›n› elinde bulundurur.

• Papa, t›pk› kral gibi kendi yetki alan› içinde s›n›rl›d›r. Daha aç›kças›, ruhaniiktidar yaln›z papaya de¤il, bütün Kilise’ye verilmifltir. Bu nedenle, “dünya-n›n Roma’dan ve papadan büyük olmas› gibi, Kilise Genel Kurulu da tekbafl›na olan papadan büyüktür.”

• Gerek papa, gerek kral, kendi alanlar›nda mutlak egemen de¤illerse de herbiri di¤erine karfl› kendi alan› içinde üstün konumdad›r. Bir baflka deyiflle, pa-pa ruhani konularda kraldan, kral da dünyevi konularda papadan üstündür.

Bu dönemde, Fransa kral›n› desteklemek amac› güden birçok kitap ya da risa-le yay›mlanm›flt›r. Gerek bu yap›tlar›n yazarlar›, gerek Parisli Jean, iki iktidar›n bir-birinden ba¤›ms›z oldu¤u sav›n› benimsemifllerdi. Ancak iki alan aras›ndaki zorun-lu iliflkiler nedeniyle bu ba¤›ms›zl›k, dünyevi konular söz konusu oldu¤unda Kili-


se kurumlar›n›n devletin müdahalesine aç›k oldu¤u fleklinde anlafl›l›yordu. Demekki siyasal iktidar›n dünyevileflmesini savunan düflünürler, kral› devlet yönetimi ba-k›m›ndan papadan ba¤›ms›z k›lmakla yetinmiyorlar, ayr›ca krala kamusal ç›kar ge-rekçesiyle dinî alana kar›flma hakk› da tan›yorlard›.

Bir siyasal sistemde dini, dinsel faaliyetleri ve din adamlar›n› kontrol etmek amac›yla ku-rulmufl bir siyasal organ›n bulunmas›, o sistemde siyasal iktidar›n laik olmad›¤› anlam›nagelir mi?

Çat›flma Ortam›nda ‹mparatorlarKrall›klar ve papal›k aras›ndaki çat›flmalar sürerken VII. Heinrich, 1308’de KutsalRoma-Cermen ‹mparatorlu¤u’nu ele geçirdi ve birkaç y›l sonra, ‹talya’ya bir seferdüzenledi. Bu seferin amac› birbirleriyle sürekli savafl hâlinde olan ‹talyan kentdevletlerine hakim olmak ve papan›n elinden imparatorluk tac›n› giymekti. PapaV. Clemens, imparatorluk ordusu henüz ‹talya’ya girmeden önce 1309’da Roma’y›terk edip Fransa’n›n güneyindeki Avignon’a yerleflmiflti. VII. Heinrich, Roma’dakardinallerin elinden imparatorluk tac›n› giymeyi baflard› ama Floransa baflta ol-mak üzere kent devletlerinin tepkileriyle karfl›laflt›. Floransa’y› ele geçiremeyen im-parator bu kez Napoli krall›¤›na yöneldiyse de Papa V. Clemens, onu aforoz iletehdit etti. Bu çat›flma ve savafl ortam›, VII. Heinrich’in 1313’te hastalan›p ölmesiy-le k›sa bir süre için son buldu.

Fakat VII. Heinrich’in yerine kimin imparator olaca¤› sorunu, bu çat›flmay›1322’de yeniden alevlendirdi. ‹mparatorluk taht› için çekiflen iki hanedan sonundasilahlara baflvurdular. Papan›n destekledi¤i Avusturya Kral› Friedrich’i MühldorfSavafl›’nda yenen Bavyera Kral› Ludwig, papan›n onay›n› beklemeksizin kendiniimparator ilan etti. Avignon’da yaflayan Papa XXII. Johannes, otoritesinin sars›lma-s›n› önlemek için bu giriflimlere karfl› bir tepki göstermek zorundayd›: 1323 sonla-r›nda, Ludwig’e bir mektup yazarak imparatorluktan vazgeçmesini ve üç ay içindehuzuruna ç›k›p hesap vermesini buyurdu. Bu süre sonunda da Ludwig’i sapk›nl›k-la (heretiklikle) suçlay›p aforoz etti ve imparatorluktan azletti¤ini aç›klad›.

Papan›n bu kat› tutumuna karfl› ‹mparator IV. Ludwig’in yan›t› çok sert oldu.1324’te bir bildiri yay›mlay›p Papay› dünyevi iktidar› gaspetmekle ve dinsel sapk›nolmakla suçlad›. Üç y›l sonra da ‹talya’ya bir sefer düzenledi. Kuzey ‹talya kentdevletlerini zaptedip 1328 bafl›nda Roma kent halk›n›n temsilcilerinin kendisinesundu¤u imparatorluk tac›n› giydi ve V. Nicolaus ad›nda bir karfl›-papa atad›. IV.Ludwig, bu baflar›lar›na karfl›n uzun süre ‹talya’da bar›namay›p 1330’da Alman-ya’ya geri döndü; bunun üzerine yaln›z kalan karfl›-papa, XXII. Johannes ile uzla-fl›p onun papal›¤›n› kabul etmek zorunda kald›.

KRALLIK ‹KT‹DARININ BA⁄IMSIZLI⁄I VEÜSTÜNLÜ⁄ÜBu çat›flma sürecinde, imparatorlar›n saf›nda yer al›p Roma Kilisesi’nin savlar›nakarfl› yap›tlar yay›mlam›fl çeflitli düflünürlerle karfl›lafl›l›r. Bu düflünürler aras›ndaöne ç›kan üç isim vard›r: Dante, Ockhaml› William ve Padoval› Marsilius. Her üçdüflünürün de siyasal düflünceye katk›s›, devletin toplumsal arka plan›n› ve devle-tin özünde din d›fl› olan ba¤›ms›z karakterini ortaya koymufl olmalar›d›r. Bu ba¤-lamda Dante ile Ockhaml› William, dünyevi iktidar ile ruhani iktidar aras›ndaki ilifl-kileri düzenlerlerken “karfl›l›kl› ba¤›ms›zl›k” sav›n› benimserler. Padoval› Marsiliusise onlardan daha ileri giderek devletin Kilise üzerindeki üstünlü¤ü sav›n› aç›kçadile getiren ilk düflünür olacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

‹mparatorluk ya da Monarflinin Evrenselli¤i: DanteBir siyasal düflünür olmaktan çok ‹talya’n›n ve Avrupa’n›n en büyük ozanlar›ndanbiri say›lan Floransal› Dante Alighieri (1265-1321) ayn› zamanda çok f›rt›nal› bir si-yasal yaflam süren, siyasal bir figürdür. ‹mparatorlar ve papal›k aras›ndaki çat›flma-larda imparatorluktan yana tav›r koymas› nedeniyle hayat› sürgünde geçmifltir.Dante’nin ad›, daha çok baflyap›t› olan Divina Commedia (‹lahi Komedya) ile an›-l›rsa da, siyasal düflünce bak›m›ndan önem tafl›yan De Monarchia (Monarfli Üzeri-ne) adl› bir kitap da kaleme alm›flt›. Bu kitap, Kilise tezleriyle ba¤daflmayacak birflekilde imparatorluk düflüncesini savundu¤undan daha sonralar›, Kilise’nin yasakkitaplar listesine dahil edilecek ve 1897’ye kadar burada kalacakt›r.

Kitap, her ne kadar Monarfli Üzerine bafll›¤›n› tafl›yorsa da gerçekte evrenselmonarfli, yani imparatorluk hakk›ndad›r. Evrensel monarfli, yani imparatorluk ko-nusunda çözüme kavuflturulmas› gereken üç sorun bulunmaktad›r. Dante’nin de-yifliyle bu sorunlar flunlard›r: “Monarfli dünyevi düzen için gerekli midir? MonarfliRoma halk›n›n meflru hakk› m›d›r? Monarflinin otoritesi do¤rudan Tanr›’dan m›yoksa Tanr›’n›n bir temsilcisinden mi gelir?” Dante, bu sorulardan ilk ikisini olum-lu bir biçimde, üçüncüsünü ise imparatorun otoritesinin do¤rudan Tanr›’dan kay-nakland›¤› yönünde yan›tlayacakt›r. Burada bizi ilgilendiren özellikle, birinci veüçüncü sorudur.

Dünyevi Düzen ‹çin MonarfliDante, toplumun do¤al oldu¤u varsay›m›ndan yola ç›kar. Ard›ndan, toplumun dü-zenini sa¤layacak bir gücün zorunlulu¤una vurgu yapar. Böylece siyasal toplum yada devlet ad›yla karfl›m›za ç›kan bu güç, do¤al bir zorunluluk olarak belirmektedir.Bunun anlam›, devletin oluflumunda Kilise’nin hiçbir rolünün bulunmamas›, daha-s› devletin Kilise’den önce olmas›d›r. Ayr›ca devlet, amac› bak›m›ndan da Kili-se’den ba¤›ms›zd›r. Dante’ye göre, insanlar›n bu yeryüzündeki temel erekleri mut-luluktur; mutluluk ise ancak bar›fl›n sa¤lanmas›yla olas›d›r; bu ise ancak devlet ta-raf›ndan gerçeklefltirilebilir. Bu amac›n tam anlam›yla gerçeklefltirilmesi için, devle-tin evrensel bir nitelik tafl›mas› ve bafl›nda da tek kiflinin bulunmas› kaç›n›lmazd›r.Örne¤in imparatorluk, tanr›sal düzenin yeryüzüne yans›mas›d›r: Nas›l gökteki herfley Tanr› taraf›ndan yönetiliyorsa insanlar›n da bir yöneticisi olmal›d›r.

Bununla birlikte, farkl› koflullar farkl› yasalara yol açt›¤›ndan, çeflitli devletlerinbulunmas› kaç›n›lmazd›r. Fakat bu durum, krall›klar ve kentler biçiminde örgütlen-mifl siyasal birimlerin ba¤›ms›z ve egemen olduklar› anlam›na gelmez. Dante’yegöre, parçalar›n bütüne ba¤›ml› olmas› gibi, bu devletler de evrensel devlete, yaniimparatorlu¤a ba¤›ml›d›rlar. Bu bak›mdan bu devletlerin yasalar› ortak yasaya uy-gun olmal› ve yöneticileri de imparatorun hükmü alt›nda bulunmal›d›rlar.

Otorite: Tanr›’dan m›, Papa’dan m›?Dante, kitab›n›n bafl›nda sordu¤u üçüncü soruyu yan›tlarken ilk olarak Kilise’ninsavundu¤u plenitudo potestatis sav›n› çürütmeye giriflir. Bunun için öncelikle bir-birinden ba¤›ms›z iki iktidar oldu¤unu savunur. Bu sav›n› kan›tlamak için Dante,insan›n “biri dünyevi yaflam›n mutlulu¤u, öteki ebedi yaflam›n mutlulu¤u olmaküzere iki ayr› ere¤i bulundu¤unu” belirtir. Bu iki ayr› erek iki ayr› iktidar› gereklik›lmaktad›r. Böylece her biri insanlar›n bir yönüyle ilgilenen iki ayr› üst yönetici yada “insanl›¤›n iki babas›” ortaya ç›km›fl olur: ‹mparator ve papa. Dünyevi baban›nya da imparatorun “yeryüzündeki insanlar›n bar›fl içinde özgürce yaflamalar›n›


gözetmek” olan görevini tam anlam›yla gerçeklefltirebilmesi için iktidar›n›n do¤ru-dan do¤ruya Tanr›’dan gelmifl olmas› gerekmektedir. Bir baflka deyiflle, imparato-ru, arac›s›z olarak seçip onaylayan Tanr›’d›r. Demek ki iktidarlar›n› Tanr›’dan alanimparator dünyevi alanda, papa ruhani alanda hüküm sürmektedirler. Bu iki ikti-dar›n kesinlikle birbirlerinin alanlar›na kar›flmamalar›n› isteyen Dante, bu yap›lma-d›¤› taktirde bar›fl›n, düzenin sa¤lanamayaca¤›n› belirtir.

Dinsel ve Dünyevi ‹ktidar›n S›n›rlar›: Ockhaml› William‹ngiltere’nin Ockham kasabas›nda do¤an William (1290-1349) genç yaflta Fransis-ken Tarikat›’na kat›lmas› nedeniyle Papal›k’a ayk›r› görüfller tafl›r. Çünkü Fransis-kenler, ‹sa ile havarilerinin ne kiflisel, ne de ortak mülkiyet edindiklerini ve yoksulyaflay›p sadece yoksullardan yana olduklar›n› ileri sürerek Kilise’nin mal-mülkedinmesini yads›rlar. William Papal›k’a ayk›r› görüflleri nedeniyle aforoz edilmifltir.

S›n›rl› Dünyevi ‹ktidarOckhaml› William’a göre devlet, insanlar taraf›ndan ve insanlar için yarat›lm›flt›r.Bu nedenle kendisini oluflturan insanlar›n haklar› ile özgürlüklerini korumaklayükümlüdür. Bu anlamda en yetkin yönetim monarflidir ancak monarfli “iyi” s›fa-t›n› koruyabilmek için bu temel yükümlülü¤ünü hiç unutmamal›d›r. Örne¤in, kralya da prens, kendi ç›kar›n› de¤il, uyruklar›n›n ortak iyili¤ini, toplumun ortak ya-rar›n› gözetmeli; do¤al hukuk ilkelerine ve feodal içerikli haklar ile özgürlükleresayg›l› olmal›d›r. Dolay›s›yla, siyasal iktidar mutlak bir nitelik tafl›mamaktad›r. Öy-leyse prens, halk›n her koflulda kendisine itaat etmekle yükümlü olmad›¤›n›n bi-lincine varmal›d›r.

Ona göre her yönetici iktidar›n› halktan almaktad›r. Halk›n devreye sokulma-s›, siyasal iktidar›n dolayl› ya da do¤rudan bir seçimle ve halk›n temsilcileri arac›-l›¤›yla monarka verilmesi demektir. Buna göre, her monark, kendi topraklar› için-de gerekti¤i gibi yönetti¤i sürece mutlak ba¤›ms›zd›r ve halk› ona itaat etmek zo-rundad›r. Fakat ortak iyilikten saparsa, hak ve özgürlükleri çi¤nerse, halk›n dire-nip onu devirme hakk› belirir. ‹mparatorun bu yeryüzünde en üst yönetici olma-s› ve iktidar›n›n halk›n seçiminin yan›nda Tanr›’dan da kaynaklanmas›, sonuçta birfley de¤ifltirmez. Çünkü imparator, ola¤an bir yönetim gösterdi¤i sürece hiç kim-seye hesap vermek zorunda de¤ilse de iktidar›n› kötüye kullan›p despotizme kay-d›¤› anda halka karfl› sorumlu hâle gelir. Bunun anlam› ise itaat etme yükümlülü-¤ünden kurtulan halk›n böyle bir imparatoru tahttan indirme hakk›na sahip olupbu hakk› kullanmas›d›r.

Sonuçta Ockhaml› William, siyasal iktidar›n kökenine halk› yerlefltirerek bir yan-da çeflitli iktidar düzeyindeki otoritelerin özerkli¤ini güvence alt›na almay›, öte yan-da bu otoritelerin afl›r›ya kaçmalar›n› önlemeyi amaçlamaktad›r. Ama bunlar›n d›fl›n-da güttü¤ü bir baflka amaç daha vard›r: Papan›n plenitudo potestatis sav›n› çürütmek.

S›n›rl› Dinsel ‹ktidarOckhaml›, papan›n otoritesinin dünyevi alan› kapsamad›¤›n› aç›kça dile getirir: Ki-lise’nin bafl›nda bulunan papan›n otoritesi ruhani alanla s›n›rl›d›r. Fakat nas›l pren-sin ya da imparatorun keyfili¤e varan mutlak bir dünyevi iktidar› yoksa papan›n dadinsel iktidar› mutlak de¤ildir. Çünkü Ockhaml›, Kilise’yi salt din adamlar›n›n de-¤il, bütün Hristiyanlar›n toplam› olarak kabul eder. Dolay›s›yla, iman konusundapapaya mutlak bir yetki vermek, “Kutsal Kitap’›n Hristiyanlara tan›d›¤› özgürlü-¤ü yok etmek, bütün Hristiyanlar› köle konumuna indirgemek anlam›na gelir.”


Böyle bir anlay›fl›n din aç›s›ndan bir küfür, bir sapk›nl›k oldu¤unu ileri sürenve papan›n iman konusunda yan›lmazl›¤›n› kabul etmeyen Ockhaml›, papay› de-netim alt›na sokmak için Kilise Genel Kurulu düflüncesini öne ç›kart›r. Ona görebu kurul, temsil mekanizmas› yoluyla Hristiyan dünyas›n›n her yöresinden gelençeflitli din adamlar›ndan ve laiklerden oluflmaktad›r. Demek ki Hristiyanlarca seçi-lip Tanr› taraf›ndan onaylanan papa, kendisinden üstün olan Genel Kurul’un ka-rarlar›na boyun e¤meli ve çeflitli tarikatlara, dinsel cemaatlere sayg› göstermelidir.

Ockhaml›, papan›n dinsel erkini s›n›rlamakla birlikte, Hristiyanlar›n ruhani bir-li¤inin papan›n kiflili¤inde temsil edildi¤ini kabul eder. Nas›l halk siyasal iktidar›prensin, kral›n ya da imparatorun ellerine b›rakm›flsa ruhani iktidar da Hristiyanlartaraf›ndan papaya teslim edilmifltir. Mutlak olmayan bu iki iktidar, birbirinden ay-r› olmalar›na karfl›n yine de çeflitli iliflkiler içindedir. Her fleyden önce, her biri ken-di alan› içinde di¤erinin üstü konumundad›r. Daha aç›kças›, herhangi bir monark,Hristiyan olmas› nedeniyle, iman konusunda, ruhani otoriteyi temsil eden papayatabidir. Papa ile di¤er din adamlar› ise dünyevi devletin içinde yer ald›klar›ndandolay›, bu dünyaya iliflkin konularda imparatora ya da ilgili monarka boyun e¤mekzorundad›rlar.

Ancak Ockhaml›, bu ola¤an durumlarda geçerli olan alt-üst iliflkisinin d›fl›nda,ola¤anüstü durumlarda bu iki otoritenin birbirinin alanlar›na müdahale etme yetki-lerinin bulundu¤unu da belirtir. Buna göre, imparator da dahil olmak üzere herhan-gi bir monark›n devlet ifllerini yürütürken günaha girmesi ya da despotizme kayma-s› durumunda, papan›n ya alt yöneticilerin (prenslerin, soylular›n) arac›l›¤›yla ya dado¤rudan do¤ruya dünyevi alana kar›flmas› söz konusu olur. Buna karfl›l›k, papan›nsapk›nl›¤a kaymas› ya da dinsel kararlar›n›n ve uygulamalar›n›n devlete zarar ver-mesi durumunda ise monark›n dinsel alana müdahale etme hakk› do¤ar.

Krall›k ‹ktidar›n›n Üstünlü¤ü: Padoval› MarsiliusDante ile Ockhaml› William, siyasal iktidar›n Kilise’den ba¤›ms›z oldu¤u konusun-da hemfikirdirler. Her iki düflünür, siyasal iktidar›n dünyevi alanda, dinsel iktida-r›n da ruhani alanda hüküm sürdü¤ünü kabul ederler. Bu ikili yaklafl›m, bir bak›-ma iki iktidar aras›ndaki düflmanl›¤›, çat›flmay› sona erdirecek bir tür “ateflkes an-laflmas›” özelli¤i tafl›r. Ama bu anlaflmaya her iki taraf›n da uymaya niyeti olmam›fl-t›r. Birisi yüzy›llarca süren u¤rafl sonunda Hristiyan dünyas› üzerinde kurdu¤u bü-yük güçten, di¤eri ise egemenlik yolundaki ilerleyiflinden vazgeçmez. ‹flte bu dö-nemde, Hristiyan dünyas› için öngörülen “çift bafl-çift ba¤›ms›zl›k” düflüncesini ka-bul etmeyen ve plenitudo potestatis’i tersine çevirip devletin eline veren bir düflü-nür ortaya ç›kar: Padoval› Marsilius.

‹talya’da Padova’n›n burjuva kökenli bir ailesinin üyesi olarak dünyaya gelenMarsilius (1275-1280) da imparator-papa çat›flmalar› içinde imparatorluk yanl›s›düflünürlerdendir. Baflyap›t› Defensor Pacis’i (Bar›fl Savunucusu) 1324’te tamamla-m›flt›r. ‹ki y›l sonra kitab›n yazar› oldu¤u ortaya ç›k›nca Papa XXII. Johannes tara-f›ndan, benzerleri gibi aforoz edilmifltir.

Toplumun Mükemmelli¤i ya da CivitasBaflyap›t›n›n ad›ndan da anlafl›ld›¤› gibi, ça¤›n›n di¤er yazarlar› gibi Marsilius’a gö-re de iç bar›fl (ya da huzur) her devletin ulaflmas› gereken en büyük iyiliktir. Fakatnas›l her fley kendi karfl›t›n› do¤uruyorsa huzurun karfl›t› olan çat›flma da bir ülkeiçinde büyük kötülüklere yol açmaktad›r. Her bak›mdan parçalanm›fl olan ‹talyaise bunun en tipik örne¤ini oluflturmaktad›r. Bir devletteki kargaflalar›n ve çat›flma-lar›n bir hastal›k gibi çeflitli nedenleri oldu¤unu söyleyen Marsilius, devrimlere ya


da iç kar›fl›kl›klara yol açan nedenleri Aristoteles’in ayr›nt›l› bir biçimde inceledi¤i-ni ama onun bilmedi¤i, daha do¤rusu bilmesinin olanaks›z oldu¤u çok önemli birnedenin daha bulundu¤unu ileri sürer. Bu neden, geçmiflte Roma ‹mparatorlu-¤u’nu y›km›fl olan ve bugün birçok devleti tehdit eden Papal›k sav›d›r.

Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›nda özel olarak Papal›k’›n, genel olarak Hristiyanl›¤›nözel bir yer tuttu¤u sav›, oldukça abart›l› hatta gerçek d›fl›d›r. Çünkü Roma ‹mparatorlu-¤u’nun y›k›ld›¤› dönemde Hristiyanl›k, yeni bir din olarak daha kendi iç çeliflkilerini tü-müyle aflabilmifl, Kilise örgütlenmesini tümüyle tamamlayabilmifl de¤ildir. Ayn› flekilde, budinin ilgili dönemde, bir imparatorlu¤u y›kabilecek güçte bir yayg›nl›k kazand›¤› bile ko-layca söylenemez. Padoval›, bu sav› ortaya atarken Papal›k’a karfl› düflmanl›¤› s›k›laflt›r-mak üzere politik amaçlar gütmektedir.

Marsilius, papan›n siyasal iktidarlar üzerinde hak iddia etmesinin insanl›k içinne denli büyük bir bela oluflturdu¤unu çok keskin bir biçimde dile getirir: “Bu Ro-mal› piskoposun kendi kendine bütün prensler, bütün krallar üzerinde egemenlikyetkisi verdi¤ini görmüyor musunuz? (...) Bütün insan soyunun rahat›, esenli¤i vemutlulu¤u için bundan daha tehlikeli ve daha zararl› bir veba düflünülebilir mi?”

Padoval›, siyasal iktidar› Kilise’den özerk k›lmak amac›yla, siyasal iktidar›n üze-rinde yükseldi¤i toplumun kökenini ve yap›s›n› araflt›rmakla ifle bafllar. Ona göre,insanlar› bir toplum içinde birleflmeye iten tek neden gereksinimlerin karfl›lanma-s›d›r. Bu nedenle de do¤al olarak topluca yaflayan insanlar, aile ve köy aflamas›n-dan geçip gereksinimlerin tam olarak karfl›land›¤› mükemmel toplum biçimi olansiyasal topluma, yani civitas’a ulafl›rlar.

Padoval›, civitas’› canl› bir organizmaya benzetir: “Civitas, yaflayan ya da can-l› olan bir do¤al varl›k gibidir. (...) Akla uygun olarak kurulan civitas ile bölümle-ri, do¤a taraf›ndan yetkince oluflturulan canl› beden ile bölümlerini and›r›r.” Bubak›mdan siyasal toplum, do¤al toplumsall›k e¤ilimi tafl›yan insanlar›n ak›llar›n›kullan›p do¤aya öykünerek gerçeklefltirdikleri yapay bir bütün olma özelli¤i degösterir. Mükemmel toplum bafll›ca alt› bölüm ya da meslek dal›ndan oluflur: Bun-lar›n ilki yönetim görevi ya da iflidir. Bu görev ayn› zamanda adaleti gerçeklefltir-me iflini de içerir ve prensin ya da kral›n kiflili¤inde kendini gösterir. ‹kinci bölüm,toplumu iç ve d›fl düflmanlara karfl› savunma iflini üstlenen askerî bölümdür. Üçün-cü s›rada ise din adamlar›n› kapsayan dinsel bölüm bulunur. Bunun ifllevi, ruhsalesenli¤in sa¤lanmas›na yard›mc› olmakt›r. Son üç s›radaki bölümler, yeterli yaflamiçin gerekli olan mallar› üreten ve bunlar›n mübadelelerini gerçeklefltiren meslekgruplar›d›r; yani köylüler, zanaatkârlar ve maliyecilerdir.

Marsilius’un civitas’› alt› bölümden oluflan bir bütün olarak alg›lamas›n›n yolaçt›¤› iki önemli sonuç vard›r. ‹lk sonuç, yönetim bölümü olarak adland›r›lan pren-sin elindeki siyasal iktidar›n tümüyle dünyevilefltirilmesidir. Aç›kças› prens, iktida-r›n› ne Tanr›’dan ne onun bir temsilcisinden ne de herhangi bir aflk›n güçten al-m›flt›r. Prensin iktidar› ya da siyasal iktidar, toplumun ba¤r›ndan onun bir gere¤i,ayr›lmaz bir parças› olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla meflrulu¤u da buradan kay-naklanmaktad›r. ‹kinci sonuç ise Kilise’nin ya da papan›n siyasal iktidar üzerindeherhangi bir hak iddia etmesinin olanaks›zl›¤›d›r. Devamla, din adamlar›n›n di¤ermeslek gruplar› gibi toplumun bölümlerinden birini oluflturmas›, dini toplumsal birkurum hâline getirmifltir. Kilise toplumun içindedir, civitas’a içkindir; bu nedenlede toplumsal-siyasal otoritenin (yani prensin) yetki alan›nda bulunmaktad›r. Mar-silius, yasalar üzerine olan yaklafl›m›yla da Kilise’yi meflruluk kayna¤› olarak tan›-mad›¤›n› ortaya koyar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Civitas ya da SiyasalToplum: Marsilius’a göre,insanlar›n kendigereksinimlerinikarfl›layarak yeterlilik içindeyaflamalar›n›n yan› s›ra, iyiyaflamalar›n› da mümkünk›lan, yeterli yaflam içingerekli olan her fleyinüretilip mübadele edildi¤i,bu bak›mdan tümüyledünyevi olan mükemmeltoplum.

Toplumu canl› bir organizmaya benzeterek gereksinimlerin sa¤lanabilmesi için farkl› iflkollar›n›n bütünlü¤ü olarak gören yaklafl›mlar›n tümünün toplumu “do¤al” bir fley olarakkabul etti¤i ileri sürülebilir mi?

Yasalar ve Krall›k ‹ktidar›n›n Meflrulu¤uMarsilius’a göre, siyasal toplumun kendisini oluflturan bölümlerden ba¤›ms›z birbütün olmas›n› sa¤layan ilke yasad›r. Yasa bu dünyada hakl›y› haks›z›, yararl›y› ya-rars›z› gösteren ve olumlu ya da olumsuz yapt›r›mlar içeren zorlay›c› güçle donan-m›fl bir buyruktur. Padoval›, döneminin çok ilerisinde bir görüflü savunarak yasa-ma erkinin halka ait oldu¤unu aç›klar: “Yasamac›, halkt›r, yani bütün yurttafllartoplulu¤udur. (...) Bütün yurttafllar toplulu¤u (...) ister yasay› do¤rudan do¤ruyakendisi yaps›n ister bir kimseye ya da birçok kifliye b›raks›n, yasamac› kendisidir.”Halk›n yasa yapma iflini bir ya da birkaç kifliye vermesi, bu kifli ya da kiflilerin ya-sama erkine sahip olmalar› anlam›na gelmez. Bu kifliler, bu ifli (hatta görevi) bellibir süre içinde ve gerçek yasamac›n›n otoritesi alt›nda yerine getirirler. Burada,modern siyasal temsil mekanizmas›n›n “ilkel” biçimiyle karfl›lafl›ld›¤› söylenebilir:Yasa yap›c›lar, yasamac›n›n, yani halk›n temsilcisidirler ve onun iradesini tam an-lam›yla yasaya yans›tmak zorundad›rlar.

Marsilius’un kuram›nda halk›n bu kadar vurgulanmas› iki ifllev üstlenmektedir:‹lk olarak yasan›n halktan kaynakland›r›l›p yaln›z bu dünyadaki insan iflleriyle s›-n›rland›r›lmas›yla Kilise’nin yasama hakk› ortadan kald›r›lmaktad›r. ‹kinci olarakprensin iktidar› hiçbir dinsel temele dayand›r›lmadan meflrulaflt›r›lmaktad›r. Çün-kü prens meflrulu¤unu halkta, halk›n yapt›¤› (ya da onun ad›na yap›lan) yasala-r›n uygulay›c›s› olmas›nda bulmaktad›r. Padoval›, yasama erkini halka vermesinekarfl›n, prensin ya da kral›n seçimle ifl bafl›na geldi¤i ve yasalara göre yönetti¤i“monarflik krall›k”›n en iyi yönetim biçimi oldu¤unu savunur. Böylece prens, hal-k›n seçimiyle eline geçirdi¤i iktidar›n kullan›m›na (potestas) sahiptir ama iktidar›nilkesinden (auctoritas) yoksundur. Dolay›s›yla, yasalar› çi¤neyen ya da iktidar›n›kötüye kullanan prens meflrulu¤unu yitirir; bu durumda da halk›n direnme hakk›gündeme gelir.

Dünyevi ‹ktidara Ba¤l› KilisePadoval›’ya göre, Kilise plenitudo potestatis’te ›srar ederek siyasal iktidar›n birli¤i-ni, dolay›s›yla da civitas’›n varl›¤›n› tehlikeye sokmaktad›r. Çünkü iki iktidara bir-den itaat edildi¤inde, hiçbirine tam olarak itaat edilemez. Bunun sonucunda insan-lara ne bar›fl verilebilir ne de yeterli bir yaflam. Öyleyse yap›lmas› gereken, bu iki-li¤i ortadan kald›rmakt›r. Bu amaçla Marsilius, ilk önce Kilise’nin daha do¤rusu pa-pan›n sahip oldu¤u ileri sürülen otoritesini çürütmeye yönelir. Bu çürütme ifllemi-ni iki koldan, hem ruhani erk hem de dünyevi erk aç›s›ndan yerine getirir.

Papan›n dinsel erki bir gaspt›r. Çünkü Marsilius’a göre, din adamlar›n›n topla-m› anlam›nda Kilise, hiyerarflik bir toplumsal örgütlenme de¤ildir. Din adamlar›n›nbirbirlerine karfl› ruhani bir üstünlükleri yoktur. Dahas› Kilise, yaln›z din adamlar›-n› de¤il fakat ‹sa’n›n ad›n› anan inananlar›n tümünü içermektedir. Ayn› iman› pay-laflan din adamlar› ile laiklerin toplam›ndan oluflan Kilise, gerçek anlamda yasala-ra, yani zorlay›c› güçle donanm›fl yasalara sahip olmad›¤›ndan, bir siyasal varl›kde¤ildir. Öyleyse, onun içinde yer alan herhangi bir kiflinin (özellikle papan›n) di-¤erleri üzerinde hiçbir dinsel iktidar› yoktur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Papan›n dinsel iktidar› gibi dünyevi iktidar› da meflru de¤ildir, bir gaspt›r. Çün-kü din adamlar›n›n (dolay›s›yla papan›n) ifllevi, ruhlar›n kurtulufluyla ilgili olarakinsanlara ö¤üt ve e¤itim vermekle s›n›rl›d›r; bu dünya ifllerini kesinlikle kapsamaz.Kutsal ifllevi bak›m›ndan Kilise dünyevi bir nitelik tafl›mamas›na karfl›n, siyasal top-lumun d›fl›nda de¤ildir. Çünkü Kilise, toplumsal bölümlerden biridir. Daha aç›kça-s›, dinsel ifllemleri yerine getirmek olan papazl›k tanr›sal bir özellik içeriyorsa dapapazl›k görevine atanma insani kökenlidir ve bu görev yeryüzünde yerine getiril-mektedir. Dolay›s›yla papazl›k, siyasal iktidar›n yetki alan› içinde bulunmaktad›r.

Böylece Marsilius, Kilise ile devleti birbirinden ay›rmak yerine bunlar› kaynaflt›r-maya gider. Daha aç›kças›, bu yeryüzünde ruhani bir toplum ve iktidar yoktur; tektoplum civitas’t›r, tek iktidar ise ona içkin olan iktidard›r ki bunlar da tümüyle dün-yevidir. Bu saptaman›n sonucu, din iflleri ile Kilise’nin devletin boyunduru¤u alt›nasokulmas›d›r. Devletin her bak›mdan Kilise’yi denetleyip düzenleme hakk› vard›r.Böylece Padoval› Marsilius, papay› dünyevi iktidar›n hükmü alt›na yerlefltirmifltir.

Marsilius’un kuram›nda döneminin koflullar›n› aflan çok radikal düflünceler var-d›r. Teorik de olsa siyasal yöneticinin iktidar›n› halktan kaynakland›r›p onu halkakarfl› sorumlu hâle getirmesi, dönemin prenslerinin ya da krallar›n›n hiç de hoflla-nacaklar› düflünceler de¤ildir. Kilise’yi devletin boyunduru¤u alt›na sokan ö¤retisiise o s›ralarda var olan güçler dengesini yans›tmaktan uzakt›r. Çünkü ne Kilise buö¤retiyi sineye çekecek kadar güçsüz ne de siyasal iktidar bunu uygulayacak ka-dar güçlüdür. Ancak, egemenlik yolunda yürüyen prensler ile krallar›n güçlerininartmas›yla Marsilius’un kuram›n›n geçerlili¤i gündeme gelecek, hatta bu kuram›nmant›ksal sonucu olmas›na karfl›n Marsilius’un dile getirmedi¤i ulusal kiliseler an-lay›fl›n›n hayata geçirildi¤ine tan›k olunacakt›r.

Papal›k ve krallar aras›ndaki bu mücadeleler içinde biçimlenen laiklik hakk›nda bir tar-t›flma ve daha ayr›nt›l› bilgiler için Cemal Bâli Akal’a baflvurabilirsiniz. (‹ktidar›n Üç Yü-zü, Ankara: Dost Yay›nlar›, 1999; özellikle “Yasa ve K›l›ç” bafll›kl› bölümü.)

YEN‹ AVRUPA’YA DO⁄RU: RÖNESANS VE REFORMXIV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan XVI. yüzy›l›n sonuna de¤in Bat› Avrupa büyük birde¤iflim süreci geçirir. Özellikle Kilise’nin tekelinde tutmaya çal›flt›¤› dinin yavaflçaPapal›k’›n kontrolü d›fl›nda kendine yeni kanallar bulmas›, farkl› dinsel anlay›flla-r›n geliflmesiyle dinde bir yenileflme ve nihayet Katolik Kilisesi’nin d›fl›nda yeni“ulusal kiliseler” ortaya ç›kar. Ayn› zamanda Kilise kontrolündeki toplumsal ya-flam, Kilise zay›flad›kça tüm boyutlar›yla yenilenir. Bir bütün olarak toplumsal ha-yat›n, özel olarak kültürel dünyan›n yenilenmesi ve bu yenilenme do¤rultusundaAntik Yunan ve Roma dünyas›n›n de¤erlerinin yeniden anlaml› hâle gelmesi Rö-nesans kapsam›nda de¤erlendirilir. Rönesans hareketinin ruhunu insan merkezci-li¤i oluflturur. Tanr› ve onun temsilcisi olarak Kilise’ye dayal› hiyerarflik evren vedünya tasar›m› y›k›lmaya, yerini insana ve insan akl›na b›rakmaya bafllar.

Merkezinde Kilise’nin bulundu¤u hiyerarflik evren ve dünya tasar›m›n›n y›k›lmas› ve insanmerkezcili¤in bafllamas›, Tanr› merkezli anlay›fl›n tümüyle kovulmas› anlam›na gelme-mektedir. Buna göre, Kilise’nin evren görüflünün merkezinde Kilise’nin bulunmas›n›n ne-deni, Tanr›’n›n evreni ve dünyay› insana göre, insan için yaratt›¤› anlay›fl›d›r. Yani evren vedünyan›n kendinde, ba¤›ms›z bir anlam› ve ifllevi yoktur. Her fley insan için oldu¤u ve in-sanla Tanr›’n›n iliflkisini de Kilise kurdu¤u için merkeze Kilise yerleflmektedir. Oysa Rö-nesansla birlikte evren ve dünyan›n insandan ba¤›ms›z bir anlam›, insan›n da bunun bir


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



parças› oldu¤u anlay›fl› ortaya ç›km›fl, insan bu kendisinden ba¤›ms›z anlam› kavrayabilenbir varl›k olarak kabul edilmifltir. Yani, yine insan› yaratan, t›pk› evreni ve dünyay› oldu¤ugibi Tanr›’d›r, yine Tanr› en üsttedir ama insan art›k bunu Kilise’nin arac›l›¤› olmaks›z›nakl›yla kavrayabilen bir varl›k olarak merkeze yerleflmektedir.

XIV. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Rönesans, XV. yüzy›l›n ikinci yar›s›n-dan itibaren dinde yenilenme olarak Reformla iç içe geçerek genel olarak Avru-pa’ya, özel olarak dine ve siyasete yepyeni bir görünüm kazand›r›r. Bu sürecin so-nunda Kilise ve krallar aras›ndaki mücadeleden kesin olarak galip ayr›lan krallarya da devlet olacak ve din devletin kontrolü alt›na girecektir.

Bu iki hareket birlikte düflünülmelidir. fiöyle ki her ikisinin de ekonomik vetoplumsal arka plan› ayn›d›r. Bunlar›n bafl›nda da ticaretin ve kentlerin yeni birbiçimde canlanmas› ve anlam dünyas›n›n buna ba¤l› olarak de¤iflmesi ile yeni s›-n›flar›n a¤›rl›¤›n› hissettirmesi gelmektedir. Ayr›ca, her ikisinin tecrübe edildi¤i Al-man ve ‹talyan kentleri benzer siyasal mücadelelere tan›k olmufltur. Ayn› flekilde,düflünsel bak›mdan da her iki hareket aras›nda köken birli¤i vard›r. Bu bak›mdanReform ve Rönesans iki kardefl say›labilir. Bu kardefllerden biri olan Reform, XVI.yüzy›lda, Avrupa Katolik dünyas›n›n parçalanmas›yla Hristiyanl›¤›n üçüncü bü-yük ana ak›m› olan Protestanl›¤›n (di¤er ana ak›m Ortodoksluktur) do¤ufluyla so-nuçlanan dinsel de¤iflimi ve bu de¤iflimi mümkün k›lan dinsel, toplumsal hareket-leri ifade eder. Rönesans ise yine kökleri daha geriye gitmekle birlikte, etkileriniözellikle XV. ve XVI. yüzy›llarda gösteren, Eski Yunan ve Roma kültürünün yeni-den canland›r›lmas› ve hümanist dünya görüflüyle karakterize olan kültürel hare-keti içermektedir.

Kilise’nin KriziSiyasal iktidarlarla çat›flma içine giren Papal›k, gerek halklar üzerinde sistemli birbiçimde uygulad›¤› sömürü politikas›, gerek vazgeçemedi¤i lüks tutkusu nedeniy-le, Avrupa’n›n çeflitli yörelerinde genifl kitlelerin tepkisini çekmeye bafllam›flt›. Ay-r›ca Kilise’nin zaman zaman baz› krallar›n ya da imparatorlar›n müdahalesine aç›khâle gelmesi ve kendi içinde çat›flmalar yaflamas›, papal›k makam›na gelenekselolarak gösterilen sayg›n›n iyice azalmas›na neden olmaktayd›. 1309-1377 y›llar›aras›nda papalar›n Roma’y› terk edip Avignon’da ikamet etmeleri, bu dönemdekiyedi papan›n hepsinin Frans›z kökenli olmas›, Kilise’nin Fransa Krall›¤›’n›n etkisialt›na girmesine ve di¤er kral ve prenslerden büyük tepki görmesine yol açt›. Pa-pal›k’›n Roma’ya geri dönmesinden bir y›l sonra da bu kez tarihte “Büyük Ayr›m”ya da “Büyük Bölünme” ad›yla bilinen büyük kriz patlak verdi. 1378’den 1417’yekadar süren bu dönem boyunca, farkl› devletlerin deste¤iyle hüküm süren iki, hat-ta bazen üç rakip papan›n varl›¤›na tan›k olundu. Avrupa’n›n iki ucundan Kilise’yia¤›r bir dille elefltiren ve onun yeniden düzenlenmesi gerekti¤ini savunan düflün-celerin yükselmesini engellemek için art›k çok geçti.

‹ngiltere’de John Wycliffe (1320-1384) ile Bohemya’da Jan Hus (1373-1415), or-taya att›klar› düflüncelerle Avrupa’y› geri dönülemez bir süreç içine sokmufllard›.Her iki düflünürün reform tasar›lar›nda kendi ülkelerine özgü “ulusal” ç›karlar›ngözetilmesi önemli bir yer tutuyordu fakat ayn› zamanda birçok konuda tam birgörüfl birli¤i içindeydiler. Wycliffe ile Hus, bir yanda papan›n Kilise içindeki mut-lak egemenli¤ine karfl› ç›k›yorlar, öte yanda Kilise’nin servet edinmesini elefltiripKilise mallar›ndan vergi al›nmas›n›, Kilise’ye ödenen vergilerin k›s›tlanmas›n› ya dakald›r›lmas›n› ve endüljans sat›fllar›n›n yasaklanmas›n› savunuyorlard›.


Rönesans ve Reform:“Reform” ve Rönesans”sözcükleri yal›n olarak“yenidenli¤i”, bu anlamdabir “yenilenmeyi” içerir.Rönesans sözcü¤ü Latince“yeniden do¤mak”anlam›ndaki renascisözcü¤ünden gelmektedir.Ancak Türkçeye Frans›zcaüzerinden -Renaissance-geldi¤i için, Frans›zcaokunufluyla yerleflmifltir.Reform, din alan›ndayeniden biçimlenmeyi,Rönesans ise, özelliklekültürel bir varl›k olarakinsan›n yeniden do¤uflunuifade etmektedir.

Kutsal Kitap’›n ilk ‹ngilizce çevirisini yapan Wycliffe, Papal›k kurumunun Kut-sal Kitap’ta hiçbir dayana¤› olmad›¤›n› ileri sürerek papay› Deccal ile özdefllefltir-di. Bu yaklafl›m, afla¤› s›n›flar aras›nda ilkel Hristiyanl›¤›n kardefllik, eflitlik gibiidealleriyle de yo¤rularak toplumsal bir boyut ald›. 1381’deki ‹ngiliz Köylü Ayak-lanmas› bunun sonucuydu. Wycliffe’den farkl› olarak Papal›k kurumunu tümüyleyads›mamas›na karfl›n yine de sapk›nl›kla suçlan›p yak›lan Hus’un düflünceleri debenzer sonuçlar do¤urdu. Hus’un ard›llar›, özellikle Bohemyal› köylüler aras›nda,bir tür komünistçe yaflam› savunan çeflitli tarikatlar oluflturdular.

Papal›k iktidar›n› zay›flatma hatta yok etme amac› güden bu dinsel reformcu-lar, kaç›n›lmaz olarak dünyevi iktidar›n güçlenmesine katk›da bulundular. ÇünküKilise hiyerarflisinden kurtulmak, siyasal iktidara daha ba¤›ml› olmak demekti. Re-form yapabilmek için krall›¤›n zorlay›c› gücüne gereksinim vard›; dolay›s›yla bugüç daha da art›r›lmal› ve daha sa¤lam temeller üzerine oturtulmal›yd›. Bunun bi-lincinde olan Wycliffe, kral›n kutsal hakk› ö¤retisini savunmakta gecikmedi. Onagöre, “kral Tanr›’n›n temsilcisidir ve krala karfl› ç›kmak do¤ru de¤ildir.”

Ulusal Kiliselerin BelirifliBu düflünceler ulusal kiliselerin habercisiydi. Güç peflinde koflan krallar için, ev-rensel bir Kilise’ye ba¤›ml› olmaktansa Kilise’yi kendi s›n›rlar› içinde örgütleyip de-netimleri alt›na almak çok daha uygundu. Ama bunun ön koflulu, ulusal gücün tekmerkezde (yani kralda) toplanmas›yd›. Ancak krallar›n mutlak birer monark hâli-ne gelebilmeleri için afl›lmas› gereken daha çok engel vard›. Örne¤in, ‹ngiltere’de-ki anayasal gelenek, kral›n karfl›s›na görenekleri, yasalar› ve katmanlar› temsileden parlamentoyu dikmeyi sürdürüyordu. Fransa’da ise kral, feodal yap›ya özgügüçlerle ve zaman zaman da États Généraux’yla s›n›rl› bir konumda bulunuyordu.Üstelik her iki krall›k aralar›nda sürüp giden Yüz Y›l Savafllar› (1337-1453) nede-niyle epey y›pranm›flt›. Ama yine de bir devlet bürokrasisinin, ulusal bir vergi sis-teminin ve sürekli bir ordunun oluflturulmas› çabalar› do¤rultusunda, egemen kra-la do¤ru giden yolun tafllar› döflenmekteydi. Bu konuda en büyük at›l›m Fransa’dagerçeklefltirildi. Kendi çevresinde ulusal kenetlenmeyi sa¤layan ve böylece iktida-r›n› güçlendiren VII. Charles, Fransa Krall›¤›’n› Gallikanizm diye bilinecek dinselve siyasal ö¤retiyle donatmaya yöneldi.

Fransa, Gallikanizm sayesinde Roma Kilisesi’nden tümüyle kopmadan kendi“reform”unu gerçeklefltirip bir bak›ma ulusal Katolik Kilisesi’ni kurmufl oldu. Oysadi¤er ülkelerdeki ulusal hareketler dinsel ve siyasal parçalanmalara yol açacaklar-d›r: XVI. yüzy›l›n bafllar›nda, ‹ngiltere Kral› VIII. Henry’nin Papal›k ile çat›flmas›Anglikan Kilisesi’ni Roma Kilisesi’nden ay›racak; Luther ile Calvin’in bafl›n› çek-ti¤i Reform Hareketi ise Avrupa’y› bafltan afla¤› Katolikler-Protestanlar fleklinde birbölünmüfllük içine sokacakt›r.

Yenilenmenin ‹ki YüzüReform, ilkin Roma Kilisesi’nden ve onun tan›mlad›¤› biçimiyle dindarl›ktan ar›n-ma olarak bir “öze dönüfl, saf Hristiyanl›¤a yönelme” olarak yeni bir dindarl›¤›n in-flas›yd›. ‹kinci olarak ise art›k kendi ekseni üzerinde birlefltirici olamayan Roma Ki-lisesi’ne karfl› yeni ama yine bütünlefltirici, evrensel bir eksenin infla aray›fl›yd›. Ye-ni insana ba¤l› olarak geliflen evrensellik aray›fl› Rönesans’ta, Rönesans›n hüma-nizm alg›s›nda tezahür edecektir. Bu bak›mdan Rönesans ve Reform Orta Ça¤ dün-yas›n›n temsil etti¤i dinsel evrenselli¤in, dinsel insan›n kesin bir biçimde çözülü-flüyse de evrensellik aray›fl›ndan ve dindarl›ktan tümüyle kopufl anlam›na gelme-


Gallikanizm: Fransa’da,Papal›k’›n dinsel alandayetkilerini s›n›rland›ran,dünyevi iktidar›n› kabuletmeyen, kral›n ve ona ba¤l›yöneticilerin Papal›kbuyruklar›na uymayükümlülü¤ünü ortadankald›ran, Kilise’nin devletifllerine kar›flamayaca¤›n›ama kral›n gerekti¤i zamanKilise’ye müdahaleedebilece¤ini savunan,Fransa’ya özgü dinsel vesiyasal ö¤retilerin tümüneverilen ad.

Anglikan Kilisesi:‹ngiltere’de krall›k ilePapal›k aras›ndakimücadeleler sürecindeortaya ç›kan, bafllang›çtaKatolik dinine ba¤l› olmaklabirlikte, Roma Kilisesi’nireddederek Canterburybaflpiskoposlu¤u çevresindeörgütlenen ulusal kiliselerbirli¤inin ad›d›r. XVI.yüzy›lda flekillenen Book ofCommon Prayer (Toplu DuaKitab›)’n›n belirledi¤i inançve ibadet kurallar›geçerlidir. Genel olarakKatoliklik ile Protestanl›karas›nda, bir tür reformgeçirmifl Katoliklik olarakorta yolcu bir din anlay›fl›nasahiptir. Bu nedenle de yeryer Katolikli¤e, yerProtestanl›¤a yaklaflabilen,çok çeflitli türden esnekinançlara ama herhâlûkârda ulusal bir niteli¤esahiptir.

mektedir. Ama bu aray›fl her ikisi aç›s›ndan da hiç umulmad›k sonuçlara yol aça-cak ve Avrupa, yaln›zca bir noktada “evrensel bir dinin, evrensel bir insan›n, ev-rensel bir Avrupa’n›n” olamayaca¤› konusunda uzlaflacak, Rönesans ve Reform,bafllang›çtaki ç›k›fl noktalar›n›n aksine siyasal ve kültürel bir parçalanmaya ya daço¤ulculu¤a giden yolu açacakt›r. Bu anlamda Rönesans ve Reform ulusal oluflum-lar için gerekli toplumsal ve siyasal koflullar› sa¤lam›flt›r. Yani yeni bütünlükler ola-rak ulusall›¤›n do¤uflunu kolaylaflt›rm›fl ve h›zland›rm›flt›r. Ama ayn› zamanda bü-tün yerelliklerin de canlanmas›na, gerek yeni bütünlükler olarak ulusall›klar aras›n-daki s›n›rlar›n belirginlefltirilerek derinlefltirilmesine ve gerekse ayn› anda ilgili ulu-sal bütünlükler içinde dinsel çeflitlenmeye, zenginleflmeye vesile olmufllard›r. Buzenginleflme matbaan›n gelifltirilmesiyle yayg›nlaflma olana¤›na da kavuflmufltur.

Matbaa teknolojisiyle giderek yay›lan bu ateflin ortas›nda ise Kilise kalm›flt›r.Rönesans›n en tipik temsilcilerinden biri olan Machiavelli “dinsizli¤imizi RomaKilisesi’ne borçlu oldu¤umuzu” yaz›yor, bununla yetinmeyen bir di¤er Rönesansdüflünürü Erasmus ise Kilise’yi aç›kça küçük düflürüyordu: “En yüksek dindarl›¤›nen kaba cahillikten ibaret oldu¤una inanan bu adamlar, (...) kiliselerinde ahmakbir tav›rla anlatt›klar› mezmurlar› an›rd›klar› zaman, Allah’›n, meleklerin vecennetteki bütün ermifllerin onlar› dinlemekle büyük bir haz duyduklar›ndan pekemindirler.” Rönesans›n önemli isimleri Roma Kilisesi’ne karfl› yaln›z de¤illerdi.Do¤rudan Katolik dünyadan gelen Martin Luther’in sesi de benzer fleyler söyle-mektedir: “Roma Kilisesi yeryüzünün gelmifl geçmifl ve gelecek en büyük h›rs›z›d›r.Biz zavall› Cermenler aldat›ld›k. Efendi olmak için do¤duk; tiranlar›n boyundu-ru¤u alt›na al›nd›k.”

Roma Kilisesi bu sald›r› dalgas› karfl›s›nda kontrolü kaybetmeye bafllay›nca,karfl› bir hareket örgütlemeye bafllam›flt›r. Bir anlamda Kilise, reformcu dinsel an-lay›fllar› kontrol etmek için, kendi içinde bir reform bafllatmak zorunda kalm›flt›r.Kilise’nin bafllatt›¤› bu harekete de karfl›-reform denilmektedir.

Rönesans›n yaratt›¤› yeni insan› anlamak bak›m›ndan iyi bir örnek için Rabelais’ye baflvu-rabilirsiniz. (Gargantua, çev: S. Eyubo¤lu, V. Günyol, A. Erhat, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Banka-s› Yay›nlar›, 2000). Ayn› ba¤lamda bu insan›n din dâhil, dünyaya yaklafl›m›n› görmek içinErasmus iyi bir kaynakt›r. (Delili¤e Övgü, çev: N. H›z›r, ‹stanbul: B/F/S Yay›nlar›, 1987).Ek olarak bu konuda Montaigne’e de baflvurulabilir. (Denemeler, çev: S. Eyubo¤lu, ‹stan-bul: Cem Yay›nlar›, 1980).

Reform ve Rönesans›n merkezi daha çok kentlerdir. XVI. yüzy›lda Avrupa’n›nçeflitli kentleri, bugünkü kentlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, elbette gerek niceliksel, ge-rek niteliksel olarak küçük yerleflim birimleri olmaktan öteye gitmiyordu. Örne¤in,belki de o yüzy›lda Avrupa’n›n en büyük kenti say›labilecek Napoli’nin yüzy›l ba-fl›ndaki nüfusu 200 bin civar›ndayd›; hele Martin Luther’in Reform hareketinin k›-v›lc›m›n› çakt›¤› Wittenberg, ad› bile an›lmaya de¤meyecek ölçüde küçük, 2500nüfuslu bir köy görünümündeydi. Burada önemli olan kentlerin niceliksel büyük-lüklerinden çok, bu mekânlar›n yeni iliflkilerin, yeni s›n›flar›n, yeni talep ve bek-lentilerin, yeni siyasal mücadelelerin, yeni enerjilerin bütün sinir uçlar›n›n birleflti-¤i ve yeniden da¤›ld›¤› merkezler hâline gelmifl olmas›yd›.

Feodalite döneminde, varl›klar›n› sürdürseler de bu anlamda giderek “solgunla-flan” Avrupa kentleri, özellikle XII. yüzy›ldan itibaren para ekonomisinin merkezle-ri hâline gelmeye bafllam›fllard›. Rönesans›n befli¤i olan ‹talyan kentleriyle Re-formun en önemli mekânlar› olan Alman kentlerinin çok önemli bir benzerlikleri


Karfl›-reform: Reformcuhareketi durdurmak içinKatolik Kilisesi’nin, özellikleAziz ‹gnatius Loyola (1491-1556) eliyle örgütledi¤iCizvit (Jesuit) tarikat›nezdinde geçirdi¤i de¤iflimsüreci. Cizvitler papayaba¤l›l›ktan asla tavizvermeden, rahat hareketedebilmek ve koflullarauyum sa¤layabilmek içinbirörnek giysi ve korolu ayingibi Katolik uygulamalar›esnettiler. Cizvitlerin enönemli özelli¤i tarikatliderine ve papaya kesin birteslimiyeti öngörenörgütlenmeleri ile e¤itimeverdikleri önemdir. Cizvitler,Katolikli¤i yayg›nlaflt›rmakiçin toplumun hem en alttayer alan fahifleler, gençler,hastalar, mahkumlar gibikesimlerine, hem de en üsttabakadaki soylulara ayn›anda yöneldiler. Bunun içinde Reformcular›n kulland›¤›araçlar› kullanmaktançekinmediler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



vard›: ‹talya ve Almanya’n›n siyasal, toplumsal örgütleniflinde kentsel prensliklerhâlâ baflat bir rol oynuyordu. Bu anlamda Almanya ve ‹talya, kent ölçe¤i temelin-de bölünmüfl siyasal birimler durumundayd›lar. Bu kentler, ayn› zamanda gençburjuvazinin siyaset arenas›yd›. Ticaretten gelen paran›n farkl› alanlarda kendiniço¤altmak üzere yat›r›ma dönüflmesi, bu sayede zenginleflen burjuvazinin giderekkent yönetimlerini bir oligarfliye dönüfltürmesi, ister istemez kentleri burjuvazi iledi¤er toplumsal s›n›flar aras›ndaki çat›flman›n bafll›ca düzlemi hâline getirmiflti.Ama unutulmamal›d›r ki giderek zenginleflen bu yeni s›n›f ve genel olarak kentliorta s›n›f Rönesans›n ve Reformun arkas›ndaki temel destekleyici güçlerden biriolacakt›r. Bir di¤er güç ise, Reform hareketini bambaflka bir düzlemde siyasallaflt›-ran köylülerdir.

Paran›n yeni merkezî olarak kentlerin belirmesi ve bu mekanlarda paran›n kon-trolünün bankerler ve tefecilerde yo¤unlaflmas›, ister istemez prenslerle, impara-torlarla kentsel tabakalar› da karfl› karfl›ya getirecektir. Geliflen teknolojiyle birliktesavafl ifli büyük ve yeni bir örgütlenmeyi gerektiren, (“k›fl›n sarayl›, yaz›n asker”)flövalyelik kurumuyla yürütülemez hâle gelmiflti ve bu da art›k profesyonel bir or-du gereksinimini iflaret ediyordu ki Türkler, ‹stanbul’u ele geçirerek bunun mü-kemmel bir örne¤ini vermifllerdi. Yeni ordu gereksinimi yeni kaynak gereksinimiy-di. Kaynak yeri kentler oldu¤u için, siyasal iktidar sahipleri kent yönetimlerini ken-dilerine ba¤lamak aray›fl›na girecekti. Ama ayn› anda, gerekli kayna¤› sa¤lamakiçin art›k can çekiflen feodal yükümlülükler siyasal irade taraf›ndan canland›r›lma-ya ve bu yükümlülükler yoluyla köylülerin yeniden vergilendirilmesine de baflvu-rulacakt› ki bu da köylü ayaklanmalar›n›n tetikleyicisi olur zaten.

Reformun Öncüleri: Luther, Münzer, CalvinReform hareketi dinde yenileflme ve zenginleflmeye paralel olarak üç ayr› dinselve buna ba¤l› olarak üç ayr› toplumsal ve siyasal anlay›fl›n tafl›y›c›s› olan, üç ayr›isimle temsil edilebilir. Bu isimler, Reform ateflini yakan ve kesin bir biçimde dün-yevi iktidar›n yan›nda saf tutan Martin Luther, dinsel yenilenmeyi ezilenler lehinetoplumsal ve siyasal bir yenilenmeye dönüfltürmeye çal›flan Thomas Münzer vegüçlenen yeni s›n›flar›n ç›karlar›yla çeliflmeyen yeni bir dindarl›¤›n peflinde koflanJean Calvin’dir.

Luther, Kilise, Din ve SiyasetMartin Luther (1483-1546) 31 Ekim 1517’de Wittenberg Saray Kilisesi’nin kap›s›naast›¤› ünlü Doksan Befl Tez’le Katolik dünyay› parçalayarak yeni bir dinin öncü-lü¤ünü yapaca¤›n›n muhtemelen fark›nda de¤ildi. Luther’in yaklafl›m›nda özgünolan yan, öncelikle dinsel ifllevi ve anlam›yla Katolik Kilisesi’ni devre d›fl› b›rakma-s›yd›. ‹nsanlar istedikleri gibi davrans›n, istedikleri gibi iman etsin, nihayetinde ki-min kurtulufla erip ermeyece¤i yaln›zca Tanr›’n›n bilece¤i bir fleydi. Bu durumdainsana düflen fley kutsal söze, ‹ncil’e iman etmekten baflka bir fley de¤ildi: Kutsalsöze iman etmek ve teslim olmak. Kilise bu bak›mdan hem kurtulufl için gereksizhem de bir engeldi. Ayr›ca insan iradesi de kurtuluflun önündeki engellerden bi-riydi. ‹nsan kendi iradi seçiflleriyle kurtulufla erece¤ini sanmakla büyük bir yan›lg›içindeydi. Böylece Luther’in inanan Hristiyan’›n önüne koydu¤u biricik seçenek,Kutsal Kitap yoluyla kendini d›fla vuran Tanr›’ya iman ve her alanda tezahür edengizli tanr›sal irade bilinemedi¤inden ötürü de Tanr›’dan korkmakt›r.

Luther’in Wittenberg’de kilise kap›s›ndan ilan etti¤i tezlerin öncelikli hedefindeendüljans belgesi vard›. Luther bu belgelerin da¤›t›m›n›n dinin bir gereklili¤i


Doksan Befl Tez: DoksanBefl Tez, esasta imankonular›n› öne ç›karanmaddelere sahiptir. Bumaddeler, Roma Kilisesi’ninimanla ilgili konulardayetkisini yumuflak birbiçimde tart›flmagündemine getirmeklebirlikte, do¤rudan bir karfl›ç›k›fl içermiyordu. Ancak butezlerin matbaa teknolojisisayesinde h›zla yay›lmas›,Katolik Kilisesi’ne yöneltilenbu yumuflak itirazlar›radikallefltirdi ve yerel birtart›flma olmaktan ç›kard›.

olup olmad›¤›n› sorguluyordu. Luther, ayr›ca Doksan Befl Tez’inde özetle Papan›nbütün cezalar› kald›rma yetkisinin olmad›¤›n› ileri sürüyordu. Öyleyse sonuç ola-rak insanlar›n ço¤unlu¤u endüljans belgesi arac›l›¤›yla aldat›lmaktayd›.

Luther’in Katolik Kilisesi’ne karfl› ileri sürdü¤ü görüfller k›sa zamanda, kilisele-rin denetimini ele geçirmeye çal›flan Alman prenslerinin elinde önemli bir silahadönüfltü. Prenslere ba¤l› ekipler Roma’ya ba¤l› kiliselerde sözüm ona ‹ncil’in me-saj›n› yayma ad›na, ziyaret örtüsü alt›nda denetimler yapmaya bafllad›lar ve bu ki-liseleri ele geçirdiler. Nihayet 1529 y›l›nda bir araya gelen prensler, Katolik ço¤un-lu¤u protesto eden (Protestanl›k sözü buradan gelmektedir) bir bildiri (protestati-on) yay›nlad›lar: “Tanr›’n›n onuru ile kurtuluflu ve ruhlar›m›z›n ebedi yaflam›n› il-gilendiren konularda, herkes kendi bafl›na ve kendi ad›na hesap vermelidir” diyenprensler bundan böyle, Luther’in görüfllerine uygun olarak yaln›zca ‹ncil’i esas ala-caklar›n› ve Katolik Kilisesi’ni tan›mayacaklar›n› aç›k bir dille ifade ettiler.

Luther’in kiliseye iliflkin görüflleri Alman prenslerinin ç›karlar›n› yans›t›yordu.Buna göre, iki ayr› kilise vard›: Gerçek Kilise, yani inananlar›n oluflturdu¤u kurum-sallaflmam›fl bir bütünlük, inananlar toplulu¤u ve bu bütünlü¤ü ifade eden Kurum-sal Kilise. Kurumsal Kilise’nin H›ristiyanlar›n yaflam›n› bu dünyada düzenleyen güçve yetkilere sahip olmamas› gereklidir. Aksi takdirde yaln›zca kiflisel imana ba¤l›kurtulufl tezi zedelenecektir. “Bizler” der Luther, “hepimiz vaftiz yoluyla kutsan-m›fl olarak rahibiz de.” O hâlde kurum olarak Kilise, bu dünyaya ait hiçbir düzen-leme yetkisine sahip de¤ildir. Ancak elbette bir Hristiyan’›n ait oldu¤u dünya yal-n›zca ruhani alanla s›n›rl› olmad›¤›na göre, dindar›n dünyevi alanda tabi oldu¤u birdünyevi iktidar vard›r kuflkusuz ve bu iktidar da yine kuflkusuz Tanr› kaynakl›d›rama Tanr› kaynakl› olmakla birlikte, ruhani alandan tümüyle farkl› bir alanda ifller.Luther’e göre, zor kullanma gücüne sahip tüm iktidarlar, tan›m› gere¤i dünyevidir.O hâlde, Papal›k ya da herhangi bir ruhbanl›¤›n dünyevi iktidar üzerinde hak ta-lebinde bulunmas›, yetki gasp›ndan baflka bir anlam tafl›mamaktad›r. Bir ad›m da-ha at›ld›¤›nda flu sonuç ortaya ç›kar: Dünyevi iktidar›n bafl› Kilise’yi kendi zor kul-lanma hak ve yetkisinin alan› içinde tutar ve gerekirse Kilise’ye karfl› zor kullan›r.Kilise’ye karfl› bile zor kullanabilme hakk›yla donat›lan dünyevi iktidara, Luther’egöre mutlak olarak itaat edilmelidir. Luther’in yaklafl›m›, bu bak›mdan mevcut si-yasal düzeni, Kilise ve din olmaks›z›n da meflrulaflt›ran ve onaylayan, yönetilenle-re apaç›k bir teslimiyet ça¤r›s› ç›karan bir yaklafl›md›r.

Görüflleri nedeniyle Luther 1521’de hem papa taraf›ndan aforoza u¤rad›, hemde ‹mparator V. Karl (fiarlken) taraf›ndan yasad›fl› ilan edildi. Bunun üzerine rahipgiysilerini ç›karan Luther, Saksonya elektörü Friedrich taraf›ndan kaç›r›larak sak-land› ve uzun y›llar yar› tutsak bir yaflam sürmek zorunda kald›. Ama bir baflka ge-liflme Luther’in görüfllerinin daha da radikalleflerek yayg›nlaflmas›n›n önünü açt›:1524 dolaylar›nda uç vermeye bafllayan Köylü Ayaklanmalar›.

Münzer ve Köylü Ayaklanmalar›Luther’in Roma Kilisesi’nden özgürleflmeyi vaaz eden Hristiyanlar›n özgürlü¤ü sa-v›n› Alman köylüleri “sömürüden özgürleflmek” olarak okumak ve anlamland›r-makta gecikmediler. Köylü Ayaklanmalar› 1525’te bütün Almanya’ya yay›lm›flt›.“Köylü Ayaklanmalar›” ifadesi her ne kadar sanki örgütlü, ortak talepler çevresin-de bir araya gelmifl, belirli bir önderlik merkezî ve kadrosu taraf›ndan yönetiliyor-mufl gibi bir izlenim uyand›rsa da tersine bu ayaklanmalar genellikle birbiriyle efl-güdümlenmemifl, iyi örgütlenmemifl, bölgesel, hatta kentsel ölçekte bafllay›p sö-nen, birbirinden farkl› taleplere yönelik bir dizi ayaklanmadan ibarettir. Ayaklan-


Endüljans Belgesi: Katolikanlay›fla göre, rahiplertaraf›ndan, herhangi birkarfl›l›k beklemeksizin,inananlara verilen veilgilinin günahlar›n›naffedildi¤ini gösteren belge.Belge, ilkesel olarak ücretsizolsa da belge verilenkiflilerin bunun karfl›l›¤›ndakiliseye ba¤›fltabulunmas›na bir engelolmad›¤›ndan, giderekKilise’nin belge ticaretinebafllad›¤› elefltirisi gündemegelmifltir.

ma kentsel gruplar› bar›nd›rsa da as›l büyük gücü köylüler oluflturuyordu. Buayaklanmalarda birden fazla e¤ilim kendini gösteriyordu. Bir yandan topraks›zköylüler toprak talep ederken öte yandan köylülerin bir k›sm› eksiksiz bir Hristi-yan komünizminin peflinde kofluyordu. Ancak talepler nas›l çeflitlenirse çeflitlen-sin, dile getirilme biçimi dinseldi ve Katolik din anlay›fl›n›n yerine, Kutsal Kitap’›esas alan bir dinselli¤i geçiriyordu.

Bu dinsel dil, ilk elde dinsel talepler biçiminde kendini göstermektedir. Bunagöre, köylülerin ilk iste¤i, köylü topluluklar›n kendi papaz›n› kendi seçme hakk›nasahip olmas› ve gerekti¤inde ilgili papaz›n görevine son verebilme yetkisidir. Ayn›flekilde, tümüyle toplumsal bir talep olan toprak köleli¤ine iliflkin itiraz da dinsel birbiçimde ifade edilmektedir: “Bugüne kadar bize ac›nacak toprak köleleri gözüylebak›ld›, oysa ‹sa, büyük toprak sahipleri için oldu¤u kadar çobanlar için de yanibütün insanlar için o k›ymetli kan›n› dökerek bizi kurtard› ve affettirdi. Kutsal Ki-tap’a göre bizler özgür do¤mufl bulunuyoruz; öyleyse özgür insanlar olal›m.”

Köylü savafllar›n›n farkl› bir de¤erlendirmesi için en önemli kaynaklardan biri olarak F.Engels’e baflvurulabilir. (Köylüler Savafl›, çev: K. Somer, Ankara: Sol Yay›nlar›, 1999.)

Köylüler özetle kilisenin demokratik yönetimini, ruhban›n keyfi davran›fllar›n›nsona ermesini, Kutsal Kitap’la temellenmeyen bütün vergilerin kalkmas›n›, toprakköleli¤inin la¤vedilmesini, senyörlerin haks›z gasp›yla kaybedilen topraklar›n top-luluklara iadesini, makul bir vergilendirmeyi ve makul bir yarg› düzenini talep edi-yorlard›. Fakat köylüler ne istediklerini bilseler de karfl›lar›ndaki gücü tartmaktanuzakt›lar ve k›smi baflar›lar elde etseler bile savafl iflinden de pek anlad›klar› söy-lenemezdi. Sonunda köylüler, a¤›r bir yenilgiye u¤rad›lar. Ayaklanan köylülerolunca, onlara karfl› bir anda birlefliveren Katolik ve Protestan prenslerin olufltur-du¤u “askerî koalisyon” taraf›ndan ayaklanman›n bast›r›lmas›nda kullan›lan fliddetve sergilenen vahflet, ayaklanman›n yaratt›¤› dehfleti kat be kat aflm›flt›.

1525’ten itibaren giderek yayg›nlaflan köylü ayaklanmalar› kendisine uygun birbaflka dinsel alg› ve bu dinsel alg›n›n önderlerini bulmakta gecikmedi. ‹flte bu ön-derlerin bafl›nda gelen Thomas Münzer, (1489-1525?) k›sac›k ömrüne birçok fleys›¤d›rm›fl, Luther gibi Saksonyal› bir din adam›d›r. 1519’da Luther’le tan›flarakonun etkisinde kalan Münzer, yine onun önerisiyle Zwickau’ya vaiz olarak giderama bu gidifl onu, köylü ayaklanmalar›n›n organik parças› olan Anabaptistlerle ta-n›flt›r›r. Münzer nihayet yönelece¤i as›l hedefi ve akaca¤› büyük denizi bulmufltur.Anabaptistler, Münzer’in soylulara olan nefretinin Kilise’ye olan tepkisiyle birlefl-mesini sa¤lam›fllard›r. Ayr›ca Münzer’le birlikte Anabaptistleri etkileyip biçimlen-diren bir di¤er kaynak ‹sviçre reformunun önde gelen ismi Ulrich Zwingli (1484-1531)’nin ö¤retileridir.

Bafllang›çta Luther’in Katolik Kilisesi’ne karfl› özgürlük ça¤r›s› ç›karan ateflli vaaz-lar›ndan etkilenen Münzer, köylü ayaklanmalar›n›n ateflinin bütün Almanya’y› sard›-¤› dönemde, bu özgürlü¤ü toplumsal bir özgürlük aray›fl› olarak okumufltur. Münzer,Anabaptist etkiler alt›nda, Luther’in iman dedi¤i fleyin “insanda can bulan ak›ldanbaflka bir fley olmad›¤›na”, cemaatçi kolektivizme ve yeni bir ça¤›n efli¤inde olundu-¤una inanm›flt›r. Nihayet Münzer, Zwingli’nin ruhbana karfl› cemaati öne ç›karan al-g›s›ndan hareketle “k›l›c›n toplulu¤un ortak mal› oldu¤una” hükmetmifltir.

Münzer’in ilk kopuflu do¤al olarak ilk etkilendi¤i Luther’den olmufltur. Köylüayaklanmalar›na karfl› tavr› nedeniyle Luther’i “Dr. Yalanc›” olarak niteleyen Mün-zer, Luther’i do¤rudan dalkavuklukla elefltirmifltir. Münzer’in ikinci kopuflu soylu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Zwingli’nin CemaatDemokrasisi: Zwingli’yegöre, kutsal söz ad›na hiçkimse, hiçbir din adam›otoriteyi tekellefltiremez, ayr›bir otorite sahibi olamaz.Din adamlar›n›n nas›lseçilece¤i, tap›nmaritüelleri, disiplin veö¤retiyle ilgili tüm sorunlar,cemaatin oluflturdu¤u birmeclis taraf›ndankararlaflt›r›l›r. Ayr›ca her biriözerk dinsel cemaatlerinbelli bir disiplinegereksinimi oldu¤u daaç›kt›r. Bu durumda cemaatdüzeyinde tek yetkili olanlar,onu oluflturanlard›r, yanihalkt›r. O hâlde, dünyeviiktidar ya da prensin buhalk›n kolektif iradesinin birifadesi olmas›gerekmektedir.

lardan olacakt›r. Prensleri ellerindeki k›l›c› do¤ru din için kullanmaya ça¤›ran Mün-zer, aksi hâlde ne olaca¤›n› da söylemektedir: “E¤er prensler dinsizleri yok etmez-lerse, Tanr› onlar›n k›l›çlar›n› geri alacakt›r, çünkü k›l›c›n gücü toplulu¤un mal›-d›r.” Bu anlamda prensleri Katolik Kilisesi’ne itaat etmemeye ça¤›ran Münzer, he-men ard›ndan prenslerden tümüyle kopar ve do¤rudan prenslere karfl› konumla-n›r: “Yoksullar›n prenslere düflman kesilmelerinden prenslerin kendileri sorumlu-durlar. ‹syan sebebini ortadan kald›rmak istemeyenler, ne yüzle isyan› ortadankald›rmak isterler?”

1524’te Mülhausen’e yerleflen ve kentte mal ortakl›¤›na, herkesin eflit ifl yüküm-lülü¤üne dayanan ve toplulu¤un üstünde ve d›fl›nda her tür otoritenin ortadan kal-d›r›ld›¤› bir düzen kurma çabas›na giriflen Münzer, Mülhausen’in çehresini de¤ifl-tirse de kendisini yakalamak isteyenlerden daha fazla kaçamaz. Köylü ayaklanma-lar›n›n vahflice bast›r›lmas› sürecinde 1525’te Frankhausen’de yaral› olarak yakala-nan Münzer, uzun ve vahfli iflkence uygulamalar›na maruz b›rak›ld›ktan sonra, ba-fl› kesilerek idam edilir.

Köylü Ayaklanmalar› bast›r›ld›ktan sonra, Alman soylular›n›n sald›rganl›¤›önemli bir tehdit olarak görülen Anabaptist harekete yöneldi. Bu hareket kurulu-flundan beri gerek Protestan, gerek Katolik sald›rganl›kla karfl› karfl›yayd›; öyle kihemen tüm Anabaptist kurucu önderler öldürülmüfl, taraftarlar› s›kl›kla kenttenkente sürülmüfltür. Anabaptistlerin sürekli tehdit olarak kabul edilmelerinin alt›n-da devlete karfl› tutumlar› yatmaktad›r. Devleti yaln›zca günahkârlar› cezaland›r›c›bir ayg›t olarak kabul ediyor, kendilerini ise “kurtar›lm›fl cemaat” olarak görüyor-lard›. Bu da onlar› devlet otoritesini kabul etmemeye itiyordu. Büyük ço¤unlu¤ubu anlamda dünyevi fliddete karfl›yd› ve kendilerini savunmak d›fl›nda, neredeysetümüyle bar›flç›yd›lar. Devlet otoritesiyle sorunlu olan bu hareket Kilise otoritesiy-le de sorunluydu. Kendilerini Hristiyanl›¤›n bafllang›c›ndaki saf kilisenin, inananlartoplulu¤unun canland›r›lmas›na ve o eflitlikçi cemaat ruhunun diriltilmesine ada-m›fllard›. Bu bak›mdan Katolik Kilisesi’nin meflrulu¤unu kabul etmiyorlard›.

Reform hareketi ve özellikle Almanya’daki köylü savafllar› için flu adreslerdeki yaz›lar› dainceleyebilirsiniz: Alp Hamuro¤lu, “Reform, Almanya’daki Köylü Savafllar› ve Hristiyanl›-¤›n Avrupa’daki Bölünmesi”, http://www.bilimvegelecek.com.tr/?goster=1524 ve MauricePianzola, “Thomas Münzer ve Köylüler Savafl›”, http://www.insanokur.org/?p=1080

Calvin ve Dünyan›n Dine Uydurulmas›Luther’in önerdi¤i yeni, kiflisel din nas›l köylü y›¤›nlar›n›n gereksinimlerini karfl›la-maktan uzak kalm›flsa ayn› zamanda tarih sahnesinde bütün a¤›rl›¤›yla yer almayahaz›rlanan genç burjuvazinin gereksinimleri için de çok uygun de¤ildi. Dahas›,Luther eninde sonunda köylü y›¤›nlar›n›n huzursuzlu¤unun fark›ndayd› ama gençburjuvazinin dinamizminin önemini kavrad›¤› pek söylenemezdi. Luther, aç›kçaHristiyanlara flunu söylüyordu: Kimin kurtulup kurtulamayaca¤›n› yaln›zca Tanr›bilir. Dolay›s›yla dünyevi etkinliklerle, örne¤in iktisadi etkinliklerle kurtuluflu sat›nalmak olanaks›zd›r. Öyleyse niye çal›flmal›? Yap›lacak fley Kutsal Kitap’a pasif birteslimiyetten öte bir fley de¤ildir.

Aristokrat, tutucu bir din adam› olan Jean Calvin (1509-1564) ise bunu redde-decektir; elbette kimin kurtulaca¤› önceden bellidir ve yaln›zca Tanr› taraf›ndan bi-linmektedir ama bu durumda inanan›n görevi, etkin bir biçimde çal›flmak, Tan-r›’n›n zaferi için u¤raflmak, Tanr›’n›n iradesine karfl›l›k gelecek flekilde dünyevialanda baflar›l› bir hayat sürmektir. E¤er kifli dünyevi baflar›lar elde ediyorsa Tan-


Anabaptistler: Sözcükanlam›, “vaftizsizler”anlam›na gelse de “yenidenvaftizciler” (baptise, vaftizanlam›na gelmektedir)demek daha do¤rudur.Çünkü Anabaptistler,vaftizin kendisine de¤il,bebekleri vaftiz ederekcemaate kabul eden Katolikbiçimine karfl› ç›k›yorlard›.Bu nedenle inananlartoplulu¤una kat›lanyetiflkinleri yeniden vaftizediyorlard›. AnabaptistlerHristiyanl›¤›n bafllang›çdönemindeki eflitlikçi,cemaatçi safl›¤› yenidendiriltmek istiyorlard›. Bunedenle küçük, kolektifhayat süren topluluklarolarak bugün daha çokABD’de ve Kanada’davarl›klar›n› d›fla kapal› birbiçimde sürdürmektedirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



r›’n›n iradesine ra¤men bir baflar› söz konusu olmad›¤›na göre, bu zaten onun se-çilmiflli¤ini gösterecektir. Fakat Calvinci düflünceyi kapitalizmle paralellefltiren as›lbüyük ad›m, bu çal›flman›n kazançlar›n›n nas›l kullan›laca¤›yla iliflkilidir. Kifli, eldeetti¤i kazanc› israf etmemelidir; bunu lüks tüketim vesilesi yapmamal›d›r. Kazand›-¤›n›, kazanc›n› daha da art›rmak üzere yeniden dolafl›ma sokmal›d›r. Bir Calvincit›pk› bir burjuva gibi, tanr›sal zafer için dünyevi baflar›y› rasyonel bir biçimde dü-flünmeli, hesab›n› iyi yapmal›d›r.

O hâlde, Calvinci yaklafl›m için dünyevi baflar›, yeniden baflka dünyevi baflar›-lar için sermaye hâline getirilmektedir. Art›k kutsanan paran›n kendisi de¤ildir; ser-maye olarak parad›r. Böylece Tanr› para k›l›¤›nda Calvin’in ellerinde yeniden bi-çimlenmektedir. O hâlde, Luther’in savlad›¤› gibi, kurtulufl için imanla bu dünya-dan uzaklaflmaya gerek yoktur. Kifli, bizzat Tanr›’n›n bizi içine yerlefltirdi¤i konumve meslek dahilinde ödevini dünyada yerine getirmelidir. Böylece Calvin gençburjuvaziyi gerçek dindar olarak da kutsamaktad›r.

Kilise’nin dinsel rolü konusunda Luther’le Calvin aras›nda belirgin bir farkl›l›kgöze çarpmaktad›r. Calvin de Luther gibi bafllang›çta Kurumsal Kilise’ye karfl› ç›k-maktad›r. Ama Kurumsal Kilise’ye karfl›tl›k, Calvin’i kiliseyi manevi bir biçimdeinananlar›n birli¤iyle s›n›rland›rmaya götürmez; aksine do¤ru dine uygun yeni birKilise kurumu pekala oluflturulabilir. Buna göre, do¤ru dine inananlar›n denetlen-mesi, ö¤reti ve ritüellerin standardizasyonu için kurumsal yeni bir Kilise’ye gerek-sinim vard›r. O hâlde, Kilise’nin rolü, Katolik Kilisesi’nde oldu¤u gibi, ö¤retiyi ye-niden anlamland›rmak, Kutsal Kitap’tan baflka yeni bir din flekillendirmek olmaya-cakt›r. Kilise’nin rolü, tümüyle dünyevidir. ‹nananlar›n dünyevi alanda bu inancalay›k olmak için yanl›fla sapmalar›n› önlemek üzere denetlenmesi ve standartlaflt›-r›lmas› için Kilise’ye ihtiyaç vard›r; yani Kilise ruhani otorite olarak tezahür eder.

Cenevre’de kent yönetiminin bafl›na geçen Calvin, devlete atfetti¤i rol gere¤i,kendi dinsel ö¤retisinin devlet eliyle yayg›nlaflt›r›lmas› için dinsel ayinleri, okula git-meyi zorunlu k›lar. Bununla da yetinmez, kimi kurumlar›n “laik” üyelerini bile Tan-r› ve Kutsal Kitap ad›na yemin ettirerek yönetimi tümüyle dinsellefltirir. Bu yaklafl›miman›n gücüyle devletin gücü aras›nda bir paralellik oldu¤unu düflünen, biri zay›fla-d›kça ötekinin de zay›flayaca¤›n› düflünen kitleler eliyle daha da güçlendirilir.

Dünyevi iktidar› dinsel, tanr›sal görevlerle yükümlü k›lan Calvin, buna ba¤l›olarak bu görevini yerine getirmek için dünyevi iktidar›n kaç›n›lmaz olarak flidde-te baflvuraca¤›n› kabul eder. Çünkü kötü insanlar o kadar küstaht›rlar ki yasalarne kadar kat› olursa olsun, bu insanlar› durdurmak olanaks›zd›r. Bu durumda yö-netici kaç›n›lmaz olarak fliddete baflvuracakt›r. Bu çerçeve içinde Calvin, Luther’inmutlak itaat anlay›fl›n› savunacak gibi durur. Ama Luther’den farkl› olarak dünye-vi iktidar› dinsel görevlerle yükümlendiren Calvin, önceli¤i dinsel olana verdikçeister istemez, itaatin s›n›rlar›n› çizecek olan fley de dünyevi iktidar›n bu görevinine ölçüde yerine getirip getirmedi¤i olacakt›r. Öyle ki örne¤in dünyevi iktidardinsel yükümlülüklerini terk etmifl ve itaat talep etmeyi sürdürüyorsa inanan›ngörevi, öncelikle Tanr›’ya itaattir, dünyevi iktidara de¤il. Ama dünyevi iktidarakim karfl› ç›kacakt›r?

‹lk elde, kitlelere karfl› sürekli bir korku besleyen Calvin’in ayn› kitlelere dün-yevi iktidara karfl› etkin bir direnme hakk›n› tan›mayaca¤›, bunu bir tür kaos orta-m› olarak okuyaca¤› bellidir. Bu noktada Calvin, ikinci derece yöneticileri adresolarak gösterir. ‹kinci derece yöneticiler halk› bir tirana karfl› korumakla yükümlü-dürler çünkü onlar Tanr› taraf›ndan halk›n koruyucusu olarak atanm›fllard›r. Buyöneticilerin de etkisiz kalmas› durumunda Tanr›’ya s›¤›nmaktan baflka yol yoktur.


Genel olarak dinde yenilenmenin ya da özel olarak Reform sürecinin, dinden ba¤›ms›zlafl-ma ya da dinsel iktidar karfl›s›nda üstünlük anlam›nda siyasal iktidar› kaç›n›lmaz olarakdünyevilefltirdi¤i, laik yöneticilere göre din adamlar›n›n gücünü k›rd›¤› ileri sürülebilir mi?

Reformcu e¤ilimler insan› irade sahibi, eyleyen ve eylemleriyle kurtuluflu müm-kün olan bir varl›k olarak konumland›r›nca, ister istemez bu yeni dindar insan, Rö-nesans›n insan›yla buluflmufltur. Bu yeni insan›n en önemli siyasal örne¤i ise auc-toritas ile potestas’›n kendisinde birleflti¤i prensten baflkas› de¤ildir.

Auctoritas ile potestas’›n, yani iktidar›n ilkesi ile uygulamas›n›n birleflmesi, zo-ru kullanan›n bunun hakl›l›¤›n› da kendinde bulmas›yla zoru tekellefltirmesi de-mektir. Bu durumda zorun kullan›m› ile bu kullan›m›n tekellefltirilmifl hakl›laflt›r›-m›n›n ayr› kaynaklar› gerektirmedi¤i belirtilmelidir. ‹ktidar›n var oldu¤u anda ken-disinden baflka bir meflruluk kayna¤› ya da ilkesine muhtaç olmaktan kurtulmas›-d›r bu durum. ‹ktidar›n ilkesi uygulamadan, uygulamas› ilkeden ba¤›ms›z düflünül-medi¤i için art›k iktidar var oldu¤u anda meflrudur, varl›¤› d›fl›nda bir meflrulukkayna¤›na da ihtiyac› yoktur. ‹flte bu anlay›fl›n prensin bedeninde cisimleflerek mo-dern egemenlik kuramlar›na giden yolun aç›lmas›, Reformun döfledi¤i dinsel zemi-nin Rönesans›n biçimlendirdi¤i prenslik taçlar›yla süslenmesiyle mümkün olabil-mifltir. ‹flte bu taç Machiavelli’nin, bu en ünlü Rönesans düflünürünün kuram›ndakarfl›m›za ç›kar.

MACH‹AVELL‹: S‹YASETE YEN‹ B‹R YAKLAfiIMRönesans döneminin en özgün siyasal düflünürü Niccolò Machiavelli(1469-1527)’dir. Machiavelli’nin ad›n›, en az›ndan ad›ndan türetilen Makyavelizm söz-cü¤ü nedeniyle, genel olarak siyasetle yak›ndan uzaktan iliflkisi olmayan insanla-r›n a¤z›ndan bile duymak mümkündür. Öyle ki Machiavelli her dönemde de¤iflikideolojilere sahip kiflilerce ya göklere ç›kart›l›r ya da yerin dibine bat›r›l›r. Örne¤inen ünlü kitab› ‹l Principe (Prens) Papal›k’›n izniyle yay›mlanm›flt›r ama yine Papa-l›k bu kitab› dinsizlik suçlamas›yla yasaklam›flt›r da. Hegel, Machiavelli’yi ulus dev-letin en önemli düflünürlerinden biri olarak selamlarken Gramsci, bu kez Machi-avelli’yi komünizm ad›na sahiplenir. Hele bir de Machiavelli’nin ikinci kitab› olanDiscorsi sopra la prima deca di Tito Livio (Titus Livius’un ‹lk On Kitab› ÜzerineSöylevler ya da k›saca Discorsi) gündeme gelince bu kez hem bir yandan kötülü-¤ün ö¤retmeni, bir yandan çeliflkili bir düflünür olarak tan›mlan›r. Bu sava göre, ‹lPrincipe’de monarflilerin, Discorsi’de cumhuriyetlerin savunusu yap›lmaktad›r. Oy-sa bu iki kitap, farkl› siyasal rejimlere vurgu yap›yorsa da ayn› öze, “iktidar›n ka-zan›m› ve korunmas›” biçiminde ifade edilebilecek olan ayn› temaya sahiptir. Herikisi de Machiavelli’nin baz› yorumcular taraf›ndan bir “devrim” olarak nitelendiri-len yeni siyasal yaklafl›m›n›n birer ürünüdür.

Siyaset Bilimi ya da ‹ktidar Sanat›Machiavelli’nin ‹talya’s›, çeflitli kent devletleri ile feodal beyliklere bölünmüfl çokparçal› bir yap› görünümündedir. Bu devletçikler içinde en önemlileri, VenedikCumhuriyeti, Milano Dükal›¤›, Floransa Cumhuriyeti, Napoli Krall›¤› ve Roma Pa-pal›k Devleti’dir. Aralar›nda sürekli bir çekiflme olan bu “befl büyükler”, nüfuz mü-cadelelerine di¤er kent devletlerini de sürüklemekte ve ‹talya’y› bir savafl alan›nadönüfltürmektedir. Üstelik “ulusal” siyasal birli¤ini sa¤lam›fl Fransa, ‹spanya gibigüçlü komflu devletler, ‹talyan kent devletlerinin aralar›ndaki sürtüflmelerden ya-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Makyavelizm: ‹ktidar› elegeçirmek ve sürdürmek için,yani amaç iktidar olmaküzere, ahlaksal anlam› vesonuçlar›na bakmaks›z›n hertür arac›nkullan›labilece¤ini, hattakullan›lmas› gerekti¤inikabul eden, bundan ötürü deiktidar mücadelelerinin vegenel olarak siyasetinahlakla iliflkisini kesenyaklafl›mlara verilen genelniteleme.

rarlanarak ‹talya’ya istedikleri zaman girip ç›kmakta ve hatta birbirleriyle olan si-lahl› hesaplaflmalar›n› bu topraklar üzerinde sürdürmektedir.

Machiavelli, kendisinden önceki klasik siyasal düflünce gelene¤inden farkl› ola-rak, siyaseti salt bir eylemler bütünü olarak alg›lay›p “kurgusal olmayan” bir siyasetkuram› gelifltirir. Ona göre siyaset biliminin ya da siyaset sanat›n›n ere¤i, olmas› ge-rekeni düflünüp tasarlamak de¤il, olan› inceleyip aç›klamakt›r. Machiavelli’ye göre,siyasal ö¤retilerle ya da kuramlarla ilgili tart›flmalara girmeye gerek yoktur; ele al›-n›p incelenmesi gerekenler, yaln›zca siyasal yaflam›n olgular›d›r. Bu olgular›n oda-¤›nda da, siyasal iktidar sorunsal› bulunmaktad›r. Dolay›s›yla, tüm siyasal olgular,“iktidar›n kazan›lmas› ya da korunmas›”yla iliflkilidir. Bu bak›mdan siyaset bilimiya da sanat›, “iktidar nedir, türleri nelerdir, nas›l kazan›l›r, nas›l elde tutulur, ne-den kaybedilir” sorular›na olgulardan hareket ederek yan›tlar getirme çabas›d›r.

Machiavelli için siyasal baflar› bir giz de¤ildir, bunun reçeteleri vard›r. Bu reçe-telere sahip olmak, siyasal eylemleri çözümleyip siyasetin özünü kavramakla vebunun ard›ndan evrensel genellemelere ulaflmakla mümkündür. Bu “bilimsel” do-nan›m› elde edebilmek için, olgular› dikkatlice gözlemlemeyi ve bu olgular› karfl›-laflt›rarak aralar›ndaki benzerlikler ile farkl›l›klar› saptamay› bilmek gerekir. Göz-lemden daha önemli bir di¤er yöntem ise kifliye çok daha fazla malzeme sunan ta-rih bilgisine sahip olmakt›r. Ona göre, tarihin en önemli yasas›, tarihin bir anlam-da “tekerrür” etmesidir. Bu nedenle, geçmiflten al›nan dersler sayesinde, belirenbir olay karfl›s›nda kullan›lmas› gereken araçlar› ve bunlar›n sonuçlar›n› kestirmekmümkündür.

‹ktidar›n Do¤all›¤› ve Zorunlulu¤uMachiavelli’ye göre, insan›n “özünde” kötülük vard›r: “‹nsanlar, genellikle nankör,kaypak, ikiyüzlü, tehlikeler karfl›s›nda ürkek ve kazanç düflkünü yarat›klard›r.”Machiavelli, insan›n do¤as› gere¤i kötü oluflunu insan›n temel bir içgüdüsündenkaynakland›r›r ve bu kötülü¤ü insanlar aras›ndaki iliflkiler içinde anlamland›r›r.Çünkü Machiavelli, insanlar›n sürekli bir elde etme iste¤i ve sahiplenme güdüsütaraf›ndan yönlendirildiklerini kabul eder. ‹nsan›n do¤as› gere¤i her fleyi arzu edipele geçirmeye çal›flt›¤›n› ama güçlerinin s›n›rl› olmas› nedeniyle bunu hiçbir zamanbaflaramad›¤›n› vurgular. Böylece, sahip olduklar›yla tatmin olmayan, sürekli yeniaray›fllar içinde bulunan ve baflkalar›n› k›skanan bir insan ç›kmaktad›r karfl›m›za.Bu durumda iktidar, elde etmek istenen di¤er fleyleri sa¤lad›¤›ndan, elde edilmesiarzulanan en üstün fleydir. Bu bak›mdan, insanlar›n sürekli bir iktidar mücadelesiiçinde olmalar›, insan do¤as›n›n bir gere¤idir ve kaç›n›lmaz bir durumdur. ‹flte in-san›n kötü oluflu bu yüzdendir: Her insan, bir di¤erinin karfl›s›ndaki engeldir ve bunedenle ona göre kötüdür. Üstelik “s›f›r toplaml› iktidar” anlay›fl›n› benimseyenMachiavelli’ye göre, iktidar›n miktar› de¤iflmez; dolay›s›yla birisinin iktidar›n›n art-mas›, di¤erlerinin iktidarlar›n›n azalmas›, hatta yok olmas› demektir.

Demek ki, siyasal yaflamda gözlemlenen fliddet, zalimlik, yalanc›l›k, ihanet, ikiyüzlülük gibi tutumlar, gerçekte insanlar›n özde kötü olmalar›ndan de¤il fakat si-yasal öznelerin birbirlerinden kopuk bir flekilde, dolay›s›yla güç iliflkilerinin körük-ledi¤i sürekli bir rekabet içinde bulunmalar›ndan kaynaklan›r. Bu rekabetten zafer-le ayr›lanlar ise do¤ru araçlar› seçenlerdir.

‹ktidar ‹çin Do¤ru Araçlar‹ktidar mücadeleleri zorunlulu¤u ve süreklili¤i içerdi¤inden siyasal öznenin, bu or-tamda baflar›l› olabilmek için do¤ru araçlar› seçebilecek bir “kiflili¤e” sahip olmas›


S›f›r Toplaml› ‹ktidar: Buanlay›fla göre, belli biralanda bulunan iktidarmiktar› hiç de¤iflmez. Birininbu miktardan ald›¤› pay nekadar büyürse di¤erlerinekalan paylar da o kadarküçülür ya da hiç kalmaz.Machiavelli bu anlay›fl›dünya ölçe¤indeki iktidaraya da kendi deyifliyle virtù’yauyarlar. Buna göre, dünyaüzerinde varolan virtùmiktar›, tek imparatorluktaraf›ndan elegeçirilememiflse de birçokulus aras›nda paylafl›lm›fldurumdad›r. “‹lk bafltaFranklar›n, Türklerin ve M›s›rsultan›n›n imparatorluklar›ve bugün de Almanhalklar›n›n imparatorlu¤upay alanlar aras›ndad›r;bunlardan önce de büyükfleyler baflarm›fl, Roma‹mparatorlu¤u’nunDo¤u’daki topraklar›n›fethetmifl olan flu ünlüAraplar vard›.”

büyük önem kazanmaktad›r. Machiavelli, özgür iradeye sahip bireyin tarihten al-d›¤› derslerle gelece¤i öngörme ve baflar›y› getirecek eylemleri belirleme yetene¤i-ni elde edece¤ini ileri sürer, ama onun hiçbir zaman tam anlam›yla kaderine ha-kim olamayaca¤›n› da vurgular. Çünkü en iyi flekilde düflünülüp tasarlanm›fl plan-lar›n bile baflar›s›zl›¤a u¤rama olas›l›¤› vard›r. Bu noktada Machiavelli fortuna vevirtù kavramlar›na baflvurur.

Machiavelli’ye göre, fortuna’n›n karfl› konulamaz gibi görünmesi, insanlar›n ka-dercilik anlay›fl›n›n içine gömülüp edilgin bir tutum tak›nmalar›ndan kaynaklan›r.Oysa siyasette baflar›l› olman›n ilk koflulu, insan›n virtù sayesinde fortuna’yla bafletmeyi bilmesidir. Hatta siyaset, zorunluluk ifade eden koflullar alt›nda fortuna’y›düzenleme sanat›d›r. Machiavelli, fortuna’ya egemen olmak için izlenmesi gere-ken bir baflka yolun, ona uyum sa¤lamak, ona ayak uydurmak ya da kendi deyi-fliyle “onun ördü¤ü a¤lar› izlemek” oldu¤unu belirtir. Bunun anlam›, “fortuna’n›nrüzgarlar›na ve de¤iflen koflullara göre hareket etmeye haz›r olunmas›”d›r. K›saca-s›, insan, do¤as›na esnek, de¤iflken bir nitelik kazand›rabildi¤i sürece yaflamda,özellikle de siyaset sahnesinde baflar›l› olabilmektedir. Bu bak›mdan virtù, ahlakiesnekli¤e, yani de¤iflen koflullar›n getirdi¤i zorunluluklar do¤rultusunda her türlüarac› kullanma yetene¤ine karfl›l›k gelmektedir.

‹nsan›n de¤iflken bir kiflilik gösterebilmesi, onun do¤as›n›n çift yönlü olmas›y-la, daha aç›kças› hem insan hem de hayvan özelliklerini kendinde toplamas›yla ya-k›ndan iliflkilidir. “Mücadele etmenin iki yolu vard›r: Biri yasalarla, di¤eri güçle.”Birinci yol insanlara, ikinci yol ise hayvanlara özgüdür. Ancak baflar›l› olmak iste-yen her prensin (ya da devletin) hem insan hem hayvan gibi davranmay› bilmesigerekti¤ini ileri sürer Machiavelli. Ahlak›n insan ile hayvan› birbirinden ay›rmas›nakarfl›l›k, siyaset bunlar› birlefltirmektedir. Bu bak›mdan siyaset, hayvani fliddetinyasalar›n üstünlü¤ü sayesinde d›fllanarak insani bir dünyan›n kurulmas› de¤il, fa-kat sa¤lam bir hükmetmenin araçlar›n›n hayvanl›¤›n içinden elde edilmesi demek-tir. Bu hayvani do¤a da çift yönlüdür: Prens, hem aslan hem tilki özelliklerini edin-melidir. “Çünkü aslan a¤lara, tilki de kurtlara karfl› kendini savunamaz. Tuzak-lar› tan›mak için tilki olmak gerekir, kurtlar› korkutmak için de aslan.” Demek kisiyasal özne, yaln›zca kaba güç kullanmakla yetinmeyecek, kurnaz da olacakt›r.

Demek ki siyasal özne, hiçbir ahlaki kritere, de¤er yarg›s›na ya da hukuki ku-rala ald›r›fl etmeksizin, içinde bulundu¤u duruma göre en uygun arac› kullanmal›,en uygun eylemi gerçeklefltirmelidir. Dolay›s›yla, siyaset alan›ndaki “araçlar›n” se-çimi görecelilik göstermektedir. Örne¤in, “verilen söze sad›k kal›nmal› m›, kal›n-mamal› m›?” sorusunun kesin bir yan›t› yoktur. Koflullar gere¤i kiflinin sözüne sa-d›k kalmas› iktidar› elde etmesine ya da korumas›na yararl›ysa, böyle davranmal›-d›r; durum bunun tam tersi oldu¤unda ise, sözünden caymakta bir an bile tered-düt etmemelidir. Elbette bu, duruma göre yap›lan seçimin a¤›r sonuçlar› da olabi-lir. Örne¤in savafl bunlardan biridir.

‹ktidar›n, genel olarak siyasetin kötü bir fley oldu¤una dair bugün de yayg›n bir inanç var-d›r. Bu nedenle s›kl›kla siyasetten uzak durmak gerekti¤i ö¤ütlenir. Sizce siyasetin böyledüflünülmesinde en önemli pay sahibi, “kötülü¤ün ö¤retmeni” olarak da nitelenen Machi-avelli olabilir mi?

Savafl›n Kaç›n›lmazl›¤›Machiavelli’nin siyaset anlay›fl›, savafl› kaç›n›lmaz k›lmakta ve savafl sanat›n›n ha-yati önemini gözler önüne sermektedir. “Sald›rmayan sald›r›ya u¤rar” diyen Mac-


Virtù ve Fortuna: Türkçe’yeflans, yazg› ya da taliholarak çevrilebilecek olanfortuna, Machiavelli içininsani fleylerin kayganl›¤›n›,belirsizli¤ini dilegetirmektedir. ‹talyanca’dakiyayg›n kullan›m›nda erdemanlam›na gelen virtùkavram›na Machiavelli,“insan›n (ya da halk›n)yarat›c› enerjisini hareketegeçiren yetenek ve beceri”anlam›n› yükler; ayr›ca buyetene¤in “güç, kurnazl›k,yi¤itlik, cesaret, azim,kararl›l›k” gibi özellikleri deiçinde bar›nd›rd›¤›n› kabuleder.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

hiavelli’ye göre, her siyasal özne, güç iliflkileri sisteminin bir parças› oldu¤undan,kendisini sürekli bir savafl ortam› içinde bulur. Siyasete içkin zorunluluk, savafl› dazorunlu k›lar; “savafl kimlere gerekli ise onlar için hakl›d›r ve silahlar tek umut ol-du¤unda kutsald›r.”

Bu bak›mdan Machiavelli’nin gözünde, savafl›n siyasete hizmet etti¤i gerçe¤ibir yana, siyaset ile savafl bir çeflit organik birlik içindedir. Siyasetin iflas etti¤i yer-de savafl belirmez; tersine savafl, siyasetin özündedir, siyaset yapman›n zorunlu birbiçimidir. Dolay›s›yla, bar›fl zaman› ile savafl zaman› aras›nda gerçek bir fark yok-tur. Üstelik bar›fl aldat›c›d›r. Bar›fl düflüncesine kap›lmak, insanlar›n her fleyin du-ra¤an oldu¤u yan›lg›s›na sürüklenip tembelleflmesine ve virtù’lar›n› yitirip fortu-na’ya haz›rl›ks›z yakalanmalar›na yol açar; bu da devletin yok olmas› demektir.

Siyaset ile savafl aras›ndaki iliflki, en aç›k flekliyle, Machiavelli’nin askerî gücüyasalarla birlikte devletin temeline yerlefltirmesinde görülür: “Bütün devletlerin te-mel ilkeleri, iyi yasalar ile iyi silahlard›r.” Ancak bu iki ilke eflit de¤ildir, aralar›n-da hiyerarflik bir iliflki vard›r: “Ordular›n iyi olmad›¤› bir yerde iyi yasalar olamaz.”Demek ki bir devletin kendi içinde adaleti sa¤lamas› ve d›flar›da gücüne güç kat›pvarl›¤›n› sürdürmesi, iyi düzenlenmifl disiplinli bir orduya sahip olmas›na ba¤l›d›r.Ayr›ca yurttafll›k virtù’sunu ya da cumhuriyetçi erdemleri tüm toplumun benimse-yebilmesi de ordunun “do¤ru” bir flekilde yap›lanmas›na ba¤l›d›r. Ama bu, yeterliolmaz. Ayr›ca dinin de “do¤ru” bir biçimde düzenlenmesi gerekmektedir.

Kilise, Ulusal Din ve SiyasetMachiavelli, siyasal alan› özerklefltirmesine karfl›n, iktidara iliflkin pratikler bütünüolarak ele ald›¤› siyaseti dinden ay›rmaz, hatta dini siyasetin hizmetine sokar. Di-nin teolojik anlam› üzerinde hiç durmayan Machiavelli, dini salt sosyolojik bir ö¤eolarak de¤erlendirir. Bu bak›mdan din, kendi bafl›na bir amaç de¤ildir; önemi, top-lumsal-siyasal bir araç olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bir devletin temelinde yeralan sacaya¤›, “iyi silahlar ile iyi yasalar”›n d›fl›nda “iyi din”den oluflur: ‹yi silahlarolmadan iyi bir din kurulamaz, ama böyle bir din yoksa da askerî virtù sürdürüle-mez; ya da iyi yasalar olmadan iyi bir dinin, iyi bir din olmadan da iyi yasalar›nvarl›¤›ndan söz edilemez.

Machiavelli’ye göre, dinin devletin güdümünde ve onun hizmetinde güçlenme-si yararl› iken dinsel kurumun ya da Kilise’nin devlete rakip olarak güçlenip dün-ya ifllerine el atmas›n›n büyük sak›ncalar› vard›r. Bu nedenle din kesin olarak dev-letin denetimi alt›nda olmal›d›r. Machiavelli, Roma örne¤inden hareketle dinindevlet için ne denli yaflamsal bir ifllev yerine getirdi¤ini vurgulamakla birlikte, Hris-tiyan dinine ya da daha do¤rusu Hristiyanl›¤›n Roma Kilisesi “versiyonuna” karfl›çok olumsuz bir tav›r tak›n›r. Ona göre Hristiyanl›k, kurucusunun ilkelerine sad›kkal›nmamas› nedeniyle bir yozlaflm›fll›k içine girmifltir. Bunun sorumlusu Papal›kkurumudur. “Dinsizli¤imizi Kilise’ye borçluyuz” diyen Machiavelli, tüm yap›tlar›n-da, Papal›k kurumu ile adlar›n› verdi¤i çeflitli papalar› çok a¤›r bir dille elefltirir.

Roma Kilisesi’nin yapt›¤› ilk büyük kötülük, “‹talya’y› bölmüfl olmas› ve bu bö-lünmüfllük içinde tutmas›” nedeniyle ülkeyi “yaln›zca güçlü barbarlar›n de¤il, ay-n› zamanda her türlü sald›rgan›n av›” hâline getirmesidir. Kilise’nin bu kötülü¤ü,asl›nda yol açt›¤› daha büyük bir kötülü¤ün, yani Hristiyanl›¤a kendi yorumunugetirip onu insanlara güçsüzlü¤ü afl›layan bir inanç sistemine dönüfltürmesinin birsonucudur. Roma Kilisesi’nin Hristiyanl›¤›, “s›radan ve basiretsiz insanlar› yücelt-mekte”, “tevazuyu, sefilli¤i ve insani fleylerin afla¤›lanmas›n› yüce mutluluk olarakkabul etmekte”, “bu dünyadaki baflar›lar› önemsemeyerek” gözleri öte dünyaya


çevirtmekte, k›sacas›, halklar› özgürlük tutkusundan, at›lganl›k ruhundan, yurttafl-l›k virtù’sundan yoksun b›rakmaktad›r. Oysa Romal›lar›n dini, Hristiyanl›¤›n tamtersi özelliklere sahiptir. Din konusunda Roma’y› örnek alan Machiavelli, söz siya-sal rejimlere gelince de Roma’ya baflvurur.

Cumhuriyet: Karma YönetimMachiavelli, özellikle Discorsi’de ortaya koydu¤u düflünceleriyle cumhuriyetçili¤in“erken bir kuramc›s›” olarak kabul edilir. Ancak sözünü etti¤i cumhuriyet, demok-ratik bir cumhuriyet ya da bir demokrasi de¤ildir. Discorsi’nin hemen bafl›nda, Pla-ton’dan beri süregelen “monarfli, aristokrasi, demokrasi” fleklindeki devlet (ya dayönetim) biçimleri s›n›fland›rmas›n› yineleyen, ama bu rejimlerin süreklilik göster-meyip yozlaflmaya aç›k oldu¤unu belirten Machiavelli, karma yönetimin üstünlü-¤ü görüflüne ulafl›r: Bu karma anayasan›n tarihteki en belirgin örne¤i, Roma Cum-huriyeti’dir. T›pk› Roma’da oldu¤u gibi bir cumhuriyetin süreklili¤i içermesi, “safyönetimlerin” istikrars›z yönlerini törpüleyip bunlar›n güçlerini kendi bünyesindetoplam›fl olmas›ndan kaynaklan›r.

Machiavelli, cumhuriyet ile “özgür kent” ya da “özgür yönetim” kavramlar›n›eflanlaml› olarak kullan›r. Bu ba¤lamda özgürlük biri d›flsal, di¤eri içsel olan iki bo-yuta sahiptir. D›flsal özgürlük, cumhuriyetin d›fl güçlere, di¤er devletlere karfl› ba-¤›ms›z olmas› ve d›flar›dan dayat›lacak herhangi bir siyasal köleli¤e boyun e¤me-mesidir. ‹çsel özgürlü¤ün ne oldu¤unu saptayabilmek için, “kimin özgürlü¤ü?” so-rusunu sormak gerekir. Machiavelli’nin buna verdi¤i yan›t, “halk›n özgürlü¤ü”dür.Daha aç›kças›, cumhuriyetin içsel özgürlü¤ünden söz etmek, ülkenin yönetimindehalk›n otoritesi ya da daha genifl anlamda toplumun otoritesi d›fl›nda hiçbir otori-teyi kabul etmemek ve tüm yönetim erklerinin halktan kaynaklan›p ona karfl› so-rumlu olmas› demektir. Bu yüzden cumhuriyet, halkç› bir yönetimdir ancak bir de-mokrasi de¤ildir çünkü hiyerarflik bir örgüte dayanan güçlü bir merkezî yönetimide içerir, yani aristokratik ve monarflik ö¤elerle bezenmifltir; bundan dolay› da birkarma anayasad›r.

Cumhuriyetin tam anlam›yla bir karma yönetim olmas›, karfl›t toplumsal güçle-rin siyasal bir denge içine oturtulmufl olmas›ndan ileri gelir. Ancak bu denge di-namiktir ve iflleyebilmesi için çat›flmac› bir ortam›n varl›¤›n› zorunlu k›lar. Her top-lumda halk ve büyükler (soylular) olmak üzere iki temel toplumsal gücün bulun-du¤unu belirten Machiavelli, övgüler düzdü¤ü Roma Cumhuriyeti’nin bu s›n›flar›n(ya da Roma’daki adland›rmayla pleb ile patrici’nin) uzlaflmaz çat›flmas›n›n birürünü oldu¤unu ileri sürer. Ona göre, birbirine üstünlük sa¤layamayan bu iki s›-n›f aras›ndaki çat›flma, bir noktada hukuksal yap›ya yans›y›p özgürlü¤ü güvencealt›na alan yasalar›n yap›lmas›na ve ayn› zamanda bu yasalar sayesinde iktidarmücadelesinin yasallaflt›r›l›p kurumsallaflt›r›larak bir düzen içine oturtulmas›na ne-den olmufltur.

Machiavelli ‹l Principe’de monarfliyi, Discorsi’de cumhuriyeti savunuyormufl gi-bi görünmektedir. Bu yüzden tutars›zl›kla elefltirilir. Oysa Machiavelli cumhuriyetve monarfliyi bir bütünlük içinde kavrar. Machiavelli, devletin kurulufl aflamas›ndamonarfliyi zorunlu görmesine karfl›n, sürdürülme aflamas› söz konusu oldu¤unda,bu kez cumhuriyetin zorunlu oldu¤unu vurgular. “Bir cumhuriyetin ya da bir mo-narflinin mutlulu¤u için yaflam› boyunca bilgelikle yönetecek bir prensin olmas›yeterli de¤ildir; ölümünden sonra da yönetimin ayakta kalmas›n› sa¤layan yasa-lar› koyacak birisinin olmas› gerekir.” Cumhuriyet gibi monarfli de yasalara sahipolabilir. Fakat bir anlamda yasalar› “egemen” k›lan, bu sayede iktidar› kiflisizleflti-


Cumhuriyetin Üstünlü¤ü:Machiavelli’ye göre, “tekkiflinin devleti kurmas›uygunsa da e¤er yönetimyine tek bir kiflinin ellerineb›rak›l›rsa devletin veyasalar›n›n süresi çok k›saolur. (...) Prensler yasalarkoymak (...) bak›m›ndanhalklardan üstünseler de;halklar kurulmufl yap›lar›korumak bak›m›ndanprenslerden öyle üstündürlerki yasamac›lar›n›ngörkemine görkem katarlar.”

rip tümüyle kurumsallaflt›ran ve üstelik insanlar› kamusal sorunlarla ilgili yurttaflla-ra dönüfltüren tek yönetim biçimi cumhuriyettir. K›sacas›, Machiavelli’ye göre, dev-let tek kifli taraf›ndan (bir prenslik olarak) kurulur ve daha sonra halk taraf›ndan(bir cumhuriyet) olarak sürdürülür.

Machiavelli’nin MakyavelizmiSiyasal araçlar›n seçiminde hiçbir ahlaki ölçüte yer vermeyen Machiavelli, bu ne-denle Makyavelist olarak kuram› da Makyavelizm olarak nitelendirilebilir mi? Mac-hiavelli, amaç-araç iliflkisini, üzerinde hiçbir tart›flmaya yer vermeyecek denli aç›kbir flekilde ortaya koyar. “Prenslerin eylemlerini yarg›lamak söz konusu oldu¤un-da, araçlara de¤il amaca bak›l›r. Bir prens, amaç olarak devleti elde etmeyi ve ko-rumay› seçsin. O zaman araçlar› hep övgüye de¤er bulunacak ve herkesçe övüle-cektir.” Bu durum, bir cumhuriyet için de geçerlidir. “Vatan›, ister alçakl›kla isteronurla olsun, korumak gerekir. Bütün araçlar iyidir, yeter ki vatan korunsun.”Burada söz konusu olan amaç, ahlaki de¤il, siyasal bir amaçt›r. Dolay›s›yla, budo¤rultuda kullan›lan araçlar› da salt siyasal aç›dan ve do¤urduklar› sonuçlar bak›-m›ndan de¤erlendirmek gerekir.

‹flte bu görüflleri nedeniyle Machiavelli’yi ahlaks›zl›¤› savunmufl, ahlaki kötülü-¤ün övgüsünü yapm›fl bir düflünür olarak nitelendirmek olanaks›zd›r. Ona göre,güç ve fliddet, hiçbir ahlaki de¤er tafl›maz. Ama ne var ki siyasette son hükmü ve-ren daima güçtür ya da gücü içeren virtù’dur; ahlakilik ise, hemen her zaman aciz-dir. Öyleyse, yap›lmas› gereken fley, ahlak ile siyasetin birbirinden ayr› tutulmas›,daha do¤rusu siyasetin ahlaki de¤erlerin hükmünden kurtar›lmas›d›r. ‹flte Makya-velizmi bir siyasal gerçekçilik olarak damgalayan da budur.

Asl›nda, hem kötülü¤e baflvurma anlam›nda Makyavelizm hem de bu kötülü-¤ün sorgulanmamas› anlam›nda hikmet-i hükûmet, baflar›l› bir siyasal eylemin ol-mazsa olmaz koflullar› de¤ildir. Machiavelli’nin bize verdi¤i son ders fludur: Bir si-yasal özne, ne kadar güçlü olursa varl›¤›n› sürdürebilmek için fliddete, hileye, ya-sas›zl›¤a baflvurmaya ve bunlar› hikmet-i hükûmet mant›¤› alt›nda gizlemeye de okadar az gereksinim duyar. Ama “her fleyin de¤iflkenlik içinde oldu¤u” ve güç ilifl-kilerinin her an de¤iflebildi¤i bir dünyada, hiçbir özne, gerek devlet içi gerek dev-letleraras› alanda, Makyavelizmden ya da hikmet-i hükümet anlay›fl›ndan vazgeçe-bilecek kadar güçlü de¤ildir, güçlü de olamaz.



Kilise ve krall›klar aras›ndaki iktidar mücadele-

sinde taraflar›n üstünlük savlar›n› aç›klamak.

XII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak yo¤un-laflan papa-kral ya da ya da papa-imparator ça-t›flmalar›n›n en temel nedeni, dünyevi iktidarladinsel iktidar›n kendi iktidar s›n›rlar›n› olabildi-¤ince geniflletmeye çal›flmalar› ve bu ba¤lamdakendi iktidarlar›n› amaç, di¤er iktidar› ise araçolarak kabul ettirme giriflimleridir. Bu çerçevedeörne¤in krallar›n kendi hakimiyet alanlar›nda bu-lunan kiliselere din adamlar›n› atama, görevdenalma ve yarg›lama haklar›n› ileri sürmesi, ilgilikiliseleri vergilendirmeye giriflmesi, kendi gücü-nü Kilise’ye kabul ettirme giriflimidir. Taraflar, bumücadele içinde hem dünyevi hem dinsel ç›ka-r›mlara ve kan›tlara baflvururlar. Kilise, daha çokorganizmac› toplum görüflünden hareketle ru-hun bedene üstünlü¤ü gibi savlara ve Roma Ki-lisesi’nin merkezî rolüne at›f yaparken krall›kyanl›lar› ise daha çok dünyevi iktidar›n Kilise’denönce de var oldu¤una ve Kilise’nin ancak dünye-vi iktidar var oldu¤u için anlaml› bir ifllev üstlen-mifl oldu¤una dikkat çekerler.

Krallar›n Papal›k’tan ba¤›ms›z olmalar›yla Pa-

pal›k karfl›s›nda üstün olmalar› aras›ndaki fark-

l›l›klar› ay›rt etmek.

Krall›¤›n ve Papal›k’›n birbirlerine karfl› ba¤›ms›zolmas› flöyle ifade edilebilir: Papa, kendi hakimi-yet alan› olan dinsel iktidar›n alan›nda krald›r;kral ise kendi hakimiyet alan›nda, dünyevi ikti-dar alan›nda papad›r. Yani iki ayr› iktidar oda¤›birbirlerinin iktidar alanlar›na müdahale etmiyorve di¤er taraf›n iktidar alan›yla ilgili bir konuda,o iktidara tabi oluyorsa burada bir ba¤›ms›zl›k yada çift bafll›l›k söz konusudur. Oysa krall›¤›n Pa-pal›k karfl›s›nda üstünlü¤ü, dünyevi iktidar›n bi-ricikli¤ini, Papal›k’›n dünyevi iktidar›n otoritesi-ne tabi oldu¤unu, krall›¤›n gerek duydu¤u hâl-lerde dinsel alana bile rahatça müdahale edebi-lece¤ini ama tersinin, yani Papal›k’›n dünyevi ik-tidara müdahale etmesinin mümkün olmad›¤›n›ifade eder.

Dinde ve kültürel yaflamda yenilenmeyle ortaya ç›-

kan yeni insan ve yeni Avrupa’y› de¤erlendirmek.

Yeni Avrupa iki temel ö¤eyle nitelenebilir: Yenibir insan ve bu yeni insana karfl›l›k gelen yeni birdin. Art›k Roma Kilisesi ve hayat›n›n tümündeona tabi olan insan›n yan›nda, dünyay› kavra-mak için Roma’ya muhtaç olmad›¤›n› ilan eden,kendi akl›n› ve eylemini merkeze alan yeni birinsan belirmifltir. Tanr› ve onun ad›na Kilise’yletaçlanan hiyerarflik dünya görüflü y›k›lm›flt›r. Av-rupa kültürel olarak çeflitlenmifl, farkl›laflm›fl birco¤rafya olarak ortaya ç›km›flt›r. Ama bu ço¤ul-luk içinde, yeni bir bütünleflme biçimi olarak ulu-sal devletler belirmek üzeredir. Bu geliflmeninarkas›nda ise, tarih sahnesine ç›kmak üzere olanyeni ve genç bir s›n›f olarak burjuvazi bütün a¤›r-l›¤›yla kendini göstermektedir. Burjuvazi bir yan-dan feodal tabakalar rejimini çözerken ayn› andaKilise’yi tasfiye etmek üzere krall›¤›n hakimiyetalanlar›n› geniflletmesine büyük bir destek ver-mektedir.

Yeni insan›n iktidar ve siyasetle iliflkisini çö-

zümlemek.

Yeni insan Roma Kilisesi’nin hakimiyetindenkurtuldukça art›k hangi yönetimin daha iyi ol-du¤u ya da olmad›¤›yla ilgilenmekten çok, do¤-rudan iktidar mücadeleleriyle ilgilenmektedir.Siyaset, özellikle Machiavelli’nin yaklafl›m›ndagörüldü¤ü gibi, “iyi bir toplum ya da devletin neoldu¤u”nun bilgisi olmaktan öte hâlihaz›rda si-yasal mücadelelerin kendisiyle, oldu¤u hâliyleiktidarla ilgilenme sanat› anlam›n› tafl›maya bafl-lam›flt›r. Art›k olmas› gerekenle u¤raflmak yeri-ne, mevcut mücadeleler içinde baflar› kazanmak,yani iktidar› ele geçirmek ve elde tutmak önemkazanm›flt›r. Siyaset ya da iktidar›n meflruluk te-meli din olmaktan ç›km›fl, onun yerine meflru-luk kayna¤› olarak bizzat insan, muktedir insa-n›n kendisi geçmifltir. ‹nsan için iktidar mücade-leleri anlam›nda siyaset art›k tümüyle do¤al vezorunlu kabul edilmifltir. Yani siyaset bir yandan“olmas› gerekenle” u¤raflmad›¤› için bir anlamdaralmas›na u¤rarken ayn› anda herkesi içinealacak kadar geniflletilmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi, dünyevi iktidar›n üstün-lü¤üne karfl›, dinsel iktidar›n üstünlü¤ü sav›yla ilgi-

sizdir?

a. Dünyevi iktidar› kendine özgü bir ifllevinin ol-mas›

b. Papan›n dinsel alanda imparator olufluc. Monarflinin kendisinden üstün bir amac›n varl›¤›d. K›l›c›n k›l›ç alt›nda bulunmas› gereklili¤ie. Ruhun bedene üstün oluflu

2. Orta Ça¤da imperium kavram› afla¤›dakilerden han-gisini vurgulamak için kullan›l›r?

a. Krall›k iktidar›n›n Tanr›’dan Kilise’ye indi¤inib. Krall›k iktidar›n›n Kilise’den krala indi¤inic. Krall›k iktidar›n›n Tanr›’yla ilgisinin olmad›¤›n›d. Krall›k iktidar›n›n Tanr›’dan halka indi¤inie. Krall›k iktidar›n›n Kilise’den halka indi¤ini

3. Dante, afla¤›daki görüfllerden hangisini savunmaz?

a. ‹mparatorluk, hem dünyevi, hem dinsel mutlu-luk içindir

b. ‹ki ayr› erek, iki ayr› iktidar gerektirirc. Dünyevi ve dinsel iktidar Tanr›’dan gelird. Papa dinsel, imparator dünyevi alanda üstündüre. Kilise, insan›n dinsel mutlulu¤u içindir

4. Ockhaml› William’a göre, afla¤›dakilerden hangisidünyevi iktidar› s›n›rland›ran faktörlerden biridir?

a. Roma hukukub. Bireysel ç›karlarc. Feodal haklard. Kilise’nin ç›karlar›e. ‹ktidar›n tanr›sall›¤›

5. Padoval› Marsilius’un kuram›nda civitas kavram›, afla-¤›dakilerden hangisiyle ilgili olarak kullan›lmaktad›r?

a. Dini ve dünyevi toplumlar› ay›rmak içinb. Dini toplumun eksikli¤i içinc. Dünyevi toplumun eksikli¤i içind. Dünyevi toplumun mükemmelli¤i içine. Dini toplumun mükemmelli¤i için

6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Calvin’in görüfllerinidesteklemektedir?

a. Gerçek kilisenin oldu¤u yerde kurumsal kilisegereksizdir

b. Roma Kilisesi varken yeni bir kurumsal kilisegereksizdir

c. Gerçek kilisenin rolü tümüyle dinidird. ‹ncil varken hiçbir kiliseye gerek yokture. Kurumsal kilisenin rolü dünyevi alanda dini dü-

zenlemektir

7. Afla¤›daki ifadelerden hangisi ya da hangileri Mün-zer’in görüflleriyle çeliflir?

I. K›l›c›n gücü toplulu¤un mal›d›r II. Topluluk k›l›c› prens eliyle kullan›r III.Do¤ru din gücünü topluluktan al›r

a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IId. I ve IIIe. II ve III

8. Machiavelli’ye göre insan›n kötülü¤ünün nedeninikesinlikle aç›klayan ifade hangisidir?

a. ‹nsan›n arzu duymayan bir varl›k oluflub. ‹nsan›n s›n›rs›z arzular›n›n iktidarla ilgisiz olufluc. ‹nsan›n iktidars›z ama s›n›rs›z arzu duyan bir

varl›k oluflud. ‹nsan›n muktedir ama arzusuz bir varl›k oluflue. ‹nsan›n arzular› s›n›rs›z, iktidar› s›n›rl› bir varl›k

oluflu

9. Afla¤›dakilerden hangisi, Machiavelli’ye göre, yan-

l›flt›r?

a. Savafl, siyasetin zorunlu bir biçimidirb. Sald›rmayan sald›r›ya u¤rarc. Siyasetin iflas›yla savafl belirird. Savafl, gerekli olan için hakl›d›re. Savafl zaman› ile bar›fl zaman› aras›nda fark yoktur

10. Machiavelli için cumhuriyetin karma yönetim olma-s›n›n nedeni, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karfl›t toplumsal güçlerin dengelenmesib. Çat›flmac› dinamiklerin d›fllanmas›c. Tek bir s›n›f›n hakimiyetinin varl›¤›d. Ço¤ulcu demokrasiyle bezenmifl olmas›e. Hiyerarflik ve merkezî bir yönetimi gerektirmesi



N‹CCOLO MACH‹AVELL‹ VE MAKYAVEL‹ZM

“Machiavelli, “Aldatmak isteyen biri mutlaka aldanacakbirini bulur” der. Yani bir siyasetçi halk› aldatmak içinher yalan› söyleyebilir. Her türlü dalavereyi çevirebilir,olaylar› gerekti¤i gibi sapt›rabilir. Elindeki siyasi gücüs›n›rs›z bir flekilde kendi ç›karlar› için kullanabilir. Birsiyasetçi baflar›ya ulaflmak için bunlar› yapmal›d›r. Buyolu ve arac› kullanmayan›n baflar›l› olmas› olanaks›z-d›r. Ona göre baflar›n›n koflulu iknadan çok zora bafl-vurmakt›r. (...) Siyaset kuramc›lar› Machiavelli’nin budüflüncelerinin 20. yüzy›l düflünürü Georges Sorel’i,onun kanal›yla da ‹talyan faflistlerini etkilemifl oldu¤u-nu öne sürerler. Yap›tlar›nda halk kitleleri konusundazaman zaman karamsar bir dünya görüflünün izleri degörülür. Ona göre insanlar bencildir. O nedenle siya-setçi bencil davranmal›d›r. ‹nsanlar ço¤unlukla nankör,içten pazarl›kl›, ürkek, doymak bilmez yarat›klard›r. Kö-tüdürler. Bu nedenle baflar›l› olmak, kazanmak isteyenak›ll› bir yönetici, gerekti¤inde kötü olmak zorundad›r.Kötülere iyi davranmaya çal›flan kaybeder. Siyasetçi, ç›-karlar›na ayk›r› oldu¤unda verdi¤i sözleri tutmayabilir.‹flte Machiavelli ve Makyavelist siyaset özetle böyle. Ah-lak› fazla takmayan, halka yalan söyleyen, her türlü ah-lak d›fl› yolu ve arac› kullanarak halk› kand›ran siyaset-çi baflar›l› olur. Ahlakl›, erdemli, dürüst politika yapansiyasetçi ise Machiavelli’ye göre a¤z›yla kufl tutsa bafla-r›l› olamaz. Machiavelli’nin kuramlar› ve ilkeleri hâlâgünümüz siyasetinde geçerlidir. Makyavelizmi benim-seyen siyasetçiler de vard›r. Onlar› hepimiz biliriz, tan›-r›z. Onun için bu yaz›y› okuyup da k›ssadan hisse filanç›karmaya hiç gerek yoktur.”

Kaynak: Tufan Türenç, “Nicolo Machiavelli ve Makya-velizm”, Hürriyet, 10 Eylül 2008’den al›nm›flt›r. Bkz.http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/9860891.asp?m=1

Erasmus’un Delili¤e Övgü’sünden: “Rahip ya da keflifldenen adamlar”“Bu iki ad onlara hiç uygun de¤ildir; çünkü bu sözderahipler, bu sözde din adamlar› kadar az dindar insanolmad›¤› gibi, bu sözde keflifllere yani münzevilere heryerde rastgelinmektedir. E¤er bu kimselerin kendi göz-lerinden bin bir türlü yolla durumlar›n›n afla¤›l›¤›n› verezaletini saklamasayd›m, dünya yüzünde onlardan da-ha sefil bir insan türü olur muydu? Her yerde korkunçhayvanlar gibi nefret edilen bu adamlara s›rf rastgel-mek, fenaya yorulur; buna ra¤men bunlar, ola¤anüstükimselermifl gibi kendilerine hayrand›rlar. En yüksekdindarl›¤›n, en kaba cahillikten ibaret oldu¤una inananbu adamlar, okuma bile bilmemekle övünürler. Kilise-lerinde ahmak bir tav›rla anlatt›klar› mezmurlar› an›r-d›klar› zaman, Allah’›n, meleklerin ve cennetteki bütünermifllerin onlar› dinlemekle büyük haz duyduklar›n-dan pek emindirler. Aralar›nda baz›lar› vard›r ki bunlarpislikleri ve sefaletleriyle gururlanarak, son derece bü-yük bir küstahl›k ve yüzsüzlükle kap› kap› gezip sada-ka dilenirler. (...) ‹flte pislikleri, cahillikleri, kabal›klar›,edepsizlikleri ile bize havarilerin hayat›n› canland›rd›k-lar›n› iddia eden flanl› adamlar.”

Kaynak: Erasmus, Delili¤e Övgü, Çev. N. H›z›r, (3.Bask›), ‹stanbul: B/F/S Yay›nlar›, 1987, s.103-104.


”

“Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Papal›k’›n Savlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Krall›k Yanl›lar›n›n Savlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otorite: Tanr›’dan m›, Papa-dan m›?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›rl› Dünyevi ‹ktidar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumun Mükemmelli¤i yada Civitas” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Calvin ve Dünyan›n Dine Uy-durulmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Münzer ve Köylü Ayaklan-malar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Do¤all›¤› ve Zo-runlulu¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafl›n Kaç›n›lmazl›¤›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cumhuriyet: Karma Yöne-tim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Hay›r. Bir siyasal sistemde dini kontrol etmek ya da ha-kim bir dinden, di¤er dinlere, inançlara, bunlar›n men-suplar›na ya da inançs›zlara yönelik oluflabilecek kimitehditleri önlemek üzere bir siyasal iktidar kontrol amaç-l› siyasal kurumlar oluflturabilir. Ancak bu kurumlar›namac› dinsel amaçlar› gerçeklefltirmek, devletin amaçla-r›n› dini amaçlara tabi k›lmak, devlet iktidar›n› diniamaçlar için bir araç k›lmak ise, bu durumda o siyasalsistemde siyasal iktidar›n laikli¤i sorgulanabilir.

S›ra Sizde 2

Bu sav ileri sürülemez. Çünkü örne¤in Antik Yunandünyas›nda, Platon da toplumu canl› bir organizmayabenzetiyordu. Platon bu benzetmeyi toplumun do¤alve zorunlu oldu¤unu göstermek için kullan›yordu. Oy-sa Padoval› toplumun canl› bir organizmaya benze-mekle birlikte, insanlar›n ak›llar›yla do¤aya öykünerekgerçeklefltirdi¤i bir fley, yani yapay bir bütün oldu¤unukabul eder.

S›ra Sizde 3

Elbette hay›r. Reform süreci her yerde ayn› biçimde ya-flanm›fl, dolay›s›yla ayn› sonuçlar› üretmifl de¤ildir. Bu-na göre, örne¤in Luther’in bafl›n› çekti¤i hareket Almanprenslerinin Kilise karfl›s›nda gücünü art›r›rken, Cal-vin’in bafl›n› çekti¤i hareket Roma Kilisesi’nin gücünük›rsa da, onun yerini alan yeni bir din adamlar› toplu-lu¤u, yeni bir Kilise’nin, Calvinci kilisenin, siyasal ikti-dar üstünde hakim olmas› ve siyasal iktidar›n yine din-sel iktidara tabi k›l›nmas›yla sonuçlanm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Kolayca söylenemez. Machiavelli için siyaset ya da ikti-dar›n kötülük ve iyilikle bir ilgisi yoktur. ‹nsan›n kendigücü s›n›rl› ama arzular› gücüyle s›n›rl› olmad›¤›ndan,kaç›n›lmaz olarak arzular›n› gerçeklefltirmek üzere, ken-dini bir iktidar mücadelesi içinde bulur. Yani iktidar do-¤al ve zorunludur. Her durumda, insan bu iktidar mü-cadelesinde yer al›r; ya yenenler ya yenilenler saf›nda.Bu anlamda iktidardan uzak durmak, siyasete “bulafl-mamak” gibi bir fley Machiavelli için tasavvur edilemez.Ancak Machiavelli’nin kötülü¤ün ö¤retmeni oldu¤u s›k-l›kla söylenir. Böyle bile olsa Machiavelli “kötülü¤ü”yaln›zca prenslere ö¤retmez; yönetilenlere de prensinne gibi kötülükler yapabilece¤ini ö¤retmifl olur. Kald›ki Machiavelli’nin ö¤retti¤i fley kötülük de¤il, iktidariçin gerekli siyaset sanat›n›n bilgisidir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


A¤ao¤ullar›, M. A. (Ed.) (2011). Sokrates’ten

Jakobenlere Bat›’da Siyasal Düflünceler, ‹stan-bul: ‹letiflim Yay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M. A-Köker, L. (2008). Tanr› Devletinden

Kral-Devlete, (5.Bas›m) Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Akal, C. B. (1999). ‹ktidar›n Üç Yüzü, Ankara: Dost

Yay›nlar›.Bloch, E. (2002). Rönesans Felsefesi, Çev. H. Porta-

kal, ‹stanbul: Cem Yay›nlar›.Cassirer, E. (1984). Devlet Efsanesi, ‹stanbul: Remzi

Yay›nlar›.Engels, F. (1999). Köylüler Savafl›, (3. Bask›), Çev. K.

Somer, Ankara: Sol Yay›nlar›.Gökberk, M. (1980). Felsefe Tarihi, ‹stanbul: Remzi

Yay›nlar›.Machiavelli, N. (1998). Hükümdar, Çev. H.K. Karabu-

lut, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›.Machiavelli, N. (1999). Savafl Sanat›, Çev. A.B. Hasan,

‹stanbul: Özne Yay›nlar›.Machiavelli, N. (2009). Titus Livius’in ‹lk On Kitab›

Üzerine Söylevler, Çev. A. Tolga, ‹stanbul: SayYay›nlar›.

Sacerdoti, G. (2007). Kurban ve Egemenlik,

Shakespeare’den Bruno’ya Avrupa’da Teoloji

ve Siyaset, Çev. Z. Y›lmaz, Ankara: Dost Yay›nlar›.Tunçay, M. (2005). Bat›’da Siyasal Düflünceler Tarihi



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;XVI. yüzy›lda mutlak monarfliye yönelik elefltiriler çerçevesinde klasik ütop-yac› yaklafl›m›n temel özelliklerini aç›klayabilecek,Mutlak monarflilerin görünür hâle getirdi¤i, devlet ve siyasetin dayand›r›ld›¤›temeller aras›ndaki farkl›l›¤› ay›rt edebilecek,Mutlak monarfliye yöneltilen feodal-dinsel temelli elefltirileri de¤erlendirebi-lecek,Mutlak monarflilerde somutlaflan devletin egemenlik vasf›n› çözümleyebile-cek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Din Savafllar›• Direnme Hakk›• Egemenlik• Hegemonya

• ‹taat• Mutlak Monarfli• Tiranl›k• Ütopya

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


16. Yüzy›l DevletDüflüncesi

• ÜTOPYACI DÜfiÜNCE: YEN‹ B‹RS‹YASET ARAYIfiI

• GÖNÜLLÜ KULLUK VE ÉTIENNEDE LA BOÉTIE

• MONARKOMAKLAR: “‹Y‹”KRALLIK, “KÖTÜ” T‹RANLIK

• JEAN BOD‹N VE EGEMENL‹K


ÜTOPYACI DÜfiÜNCE: YEN‹ B‹R S‹YASET ARAYIfiIBat› Avrupa’da XVI. yüzy›l bir anlamda “krallar›n yüzy›l›d›r.” Çünkü bu yüzy›ldakrallar kendilerini s›n›rlayan din, gelenekler ve feodal hukuku aflmaya bafllam›fllar-d›. Bu sayede kendilerini “s›n›rs›z hükümdarlara” yani mutlak monarklara dönüfl-türme süreci içine girdiler. Bu elbette beraberinde baz› tepkileri de getirdi. Bu bö-lümde ele alaca¤›m›z ütopyac› tepki bunlardan ilkidir. Geleneksel olarak ThomasMore ile bafllat›lan ütopyac› tepki, ilk elde özel olarak mutlak monarfliye karfl› gi-bi görünmektedir. Oysa ütopyac› düflünüfl do¤rudan devlet ya da krall›kla s›n›r-l› bir tart›flma içermekten çok, yeni bir siyasal toplumun nas›l olmas› gerekti¤ineiliflkin düflünsel bir aray›fl mahiyetindedir. Ütopyac› düflüncenin baflta gelen ismiolan More, ayn› zamanda klasik ütopyac›lar›n da öncü ismidir.

Thomas More ve UtopiaÜtopyac› düflüncenin klasik metni olan Utopia’n›n yazar› ‹ngiliz hukuk ve siyasetadam› Thomas More (1478-1535)’dur. More, burjuva kökenli bir aileden geliyordu.Hukuk e¤itimi alm›fl ve 21 yafl›nda avukat olarak çal›flmaya bafllam›flt›. 1504’teAvam Kamaras› üyeli¤ine seçilerek siyasal yaflama kat›lm›flt›r. Avam Kamaras›’ndakral›n s›n›rs›z iktidar›na karfl› ç›kan More, k›sa zamanda Kral VII. Henry’nin öfke-sini üstüne çeker. Kral›n öfkesinden kurtulmak için Londra’y› terk eder ve kral›nölümü, VIII. Henry’nin tahta geçmesiyle yeniden ülkesine döner. Art›k More’un al-t›n y›llar› bafllam›flt›r. Londra’da yarg›çl›¤a atanan More, hümanist tutumuyla halk›nve ayn› zamanda avukatl›¤›n› yapt›¤› Londra tüccarlar›n›n gözdesi hâline gelir.

More’un yaflad›¤› dönemde ‹ngiltere 3.5 milyonluk küçük bir ülkedir. ‹rlandave ‹skoçya henüz ba¤›ms›zd›r. Nüfusun büyük bir bölümü k›rsal alanda yer almak-tad›r. XV. yüzy›lda, serflik sistemi tasfiye edildi¤inden, küçük mülk sahibi olarakköylülük özgür bir s›n›f olarak belirmifltir. 1452-1485 y›llar› aras›nda süren ‹ki GülSavafl›’n›n ard›ndan krall›k da gücünü iyice art›rm›flt›r.

‹ki Gül Savafl›’yla tahta ç›kan VII. Henry, 24 y›l süren krall›¤› süresince tam birmutlak monark hâline gelir. Kendisini s›n›rlayan parlamento gibi kurumlar› etkisiz-lefltirir. Bu dönemde parlamento yaln›zca yedi kez toplanabilmifltir. Kral, ayn› za-manda yönetilenler üzerinde de demirden yumru¤unu hiç eksik etmemektedir.Ancak bu demir yumruk bile, büyük toplumsal hareketlili¤i önlemeye yetmez.Özellikle dokuma endüstrisinin büyük bir aflama kaydetmesi ve yün fiyatlar›n›nartmas›yla k›rsal alanlarda topraklar çitlerle çevrilerek koyun sürüleri yetifltirilme-

16. Yüzy›l Devlet Düflüncesi

Ütopyac› Düflünüfl: Var olanbozuk siyasal düzenlerekarfl›, iyi bir siyasal düzeninya da toplumun mümkünoldu¤unu, bunun için insanakl›n›n en önemli k›lavuz veinsan iradesiyle eylemininen baflta gelen araçoldu¤unu savunandüflünceler grubu. Ütopyac›düflünce edebi anlat›larbiçiminde karfl›m›za ç›kt›¤›gibi, siyasal düflünce tarihiiçinde, teoriler biçiminde dekarfl›m›za ç›kabilir.

Klasik Ütopyac›lar: Adlar›,yayg›nl›kla Thomas More ilebirlikte an›lan TommasoCampanella (1568-1639) veFrancis Bacon (1561-1626)klasik ütopyac›lar›n di¤erbüyük isimleridir.Campanella’n›n ütopyas›Günefl Ülkesi (Civitas Solis)Latince olarak 1623’teFrankfurt’ta bas›lm›flt›r.Hayat›, More ile benzerliklertafl›yan Bacon’›n ütopikmetni Yeni Atlantis (NovaAtlantis) ise ancakölümünden sonra, tammetin olarak 1627’deyay›mlanm›flt›r.

‹ki Gül Savafl›: K›rm›z› gülsembolünü tafl›yanLancaster Hanedan› ilebeyaz gül sembolüne sahipYork Hanedan› aras›ndasüren ve LancasterHanedan›’ndan HenryTudor’un VII. Henry olaraktahta ç›k›fl›yla son bulan,soylulararas› savafl.

ye bafllan›r. Bu da küçük toprak sahiplerinin topraklar›ndan kopar›lmas›yla sonuç-lan›r. Köylülerin kentlere y›¤›lmas›yla kentlerde, en baflta Londra’da suç oranlar› vedilencilik inan›lmaz boyutlara var›r. More’un Utopia’y› yazd›¤› dönemde, yaln›zcaLondra’da 70 bin dolay›nda dilenci vard›r. VII. Henry zaman›nda bir y›l içinde, soy-gun ve cinayet gibi suçlamalar nedeniyle as›lanlar›n say›s›, ayn› suçlar için Fran-sa’da yedi y›lda as›lanlardan daha fazlad›r. Bir dönem sonra, VIII. Henry’nin sondört y›l›nda ise h›rs›zl›k ve serserilik suçundan idam edilenlerin say›s› 70 bindir.

Gücünü art›ran krall›¤›n en önemli destekçilerinin bafl›nda yeoman ad› verilen,çeflitli siyasal haklar› elde edebilecek kadar gelire sahip çiftçiler gelmektedir. Buçiftçiler kendi yükselifllerini geleneksel soylulu¤un aleyhine kaydettikleri için, do-¤al olarak mutlak monarfliyi, yani tek hükümran olarak kral› desteklemektedirler.Krall›¤›n di¤er destekçisi, More’un da avukatl›klar›n› üstlendi¤i tüccarlard›r. VII.Henry’nin özellikle deniz ticaretine önem vermesi nedeniyle h›zla yükselen bir s›-n›fa dönüflen ticaret burjuvazisi, art›k siyasal alanda da söz sahibi olmaya bafllam›fl-t›r. Bunun d›fl›nda gentry denilen ve k›rsal bölgelerde, soy üzerine de¤il de zen-ginlik üzerine infla edilmifl bir tür küçük aristokrasi de an›lmal›d›r. Genç kapitalizmfeodalizmi çözmüfl ama bu arada köylüleri de aç b›rakm›flt›r. Bir anlamda ‹ngilte-re “koyunlar›n insanlar› yedi¤i bir ülke”ye dönüflmüfltür. More’un ifadesiyle “bafl-ka yerlerde o kadar tatl›, o kadar tok gözlü olan bu hayvanlar sizin memleketiniz-de öyle aç gözlü, öyle doymak bilmez olmufllar ki insanlar› bile yiyorlar, k›rlar›,köyleri, evleri silip süpürüyorlar.” VII. ve VIII. Henry, bu süreci yavafllatmaya çal›fl-m›fllarsa da gerek yeni duruma çok çabuk ayak uyduran geleneksel büyük topraksahiplerinin art›k topra¤› modern bir yat›r›m amac› olarak görmeye bafllamalar›,gerek genç burjuvazinin özgür eme¤e duydu¤u gereksinim karfl›s›nda pek etkiliolamam›fllard›r.

More’un siyasal yaflamda parlamas›yla VIII. Henry, More’u, 1518’de kendisininözel dan›flman› yapar. 1525’te More parlamento baflkan› (speaker) olur. 1529’da iseMore art›k Lord High Chancellor yani baflbakan olmufltur. Ancak h›zla yükselenMore’un düflüflü de h›zl› olacakt›r. Ayn› dönemde yeniden evlenmek üzere kar›s›n-dan boflanmak isteyen VIII. Henry’nin bafl› Papal›k’›n boflanmaya direnmesi nede-niyle derttedir. Ama kral bu krizi yetkilerini geniflletmek için f›rsata çevirmeyi bilir.Art›k krall›¤›n kendi d›fl›ndaki bir otorite olarak Papal›k’tan kurtulma zaman› gel-mifltir. Papal›k’a karfl› ç›kar›lan 1532 tarihli Act of Supremacy yasas›yla kral kendi-sini ayn› zamanda ‹ngiliz Kilisesi’nin bafl› olarak ilan ettirir. Böylece Anglikan Kili-sesi Papal›k’tan kopmaktad›r.

More bu geliflmeler karfl›s›nda krall›¤a muhalefet etmemek için sa¤l›k nedenle-rini ileri sürerek görevinden istifa eder. Çünkü More ‹ngiltere’nin Katolik dünyan›nbir parças› olarak kalmas›ndan yanad›r. Ancak istifas› More’u kral›n h›flm›ndan kur-tarmaya yetmez. 1534 Mart’›nda Act of Supremacy’yi kabul etti¤ine dair yemin et-meye zorlan›r; yemin etmeyi reddedince Londra Kulesi’e hapsedilir. More, vatanhainli¤iyle suçlan›nca kendini savunmak zorunda kal›r. Savunmas›nda, ad› geçenyasan›n Tanr›’n›n yasas›na ayk›r› oldu¤unu ve parlamentonun bir kifliyi, o kifli kralbile olsa, Kilise’nin bafl› olarak ilan etmeye hakk› olmad›¤›n› ileri sürer. Bu ayn› za-manda Thomas More’un ölüm ferman›d›r da. Ölümü so¤ukkanl›l›kla karfl›layanThomas More, 6 Temmuz 1535’te bafl› kesilerek idam edilir. Art›k ‹ngiltere krall›¤›mutlak bir monarflidir.

Thomas More’un e¤lenmek için yazd›¤›n› söyledi¤i Utopia’s› 1516’da Latinceolarak Louvain’de yay›mlanm›flt›r. Kendi dilinde ve ülkesinde yay›mlanabilmesiiçinse 1551’i beklemek gerekir.


Mutlak monarfli: Bir kral yada monark›n, kendihakimiyet alan› içinde yeralan topraklar üzerinde,hiçbir güç taraf›ndans›n›rland›r›lamayan,kendinden sonra kimin kralolaca¤›n›n belirlenmesidahil, bu topraklarüzerindeki her fleyi kapsayans›n›rs›z ya da koflulsuzhakimiyet biçimi. En tipikifadesi Fransa Kral›XIV.Louis’nün ünlü sözü olan“L’État c’est moi!” (Devletbenim) sözüdür.

Ütopyan›n temelde gözetti¤i fley, insanlar›n mutlulu¤udur. ‹nsanlar mutlulu¤alay›kt›r ama mutluluk asla bireysel, tekil bir fley de¤ildir. ‹nsanlar›n mutlulu¤u an-cak toplumun mutlulu¤uyla mümkün olabilir. Bu durumda mutlulu¤a giden yoltoplumsal eflitlikten geçmektedir. More’a göre, “mülkün tekelde ve mutlak oldu¤ubir devlette eflitlik kurulamaz (...) çünkü orada herkes türlü yollarla kazanabildi¤ikadar kazanmakta hakl› görür kendini.” Bunun aç›k anlam› fludur: Mevcut toplum-sal yap› temelinden de¤ifltirilmelidir. Temel, özel mülkiyet oldukça hiçbir fley ya-p›lamaz. Bu bak›mdan ütopyac› düflünüfl, More’dan bafllayarak, ilk elde bir tabularasa, bofl bir levha yaratarak, bu levha üzerinde, en mükemmel siyasal toplumuyoktan var eder. ‹flte Thomas More bu düflünsel giriflimin öncüsüdür. Bu giriflimin-de hiç kuflkusuz kendi döneminin ‹ngiltere’sinden etkilendi¤i gibi, bu dönemdebaflta Bat› Avrupa olmak üzere, dünyada olup bitenler de More’a ütopyay› yazd›r-m›fl olmal›d›r.

Ütopya ve UtopiaBugün ütopya sözcü¤ü, daha çok gerçekleflmesi olanaks›z, hayalî ama yine de is-tenir, ülküsel olan fleyleri nitelemek için kullan›lan bir add›r. Oysa siyasal düflün-ce içinde bu terim, hayalî oluflu ya da gerçekleflip gerçekleflemeyece¤i bir yana,üreticisi taraf›ndan ortaya konulan ideal bir siyasal toplumu nitelemektedir. Haya-lî oluflu ütopyan›n ay›rt edici yan› de¤ildir. Çünkü ütopyan›n d›fl›nda, örne¤in ma-sallar, fanteziler ya da düflsel geziler ve bilim-kurgu ürünleri de hayalîdir.

Thomas More’un icat etti¤i ütopya sözcü¤ünün kökeni Yunancad›r. More, “yer”anlam›na gelen topos kelimesinin önüne “yok” anlam›na gelen “ou” tak›s›n› getire-rek, “olmayan yer, yok yer, hiçbir yer, yersiz” anlam›na gelen bu terimi (U-Topos)türetmifl ve 1516 y›l›nda Latince olarak yay›nlatt›¤› kitab›na da Utopia ad›n› vermifl-tir. Siyasal düflünce tarihi içinde ütopya teriminin genel olarak ifade etti¤i fley, hiç-bir yerde olmayan, ancak gerçekleflmesi arzulanan yetkin toplumsal-siyasal bir dü-zen tasar›m›d›r. Bu bak›mdan ütopyalar toplumsal bir nitelik tafl›r, bireysel ya dakiflisel de¤il.

“Herkesten uzakta, okyanusun ortas›nda, mutlu bir hayat sürmek isterdim” ya da “Çokzengin olsayd›m, herkesi ‘sat›n al›p’ flöyle bir düzen kurmak isterdim” gibi hayaller ütop-yayla kar›flt›r›lmamal›d›r. Bunlar, kiflilerin düflleridir ve tek belirleyicisi de kiflilerin ken-dileridir.

More’dan çok önce, ütopyan›n öncüsü olarak Platon ve Devlet adl› yap›t› sa-y›labilir. Platon örne¤inin iflaret etti¤i gibi, ütopyan›n izleri geriye do¤ru sürülebi-liyorsa ileriye do¤ru da sürülebilir. Bu çerçevede önce ‹ngiliz, daha sonra da Fran-s›z Devrimleri’nin etkisi ile ütopya sözcü¤ünün, ideal, mutlu toplum taslaklar› an-lam›nda da yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanmas›yla birlikte, “ou-topos”daki“ou”nun yerine, Yunanca iyi anlam›na gelen “eu” tak›s› getirilir ve olmayan yer,anlam olarak iyi yere, mutlu yere dönüflür.

Thomas More’dan bafllayarak ütopyalar›n ortaya ç›k›fl› öncelikle üretildikleridönemle ilgilidir. Örne¤in More’un ütopyas›, bir anlamda 1500’lü y›llar›n ‹ngilte-re’sinin elefltirel bir yans›mas›d›r. Ancak kuflkusuz ütopyalar yaln›zca kendi ça¤la-r›ndan beslenmezler. Genel olarak Rönesans döneminde ortaya ç›kan hümanizmütopyalar› besledi¤i gibi, Reform hareketi ütopyalar aç›s›ndan önemli bir kaynak-t›r. Ütopyalar Orta Ça¤daki egemen dinsel dünya görüflünün insan zihnini tekeli-ne almas›n›n sona ermeye bafllamas›yla ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle, do¤al, insa-

1034. Ünite - 16. Yüzy › l Devlet Düflüncesi

Fantezi: Yazar› ya daüreticisinin iradesi vearzusunun hiçbir s›n›rtan›maks›z›n kendini ortayakoydu¤u metinler fantezitürünün içinde yer al›r. Birfantezi ürününde, örne¤inyazar dilerse köpekbal›klar›n› karada,yüzgeçleri üzerindeyürüyerek yaflayan hayvanlarolarak sunabilir.

Düflsel geziler: Bu tür,seyahatname, robinsonadegibi adlar da tafl›r. En ünlüörne¤i Daniel Defoe (1659-1731)’nun Robinson Crusoeadl› yap›t› ve Jonathan Swift(1667-1745)’in Gulliver’inSeyahatleri’dir. Düflselgeziler insanlar taraf›ndanbilinmeyen, hayalî yerlereyap›lan gezileri anlat›r.

Bilim-Kurgu: Bilim veteknolojinin mevcut geliflmeve ilerleme seviyesinigözeterek, bu gelifliminsürmesi hâlinde dünyan›nnas›l dönüflece¤ini ve neyebenzeyece¤ini ya da ne gibiyeni sorunlar ortayaç›kaca¤›n› içeren anlat›türü. En ünlü isimlerindenbiri Isaac Asimov’dur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

Ütopyan›n Öncüsü Platon:Platon, Devlet adl› yap›t›ndaideal bir siyasal toplumunnas›l olmas› gerekti¤iniayr›nt›lar›yla anlat›r. Ancakyine de bu yap›t› özel olarakütopya saymak ve bununlas›n›rlamak yanl›flt›r. ÇünküDevlet, Platon’un bilgikuram›n› yaniepistemolojisini aç›klay›ptemellendirdi¤i temelyap›tt›r da.

ni erdeme, akla ve iradeye kötü gözle bakan, Hristiyanl›¤›n temel dogmalar›ndanbirini, ilk günah kavray›fl›n› reddederler. Örne¤in More’un ütopyas›nda, Hristiyan-l›¤›n Kilise ve yozlaflm›fl din adamlar› elinde çarp›t›lmas› çok aç›k bir biçimde elefl-tirilmifltir. Ayr›ca More’da din, özel alana hapsedilmifl; siyaset ve din tamamen bir-birinden ayr›lm›flt›r. Dinî iktidarla dünyevi iktidar aras›ndaki çat›flma, bu dünyan›nmutlak iktidar›na sahip Platon’un filozof kral›na benzeyen Kral Utopus’un, birlefl-tirici ve koruyucu babal›¤›yla çözülmüfltür.

Ayn› dönemlerde Avrupal›lar›n, Yeni Dünya’y›, yani Amerika k›tas›n› keflfediyorolmalar›, ütopyalar› etkileyen bir baflka faktördür. Bu anlamda özellikle AmerigoVespucci (1454-1512)’nin 1507 y›l›nda bas›lan ve dört y›l içinde on üç bask› yap›pbirçok Avrupa diline çevrilen yolculuk öykülerinde anlat›lan Yeni Dünya yerlileri ileütopya adalar› sakinlerinin yaflay›fl tarzlar› aras›ndaki benzerlik dikkat çekicidir.

Thomas More ile birlikte klasik ütopyac›l›¤›n kolektivist anlay›fl› hakk›nda daha ayr›nt›l›bir fikir edinebilmek için, bir di¤er klasik ütopyac› isim Campanella’n›n Günefl Ülkesi ad-l› yap›t›na bakabilirsiniz. (Günefl Ülkesi, çev: V. Günyol, H. Kazgan, ‹stanbul: Sosyal Yay›n-lar›, 1996)

Ütopyalar yaln›zca metinlerle s›n›rl› de¤ildir. ‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada da dünyan›n çe-flitli bölgelerinde ütopik flehirler, adalar kurma giriflimi sürmektedir. Bunlardan birini fluadresten inceleyebilirsiniz: http://www.sehirbolgeplanlama.com/forum/kent-modelle-ri/gunes-kent-(gerceklesen-ilk-utopik-kent-modeli)/

Her dönem ve ülkede, içinde bulunulan toplumsal-siyasal sisteme dönük elefltirilerdenbeslenen ürünler karfl›m›za ç›kar. Kuflat›ld›¤› sistemi elefltiren bütün ürünlerin ütopik birnitelik tafl›d›¤› ileri sürülebilir mi?

Utopia: Yeni Bir Toplum, Yeni Bir SiyasetKendi yaflad›¤› dönemin ‹ngiltere’sini a¤›r bir biçimde elefltiren More, iki ana bölüm-den oluflan kitab›n›n ilk bölümünde diyalog yöntemini kullanarak hakim siyasal dü-zeni fliddetle elefltirir. ‹kinci bölümde ise More’un kendi kurdu¤u dünya anlat›l›r. Biryandan bir Rönesans ayd›n› olarak More, Bat› Avrupa’y› Bat› Avrupa yapan temel de-¤erlere s›k› s›k›ya ba¤l›d›r. Öyle ki ütopyas›n›n bütün malzemelerini bu kültürdendevflirir; düfl ülkesinin halk›n›n eski Yunan köklerinin iflaret edilmesi gibi. Ama ayn›anda More, kendisi ne kadar ba¤›ml› olursa olsun, mevcut hâliyle Avrupa’dan kop-mak zorundad›r. Çünkü bu Avrupa, kesinlikle adaletsizli¤in, yoksullu¤un, pisli¤in,eflitsizli¤in dünyas›d›r. Bu bak›mdan sahip oldu¤u Rönesans kültüründe olumlad›¤›ne varsa, More hepsini al›r ve bunlarla Utopia adas›n› kurar.

Kitapta Utopia adas›n› kuran Kral Utopos, Abraxa yar›madas›n› ele geçirerekyar›maday› bir adaya dönüfltürür. Kral Utopos’un bu yeni ülkesinde bu vahfli, ka-ba Abraxal›lar uygar, kibar, uslu Utopial›lar’a dönüflürler. Bu dönüflümün tamam-lanmas›n›n ard›ndan ortaya ç›kan, mükemmel bir toplumdur. More, bu toplumunmükemmelli¤ine halel gelmemesi için gerçeklikle her tür ba¤›n› özenle keser. Öy-le ki anlat›daki her bir özel isim gerçekli¤i reddetmek üzere özel olarak uydurul-mufltur. Örne¤in asli anlat›c› Raphael’in ikinci ad› Hythloday bofl konuflan, gevezeanlam›na gelmektedir. Kent baflkan›n›n ad› olan Adamus da benzer biçimde Yu-nanca’dan al›nm›flt›r ve a-demos, halk›, yönetti¤i olmayan yönetici anlam›nda kul-lan›lmaktad›r. Öyle ki Utopia’n›n baflkenti Amaurote ayn› flekilde, aç›k seçik görü-lemeyen anlam› tafl›maktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

Utopia adas› en genifl yeri iki yüz mil olan bir adad›r. Utopia’n›n 54 büyük vegüzel flehri vard›r. Hepsinde ayn› dil, töreler, kurumlar, yasalar geçerlidir. Hepsiayn› planla kurulmufltur. fiehirlerin aras› cetvelle ölçülüp biçilmifl gibi 24 mil, yanibir günlük yürüme mesafesidir. Her flehrin tar›m için 20 millik topra¤› vard›r. Hiç-bir flehir s›n›rlar›n› geniflletemez. Halk kendisini topra¤›n sahibi de¤il, çiftçisi, iflçi-si diye görür. Tarlalar›n ortas›nda çiftlik evleri bulunur ve her mevsim nöbetlefle ifl-çi gönderilir tarlalara. Tüm Utopial›lar çiftçili¤i ö¤renmek zorundad›r. Bu nedenlede birlikler hâlinde iki y›ll›k süreyle çiftçilik yaparlar. Ama hiç kimse topraklar›nsahibi de¤ildir çünkü Utopia’da özel mülkiyet yoktur. Kitab›n özellikle ilk bölü-münde More, bu konuda do¤rudan Platon’a baflvurmaktan geri durmaz: “Bu bü-yük dahi çok önceden görmüfl ki insanlar› mutlulu¤a ulaflt›rman›n tek yolu, eflit-lik ilkesini uygulamakt›r. Oysa mülkün tekelde ve mutlak oldu¤u bir devlette eflitlikkurulamaz.” Utopia’ya göre, “mülk sahipli¤ini ortadan kald›rmak memleketinzenginli¤ini eflitçe, do¤rulukla da¤›tabilmenin ve insanl›¤› mutlulu¤a kavufltur-man›n biricik yoludur. Mülkiyet hakk› toplumsal yap›n›n temeli oldukça en kala-bal›k ve en ifle yarar s›n›f yoksulluk, açl›k, umutsuzluk içinde yaflayacakt›r.” Ohâlde yap›lacak fley bellidir: Mal›n mülkün kiflisel bir hak olmaktan ç›kar›lmas›!

Utopia’n›n bütün flehirleri, bölgesel özellikleri d›fl›nda birbirine benzer. Birinigörmek tümünü görmektir. Bu yüzden metnin anlat›c›s›, baflkent Amaurote’u an-latmakla yetinir. Buna göre flehir yüksek, kal›n duvarlarla, surlarla, bu surlar derinhendekler ve çitlerle çevrilidir. Evler s›ra s›ra sokaklara düzgün bir biçimde yerlefl-mifllerdir; temiz ve düzenli. Evlerde kilit ve anahtar yoktur çünkü evdeki hiçbir fleyözel de¤ildir, ne varsa herkesin mal›d›r; hatta evin kendisi özel de¤ildir. Evlerdeyaflayanlar evle aralar›nda özel ba¤l›l›klar gelifltirmesinler diye, dolay›s›yla sahip-lenmeye ya da genel olarak mülk hassasiyetine karfl› her on y›lda bir, evler de¤i-flir, herkesin evi kura ile seçilir.

Her flehir ailelerden meydana gelir. Akrabalar genellikle bir aradad›r. Akrabal›kba¤lar›n›n ataerkil oldu¤u anlafl›l›yor. Her flehirde alt› bin aile vard›r. Yurttafl say›-s›n›n sabitlenmesine, de¤iflmemesine özen gösterilir. Çocu¤u izin verilen say›danfazla olan aileler, fazlay› az olan ailelere verirler. Bir flehirde nüfus çok artarsa ba-z›lar› nüfusu az olan flehre gönderilir. Her sokakta bir halk evi vard›r. Syphog-rant’lar burada oturur. Syphogrant otuz ailelik bir birli¤in bafl›d›r ve aileler taraf›n-dan seçilir. Syphogrant’›n oturdu¤u halk evinin çevresinde on befl bir yanda, onbefl di¤er yanda otuz ailenin evi bulunur. Her halk evinin sorumlusu belli bir saat-te, üretilen her fleyin getirilip yurttafllara sunuldu¤u pazara gidip bu ailelerin ihti-yaçlar›n› temin eder. Temin eder çünkü halk evlerinde, bu otuz ailelik birli¤in ö¤-le ve akflam yemekleri ortakt›r. Yemekler kölelerce haz›rlan›r ama onlar› örgütle-mek, piflirip kotarmak, çeki düzen vermek kad›nlar›n iflidir. Bu bak›mdan Utopiagerçe¤e teslim oluverir. Bir yandan eflitlik vurgusu yap›l›r ama ayn› anda, gelenek-sel ifl bölümü temel al›n›r: Mutfak, yemek, çocuk iflleri do¤rudan kad›nlara havaleedilir. More, bütün Utopia’y› bir aile gibi tasarlam›flt›r. Aile içinde hangi iliflkilerbask›nsa Utopia’da da karakteristik olan o iliflkilerdir. Örne¤in evlenmeyecek yafl-ta olan çocuklar›n yetiflkinlere, kad›nlar›n erkeklere hizmet etmesi gibi. Utopial›la-r›n gündelik yaflam› bu iliflkiler a¤› içinde örgütlenir.

Utopia mutlu yer olarak varl›¤›n›, aksi iddia edilse de asl›nda eflitsizlikçi yap›s›-na borçludur. Baz› ifllerin, özellikle kirli, sa¤l›ks›z, insan› ruhen, bedenen ve ahla-ken düflkünlefltirece¤i düflünülen ifllerin (örne¤in hayvanlar›n avlanmas› ve kesil-mesi, flehre girecek yiyecek maddelerinin temizlenmesi gibi ifllerin) yap›labilmesiiçin kölelerin ve d›flar›dan gelen köle statüsüne raz› iflçilerin varl›¤› bu eflitsizli¤in


bir göstergesidir. Ayn› flekilde Utopial›lar›n kendilerince meflru sayd›¤› hakl› sa-vafllar için paral› askerlerin varl›¤›n›n öngörülmesi; eril hakimiyet için kad›nlar›nzay›fl›¤›n›n öne sürülmesi, nihayet mevcut toplum düzeninin belirli bir disipliniçinde yeniden üretilebilmesi için herkesin bulundu¤u mevkiyi, aksi bir gereklilikolmad›kça korumas› gibi gereklilikler ya da eflitsizlikler bunun iflaretleridir.

Utopial›lar›n ruhu ve bedeni çal›flma merkezli olarak örgütlenmifltir. Bunu eniyi iflaretleyen fleylerin bafl›nda Utopia’da gün ve gecenin, yirmi dört saatin eflit par-çalara bölünmüfl olmas› gösterilebilir. Bu bölünmüfllük içinde Utopia’da yaln›zcaalt› saat çal›fl›l›r. Ama çal›flma zamanlar›n›n d›fl›nda Utopial›lar dilediklerini yapa-mazlar. Görünüflte yapabilirler gibi duruyorsa da yani aç›ktan onlar› durduran ku-rumsal, siyasal bir engel yokmufl gibi görünse de toplumsal yaflam›n kendisi bunaizin vermez. Akflam yemeklerinden sonra yaz›n bahçelerde, k›fl›n kapal› yerlerdegünün bir saati türlü e¤lencelere ayr›lm›flt›r. Utopial›lar zar, iskambil, kumar gibi‘budalaca’ oyunlar› zaten bilmezler. Utopia’da “amaç önce halk›n somut ihtiyaçla-r›n› gidermek, sonra [halk›] bedenin köleli¤inden kurtarmakt›r.” Yani “düflünceyiözgürce iflletmek, kafa yetilerini bilim ve sanatla gelifltirmek.” Her fley buna dö-nüktür. Bu ba¤lamda akflam sekizde yat›l›r ve sekiz saat uykuya verilir. Çal›flma,uyku ve yemek d›fl›ndaki zamanlar› herkes diledi¤i gibi kullanabilir. Ama her sa-bah gün do¤madan serbest ders saatleri vard›r, dileyen herkes buna kat›labilir. ‹z-lemeyenler ise kendi zanaat kollar› her ne ise onunla ilgileneceklerdir. Görüldü¤ügibi Utopia’da kiflilerin diledi¤ince davranma özgürlü¤ü yoktur.

Bu sade yaflam din için de geçerlidir. Utopial›lar türlü türlü dinlere tapmakta ser-best olmakla birlikte ve bu serbestlik ölçe¤inde tap›nmalar› özgür say›lsa da esasentümünün tap›nc› ayn›d›r: Tüm Utopial›lar asl›nda do¤aya tap›n›rlar. Ço¤u tek tanr›-c›d›r, ona baba derler. Din de¤ifltirmenin önünde bir engel yoktur; dinî propagandayapman›n önünde de bir engel yoktur; hayat›n ola¤an disiplinini aksatmamak ve enönemlisi di¤er dinleri afla¤›lamamak kayd›yla. Bu bak›mdan dinleraras› hoflgörü vevicdan özgürlü¤ü, Utopia’da esast›r. Ancak bu vicdan özgürlü¤ü ateizmi kapsamaz.Aksine yurttafllar›n en büyük korkusu dinsizlik cezas›na çarpt›r›lmakt›r.

Dini bir anlamda aklilefltiren More, ölümden sonra bir hayat›n oldu¤unu savu-nur. Bu hayata lay›k olabilmek içinse ruhen yetkinleflmek gerekmektedir. Ruhenyetkinleflmenin yolu ise bedenden geçmektedir. More bedensel zevklerin gelifltiril-mesine karfl› de¤ildir ama bir koflulla: “Daha büyük bir zevki tatmam›za engel ola-cak ve sonunda ac› getirecek her zevkten kaç›n›lmal›d›r.” Bu ba¤lamda örne¤inruhu yetkinlefltirmek ad›na, bedene eziyet veren pratiklerden de oruç gibi, kaç›n›l-mal›d›r. Amaç hep ayn›d›r: Ruhun zevklerini gelifltirmek, düflünceyi gelifltirmek vegerçe¤i görmek. Bu ise yine öncelikle ayn› fleyi gerektirmektedir: Beden merkezliher tecrübenin disiplin alt›na al›nmas›n›. Elbette bunlar›n bafl›nda da evlilikler gel-mektedir. Utopia’da kad›nlar on sekiz, erkekler yirmi iki yafl›ndan önce evlenemezve bir kez evlilik gerçekleflti mi ya ölümle biter ya da yöneticiler kurulunun izniy-le. Ama evlili¤in bitmesine neden oldu¤u düflünülen efl bir daha evlenemeyece¤igibi, herkesin gözünde de rezil olur. Ayr›ca evlilik kurallar›na ba¤l› kalmayanlar,yani asl›nda sadakat yeminine ba¤l› kalmayanlar, kölelefltirilir.

Buraya kadar do¤rudan Utopia’dan örnekleri verilen bu s›k› düzenlemelerin vedisiplinli hayat›n hem mümkün olabilmesi hem de anlam›n›n ve amac›n›n aç›k se-çik ortaya ç›kmas› için, elbette ütopyalarda dile gelen siyasal yaklafl›ma bakmakkaç›n›lmaz bir zorunluluktur. Bir cümleyle özetlemek gerekirse, ütopyac› için siya-set, hâlihaz›rda mükemmel oldu¤u kabul edilen mevcut düzenin her gününün, bu-günkü gibi kendini yinelemesi amac›n› güder. Ancak bu sa¤lanabildi¤i ölçüde, ya-


Hakl› Savafl Düflüncesi: Hersiyasal sistem ve busistemin bileflenleri, kendikoyduklar› ölçüler üzerindenbaz› savafllar›n hakl› vemeflru, baflkalar›n›n isehaks›z ve gayrimeflru oldu¤udüflüncesine sahiptir.Örne¤in anti-emperyalist birbak›fl aç›s›yla emperyalizmesavafl hakl› ve meflrudur.Oysa Machiavelli’denhat›rlanaca¤› gibi, savafliktidar mücadelesineiçkindir ve bu bak›mdanhakl›-haks›z diyeayr›flt›r›lamaz. Çünkühakl›l›k ve haks›zl›k de¤erifade ederken önemli olansavafl›n üstlendi¤i ifllevianlamakt›r.

ni de¤iflim sistemin d›fl›na at›labildi¤i ölçüde ütopyac›n›n öngördü¤ü eflitlikçi, ko-lektif mutluluk garanti alt›na al›nabilecektir.

Ütopyada kapal› bir toplum olarak tasarlanan ideal düzen, baflka bir zamanda(geçmiflte ve gelecekte) de¤il, farkl› bir yerdedir (ada ve flehir). Dolay›s›yla ütop-yada gelecek diye bir fley yoktur. Çünkü de¤iflime yol açabilecek tüm etkenlerkontrol alt›na al›nm›flt›r. Siyasal yönetim bak›m›ndan ütopyan›n ortaya koydu¤u enönemli nokta, dönemin mutlak krall›klar›n›n aksine, do¤ufltan gelen toplumsal sta-tüden çok, yetenek ve bilgelik üzerine dayanan seçkinci bir yönetim anlay›fl›na sa-hip olmas›d›r. En bafltaki yöneticiler, sanki kurucu kral›n, Kral Utopus’un birerkopyas›d›rlar ve tüm di¤er yöneticiler gibi çok yo¤un bir e¤itim sürecinden sonrabu göreve en uygun kiflilerin aras›ndan, halk›n oyuyla bafla geçerler. Bafl yönetici-ler, zorbal›¤a, adaletsizli¤e baflvurmad›klar›, baflka bir ifadeyle kurucu krallar›nkoyduklar› temel kurallara uygun hareket ettikleri sürece ifl bafl›nda kal›rlar. Buba¤lamda, ütopyada ›l›ml›, seçkinci bir tek kiflinin iktidar› oldu¤u söylenebilir. Baflyöneticiler, toplum içerisindeki en bilge, en yetenekli, en ahlakl› ve en dürüst ki-flilerdir. Yasama faaliyeti, ayn› biçimde yetenek ve bilgelik üzerinden seçilmifl kifli-lerden oluflan kurullarda gerçekleflir. Ancak bu yasalar mutlak de¤ildir ve gerekti-¤inde baflkanlar taraf›ndan de¤ifltirilip kald›r›labilir.

Ütopyada, siyasal sistemi yeniden-üreten en önemli kurum, toplumsal alan içindesürekli iflleyen e¤itimdir. E¤itim çok küçük yaflta bafllat›l›r ve bütün do¤a ve beflerî bi-limlerin yan› s›ra, beden e¤itimi, savafl sanat›, tar›m baflta olmak üzere dokumac›l›k,hayvanc›l›k gibi zanaatlara yönelik olarak gün boyu devam eder. Bu e¤itimler sonu-cunda herkes yetene¤ine göre bir alanda uzmanlafl›r. Bu ba¤lamda, ütopya toplum-lar›nda, her ne kadar görece eflitlikçi bir yap› varsa da asl›nda bilgi ve yetenek düzle-minde birbirinden ayr›lm›fl tabakalaflma mevcuttur: Alt tabaka (kol gücü a¤›rl›kl› iflle-ri yapanlar) ve üst tabaka (bilim, yönetim gibi kafa iflleri yapanlar, entelektüeller). Bue¤itim süreci, ayn› zamanda sistemin mutlu, uyumlu ve istikrarl› bir dura¤anl›k duru-munda bulunmas›n› garanti eder. Bunun içinse kolektif bütünlü¤ü mümkün k›lan,potansiyel olarak y›k›c› bireycili¤in, bencilli¤in ortadan kald›r›lmas› gerekmektedir.

Görüldü¤ü gibi, Utopia’da bildi¤imiz türden bir devlet ayg›t› ve bunun bileflen-leri söz konusu de¤ildir. Örne¤in asayiflin sa¤lanmas› için bir güvenlik kuvveti yada suçlular›n cezaland›r›ld›¤› mahkemeler ya da cezaevleri yoktur. Çok erken yafl-lardan itibaren bafllayan ve ömür boyu süren e¤itim süreci insan do¤as›n› flekillen-dirmekte ve onu suç iflleyemez olarak infla etmektedir. Ayr›ca yine de olas› suçla-ra karfl› toplum bir bütün olarak bir aile gibi örgütlendi¤inden, herkes herkesin gö-zetimi alt›nda bulundurulmakta ve herhangi bir ihlal görüldü¤ü anda öncelikleherkesin ba¤l› oldu¤u aile birli¤i taraf›ndan müdahale edilmektedir. Bir bak›ma fluifade çok do¤rudur: Ütopyada polis yoktur çünkü herkes herkesin polisidir! Bu-nun gerçek hayatta ifllemesi ve sorgulanmamas›n› sa¤layan da e¤itimdir. Bu yan›y-la e¤itim âdeta insanlara ikinci bir do¤a kazand›rmaktad›r. Gönüllü olarak kuralla-ra uyan, uymayanlar› da kendisiyle birlikte uymaya zorlayan gönüllü kullu¤un do-¤as›. ‹flte bu sorunu da mutlak monarflilere karfl› ikinci tepkiyi oluflturan Étienne deLa Boétie ele alacakt›r.

Klasik ve günümüzdeki ütopyac›l›k aras›ndaki farkl›l›klarla ortak noktalar için, günümü-zün en önemli yazarlar›ndan Ursula K. LeGuin’in Mülksüzler adl› ütopyas›n› inceleyebilir(Mülksüzler, 10. bask›, çev: L. Mollamustafao¤lu, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›, 2011) ve bukonudaki kapsaml› incelemelerden Kumar’›n metnine (Ütopyac›l›k, çev: A. Somel, Anka-ra: ‹mge Yay›nlar›, 2005) göz atabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹çinde yaflad›¤›m›z dünyada da “yaflam boyu ö¤renme” gibi yöntemlerin iflaret etti¤i e¤itimsüresinin giderek uzamas›yla ütopyac›lar›n e¤itime biçti¤i rol aras›nda bir paralellik ku-rabilir misiniz?

GÖNÜLLÜ KULLUK VE ÉTIENNE DE LA BOÉTIEXVI. yüzy›lda iktidarlar mutlak biçimler almaya bafllad›kça ortaya ç›kan tepkilerinikincisini Étienne de La Boétie ve yap›t› Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev temsil et-mektedir. ‹lk tepkiyi temsil eden ütopyac› düflünüflten farkl› olarak, La Boétie siya-set sorununu siyasetin ta kendisini elefltirerek tart›fl›r. Siyaseti devlet merkezli kav-rayan La Boétie, devleti reddetmek için en baflta siyaseti reddeder ve siyasal dü-flüncenin en temel savlar›ndan birine, insan›n “zoon politikon” oldu¤u sav›na kar-fl› ç›kar. La Boétie’ye göre, insan do¤ufltan ya da do¤al olarak siyasal bir hayvande¤ildir; insan sonradan siyasal bir hayvan hâline gelir. La Boétie siyasal iktidar›nya da devletin özünün tiranl›ktan, bu özü arzulaman›n ise gönüllü kulluktan bafl-ka bir fley olmad›¤›n› savundu¤u için, bu vasf›yla s›kl›kla anarflist yaklafl›m›n er-ken bir öncüsü say›lm›flt›r ama bu, çok da yerinde bir saptama de¤ildir.

La Boétie, Machiavelli gibi, bafllang›çta siyaseti iktidar iliflkileri olarak kavrar;hükmeden ile hükmedilen aras›ndaki iliflkiden baflka bir fley de¤ildir siyaset. Mac-hiavelli’nin temel ç›k›fl noktas› hükmedenin ya da prensin iradesiydi. Oysa LaBoétie, bunun yerine hükmedilenlerin iradesinin iktidar iliflkisini mümkün k›ld›¤›-n›, var etti¤ini ve yeniden üretti¤ini iflaret eder. Hükmedilenler iktidar› arzulamak-tad›r. O hâlde Machiavelli’nin özenle üzerinde durdu¤unun tersine, tiran kendi be-cerileri, siyaset zanaatkarl›¤› ya da “virtù”su sayesinde iktidar sahibi de¤ildir; tersi-ne onu hüküm sahibi k›lan, tam da köleli¤i arzulayanlar›n, hükmedilenlerin irade-sidir. Yani La Boétie bir yandan iktidar iliflkileri olarak siyasetin kötülükten baflkabir fley olmad›¤›n› söylemekte, bir yandan da bizzat bu kötülü¤e maruz kalanlar›nbu kötülü¤ü arzulad›klar›n› ve sürdürdüklerini savunmaktad›r.

Gönüllü Kulluk Üzerine SöylevEtienne de La Boétie (1530-1563) bir burjuva ailesine mensuptur. La Boétie’nin ya-flad›¤› dönemde Frans›z monarflisinin temel sorunu ülkedeki din çat›flmalar›yd›. Buçat›flmalar içinde ise üç ana e¤ilim kendini gösteriyordu. Birinci e¤ilim “KatolikParti”, ikinci e¤ilim ise tam karfl› kutupta yer alan ve Frans›z Protestanlar› olan Hu-guenot’lar›n bafl›n› çekti¤i “Protestan Parti” idi. Bu iki karfl›t kutup aras›nda ise din-sel hoflgörü yanl›s› olan “Politikler Partisi” yer al›yordu. Politikler, Katolikli¤in dev-letin dini olarak kalmas›n› ama ayn› anda, Protestanlar için de dinsel özgürlü¤üngüvence alt›na al›nmas›n› savunuyorlard›. Bunun mümkün olabilmesi için KatolikKilisesi baflta olmak üzere bütün kiliselerin mutlak bir biçimde monarfliye ba¤l› ol-mas› gerekti¤ini öne sürüyorlard›. Bu yaklafl›m›n, zaten gücünü merkezîlefltirerekmutlaklaflt›rmak isteyen monarflinin ç›karlar›na uygun oldu¤u çok aç›kt›r. Bu ne-denle monarfli bu yaklafl›ma uygun olarak 1562 tarihli Ocak Ferman›’yla bütünProtestanlara ibadet özgürlü¤ünü tan›yacakt›r ama bu, ülkedeki dinsel çat›flmalar›sona erdirmek için yeterli olmaz.

La Boétie’nin temel metni olan olan Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev (ya da k›sa-ca Söylev) ise ne zaman yaz›ld›¤› kesin olarak bilinmese de bu ortamda kalemeal›nm›flt›r. Ama 1572’deki Saint-Barthélemy K›y›m› Söylev’in de kaderini de¤iflti-recektir. K›y›ma u¤rayan Protestanlar art›k krala karfl› etkin bir direnifl gerekti¤ini,baflkald›r›n›n ve tiran›n öldürülmesinin meflru oldu¤unu savunurlar; bu görüflün


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

Anarflizm: Yunanca anarkhos sözcü¤ündentüretilen ve yönetimsizanlam›na gelen terimeba¤lanan düflünceler grubu.Genel olarak devletinkötülü¤ünden hareketle,insanlar›n devlet olmadandaha eflitlikçi, adil ve mutlubir düzen içindeyaflayaca¤›n› kabul eden, bunedenle devleti ele geçirmekgibi hedefleri önemsemeyenyaklafl›mlar›n tümü. Tarihiçinde, yayg›nl›kla olumsuzanlamda kullan›lm›flt›r. Buterimi olumlu anlamda ilkkez kullanan ve siyasal biryaklafl›m›n ad› hâlinegetiren Frans›z düflünürPierre J. Proudhon (1809-1865)’dur.

en önemli savunucular› ise bir sonraki k›s›mda de¤inilecek olan Monarkomaklar-d›r. Söylev de bu görüflleri temellendirmek için kullan›lan metinlerden biri hâlinegelir. Oysa Söylev özel olarak bir tirana karfl› ya da tiranl›¤a karfl› yaz›lm›fl bir me-tin de¤ildir; niteli¤i ne olursa olsun, do¤rudan siyasal iktidara karfl› kaleme al›nm›fl-t›r. Din savafllar›n›n yat›flmas›yla Söylev iki yüz y›l boyunca unutulur. Frans›z Dev-rimi’yle birlikte yeniden hat›rlanan yap›t bu kez demokrasinin övgüsü olarak se-lamlan›r. Yap›t, 1970’li y›llarda bu kez “evrensel” boyutu itibar›yla bir kez dahakeflfedilir. Buna göre, “iktidar›n ya da devletin bask›c›, otoriter bir özü vard›r” veSöylev yüzy›llar öncesinden tam da bu özü tart›flan bir ilk metin niteli¤indedir. AmaSöylev okuruna bir ç›k›fl yolu da göstermez; son derece kötümser bir metindir.Devlet ya da hükmeden-hükmedilen iliflkisi olarak iktidar bir kez belirdi mi, tarihgeriye yürümez ve devlet ortadan kald›r›lamaz. Bu bak›mdan Söylev anarflist birmetin de¤ildir.

La Boétie aç›s›ndan insan›n siyasal bir hayvan olarak konumland›r›lmas›, do¤ru-dan, insan›n mutsuz olarak konumland›r›lmas› demektir. Çünkü ona göre, neredesiyasetten söz ediliyorsa, orada siyasal iktidardan söz edilmektedir ve siyasal iktida-r›n oldu¤u yerde de insanlar›n mutlulu¤undan söz etmek olanaks›zd›r. Çünkü mut-lulu¤un en temel gereksinimi olarak kabul edilen özgürlük, siyasal iktidar taraf›n-dan ortadan kald›r›lmaktad›r. Siyasal iktidar›n flu ya da bu biçimde kendini göster-mesi; örne¤in monarfliden ya da aristokrasiden, hatta demokrasiden söz edilmesi,insan›n özgürlük kayb› ya da mutsuzlu¤u bak›m›ndan hiçbir fleyi de¤ifltirmez. Bunedenle La Boétie iyi ya da kötü yönetimlerden söz etmemektedir. Do¤rudan art›khükme dayanan, hüküm kurmaktan ibaret olan siyasal iktidar›n kendisinden söz et-mektedir. Bu durumda siyasal iktidar›n biçimleriyle u¤raflmak nafiledir. Bu saptamayap›ld›¤› anda La Boétie’nin yaklafl›m›n›n ütopyac› düflünceden de bir fark› oldu¤uanlafl›l›r: Biçimi ne olursa olsun, bir toplum siyasal iktidar› içerdikçe, o toplumun in-sanlar için en iyi, en ideal, onlar›n özgürlük ve mutluluklar›n› güvence alt›na alanbir toplum oldu¤u ileri sürülemez. Bu yan›yla La Boétie, ideal bir siyasal toplumprojesi çizmeye kalkmaz. Mademki özgürlük eksikli¤inin ve mutsuzlu¤un kayna¤›,biçimi ne olursa olsun siyasal iktidar ya da devlettir; o hâlde öncelikle La Boétie’ninbundan neyi anlad›¤› üzerinde durmak gerekir.

Devletin Tiranl›¤›, Tiranl›¤›n DevletiSöylev, kimi yanl›fl anlamland›rmalara da uygun bir biçimde, sürekli olarak tiran vetiranl›ktan söz etmektedir. Ama bunun anlam› La Boétie’nin sözcü¤ün düz anla-m›yla tiran› ve tiranl›¤›, yani bir kifliyi ve o kiflinin hükümdarl›¤›n› kastetti¤i de¤il-dir. Söylev’in tiran› egemenden, tiranl›k da kurumsallaflm›fl merkezî siyasal iktidar-dan baflka bir fley de¤ildir. Öyle ki La Boétie, tiran› bir heykele, onu ayakta tutankurumsal yap› olarak devleti ise onun kaidesine benzetir. Bu anlamda dikkat edil-mesi ve as›l anlafl›lmas› gereken fley, kaidenin üstündeki heykel de¤il, kaideninkendisidir. Söylev’de buna iliflkin olarak flöyle yazar La Boétie: “Tiran› koruyanlaratl› insan bölükleri, yaya sürüleri ya da silahlar de¤ildir. ‹lk bak›flta inanmak is-tenmez, fakat gerçektir: Tirana destek olan ve tüm ülkeyi kulluk alt›nda tutan hepdört ya da befl kiflidir. Bu befl alt› kifli onun ve ya¤malad›klar›n›n orta¤›d›r. (...) Bualt› kiflinin de ç›kar sa¤lad›klar› alt› yüz kiflisi vard›r. Alt› kifli tirana ne yap›yorsa,bu alt› yüz kifli de alt› kifliye ayn› biçimde davran›r. Bu alt› yüz kifli, buyruklar› al-t›nda alt› bin kifliyi tutar. (...) Bunlardan sonra gelenler çok daha fazla kalabal›k-t›r. (...) K›sacas› hemen hemen, özgürlükten hofllanan insanlar kadar, tiranl›¤›nonlara faydal› göründü¤ü insanlar da vard›r. Böylece tiran, uyruklar›n› birbirle-


Saint-Barthélemy K›y›m›:Fransa’da 1572 y›l›ndaFrans›z Protestanlar› olanHuguenot’lara karfl›, afl›r›Katoliklerin devletdeste¤inde giriflti¤i büyükkatliam. 24 A¤ustos 1572’deSaint-Barthélemy Yortusugünü, bizzat Kral IX. Charlesve annesi Catherine deMédicis’nin onay›ylaKatolikler, Paris’te,Protestanlar› k›l›çtangeçirmeye bafllad›lar.Paris’ten çevreye de yay›lanbu k›y›mda çeflitlitahminlere göre 30 ile 70bin aras› Huguenotöldürüldü.

rine k›rd›rarak kulluklaflt›r›r (...) Yayg›n olan flu sözdeki gibi, tiran odunu yarmakiçin yine odundan ç›kard›¤› yongay› kullanmaktad›r.”

Kaidenin üstündeki heykelin, yani egemen varl›k olarak devleti cisimlefltirenkiflinin ya da kiflilerin önemi, kaidenin önemi karfl›s›nda ikincil de¤erdedir. Bu dademektir ki farkl› siyasal iktidar biçimleri aras›ndaki fark, yaln›zca farkl› kötülükseçenekleri aras›ndaki farktan ibarettir. Tiranl›¤›n biçimi ne olursa olsun, tiran›n“bir” olarak görülmesini mümkün k›lan fley, La Boétie’nin iflaret etti¤i kaide ileheykelin oluflturdu¤u bütünlüktür.

Bu bütünlük ise tiran›n kendisinden kaynaklanmaz. Büyük tiran›n alt›nda yeralanlar›n kendilerini baflkalar›n›n üstünde tiranlaflt›rma arzular›ndan kaynaklan›r.Büyük tirana özenen küçük tiranlar›n varl›¤›, herkesi birbirine âdeta benzer ba¤-larla ba¤lar. Bunun aç›k anlam›, iktidar iliflkilerinin bütün toplumsal iliflkilerin te-melinde oldu¤udur. Toplumsal alan, âdeta herkesin birbirine karfl› küçük tiranlarrolüne ç›kt›¤›, bir hükümranl›k alan›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bu noktada LaBoétie, son derece etkileyici bir üslupla tiranl›¤› anlayabilmek için as›l bak›lmas›gereken fleyi bir kez daha iflaret eder: “Size böylesine hakim olan kiflinin iki gözü,iki eli, bir bedeni var ve herhangi bir insandan daha fazla bir fleye sahip de de¤il.Yaln›zca sizden fazla bir fleyi var: O da sizi ezmek için ona sa¤lam›fl oldu¤unuzüstünlük. E¤er siz vermediyseniz, sizi gözetledi¤i bu kadar gözü nereden buldu?Sizden almad›ysa. nas›l oluyor da sizleri dövdü¤ü bu kadar çok eli olabiliyor?Kentlerinizi çi¤nedi¤i ayaklar sizinkiler de¤ilse bunlar› nereden alm›flt›r?”

Tiranl›¤› ya da egemen varl›k olarak devleti mümkün k›lan ve besleyen fley,mademki toplumsal alan›n bütününe yay›lm›fl iktidar iliflkileridir, o hâlde La Boéti-e onu y›kmak için özel olarak bir fley yapmay› bile gereksiz görür: “E¤er onlarahiçbir fley verilmezse. savaflmaya ve vuruflmaya gerek olmadan tiranlar (...) t›pk›su ve besi bulamay›p kuru ve ölü bir dal durumuna dönüflen bir kök gibidirler. (...)Ondan her hangi bir fleyi eksiltmek gerekmez, ona hiçbir fleyi vermemek yeterliolur.” Bu anlamda La Boétie devlete karfl› aç›k ve etkin bir itaatsizli¤i ya da direni-fli öngörmemekte, tersine devletten kurtulmak için sivil itaatsizli¤in yeterli olaca-¤›n› savunmaktad›r.

Mademki büyük tiranl›¤› mümkün k›lan küçük tiranl›klard›r, öncelikle beslen-mekten vazgeçilmesi gereken de bu olmal›d›r. Ama bu mümkün de¤ildir. Çünkükendisini büyük tiranla özdefllefltirerek kendi d›fl›ndakileri bu iliflkiler içinde kav-rayan insanlar, sorunun as›l kayna¤›n›n devlet oldu¤unu bir türlü göremezler; ken-dilerine gelen belan›n devletten de¤il, devletin çeflitli görevlilerinden kaynakland›-¤›n› san›rlar ve öfkelerini onlara yöneltirler. Bu da devletin y›k›lmamas›n› sa¤lar.Bu anlamda büyük tiranl›k olarak devlete ba¤l›l›klar› sürer ve devlete karfl› özgür-lüklerini ileri süremezler. Aksine kendi küçük tiranl›klar›n›n sürmesi için o büyüktiranl›¤a gereksinimleri vard›r ve bu ölçüde gönüllü olarak büyük tiran›n kölesiolurlar. “Demek ki halklard›r kendilerini teslim edenler, daha do¤rusu kendileriniezdirenler; çünkü kulluk etmeye son verdikleri an üstlerindeki bu yükten de kur-tulmufl olacaklard›r.” O hâlde La Boétie’ye göre, iktidar iliflkileri bir kez ortaya ç›k-t›ktan sonra geriye dönüfl yoktur; devlet y›k›lamaz. Peki bu geri dönüflü olmayanyola nas›l girilmifltir ya da devletin kökeni nedir? La Boétie devletin ya da siyasaliktidar iliflkisinin kökeni sorununu çok fazla önemsemez. Çünkü La Boétie’ye gö-re, do¤a ile ak›l özdefltir ve siyasal iktidar›n ortaya ç›k›fl› apaç›k ak›l d›fl› bir duru-ma iflaret etmektedir; yani do¤al olmayan bir duruma.

Siyasal iktidardan gerçek anlamda söz edebilmek için as›l ikinci boyuta dikkatçeker La Boétie: Yani siyasal iktidar›n buyru¤unun o buyru¤a maruz kalanlarca


Sivil ‹taatsizlik: Pasifdirenifl olarak daadland›r›l›r. Pasif direnifl yada sivil itaatsizlik siyasaliktidara karfl› aktif bir karfl›ç›k›fl› içermekten çok,siyasal iktidar›n “yap” ya da“yapma” biçimindekibuyruklar›n› bofla ç›kartan,kimileyin kendili¤indenörgütlenen, fliddetiçermeyen, yasalar›ndüzenlemedi¤i boflluklarayerleflen ya da yasay› lafz›ylaal›p uygulayan, bu nedenlebiçimsel olarak yasa d›fl›olmasa da. esasta yasan›nd›fl›nda konumlananeylemlerle ifade edilir.

onanmas› aflamas›na. Çünkü hükmeden taraf, iktidar iliflkileri içinde, kendisini bu-yuran ve buyru¤una gönüllü olarak uyulan taraf olarak kuramazsa y›k›l›r gider.Yaln›zca fliddete ya da hileye dayan›larak hüküm sürülemez. O hâlde hükmedentaraf kendisini hükmeden olarak kurabilmek ve varl›¤›n› sürdürebilmek için, karfl›taraf›, hükmedilen taraf› da gönüllü olarak kendi buyruklar›na uyan, yani o buy-ruklar› onayan taraf hâline getirmek zorundad›r. ‹flte La Boétie’nin “gönüllü kul-luk” dedi¤i boyun e¤me ve kölelik iliflkisi bu sayede ortaya ç›kacakt›r. Böylecehükmeden kendisini buyuran olarak infla edebilecektir.

Kulluk ArzusuLa Boétie’nin temel sorusu fludur: Hükmedilen halk niçin ve nas›l boyun e¤erekonaylayana, yani gönüllü kullar toplam›na dönüflür? Gelen yan›t çok manidard›r:Halk özgürlü¤ünü ve daha da önemlisi özgürlük istencini yitirdi¤i için alçaklafl›r.“E¤er tirana katlanma arzular› olmasayd›, tiran›n onlara zarar veren erki olma-yacakt›. (...) Yüz kifli, bin kifli tek bir kifliye katlan›yorsa bu insanlar ona karfl› ç›k-mak istemiyorlar, kendilerini bunu yapmaktan al›koyuyorlar demek gerekmezmi?” Bu boyun e¤ifl aç›kça halk›n erdemden yoksunlu¤unu iflaret etmektedir ve“her erdemsizli¤in ileriye gidemeyece¤i bir s›n›r vard›r.” Peki ama bu durumdahalk› erdemsizli¤e, alçakl›¤a iten fleyin kayna¤›, ana nedeni yine kendisi midir? LaBoétie bunu “hay›r” diye yan›tlar.

La Boétie’ye göre, insan bir zoon politikon de¤ildir; sonradan siyasallafl›r. Hal-k›n erdemsizli¤inin alt›nda da bu yatar. Yoksa insan hiçbir zaman gönüllü olarak,do¤al bir fleymiflçesine köleli¤i istemez ama bunu ister hâle getirilir. Gerçekten deLa Boétie’ye göre, as›l ve do¤al olan özgürlüktür. Çünkü “özgürlü¤ün do¤al olupolmad›¤›n› tart›flmak boflunad›r. (...) Hiç kimse zarar verilmeden köle durumun-da tutulamaz ve dünyada hiçbir fley haks›zl›k kadar (bütünüyle ussal olan) do¤a-ya ayk›r› de¤ildir.” O hâlde insan›n do¤al istenci özgürlük istenci olmas›na karfl›n,baflka baz› faktörler bu istencin yerine kulluk istencini geçirmekte ve üstelik bu is-tenci de do¤allaflt›rmaktad›r. Nas›l? “‹nsan›n do¤al özelli¤i özgür olmak ve özgürolmay› istemektir fakat do¤as› öyle bir biçimde yap›lm›flt›r ki do¤al olarak insan›ndo¤al özelli¤i, e¤itimin kendisine verdi¤i biçimi al›r. Öyleyse insan›n e¤itim ve al›fl-kanl›kla kazand›¤› her fleyin do¤al oldu¤unu söyleyelim. Fakat yal›n ve yozlaflma-m›fl do¤as›n›n belirtti¤i, yaln›zca do¤as›n›n özüne iliflkin oland›r. Böylece gönüllükullu¤un ilk nedeninin görenekler oldu¤unu belirtebiliriz.”

Bu durumda gönüllü kullu¤un birinci nedeni baflta görenekler olmak üzeree¤itimdir. Yani flu ya da bu nedenle hüküm sahibi olarak kendini kuran›n, kendi-sini ayn› zamanda onaylatabilmesi için, hükmü alt›nda tuttuklar›n›n istencini fliddetya da baflka araçlarla k›rmas› ve boyunduruk alt›na almas› yetmez; kendi istenci-nin, hüküm alt›nda olanlar›n istenci hâline gelmesini sa¤lamak zorundad›r. LaBoétie’nin anlatmaya çal›flt›¤› fley, hüküm sahibi tiran›n ideolojik araçlara baflvurupbir hegemonya kurmay› baflaramazsa kendini uzun süre tiran olarak koruyama-yaca¤›d›r.

Bu nedenle tiran, tümüyle kontrolü alt›nda tutmaya çal›flt›¤› e¤itim, göreneklerve toplumsal al›flkanl›klar yoluyla, öncelikle insanlar aras›ndaki kardefllik ba¤lar›-n› tasfiye eder ama bu yetmez. Tiranl›¤›n verdi¤i e¤itimin ve benzeri araçlar›n in-sana katt›klar›n›n da sürekli k›l›nmas› gerekir. Bu nedenle siyasal iktidar baflka ba-z› yollara da baflvurur ve bunlar da halk›n gönüllü kullu¤unun sürmesine hizmetederler. Bu yöntemlerin bafl›nda, ilk olarak halk›n güçsüzlefltirilmesi gelmektedir.Bu durum halk›n zevke, e¤lenceye, sefahate yönlendirilmesiyle ya da halk›n a¤z›-


Hegemonya: Bir siyasalsistemin, rejimin ya daideolojinin, genel olaraktoplum içinde ve toplumtaraf›ndan, çeflitli araçlar,yöntemler ve kurumlar eliyleonaylanmas›n›, yenidenüretilmesini özetle,toplumsal sistem taraf›ndankabul edilmesini ifade eder.XX. yüzy›lda Antonio Gramsci(1891-1937) bu konuüzerinde durmufl en önemlidüflünürlerin bafl›nda gelir.

na çal›nan bir parmak bala ba¤›ml› hâle getirilmesiyle sa¤lan›r. Yani asl›nda e¤len-celer de siyasal bir ifllev üstlenmifl olur. Halk, tiyatrolara, maceralara, oyunlara,e¤lencelere, gösterilere, çeflitli uyuflturuculara yönlendirilir ve bunlara ba¤›ml› ol-mas› istenir. Böylece halk, özgürlü¤ünü yitirmenin bedeli olarak, özgürlü¤ünü yi-tirdi¤ini bile fark edemeyecek flekilde, bunlarla oyalan›r. ‹ktidar›n baflvurdu¤uikinci yöntem, halk› çok düflünürmüfl gibi, ona arada s›rada maddi ç›karlar da sa¤-lamas›d›r. Üçüncüsü, halk›n kölece al›flkanl›klar›n› tehdit edebilece¤i düflünülenbilginin ve kültürel üretimin iktidar taraf›ndan bir bütün olarak denetlenmesidir.Elbette en önemlisi, tiran›n yani devletin, halk›n itaatini ve onay›n› üretebilmekiçin dine baflvurmas›d›r; tiran cehaletin ve hurafelerin yay›lmas› için elinden gele-ni yapar.

Siyasal iktidar bu araçlar sayesinde halka kendisini, onu çok düflünen bir baba,onu besleyen bir el, kendisine itaat edilmesi çok do¤al olan ve dünyan›n asla on-suz düflünülemeyece¤i bir Tanr› gibi sunar. Bunun için halktan kepçeyle ald›¤›n›nbir bölümünü kafl›kla geri vermesi yeter de artar bile. Halk, kendisine sunulan›nbir lütuf oldu¤unu düflünür, kendisine verilenin zaten kendisine ait oldu¤unu, üs-telik büyük bölümünün de elinden al›nd›¤›n› düflünmez bile. “Halk her zaman ya-lanlar› kendisi yaratm›fl, sonra da bunlara inanm›flt›r.”

La Boétie’nin halka iliflkin olumsuz sözleri, bir tür halk düflmanl›¤› olarak de¤erlendiril-memelidir. Düflünür, kategorik olarak halka karfl› bir tutum içinde olmaktan çok, siyasaliktidar›n itaat temelli olmak üzere flekillendirdi¤i bir “kullar toplam› olarak halk”a karfl›olumsuz bir durufla sahiptir.

Halk›n bu aldan›fl›n›n sürekli olabilmesi için siyasal iktidar›n bir heykelden yada prensten ibaret olmamas›, bu heykelin üzerinde yükselece¤i kaidenin inflas›,yani siyasal iktidar›n kurumsallaflmas› ve bu kurumsall›¤›n da merkezîleflmesi ge-rekir. Burada merkezîleflmeden iki fleyi anlamak gerekir. ‹lki, kaideyi oluflturan bü-tün halk›n tavandan tabana do¤ru, tiranik iliflkiler içinde örgütlenmesi yani siyasaliktidar›n kendisini, kendi biçimiyle halk içinde üretebilecek ölçüde toplumsalplanda yayg›nlaflt›rmas› ve bu yayg›nl›¤›n kaidenin üstündeki heykelle taçlanmas›;ikincisi ise tiranl›¤›n merkez noktas›n›n tiranl›¤›n kendisinden baflka bir fley olma-mas›; yani Tanr›’n›n ya da baflka meflruluk kaynaklar›n›n kovulmas›, Machiavelli’deoldu¤u gibi prensin ortaya ç›kt›¤› anda meflru olmas›, kendisinden baflka meflrulukkayna¤›n›n olmamas›, yani auctoritas ile potestas’›n, iktidar›n ilkesi ile kullan›m›-n›n ayn› elde birleflmesi.

La Boétie’nin yaklafl›m›n›n çeflitli bak›mlardan ç›¤›r aç›c› oldu¤una kuflku yok-tur ama ayn› ölçüde açt›¤› ç›¤›r›n ucu bir ç›kmaz sokakta biter. fiöyle ki La Boétie,kulluk istencini, özgürlü¤ü yitiren halk›n çeflitli yöntemlerle biçimlendirilen ikincido¤as› hâline getirmifltir. Bu durumda halk›n ikinci do¤as›ndan kurtulup do¤alözüne, yani özgürlük arzusuna dönmesi nas›l mümkün olacakt›r? Halk, hakim ide-olojinin pençesindedir ve orada kald›¤› sürece öz do¤as›n› an›msamas› mümkünde¤ildir. Oysa mevcut hegemonyadan kurtulabilmesi için de bunu an›msamas› te-mel kofluldur. Görüldü¤ü gibi bir k›s›r döngü vard›r.

Bu k›s›r döngünün k›r›labilmesini birkaç kifliye özgüler La Boétie; halk›n büyükço¤unlu¤undan umudunu kesmifltir çünkü büyük ço¤unluk ac›nacak bir biçimde“bilge olmak istemez.” Bu ço¤unlu¤un d›fl›nda kalan insanlar da vard›r oysa. “Herdönemde, di¤er insanlardan daha iyi do¤mufl baz› kifliler bulunur. Bunlar boyun-duru¤un a¤›rl›¤›n› hissedip sürekli ondan kurtulmaya çal›fl›rlar. (...) Bu kifliler,


E¤lence ve siyaset:E¤lencelerin siyasal olarakkullan›m› modern dünyadada yayg›nca karfl›lafl›lan biruygulamad›r. Örne¤in 1932-1968 y›llar› aras›ndaPortekiz’i yöneten faflistdiktatör Salazar, ülkeyiy›llarca “Üç F” (Fado, fiestave futbol) ile yönetti¤inisöylemifltir. (Fado, hüzünlüPortekiz halk müzi¤i, fiestaise flenlik türlerindenbiridir.)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ayd›nlar: La Boétie, “akl›n›kullan›p özgür düflünen”ayd›nlara at›f yapsa daonlar›n halk›n kullukistencini de¤ifltirmegücünün olmad›¤›n›nfark›ndad›r ve bu yüzden deSezar’a suikast düzenleyipöldüren Brutus, Cassius gibitarihsel kiflilikleri över. Bubüyük darbeciler “onurluölümleriyle, özgürlük yap›laneylemin erdeminigöstermifllerdir.” Bu hâliyleLa Boétie, ister istemez, biranlamda terörün deövgüsünü yapar.

özgürlük yeryüzünde tümüyle yok olsa bile, özgürlü¤ü düflleyerek, hissederek vehâlâ onun tad›n› duyarak kölelikten en ufak bir tat alamazlar.” Herkesin tabi ol-du¤u e¤itsel araçlar›n, göreneklerin, al›flkanl›klar›n d›fl›nda kalmay› baflard›¤› anla-fl›lan bu “ayd›nlar›n” yapabilece¤i ne vard›r peki bireysel giriflimler d›fl›nda? LaBoétie de bunun fark›ndad›r ve böylesi örneklerin en az›ndan onurlu ölümleriniözgürlük ad›na selamlamakla yetinir. Ama bu yetinme bile, La Boétie’nin bir bafl-ka öncü yan›n› iflaret etmeye yeterlidir: Kendisi ne kadar tiranl›¤›n, yani devletinbir parças›, bir memuru da olsa, La Boétie, onurlu ayd›nlar› topluma karfl› sorum-lu olduklar›n› hat›rlamaya ça¤›rmaktad›r.

Günümüzde de yayg›n olarak kullan›lan “her halk lay›¤›nca yönetilir” sözü La Boétie’ninperspektifine “uygun” say›labilir mi?

MONARKOMAKLAR: KRALLIK “‹Y‹”, T‹RANLIK“KÖTÜ” Monarkomaklar, mutlak monarfliye karfl› üçüncü tepkiyi oluflturmaktad›rlar. Ancakbu tepkiyi anlamak için öncelikle hat›rda tutulmas› gereken fley, Reform ve Röne-sans’›n baz› sonuçlar›d›r. Reform’un dinsel ço¤ulculu¤u art›rmakla birlikte, ayn› za-manda dinsel ba¤l›l›¤› canland›rd›¤› aç›kt›r. Dinsel ba¤l›l›k çeflitlilik içinde yo¤un-lafl›rken ayn› zamanda bu çeflitlilik yeni bir dinsel birlik ya da homojenlik aray›fl›-n› da k›flk›rt›yordu. Ayn› flekilde Rönesans›n edebiyat eliyle ulusal dilleri gelifltir-mesi ve dildeki bu homojenleflmenin ulusal homojenlik aray›fllar›n› da art›rmas›yeni çat›flmalar› körüklüyordu. Krallar›n kendi güçlerini merkezîlefltirmek ve art›r-mak için bu homojenlik aray›fl›n›n pefline düflmeleri çat›flmay› kaç›n›lmaz k›lar.Özellikle Fransa, ‹ngiltere, ‹skoçya, Hollanda gibi ülkelerde nüfusun kendi içinde-ki dinsel çeflitlilikler ya da dinsel ço¤unluk ile krall›klar›n dinsel aidiyetleri aras›n-daki gerilimler, gerek ayn› ülkenin s›n›rlar› içinde gerekse krall›klar aras›nda dinsavafllar›na giden yolu açar. Gerçekten de özellikle XVII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Av-rupa kanl› din savafllar›yla sars›lacakt›r. Bunun simgesel ilk ad›mlar›ndan biri Saint-Barthélemy K›y›m›’d›r.

Saint-Barthélemy K›y›m›, önemli reformcular›n “siyasal otoriteye itaat” yaklafl›-m›n›n da sonu olur. Reformcular esasta siyasal iktidara itaati savunuyorlard› amaflimdi, itaati ö¤ütlemek pek de mümkün de¤ildi. Mutlak monarfliye karfl› ç›k›lmal›ve hatta do¤ru dine mensup olmad›¤› ölçüde tiran kabul edilen Katolik krallartahttan indirilmeli ve öldürülmeliydi (tyrannicide). Tiranlaflan kral›n öldürülebile-ce¤i, hatta onu öldürmenin bir hakk›n ötesinde bir görev oldu¤u yolundaki yakla-fl›m özellikle ‹ngiltere’de ve ‹skoçya’da hayat buldu. Örne¤in Christopher Good-man, tyrannicide’i flöyle savunmaktayd›: Yaflad›¤›m›z ça¤da “art›k uyruklar›n ka-ba hayvanlar gibi her fleye katlanmalar› gerekmiyor. Böyle bir davran›fl, eflekler gi-bi bafllar›n› e¤en Türkler, Sarazenler [yani Araplar ve Müslümanlar] ve Papac›lariçin iyidir. Ancak bu davran›fl Tanr›’ya karfl› ç›k›flt›r. Tiran› cezaland›rmak, yal-n›zca bir hak de¤il, bir ödevdir de; Tanr› kelam›na verilen önemi gösteren dindarbir davran›flt›r.”

Saint-Barthélemy Katliam›’yla birlikte Frans›z Protestanlar da krala karfl› diren-mek ve hatta tiranlaflan kral› öldürmek gerekti¤ine ikna oldular ve bunu yayg›nlafl-t›rmak için, ciddi bir yay›n faaliyetine girifltiler. ‹flte genel olarak monarflinin mut-lak monarfliye evrilmesine karfl› ç›kan, bunu tiranlaflmak olarak okuyan ve tiranla-flan krala karfl› direnifli ve tiran›n öldürülmesini savunan bu görüfl sahipleri Monar-komak olarak adland›r›lm›flt›r. Monarkomak sözcü¤ü ilk kez 1600 y›l›nda Guillau-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

me Barclay taraf›ndan bir grup yazar› dile getirmek için kullan›lm›flt›r. Bu yazarla-r›n önemli bölümü Protestand›r ve Protestanl›¤›n ald›¤› yeni siyasal tavr› iflaretle-mektedir. Ancak daha sonra bu Protestan e¤ilim Katolik yazarlar aras›nda da ken-dini gösterir.

Monarkomaklar feodal de¤erleri ve kurumlar› yeniden canland›rmay› savunu-yor, art›k ölmeye yazg›l› oldu¤u apaç›k belli olan soylulu¤u diriltmenin ötesinde,bu s›n›f› siyasal olarak yeniden ifllevsel k›lmaya çal›fl›yordu. Bu bak›mdan, soylu-lar›n feodal ayr›cal›klar›n› tasfiyeye giriflen krall›k iktidar› yani mutlak monarfli ik-tidar›n gasp edilmesi anlam›na geliyordu. Monarkomaklar kral ile krall›¤› birbirin-den ay›r›yor, krall›¤a de¤il, tiranlaflt›¤›n› savunduklar› krala karfl› ç›k›yorlard›. Bunoktada temel referans çerçevelerini elbette “do¤ru din” olarak kabul ettikleri Pro-testanl›k ve biricik dayanaklar›n› ise feodal hiyerarflinin en tepesindeki soylularoluflturuyordu. Bu nedenle Monarkomak yazarlar›n özellikle Machiavelli’yle he-saplaflt›klar› görülür. Monarkomaklar için meflrulu¤u kendiyle koflullu prens, tira-n›n ta kendisiydi. Çünkü Machiavelli’ye göre, kral varsa kendi iradesi ve gücüylevard›; var ve meflru olmak için kendi güç ve istencinden baflka bir fleye gereksinimduymad›¤› gibi, bunlar d›fl›nda baflka bir fleyle s›n›rl› da de¤ildi. ‹flte Monarkomak-lar›n öldürmeye çal›flt›¤› bu kraldan baflkas› de¤ildi.

Monarkomaklar’›n Temel GörüflleriMonarkomak yazarlardan ilki François Hotman (1524-1590)’d›r. Saint-BarthélemyK›y›m›’ndan kaçarak Cenevre’ye s›¤›nm›fl ve hukuk profesörlü¤ü yapm›flt›r. Hot-man’›n bafll›ca yap›t› Franco-Gallia tarihsel kan›tlardan hareketle Fransa’da hiçbirzaman monarflinin mutlak bir nitelik almad›¤›n› göstermeyi amaçlayan bir yap›tt›r.Hotman’›n amac›, art›k geride kalm›fl olan atalar›n anayasas›n› canland›rmakt›r.Ona göre Franklar›n Galya Krall›¤›’nda, krallar seçimle ifl bafl›na gelirdi; état’lar›n,yani din adamlar›n›n, soylular›n ve halk›n oluflturdu¤u katmanlar›n seçimiyle. Kra-l› olabildi¤ince s›n›rland›rmaya çal›flan Hotman, birçok hakk› kral›n elinden alma-ya u¤rafl›r. Örne¤in kral, devlet görevlilerini iflten atamaz, devlet topraklar›n› sata-maz, ülkenin para de¤eriyle oynayamaz vb.

Hotman’a göre, kral› bafla geçirenin onu tahtan indirmeye de hakk› vard›r. Ya-ni halk, temsilcilerinin yer ald›¤› États Généraux arac›l›¤›yla kral› tahttan indirebi-lir. Fransa Krall›¤›’n›n karma bir krall›k oldu¤unu savunan Hotman, krall›k gücüy-le halk gücü aras›nda kan uyuflmazl›¤› oldu¤unu kabul eder. Bunun aç›k anlam›iki afl›r› uçta yer alan halk ve kral›n, hiçbir biçimde mutlak olarak iktidar sahibi ol-mamas› gerekti¤idir. ‹ktidar mutlak olarak bunlardan birinin eline geçerse felaketolacakt›r. Bu durumda, bu iki afl›r› ucun aras›nda tampon olarak soylular yer alma-l›d›r. Yani soylular özgürlü¤ün biricik güvencesi durumundad›r.

Bir di¤er Monarkomak, Théodore de Bèze (1519-1605) de Hotman gibi hukukö¤renimi görmüfltür. De Bèze’in tutumu çifte standartl›d›r. E¤er kral Protestansayani onun dinine mensupsa tiranlaflm›fl bile olsa “bize zulmedenler için dua ede-lim” demekle yetinir ama kral Katolikse itaati savunmaz. De Bèze, De Jure magis-tratum in subditos (Yöneticilerin Uyruklar› Üzerindeki Haklar›) adl› yap›t›nda Ka-toliklerin ço¤unluk oldu¤u yerlerde Protestanlar› direnmeye ça¤›r›r. Yani kral›n ti-ran say›lmas›n›n ölçüsü, De Bèze’in sahip oldu¤u dinsel anlay›fla sahip olmamas›-d›r ki bu durumda bütün Katolik krallar sapk›n say›larak tiran ilan edilebilecektir.Kral› önce Tanr›’yla, “do¤ru din” ile s›n›rlayan De Bèze, ikinci bir s›n›r olarak hal-k› iflaret eder. Siyasal iktidar özünde halka aittir. Dolay›s›yla monark›n mutlak ikti-dar›ndan söz edilemez. Kral›n tahta geçifli ancak halk›n aç›k ya da örtülü bir ona-


y›yla olabildi¤ine göre, kral bu onayla ba¤l›d›r ve bunun gere¤ini yerine getirme-lidir. De Bèze, buradan hareketle, Katolik krallar›n halk›n onay›yla tahtta olmas›nakarfl›n halka zulmetti¤ini, yani asl›nda Protestanlara zulmetti¤ini söylemektedir.

O hâlde Katolik krallar hem do¤ru dine mensup olmamalar›yla hem de halk›nonay›na ba¤l› iktidarlar›n› mutlaklaflt›rmalar›yla tiran hâline gelmifllerdir. Peki budurumda halk aktif olarak direnmeli midir? Toplumsal yap› belli bir hiyerarfli içer-di¤ine göre, halk da ancak bu hiyerarfli içinde hareket edebilir. Halk üst yönetici-ye karfl› do¤rudan harekete geçemez; harekete geçecek olan ara yöneticilerdir. Za-ten krala onay› veren de ara yöneticilerdir. O hâlde kral› tahttan indirme hakk› veyetkisi de do¤rudan halk›n de¤il, bu yöneticilerin yani États Généraux’nundur. Budurumda, bu hakka sahip olan ara yöneticiler, tiranlaflan krala karfl› direnmek vegerekiyorsa onu öldürmek zorundad›rlar. E¤er États Généraux da¤›t›lm›fl ve topla-nam›yorsa bu durumda direnme hakk› ülkede en sa¤lam kalm›fl kesimin eline ge-çecektir. Bu sa¤lam kesim, ihtiyaç duyuyorsa kral› devirmek için gerekirse d›flar›-dan, örne¤in Protestan bir devletten de yard›m alabilir. Böylece De Bèze din ad›-na ülkelerin birbirlerinin iç ifllerine kar›flmalar›n› da do¤rulam›fl olur.

Tiranl›k sorunuyla ilgili bir di¤er yazar, George Buchanan (1506-1582) ise yafla-m›n›n büyük bir bölümünü Fransa’da geçirmiflse de ‹skoçyal›d›r. Buchanan teolo-jik e¤ilimler sergilemekten çok hümanist bir yaklafl›ma sahiptir. De Jure regni aputScotus’ta (‹skoçya’daki Krall›k Yönetimi Üstüne) önce krall›¤› ele al›r, sonra tiran›tan›mlayarak ne yap›lmas› gerekti¤ini saptar. Buchanan’a göre, toplumsal yaflam,insan›n toplumsallaflma içgüdüsünden kaynaklanmaktad›r ve do¤ald›r. Ama siya-sal iktidar toplumla beraber belirmez. ‹nsanlar toplumsal yaflamdaki adaletsizlik-lerden kurtulmak için anlaflarak iktidar› yarat›rlar ve yönetimi kendi içlerindeki enerdemliye teslim ederler. O hâlde kral halk taraf›ndan, halk için yarat›lm›flt›r. Ayr›-ca kral da nihayetinde insand›r, yani mükemmel de¤ildir. Bu nedenle krala yard›metsin, insani tutkular›n›n esiri olmas›n diye ayr›ca bir de yasa konulur. Böylecekrall›k iktidar›n› frenleyen ilk fley yasad›r. Kral bu yasaya uymak zorunda oldu¤u-na göre, yasa kraldan üstündür, onu var eden halk ise ikisinden de üstündür. Halken üstün oldu¤una göre, istedi¤ini kral olarak seçmekte ve koflullar›n› ona dayat-maktad›r. Bu durumda halkla aras›ndaki sözleflmeyi çi¤neyen ve keyfi bir yönetimsüren kifli tiranlaflm›fl demektir. Ayr›ca krall›k halkla sözleflmeye dayand›¤›na göre,sözleflme olmaks›z›n krall›¤› gasp eden kifli de tirand›r. Her iki tiranl›k biçimindede birinde sözleflme bozuldu¤u, ötekinde sözleflme olmad›¤› için halk bafllang›çta-ki özgürlü¤üne geri döner. Bu durumda halk tirana karfl› direnecektir. Peki kimdirbu direnecek halk? Hotman ve De Bèze’den farkl› olarak Buchanan ara yöneticilerya da soylular› iflaret etmez. Do¤rudan halk›n direnece¤ini belirtir.

Protestan gelenek içinden üzerinde durulacak son Monarkomak isim, hâlâgerçek kimli¤i bilinemeyen Stephanus Junius Brutus’tur; bu bir takma add›r ve ‹s-viçre’de 1579’da yay›mlanan Vindiciae contra tyrannos (Tiranlara Karfl› Direnmeya da Öç Alma Hakk›) adl› kitab›n yazar›d›r. Yap›tta infla edilen zemin kral›n Ka-tolik, uyruklar›n Protestan oldu¤u bir zemindir. Brutus’a göre, prens iktidar›n›Tanr›’dan alm›flt›r ve Tanr› onun efendisidir. Dolay›s›yla kral bu efendinin buy-ruklar›na tabidir ve uyruklar bu koflul varl›¤›n› sürdürdü¤ü sürece krala boyune¤eceklerdir. O hâlde Tanr›, kral ve halk aras›nda bir sözleflme vard›r. Halk vekral, birlikte tanr›sal buyruklara uyacaklar›na dair bir yükümlülük alt›ndad›rlar.E¤er bu yükümlülü¤e uyulmazsa Tanr›’ya karfl› ç›k›lm›fl olur ve taraflar birbirleri-ni tanr›sal buyru¤a uydurmak üzere harekete geçebilirler. Halk, ayr›ca ancak bel-li koflullar alt›nda, krala sadakatla yükümlüdür. Kral bu flartlara uymazsa halk›n


krala karfl› sadakat borcu da ortadan kalkar. Yani kral hem halka hem Tanr›’yakarfl› sorumludur. Ayr›ca bir üçüncü s›n›rlama daha getirir Brutus: Yasalar. Kral te-mel yasalara da uymak zorundad›r.

Brutus halk dedi¤i zaman, halk›n temsilcilerini, krall›¤›n bir özeti olarak gördü-¤ü Tabakalar Genel Meclisi yani États Généraux’yu anlamaktad›r. Kral tiranlafl›r,Tanr›’yla olan birinci sözleflmeyi çi¤nerse direnme yaln›zca bir hak de¤il, günahagirmemek için yerine getirilmesi gereken bir görevdir de çünkü Tanr›’ya karfl› halkda yükümlendirilmifltir. Halk bunun gere¤ini yerine getirmezse Tanr›’ya karfl› gü-nah ifllemifl olacakt›r. Böylece Brutus, Protestanlar› Katolik krallara karfl› etkin di-renifle ça¤›rmaktad›r; tiranlaflan krala karfl›. Ama burada o kadar genifl bir tan›m ve-rir ki bütün Katolik krallar tiran say›lmaya uygun hâle gelir. Son olarak Brutus daDe Bèze gibi, iyi bir prensin komflu ülke halk›n› bask› alt›nda tutan, onu do¤rudinden sapt›rmaya kalkan tirana karfl› k›l›ç çekmek zorunda oldu¤unu belirtir.

Monarkomaklar›n, Katolik krallar› tiran ilan ederek öldürülmelerine zemin ha-z›rlayan ve din savafllar›n› körükleyen bu sald›rgan tutumlar› karfl›s›nda, kimi Ka-tolik yazarlar da ayn› yaklafl›mlar› savunmaya bafllam›fllard›r. Bu yaklafl›mlar›n Pro-testanl›k yerine Katolikli¤i do¤ru din saymalar› d›fl›nda bir özgünlü¤ü yoktur. Do¤-ru din Katoliklik olunca devreye Papal›k da sokulmaktad›r. Buna göre, kral›n Tan-r›’ya karfl› sorumlulu¤u, papaya karfl› da sorumlulu¤u anlam›na gelmektedir.

Görüldü¤ü gibi, gerek Protestanlar gerekse Katolikler ço¤unlu¤u oluflturdukla-r› her yerde, kendi dinsel ba¤l›l›klar›n› biricik dinsel do¤ruluk olarak di¤erlerinedayatmakta ve evrensel oldu¤unu savlad›klar› kendi ilkelerini koflullara göre e¤ipbükmekte hiçbir s›n›r tan›mamaktad›rlar. Genel olarak Monarkomak yazarlarda ti-rana karfl› direnmek ve hatta öldürmekten söz edilen yerde yüceltilen flu ya da buboyutuyla insan›n özgürlü¤ü de¤il, en fazlas›ndan tiran oldu¤u iddia edilen Kato-lik bir kral›n yerine Protestan bir kral› geçirmekten ibarettir. Monarkomaklar›nmutlak monark olarak kral›n ya da prensin bedeniyle yürüttü¤ü kavga içinde, farkedemedikleri fley, art›k kral›n kiflili¤inde somutlaflan ama ona indirgenemeyecekolan egemen devletin sa¤lam ve emin ad›mlarla kurumsallaflmaya yöneldi¤i ve bu-na uygun kuramsal bir zeminin infla edilmifl oldu¤udur.

Monarkomaklar›n tiranl›¤a karfl› tutumlar› kesinlikle özgürlükçü bir nitelik tafl›maz. Ak-sine, Monarkomak yazarlar, kendi dinlerinden olmak kayd›yla kral ne kadar zalim ve ada-letsiz olursa olsun onu tiran olarak nitelemezler. Kendi dinlerine karfl› özgürlük talepederken, farkl› dinlere karfl› eflitlik ve özgürlük temelli bir hoflgörüyü savunmazlar.

JEAN BOD‹N VE EGEMENL‹KJean Bodin’in siyasal düflünce tarihindeki önemi egemenlik kavram›n› arma¤an et-mesinden kaynaklan›r. Bodin, monarfliyi felsefi-hukuksal temeller üzerine oturtmuflve ona din d›fl› bir anlam kazand›rm›flt›r. Machiavelli için siyaset prensin iktidar›ylabirlikte anlaml›yd› ama bu iktidar› egemenlikle donatan Bodin olmufltur. Böylecemodern devlet düflüncesi ihtiyaç duydu¤u temel kavrama da kavuflmufltur.

Jean Bodin (1529-1596) Protestanlar›n ço¤unlukta oldu¤u Toulouse’da hukukö¤renimi gören ve ard›ndan 1561’e kadar bu kentin Hukuk Fakültesi’nde ö¤retimüyeli¤i görevinde bulunan bir siyasal düflünürdür. O da La Boétie gibi, Katoliklerile Huguenot’lar (Frans›z Protestanlar) aras›ndaki savafllar›n yafland›¤› bir ortam›ndüflünürüdür. Buna ba¤l› olarak dinsel hoflgörüyü savunan Bodin, bu kargafla or-tam›ndan ancak egemenli¤in tek kiflinin elinde oldu¤u mutlak monarfli sayesindeç›k›labilece¤i kan›s›ndayd›. Bu zor dönemde düzenin yeniden kurulmas› için kra-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



l›n mutlak iktidar›n› savunan Bodin, egemenlik kavram›yla pekifltirdi¤i baflyap›t›Les six livres de la République’i (Devletin Alt› Kitab›) 1576’da yay›mlad›.

Bodin’e Göre DevletBodin, yap›t›n›n ilk tümcesini devletin tan›m›na ay›r›r: “Devlet, birçok ailenin ve buailelere ortak olan fleylerin egemen erk taraf›ndan do¤rulukla yönetilmesidir.”Devlete özgü temel nitelik ya da devletin özü, egemen erk (ya da egemenlik) iledonanm›fl olmas›d›r. Görüldü¤ü gibi bu tan›mda üç unsur dikkat çekmektedir:Do¤ruluk, aileler ve ortak fleyler.

Bodin için do¤ruluk ya da do¤ru yönetim, devleti karakterize eden temel un-surlar›n bafl›nda gelir. Çünkü ona göre, devletin temeli güç ve fliddettir. Bu yakla-fl›m aç›kça her türlü iktidar›n Tanr›’dan kaynakland›¤› biçimindeki dinî anlay›fl›reddetmektedir. Bodin, böylece en baflta Kilise ile devlet aras›ndaki ba¤› keser.Ancak temeline güç ve fliddetin yerlefltirildi¤i devleti, güç ve fliddete dayal› di¤erfleylerden örne¤in eflk›yal›ktan, korsanl›ktan ay›ran fley do¤ruluktur. Bu özellik,devlet yönetiminin do¤rulu¤u, adaleti içermesidir. Devletin tan›m›nda karfl›m›zaç›kan ikinci unsur ailelerin yönetimidir. Bodin’e göre aile, özel mülkiyet hakk› bu-lunan ve baban›n otoritesi alt›nda örgütlenen do¤al bir birimdir; bu birimler dev-leti oluflturan ilk hücrelerdir. “‹yi yönetilen aile, devletin gerçek suretidir ve aile-deki erk, egemen erke benzer. Ayr›ca evin do¤ru yönetimi, devlet yönetiminin ger-çek modelidir.”

Bodin, ilk olarak, devleti aileye benzetmekle baban›n aile içindeki yerini ve ro-lünü devlet içinde krala vermifl olur. Devletteki iktidar iliflkileri, bir bak›ma ailede-ki iktidar iliflkilerinden türemektedir. Yani kral›n kulland›¤› egemenlik hakk›, ba-ban›n hükmetme hakk› gibi mutlakt›r. Otoriteye boyun e¤me konusunda da babaile kral aras›nda bir koflutluk bulunmaktad›r: Aile içinde otoriteye boyun e¤meyiö¤renen çocuk, ileride yurttafl olarak devletin yasalar›na ve baflkalar›n›n haklar›nasayg›l› olmay› bilir, kamusal görevlerini yerine getirmekte zorluk çekmez. Demekki kiflilerin, babaya boyun e¤meye al›flt›r›lmalar›yla siyasal iktidara itaat etmelerikolayl›kla sa¤lanm›fl olur. ‹kinci olarak, devletin ailelerin yönetimi olmas›, kral›nuyruklar›n›n aile babalar›, yani özgür yurttafllar oldu¤u anlam›na gelir. Bu, devletitiranl›ktan, zorbal›ktan ay›ran önemli bir k›stast›r: Tiranl›k erki yaln›zca köleler,kullar, serfler üzerinde bulunur oysa devlette egemen erk, özgür insanlar olan ai-le babalar› üzerinde hüküm sürer. Daha aç›kças›, her aile babas› evinden d›flar›yaad›m at›nca, “efendi, baflkan, senyör s›fatlar›ndan yoksun kal›p yurttafl ad›n› al›r”ve egemen erkin alan› içine girer. Bu bak›mdan bütün yurttafllar, egemenin karfl›-s›nda eflit bir konumda bulunurlar. Bu durum, siyasal ba¤›ml›l›¤›n kiflisizlefltirilmiflolmas› demektir.

Yurttafllar, kendi aralar›nda toplumsal statü ya da ekonomik güç bak›m›ndanfarkl›laflsalar da egemene olan ba¤›ml›l›k iliflkileri bak›m›ndan ayn› konum içinde-dirler. Yani bir soylu ile bir halk adam›n›n egemen erk karfl›s›ndaki konumlar› hiç-bir fark içermez; her ikisi de mutlak bir biçimde egemene itaat etmekle yükümlü-dür. Buna karfl›l›k, egemen de yurttafllara “adalet, ö¤üt, yard›m ve koruma” götü-rür. Demek ki egemen ile yurttafl birbirlerini var ederler: Egemen, yurttafl›n onamutlak boyun e¤mesiyle var olur; yurttafl ise var olabilmek için egemenin koruma-s›na ve yard›m›na gereksinim duyar.

Devletin tan›m›nda karfl›laflt›¤›m›z üçüncü unsura, ortak fleylerin yönetiminegelince, bu unsur, devletin kamusall›k vasf›na iliflkindir. Zaten Bodin’in devleti ifa-de etmek için Frans›zca État (ya da eski yaz›l›fl›yla estat) sözcü¤ü yerine, Latince-


deki “kamusal fley” ya da “kamusal olan” anlam›na gelen res publica’dan türetilmiflrépublique sözcü¤ünü kullanmas›n›n bir nedeni de budur. Toplumda ortak ya dakamusal baz› fleylerin olmamas› durumunda devletin de olamayaca¤›n› Bodinaç›kça dile getirir: “Egemenlikten baflka ortak ve kamusal bir fleylerin olmas› gere-kir; t›pk› ortak ya da kamusal olan ya da her ikisi birden olan kamu mülkü, kamuhazinesi, kentler, sokaklar, (...), tap›naklar, (...) gelenek ve görenekler, yasalar,(...) cezalar ve bunlara benzer fleyler gibi; çünkü kamusal hiçbir fley olmazsa dev-let de olmaz.” Ancak devletteki bu ortak fleylerin varl›¤›, tersine özel fleylerin debulunmas›n› zorunlu k›lar: “Herhangi özel bir fley olmazsa kamusal bir fley de ol-maz; kiflisel bir fleyin olmad›¤› durumda ortak bir fleyin olmas› bile düflünülemez.”Devletin tan›m›, baflta mülkiyet olmak üzere ailelere özgü olan özel ya da kifliselfleyleri egemen erkin ilgi alan›n›n d›fl›nda b›rakmaktad›r. Böylece Bodin, özel ilekamusala farkl› alanlar tan›y›p bunlar›n aras›nda uyumlu bir iliflki oldu¤unu ilerisürerek, burjuvazinin devlet kuram›n›n temel tafl› olan devlet-toplum (ya da siviltoplum) ayr›m›n›n ilk tohumlar›n› ortaya atm›fl olur.

Bodin’e Göre EgemenlikBodin’e göre, kendisinden önce hiçbir hukukçunun ya da siyaset bilimcinin do¤-ru bir flekilde aç›klayamad›¤› egemen erk ya da egemenlik, siyasal toplumun özü-nü oluflturur. Bu bak›mdan devleti di¤er topluluk biçimlerinden ay›ran baflat ö¤e-dir: Bodin, egemenli¤i “yurttafllar üzerindeki en yüksek, en mutlak ve en sürekligüç” olarak nitelendirir ve ard›ndan bu özü ortaya koyabilmek için temel özellik-lerini s›ralar.

Egemenlik: Mutlakt›rEn yüksek buyurma-yönetme erki olan egemenlik, bir baflka güç taraf›ndan s›n›r-land›r›lm›fl de¤ildir. Toplumdaki çeflitli iktidar odaklar› egemenden kaynaklan›rlar;daha do¤rusu, onun izniyle, onun izin verdi¤i ölçü ve süre içinde vard›rlar. Birtoplumdaki çeflitli statüler, yetkiler ya da erkler, egemen taraf›ndan ba¤›fllanan vegerekli görüldü¤ünde geri al›nan birer ayr›cal›ktan baflka bir fley de¤ildir.

Egemenli¤in mutlak oluflu, en aç›k biçimde egemenin yasalarla olan iliflkisiiçinde görülür: “Egemenli¤in ve mutlak erkin temel noktas›, genel olarak bütün uy-ruklara onaylar›n› almaks›z›n yasa vermekte yatar.” Dolay›s›yla egemen, ne ken-di yapt›¤› yasalarla ne de kendinden öncekilerin yapt›klar›yla ba¤l›d›r. Bunun an-lam›, egemenin yeni yasalar yaparken gereksiz gördü¤ü yasalar› bozma ya da or-tadan kald›rma gücüne sahip olmas›d›r. Bu bak›mdan yasa, hukuktan önce gelir.Bununla birlikte, egemenin erkinin bu mutlakl›¤› onun keyfî oldu¤u anlam›na gel-mez. Çünkü gerçekte söz konusu olan irade, egemenin kiflisel iradesi de¤il fakatkamusal iyili¤i gözeten devletin iradesidir; dolay›s›yla bunun da adaletin s›n›rlar›-n›n d›fl›nda olmas› beklenemez. Egemen, yasalar› koyarken bir baflka gücün, örne-¤in bir halk meclisinin ya da herhangi bir kurulun onay›n› almak zorunda de¤ildir.Yasalar›n salt egemenin (ya da bir anlamda devletin) iradesine ba¤l› olmas›, ege-menli¤in en önemli niteli¤idir ve egemenin di¤er mutlak haklar› buradan kaynak-lan›r. Böylece egemen, yasalar›n nas›l uygulanaca¤›na, savafla ve bar›fla, kamu gö-revlilerinin atanmas›na, adaletin da¤›t›lmas›na, para bas›lmas›na, vergi konmas›navb. tek bafl›na karar verir. Ayr›ca Bodin, “yasa görenekleri ortadan kald›rabilirama görenek yasay› de¤ifltiremez” diyerek, egemenin gelenek ve göreneklerle deba¤l› olmad›¤›n› aç›kça vurgular.


Egemenlik: SüreklidirBodin’e göre süreyle k›s›tl› olan ya da istendi¤i zaman geri al›nabilen bir iktidar,egemenlik de¤il, olsa olsa bir yetkidir. Bu yetkiyi kullanan kifli de egemen de¤il,yaln›zca bir yöneticidir. Her yönetici, egemenin iradesi sayesinde meflru oldu¤un-dan, “yasalara ve egemene ba¤›ml›d›r”, “ne prensin iradesine ne de prensin de¤ifl-tirebilece¤i insani yasalara karfl› ç›kabilir.”

Yöneticiden çok farkl› olan egemen prens, egemenlik hakk›n› ömür boyu kul-land›ktan sonra, tac›yla birlikte kendinden sonrakine aktar›r. Bodin’in egemenli¤inözelli¤i olarak ortaya koydu¤u süreklilik ilkesi, onun modern devlet kuram›na ge-tirdi¤i en önemli katk›lardan biridir. Devlet erki ya da egemenlik auctoritas (ikti-dar›n ilkesi) ile potestas’›n (iktidar›n kullan›m›) tek bir yerde birleflmesi fleklindeele al›nd›¤›nda, özellikle auctoritas’a özgü olan süreklilik sayesinde devlet iktida-r› onu kullanan kifliden (ya da kiflilerden) ba¤›ms›zlafl›r ve devlet düflünülebilir birolgu durumuna gelir. Daha aç›kças›, egemenlik ile egemen aras›nda bir ayr›m gö-zetilir ve devlet, prensin eylemlerine indirgenmeyip onu aflan bir “gerçekli¤e” sa-hip olur. Egemenli¤in süreklili¤i, devletin egemenle, yani prensin yaflam›yla, dola-y›s›yla belli bir zamanla s›n›rl› olmad›¤› anlam›na gelir. Fransa Krall›¤›’ndaki “kralöldü, yaflas›n kral” deyifli, bu anlay›fl›n en aç›k göstergesidir. Egemenler (krallar)gelir geçer, ama egemenlik yaflat›ld›¤› sürece devlet bâki kal›r.

Günümüz demokrasilerinde seçimlerden büyük bir galibiyetle ç›kan herhangi bir partininyasama organ›nda büyük bir a¤›rl›¤a sahip olmas› ve yürütmeyi kontrol etmesi, Bodin’inyaklafl›m›na göre, onun egemen varl›k oldu¤u anlam›na gelir mi?

Egemenlik: Birdir, Bölünemez, DevredilemezEgemenli¤in mutlak ve sürekli oluflu, onun “bir” olmas›n› gerektirir. Bu bak›mdanegemenlik, parçalanmamak ve bir bütün olarak kalmak kofluluyla bir prenste, biraz›nl›kta ya da toplumun tümünde olabilir. Dolay›s›yla farkl› devlet biçimleri var-d›r ve hatta her devlet, farkl› flekillerde yönetilebilir. Ancak bu üstün erkin biryanda prens, soylular ve halk aras›nda paylaflt›r›lmas›, öte yanda devredilerek ikiya da ikiden fazla “egemen” aras›nda bölüfltürülmesi durumunda, “bir”lik yani ege-menlik yok olmufl, devlet y›k›lm›fl demektir.

Bir, bölünmez ve devredilmez olan egemenlik, her ne kadar devlete içkin ise deve bu nedenle kiflisizlefltirilmifl bir iktidar anlam› tafl›yorsa da kaç›n›lmaz olarak potes-tas düzeyinde bir kiflide (ya da kiflilerde) somutlaflmak zorundad›r. ‹flte egemen busomutlaflma iflleminin bir sonucudur ve egemenli¤in bir olmas› gibi egemen de bir-dir; yani bir krald›r ya da bir meclis. Bodin, egemenli¤e en uygun düflen devlet biçi-minin monarfli oldu¤unu ileri sürer. Yani egemenlik, en iyi flekilde kral›n kiflili¤indesomutlaflmaktad›r. Ancak tekrar etmek gerekirse kral egemendir fakat egemenlik de-mek de¤ildir. Bununla birlikte, devlet ister istemez kralda somutlaflt›¤› için, egemen-lik ile kral›n birbirine kar›flt›r›lmas› kaç›n›lmaz olur. Ancak kral›n, biri özel di¤eri ka-musal iki kiflili¤e birden sahip oldu¤u gözden kaç›r›lmamal›d›r. Bu ba¤lamda, döne-min ‹ngiliz kraliyet hukukçular›, bu anlay›fl› “kral›n iki bedeni” kurgusuyla ortayakoymufllard›r. Bu kurguya göre kral, ölümlü olan do¤al bedeninin ötesinde ölümsüzsiyasal bedene sahiptir. ‹flte Bodin, “kral” ya da “egemen” derken bu siyasal beden-den söz etmektedir. Bodin egemenli¤in nitelikleri aras›nda aç›kça saymasa da say›lanözelliklerin kaç›n›lmaz sonucu, egemenli¤in, dolay›s›yla devletin, herhangi bir d›flsalgüçten ba¤›ms›z olmas›d›r. Daha aç›kças›, o dönemdeki imparatorlu¤un ya da Papa-l›k’›n Fransa Krall›¤› üzerindeki üstünlük savlar›n›n tümüyle geçersiz olmas›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Devlet Biçimleri ve Yönetimler:Bodin’e göre “monarfli,aristokrasi ve demokrasi”olmak üzere üç devlet biçimivard›r. Ama bu s›n›fland›rmaegemenli¤e göredir. Örne¤inegemenlik tek bir kiflidetoplanm›flsa monarfli sözkonusudur. Bunun d›fl›nda,egemenli¤in bölünmedi¤iunutulmadan, iktidar›nkullan›m biçimine göre farkl›yönetim biçimleri ortayaç›kabilir. Örne¤in egemenlik tekbir kiflinin elinde topland›¤› içinmonarfli olan bir devletbiçiminde, bütün yönetselyetkiler yine kral›n elindeysemonarflik bir monarfli, bütünyönetsel yetkiler soylular›nelindeyse monarflik biraristokrasi, bu yetkiler halk›nelindeyse monarflik birdemokrasiden söz edilebilir.Böylece üç ayr› devlet biçimininher birinin alt›nda üç ayr›yönetim biçimi, yani toplamdokuz ayr› yönetim biçimi sözkonusu olabilir.

Ölümsüz Siyasal Beden:Biyolojik varl›¤›n›n d›fl›ndaegemen varl›k olarak kral›nbedeni ölümsüzdür. 1557’de‹ngiltere’de aç›lm›fl olan birdavada on y›l önce ölmüflKral VIII. Henry’nin ad›kar›flm›fl ve dava yarg›c›“kral bir siyasal bedendir”diye karar al›nca di¤eryarg›çlar da flu karar›imzalam›fllard›r: “Kral yasataraf›ndan halk›n bafl› veyöneticisi olarak kabuledildi¤inden, sonsuza deksürecek bir süreklili¤inad›d›r. Bu nedenle kralhiçbir zaman ölmez.”

Egemenlik: Mutlak Ama S›n›rl›Bodin’in egemenlik kuram›, buraya kadar belli bir iç tutarl›l›¤a sahiptir. Fakat da-ha sonra çeflitli s›n›rlamalar›n getirilmesiyle bu tutarl›l›k belli ölçüde zedelenir. Bo-din, egemen varl›¤›n bir tiran olarak görülmesini istemez. Ayr›ca burjuvazinin hak-lar›n›, en baflta da özel mülkiyet hakk›n› kral karfl›s›nda güvence alt›na almak ister.Bunun için, daha devlet tan›m› yaparken d›flar›da b›rakt›¤› Tanr›’y› ve tanr›sal ya-salar› yeniden gündeme getirir ve bunlar›n egemeni s›n›rlad›¤›n› belirtir. ‹kinci birs›n›r çizgisini de krall›¤›n temel yasalar› olarak çizer. Örne¤in kral ölümünden son-ra kimin tahta geçece¤ini belirleyen ard›ll›k kurallar›n› asla de¤ifltiremez. Yani, biryandan egemen varl›¤›n kendisinden önceki yasalarla ba¤l› olmad›¤›n› söyleyenBodin, bu kez onu s›n›rlamak için kendisinden önceki temel yasalara at›f yapmak-tad›r. Egemen, son olarak, ekonomik olarak nitelendirilebilecek s›n›rlamalarla kar-fl› karfl›yad›r. Özel mülkiyetin do¤all›¤›n› benimseyen Bodin, özel mülkiyet, do¤alolarak aileye ait oldu¤undan, egemenli¤in erk alan›n›n d›fl›nda tutar.

Bodin’in yaklafl›m›nda görülebilecek bu çeliflki iki ayr› yaklafl›mla afl›labilir. ‹lkyaklafl›m devletin tan›m› gere¤i kamusal alan›n adaletli yönetimi olmas›ndan ötü-rü, bu s›n›rlamalar bizzat egemenli¤in özünden kaynaklanmaktad›r. Bu bak›mdanegemen, kendisine d›flar›dan dayat›lmam›fl olan ve kulland›¤› erkin özünde bulu-nan bu s›n›rlamalar sayesinde devleti, dolay›s›yla kendi varl›¤›n› tehlikeye atma-m›fl olur. ‹kinci yaklafl›m, bu s›n›rlamalar› egemenli¤in özüyle (auctoritas) de¤il,egemenli¤in kullan›m›yla (potestas) iliflkilendirir; bir baflka deyiflle sözü edilen s›-n›rlar, egemenlik için de¤il, egemen içindir. Egemenlik özünde s›n›rs›zd›r; onukullanan prense getirilmifl s›n›rlamalar, erkinin mutlak oluflunu ortadan kald›r-maz, sadece keyfi olmad›¤›n› iflaret eder. Ayr›ca bu s›n›rlamalar›n hiçbir pratik an-lam› yoktur ya da bir baflka deyiflle s›n›rlamalar egemeni ancak vicdanen ba¤la-yabilir. Çünkü kral, do¤al-tanr›sal yasalara ayk›r› birtak›m ifllere giriflse, adaletiayaklar alt›na alsa bile, ona karfl› hukuki anlamda bir yapt›r›m uygulanamaz. Bo-din’in deyifliyle “bir monark akla gelebilecek her türlü kötülü¤ü, dinsizli¤i ve gad-darl›¤› yapm›fl olsa da uyruklar, gerek bireysel, gerek topluca olarak, ne fiili ne dehukuki biçimde onun sayg›nl›¤›na ve yaflam›na kastetme hakk›na sahiptirler.”Demek ki keyfili¤e kaç›p tiranl›¤a sapm›fl krala karfl› halk›n ya da herhangi bir ke-simin direnme hakk› yoktur.

Egemenlik ve MeflrulukBir devletin tam bir devlet olup olmamas›, kaç›n›lmaz olarak egemenin kiflili¤iyleba¤lant›l›d›r. Her ne kadar egemenlik ile egemen birbirinden farkl› ise de egeme-nin yozlaflmas› devleti bozulmaya götürebilir. Kral›n yozlaflmas›n›n temel nedeniise elinde bulundurdu¤u mutlak iktidard›r: “Egemenli¤in flöyle bir kötülü¤ü vard›rki, ço¤u kez bilgeler delilere, cesurlar korkaklara, iyiler kötülere dönüflür.” Bu du-rumun oluflmas›n›, do¤al-tanr›sal yasalar önleyebilir. Daha aç›kças›, prensin kendi-sini egemenli¤in kötü etkilerinden korumas›n›n tek yolu, tanr›sal yasalara uygundavranmas›d›r. Bir bak›ma, tanr›sal yasalar ya da din, iyi siyasetin tek güvencesiolarak belirmektedir.

Bu noktada meflruluk konusunun sorunlu bir hâle geldi¤i söylenebilir. Bodin,devleti egemenlik (yani iktidar›n ilkesi ile kullan›m›n›n birlefltirilmesi) olarak ta-n›mlamas›yla meflrulu¤a modern bir anlam kazand›rm›flt›. Kurumsallaflm›fl siyasaliktidar, ilkesini (auctoritas) kendi içinde bar›nd›rd›¤›ndan, meflru olabilmek içind›flsal ya da aflk›n bir güce gereksinim duymamaktad›r. Bir baflka deyiflle devlet,meflrulu¤unu Tanr›’dan de¤il kendinden al›r ya da daha do¤rusu, devlet do¤rudan


do¤ruya meflruluktur. Bu durumda, devletin egemen erkini kullanan prensin demeflru olmamas› olanaks›zd›r.

Fakat daha sonra, egemenli¤in kullan›m› aflamas› söz konusu oldu¤unda, yal-n›zca tanr›sal yasalara uyan kral ile onun kiflili¤inde somutlaflan devletin meflru ol-du¤u anlay›fl› gündeme gelir. Böylece devletin oluflumunda ya da egemenli¤inözünde hiçbir yere sahip olmayan Tanr›, siyasal otoritenin meflruluk kayna¤› hâli-ne getirilmifl olur. Bodin’in ifadesiyle “yeryüzünde Tanr›’dan sonra egemen prens-lerden daha büyük hiç kimse bulunmad›¤›ndan (...) kim egemen prensini hor gö-rürse Tanr›’y› da hor görmüfl demektir; ki zaten egemen prens Tanr›’n›n yeryüzün-deki görüntüsüdür.” Böylece, Tanr›’ya karfl› sorumlu olan prens, art›k meflrulu¤u-nu devletten ald›¤› egemenlikte de¤il, Tanr›’da bulmaktad›r. Buna ra¤men, meflru-luk konusunda bir çeliflki oldu¤u kan›s›na var›lmamal›d›r. Meflrulu¤un farkl› düz-lemleri oldu¤u göz önünde bulunduruldu¤unda, Bodin’in tanr›sall›¤a, devletinoluflumundaki meflruluk düzleminde de¤il, yaln›zca devlet iktidar›n›n kullan›m›n-daki meflruluk düzleminde yer verdi¤i görülür. Bir Bodin yorumcusunun deyifliy-le “egemenlik, özünde de¤il, görünümünde tanr›sald›r.” Devlet iktidar›n›n kullan›-m› bak›m›ndan Tanr› ile iliflkilendirilmesi sayesinde, hem prensin bu yeryüzündeTanr› gibi mutlak ve s›n›rs›z bir güce sahip oldu¤u vurgulanmakta hem de uyruk-lar›n t›pk› Tanr›’ya itaat edercesine prense mutlak bir flekilde boyun e¤melerininalt› çizilmektedir. Yoksa Bodin’in bu düzlemde Tanr›’y› iflin içine sokarak, Kilise’yeya da papaya prens karfl›s›nda bir üstünlük tan›mak gibi bir niyeti yoktur.

Ancak benimsedi¤i bu laikli¤e göre Kilise devlete kar›flam›yorsa da devlet ge-rekli gördü¤ü durumlarda dinsel alana müdahale etme hakk›na sahiptir. K›sacas›prens, hem dini bir siyasal araç olarak kullanabilmekte hem de dini ülkenin gerek-leri do¤rultusunda düzenleyebilmektedir. Bu ba¤lamda Bodin, egemenden, do¤rudin-yanl›fl din ayr›m›na gitmeksizin, devletin temelinde bulunan dinin tart›flma ko-nusu yap›lmamas›na özen göstermesini ister. Bununla birlikte e¤er ülkede farkl›dinler ya da mezhepler varsa prens, geleneksel dinin karfl›s›nda yer alanlara bask›uygulamay›p hoflgörüyle davranmal›d›r. Fransa’daki din çat›flmalar›n›n ülkeyi nehâle getirdi¤ini gören Bodin, fliddetin kaç›n›lmaz olarak fliddeti ça¤r›flt›rd›¤›n› dü-flünerek, prense bu konuda ›l›ml› bir yol izlemesini ö¤ütlemektedir. Bu bak›mdanBodin’deki dinsel hoflgörünün “s›n›rl›” bir nitelik tafl›d›¤› söylenebilir. Çünkü Bo-din, siyasal-ulusal birli¤i dinsel birlik üzerinde temellendirmeyi tercih etmekte, bualanda de¤iflikliklere gidilerek farkl› dinlerin oluflturulmas›na olumlu bir gözlebakmamaktad›r. Ama bu birli¤i sa¤lamak için de farkl› inançta olan kiflilere bask›yap›larak bir iç savafla yol açman›n daha kötü oldu¤una inanmaktad›r. ‹flte Bo-din’de dinsel hoflgörü bu noktada söz konusu olmaktad›r; yani Bodin, din sorunu-na yaln›zca kamusal düzen aç›s›ndan yaklaflt›¤› için (s›n›rl› da olsa) bir hoflgörü dü-flüncesine ulaflmaktad›r.

Bodin’in EtkisiBodin’in ortaya att›¤› egemenlik kuram›, feodal ça¤›n kal›nt›lar›na ya da feodal içe-rikli yönetim aray›fllar›na karfl›, mutlak monarfliye getirilmifl önemli bir dayanakt›r.Ona göre, siyasal otoriteyi da¤›tan ve gelenek ile görenekleri ön plana koyan feo-dal sistem, merkezî devlet anlay›fl›n›n tam karfl› kutbunda yer al›r. Bu nedenle fe-odalite, hukuk öncesi ve devlet öncesi bir yap›lanmay› ifade eder. Egemenlik ku-ram›, Fransa’da, Papal›k ile imparatorlu¤un Fransa Krall›¤› üzerinde hiçbir hak id-dias›nda bulunamayacaklar›n› da göstermifl olur. Egemen olan Fransa kral›, erkinine papadan ne de imparatordan alm›flt›r; bunlara karfl› hiçbir borcu, hiçbir ba¤›m-


l›l›¤› yoktur. Böylece devlete içkin olan ve kralda somutlaflan egemenlik, “ulusaldevlet” ile “ulusal özgürlük” kavramlar›n› havada as›l› kalmaktan kurtar›p sa¤lamtemeller üzerine oturtmufl olur.

Bodin’in Les six livres de la République’te dile getirdi¤i egemenlik kavram› mo-dern devleti aç›klamada öylesine önemli bir düflünsel kategori hâline gelecektir kiBodin’den sonra devleti ele almaya kalk›flan hemen hiçbir düflünür bu kavram›kullanmamazl›k edemeyecektir. Ancak Bodin’in egemenlik kuram›, tam bir içselbütünlü¤e sahip de¤ildir ve belli sorunlar› içinde bar›nd›rmaktad›r. Çünkü Bodin,egemenin kiflili¤ine vurgu yapt›¤›ndan egemenlik ile egemen aras›ndaki ayr›m›tam anlam›yla keskinlefltirememifl, nedenleri ne olursa olsun egemenli¤i aflk›n birgüçten (Tanr›’dan) tümüyle soyutlayamam›fl ve egemenli¤i olmasa da egemeni(potestas düzeyinde) s›n›rlardan kurtaramam›fl, ayr›ca egemenli¤in kökenine yete-rince aç›kl›k kazand›ramay›p onu rasyonalite ile donatamam›flt›r. Bu nedenle ege-menlik kavram›n›n son s›n›r›na kadar tutarl› bir kullan›m›n› Thomas Hobbes gös-terecektir.



XVI. yüzy›lda mutlak monarfliye yönelik elefltiri-

ler çerçevesinde klasik ütopyac› yaklafl›m›n temel

özelliklerini de¤erlendirmek.

Klasik ütopyac› yaklafl›mlar yeni bir toplum veyeni topluma uygun yeni bir siyasal örgütlenmebiçimi aray›fl›ndad›rlar. Bu aray›fl›n temel bafll›k-lar› flöyle s›ralanabilir: Özel mülkiyetin olmama-s›, insanlar aras›ndaki eflitsizli¤in ortadan kald›-r›lmas›, eflitsizli¤e yol açabilecek her dinami¤inkontrol edilmesi, insan do¤as›n›n yeniden flekil-lendirilmesi, toplumun kendi kendine yeterli, d›-fla ba¤›ml› olmaktan uzak, temel ihtiyaçlar›yla s›-n›rl› olarak tasarlanmas›, toplumdaki ço¤u fleyinortak olarak yap›lmas›, toplumun üyelerinin üs-tünde yer alan kurumsal bir devlet örgütü tara-f›ndan denetlenmesindense, bu üyelerin büyükbir aile gibi örgütlenerek kendi kendilerini de-netlemesi. Aranan bu modelin mükemmel oldu-¤u kabul edildi¤inden, ütopyac› düflünce, bu mü-kemmelli¤i tehdit eden en önemli fleyin de¤iflimoldu¤unu kabul ederek, modelini bu dünyadanyal›t›lm›fl, art›k kimsenin gidemedi¤i bir mekan-da, bir adada kurar.

Mutlak monarflilerin görünür hâle getirdi¤i, dev-

let ve siyasetin dayand›r›ld›¤› temeller aras›nda-

ki farkl›l›¤› ay›rt etmek.

Krall›klar›n kendi güçlerini merkezîlefltirebilmekve geniflletebilmek için kendilerini s›n›rlayan bü-tün engelleri aflmaya koyulmalar›, beraberindebunun nas›l mümkün olabildi¤i, devletin bu hak-k› nereden ald›¤› sorusunu da gündeme getir-mifltir. Daha önce Machiavelli, bunun prensin yada kral›n, yani yöneticinin iradesiyle aç›klanabi-lece¤ini ileri sürmüfltü. Oysa La Boétie, bunundo¤rudan do¤ruya yönetilenlerin gönüllü kullukarzusundan ya da gönüllü olarak krala itaat ederhâle getirilmesinden kaynakland›¤›n› ileri sürer.Bu da yönetilenlerin asl›nda özgürlükle donat›l-m›fl do¤alar›n›n bozulmas›, özgürlü¤ün yerinekulluk arzusunun geçirilmesiyle mümkün olmak-tad›r. Bu de¤iflikli¤i gerçeklefltiren ise devlettir.Siyaset devlet ile özdefl görülürse demek ki siya-set ya da devlet her durumda olumsuz, kötü birdurumu iflaret etmektedir. En az›ndan siyaset,do¤al olmayan, sonradan ortaya ç›kan bir bozul-ma anlam›na gelmektedir.

Mutlak monarfliye yöneltilen feodal-dinî temellielefltirileri de¤erlendirmek.Mutlak monarfliyi devlet, devleti siyaset olarak ka-bul edip esasta devlet ve siyaseti elefltiren yakla-fl›mdan farkl› olarak, mutlak monarflilerin y›k›pgeçti¤i feodal, geleneksel ve dinî s›n›rlar›n arkas›-na çekilmesi gerekti¤ini savunan Monarkomak ya-zarlar, kendi feodal ve dinî aidiyetlerine göre tiranolarak kabul ettikleri mutlak monarflilere karfl› di-renifli, hatta bu tiranlar›n öldürülmesi gerekti¤inisavunmufllard›r. Bu yazarlar, mutlak monarflilerin,krallar›n kendi kiflisel özelliklerinden ba¤›ms›z birdevlet ayg›t›n› cisimlefltirdiklerini fark edememifl-ler ve krallar›n kiflisel özelliklerinden yola ç›karakonlar› kendi temsil ettikleri anlay›fla göre, tiran ola-rak olumsuzlam›fl ya da din ad›na olumlayarak se-lamlam›fllard›r. Bu yüzy›lda Bat› Avrupa’n›n heryerinde kendini gösteren Katolik-Protestan geri-limleri ve çat›flmalar› içinde Monarkomak yazarlar,bu çat›flmalardan kendi dinlerinin ve topluluklar›-n›n galip ç›kabilmesi için kendi dinlerinden farkl›-l›k gösteren krallara karfl›, onlar› s›n›rland›rabilmekiçin eski kraliyet geleneklerini, feodal aristokratikdüzenin hiyerarflik yap›s›n› ve kendi dinî anlay›flla-r› do¤rultusunda tanr›sal s›n›rlar› iflaret etmifllerdir.

Mutlak monarflilerde somutlaflan devletin ege-menlik vasf›n› çözümlemek.Mutlak monarfliler, XVI. yüzy›lda art›k iktidarlar›-n›n ve meflruluklar›n›n kayna¤› olarak Kilise’nintemsil etti¤i dini kabul etmiyorlard›. Çünkü krallarKilise’nin üstünde bir güce kavuflmufllard›. Tersi-ne, Kilise’nin temsil etti¤ini iddia etti¤i din art›kvarl›¤›n› devlete borçluydu. Ayn› flekilde, krall›ktacisimleflen iktidar kiflisel olarak kral›n iktidar› dade¤ildi. Tersine, krallar› kendisinin bir görevlisineindirgeyen krall›k ya da devlet iktidar›, bafll› bafl›-na bir de¤er tafl›r hâle gelmiflti. ‹flte bu iktidar›n yada devletin özü Jean Bodin taraf›ndan egemenlikolarak iflaret edildi ve egemenlik kavram›yla buöz çözümlendi. Temel vas›flar› mutlakl›k, sürekli-lik, bölünemezlik, birlik ve devredilemezlik olanegemenlik devletin özüydü ve art›k bu özle dona-t›lm›fl devlet iktidar› karfl›s›nda hiçbir siyasal aktörüstünlük iddias›nda bulunamazd›. Ayr›ca art›kegemen varl›k olarak devlet iktidar›, kendi d›fl›n-da ve üstünde oldu¤u iddia edilen, Kilise gibi,güçlerce s›n›rland›r›lamazd›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Ütopya kavram›na ad›n› veren ou-topos sözcü¤ününanlam› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hayali yerb. Mükemmel ülkec. Olmayan yerd. ‹deal ülkee. Mutlu yer

2. Thomas More’a göre insan›n mutlulu¤u afla¤›daki-lerden hangisiyle mümkündür?

a. ‹nsan›n özgürlü¤üyleb. Devletin yoklu¤uylac. Toplumun özgürlü¤üyled. Siyasetin yoklu¤uylae. Toplumun mutlulu¤uyla

3. Afla¤›dakilerden hangisi Utopia’n›n özelliklerindenbiri de¤ildir?

a. Özel mülkiyetin yoklu¤ub. Ateizmin hofl görülmesic. Nüfusun s›n›rland›r›lmas›d. Toplumun aile gibi tasarlanmas›e. Kölelerin varl›¤›

4. La Boétie insan›n mutsuzlu¤unu afla¤›dakilerdenhangisiyle iliflkilendirir?

a. ‹nsan›n do¤al özgürlü¤ünü kaybetmesiyleb. Siyasal iktidar›n biçimleriylec. Devletin yoklu¤uylad. ‹nsan›n do¤al özgürlük aray›fl›ylae. ‹nsan›n e¤itilmemesiyle

5. La Boétie’nin kuram›na göre, afla¤›dakilerden hangi-si yanl›flt›r?

a. Tiranl›k do¤muflsa, art›k y›k›lmazb. Tiranl›k özgürlük unutuldu¤undan y›k›lmazc. Küçük tiranl›k y›k›l›rsa büyük tiranl›k da y›k›l›rd. Tiranl›k aktif bir direniflle y›k›l›re. Tiranl›k, halk bilgeli¤i sevmedi¤inden y›k›lmaz

6. La Boétie’ye göre afla¤›dakilerden hangisi gönüllükullu¤un nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Halk›n koflulland›r›lmas›b. Ayd›nlar›n halk› yan›ltmas›c. Halk›n güçsüzlefltirilmesid. Bilginin kontrolüe. Dinin kullan›m›

7. Tiranlar›n öldürülebilece¤i sav›, afla¤›dakilerdenhangisiyle do¤rudan iliflkili de¤ildir?

a. Krallar›n güçlerini merkezîlefltirmelerib. Krallar›n güçlerini art›rmalar›c. Krallar›n dinsel s›n›rlar› aflmalar›d. Krallar›n feodal s›n›rlar› aflmalar›e. Krallar›n giderek güçsüzleflmesi

8. Ülkelerin din ad›na birbirlerinin iç ifllerine kar›flabi-lece¤ini savunan düflünür, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. George Buchananb. Étienne de La Boétiec. Théodore de Bèzed. François Hotmane. Guillaume Barclay

9. Afla¤›dakilerden hangisi Bodin’in devlet tan›m›n›nö¤elerinden biri de¤ildir?

a. Ortakl›kb. Do¤rulukc. Ailed. Dine. Erk

10. Bodin için egemenli¤e en uygun düflen yönetim bi-çimi hangisidir?

a. Monarflik yönetimb. Aristokratik yönetimc. Oligarflik yönetimd. Patriarflik yönetime. Demokratik yönetim



CALV‹NO’NUN KENTLER‹ B‹Z‹ NE KADAR

‹LG‹LEND‹R‹YOR?

“Peki ya Ütopyalar? Onlar, bu oldukça karamsar top-lumsal geliflme sürecinde insan›n yard›m›na koflmazlarm›? (...) Fourier’in, mekansal iliflkiler ile kolektiflefltiril-mifl insan yaflam› aras›ndaki matematik-sibernetik iliflki-leri bütünlefltirdi¤i Phalange yaflam modeli, Jean Bap-tiste Andre Godin taraf›ndan, 1000 kiflilik bir emekçitoplulu¤unu bar›nd›rmak üzere, 1959’da k›smen ger-çeklefltirilmifl ve sosyal konut mimarisinin öncülü ol-mufltur. (...) 20. yüzy›l›n bafl›na dair ilginç projelerdenbirisi de, sosyalist bir mimar-kent planc›s› olan Frans›zTony Garnier’in, “Endüstriyel Kent” projesidir. Endüs-trileflmenin yaflam›n her alan›na dönük gereklerini kentütopyas›nda hümanist bir dille yorumlayan Garnier’inodak noktas›nda, kentli insan›n arzular› ve düflleri yeralm›fl, otokrasiyi simgeleyen mahkeme ve kilise gibi ya-p› türleri plana girmemifltir. Garnier’in Ütopyas›, Brasi-lia dahil bir dizi yeni kentin tasar›m›nda esin kayna¤›olabilmifltir. 20.yüzy›l modern mimarl›k dünyas›nda,kente dair Ütopya tasar›m›nda, Le Corbusier, Fourier gi-bi, komünal bir kentsel yaflam› savunarak 1925 ÜtopikParis Plan›n› ve yaflam felsefesini anlatan Unité D’Habi-tation örne¤ini üretir; kendinden önceki bahçe-kentler-den etkilenmifl olan ve organik mimarl›¤›n kurucusuF.L. Wright, do¤aya dönüfl kavram› temelinde “Bro-adacre” ad›nda, demokratik yaflam kurallar›na sahip vedo¤a ile bütünleflmifl kentini tasarlar.”

Kaynak: Mimar Vedat Tokyay’›n ayn› adl› yaz›s›ndan,afla¤›daki adresten al›nm›flt›r: http://www.oranmimar-lik.com.tr/dokuman/gorunmez_kentler.pdf

Bodin’in Devletin Alt› Kitab›’ndan: “Görkem ya da Ege-menli¤in Tan›m›”“Bir devlette egemenlik, yurttafllar ve uyruklar üstünde-ki en yüksek, mutlak ve en sürekli güçtür. Bu güce La-tinler Maiestatem, Yunanl›lar Akran etsusian (...) ‹bra-niler de Tomah flevet, yani en büyük buyurma gücü de-mektedir. Egemenlik (...) güçlülük niteli¤inden ötürüböyle adland›r›lm›flt›r. (...) Ancak en yüksek ve en sü-rekli güç deyiminden ne anlafl›lmas› gerekti¤ini belirt-memiz gerekiyor. (...) Bu gücün sürekli olaca¤›n›, çün-kü uyruklar üzerindeki bu mutlak gücün bir kifliye ve-ya birçok kifliye, k›sa veya belli bir süre için verilebile-ce¤ini, bu süre bitti¤inde söz konusu kiflilerin kendile-rinin birer uyruktan farkl› olmayaca¤›n› söylemifl bulu-nuyoruz. Öyle ki bu kifliler iktidar mevkiindeyken dekendilerini egemen prens sayamazlar; çünkü egemengücü kullanmak üzere halk veya prens taraf›ndan seçil-mifl olan ve seçenin istedi¤i anda bu mevkiden al›nabi-len birer bekçiden ibaret olduklar›n› görürler. Gerçek-ten de nas›l mallar›n› bir kimseye ödünç verenler (...)yine bu mallar›n sahibi ve maliki olarak kal›rlarsa, bafl-kalar›na yarg› ve yönetim güç ve yetkisini -ister belli birsüreyle, ister arzu ettikleri ölçüde uzun bir süreyle ol-sun- verenler de yine bu güç ve yetkinin sahibi olmak-ta devam ederler; kendileri bu güç ve yetkiden feragatetmifl olmakla birlikte, öbürleri bunu yaln›z ödünç almayoluyla kullan›rlar.”

Kaynak: Mete Tunçay, Bat›’da Siyasal Düflünceler

Tarihi 2, (2. Bask›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›n-lar›, 2005.

Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças›

”

“


1. c E¤er yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopya ve Utopia” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e E¤er yan›t›n›z yanl›flsa, “Thomas More ve Uto-pia” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b E¤er yan›t›n›z yanl›flsa, “Utopia: Yeni Bir Top-lum, Yeni Bir Siyaset” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. a E¤er yan›t›n›z yanl›flsa, “Gönüllü Kulluk ÜzerineSöylev” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Tiranl›¤›n Devleti, Dev-letin Tiranl›¤›” ve “Kulluk Arzusu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. b E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Kulluk Arzusu” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. e E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Monarkomaklar: Krall›k‹yi, Tiranl›k Kötü” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. c E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Monarkomaklar›n Te-mel Görüflleri” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

9. d E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Bodin’e Göre Devlet”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a E¤er yan›t›n›z yanl›flsa “Egemenlik: Birdir, Bölü-nemez” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Her tür elefltirel yaklafl›m›n ütopik oldu¤u ileri sürüle-mez. Ütopyac› elefltirinin ay›rt edici vasf›, öncelikle ku-rulmas› gerekti¤i savunulan ideal, mükemmel bir top-lumsal-siyasal düzenden hareket etmesidir. Bu model-de, ütopyac›n›n tek dayana¤› kendi akli ön kabulleridirve bu modelin insan iradesi ve eylemiyle kurulabilece-¤ini varsayar.

S›ra Sizde 2

Ütopyalar›n e¤itime verdi¤i rol ile günümüzde e¤itimingiderek uzamas›nda kendini gösteren rol aras›nda birparalellik kurabilir. Ütopyac›lar hayat boyu süren e¤iti-mi, sosyo-politik sistemin bozulmadan devam› için önem-li görürler. Ayn› flekilde, günümüzde de e¤itim süresininuzamas›n›n öncelikli amac›, bir yandan toplumsal-siyasalsistemin devaml›l›¤› için temel bilgiler ve kurallar›n kifli-ye kazand›r›lmas› baki kalmak üzere, de¤iflim karfl›s›ndamevcut düzenin korunmas› için buna iliflkin bilgilerin veterbiyenin de kiflilere kazand›r›lmas›d›r. Yani belirli biranlamda amaçlar› ayn›d›r denilebilir.

S›ra Sizde 3

Bu söz La Boétie’nin yaklafl›m›na uygun say›lamaz. Çün-kü La Boétie’ye göre, halklar lay›k olduklar›nca yönetil-mekten çok, onlar› yönetenler halklar›n do¤as›n› ken-dilerine uygun hâle getirmektedir. Yoksa zaten halkla-r›n do¤as›nda yönetilmekten çok özgürlük vard›r. Biz-zat yönetenler bu özgürlü¤ü tahrip ederek halk› kendi-lerine uygun bir biçimde yönetilir hâle getirmektedir.Yani halk ve yönetilen aras›nda varl›¤› iddia edilenuyum, gerçekte yöneten ya da devletin halkta yaratt›¤›tahribattan kaynaklanmaktad›r; halk›n yöneteni ya dadevleti flekillendirmesinden de¤il.

S›ra Sizde 4

Bodin’in teorisi uyar›nca bu soruyu “hay›r” diye yan›tla-mal›y›z. Çünkü seçimlerden galibiyetle ç›kan bir partigerçekte egemenli¤in sahibi de¤il, egemen varl›¤›n ken-disine belirli bir süreyle, belirli bir alanda yetki ve görevverdi¤i bir aktörden fazla bir fley de¤ildir. Egemenli¤ingerçek sahibi, kendisini devlet ya da siyasal toplum ola-rak örgütleyen ve bir baflka seçimde bir baflka partiyiayn› yetki ve görevle donatabilecek olan kimse odur.



A¤ao¤ullar›, M. A. (Ed.) (2011). Sokrates’ten Jakoben-

lere Bat›’da Siyasal Düflünceler, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M. A-Köker, L. (2008). Tanr› Devletinden

Kral-Devlete, (5.Bas›m) Ankara: ‹mge Yay›nlar›. A¤ao¤ullar›, M. A-Köker, L.-Akal, C. B. (2009). Kral-

Devlet ya da Ölümlü Tanr›, (4.Bas›m), Ankara:‹mge Yay›nlar›.

Campanella, T. (1996). Günefl Ülkesi, Çev. H. Kazgan,‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›.

Göktürk, A. (1982). Ada, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.Harvey, D. (2007). Umut Mekanlar›, Çev. Z. Gambet-

ti, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Kumar, K. (2005). Ütopyac›l›k, Çev. A.Somel, Ankara:

‹mge Yay›nlar›.La Boétie, E. (2011). Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev,

(3. Bas›m), Çev. M.A. A¤ao¤ullar›, Ankara: ‹mge Ya-y›nlar›.

More, T. (1981). Utopia, Çev. S. Eyüboglu-M.Urgan-V.Günyol, ‹stanbul: Cem Yay›nlar›.

Platon, (1992). Devlet, (7. Bas›m), Çev. S. Eyübo¤lu-M.A. Cimcoz, ‹stanbul: Remzi Yay›nlar›.

Tunçay, M. (2005). Bat›’da Siyasal Düflünceler Tarihi



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;1640 ile 1688 ‹ngiliz Devrimleri’nin nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek,Toplum sözleflmesi kuram›n›n özgünlü¤ünü ve anlam›n› tan›mlayabilecek,Hobbes’un kuram›n›n analizini yapabilecek ve bu kuramda biçimlenen oto-riter modern devleti de¤erlendirebilecek,Locke’un kuram›n›n analizini yapabilecek ve bu kuramda biçimlenen liberalmodern devleti de¤erlendirebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Devrim• Direnme Hakk›• Do¤a Durumu• Do¤al Yasalar ve Haklar

• Egemenlik• Liberal• Otoriter• Toplum Sözleflmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N


• THOMAS HOBBES: ÖLÜMLÜTANRI

• JOHN LOCKE: S‹YASALL‹BERAL‹ZM

17. Yüzy›l ‹ngilizDevrimleri: ModernDevletin Biçimlenifli


THOMAS HOBBES: ÖLÜMLÜ TANRI

1640 ‹ngiliz DevrimiThomas Hobbes (1588-1679), siyasal iktidar› baflka hiçbir yazar›n yapamad›¤› öl-çüde büyük bir güçle temellendirmifl ve mutlak iktidar›n zorunlulu¤unu tutarl› birbiçimde ortaya koyup savunmufltur. Hobbes’un kuram›nda beliren mutlak iktidar,gerçekte modern devletin ta kendisidir. Daha aç›kças›, auctoritas ile potestas’›n tekmerkezde toplan›p bu merkezin de rasyonel bir meflrulukla donat›ld›¤› siyasal ya-p›, modern devleti ifade etmektedir. Hobbes’un, özellikle Leviathan (1651) adl›kitab›nda yer alan siyasal kuram›n› olufltururken ‹ngiltere’deki devrimden ve iç sa-vafltan etkilendi¤i ve bu yüzden siyasal düzen kayg›s› tafl›yarak mutlak iktidarla be-zenmifl otoriter bir devlet anlay›fl›na ulaflt›¤› çok aç›kt›r. Dolay›s›yla, ilk önce 1640‹ngiliz Devrimi’ni ana hatlar›yla ele almak gerekir.

1640 Devrimi olarak bilinen ancak dokuz y›l boyunca bir iç savafl fleklinde sü-ren olaylar›n kökeni, 1603’te Stuart Hanedan›’n›n ‹ngiltere taht›na ç›kmas›na kadargeriye götürülebilir. Bu hanedan›n ilk iki kral› olan I. James ile I. Charles, “kralla-r›n kutsal hakk›” kuram›n› benimsemifllerdi, dolay›s›yla mutlak monarfliye e¤ilimgösteriyorlard›. Bu tutumlar›, saraya ve aristokrasiye karfl› olan ve kapitalizmlegüçlenmifl ticaret burjuvazisinin önderli¤inde giderek geniflleyen bir muhalefetinoluflmas›na yol açt›. 1640 y›l›na gelindi¤inde, I. Charles, ‹ngiliz-‹skoç Savafl›’n›n yolaçt›¤› mali sorunlara çözüm bulmak amac›yla on bir y›ld›r toplanmayan Parlamen-to’yu göreve ça¤›rmak zorunda kald›; böylece devrim ateflini yakacak k›v›lc›m daçak›lm›fl oldu.

Parlamento’nun Avam Kamaras› kanad›nda yer alan ve baflta Püritenlik olmaküzere Anglikan Kilisesi’nden ba¤›ms›z dinsel cemaatlerin üyesi olan burjuva tem-silciler, kraldan çeflitli isteklerde bulundular. Devrimin nedenleri olarak da okuna-bilecek bu istekler flöyle s›ralanabilir: a/Hükûmetin bask›c› yönetim anlay›fl›n› terketmesi; b/Kral›n sürekli bir ordusunun olmamas›; c/A¤›r ve haks›z vergilerin kald›-r›lmas›; d/Kral›n ticaret ile sanayinin geliflmesini engelleyen düzenlemelerine sonverilmesi; e/Krala ba¤l› Anglikan Kilisesi’nin üstünlü¤ünün kald›r›l›p dinsel özgür-lü¤ün sa¤lanmas›. I. Charles, bu talepleri geri çevirmekle kalmad›, hatta tümüyleuzlaflmaz bir tutum tak›nd›. Bunun üzerine 1642’de, kral ile Parlamento aras›ndasavafl patlak verdi. ‹ç savafl, 1648’de kraliyet ordusunun yenilgisiyle son buldu veKral I. Charles esir al›nd›. Parlamento’nun, yani devrimci burjuvazinin savafl› ka-

17. Yüzy›l ‹ngiliz Devrimleri:Modern Devletin Biçimlenifli

Leviathan: Hobbes’unegemen devletin simgesiolarak kulland›¤› bu sözcük,Kutsal Kitap’›n Eski Ahidbölümünde söz edilen çokgüçlü ve büyük bir sucanavar›n›n ad›d›r.

Krallar›n Kutsal Hakk›:Krallar›n yönetme hakk›n›nTanr›’dan geldi¤i, bunedenle krallar›n buyeryüzünde hiç kimseye karfl›sorumlu olmay›p sadeceTanr›’ya hesap verdiklerinisavunan kuramd›r.

Püritenlik: XVII. yüzy›lda‹ngiltere’de ortaya ç›kan veAnglikan Kilisesi’niKatolikli¤in kal›nt›lar›ndanar›nd›rmay› amaçlayandinsel ö¤reti ve reformhareketidir. Yaflam›n dinselve ahlaki ilkelere göredüzenlenmesini savunanPüritenli¤in köktencigruplar›ndan biri, bugünAmerika BirleflikDevletleri’nde varl›¤›n›sürdüren Quaker mezhebidir.

zanmas›nda çeflitli faktörler rol oynam›flt›r: Eski düzeni yok etmeyi ve asalak feo-dal toprak sahiplerinin üstünlü¤üne son vermeyi amaçlayan devrimci ticaret bur-juvazisi, (yukar›da belirtilen siyasal, ekonomik ve dinsel talepler do¤rultusunda)kendi ç›karlar› ile çiftçilerin, küçük köylülerin, zanaatkârlar›n ve kalfalar›n ç›karla-r›n› özdefllefltirerek bir s›n›flar ittifak› kurmay› baflard›. Bu s›n›flar, eski düzeni ye-nilgiye u¤ratmak flevki içinde savafl›n finansman› için önemli bir katk›da bulundu-lar. Bu katk›lar›n ve Oliver Cromwell gibi baflar›l› komutanlar›n sayesinde de Par-lamento, siyasal bilinci yüksek disiplinli ve donan›ml› bir orduya sahip oldu.

Savafl›n bafllang›c›nda hiç kimse, I. Charles’› devirmek, hele hele krall›¤a sonvermek gibi bir düflünceye sahip de¤ildi. Fakat tarihin hemen her devriminde ya-fland›¤› gibi, 1640 Devrimi’nde de olaylar›n zorlamas›yla bafllang›çta öngörüleme-yen çok daha afl›r› bir noktaya gelindi. I. Charles Parlamento taraf›ndan yarg›lan›psuçlu bulundu ve 30 Ocak 1649’da kafas› kesilerek idam edildi. Kral›n idam›n›n ar-d›ndan ‹ngiltere’de Commonwealth ad› alt›nda Cumhuriyet kuruldu ama asl›ndasöz konusu olan Oliver Cromwell’in bafl›nda bulundu¤u bir diktatörlüktü. Crom-well’in ölümünden sonra, 1660’ta krall›k geri geldi. Bununla birlikte, devrimle ger-çekleflen siyasal, ekonomik ve dinsel alanlarda at›lm›fl liberal ad›mlardan bir geri-ye dönüfl art›k mümkün de¤ildi. Dolay›s›yla, kraliyetin dinsel özgürlü¤e ya da ka-pitalizmin geliflimine karfl› herhangi bir girifliminin yeni bir devrime yol açmamas›olanaks›zd›.

Günümüzde de bir krall›k olan ‹ngiltere, uzun tarihi boyunca 1649-1659 y›llar› aras›ndabir cumhuriyet dönemi yaflam›flt›r.

1640 ‹ngiliz Devrimi hakk›nda daha genifl bir bilgiye sahip olabilmek için ChristopherHill’in 1640 ‹ngiliz Devrimi (çev: Neyyir Kalayc›o¤lu, ‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›, 1983)adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Devletten Önceki OrtamDevrim ve iç savafl y›llar›n› ‹ngiltere d›fl›nda geçiren Thomas Hobbes, De Cive(Yurttafl Üzerine) ve Leviathan adl› yap›tlar›yla kendisinden önce hiçbir düflünü-rün baflaramad›¤› bir ifli gerçeklefltirip siyaset bilimini (ya da kendi deyifliyle siya-set felsefesini) kurdu¤unu ileri sürer. Ona göre siyaset felsefesinin amac›, toplum-da savafla ve bar›fla yol açan nedenleri saptayarak kal›c› bir düzen ve bar›fl orta-m›n›n kurulmas›na katk›da bulunmakt›r. Bu amac›n baflar›lmas› ise devletin özü-nün aç›kça ortaya konmas›na ba¤l›d›r. Hobbes, devletin ne oldu¤unun ve nas›l ifl-ledi¤inin anlafl›labilmesi için “ayr›flt›r›c›-birlefltirici” yöntemin kullan›lmas›gerekti¤ini belirtir. Kendi deyifliyle “bir fleyi anlayabilmek için, onu oluflturanparçalardan hareket edilmelidir.” Daha aç›kças›, bir saatin nas›l iflledi¤inin kav-ranabilmesi amac›yla gerçeklefltirilen ifllem devlete de uygulanmal›d›r: Devlet par-çalar›na ayr›flt›r›lmal›, bu parçalar›n eylemleri ile kendi aralar›ndaki iliflkiler ince-lenmeli, sonra da parçalar›n birlefltirilmesiyle devlet yeniden kurulmal›d›r. Tabiiki bu ifllem, saatte oldu¤u gibi somut bir flekilde de¤il, soyut, kurgusal bir düz-lemde gerçeklefltirilecektir.

Hobbes’un çok karmafl›k bir cisim oldu¤unu söyledi¤i devletin parçalar›, yinekarmafl›k cisimler olan insanlard›r. Böylece Hobbes, devletin ayr›flm›fl, yani da¤›l-m›fl oldu¤unu varsayarak ilk önce insan eylemlerini incelemek amac›yla insan do-¤as›n›n, ard›ndan insanlar aras›ndaki iliflkileri sergilemek amac›yla da do¤a duru-munun ne oldu¤unu ortaya koymakla ifle bafllar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ayr›flt›r›c›-BirlefltiriciYöntem: Herhangi bircismin, örne¤in bir saatinnas›l iflledi¤ini anlayabilmekiçin ilk önce saatiparçalar›na ay›rmak,ard›ndan her zembere¤in,her çark›n ifllevi ilehareketini ve bunlar›nbirbirleriyle iliflkileriniincelemek, en sonunda datüm parçalar› birlefltirereksaati yeniden oluflturmakt›r.

‹nsan Do¤as›Hobbes’a göre insan, hayvan gibi yaflam›n› sürdürme içgüdüsüne sahiptir. Dolay›-s›yla, her insan davran›fl›n›n ard›nda yatan fizyolojik ilke, kendini korumad›r. ‹n-san, (Epikuros’un da ileri sürdü¤ü gibi) her zaman hazza, yaflam›n› iyi bir flekildesürdürmesini sa¤layan fleylere do¤ru yönelen, buna karfl›l›k elemden, ac›dan, ya-flam›na zararl› olan fleylerden kaç›nan bencil bir yarat›kt›r.

Yaln›z kendini düflünen insan›n, yapay bir flekilde devleti oluflturmas›n› sa¤la-yan, dolay›s›yla hayvanda bulunmayan iki özelli¤i vard›r: Konuflmak ve gelece¤idüflünmek. Konuflma do¤al de¤ildir. ‹nsan, sözcükleri keyfî ve iradi bir biçimdeoluflturarak konuflmay› yarat›r. Konuflma sayesinde de akl›n› gelifltirir, neden-so-nuç ve sonuç-neden iliflkileri kurmaya varacak denli ak›l yürütme becerisi eldeeder. Ayn› flekilde gelece¤i düflünmek de akl›n kullan›lmas›n› gerektirir çünkü “ge-lecek, ak›l yürütmeyle alg›lanabilir ancak.” Gelecekte hazlar›n da ac›lar›n da ola-bilece¤ini düflünen insan, gelecekte güvenli bir duruma ulaflmak için, sürekli ola-rak rasyonel hesap yapar. Dahas›, gelecekteki bir hazz›n tatminini flimdiki bir haz-z›n tatminine ye¤ler; gelece¤in (ölüm d›fl›nda) bir s›n›r› olmamas› nedeniyle de so-nu gelmez bir biçimde bir istekten bir baflka iste¤e do¤ru koflar.

Bu iki özellik, paradoksal olarak insanlar› ilk aflamada birbirleriyle çat›flmaya,ikinci aflamada ise birbirleriyle anlafl›p bar›fl› sa¤layacak siyasal toplumu kurmayayöneltecek bir iflleve sahiptir. Çünkü insan, konuflma ve gelece¤i düflünme yetile-ri sayesinde en üst düzeyde ak›l yürüterek yaflam›n› güvenli ve iyi bir flekilde sür-dürmesinin tek yolunun devleti kurmak oldu¤unu kavrayacakt›r. Siyasal toplumageçiflin mekanizmas›n› anlayabilmek için devletin henüz var olmad›¤› bir durumu,Hobbes’un deyifliyle “do¤a durumu”nu do¤ru anlamak gerekir.

Do¤a DurumuHobbes, betimledi¤i do¤a durumunun mant›ksal bir varsay›m, bilimsel bir kurguoldu¤unun alt›n› çizer. Ancak yine de ona belli bir tarihsellik, bir gerçeklik de at-feder. Ça¤›ndaki “vahfli uluslar›n” ya da “eski halklar›n” yaflamlar›n›n do¤a duru-muna denk düfltü¤ünü, hatta iç savafl içindeki bir ülkenin de do¤a durumuna ör-nek teflkil etti¤ini yazar. Bu bak›mdan do¤a durumu, insanlar› düzene sokup bar›-fl› gerçeklefltirecek merkezî bir iktidar›n, bir egemenin olmad›¤› bir ortamdaki in-sanlar›n yaflam koflullar›n›n kapkara bir tablo fleklinde sergilenmesidir.

Hobbes’a göre insanlar, do¤ufltan toplumsal de¤illerse de mutlak bir yaln›zl›kiçinde, di¤erlerinden bütünüyle kopuk bir flekilde yaflamazlar; aralar›nda iliflkilervard›r. Ancak bu iliflkiler salt savafl iliflkileridir. Daha aç›kças›, do¤a durumu, Hob-bes’un homo homini lupus (insan insan›n kurdudur) fleklinde k›saca formüle etti-¤i bir savafl durumudur; herkesin herkesle savaflt›¤› ya da herkesin herkesle her ans›cak bir savafla tutuflabilece¤i bir durumdur. Bu yüzden her insan, fliddet yoluylaölme (daha do¤rusu öldürülme) tehlikesi ve korkusu içindedir. Savafl durumunudo¤uran nedenler zinciri flöyle s›ralanabilir:

• ‹nsanlar do¤a durumunda eflittirler. Ancak bu do¤al eflitlik, herkesin ayn›oranda bedensel ve zihinsel güce sahip olmas› demek de¤ildir. Fakat yinede her insan›n, bu güçlerini çeflitli biçimlerde kullanarak bir baflka insan› öl-dürebilme olana¤› vard›r. K›sacas› do¤al eflitlik, insanlar›n birbirlerini öldü-rebilme eflitli¤idir.

• Do¤al eflitlik, amaçlara eriflme umudunun eflitli¤ini do¤urur. Bunun anlam›,haz peflinde koflup ayn› fleylere arzu duyan insanlar›n birbirleriyle süreklibir rekabet dolay›s›yla bir düflmanl›k içinde bulunmalar›d›r.

1315. Ünite - 17. Yüzy › l ‹ngi l i z Devr imler i : Modern Devlet in Biç imlenifl i

Öldürebilme Eflitli¤i:Bedensel bak›mdan en zay›fbir insan bile, akl›n› kullan›phileye baflvurarak uzaktanvuran bir silah yaparak yada baflkalar›yla birleflerek engüçlü olarak kabul edilen birinsan› öldürebilecek kadargüçlüdür.

• Eflitli¤in ve rekabetin sonucu karfl›l›kl› bir güvensizliktir. Her insan, yaflam›-n› hem flimdi hem gelecekte bir güvenlik çemberi içine alabilmek için, birertehdit unsuru olarak gördü¤ü di¤er insanlara karfl› düflmanca davran›r.

• ‹nsanlar›n kendi zihinsel yetilerinden ve ak›l yürütmelerinden eflit derecedememnun olmalar›, savafl›n son nedenini yarat›r. Her insan kendi düflüncele-rinin do¤ru oldu¤unu kabul eder ve bu yüzden kendisini di¤erlerinden üs-tün görür. Dolay›s›yla da üstünlü¤ünü kabul ettirebilmek, sayg›nl›k ve onurkazanabilmek için di¤erlerine savafl açmaktan kaç›nmaz.

‹nsanlar›n eflitli¤inden ve Hobbes’un üç temel neden dedi¤i “rekabet, güvensiz-lik ve onur” yüzünden savafl›n hüküm sürdü¤ü do¤a durumu, çeflitli özellikleriiçinde bar›nd›r›r. Do¤a durumunun devlet durumundan farkl›l›¤›n› iyice kavraya-bilmek için, bu özelliklere de¤inmek gerekir:

• Do¤a durumu, uygarl›¤› ve toplumu içermez. Devlet öncesinde oldu¤u var-say›lan do¤a durumu, yaz›dan sanata ve ticaretten bilime kadar uygarl›¤aözgü her fleyden yoksundur. Bir toplum da yoktur; olsa olsa bir “insan ka-labal›¤›”ndan söz edilebilir ancak.

• Do¤a durumunda ahlaki de¤erler ve hukuk kurallar› bulunmaz. Ortak biregemenin bulunmad›¤› ve herkesin herkesle savaflt›¤› bu ortamda, iyi-kötü,do¤ru-yanl›fl, hakl›-haks›z gibi kavramlar›n hiçbir anlam› yoktur. Yasalar›nbulunmad›¤› bir yerde adalet ya da adaletsizlik de bulunmaz.

• Do¤a durumunda mülkiyet bulunmaz. “Benim senin ayr›m›n›n” olmad›¤› budurumda insanlar güçlerinin yetti¤i ölçüde bir fleylere sahip olabilirler, amabunlar› da her an yitirme tehlikesiyle karfl› karfl›yad›rlar. Ellerinde bulundur-duklar› mal-mülk baflkalar› taraf›ndan bir mülkiyet hakk› olarak tan›nmad›-¤›ndan öte, her insan›n kendi bedeni ve can› üzerinde bir mülkiyet hakk›-n›n bulundu¤u bile söylenemez. Çünkü her an köle yap›lmak ya da öldü-rülmek tehditi alt›ndad›r.

• Do¤a durumundaki tek hak, do¤al hakt›r. Hobbes’a göre, do¤al olan beden-sel ve zihinsel güçler ile (zenginlik, silahlar, sayg›nl›k gibi) yapay güçlerintoplam› bir insan›n erki, kudreti anlam›na gelir. Do¤al hak, her insan›n ken-di yaflam›n› korumak ve kendi ç›kar›na uygun buldu¤u her fleyi yapmak içinkendi erkini diledi¤i gibi kullanma özgürlü¤üdür. En kaba fliddetin kullan›l-mas›n› içeren bu hak, kifliseldir, yani hukuksal bir boyut tafl›maz. Hiç kim-se, di¤erlerinin de ayn› hakka sahip oldu¤unu kabul etmez. Dolay›s›yla do-¤al hak, insanlar aras›ndaki iliflkilerin “gücü gücüne yetene” anlam›ndaki“güçlünün hakk›” ilkesiyle özdefltir.

• Do¤a durumu erk art›r›m›na yol açar. ‹liflkilerde tek belirleyici güç, erkolunca, rasyonel hesap yapan insanlar tek ç›kar yolun erklerini art›rmak ol-du¤u sonucuna var›rlar. Çünkü her insan için yaflam güvenli¤inin flimdi vegelecekte sa¤lanmas›, birer tehdit unsuru olarak görülen di¤erlerinin boyun-duruk alt›na al›nmas›na, hatta yok edilmesine ba¤l›d›r. Bu da daha fazla gü-cün olmas›n› gerektirir. Ama eldeki erki korumak için de daha fazla erke sa-hip olunmal›d›r; yani sürekli erk art›r›m›na gidilmelidir. Bunun sonuncundada insanlar›n birbirlerine eflit olmas›ndan ve hiç kimsenin di¤erleri üzerindekesin bir iktidar kuramamas›ndan ötürü, herkesin herkesle savaflt›¤› do¤adurumuna, bu mant›k içinde bir son vermek olanaks›z olur. ‹flte insan›n ho-mo homini lupus olmas› buradan kaynaklan›r; ama insan ayn› zamanda ho-mo rationalis’tir (rasyonel, ak›ll› insan). Dolay›s›yla akl›n› daha üst düzeydeçal›flt›r›p devleti kuracak olan da bu insand›r.


Do¤a durumunda, mant›ksal olarak elindekilerle yetinip di¤erlerine düflmanca davranma-yacak ve sald›rmayacak bir insan olabilir mi?

Yarat›lan Devlet‹nsanlar› birlefltirerek toplum kurmaya yönelten, daha do¤rusu ortak bir siyasal ik-tidara boyun e¤meye götüren neden, ölüm yani baflkalar› taraf›ndan öldürülmekorkusudur. Erkini artt›rsa bile yar›n›ndan emin olamayan her insan, rasyonel he-sap yapt›¤› için korkar ve korktu¤u için daha ileri derecede rasyonel hesap yapar.Sonuçta hepsi, ak›llar› sayesinde bar›fl koflullar›n›n ne oldu¤unu gösteren do¤alyasalara ulafl›rlar.

Hobbes’a göre “do¤al yasa, ak›lla bulunan ve insan›n kendi yaflam› için za-rarl› ya da yaflam›n› koruma yollar›n› engelleyici olan› yasaklayan bir genel ku-rald›r.” Bunun yan›nda bar›fl›n elde edilmesi için ne yap›lmas›n› da ö¤ütleyen do-¤al yasalar, Tanr›’dan ya da tanr›sal bir güçten kaynaklanmazlar; dahas› fiziksel birzorlama gücüne de sahip de¤illerdir. ‹nsan› sadece vicdanen ba¤layabildikleri içingerçekte ahlaki kurallard›r. Hobbes’un Leviathan’da on dokuz tane olduklar›n› vetümünün “baflkalar›n›n sana ne yapmalar›n› istiyorsan, sen de onlara onu yap”cümlesiyle özetlenebilece¤ini söyledi¤i do¤al yasalar›n ikincisi, bar›fl›n sa¤lanma-s›n›n zorunlu koflulunun insanlar›n anlaflarak siyasal toplumu yaratmalar› oldu¤u-nu aç›kça dile getirir.

Do¤al yasa ile do¤al hakk› birbirine kar›flt›rmamak gerekir. Bunlar tam bir karfl›tl›k için-dedir: Do¤al hak insan›n hiçbir kural tan›maks›z›n güce ve hileye baflvurarak yaflam› içinsavaflmas›n›, do¤al yasa ise insan›n yaflam›n› bar›fl içinde sürdürmesini ve bunun için ku-raca¤› devletin kurallar›na itaat etmesini ö¤ütlemektedir.

Toplum SözleflmesiSözleflme, aralar›nda eflitlik bulunan ya da birbirlerini eflit olarak gören insanlararas›nda yap›l›r. Böylece Hobbes, yöneten-yönetilen ayr›m›n› yani devleti “do¤aleflitsizlik” yerine “do¤al eflitlik” ilkesi üzerine kurarak, klasik siyaset felsefesini baflafla¤› eder. Toplum sözleflmesi Leviathan’da flöyle tan›mlanmaktad›r: “Bu [sözlefl-me] oydaflmadan ya da uzlaflmadan fazla bir fleydir; herkes herkese, senin de hak-k›n› ona b›rakman ve onu bütün eylemlerinde benim yapt›¤›m gibi yetkili k›lmankofluluyla, kendimi yönetme hakk›m› bu adama ya da bu kurula b›rak›yorum veonu yetkili k›l›yorum, demiflcesine, herkesin herkesle bir ve ayn› kiflide gerçektenbirleflmesidir. Böylece tek bir kiflide birleflmifl olan kalabal›k, COMMONWEALTH[Devlet], Latince C‹V‹TAS olarak adland›r›l›r. ‹flte, büyük LEV‹ATHAN’›n, daha say-g›l› konuflmak gerekirse ölümsüz Tanr›’dan sonra bar›fl ve savunmam›z› kendisi-ne borçlu oldu¤umuz o ölümlü tanr›n›n do¤uflu böyle olur.”

Devleti dolay›s›yla devlet erkine sahip egemeni yaratan sözleflmenin -teorik dü-zeyde- çeflitli özellikleri ve sonuçlar› vard›r:

• Toplum sözleflmesi, tarihsel bir gerçekli¤e sahip de¤ildir. Hobbes, sözlefl-meyi aç›klarken insanlar›n “demiflçesine” birleflip devleti kurduklar›n› belir-terek bu sözleflmenin z›mni (örtük) bir nitelik tafl›d›¤›n› vurgulam›flt›r. Daha-s›, toplum sözleflmesi, do¤a durumu gibi bir kurgudur; devletin gereklili¤iniaç›klamay› amaçlayan kuram›n bir halkas›, bu kuram›n mant›ksal çerçevesiiçindeki bir varsay›md›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Do¤al Yasalar: Do¤al hukukö¤retisi taraf›ndan varolduklar› kabul edilenevrensel kurallard›r. Dahaaç›kças›, herhangi birzaman ve mekâna ba¤l›olmaks›z›n tüm insanl›k içingeçerli olan yasalarbütünüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TCommonwealth:Frans›zcadaki Républiquesözcü¤ü gibi hem devlethem de cumhuriyetanlam›na gelir. Hobbes, onudevlet anlam›ndakullanmaktad›r.

• Sözleflme, devletin uyruklar› (ya da yurttafllar›) olacak bireyler aras›nda oy-birli¤iyle gerçeklefltirilir. Egemen, sözleflmenin taraflar›ndan biri de¤ildir;yani bireyler ile egemen aras›nda bir sözleflme yap›lmam›flt›r. Bu nedenleegemen, sözleflmeden kaynaklanacak herhangi bir yükümlülük alt›na gir-memifltir.

• Bireyler, sözleflme esnas›nda do¤al haklar›ndan yani güç kullanma hakla-r›ndan vazgeçerler ve ayr›ca yarat›lan egemene itaat etme sözü verirler. Do-lay›s›yla egemen, vazgeçilen güçlerin toplam›ndan daha büyük bir güçledonanm›flt›r; bir baflka deyiflle zorlay›c› bir güç tekelidir. Bu sayede de in-sanlar›n duygular›na, tutkular›na kap›l›p verdikleri sözleri çi¤nemeleriniengeller.

• Sözleflmeyle birlikte do¤a durumundaki dura¤an olmayan eflitlik ortadankalkar. Devlet, dura¤an, sürekli bir eflitsizlik (daha aç›kças›, egemen ile uy-ruklar aras›ndaki eflitsizlik) üzerine infla edilir. Böylece di¤er insanlardançok üstün olan egemenin, onlara, eflitlikten beslenen “rekabet, güvensizlikve onur” nedenleri dolay›s›yla kötü, düflmanca davranmas› söz konusuolamaz.

• Devletsiz bir toplum olamayaca¤›n› ileri süren Hobbes’un toplum sözleflme-si, iki zamanl› ya da iki aflamal› bir sözleflmedir. Yukar›daki al›nt›da görülenbirinci aflamada, bireyler taraf›ndan devlet yarat›l›r. ‹kinci aflamada ise yinebireyler bu kez oyçoklu¤u ile kimin ya da kimlerin egemen olaca¤›na kararverirler. Oylamada az›nl›kta kalanlar da bu sözleflmeyi ve ondan kaynakla-nan yükümlülükleri kabul etmek zorundad›rlar.

• Sözleflmenin ikinci aflamas›nda devletin biçimi belirlenmektedir. Hobbes’agöre devlet, monarfli, aristokrasi ve demokrasi olan üç biçimden birini ala-bilir. Ancak Hobbes, öz bak›m›ndan, yani mutlak egemenli¤i içermeleri ne-deniyle aralar›nda fark olmad›¤›n› söyledi¤i bu üç devlet biçimi aras›ndankiflisel olarak monarfliyi tercih eder. Kitaplar›nda da devletten söz ederkenonu hep bir monarfli olarak ele al›r. Ayr›ca Hobbes, bu tercihini baz› gerek-çelerle de destekleme yoluna gider: Monarfli, hem egemenli¤in kullan›m›nadaha uygundur hem de bar›fl ve güvenli¤i daha kolay sa¤lar. Ayr›ca kral›nkiflisel ç›kar› ile halk›n genel ç›kar› birdir.

Hobbes, Bodin’in yaklafl›m›n›n tersine, devlet biçimleri ile yönetim biçimleri aras›nda birfark gözetmez.

• Devlet, bir güç tekeli ise de varl›¤›n› salt gücüne dayanarak sürdürmez. Bi-reylerin (ya da bireylerin toplam› olan halk›n) yaratt›klar› devleti meflrugörmeleri, kendilerini devletle özdefllefltirmeleri gerekir. Bu ba¤lamda Hob-bes, “siyasal temsil” ilkesini devreye sokar. Toplum sözleflmesiyle egemeniyetkilendiren, dolay›s›yla onun tüm kararlar›n› ve eylemlerini bafltan onay-layan yurttafllar, “devlet biziz” anlay›fl›na ulafl›rlar. Çünkü egemen, kalaba-l›¤› halk hâline dönüfltürür ve onu temsil eder. Ancak halk›n egemen d›fl›n-da bir varl›¤›, kiflili¤i ve iradesi yoktur. Halk egemenin içindedir. Bu neden-le Hobbes, De Cive’de “çok acayip görünse de kral halkt›r” (rex est populus)diye yazar. Dolay›s›yla bu temsil mekanizmas› nedeniyle halk›n iradesi, as-l›nda egemenin iradesinden baflka bir fley de¤ildir ya da tersinden söylenir-se egemenin iradesinin, onun taraf›ndan yarat›lm›fl halk›n iradesini temsiletti¤i varsay›lmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Toplum sözleflmesi bir kereye mahsus de¤ildir, sürekli yinelenir. Yurttafllaregemeni her eyleminde temsilcileri olarak yetkilendirdikçe sözleflme sürek-li bir biçimde yeniden yap›l›yor demektir.

• Sözleflmeden do¤an devlet, egemenlikle bezenmifltir ve onu elinde bulundu-rup kullanan egemendir. Bu konu, öneminden ötürü ayr›ca ele al›nmal›d›r.

‹nsanlar, ak›llar›n› kullan›p do¤al yasalara ulaflmalar›na ve böylece bar›flç›l bir yaflam›nkoflullar›n› kavramalar›na ra¤men neden bar›fl içinde yaflayabilmek için yine de devlete ge-reksinim duyuyorlar?

Egemenlik ve Egemen GüçEgemenlik devlete içkindir, devletin özünü oluflturur. Auctoritas ile potestas’›n tekbir merkezde toplanmas› olan egemenli¤in, dolay›s›yla onu kullanan egemenindört önemli özelli¤i vard›r:

• Egemenlik ba¤›ms›zd›r, birdir, mutlakt›r ve ondan daha üstün bir erk yok-tur. D›flsal hiçbir güce ba¤›ml› olmayan devletin biçimi ne olursa olsun, ege-men, monarflide bir monark (bir kral, bir padiflah, bir imparator vs.) ve aris-tokrasi ya da demokraside bir meclis olarak birdir. Hiçbir yükümlülük alt›n-da olmayan egemen, tüm siyasal iktidar›, tüm kamusal gücü elinde topla-m›flt›r ve ülkede onu s›n›rlayabilecek bir baflka güç yoktur. ‹nsanlar›n kendiyaratt›klar› mutlak siyasal iktidar› s›n›rlamaya kalk›flmalar› anlams›zd›r. Çün-kü bu s›n›rlama ifllemi birden fazla iktidar oda¤›n›n ya da “egemenin” orta-ya ç›kmas›na yol açar ki bunun anlam› da (insanlar›n kurtulmak istedikleri)do¤a durumuna yani savafl ortam›na geri dönmeleri demektir. Böyle birdavran›fl tümüyle akla ayk›r›d›r. Dolay›s›yla Hobbes’un kuram›n›n mant›¤›içinde, egemenin kimsenin karfl› koyamayaca¤›, hatta tart›flamayaca¤› denlimutlak bir erke sahip olmas›, insanlar›n bar›fl içinde yaflamalar›n›n zorunlukoflulu olarak belirmektedir.

Hobbes’a göre egemenin erkinin mutlak ve s›n›rs›z oluflu, yaln›zca ülke topraklar› içindegeçerlidir. Uluslararas› düzeyde farl› devletler (ve egemenler) vard›r ve her biri di¤erleri-nin karfl›s›ndaki bir s›n›r konumundad›r. Dünya ölçe¤inde hepsinin üzerinde yer alan üs-tün bir erk olmad›¤› için de devletler her an savafla giriflebilecekleri bir do¤a durumu için-de bulunmaktad›rlar.

• Egemen erk süreklidir. Süreklidir, çünkü egemenlik egemenden ayr›d›r, birbaflka deyiflle egemenlik egemene ba¤›ml› de¤ildir. Egemenlik devlette bu-lunur, dolay›s›yla egemen olan do¤al kifli ya da kiflilerin ölmesiyle egemen-lik yok olmaz. Egemen erkin süreklili¤i, somut olarak kurumsal yap›n›n yada bunun simgesinin süreklili¤i ile sa¤lan›r. Örne¤in, monarflide taht›n ya datac›n, demokrasi ve aristokraside ise meclisin süreklili¤idir söz konusu olan,yoksa bunlar› iflgal eden insanlar›n de¤il. Hobbes’a göre, bu konuda monar-fli daha avantajl›d›r; çünkü kral›n ard›l›n› belirleme hakk› oldu¤undan, “kralöldü, yaflas›n yeni kral” slogan›n›n da belirtti¤i gibi ölen bir kraldan sonrahiçbir kesinti olmaks›z›n yeni kral tahtta ç›kar.

• Egemen erk bölünmezdir. Bölünmezlik ilkesi, devlet erkinin farkl› güçle-re da¤›t›lmas›n›n reddedilmesidir. Daha aç›kças›, egemenli¤in bölünmesi-nin, parçalanmas›n›n anlam›, onu yok etmekten, yani do¤a durumuna geridönmekten baflka bir fley de¤ildir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bölünmezlik ‹lkesi: Hobbes,bu görüflünü desteklemekiçin ‹ngiltere’nin yaflad›¤› içsavafl› örnek gösterir: “Kendiiçinde bölünmüfl bir krall›kayakta duramaz çünküönceden bu bölünmeolmad›kça, karfl›t ordularaayr›lma asla olamaz.Egemenlik yetkilerinin Kral,Lordlar ve Avam Kamaras›aras›nda bölünmesidüflüncesi ‹ngiltere’ninço¤unlu¤u taraf›ndan enbaflta kabul edilmemiflolsayd›, halk asla bölünmezve bu iç savaflasürüklenmezdi.”

• Egemen yasama gücüne sahiptir ve yapt›¤› yasalarla ba¤›ml› de¤ildir. Siya-sal toplumda güç kullanma ve cezaland›rma hakk›na tek bafl›na sahip olanegemen, yasalar› yap›p yasalarla yönetir. Egemen taraf›ndan yap›ld›¤› için“pozitif” olarak adland›r›labilecek olan toplum yasalar›, uyruklar›n do¤ru ileyanl›fl›, hakl› ile haks›z› ay›rt edebilmeleri için egemenin onlara buyurdu¤ukurallard›r. Dolay›s›yla hukuk, egemenin akl›ndan, iradesinden kaynakla-n›r. Yasa yap›c› egemen, egemenli¤inin gere¤i olarak kendisinden üstün birgücü kabul edemeyece¤inden, hele hele kendisini koydu¤u kurallar ile s›-n›rland›ramayaca¤›ndan, yapt›¤› yasalara ba¤›ml› de¤ildir. Be¤enmedi¤i ya-salar› yürürlükten kald›rmak, yerlerine yenilerini yapmak hakk›na sahiptir.

Hobbes’a göre pozitif yasalar›n çeflitli özellikleri bulunmaktad›r: • Yasa, egemenin iradesinden kaynaklanan pozitif yasa ise de do¤al yasaya

ayk›r› olamaz; yani do¤al yasan›n iflaret etti¤i bar›fl›, güvenli¤i amaç edinir. • Sadece pozitif yasa zorlay›c› güçle donanm›flt›r; uyruklar› eylemden önce

bedensel olarak uymaya zorlar.• “Yasan›n olmad›¤› yerde adaletsizlik olmaz” diyen Hobbes’a göre haks›z,

adaletsiz yasa diye bir fley söz konusu olamaz. Daha aç›kças›, pozitif yasa-lar adaletin ta kendisidir.

• Yasan›n egemenin aç›k bir iflaretiyle yurttafllar›n bilgisine sunulmas›, yaniilan edilmesi gerekir.

• Yasa geriye iflleyemez.• Yasa aç›k ve gerekli olmal›d›r. Aç›kl›k özelli¤i, yasan›n herkes taraf›ndan an-

lafl›labilecek flekilde düzenlenmifl olmas›d›r. Gereklilik ilkesi ise yasan›n tümiradi eylemleri engellemesi de¤il, fakat insanlar›n arzu ve tutkular› nedeniy-le kötülük yapmamalar› için onlar›n davran›fllar›n› belli s›n›rlar içinde tutupyönlendirmesi demektir. Hobbes’un deyifliyle “yasalar, yolcular› durdur-mak de¤il, ama do¤ru yolda tutmak için yerlefltirilmifl çitler gibidir.”

Devletin Kapsam› ve ‹flleyifliDevletin kapsam› ve iflleyiflini aç›klayabilmek için s›ras›yla egemenin di¤er hakla-r›n›, görevleri ile s›n›r›n› ve bireylerle olan iliflkilerini ele almak gerekir.

Egemenin Di¤er Haklar›Egemenin, egemenli¤inin özelliklerinden ötürü yasama hakk›n› elinde bulundur-du¤unu görmüfltük. Bundan sonra gelen haklar›n›n bafl›nda, yapt›¤› yasalar›n iyibir biçimde uygulanmas›n› sa¤lamak (yani yürütme gücü) ve bu yasalarla ya daolaylarla ilgili olarak ortaya ç›kabilecek bütün anlaflmazl›klar› dinleyip karara ba¤-lamak (yani yarg› gücü) gelir. Savafla ve bar›fla egemen karar verir. Dan›flmanlar›-n›, bakanlar›n›, yüksek idarecilerini ve memurlar›n› seçmek ve gerekti¤inde görev-den almak yetkisine sahiptir. Ayr›ca egemen, para basmak, vergi toplamak gibi ka-mu maliyesine iliflkin haklarla da donanm›flt›r. Tüm bu haklar›n› ya da yetkilerinigörevlendirdi¤i kifliler eliyle kullanabilir. Toplumda soyluluk gibi paye ve unvan-lar›n da¤›t›lmas› yine egemenin tekelindedir.

Savafllar›n düflüncelerin çat›flmas›ndan kaynakland›¤›n› düflünen Hobbes, ege-mene fikirleri denetleme, düflünceler üzerinde bir çeflit sansür uygulama hakk› ta-n›r. Bu bak›mdan egemen, hangi düflüncelerin bar›fla ayk›r› ya da uygun oldu¤u-nu belirleyen yarg›ç konumundad›r; kamusal düzeni bozucu olarak kabul etti¤iher düflünceyi yasaklar. Ancak bu sansür hakk›, sadece siyasal düzlemi kapsar.


Hobbes’ta Hukuk: Do¤adurumunda yoktur ancakdevletle birlikte ortaya ç›kar.Egemenin iradesi, hukukkurallar›n›, yani pozitifyasalar› belirler.

Yasama, Yürütme ve Yarg›:Devlet erkinin temelinioluflturan bu üç güç,egemenin elindetoplanm›flt›r.

Daha aç›kças›, egemen, yaln›zca kamusal alan› ilgilendiren düflünceleri denetle-yip yönetir; bunun d›fl›nda kalan bireysel düflüncelere kar›flmaz, kar›flma gere¤ide duymaz.

Egemenin bir di¤er yetkisi, neyin kime ait oldu¤unu, bir baflka deyiflle mülki-yeti tan›mlay›p belirlemektir. Özel mülkiyet dokunulmazd›r ama bu dokunulmaz-l›k, di¤er insanlara göredir, yoksa devleti kapsamaz. Dolay›s›yla ortak iyili¤in ge-rektirdi¤i durumlarda, egemenin özel mülkiyete kar›flma hakk› vard›r.

Son olarak Hobbes, dinsel alan›, ülkedeki Kilise’yi egemene ba¤›ml› k›lar. “Dev-let içinde devlet olamaz” görüflünü benimseyip biri ruhani di¤eri dünyevi olan ikiayr› alan›n ve iktidar›n bulunmad›¤› sonucuna ulafl›r. Kendi deyifliyle “bu yaflamda,gerek devlet gerek din bak›m›ndan dünyevi olmayan yönetim yoktur; ayn› flekilde,devleti ve dini yöneten kiflinin yasaklad›¤› hiçbir doktrin de meflru olamaz. Bu yö-netici bir kifli olmal›d›r; yoksa Commonwealth içinde, Kilise ile devlet, ruhanicilerile dünyeviciler, adalet k›l›c› ile iman kalkan› aras›nda kaç›n›lmaz olarak bir çat›fl-ma ve iç savafl patlak verir.” Böylece Hobbes, ülkede tek bir din, tek bir Kilise’ninbulundu¤unu ve bunun bafl›n›n da egemen oldu¤unu aç›kça dile getirir. Papal›k’›negemene ba¤l› Kilise üzerinde hiçbir yetkisi yoktur. Ülkedeki din adamlar› egeme-nin memurlar›d›r ve dinsel konularda son sözü söyleme hakk› egemendedir.

Demek ki din, iman konusunda da itaat edilecek tek insan egemendir. Fakat buitaat, gerçekte iman› de¤il, iman›n (ibadet biçimi gibi) d›fl belirtilerini kapsar. Çün-kü iman kifliye içseldir ve d›flar›ya vurulmad›¤› sürece baflkalar›n›n, özellikle deegemenin o kiflinin neye inan›p inanmad›¤›n› bilmesi olanaks›zd›r; oysa itaat d›fldüzlemde gerçekleflir. Daha aç›kças›, bir Hristiyan, egemenin iman›n d›fl belirtileriolan dinsel buyruklar›n› bedenen yerine getirmek zorundad›r ama içsel olarak yada vicdanen bunlara inanmayabilir. Üstelik kiflinin selamete kavuflmas›n› sa¤layaniman›d›r, yoksa iman›n d›fl belirtileri de¤il. Öyleyse, egemenin imans›z oldu¤u,hatta Hristiyanl›¤› yads›d›¤› durumda bile uyruk içinden ‹sa’ya inanmaya devamedebilece¤inden, dinsel gerekçelerle devlete karfl› ç›kman›n, din flehidi olman›nhiçbir anlam› yoktur. Zaten uyruklar›n›n dinsel inançlar› egemeni hiç ilgilendir-mez. Egemen, ülkede bar›fl›n hüküm sürmesi amac›yla uyruklar›ndan kendi dinselkararlar›na ve buyruklar›na inan›lmas›n› de¤il, itaat edilmesini istemektedir sadece.

Egemenin Görevleri ve “S›n›r›”Egemen, yukar›da s›ralad›¤›m›z mutlak haklar› sayesinde görevlerini lay›k›yla yeri-ne getirebilmektedir. Görevleri tek bir cümlede özetlenebilir: “Halk›n esenli¤i enyüce yasad›r.” Asl›nda bu, egemenin temel görevidir ve devletin yarat›l›fl amac›-n› ifade etmektedir. Çünkü egemenin halk›n esenli¤ini sa¤lamas›, yaln›zca güven-li¤i gerçeklefltirip yaflamlar› korumas› de¤il, ayr›ca uyruklar› için bar›fl, özgürlük,adalet ve refah› içeren mutlu bir yaflam ortam› kurup sürdürmesidir.

Bunun ard›ndan Hobbes, Leviathan’a bir çeflit “sosyal devlet” görünümü kazan-d›ran çeflitli görevlerden söz eder: Adalet eflit bir biçimde uygulanmal›, bu neden-le tüm yurttafllar yasalar önünde eflit k›l›nmal›d›r. Eflitlik vergi alan›nda da gerçek-lefltirilerek vergilendirme üretim yerine tüketim üzerinden yap›lmal›d›r. Egemeninbir di¤er görevi, halk› e¤itmesidir. Hobbes, mutlak yönetimin halk› cahil b›rakarakde¤il, tersine bilgilendirerek hüküm sürece¤ini aç›kça dile getirir. Ayr›ca egemen,“sadaka politikas›” uygulamadan yoksullukla savaflmal›, halk›n refah›n› art›rmal›-d›r. Bu amaçla devlet, tembelli¤e meydan vermemeli ve yeni ifl alanlar› açmal›d›r.Çal›flamayacak durumda olan yurttafllar› ise özel kiflilerin ya da kurumlar›n verece-


Papal›k: Hobbes’a göre,“E¤er bir insan, bu büyükdinsel imparatorlu¤unkökenini düflünecek olursakolayça anlayacakt›r ki,papal›k, çürümüfl Roma‹mparatorlu¤unun mezar›üzerinde oturan taçl›hayaletinden baflka bir fleyde¤ildir.”

Egemenin Temel Görevi:Hobbes’un deyifliyle “birmonark ya da bir meclisolan egemenin [temel]ifllevi, egemen erkinkendisine verilme amac›n›niçinde bulunur”.

¤i sadakalara terk etmeyip yasalarca belirlenmifl bir tür “iflsizlik sigortas›”na ba¤la-mal›d›r. Bunlar›n d›fl›nda, mülkiyeti korumal› ve afl›r›, haks›z kazançlar ile tekellefl-melere izin vermemelidir.

Egemenlik hakk›n› korumak da egemenin görevlerinden biridir ve bu görev ay-n› zamanda egemenin “s›n›r›n›” iflaret eder. Egemen, devleti ne da¤›tabilir ne de y›-kabilir; yani devleti yaratan sözleflmeyi bozamaz, çünkü sözleflmenin taraflar›ndanbiri de¤ildir. Egemenlik mutlak oldu¤undan erkini bölemez ya da devredemez.“Haklar›n› eksiksiz olarak sürdürmek egemenin görevidir” diyen Hobbes’a görebu görevini yerine getirmeyen bir egemen, hem devleti yok etmifl hem de bir in-san olarak kendi yaflam›n› tehlikeye atm›fl olur. Oysa bir egemen, bir kral da, herinsan gibi kendini koruma içgüdüsüne ve akla sahiptir. Dolay›s›yla, devlet rasyo-nel hesab›n sonucu oldu¤una ve belli bir gerekircilik içine oturtulmufl olan devleterki de ak›lc›l olandan baflka bir fley buyuramayaca¤›na göre egemenin, siyasaltoplumun (ve tabii kendisinin) yaflam›n› tehlikeye atacak bir davran›flta bulunma-s› olanaks›zd›r. K›sacas›, egemenin kendi ç›karlar›n› rasyonel hesap yaparak göze-tip korumas›, gerçekte zorunlu olarak görevlerini yerine getirip uyruklar›na iyi,adil davranmas› demektir.

Egemenin son görevinin bireyleri özgürlefltirmek oldu¤u söylenebilir. Fakat buözgürlü¤ün, hatta özgürlüklerin neler oldu¤unu saptayabilmek için bu konuyu“devlet-birey iliflkisi” ad› alt›nda ayr›ca ele almak gerekir.

Hobbes’un kuram› için “savafl›n devleti, devletin de savafl› d›fllad›¤›” saptamas› yap›labi-lir mi?

Devlet-Birey ‹liflkisiHobbes, genel olarak özgürlü¤ü hareketin karfl›s›nda bir d›fl engelin bulunmama-s› olarak tan›mlar, ayr›ca özgürlü¤ün zorunluluk ile ba¤daflt›¤›n› belirtir. Do¤adurumunda her birey, her fley üzerinde hak iddia edip elinden geldi¤ince do¤alhakk› kullanarak özgür oldu¤unu düflünür. Fakat gerçekte özgür de¤ildir çünküdi¤erleri onun karfl›s›nda fiili olarak birer engeldir.

Sözleflmeyle devletin kurulmas›n›n ard›ndan bireyler uyruk hâline gelirler. Buaflamada, Hobbes’a göre “uyru¤un özgürlü¤ü” ortaya ç›kar. Bu ne anlama gelmek-tedir? Devlet ya da devlet erkiyle donanm›fl olan egemen, hem bireylerin önünde-ki çok önemli bir engeldir hem de (ülke s›n›rlar› içinde) karfl›s›nda herhangi bir en-gel olmamas› nedeniyle gerçekte özgür olan tek kiflidir. ‹flte uyru¤un özgürlü¤ü,devletin özgürlü¤üne kat›lmas›, yani yasalar›na itaat etmesi demektir. Birey (ceza-land›r›lmamak için zorunlulukla) yasalara itaat ederek yasalar›n kendine tan›d›¤›eylemleri baflka insanlar taraf›ndan engellenmeden özgürce yapabilmektedir. Ay-r›ca, yönetim biçimi ne olursa olsun, bireyin devlet ile olan özgürlük iliflkisi hepayn›d›r: Yasalara mutlak itaat etmelidir.

Hobbes, bunun d›fl›nda, bireylerin devlet içindeki iki özgürlü¤ünden daha sözeder. ‹lk olarak birey, sözleflmenin amac›na ayk›r› gördü¤ü egemenin buyruklar›-n› yerine getirmemekte özgürdür. Bu yapmama özgürlü¤ü gere¤ince, her uyruk,insan olmas› nedeniyle egemenin buyru¤u üzerine, kendisini öldürmeyi ya da ya-ralamay›; yaflam›na gerekli olan fleylerden kendisini yoksun b›rakmay›; affedilme-si garanti edilmediyse iflledi¤i bir suçu itiraf etmeyi; bir baflkas›n› öldürüp suçlu du-rumuna düflmeyi reddetme hakk›na sahiptir. Ancak, bir tür “kiflisel direnme hakk›”anlam›na gelen bu özgürlü¤ün pratik olarak bir yarar› yoktur. Çünkü egemen, ya-flam›n› korumak amac›yla kendisine karfl› koyan uyru¤unu kolayca öldürebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Özgürlük ile Zorunluluk:Hobbes’a göre tepelerdenovaya do¤ru yol alan birnehir özgürce akmaktad›r.Ayn› flekilde, f›rt›nal› birhavada geminin batmamas›için kendi eflyalar›n› denizeatmak zorunda kalan birinsan da özgürcedavranmaktad›r.

Yönetim Biçimleri veÖzgürlük: “[‹talya’dakidemokratik] Lucca kentininsurlar›nda bugün hâlâ,büyük harflerle L‹BERTAS[ÖZGÜRLÜK] kelimesiyaz›l›d›r ancak hiç kimse,bundan, herhangi birinsan›n, Konstantinopolis’te[‹stanbul’da] oldu¤undandaha fazla özgürlü¤e veyadevlete hizmetten muafiyetesahip oldu¤u sonucunuç›karamaz. Bir devlet, istermonarflik ister halkç› olsun,özgürlük ayn›d›r.”

Son özgürlük, yasalar›n suskun kald›¤› alana iliflkindir. Hobbes, burada, tasar-lad›¤› devletin otoriter olmas›na karfl›n, kesinlikle totaliter bir boyuta sahip olma-d›¤›n› aç›kça dile getirir. Ona göre hiçbir devlet, insanlar›n tüm eylemleri ile dü-flüncelerini düzenleyecek kurallar koyamaz. Dolay›s›yla, yasalar›n düzenlemedi¤ialanda, insanlar, ak›llar›nca kendileri için en yararl› gördükleri fleyleri yapmaktaözgürdürler. Bunlar, Hobbes’un deyifliyle “alma ve satma; birbirleriyle sözleflmeleryapma; bar›naca¤› yeri, yiyece¤i besinleri, geçinece¤i iflleri seçme; çocuklar›n› uy-gun buldu¤u flekilde yetifltirme özgürlükleri ve bunlara benzer fleylerdir.” Demekki devlet, bireylerin özel yaflamlar›na ya da (günümüzün bir kavram›yla ifade eder-sek) kamusal alan d›fl›nda kalan sivil topluma kar›flmamakta, bunu düzenlemeyekalk›flmamaktad›r.

Hobbes, özgürlükleri bu flekilde belirledikten sonra, uyruklar›n egemene itaatetme yükümlülü¤ünün ortadan kalkt›¤› durumlar› aç›klar. Bu durumlar flunlard›r:Egemenin uyru¤u koruyamayacak denli güçsüzleflmesi, uyru¤un bir savaflta tutsakdüflüp bir baflkas›na boyun e¤mesi, egemenin hem kendisi hem kal›tç›lar› için ege-menlikten vazgeçmesi, uyru¤un sürgüne gönderilmesi ve savaflta yenilen egeme-nin yenenin boyunduru¤u alt›na girmesi.

Otoriter Modern DevletHobbes’un kuram›yla ortaya koydu¤u devlet, teorik olarak meflrudur çünkü in-sanlar›n yapt›¤› bir sözleflmenin ürünüdür. ‹nsanlar taraf›ndan güvenli¤i ve bar›fl›sa¤layacak bir araç olarak yarat›l›p temsilcileri olarak yetkilendirilen ve halkla öz-defllefltirilen bu devlet, kökeni ve ifllevi nedeniyle “demokratik meflruluk”la do-nanm›flt›r. Ayr›ca toplum sözleflmesi, devlete “rasyonel meflruluk” da kazand›r›r.Çünkü siyasal toplumun kökeninde yer alan sözleflme rasyonel bir hesab›n sonu-cu oldu¤u için, devletin hem oluflumunda hem iflleyiflinde rasyonalizm bulunur.Bu bak›mdan devlet (hem halk› hem rasyonalizmi içerdi¤inden) meflrulu¤u dakendi içinde bar›nd›r›r.

Ancak bir devletin oluflum düzleminde meflru olarak görülmesi yeterli de¤ildir;ayr›ca iflleyifl düzleminde de meflru olarak kabul edilip ona sürekli itaat edilmesigerekir. ‹flte devlet, kuruluflunun amac› do¤rultusunda görevlerini yerine getirerekbu meflrulu¤unu da sa¤lamaktad›r. Egemenlikle bezenmifl devlet, mutlak bir erkesahip oldu¤u içindir ki görevlerini baflar›yla yap›p insanlar›n birbirlerini yiyen kurt-lar olmalar›n› engeller ve onlar› ortak iyili¤e yönlendirir. Yine bu erki sayesinde,uyruklara bar›fl›n ve güvenli¤in sürdürülmesinin itaat etmelerine ba¤l› oldu¤unuaç›klama ve onlar› itaat etmeye zorlama olana¤›na sahip olur. Bu bak›mdan Hob-bes’un kuram›, insanlara, yönetmekten çok itaat etmeyi ö¤retmeye ve devlet ile(do¤a durumunun ifade etti¤i) kargafla ya da savafl aras›nda bir baflka seçenek bu-lunmad›¤›n› göstermeye yöneliktir.

Hobbes, kuram›nda ortaya koydu¤u çeflitli düflünceleriyle gerçekte moderndevletin resmini çizer: Devletin herhangi d›flsal bir gücün etkisinden kurtar›l›p kö-kenine bireylerin yerlefltirilmesi, yasalar›n yaln›zca egemenin iradesinden kaynak-land›r›lmas›, yasalara mutlak itaatin öngörülmesi, siyasal iktidara temsil mekaniz-mas›yla aç›kl›k kazand›r›lmas›, devlet yönetiminin dinin etkisinden kurtar›lmas›,bireylere özel yaflam özgürlü¤ünün tan›nmas› gibi düflünceler, modern devleti ifla-ret etmektedir. Bir tan›m vermek gerekirse modern devlet, siyasal iktidar› kifliselolmaktan ç›kar›p kurumsal ve merkezî bir flekilde örgütleyen, meflrulu¤unu kendiiçinde bulan ve yurttafllar›n›n kendisine gönüllü olarak itaat etmesini sa¤layan ege-menlikle bezenmifl üstün bir erktir. Bu bak›mdan, yukar›da söz etti¤imiz demok-ratik meflruluk, onun gücünü daha da pekifltirmeye yarar.


Hobbes’un kuram›ndaki bu modern devlet, totaliter de¤ilse de otoriter bir bi-çimde düzenlenmifltir. Çünkü (kral ya da meclis olan) egemenin elinde bulundur-du¤u egemenlik erki hiçbir flekilde s›n›rland›r›lmam›flt›r. Egemenin karfl›s›nda neiçsel bir s›n›r (örne¤in, devlet erkinin farkl› organlara ya da güçlere bölünmesi) nede d›flsal bir s›n›r (örne¤in, devlet erkinin ba¤›ml› oldu¤u evrensel haklar›n bu-lunmas›) vard›r. Gücü yetti¤i oranda her fleyi yapma hakk› olan bir devlettir bu.K›sa bir süre sonra Thomas Hobbes’un açt›¤› yoldan yürüyecek, ama iktidara s›-n›rlar getirerek modern devlete liberal bir nitelik kazand›racak olan düflünür JohnLocke’tur.

Hobbes’un siyasal kuram›n›n ayr›nt›lar› hakk›nda bilgi edinmek için Thomas Hobbes’un Le-viathan (çev: Semih Lim, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 1993) adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Hobbes’un Leviathan kitab›n›n ‹ngilizce orijinal metnine http://oregonstate.edu/ins-truct/phl302/texts/hobbes/leviathan-contents.html adresinden ulaflabilirsiniz.

JOHN LOCKE: S‹YASAL L‹BERAL‹ZM

1688 ‹ngiliz DevrimiJohn Locke (1632-1704), t›pk› Thomas Hobbes gibi bir devrim dönemi düflünürü-dür; yine onun gibi bir devrimden, yani 1688 Devrimi’nden etkilenerek siyasal ku-ram›n› ortaya koymufltur. 1690 y›l›nda yay›mlanan Yönetim Üzerine ‹ki ‹ncelemeadl› kitab›nda sergiledi¤i devlet modeliyle, büyük ölçüde, devrimden sonra ‹ngil-tere’de kurulan siyasal yap›y› teorik olarak do¤rulamay› amaçlam›flt›r. Dolay›s›yla,Locke’un kuram›n›n incelenmesinden önce, 1688 Devrimi’ne ve iki devrim aras›n-daki ‹ngiliz siyasal düflüncelerine de¤inmek gerekir.

1660’ta ‹ngiltere taht›na yeniden oturan Stuart Hanedan›’n›n krallar›, babalar›n-dan kendilerine miras kalm›fl olan güçlü iktidar tutkusundan hiç vazgeçmediler.Bu nedenle, kral›n “tanr›sal hakk›” ile Parlamento’nun “siyasal hakk›” aras›ndakisürtüflme de sürdü. II. Charles’tan sonra 1685’te kral olan II. James, Katolik oldu-¤u için Parlamento’nun her iki kanad›n›n da boy hedefi hâline geldi. Üstelik sürek-li bir ordu kurma, ekonomiye müdahale etme ve Papal›k’a yaklafl›p Katolikli¤i güç-lendirme yönündeki politikalar› nedeniyle sert tepkiler almaya bafllad›. Bütün buhuzursuzluklar 1688’de kral›n bir o¤lu olunca doru¤a ç›kt›. Bu zamana kadar tac›nII. James’in Protestan olan k›z› Mary’ye geçece¤i bekleniyordu. Oysa flimdi Katolikbir kral aday› ortaya ç›km›flt›. Bunun üzerine Parlamento’daki muhafazakarlar ileliberaller birleflip Anglikan Kilisesi’nin de deste¤ini ald›lar ve kral› devirmek ama-c›yla Hollanda’da bulunan Mary ile kocas› William of Orange’i ‹ngiltere’ye ça¤›rd›-lar. William, Kas›m 1688’de ciddi bir direniflle karfl›laflmadan on befl bin Protestanaskeriyle birlikte ‹ngiltere k›y›lar›na ç›kt›. Böylece, ‹ngilizlerin çok az kan döküldü-¤ü için “fianl› Devrim” (Glorious Revolution) diye adland›rd›klar› devrim, II. Ja-mes’in ülkeden ayr›lmas› ve II. Mary ile III. William’›n birlikte ‹ngiltere taht›na ge-tirilmesiyle noktaland›.

‹lk bak›flta salt bir iktidar de¤iflimi gibi görünen 1688 Devrimi’nin çok ciddi so-nuçlar› olmufltur. Bunlar› üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:

• Dinsel alan: Çat›flmalara son veren istikrarl› bir dönem içine girildi. Angli-kan Kilisesi’nin siyasal iktidar üstündeki gücü tümüyle k›r›ld› ve dinsel hofl-görü ile özgürlük taleplerini karfl›lamaya yönelik ad›mlar at›ld›. Böylece


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dinsel ço¤ulculuk, (din ile devlet ifllerinin birbirinden ayr›lmas› anlam›nda)laiklik ve (gündelik yaflam›n dinsel kurallardan soyutlanmas› anlam›nda)sekülerlik zihniyetinin toplumda yer etmesi için gerekli olan zemin oluflma-ya bafllad›.

• Ekonomik alan: Özel mülkiyet ve her türlü iktisadi giriflim devletin keyfîmüdahalelerinden kurtar›ld›. 1694’te ‹ngiltere Bankas›’n›n kurulmas›yla bir-likte, bir yanda finans dünyas› bir canl›l›k içine girdi, öte yanda bankan›nkredileri sayesinde ticaret ile sanayiye önemli kaynak aktar›m› oldu. Ayr›cayine bu kredilerle (‹ngiliz emperyalizminin vurucu gücü olacak) büyük birkraliyet donanmas› kuruldu. Teknolojik geliflmeler ve bulufllar devlet tara-f›ndan teflvik edildi. Böylece, ‹ngiltere’de XVIII. yüzy›l›n ortalar›nda baflla-yacak ve XIX. yüzy›lda doruk noktas›na ulaflacak olan Sanayi Devrimi’nekap› aç›ld›.

• Siyasal alan: Parlamento, 1689’da “Haklar Yasas›”n› kabul etti. Buna görekral›n yasalar› yürürlükten kald›rma yetkisi elinden al›nd›, Parlamento’nunizni olmadan vergi ve asker toplamas› engellendi, yarg›s›z tutukluluk hâli-ne son verildi ve baflta ifade özgürlü¤ü olmak üzere bireysel haklar tan›n-d›. Art›k mutlak monarfli olas›l›¤› tamamen ortadan kalk›p ‹ngiltere anaya-sal (meflruti) monarfli hâline geldi. Bunun ard›ndan, ‹ngiltere’nin “moderndemokrasinin befli¤i” olarak nitelendirilmesine yol açacak olan süreç iflle-meye bafllad›.

‹ki Devrim Aras›ndaki Siyasal Düflünceler1640 Devrimi’nin son y›llar›nda ortaya ç›kan ve iktidar› ele geçiren Cromwell tara-f›ndan bast›r›lan iki siyasal hareketten ilki olan Düzleyiciler (Levellers) özgürlükçüdüflünceleriyle Locke’un, ikincisi olan Kaz›c›lar (Diggers) ise eflitlikçi düflünceleriy-le Jean-Jacques Rousseau’nun, hatta Karl Marx’›n habercileri gibidir.

DüzleyicilerÖnderleri John Lilburne ile Richard Overton’un oldu¤u Düzleyicilerin ideali, eko-nomide bir küçük üretici ütopyas›, siyasette ise bir küçük burjuva demokrasisi ola-rak nitelendirilebilir. Bu hareketin savundu¤u görüfller flöyle özetlenebilir:

• Halk her bak›mdan özgür olmal›d›r.• Gelenekler nedeniyle var olan tüm toplumsal farkl›l›klar yok edilmelidir.

Soylular›n ayr›cal›klar›na ve ticarette tekelleflmelere son verilip hukuki eflit-lik sa¤lanmal›d›r.

• Do¤al yasalar gözetilmelidir. Bireylerin do¤ufltan sahip oldu¤u devredilmezhaklar, özellikle mülkiyet hakk› güvence alt›na al›nmal›d›r.

• Siyasal haklar mülkten ba¤›ms›z olmal›d›r. Genel oy ilkesi benimsenmeli yada en az›ndan çok küçük bir mülkiyet seçme ve seçilme hakk›n›n k›stas›olarak saptanmal›d›r.

• Parlamento’da halk›n temsilcilerinden oluflan Avam Kamaras› üstün bir ko-numa getirilmelidir. Ancak kifli hak ve özgürlükleri, bir anayasal sistem sa-yesinde Parlamento’ya karfl› da korunmal›d›r. E¤er bu haklar çi¤nenirse hal-k›n direnme hakk› olmal›d›r.

• Toplumsal ve siyasal yaflam Kilise’nin kurallar›ndan ba¤›ms›z k›l›nmal› vedinsel hoflgörü ortam› sa¤lanmal›d›r.


Kaz›c›larEn önemli önderi Gerrard Winstanley olan ve mülksüzlerin ç›karlar›n› temsil edenKaz›c›lar hareketi, topraklar›ndan ç›kar›lm›fl bir k›r proletaryas› üyelerinin do¤ru-dan eylemle bir tür tar›msal komünizme geçme çabas›yd›. Bu hareketin ileri sür-dü¤ü düflünceleri flöyle s›ralamak mümkündür:

• Do¤al yasalar, insanlara yaflam araçlar› üzerinde ortak haklar tan›r. Dolay›-s›yla özel mülkiyet, do¤al yasalara ayk›r›d›r.

• Toplumsal kötülü¤ün kayna¤›, açgözlülük ve h›rstan kaynaklanan özel mül-kiyettir. Özel mülkiyet, insanlar›n büyük ço¤unlu¤unu yoksullu¤a, köleli¤emahkûm eder ve düflmanl›k ile savafl› körükler.

• Gerçek özgürlü¤ün gerçekleflmesi, herkesin topra¤› kullanma ve elde edile-cek üründen eflit ölçüde yararlanma hakk›na sahip olmas›na ba¤l›d›r. Özelmülkiyet, ticaret ve para sistemi kald›r›lmal›; böylece insan›n insan› sömür-mesinin önlenmesiyle özgürlük sa¤lanmal›d›r.

• Cumhuriyet fleklinde düzenlenecek siyasal yap›da herkesin seçme ve se-çilme hakk› olmal›d›r. Tüm devlet görevlileri, her y›l yap›lan seçimlerlebelirlenmelidir.

• Kilise, kamusal bir e¤itim kurumuna dönüfltürülmelidir.• Bu adil düzene, fliddete baflvurmadan insanlar ikna edilerek geçilmelidir.

Devletten Önceki OrtamLocke, t›pk› Hobbes gibi siyasal iktidar›n, yani devletin do¤ru anlafl›lmas› ve kay-na¤›ndan türetilmesi için insanlar›n do¤ada ne durumda olduklar›na bak›lmas› ge-rekti¤ini belirtir. Böylece tarihsel olmayan bir do¤a durumu kurgular. Ona göre in-sanlar ak›lc›l (rasyonel) varl›klar olduklar›ndan do¤al yasaya uygun bir yaflam sü-rerler. Bu nedenle do¤a durumu, bar›fl, eflitlik ve özgürlük durumudur. Locke’undo¤a durumunu daha iyi anlayabilmek için bu durumla iliflkilendirdi¤i kavramlar›-n›n ne anlama geldi¤ini aç›klamak gerekir.

Hobbes do¤a durumunu bir savafl durumu olarak betimlerken Locke tam tersi bir yakla-fl›mla do¤a durumunu bir bar›fl durumu olarak tan›mlamaktad›r.

Ak›lc›l›k: ‹nsanlar akla sahiptir. Do¤a durumunda, ak›llar›n› kullanarak do¤alyasay› kavray›p buna uygun bir yaflam sürerler. Yine ak›lc›l olduklar› için görece-¤imiz üzere, do¤a durumunu terk edip bir sözleflmeyle devlet durumuna geçebi-leceklerdir.

Do¤al yasa ve do¤al haklar: Do¤a durumunda, tüm zamanlar ve yerler için ge-çerli olan evrensel ilkeler vard›r. Bütün insanlara seslenen ve nas›l davran›lmas›gerekti¤ini belirten bu ilkeler, Locke’un deyifliyle do¤al yasad›r. Ak›lla kavranando¤al yasa, insanlar›n do¤ufltan sahip oldu¤u temel do¤al haklar›n bulundu¤unuortaya koyar. Bunlar, “yaflam, özgürlükler ve mallara” sahip olma haklar›d›r. Loc-ke’un “mallar” süzcü¤üyle kastetti¤i özel mülkiyettir. Herkesin s›n›rs›z bir flekildemülk edinme, mülkünü istedi¤i flekilde kullanma ve ondan yararlanma hakk› bu-lunmaktad›r. “Özgürlükler” sözcü¤üyle ise özellikle düflünce, ifade ve dinsel inançözgürlü¤ünün alt› çizilmektedir. Her insan, do¤a yasas› gere¤ince do¤al haklar›n›korumaya, bundan ötürü de haklar›na sald›ran bir kifliyi yarg›lay›p cezaland›rma-ya yetkilidir. Ama ayn› zamanda do¤a yasas›, “bütün insanl›¤a, eflit ve özgür ol-duklar›ndan, kimsenin baflkas›n›n yaflam›na, sa¤l›¤›na, özgürlü¤üne ve mallar›-na zarar vermemesi gerekti¤ini ö¤retir.”


Proletarya: Antik Roma’daçocuklar›ndan (proles)baflka bir serveti olmayankiflilerin oluflturdu¤u en alts›n›ft›r. Modern Ça¤’da KarlMarx taraf›ndan yenidengündeme getirilen busözcük, kapitalist s›n›fkarfl›s›nda yer alan ve birkapitale, yani herhangi birüretim arac›na sahipolmayan emekçiler s›n›f›anlam›na gelmektedir.

Komünizm: Temelde KarlMarx ile Friedrich Engels’inkuramlar›yla özdefllefltirilenkomünizm, üretimaraçlar›n›n ortak mülkiyetiüzerine kurulu s›n›fs›z vedevletsiz bir toplum modelitasar›m›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Do¤al Yasa: Do¤al yasa,gerçekte ak›l yasas›d›r;do¤al yasaya uygun birbiçimde hareket etmek aklauygun davranmak demektir.

Eflitlik: Do¤a durumundaki eflitlik, her insan›n eflit bir biçimde akla sahip olma-s› ve do¤al haklar›ndan yararlanmas› demektir. Bu ba¤lamda Locke, do¤al yasan›nher insana sald›rgan kifli ya da kiflileri “yarg›lama ve cezaland›rma” hakk› tan›ma-s›n›n da eflitli¤i içerdi¤ini belirtir. Daha aç›kças›, do¤al yasaya karfl› gelen ve bafl-kalar›n›n temel haklar›n› çi¤neyen bir kifliyi, herkesin eflit olarak yarg›lama ve ce-zaland›rma hakk› bulunmaktad›r.

Özgürlük: ‹nsanlar›n haklar› bak›m›ndan eflit bir konumda bulunmalar›, özgürolduklar›na iflaret eder. ‹nsan›n özgürlü¤ü, bir baflkas›n›n iradesine ve otoritesineba¤›ml› olmamas› demektir. Ancak do¤a durumundaki bu özgürlük, “bafl›boflluk”anlam›na gelmez. Özgürlü¤ün s›n›r› do¤al yasayla belirlenir: “Her insan›n kendikiflili¤ini ve mallar›n› kullanmada denetlenemez bir özgürlü¤ü olmas›na karfl›n”,bu kullan›m› engellemeyen herhangi bir kifliye zarar verme özgürlü¤ü yoktur.

Bar›fltan Savafla: Do¤a durumunda insanlar ak›llar›n› kullan›p do¤al yasan›nkendilerine tan›d›¤› haklar ve dayatt›¤› yükümlülükler çerçevesi içinde eflit ve öz-gür bir biçimde yaflad›klar›ndan, bar›fl hüküm sürmektedir. Bir “cennet” gibi betim-lenen bu do¤a durumundan hareket edilerek devletin gerekli oldu¤unu ileri sür-mek olanaks›zd›r. Bu nedenle Locke, devletin yarat›lmas›n› hakl› bir gerekçeye da-yand›rabilmek için Hobbes ile ayn› noktada buluflur, yani do¤a durumunu bir sa-vafl durumuna dönüfltürür.

Locke’un çizdi¤i bu “savafl senaryosu” flöyle özetlenebilir: Her insanda ak›l var-sa da baz›lar› ak›llar›n› kullanmazlar ve do¤al yasaya göre yaflamazlar. Demek kibirileri ak›llar›n› kullanan yani rasyonel olan, di¤erleri ak›llar›n› kullanmayan yaniirrasyonel olan iki s›n›f insan vard›r. Do¤al yasay› kavrayamad›klar› için mülk edi-nememifl olduklar› anlafl›lan irrasyonel insanlar, mülk sahibi rasyonel insanlara sal-d›r›rlar. Bu iki s›n›f aras›ndaki bir savaflt›r. Dahas›, sald›rganlar› yarg›lama ve ceza-land›rma hakk›na sahip olan rasyonel insanlar, tarafgir bir tutum tak›nabildikleri veöç alma duygusuna kap›labildikleri için bu haklar›n› kullan›rken afl›r›ya kaç›p adildavranmazlar. Böylece savafl ortam› daha da k›z›fl›r. ‹flte, ak›llar› sayesinde bu sa-vafl durumundan kurtulman›n tek çaresinin, tek bafl›na yarg›lama ve cezaland›rmaerkini elinde tutacak ortak ve üstün bir otoritenin yarat›lmas›na ba¤l› oldu¤unu an-layan insanlar bir sözleflme yaparak devlet durumuna geçerler.

Hobbes, do¤a durumundaki savafl› do¤uran nedenlerin kökeninde insanlar aras›ndakieflitli¤in bulundu¤unu söylüyordu. Oysa Locke, tam tersine, eflitlik ile bar›fl› iliflkilendir-mekte ve insanlar›n rasyoneller ve irrasyoneller fleklinde farkl›laflmas›yla, bir bak›ma bireflitsizlik içine girmesiyle savafl›n ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir.

Locke’un do¤a durumunun içerdi¤i temel çeliflkiler nelerdir ve bu çeliflkiler nas›l aç›k-lanabilir?

Yarat›lan Devlet‹nsanlar›n bir toplum sözleflmesiyle yaratt›klar› bir devletin alt›nda birleflmelerininve kendilerini siyasal bir yönetimin alt›na sokmalar›n›n as›l amac›, Locke’un deyi-fliyle, “benim, mülkiyet genel ad› alt›nda toplad›¤›m yaflamlar›n, özgürlüklerin vemallar›n korunmas›d›r.”


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Mülkiyet: Locke’a göre birigenifl di¤eri dar olan ikianlama sahiptir. Geniflanlam›yla mülkiyet, yaflam›,özgürlükleri ve mallar› ifadeeder. Dar anlam›yla mülkiyetise sadece mallar› kapsar.

Toplum SözleflmesiT›pk› do¤a durumu gibi tarihsel olmay›p teorik bir kurgu fleklinde ortaya konantoplum sözleflmesinin ne oldu¤unu anlayabilmek için içerdi¤i baz› sorunlara aç›k-l›k getirmek gerekir.

• Sözleflmeye kat›lanlar›n, dolay›s›yla yurttafll›¤a özgü siyasal haklar›ndan ya-rarlanacak olanlar›n ülkedeki bütün insanlar de¤il, fakat bir az›nl›k oldu¤ugörülmektedir. Kad›nlar, yabanc›lar, çocuklar ya da deliler sözleflmenin d›-fl›nda b›rak›lm›flt›r. Ama daha önemlisi, devletin kurulufl amac›n›n dar an-lamda mülkiyetin (yani mallar›n) korunmas› oldu¤u göz önüne al›nd›¤›ndayoksullar ile emekçilerden oluflan mülksüzlerin de sözleflmede yer almad›k-lar›, bu nedenle seçme ve seçilme haklar›na sahip yurttafl statüsüne yükse-lemedikleri anlafl›lmaktad›r.

Locke gibi Hobbes da üstü örtük bir flekilde, kad›nlar›n sözleflmeye kat›lmad›klar›n› ka-bul etmektedir. Gerçekte kad›nlar› siyasal haklardan yoksun b›rakmaya varan bu anlay›fl,XVII. ve XVIII. yüzy›llardaki hemen hemen tüm düflünürler taraf›ndan paylafl›lmaktad›r.

• Locke’daki toplum sözleflmesi, iki farkl› sözleflmeden ya da sözleflme afla-mas›ndan oluflmaktad›r. Birinci sözleflme, kat›lanlar›n oybirli¤iyle siyasaltoplumu oluflturup birleflmeleri ve halk hâline gelmeleridir. Bunun gerçek-leflmesi, insan›n do¤a durumunda sahip oldu¤u iki erkten vazgeçmesiyleolur. Daha aç›kças› her kifli, do¤al yasaya göre kendisinin ve baflkalar›n›nkorunmas›na uygun buldu¤u her fleyi yapma erki ile do¤al yasay› çi¤neyen-leri yarg›lay›p cezaland›rma erkini yarat›lan birli¤e devredip kamusal bir ik-tidar›n kurulmas›na katk›da bulunur; iflte, bu kamusal iktidar, siyasal toplumya da devlettir. ‹kinci sözleflmede ise bu kez oyçoklu¤uyla devlet erki biçim-lendirilir, yani siyasal yönetimin biçimi saptan›r. Bu ço¤unluk ilkesi, görü-lece¤i üzere, devletin iflleyiflinde de geçerli olacakt›r.

• Bireyler, toplum sözleflmesiyle yaln›zca bu iki do¤al erklerini kullanmaktanvazgeçerler. Buna karfl›l›k, “yaflam, özgürlükler ve mallar” üzerindeki do¤alhaklar›n› sakl› tutarlar; bunlar› devretmezler. Dolay›s›yla yarat›lan siyasaltoplum ve onun yönetimi bu haklarla s›n›rl› olacakt›r.

• ‹nsanlar, özgür ve ba¤›ms›z iradeleri oldu¤undan, toplum sözleflmesini veondan kaynaklanan siyasal yönetimi ortak r›zalar›yla gerçeklefltirirler. Ayr›-ca siyasal yönetime güven duyarak do¤al erklerini emanet ederler; bununanlam›, siyasal yönetime belli görev ve sorumluluklar yüklenmesi, s›n›rlar›-n›n çizilmesi demektir. Öte yandan, devletin iflleyifl aflamas›nda halk›n r›zagösterdi¤i her durumun, sözleflmenin tekrarlanmas› olarak yorumlanma-s› mümkündür.

S›n›rl› Siyasal YönetimLocke, sözleflmeyle belirlenen siyasal yönetimin demokrasi, oligarfli ya da monar-fli biçimlerini alabilece¤ini kabul eder. Ancak, Hobbes’un kuram›nda yer alan mut-lak monarflinin (hiçbir s›n›r› bulunmad›¤›ndan ötürü) siyasal toplumla uyuflmad›¤›-n›, böyle bir yönetimin asl›nda savafl› içeren do¤a durumundan baflka bir fley ol-mad›¤›n› vurgular. Devlet farkl› yönetim biçimleri fleklinde örgütlenebilirse de Loc-ke’un tercihi, bir tür karma yönetim modelidir. Gerçekte bu model, 1688 Devrimiile ‹ngiltere’de hayata geçirilen anayasal monarflidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ço¤unluk ‹lkesi: Birtoplumda, bir toplulukta yada bir mecliste ço¤unlu¤unkarar›n›n geçerli olarakkabul edilmesidir. Locke’undeyifliyle “bir toplumakat›lmakla, ço¤unlu¤a kararverme ve uygulama hakk›n›tan›mak ayn› fleydir.”

SözleflmeninTekrarlanmas›: Devletinkararlar›na veuygulamalar›na, Hobbes’taki“itaat edilmesi” gibiLocke’ta da “r›zagösterildi¤i” sürece,sözleflme yineleniyordemektir.

Locke, bu yönetim modelini aç›klamas›na, devlette üç gücün bulundu¤unu di-le getirerek bafllar. Bu üç güç; yasama gücü, yürütme gücü ve federatif güçtür. Si-yasal topluma geçiflte, insanlar›n kendilerini ve baflkalar›n› korumak amac›yla herfleyi yapmalar› erkinin b›rak›lmas›yla yasama gücü oluflur. Yasama gücü, toplulu-¤u ve üyelerini korumak için oluflturulmufl devlet erkinin nas›l kullan›laca¤›n› ya-salar arac›l›¤›yla belirler. Do¤a durumundaki cezaland›rma erkinin b›rak›lmas›ndanda yürütme gücü türer. Yürütme, gerekirse fiziksel güç kullanarak yasalar›n uygu-lanmas›n› sa¤lar. Federatif güç ise devletin (do¤a durumunun sürdü¤ü) uluslarara-s› alanda di¤er devletler ile olan iliflkilerinin düzenlenmesiyle ilgilidir. Locke’unyarg› gücüne yer vermemesinin en önemli nedeni, o dönemde ‹ngiltere’de yarg›ç-lar›n az çok özerk bir statüye sahip olmalar›d›r. Onun as›l amac›, görece¤imiz üze-re, yasaman›n ba¤›ms›zl›¤›n› güvence alt›na almakt›r.

Locke’un “uygar yönetim” olarak da dile getirdi¤i siyasal yönetim modelinde ikitemel güç farkl› ellerde bulunur. Güçler ayr›m› (ya da kuvvetler ayr›l›¤›) kuram›-n›n ilk biçimi olarak de¤erlendirilebilecek bu düzenlemeye göre yasama gücü,“kal›tç›l›kla gelen bir soylular meclisi” (yani Lordlar Kamaras›) ile “halkça belli birsüre için seçilen bir temsilciler meclisinden” (yani Avam Kamaras›) oluflan bir Par-lamento taraf›ndan kullan›l›r. Parlamento, ço¤unluk ilkesi do¤rultusunda yasalar›yapar. Yürütme gücü kral›n eline b›rak›lm›flt›r. D›fl politikayla ilgili federatif erk iseayr› olmas›na karfl›n iyi bir biçimde yürütülmesi amac›yla yürütme gücüne ba¤lan-m›fl, daha aç›kças› krala verilmifltir.

Yasama ile yürütme güçlerinin farkl› kiflilere b›rak›lmas›n›n iki temel nedenivard›r. “Pratik neden” olarak nitelendirilebilecek olan birinci neden, süreklilik ko-nusundaki farkl›l›kt›r: Yürütme gücü, yasalar› uygulay›p yürütmek için sürekli ol-mal›d›r. Oysa belli dönemler içinde yasalar› yap›p da¤›lan yasama gücünün sü-rekli olmas› gerekmez. “Siyasal neden” denebilecek ikinci neden, yönetimin mut-lak bir nitelik almas›n› engellemeye yönelik as›l nedendir: ‹ki temel gücü birdenelinde bulunduran kifli (ya da kifliler) iktidar›n›n s›n›rlar›n› aflma e¤ilimi içine gi-rer. Yasaman›n yürütmeyi ya da yürütmenin yasamay› kapsamas›yla birlikte hakve özgürlüklerin çi¤nendi¤i, adaletsizli¤in hüküm sürdü¤ü bir durum ortaya ç›-kar. Çünkü iki gücü birden ellerinde tutan kifliler, yapt›klar› ve uygulad›klar› ya-salarla kendilerini ba¤›ml› görmezler; üstelik yasalar› kendi kiflisel ç›karlar› do¤-rultusunda yap›p uygularlar. Bu iki gücün birbirinden ba¤›ms›z olmas› sayesindeise yasalar› yapanlar ile uygulayanlar›n birbirlerini dengeleyip denetledikleri birsistem kurulmufl olur.

Birisi Parlamento’nun di¤eri kral›n yetkisinde bulunan bu iki güç eflit de¤ildir.Üstün güç olarak nitelendirilen yasama, bir bak›ma siyasal toplumun ruhudur veyapt›¤› pozitif yasalarla kral› ba¤lar. Fakat bu durum, yürütmenin yasaman›n bo-yunduru¤u alt›nda olmas› anlam›na gelmez. Kal›t›m yoluyla taht›nda oturan kral,yasama organ›n›n bir karar›yla görevinden al›namaz. Dahas›, her fley önceden ya-salarca düzenlenemeyece¤inden, kamu yarar›n›n gerektirdi¤i ivedi durumlarda yü-rütmenin yasamaya dan›flmadan karar al›p uygulama yetkisi vard›r. Locke, “kral›nayr›cal›kl› hakk›” olarak nitelendirdi¤i bu yetkiyi, yasaman›n her zaman toplant›hâlinde olmad›¤› gerekçesiyle temellendirmektedir.

Yasama ile yürütmenin birbirinden ba¤›ms›z k›l›n›p bir denge-fren içine otur-tulmufl olmas›, siyasal yönetimin “içeriden” s›n›rlanmas› demektir. Bunun yan›ndasiyasal yönetime bir de “d›flar›dan” s›n›rlama getirilmektedir. Hem yasama gücühem de yürütme gücü, kamusal iyili¤in belirledi¤i s›n›rlar› aflamaz. Bir baflka de-yiflle siyasal yönetim, kurulufl amac› nedeniyle mutlak bir iktidara sahip olamaz.


Güçler Ayr›m› Kuram›:Yedinci ünitede görece¤imizMontesquieu taraf›ndanortaya kondu¤u kabul edilirve baflta XVIII. yüzy›ldakiAmerikan ve Frans›zanayasalar› olmak üzeretüm demokratikanayasalarda flu ya da buflekilde yer bulur. Bukuram›n klasik biçiminegöre yasama, yürütme veyarg› güçleri farkl› kiflilerdenoluflan farkl› organlar›nellerine b›rak›lm›fl vearalar›nda bir denge-frensistemi kurulmufltur.

Zaten do¤a durumundaki insanlar›n do¤al yasadan kaynaklanan (genifl anlamda-ki) mülkiyet üzerinde mutlak bir erkleri yoktur. Bu yüzden kendilerinde olmayanbir erki baflkas›na (dolay›s›yla siyasal yönetime) devredemezler. Siyasal yönetiminherhangi bir bölümü (yani yasama ya da yürütme), insanlar›n sözleflmeden öncesahip olduklar› “yaflam, özgürlükler ve mallar (dar anlamda mülkiyet)” haklar›n› neçi¤neyebilir ne de ortadan kald›rabilir. Halk ad›na hareket eden siyasal yönetim buhaklar›n korunmas› amac›yla yarat›lm›flt›r; dolay›s›yla görevi de yurttafllar›n güveniçinde bu haklar›n› kullanmalar›n› sa¤layacak düzeni kurup sürdürmektir. K›saca-s› hem Parlamento hem de kral, yetkilerini, görevlerinin belirledi¤i s›n›rlar içindekullanmakla yükümlüdürler.

Locke, devlet sözcü¤ü yerine yönetim sözcü¤ünü kullanmay› ye¤ledi¤i gibiegemenlik sözcü¤üne de pek yer vermez ve egemenlik konusunu aç›kl›¤a kavufl-turmaz. Bununla birlikte, savundu¤u bu anayasal monarfli sisteminde egemenli¤inhalkta ya da halk›n içindeki ço¤unlukta oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca halk›n yurt-tafllardan olufltu¤u kabul edildi¤i takdirde halk sözcü¤üyle kastedilenin asl›ndamülk sahiplerinin toplam› oldu¤u görülür. Buna göre egemen olan halk, mülk sa-hipleridir ya da mülk sahiplerinin ço¤unlu¤udur. ‹flte bu halk, egemenli¤ini güvenduydu¤u Parlamento’daki temsilcilerine ve krala emanet eder. Yönetim görevinigerekti¤i flekilde yerine getirdi¤i sürece de halk egemenlikten yoksundur. Ne za-man ki yönetimde s›n›rlar›n afl›lmas›, meflrulu¤un yitirilip tiranl›¤›n belirmesi duru-mu ortaya ç›kar ancak o zaman halk›n, egemenli¤ini bir “direnme hakk›” fleklindeyeniden kullanmas› söz konusu olur.

Siyasal yönetimin hem “içeriden” hem “d›flar›dan” s›n›rlanmas› ne anlama gelir?

Direnme Hakk›Locke, olmas› gereken (ve gerçekte 1688 Devrimi ile ‹ngiltere’de kurulan) siyasalyap›y› bu flekilde aç›klad›ktan sonra, bu yap›n›n tiranlaflma koflullar›n› ve sonuç-lar›n› ele al›r. Hem yasaman›n hem yürütmenin yetkilerini aflabilece¤ini söyleme-sine karfl›n ‹ngiltere örne¤inin de gösterdi¤i üzere as›l tehlikenin yürütmeden gel-di¤ini vurgulay›p kral›n tiranlaflmas› durumuna a¤›rl›k verir. Ona göre, r›zaya da-yal› olarak yetkilendirilmifl bir kral›n tiran say›labilmesi için belli durumlar›n orta-ya ç›km›fl olmas› gerekir. Meflrulu¤un yitirilmesi anlam›ndaki bu durumlar flöyles›ralanabilir:

• Kral›n bireylerin do¤al haklar›n› çi¤nemesi.• Kral›n kamusal iyili¤i, ortak yarar› gözetmemesi.• Kral›n Parlamento’yu ortadan kald›rmas›.• Kral›n Parlamento’nun yapt›¤› pozitif yasalar› hiçe saymas›.• Kral›n iktidar›n› kiflisel isteklerine, tutkular›na alet edip keyfi bir flekilde

kullanmas›.• Kral›n görevini ihmal etmesi ya da yerine getirmemesi yüzünden yasalar›n

uygulanamamas›.Bu koflullar›n en az›ndan birinin olufltu¤unu ve böylece kral›n bir tirana dönüfl-

tü¤ünü saptama hakk› halktad›r. Yönetime güven duyarak egemenli¤ini emanetetmifl olan halk, elbette yönetimin (dolay›s›yla kral›n) adaletsiz olup olmad›¤›nakarar verecek tek yarg›çt›r. Bu durumda halk, egemenli¤ini geri al›p direnme hak-k›n› kullan›r, bir bak›ma bir devrim yapar ve kral› taht›ndan devirir. Fakat diren-me hakk›n›n kullan›labilmesi için de bir koflulun yerine gelmesi gerekir. Bukoflul, kral›n yukar›da say›lan bu haks›z, tiranca davran›fllar›n›n birkaç kifliye yöne-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Direnme Hakk›n›nKullan›lma Koflulu: Locke’undeyifliyle “kral›n yasa d›fl›eylemleri halk›nço¤unlu¤unu kapsayacakdenli genifllemifltir ya dazarar ve bask› sadece birkaçkifli üzerindegerçekleflmesine karfl›nsonuçlar› herkesi tehditediyor görünmektedir.‹nsanlar, mülkleri,özgürlükleri ve canlar›ylabirlikte yasalar›n›n ve belkide dinlerinin tehditedildi¤ine ikna olmufllard›r.”

lik de¤il, halk›n tümüne ya da büyük ço¤unlu¤una yönelik olmas›d›r. Ayr›ca ço-¤unlu¤un böyle oldu¤unu düflünüp bu yönde bir yarg›da bulunmas› da gereklidir.

Locke, halka direnme hakk› tan›yarak bir yanda yönetimin halk› karfl›s›na alma-mak için s›n›rlar›na uymas›n›n kendi ç›kar›na oldu¤unu göstermekte, öte yandaXVIII. yüzy›l ‹ngiliz Devrimleri’ni meflrulaflt›rmaktad›r. Fakat Locke’un direnmehakk›na iliflkin son saptamas›, halk›n son ve kesin karar gücü olmad›¤›n› (dolay›-s›yla tam anlam›yla egemen say›lamayaca¤›n›) dile getirerek kafalar› kar›flt›rmakta-d›r. Çünkü Locke’a göre, kral›n haks›z olmad›¤›n› ileri sürüp halk›n yarg›çl›¤›n› ka-bul etmemesi durumunda yeryüzünde her ikisinin de tabi oldu¤u üstün bir güçbulunmad›¤›ndan baflvurulacak tek yer Tanr›’d›r. Bunun anlam›, ikisinin aras›nda-ki anlaflmazl›¤›n bir iç savaflla çözülece¤idir. Böylece Locke’un kuram›, Hobbes’unkuram›n›n tersine, savafl durumuna devletin kurulmas›yla son verildi¤ini ama dev-letin varl›¤›n›n savafl olas›l›¤›n› ortadan kald›rmad›¤›n›, hatta her an devlet duru-mundan savafl durumuna geri dönülebilece¤ini kabul etmifl olmaktad›r.

Liberal Modern DevletLocke, toplum ve devlete karfl› bireyin önceli¤ini savunarak ve siyasal iktidar›nkarfl›s›na bireysel hak ve özgürlükleri dikerek siyasal liberalizmin üzerinde yükse-lece¤i düflünsel temeli ortaya koyar. Bu ba¤lamda ele ald›¤› temel hak ve özgür-lükler, r›za ve sözleflme, s›n›rl› yönetim, hoflgörü, ço¤ulculuk, özel mülkiyet gibikonularda, liberal gelenek içinde benzersiz bir yer edinecek düflünceler üretir.Hatta liberal ö¤retinin bu ilkeler üzerinde geliflmesinin öncülü¤ünü yapar.

Özgürlükler ile hoflgörü konusunu daha ayr›nt›l› bir biçimde Hoflgörü ÜstüneBir Mektup adl› yap›t›nda ele alan Locke, özellikle ifade (dolay›s›yla bas›n-yay›n)özgürlü¤ünün önemine dikkati çeker. Ona göre, gerçeklere farkl› düflüncelerin tar-t›fl›lmas›yla ulafl›l›r. Bu nedenle dinsel düflünceler de özgürce ifade edilebilmelidir.Böylece Locke, devletin farkl› inançlara hoflgörü gösterdi¤i, din ve vicdan özgür-lüklerini k›s›tlamad›¤›, dahas› din ile devlet ifllerinin biribirinden kesin bir biçimdeayr›ld›¤› bir düzenin sözcülü¤ünü üstlenir. Bu bak›mdan laiklik anlay›fl›n› benim-semifl oldu¤u görülen Locke, dinsizlere de ayn› hoflgörünün gösterilmesi gerekti-¤ini belirtir. Bu anlay›fl›n gere¤i olarak devletin farkl› inançlara kar›flmamas› gibi,de¤iflik dinsel cemaatlerin ya da kiliselerin de temel hak ve özgürlükler ile bunla-r› korumakla yükümlü devlet düzenine zarar verecek tutum ve davran›fllar içindeolmamalar› gerekmektedir.

Düflünsel ve dinsel alandaki bu ço¤ulculuk siyasal alanda da geçerlidir. Farkl›görüfllere sahip olan yurttafllar temsilcilerini (ço¤unluk ilkesiyle) belirlemekte veyine ço¤ulcu bir yap› içindeki Parlamento önerileri tart›flarak ço¤unlu¤un karar›do¤rultusunda yasalar› yapmaktad›r. Ayr›ca siyasal yönetim de (kral ve Parlamen-to olmak üzere) en az›ndan iki bafltan oluflmaktad›r. K›sacas› karfl›m›zda, kuruluflbiçimiyle kendisine yüklenen görevleriyle ve iflleyifl mekanizmas›yla s›n›rlar› çizil-mifl liberal bir modern devlet vard›r. Ancak bu devletin tam anlam›yla demokratikbir özellik tafl›d›¤› sonucuna da var›lmamal›d›r. Çünkü bu devlet, sonuçta mülk sa-hipleri (bir bak›ma burjuvazi) s›n›f›n›n devletidir. Yoksullar ve mülksüzler (bir ba-k›ma emekçiler), yurttafl yap›lmay›p “halk”tan say›lmad›klar› için siyasal haklardanyoksundurlar. Locke’un kuram›nda yer alan bu anlay›fl, ‹ngiltere’de uzun y›llar bo-yunca, daha aç›kças› XIX. yüzy›ldaki siyasal reformlara kadar uygulanacakt›r. De-mek ki siyasal liberalizm, zorunlu olarak demokrasiyi içermemektedir.

John Locke, kendinden sonra gelen liberal düflünürler kadar liberal hareketlerile kurumsallaflmalar› da dikkate de¤er ölçüde etkileyecektir. Her fleyden önce,


Locke’un savundu¤u liberal devlet modeli, 1688 Devrimi’yle ‹ngiltere’de oluflturu-lan parlamenter monarflinin teorik bir biçimde resmedilip do¤rulanmas›d›r. Bunund›fl›nda kuram›nda yer alan halk›n “siyasal iktidardan hesap sorma hakk›” ile s›n›r-lar›n› aflarak meflrulu¤unu yitiren yönetime karfl› “direnme, hatta devrim hakk›”düflüncesi, do¤rudan do¤ruya Amerikan Ba¤›ms›zl›k Hareketinin gerekçesi olarakkullan›l›r. Üstelik Amerikan devrimcileri, gerek Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi’ni gerekAmerikan Anayasas›’n› kaleme al›rlarken Locke’un ortaya koydu¤u ilkelerden bü-yük ölçüde esinlenirler. Ayr›ca Locke, özellikle dogmatik-teolojik düflünceyi, ba¤-nazl›¤›, toplumsal ve siyasal bask›y› elefltiren düflünceleriyle Ayd›nlanma felsefesiüzerinde de etkide bulunur. Hatta baz› yorumculara göre Ayd›nlanma, Locke ilebafllamaktad›r.

Locke’un siyasal kuram›n›n ayr›nt›lar› hakk›nda bilgi edinmek için John Locke’un Hükü-met Üzerine ‹kinci ‹nceleme (çev: Fahri Bak›rc›, Ankara: Babil Yay›nc›l›k, 2004) adl› ki-tab›na bakabilirsiniz.

Locke’un Yönetim Üzerine ‹ki ‹nceleme kitab›nda siyasal kuram›n› ortaya koydu¤u ikin-ci incelemesinin ‹ngilizce orijinal metnine http://constitution.org/jl/2ndtreat.htm adre-sinden ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1640 ile 1688 ‹ngiliz Devrimleri’nin nedenlerini

ve sonuçlar›n› aç›klamak.

XVII. yüzy›lda Stuart Hanedan›’na mensup kral-lara karfl› gerçeklefltirilen bu iki devrim, ‹ngilte-re’nin çehresini büyük ölçüde de¤ifltirmifltir. 1640Devrimi’nin temel nedenleri, Kral I. Charles’›n si-yasal, ekonomik ve dinsel alanlarda bask›c› poli-tikalar izlemesidir. Kral›n mutlak monarfliye ka-yan yönetiminden, kapitalist geliflmeyi engelle-yen tutumundan ve dinsel özgürlükleri çi¤neyengiriflimlerinden rahats›z olan genifl bir muhalefetcephesi oluflmufl ve ‹ngiltere kral›n idam›yla so-nuçlanacak bir iç savafl›n içine yuvarlanm›flt›r.Devrimin ard›ndan ‹ngiltere’de cumhuriyet ku-rulmufl ama k›sa bir süre ayakta kalabilmifltir.Devrimin as›l kal›c› sonucu, hem çeflitli alanlardagerçeklefltirilen liberal düzenlemelerin hem des›n›rlar›n› aflan bir krala direnilebilece¤i gerçe¤i-nin kafalarda yer etmesidir.1688 Devrimi, bask›c› yönetim anlay›fl›n› devamettirmeye yönelen, dahas› Katolik olan II. James’ekarfl› yap›lm›flt›r. Tüm s›n›flar›n bir ittifak› fleklin-de gerçekleflen bu giriflim, kral›n ‹ngiltere’denkaç›p tahta Hollanda’dan gelen k›z› ve damad›-n›n geçmesi nedeniyle bir hanedan de¤iflikli¤iy-le sonuçlanm›flt›r. Ama bu devrimin, ‹ngiltere’yigeri dönülmez bir yola sokan çok daha ciddi so-nuçlar› olmufltur. Bundan böyle ‹ngiltere, dinselözgürlüklere önem veren, kapitalist (ve emper-yalist) geliflmelerin önünü açan ve demokrasi yö-nünde ad›mlar atacak olan parlamenter bir mo-narfli olacakt›r.

Toplum sözleflmesi kuram›n›n özgünlü¤ünü ve

anlam›n› tan›mlamak.

Toplum sözleflmesi kuram›, Platon’dan Bodin’euzanan süreç boyunca birçok düflünür taraf›n-dan savunulan yaklafl›m›, yani siyasal iktidar› in-sanlar›n eflitsizli¤i üzerine temellendiren anlay›fl›ters yüz eder. Bu kuramda siyasal iktidar (ve birbak›ma devlet), insanlar›n do¤ufltan eflit oldukla-r› kabulü üzerine oturtulur. Bu varsay›mdan ha-reket edilmesiyle de devletin, insanlar›n anlafla-rak yaratt›klar› yapay bir kurum oldu¤u sonucu-na var›l›r. Böylece devlete do¤all›k atfeden ya daonu Tanr› gibi bir aflk›nl›kla iliflkilendiren teolo-

jik aç›klamalar reddedilir. K›sacas› devlet, insan-lar taraf›ndan ve insanlar için oluflturulmufl biraraç hâline getirilir.Hobbes ile Locke’da görüldü¤ü üzere her ne ka-dar toplum sözleflmesini kullanan düflünürlercefarkl› siyasal toplum modelleri savunulabilirse dehepsi devleti yapay bir araç olarak kabul etmek-te ve devletin gereklili¤ini aç›klayabilmek için ay-n› teorik evreleri kullanmaktad›r. ‹lk önce insan›nde¤iflmez bir do¤as› oldu¤u vurgulanmakta, ar-d›ndan do¤a durumu olarak adland›r›lan devletöncesi durumun betimlemesi yap›lmakta ve so-nunda devleti yap›land›ran kurgusal bir toplumsözleflmesine var›lmaktad›r. Ortaya ç›kan devlet,her düflünürün kendi tercihi do¤rultusunda istermonarflik ister demokratik olsun, sonuçta meflru-lukla donat›lmaktad›r. Çünkü devlet, do¤al huku-kun, yani do¤al yasalar›n bir sonucudur ve köke-ninde toplum sözleflmesi, yani insanlar›n iradele-ri ya da r›zalar› bulunmaktad›r.

Hobbes’un kuram›n›n analizini yapmak ve bu

kuramda biçimlenen otoriter modern devleti de-

¤erlendirmek.

‹ngiliz iç savafl›ndan etkilenmifl olan Hobbes,devletin gereklili¤ini aç›klamak ve kendi tercihiolan otoriter modern devleti do¤rulamak ama-c›yla toplum sözleflmesi kuram›n› kullanmakta-d›r. Ona göre, hazza yönelip salt kendilerini ko-rumay› düflünen insanlar, devletin bulunmad›¤›bir ortamda, eflit olduklar›ndan ve “rekabet, gü-vensizlik ve onur” anlay›fl›yla hareket ettiklerin-den sürekli bir savafl içindedirler. Bu do¤a duru-mundan kurtulmak isteyen insanlar, ak›llar›n›kullanarak do¤al yasalar› kavrarlar ve oybirli¤iy-le bir sözleflme yap›p devleti yarat›rlar.‹nsanlar›n yaratt›¤› devlet, karfl› konulamaz üs-tün bir güçle, k›sacas› egemenlikle bezenmifltir.Siyasal iktidar› kurumsal ve merkezî bir flekildeyap›land›r›p da¤›n›k insan kalabal›¤›n› bir bü-tün, bir halk hâline getiren bu modern devletmeflrudur. Çünkü insan akl›n›n ve sözleflmeninürünüdür. Devlete içkin olan “bir, mutlak, bö-lünmez, devredilmez ve sürekli” egemenli¤i kul-lanan egemen, siyasal toplumun düzenini ilgi-lendiren tüm konularda karar verip uygulama

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


hakk›yla donanm›flt›r. Egemenin bu denli geniflyetkileri nedeniyle devlet otoriter bir niteli¤e sa-hiptir ama uyruklar›n özel alan›n› düzenlemedi-¤inden totaliter olarak de¤erlendirilemez. Hob-bes’a göre, insanlar bar›fl ve güvenlik içinde hazalma amac› güttükleri için, bu amac› gerçeklefl-tirecek tek araç olan otoriter devlet modelini debenimsemek zorundad›rlar.

Locke’un kuram›n›n analizini yapmak ve bu ku-

ramda biçimlenen liberal modern devleti de¤er-

lendirmek.

Toplum sözleflmesi kuram›n› kullanan Locke’agöre insan, ak›lc›l bir varl›kt›r. Bu nedenle insan-lar, devletin olmad›¤› do¤a durumunda bile ak›l-lar›n› kullanarak do¤al yasaya uygun bir yaflamsürüp bar›fl içinde yaflarlar. Ancak do¤a durumubu flekilde betimlenince, devlete neden gereksi-nim duyuldu¤unu aç›klamak mümkün olmaz.Dolay›s›yla Locke, ak›llar›n› kullanan insanlar-dan baflka ak›llar›n› kullanamayan insanlar›n dabulundu¤unu ve bu kiflilerin di¤erlerinin “yaflam,özgürlükler ve mallar” olarak adland›rd›¤› do¤alhaklar›na sald›rd›¤›n› belirterek do¤a durumunubir savafl durumuna dönüfltürür. Böylece bu du-rumdan kurtulmak için devletin yarat›lmas› zo-runlu hâle gelir.Bir sözleflmeyle kurulan devlet, liberal nitelikle-re sahiptir. Çünkü bireyler, devleti kurarlarkenyarg›lama ve cezaland›rma erklerini devretmele-rine karfl›n, do¤al haklar›n› sakl› tutarlar. Aç›kça-s› siyasal yönetim, insanlar›n do¤ufltan sahip ol-du¤u yaflam hakk›yla özel mülkiyet hakk›yla vedüflünce ile vicdan özgürlükleriyle s›n›rland›r›l-m›flt›r. Dahas› devletin içerdi¤i yasama ile yürüt-me güçleri, farkl› ellere verilerek bir denge-freniçine oturtulmufltur. S›n›rlar›n› çi¤neyen yönetimihalk›n direnerek devirme hakk› bulunmaktad›r.Gerçekte Locke’un resmini çizdi¤i bu liberal mo-dern devlet, 1688 Devrimi’yle ‹ngiltere’de mülksahiplerince gerçeklefltirilen parlamenter monar-flinin ta kendisidir.

4NA M A Ç


1. Hobbes, siyasal kuram›n› olufltururken hangi tarih-sel olaydan etkilenmifltir?

a. 1588’de ‹spanya donanmas›n›n ‹ngiltere’ye sal-d›rmas›

b. ‹ngiltere ile ‹skoçya aras›ndaki 1639 savafl› c. 1603’te Stuart Hanedan›’n›n ‹ngiltere taht›na ç›k›fl› d. 1640-48 aras›ndaki ‹ngiltere’deki devrim ve iç

savafl e. ‹ngiltere Kral›n›n 1640’ta Parlamento’yu toplan-

maya ça¤›rmas›

2. Kral›n kutsal hakk› ne anlama gelir?a. Kral›n yönetme hakk› halktan gelirb. Kral›n yönetme hakk›n›n kayna¤› Parlamen-

to’durc. Kral yönetme hakk›n› en güçlü olmas›na borçludurd. Kral›n yönetim hakk› fetih hakk›n›n bir uzant›s›d›re. Kral yönetim hakk›n› Tanr›’dan al›r

3. Afla¤›dakilerden hangisi, 1640 Devrimi’ndeki iç sa-vafl› Parlamentocular›n kazanmas›nda etkili olmufl fak-törlerden birisi de¤ildir?

a. Parlamentocular›n krala karfl› genifl bir s›n›flar it-tifak› oluflturmas›

b. Parlamentocular›n Fransa’n›n askerî deste¤inisa¤lamas›

c. Parlamentocular›n disiplinli bir ordu kurmas›d. Parlamentocular›n farkl› s›n›flardan parasal des-

tek almas›e. Parlamentocular›n baflar›l› askerî komutanlar›-

n›n olmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi, Hobbes’a göre insan do¤a-s›n›n özelliklerinden birisi de¤ildir?

a. ‹nsan toplumsal bir yarat›kt›rb. Insan konuflan bir yarat›kt›rc. Insan bencil bir yarat›kt›rd. Insan hazza yönelen bir yarat›kt›re. ‹nsan gelece¤ini düflünen bir yarat›kt›r

5. Afla¤›daki hangi önerme, Hobbes’un do¤a durumubetimlemesine uygundur?

a. Do¤a durumunda eflitlik vard›rb. Do¤a durumunda uygarl›k vard›rc. Do¤a durumunda bar›fl vard›rd. Do¤a durumunda hukuk vard›re. Do¤a durumunda özel mülkiyet vard›r

6. Afla¤›dakilerden hangisi, Hobbes’un kuram›ndakiegemenin yetkilerinden birisi de¤ildir?

a. Savafla karar vermekb. Bakanlar› görevden almakc. Düflüncelere sansür uygulamakd. Kimlerin soylu olaca¤›n› belirlemeke. Uyruklar›n mesleklerini saptamak

7. Kaz›c›lar hareketi, eflitlikçi görüflleri nedeniyle han-gi düflünürün habercisi olarak kabul edilebilir?

a. John Lockeb. Jean-Jacques Rousseauc. Jean Bodind. Thomas Hobbese. Montesquieu

8. Locke’a göre afla¤›dakilerden hangisi, devredilmez

do¤al haklardan biri de¤ildir?

a. Yaflam hakk›b. Düflünce özgürlü¤ü hakk›c. Özel mülk edinme hakk›d. Sald›rgan› yarg›lama hakk›e. Vicdan özgürlü¤ü hakk›

9. Locke’un kuram›nda, yasalar›n öngörmedi¤i durum-larda kamusal iyilik için kral›n Parlamento’ya dan›flma-dan karar al›p uygulama yetkisine ne ad verilir?

a. Kral›n yürütme hakk›b. Kral›n yasama hakk›c. Kral›n ayr›cal›kl› hakk›d. Kral›n yarg›lama hakk›e. Kral›n mutlak hakk›

10. Afla¤›daki egemenli¤e iliflkin önerilerden hangisi,Locke’un devlet modelindeki egemenlik anlay›fl›yla ba¤-dafl›r?

a. Egemenlik kral›n elindedirb. Halk egemenli¤ini yönetime emanet ederc. Parlamento egemenli¤ini yasalar arac›l›¤›yla kul-

lan›rd. Egemenlik yasama, yürütme ve yarg› aras›nda

bölünmüfltüre. Kral egemenli¤ini Parlamento’ya devreder



Sadaka Politikas›

Thomas Hobbes’un 360 y›l önce karfl› ç›kt›¤› “sadakapolitikas›” anlay›fl› ve uygulamas›, son y›llarda s›k s›kTürkiye’nin gündemini iflgal etmektedir. Afla¤›da bu ko-nu hakk›nda dile getirilen birkaç görüflü bulabilirsiniz.

“‘Küreselleflen Dünyada Sosyal Hizmet’ bafll›kl› bir su-num yapan Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölü-mü Ö¤retim Görevlisi Doç. Dr. Nilgün Küçükkaraca,sosyal hizmetin bir insan hakk› oldu¤unu, bu nedenlesosyal hizmet uzmanl›¤›n›n insan haklar›n›n takibinigerektirdi¤ini söyledi. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›nard›ndan sosyal devletin b›rakt›¤› boflluklar›n dini grup-lar taraf›ndan dolduruldu¤unu belirten Küçükkaraca,bu gruplar›n sosyal hizmet kurumlar› üzerinde bask›yaratt›klar›n› ifade etti. Sistemin yoksullaflan insan›, in-san hak ve onurundan uzaklaflt›rd›¤›n› kaydedenKüçükkaraca, devletin kifliye ve aileye onu gelifltirmek,yeniden topluma kazand›rmak için yard›m etti¤ini, an-cak ‘sadaka’ türü yard›mlar›n insanlar›n sorunlar›n› çöz-medi¤ini vurgulad›. Küçükkaraca, sosyal hizmet uz-manlar›n›n politik bir durufl ortaya koymalar› gerekti¤i-ni söyledi.”Kaynak: Yeni Ortam, say› 59, 29.12.2008.

“Ramazan ay›n›n bafllamas›yla birlikte ço¤u belediyeninkurduklar› iftar çad›rlar› arac›l›¤›yla bedava yemek da¤›t-malar› medyada yeniden görünür hâle geldi. Öte yandan‹çiflleri Bakanl›¤›, daha önce ‹zmir’in Dikili ilçesinde bel-li bir miktara kadar su kullan›m›n› ve ulafl›m hizmetiniücretsiz hâle getiren Belediye Baflkan› Osman Özgüvenhakk›nda ‘görevini kötüye kullanmaktan’ dava açm›fl;geçti¤imiz günlerde de bedava sa¤l›k hizmeti veren ‹s-tanbul, Kad›köy Belediyesi de ayn› ak›bete u¤ram›flt›.Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu (SPF) arafl-t›rma asistan› Burcu Yakut-Çakar’la bu olaylardan yolaç›karak sosyal destek politikalar›n› konufltuk.Yukar›daki örnekler bize hükümetin ‘sosyal yard›m’abak›fl› aç›s›ndan ne söylüyor? Sosyal yard›m-sosyal po-litika aç›s›ndan ayr›ms›z her vatandafl›n ulaflabilece¤ibir düzen mümkün mü? Bu resim asl›nda hükümetin sosyal yard›ma bütüncülolmayan, hak-temelli olmaktan uzak, hay›rseverlik üze-rinden sadaka yaklafl›m›n› perçinler nitelikte. Sosyalyard›m alan›nda her vatandafl› kapsayacak, prim öde-me koflulundan ba¤›ms›z olarak uygulanabilecek me-kanizmalar Avrupa örneklerinde oldu¤u gibi oldukçamümkün. Ancak bunlar›n uygulanabilmesi için yukar›-daki yaklafl›m›n arkas›ndaki zihniyetin dönüflmesi ve

bunun arkas›nda duracak siyasi irade gerekli. Hak te-melli bir sosyal yard›m politikas›n› hayata geçirmeyeodakl› bir siyasi iradenin de meclis çat›s› alt›nda henüzdillendirilmedi¤ini görüyoruz.”Kaynak: http://www.tumgazeteler.com/?a=4078999

“Sosyal Hizmetleri Yeniden Düflünmek Konferans› 8-9Nisan 2011 tarihleri aras›nda ‹stanbul’da gerçeklefltirile-cek. Sosyoloji Mezunlar› Derne¤i Baflkan Yard›mc›s› P›-nar Akkufl konferansla ilgili sorular›m›z› yan›tlad›.P›nar Akkufl: Sosyal hizmetler devletin kendili¤indenyapmas› gereken bir hizmet. Sosyal hizmetin sunumualt yüklenicilere yüklenmifl durumda. Bunu da altta ta-fleronlaflt›rma sistemi arac›l›¤› ile yap›yor. Kendisininsunmas› gereken ifli alt yüklenicilere ihale karfl›l›¤› su-nuyor. Burada bir ç›kar iliflkisi de var. Tafleron flirketleriflçiye daha düflük ücretler veriyorlar ki kendi kâr pay-lar›n› daha yükse¤e ç›kars›nlar. Hükümetin flu anda cid-di anlamda yapm›fl oldu¤u, özellefltirme politikalar›n›nsosyal hizmet alan›nda da kullanmas›. Son sürat kamuharcamalar›nda k›s›tlamalar yap›l›yor. Ve yoksullu¤ahakk› olan sosyal yard›m yerine, sadaka zihniyetiyle ifl-ler yap›l›yor. Sosyal hizmetin birinci amac› koruyucu,önleyici olmak olas› bir durumu oluflmadan engelle-mek. Yani yaflam kalitesini yükseltmek anlam›nda iflyapmakt›r. Yaln›zca yoksullara iki ekmek ve salça ver-mek de¤ildir sosyal hizmet. Belki de her yard›m kuru-luflu o eve salça götürüyor. Yani bunun bir takibi deyok. Belki onun salçaya de¤il bir e¤itime ihtiyac› var.Sosyal hizmetin bu flekilde belirlenmesi gerekiyor asl›n-da. Çünkü olay› bu boyuta indirdi¤inizde yard›m da¤›-t›m› yapacak olan kiflilerin çok da nitelikli olmas›na ge-rek yok.”Kaynak: http://www.evrensel.net/news.php?id=3284

“Baflbakan Erdo¤an, göreve yeni atanan 66 kaymakam›Baflbakanl›k Yeni Bina’da kabul etti. Kaymakamlardanvatandaflla iç içe olmalar›n› isteyen Baflbakan Erdo¤an,bunun kaymakamlar› dolay›s›yla da ülkeyi güçlü k›la-ca¤›n› belirtti. Erdo¤an, ‘Bunlar› ben yapt›¤›m için söy-lüyorum. Siz de yap›n bunlar›’ dedi. Sosyal Yard›mlafl-ma ve Dayan›flma Vakf›n›n sa¤lad›¤› imkanlara iflareteden Baflbakan Erdo¤an, kaymakamlara flöyle seslendi:‘Muhalefet hep flunu söylüyor. Bunlar diyor; ‘sadakada¤›t›yor’. Devletin sadaka da¤›tmas› diye bir fley ol-maz. Devletin sosyal devlet olma bilinciyle fakir fukara-ya, garip gurebaya ulaflmas› olur; bu anayasal bir gö-revdir. Sadakay› zengin birey da¤›t›r.’”Kaynak: Yeni fiafak, 17.02.2011.


”

“


Yasa koyucu egemen güçtür. Monarflide oldu¤u gibi is-ter tek bir adam olsun, demokraside veya aristokrasideoldu¤u gibi isterse bir heyet olsun, bütün devletlerde,tek yasa koyucu egemen güçtür. Ayn› nedenle, egemengüçten baflka hiç kimse yürürlükteki bir yasay› kald›ra-maz; çünkü bir yasa, onun uygulanmas›na son verenbir baflka yasayla kald›r›labilir ancak.Egemen güç toplum yasalar›na tabi de¤ildir. ‹ster birheyet isterse tek bir kifli olsun, bir devletin egemen gü-cü toplum yasalar›na tabi de¤ildir. Çünkü yasa koymave kald›rma kudretine sahip oldu¤undan, ne zaman is-terse, onu rahats›z eden yasalar› kald›r›p yenilerini ko-yarak kendini bu tabiyetten kurtarabilir; yani, egemengüç asl›nda o yasalar varken de özgürdü. ‹stedi¤i za-man özgür olan bir kifli özgür demektir. Kiflinin kendikendine ba¤›ml› olmas› da mant›kl› de¤ildir; çünkü ba¤-layabilen bir kifli, ayn› zamanda sal›verebilir demektir.Dolay›s›yla, sadece kendine ba¤›ml› olan bir kifli asl›n-da ba¤›ml› de¤ildir.Bir yasa, zamana de¤il, egemen gücün r›zas›na dayana-rak kullan›l›r. Uzun süre kullan›lmas› bir yasan›n otori-tesini sa¤lad›¤›nda, otoriteyi sa¤layan fley sürenin uzun-lu¤u de¤il, egemen gücün susmakla gösterdi¤i iradesi-dir; çünkü susmak bazen bir r›za alametidir. Egemengüç susmakla bu r›zay› göstermedi¤i zaman, art›k o ya-sa bir yasa olmaktan ç›kar. (...)Do¤al hukuk ile toplum yasalar› birbirini içerir ve ayn›kapsamdad›r. Adalet, hakkaniyet ve kadirbilirlikten vebunlara dayal› di¤er ahlak erdemlerinden oluflan do¤alhukuk, salt do¤a durumunda, tam anlam›yla yasa de¤il,insan› bar›fl ve uyuma teflvik eden niteliklerdir. Do¤alhukuk, ancak bir devlet kuruldu¤unda, gerçekten yasahükmü kazan›r, daha önce de¤il; çünkü ancak o zamandevletin buyru¤u ve devletin yasas› hâline gelir. ‹nsan-lar› ona uymaya zorlayan fley egemen güçtür. Bireyleriçin, neyin adalet, neyin hakkaniyet ve neyin ahlak er-demi oldu¤unu ilan etmek ve bunlar› ba¤lay›c› k›lmaküzere egemen gücün buyruklar›na ve bunlar› ihlal ede-cek olanlar için cezalara gerek vard›r. Dolay›s›yla, do-¤al hukuk dünyan›n bütün devletlerinde toplum yasa-lar›n›n bir parças›d›r.

Kaynak: Thomas Hobbes, Leviathan, çev: Semih Lim,‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 1993.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1640 ‹ngiliz Devrimi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1640 ‹ngiliz Devrimi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1640 ‹ngiliz Devrimi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, Hobbes’ta “DevlettenÖnceki Ortam” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, Hobbes’ta “DevlettenÖnceki Ortam” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devletin Kapsam› ve‹flleyifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ki Devrim Aras›ndakiSiyasal Düflünceler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, Locke’ta “Devletten ÖncekiOrtam” ile “Yarat›lan Devlet” konular›n› yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, Locke’ta “Yarat›lan Devlet”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, Locke’ta “Yarat›lan Devlet”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Hay›r. Bar›flç›l niyetler tafl›yan en ›l›ml› insan bile, so-nunda yaflam›n› koruyabilmek için bu tutumundan vaz-geçmek zorunda kalacakt›r. Çünkü kendisi düflmancadavranmasa da onu bir tehdit olarak gören ve erkleriniart›rma çabas› içinde olan di¤er insanlar›n sald›r›s›nau¤rayacakt›r. Dolay›s›yla bu ›l›ml› insan da ister istemez“en iyi savunma sald›r›d›r” anlay›fl›n› benimseyip di¤erinsanlar gibi sald›rgan bir tutum içine girecektir.

S›ra Sizde 2

‹nsanlar yaln›zca ak›llar› taraf›ndan yönlendirilen yara-t›klar olsalard›, hep do¤al yasalara uygun davran›rlar vebar›fl içinde yaflarlard›; bu durumda da devlete gerekolmazd›. Ama her insan›n ak›l d›fl›nda duygusal bir yö-nü de vard›r; kendisini “taraf tutmaya, kibirli olmaya,

öç almaya ve buna benzer eylemlere yönelten” ve heran do¤al yasalar› çi¤nemeye iten do¤al tutkular›n etki-sinden kurtaramaz. Hobbes’un “k›l›çs›z sözleflmeler bofl

sözlerden ibarettir” deyiflinin iflaret etti¤i üzere, insanla-r›n verdikleri sözlere ve yapt›klar› anlaflmalara uymala-r›n› sa¤laman›n tek yolu, onlar› bu flekilde davranmayazorlayacak ortak ve üstün bir erkin oluflturulmas›, yanidevletin yarat›lmas›d›r. ‹flte insanlar, kendi zaaflar›n›bildikleri için devlete gereksinim duyarlar.

S›ra Sizde 3

Bu saptama, belli bir ülke bak›m›ndan geçerlidir amauluslararas› düzlem söz konusu oldu¤unda geçerlili¤iniyitirir. Do¤a durumunun ifade etti¤i flekilde herkesinherkesle savafl› ya da bir iç savafl, devletin olmamas› an-lam›na gelir. Devlet, kuruldu¤u anda, bir güç tekeli ol-du¤undan uyruklar›n birbirleriyle ya da kendisine karfl›bir savafla girmelerini engeller. Ancak uluslararas› are-nada, devletler ile savafl iç içe geçmifltir. Hobbes’un de-yifliyle “krallar ve egemen otoriteye sahip kifliler, ba¤›m-

s›zl›klar›ndan ötürü sürekli karfl›l›kl› kuflku içinde, hep

birbirlerine silahlar› yöneltmifl ve gözlerini dikmifl glad-

yatörler durumundad›rlar. Bu, bir savafl durumudur.”

S›ra Sizde 4

Locke’un do¤a durumunda iki temel çeliflki yer almak-tad›r. Birincisi, insanlar›n hem akla sahip olmalar› ba-k›m›ndan eflit hem de ak›llar›n› kullanma bak›m›ndaneflitsiz olduklar› fleklinde nitelendirilmeleridir. ‹kinciçeliflki ise do¤a durumunun ilk önce bar›fl, ard›ndansavafl durumu olarak betimlenmesidir. Locke, insanla-r›n do¤ufltan farkl› oldu¤unu ileri süren aristokratik-feodal anlay›fla karfl›, insanlar› do¤al eflitlik içine otur-tur. Ama var olan s›n›fl›, dolay›s›yla eflitsizlikçi toplu-mu do¤rulayabilmek için de akl›n kullan›l›p kullan›l-mamas›n› bir kriter olarak ele al›p insanlar aras›na eflit-sizli¤i sokar. Ard›ndan Locke, eflitlik nedeniyle bar›fl›nhüküm sürdü¤ü do¤a durumunun eflitsizli¤in belirme-siyle birlikte bir savafl durumuna dönüfltü¤ünü ileri sü-rer. Zaten devletin kurulmas›n›n gereklili¤ini aç›klaya-bilmek için do¤a durumunu savaflla özdefllefltirerekolumsuzlamas› gerekmektedir.

S›ra Sizde 5

Siyasal yönetimin “içeriden” s›n›rlanmas›, yasama ileyürütme güçlerinin farkl› kiflilerden oluflan ayr› kurum-lar›n (yani Parlamento ile taht) eline verilmesi ve bun-lar›n birbirlerini dengeleyip frenlemesidir. “D›flar›dan”s›n›rlanma ise hem yasaman›n hem yürütmenin karfl›s›-na bir s›n›r olarak temel hak ve özgürlüklerin dikilmiflolmas›d›r; ne Parlamento ne de kral, bu hak ve özgür-lükleri hiçe sayma ya da çi¤neme yetkisine sahiptir.



A¤ao¤ullar›, M.A., Köker, L. (2009). Kral-Devlet ya da

Ölümlü Tanr›, (4. Bas›m), Ankara: ‹mge KitabeviYay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M.A., Zabc›, F.Ç., Ergün, R. (2009), Kral-

Devletten Ulus-Devlete, (2. Bas›m). Ankara: ‹mgeKitabevi Yay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M.A. (editör) (2011). Sokrakes’ten

Jakobenlere Bat›’da Siyasal Düflünceler,‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Bouillon, H. (1998). John Locke, Çev. A.‹. Savafl,Ankara: Liberte Yay›nlar›.

Copleston, F. (1998). Felsefe Tarihi: Hobbes ve Locke,Çev. A. Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›.

Furtun, A. (2005). Thomas Hobbes ve Do¤a

Kanunlar›, Ankara: Asil Yay›nlar›.Hill, C. (1983). 1640 Devrimi, Çev. N. Kalayc›o¤lu,

‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›.Hobbes, T. (1993). Leviathan, Çev. S. Lim, ‹stanbul:

Yap› Kredi Yay›nlar›.Hünler, S.Z. (2003). Dört Adal›: Hobbes, Locke,

Berkeley, Hume, ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.Locke, J. (2004). Hükümet Üzerine ‹kinci ‹nceleme,

Çev. F. Bak›rc›, Ankara: Babil Yay›nc›l›k.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Spinoza’n›n Ayd›nlanmay› haber veren düflüncelerini aç›klayabilecek,XVIII. yüzy›la damgas›n› vuran Ayd›nlanmay› tan›mlayabilecek,Ayd›nlanman›n akla ve e¤itime verdi¤i önemi saptayabilecek,Ayd›nlanman›n toplumsal hedeflerini listeleyebilecek,Ayd›nlanman›n siyasal önerilerini aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Ak›l• Ayd›n Despotizmi• Dinsel Hoflgörü• E¤itim• Eflitlik

• Faydac›l›k• ‹lerleme• Mutluluk• Özgürlük• Siyasal Liberalizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


Ayd›nlanma veAkl›n ‹ktidar›

• AYDINLANMANINÖNCÜLER‹NDEN B‹R‹: SP‹NOZA

• AYDINLANMANIN ANLAMI• AYDINLANMADA AKIL VE E⁄‹T‹M• AYDINLANMANIN TOPLUMSAL

HEDEFLER‹• AYDINLANMANIN S‹YASAL

ÖNER‹LER‹


AYDINLANMANIN ÖNCÜLER‹NDEN B‹R‹: SP‹NOZAXVII. yüzy›l›n önemli düflünürlerinden biri olan Hollandal› Baruch (Benedictus)Spinoza (1632-1677)’n›n, t›pk› John Locke gibi Ayd›nlanman›n bir öncüsü, bir ha-bercisi oldu¤u söylenebilir. Çünkü Spinoza, Teolojik-Politik ‹nceleme ile Politik ‹n-celeme adl› yap›tlar›nda bilimsel yeniliklerden, elefltirel ve sorgulay›c› düflünceden,fikirlerin özgürce ifade edilmesinden yana bir tutum tak›n›r. Her kiflinin inanc›n›serbestçe seçmesini ve yaflamas›n›, yani dinsel ço¤ulculu¤u ve hoflgörüyü benim-ser. Düflünce özgürlü¤ünü, dinsel hurafelere, dogmalara ve ba¤nazl›¤a karfl› savu-nur. ‹nsan›n, ak›l yoluyla gerçek bilgiye yönelmedikçe özgürleflmesinin olanaks›zoldu¤unu düflünür. Ayr›ca, insan do¤as› toplumsal bir yaflam› gerektirdi¤inden, bi-reylerin özgürleflmesinin, ancak dinsel kurallara ba¤l› olmayan, dolay›s›yla birey-lerin ak›llar›n› kullanarak yapt›klar› bir sözleflmeye dayanan özgürlükçü bir siyasaldüzende gerçekleflebilece¤ini ileri sürer.

Spinoza’ya iliflkin bu genellemeden sonra kuram›n›n temel yap› tafllar›n› s›ras›y-la ele almak uygun olacakt›r.

‹nsan Do¤as› ve ÖzgürlükPanteist bir yaklafl›m› benimseyerek Tanr› ile do¤ay› özdefllefltirdi¤i için dinsiz,hatta ateist (Tanr› tan›maz) olmakla suçlanm›fl olan Spinoza, erdemi, dolay›s›ylamutlulu¤u dinsel anlam›ndan tümüyle soyutlar. Ona göre erdemli olup mutlulu¤aulaflmak ve iyi bir yaflam sürmek, dinsel inançlara ba¤l›l›k ile de¤il, sadece akla da-yal› bir düflünme ile mümkündür. Bu görüflü, insan do¤as› anlay›fl›yla do¤rudaniliflkilidir.

Spinoza, Hobbes’u an›msatan bir flekilde, insan›n do¤al olarak dolay›s›yla zo-runlu olarak kendi varl›¤›n› korumaya ve sürdürmeye yöneldi¤ini belirtir. Bu ne-denle her insan, varl›¤›na zararl› olan ve üzüntü veren fleylerden uzak durup ya-rarl›, faydal› olan ve sevinç yaratan fleylere ulaflmaya çal›fl›r. ‹flte insan›n iyi, mutlubir yaflam sürmesi, kendi do¤as›n›n ona dayatt›¤› zorunluluklar›n bilgisine sahipolup kendini özgür k›larak faydal› olana yönelmesidir. Bu bak›mdan insan için er-demli olmak, ak›l sayesinde davran›fllar›n›n ya da eylemlerinin ard›ndaki zorunlunedenlerin bilgisine varmak ve bu sayede muktedir olmakt›r. Muktedir olan insanözgürdür. Demek ki erdem, insan›n ak›l ve bilgiyle duygular›n›, tutkular›n› düzen-leyip özgürleflme yolunda ilerlemesidir.

Ayd›nlanma veAkl›n ‹ktidar›

Panteizm: Sonsuz olanTanr›’n›n do¤ayla özdefloldu¤unu, Tanr›’n›nevrenden ayr› ve ba¤›ms›zbir varl›¤›n›n olmad›¤›n› önesüren ö¤retidir. Buna göresevinçleri, istekleri, öfkeleri,k›sacas› kiflili¤i olmayanTanr›, bir yarat›c› de¤il, varolan her fleyin içindekiüretici güçtür. PanteizminArapça karfl›l›¤› olarakvahdet-i vücut terimikullan›l›r.

Do¤a Durumu ve Sözleflme‹nsan›n kendini korumas› ve kendine yararl› olan fleyi isteyip elde etmesi bir hak-t›r. Bu do¤al hak, istek ve güçle iliflkilidir. Her insan kendi istek ve gücüyle kendiyarar›n› gerçeklefltirmeye çal›flt›¤›nda karfl›l›kl› bir düflmanl›k duygusunun ve kor-kunun ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz olur. Bu nedenle Spinoza, yine Hobbes gibi, in-san›n do¤al hakk›n› s›n›rs›zca kulland›¤› do¤a durumunda sürekli güvensizlik için-de bulunaca¤›n› kabul eder. Oysa her insan, savafl durumundan kaç›n›p mümkünoldu¤unca güvenlik içinde ve korkudan uzak yaflamak ister. Bunu sa¤laman›n yo-lu, bir toplum sözleflmesiyle devletin kurulmas›d›r. Bu, ayn› zamanda insan›n, tamolarak özgürleflmesinin ancak bir siyasal toplum içinde gerçekleflece¤i bilgisinevarm›fl olmas› demektir.

Spinoza, sözleflme düflüncesinin yan›nda, siyasal toplumun varl›¤›n› insan›ndo¤as›yla da iliflkilendirir. Daha aç›kças›, insanlar›n kurgusal bir do¤a durumundaoldu¤u gibi tek bafllar›na varl›klar›n› sürdürmelerinin olanaks›z oldu¤unu belirtipsiyasal bir toplumda yaflamalar›n›n do¤al zorunluluk taraf›ndan koflulland›¤›n› vur-gular. Z›mni bir flekilde gerçekleflti¤i anlafl›lan sözleflme ile insanlar, sadece akl›nbuyruklar›na göre hareket etmek, baflkalar›na zarar vermemek için isteklerini vegüçlerini dizginlemek, baflkalar›n›n haklar›n› kendi haklar› gibi savunmak konula-r›nda birbirlerine söz verirler. Sözleflmenin temelinde faydac› bir zihniyetin yatt›¤›görülmektedir. Çünkü Spinoza’n›n kendi deyifliyle “kimse iyi oldu¤una karar ver-di¤i bir fleyden vazgeçmez; yeter ki daha büyük bir iyilik ummas›n ya da daha bü-yük bir kötülükten çekinmesin.” Do¤a durumuna son veren sözleflme ile vazgeçi-len fley, güç kullanmad›r. Böylece tüm bireylerin güçlerini topluma devretmeleriy-le devlet ya da egemen güç ortaya ç›kar.

Hobbes gibi Spinoza için de devlet aflamas›na geçilmesiyle birlikte do¤a durumu sona ererancak devletlerin üstünde evrensel bir egemen güç bulunmad›¤›ndan, devletlerin içindebulundu¤u alan bir do¤a durumudur yani aralar›nda düflmanl›k hüküm sürmektedir.

Özgürlükçü Siyasal ToplumSpinoza, ilk önce devleti her fleyin üzerine yerlefltirip egemenli¤in mutlak oldu¤u-nu ve büyük bir kudrete sahip bulundu¤unu belirtir. Ancak Spinoza’n›n “kudret”ile kastetti¤i kaba kuvvet de¤il, ak›l ve zekâ gücüdür. Egemenli¤in “mutlakl›¤›” isedevleti oluflturan anayasan›n, yasalar›n çerçevesi içindedir ve yasalar›n kayna¤› datoplumun bütünüdür. Devletin egemenli¤i yurttafllara karfl› de¤il, fakat onlarla bir-likte oluflur. Aç›kças› egemen güç ya da devlet, toplumun (ya da toplumun ço¤un-lu¤unun) ta kendisidir. Ayr›ca rasyonalizmin bir sonucu olan devlet (ve egemengücü kullanan kifliler, yani yöneticiler), bu rasyonalizmin içinde kalmak zorunda-d›r. Bu nedenle devlet, kendi varl›¤›n› tehlikeye atmamak için, insanlar›n do¤alolarak sahip olduklar› hak ve özgürlüklerine dokunamaz, onlar› kendilerine zarar-l› olacak fleyler yapmaya zorlayamaz ve ço¤unlu¤un iradesine ters düflemez. Mefl-rulu¤u da buradan kaynaklan›r. Zaten devletin güçlü ve kal›c› olup amac›n› yerinegetirebilmesi, yurttafllar›n›n kendi kiflisel iradeleriyle onu koruyup ona hizmet et-meye haz›r olmalar› sayesindedir.

Yurttafllar›n birleflik iradesi olarak da tan›mlanan devlet, ortak ç›kar do¤rultu-sunda herkes için neyin iyi neyin kötü oldu¤unu belirler, k›sacas› pozitif hukukuyarat›r. Mülkiyet de ancak devlette var olur. Dahas› devlet, insanlar›n özgür olma-lar›n› sa¤lar. Çünkü ak›l insan› özgür k›ld›¤›ndan ve devlet de rasyonalizmin ta


Devlet: Spinoza’ya göreinsanlar taraf›ndan,insanlar için ve insanlarlabirlikte yarat›ld›¤›ndan,“egemen güç”, “egemenlik”,“toplumun ço¤unlu¤u” ve“yurttafllar›n birleflikiradesi” kavramlar›n› içindebar›nd›rmaktad›r. Birbak›ma tüm bu kavramlar,Spinoza taraf›ndan özdefl birbiçimde kullan›lmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kendisi oldu¤undan, insan ancak devlet içinde tam anlam›yla özgür olur; dahado¤rusu yurttafl›n özgür olmamas› olanaks›zd›r. Yurttafl›n yöneticilerin bu birleflikiradeye göre koyduklar› yasalara uymas›, akl›na itaat etmesi ve özgür olmas› de-mektir. Bu ba¤lamda Spinoza’dan uzunca bir al›nt› yapmak yerinde olacakt›r:“Devletin sonul amac›, hükmetmek, insanlara korku salarak onlar› avucununiçinde tutmak ve bir baflkas›n›n hakk›na tabi k›lmak de¤ildir; tersine, elden geldi-¤ince güvenlik alt›nda yaflayabilmesi için, her insan› korkudan kurtarmakt›r. Birbaflka deyiflle, devlet, onun varolma ve hem kendisine hem de baflkas›na zarar ver-meden davranma do¤al hakk›n› mümkün olan en iyi biçimde korur. (...) Buamaç, insanlar›n, kinle, öfkeyle, hilekarca rekabete girmeden ve kötü niyetli birçat›flmaya sürüklenmeden, özgürce akl› kullanmalar›ndan baflka bir fley de¤ildir.Demek ki devletin gerçek amac› özgürlüktür.”

Spinoza’ya göre yurttafllar›n özgürlü¤ünü en iyi gerçeklefltiren, daha do¤rususiyasal planda özgürlük ad›n› almay› hak eden yönetim biçimi demokrasidir. Ya-sa yapma gücünün ço¤unlu¤un elinde bulundu¤u demokraside, halk ile yönetici-ler aras›ndaki mesafe en aza indirgenir, ayr›ca hukuku yorumlayanlar›n yönetici-lerden ba¤›ms›zl›¤›, yani yarg› ba¤›ms›zl›¤› da tam bir güvenceye kavuflturulur. Budüzende herkes do¤al hakk›n› kendisinin de bir parças› oldu¤u toplumun ço¤un-lu¤una b›rakt›¤›ndan “insanlar daha önceki do¤a durumunda oldu¤u gibi eflit ka-labilirler.” Bu nedenle Spinoza’ya göre demokrasi, “en do¤al” ve bireysel özgür-lükle en uyumlu olan yönetim biçimidir.

Bireysel Özgürlükler ve S›n›rlar›Spinoza, sözleflme s›ras›nda her insan›n “ak›l yürütme ve yarg›lama hakk›n› de¤il,yaln›zca kendi karar›na göre davranma hakk›n›” devretti¤ini belirtmektedir. Bu-nun anlam›, her yurttafl›n akl›n› kullanma, hiçbir s›n›r olmadan düflünme ve görüfl-lerini ifade etme özgürlü¤üne bir do¤al hak olarak sahip olmas›d›r. Dolay›s›yladevletin ya da egemen gücü kullanan yöneticilerin, bu do¤al hakk› ortadan kald›r-ma ya da düflünce ve ifade özgürlü¤ünü engelleme yetkileri yoktur. Örne¤in, heryurttafl, bir yasan›n akla uygun olmad›¤›n› ileri sürüp onun kald›r›lmas› gerekti¤i-ni dile getirme özgürlü¤üne sahiptir. Ancak bu özgürlü¤ü kullanma koflulsuz de-¤ildir; bu koflul, Spinoza taraf›ndan “konuflma ve ö¤retmeyle yetinilmesi” olarakaç›klan›r.

Düflünmenin ve ö¤retmenin ötesine geçildi¤i anda ifade özgürlü¤ünün s›n›r-lar› da ortaya ç›kar. Spinoza’n›n deyifliyle “yöneticiyi eflitsiz davranmakla suçla-mak ve y›¤›nlar›n ona karfl› öfke duymas›n› sa¤lamak” ve “yöneticinin iste¤inekarfl›, bu yasay› k›flk›rt›c› bir biçimde kald›rtmaya” çal›flmak, kifliyi bir “asi vebozguncu” yapar. Bu nedenle ifade özgürlü¤ünün s›n›rlar›, devletin varl›¤›n›ntehlikeye girdi¤i yerde bafllamaktad›r. Üstelik “yaln›zca eylemlerin kovuflturula-bilece¤ini ve sözlerin asla cezaland›r›lmayaca¤›n›” söyleyen Spinoza’ya göre öf-ke, kin içeren, kitleleri yasalar› çi¤nemeye yöneltip ayakland›ran ve böylece öz-gürlüklerin koruyucusu olan egemen gücün otoritesini ve devletin yaflam›n› teh-likeye atan bu tür sözler, asl›nda “eylem” niteli¤i tafl›maktad›r. Dolay›s›yla düflün-ce olmaktan ç›k›p eylem hâline gelen bu sözlerin sahiplerinin engellenmesi vecezaland›r›lmas›, devlete tan›nm›fl meflru bir hakt›r. Dahas› Spinoza, ifade özgür-lü¤üne s›n›rlama getiren yasalar›n as›l amac›n›n, cahil halk tabakas›n›n ba¤nazl›-¤› ile “sofulu¤unu kolayl›kla kudurganl›¤a dönüfltürecek” düflünceleri engelle-mek oldu¤unu da belirtir.

1596. Ünite - Ayd›nlanma ve Akl ›n ‹kt idar ›

Özgürlük: Spinoza’ya göredevletin gerçek amac›d›r.Siyasal düzeyde özgürlü¤üen iyi sa¤layan yönetimbiçimi ise demokrasidir.

‹fade Özgürlü¤ü: Bir do¤alhak olmas›na karfl›n,devletin varl›¤›n› tehlikeyeatmama ilkesiyles›n›rland›r›lm›flt›r.

Teoloji (ya da inanç) ile felsefe (ya da ak›l) aras›nda hiçbir iliflkinin bulunma-d›¤›n› savunan Spinoza’ya göre bofl inançlarla, önyarg›larla, hurafelerle, mucize-lerle beslenen, ba¤nazl›k içine düflmüfl ve ak›llar›n› kullanamayacak hâle gelmiflkitlelerin, din maskesi tak›narak körü körüne boyun e¤dirilmesi ya da en irras-yonel eylemlere yönlendirilmesi çok kolayd›r. Teologlar›n bu din anlay›fl›, insan-lar›n özgürleflmesinin önündeki en büyük engeldir. Oysa gerçek din, insan›n içdünyas›na ait bir inançt›r; yaln›zca kiflinin vicdan›n› ilgilendirir Her kifli Kutsal Ki-tap ’› yorumlamada özgürdür ve kimsenin onun inanc›na müdahale etme hakk›yoktur. Ne teologlar ne de Kilise, inanan kifli ile Tanr› aras›na giremez; devlet debuna kar›flamaz.

Böylece Spinoza, bir yanda siyasal alan› dinden, dinsel dogmalardan ba¤›ms›zk›lmakta öte yanda din ve vicdan özgürlü¤ünün alt›n› çizmektedir. Bir devlettefarkl› inançlar olabilir. Her kifli, inanc›n› belirleme ve kendine göre yorumlama öz-gürlü¤üne sahiptir. Ancak bu özgürlü¤ün de t›pk› düflünce ve ifade özgürlü¤ü gi-bi s›n›rlar› vard›r. Dinî inançlar, kesinlikle siyasal iktidara itaati ortadan kald›ramazve toplumsal düzeni bozacak bir niteli¤e bürünemez. Cahil insanlar›n inançlar› ko-nusundaki ba¤nazl›klar› nedeniyle toplumda çat›flmalara ve savafllara yol açmala-r›n›n engellenebilmesi için, egemen gücün dinsel ibadet alan›na müdahale edipdüzenleme yetkisi bulunmaktad›r. Bu bak›mdan dinsel alan›n devletin hükmü al-t›na sokulmas›, gerçekte din ve vicdan özgürlü¤ünün garantisidir.

Düflünce ve ifade özgürlü¤ü ile din ve vicdan özgürlü¤ü, devletin karfl›s›na dikilmifl do¤alhaklard›r. Ancak bu haklar s›n›rs›z da de¤ildir. Ortak ç›kar›n sa¤lanmas› ve özgürlüklerinkorunmas› amac›yla yarat›lm›fl devlet düzenini bozucu bir flekilde kullan›lmalar› duru-munda bu özgürlüklerin egemen güç taraf›ndan s›n›rland›r›lmas› söz konusu olmaktad›r.

Hobbes ile Spinoza’n›n kuramlar›n› karfl›laflt›r›n›z.

Spinoza’n›n siyasal kuram›n›n ayr›nt›lar› hakk›nda bilgi edinmek için Benedictus Spino-za’n›n Teolojik-Politik ‹nceleme (çev: Cemal Bâli Akal, Reyda Ergün, Ankara: Dost Kita-bevi, 2008) ile Politik ‹nceleme (çev: Murat Erflen, Ankara: Dost Kitabevi, 2007) adl› ki-taplar›na bakabilirsiniz.

Spinoza’n›n Teolojik-Politik ‹nceleme kitab›n›n ‹ngilizce çevirisine http://www.philo-sophyarchive.com/index.php?title=A_Theologico-Political_ Treatrise_-_Spinoza adresin-den ulaflabilirsiniz.

AYDINLANMANIN ANLAMISpinoza ile Locke’un savunduklar› görüflleriyle haber verdikleri Ayd›nlanma dü-flüncesi, kabaca XVIII. yüzy›l› kapsar; hatta bu yüzy›l genellikle Ayd›nlanma Ça¤›olarak nitelendirilir. Bu dönemin birçok düflünürü de Ayd›nlanmac›lar ya da Ay-d›nlanma filozoflar› olarak adland›r›l›r. Bu düflünürlerin en önemlileri, Voltaire(1694-1778), Hume (1711-1776), Diderot (1713-1784), Helvétius (1715-1771),D’Alembert (1717-1783), D’Holbach (1723-1789), Kant (1724-1804), Mendelssohn(1729-1786) ve Condorcet (1743-1794)’dir.

Bu yüzy›l, Avrupa burjuvazisinin, bir yanda ‹ngiltere’de Avam Kamaras› arac›l›-¤›yla iktidardan pay ald›¤›, öte yanda baflta Fransa olmak üzere di¤er ülkelerdeAncien Régime (Eski Rejim) olarak adland›r›lan geleneksel düzeni de¤ifltirmek ya


Din Maskesi: Spinoza’yagöre “kalabal›¤› yönetmekiçin hurafeden daha etkilibir fley yoktur. Bu yüzdenhalk tabakas›, din maskesialt›nda, büyük bir kolayl›klabazen krallara tanr›lar gibitap›nmay›, bazen de insantürünün baflbelalar›ym›flças›na onlardannefret etmeye itilir. (...) Buyöntem, Türklerde sonderece baflar›l› olmufltur.Onlar tart›flmay› bile küfürsayar ve her insan›n kifliselyarg›s›n› öylesine çokönyarg›n›n boyunduru¤ualt›na al›rlar ki sa¤l›kl› aklazihinde hiç yer b›rakmazlar;bir kuflkuyu dile getirmekiçin bile olsa.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



da hiç olmazsa yeniden düzenlemek (reforme etmek) amac› güttü¤ü bir ça¤d›r.Dolay›s›yla s›n›fsal aç›dan Ayd›nlanma, her ne kadar kendi içinde çeflitli soylu dü-flünürleri bar›nd›rm›fl ise de burjuvazinin bir s›n›f olarak kendini gerçeklefltirebil-mesi için giriflti¤i özgürleflme hareketinin ve buna ba¤l› ideoloji ile edebiyat›n be-lirli bir tarihsel biçimi olarak de¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, farkl› ülkelerdefarkl› Ayd›nlanma felsefeleri ortaya ç›km›flt›r. Bu ülke temelli ayr›m›n d›fl›ndadüflünce bak›m›ndan da büyük bir çeflitlilik söz konusudur. Daha do¤rusu Ayd›n-lanma, bir düflünceler yuma¤›d›r; üstelik bu yumakta ipler birbirine dolanm›flt›r vekarmakar›fl›kt›r. Düflünürler, el att›klar› çeflitli konular bak›m›ndan hem kendi ara-lar›nda hem zaman zaman kendi içlerinde karfl›tl›klar sergileyerek çeliflkili görüfl-ler ortaya koymufllard›r.

Ayd›nlanma filozoflar›, çeliflkiden kaç›nmad›klar›ndan baflka, bir sistem kurmaanlay›fl›na genellikle ra¤bet etmemifllerdir. Bu nedenle Ayd›nlanma düflüncesi, (bir-kaç istisna d›fl›nda) bir sistem kuran kuramsal (teorik) kitaplarla de¤il, deneme, ro-man, hikaye, tiyatro eseri gibi edebî yap›tlarla ve tarihsel ya da ansiklopedik çal›fl-malarla dile getirilmifltir. Düflüncelerin ve bilgilerin bu flekilde ortaya konmas›n›nbir nedeni de filozoflar›n felsefeyi basitlefltirerek gündelik yaflam›n içine sokmakve yaflam› dönüfltürmede bir araç olarak kullanmak istemeleridir. K›sacas› amaç,kuramsal ve kurgusal yap›lar içinde s›k›fl›p kalmaktansa düflünceye pratik bir bo-yut kazand›rmak ve böylece insan› özgürlefltirip toplumu yeniden düzenlemektir.

Ayd›nlanma düflüncesi, yukar›da belirtilen bu özelliklerinden ötürü, bir bütün-lük içinde incelenmesi hiç de kolay olmayan bir konudur. Bununla birlikte, Ayd›n-lanma düflünürleri, aralar›ndaki büyük farkl›l›klara ra¤men, belli bir anlay›fl› payla-fl›rlar. Tüm geleneksel yap›lar›n ve de¤erlerin elefltirilebilece¤ini kabul ederler veher türlü önyarg›ya, bofl inanca karfl› ç›k›p insan›n bu dünyada mutlu olmas›n› sa¤-layacak bir toplumsal-siyasal düzenin kurulabilece¤i inanc›n› dile getirirler. Buinanç, büyük ölçüde, XVII. yüzy›lda do¤a bilimleri ile teknoloji alanlar›nda yafla-nan önemli geliflmelerin sonucunda beliren “insan›n do¤aya egemen oldu¤u” dü-flüncesinden beslenecektir. Çünkü “do¤a kavran›p belirlenebiliyorsa neden insanile toplumu da bilimsel olarak yeniden kurmayal›m?” sorusu kaç›n›lmaz olarak ka-falarda yer etmeye bafllar. ‹flte, Ayd›nlanma filozoflar›, do¤an›n fethinden sonra s›-ran›n insan›n ve insani olan›n fethine geldi¤ini düflünüp bu yönde yap›tlar kalemealmaya koyulurlar. Bunu yaparlarken önceki dönemlerde gerçekleflen ekonomikve kültürel rasyonelleflmeden etkilendiklerini ve Rönesans’tan bu yana ortaya ko-nan çeflitli düflünsel yaklafl›mlardan beslendiklerini de belirtmek gerekir. Ayr›ca,XVIII. yüzy›lda, özellikle büyük kentlerde, gazeteler, dergiler, salonlar, kahveha-neler, tiyatrolar ve dernekler arac›l›¤›yla geliflen ve bilgiye, tart›flmaya, elefltiriyeönem veren bir kamusal alan›n varl›¤› da Ayd›nlanma felsefesinin biçimlenmesi ileyay›lmas›nda etkide bulunur. Ama bunun karfl›l›¤›nda, bu felsefe de, kamusal ala-n›n geliflip yükselmesine çok önemli bir katk› yapar.

XVIII. yüzy›lda kamusal alan›n geliflimi ve Ayd›nlanma felsefesi ile olan iliflkileri hakk›ndadaha fazla bilgi edinmek için James Van Horn Melton’›n Ayd›nlanma Avrupas›nda Kamu-nun Yükselifli (çev: Ferit Burak Aydar, ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nevi, 2011) ad-l› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Dönemin yazarlar›, düflünürleri, edebiyatç›lar›, bilim adamlar›, k›sacas› “ayd›n-lar›”, içinde bulunduklar› elefltirel entelektüel hareketi belirtmek için s›k s›k “ayd›n-lanma”, “ayd›nl›k” ya da “›fl›k” e¤retilemesine baflvururlar. Onlara göre akl›n ve fel-


Fakl› Ayd›nlanmaFelsefeleri: Çeflitliyorumcular, ‹ngiliz-‹skoç,Frans›z, Alman ve hatta‹spanyol ve AmerikanAyd›nlanmalar›n›n oldu¤unukabul ederler. Baz›tarihçiler, bunlara RusAyd›nlanmas›n› da ilaveederler.

Salonlar: XVII. yüzy›ldaFransa’da ortaya ç›km›fl veXVIII. yüzy›lda yayg›nlafl›pönemli bir kültürel roloynam›fllard›r. Salon,genelde aristokrat birkad›n›n ev sahipli¤i yapt›¤›,haftan›n belli bir günündefarkl› s›n›ftan “popüler”kiflileri bir araya getiren veedebiyattan dine,ekonomiden siyasete de¤iflikkonular›n ve yaz›lar›nözgürce konufluluptart›fl›ld›¤› kamusal birmekând›r. Ayd›nlanmafilozoflar›, çeflitli salonlardaboy görtermifllerdir; hattaD’Holbach’›n kendisinin debir salonu olmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sefenin geliflmesiyle ve bilgilerin yayg›nlaflmas›yla birlikte her yerde gerçek ›fl›-makta, böylece yüzy›llard›r önyarg›lar›n, dogmalar›n, geleneklerin karanl›¤a mah-kum etti¤i insanl›k ayd›nl›¤a kavuflmaya bafllamaktad›r. Bu ifli baflaranlar filozoflar-d›r. Daha aç›kças› filozof, gerçe¤e ulaflt›¤› içindir ki köhnemifl düflünsel yap›lar› y›-karak insanlar›n karanl›ktan kurtulmas›n›n yolunu açmaktad›r. Bu bak›mdan Ay-d›nlanma, karanl›¤›n y›k›lmas›d›r ya da Kant’›n “karanl›k” e¤retilemesine karfl›l›kkulland›¤› “ergin olmama durumu”ndan ç›k›flt›r.

‹mmanuel Kant’›n 1784’te kaleme ald›¤› ‘Ayd›nlanma Nedir?’ Sorusuna Yan›tadl› makalesi flu paragrafla bafllar: “Ayd›nlanma, insan›n kendi suçu ile düflmüfloldu¤u bir ergin olmama durumundan kurtulmas›d›r. Bu ergin olmay›fl durumuise, insan›n kendi akl›n› bir baflkas›n›n k›lavuzlu¤una baflvurmaks›z›n kullanma-y›fl›d›r. (...) ‘Sapere aude! Akl›n› kendin kullanmak cesaretini göster!’ sözü flimdiAyd›nlanman›n parolas› olmaktad›r.” Kant’a göre, insan›n yüzy›llard›r akl›n› kul-lanamamas›ndan dolay› yine de insan›n kendisinin suçlanmamas› gerekir; gerçeksorumluluk kurulu düzeni sürdüren iktidara aittir. Baflta Kilise olmak üzere çeflitlikurumlardan, geleneklerden, dogmalardan ve kurallardan yararlanan siyasal ikti-dar, ilk önce halk› “sersemlefltirip aptallaflt›rmakta”, ard›ndan özgürlük olan birin-ci do¤as›n› insana unutturmakta ve onun ergin olmay›fl› sanki ikinci do¤as›ym›fl gi-bi yaflamas›n› sa¤lamaktad›r. Bunun sonucu, insan›n gönüllü olarak ergin olmay›fldurumunu benimsemesi, yerleflik otoritelere gönüllü olarak kul-köle olmas›d›r.

Kant, t›pk› La Boétie gibi insan›n gerçek (ya da birinci) do¤as›n›n özgürlük oldu¤unu fa-kat bask›c› siyasal iktidar›n boyunduru¤u alt›na giren insan›n, çeflitli araçlarla “ergin ol-may›fl›n›”, yani kul-köle durumu içine sokulmas›n› kendi do¤al yap›s› (ikinci do¤as›) ola-rak alg›lay›p kabul etti¤ini belirtmektedir.

Kant’a göre bu durumdan kurtulmak için özgürlük ortam›n›n gerçeklefltirilmesiyeterlidir. Burada sözünü etti¤i özgürlük, özellikle her bireyin ba¤›ms›zca akl›n›kullan›p düflüncelerini topluma sunmas›, yaymas›, yay›mlamas› özgürlü¤üdür. Çün-kü bu sayede, filozoflar›n bilgileri özgürce dolafl›p her bireye ulaflabilir; böylece bi-reyler, otoritelerden ba¤›ms›zca düflünebilme bilincine ulafl›p ak›llar›n› köreltendogmalardan, önyarg›lardan, dinsel hurafelerden kurtulabilirler. Bilgilerin derleniptoplanmas› ve kamuya sunulmas›n›n bu ça¤daki en tipik örne¤ini Ansiklopedioluflturur. Fakat Ansiklopedi ’nin tek ifllevi bu de¤ildir; yazarlar›, bu devasa yap›t›,kurulu düzenin her alan›na karfl› güçlü bir sald›r› silah› olarak da tasarlam›fllard›r.Örne¤in Diderot, Voltaire’e yazd›¤› bir mektupta, Ansiklopedistlerin parolas›n›n“çürük inançlara, softalara, yobazlara, cahillere, kaç›klara, kötülere ve zorbalaraaman yok! ” oldu¤unu belirtirken yap›t›n bu ikinci ifllevini dile getirmektedir.

Sonuçta, Ayd›nlanmac›lar›n içinde yaflad›klar› ve bir süreç olarak alg›lad›k-lar› Ayd›nlanmaya, “insanlarda cehaletin do¤urdu¤u korkuyu ortadan kald›rmakve onlar› kendilerinin efendisi durumuna getirmek” amac› yükledikleri söylenebi-lir. Korkuyu yok etmek ise bu korkuyu besleyen yanl›fl ve bofl inançlar›n, saçmadüflüncelerin, önyarg›lar›n y›k›lmas› demektir. Bunun ard›ndan da insanlar›n öz-gür oldu¤u bir düzenin kurulmas› mümkün olacakt›r. ‹nsanl›¤›n ayd›nl›k yolunda-ki bu ilerleyiflinde belirleyici rol akla, akl›n kullan›lmas›na verilir; tabii, insanlaraakl› kullanmalar›n›, gerçek bilgilere ulaflmalar›n› sa¤layacak e¤itim de bir o kadarönemlidir.


Ansiklopedi: Tam ad›Ansiklopedi ya da Bilimler,Sanatlar ve ZanaatlarAç›klamal› Sözlü¤ü ’dür.A’dan Z’ye metinleri içeren17 cilt ile resimler vetablolar› kapsayan 11 cilttenoluflan bu yap›t›n yay›m›,Diderot ile D’Alembert’inyönetiminde 1751’debafllam›flt›r. Birkaç kezyasaklanma tehlikesiylekarfl›laflm›fl olan yap›t, dahasonralar› sadece Diderot’nunönderli¤inde sürdürülmüfl veyüz elliye yak›n yazar›nkatk›s›yla da 1777 y›l›ndatamamlanm›flt›r.

Bir Süreç OlarakAyd›nlanma: Kant’›ndeyifliyle “ayd›nlanm›fl birça¤da de¤il, fakatayd›nlanmaya giden birdönemde, bir ayd›nlanmadöneminde yafl›yoruz.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



AYDINLANMADA AKIL VE E⁄‹T‹M

Akla Duyulan GüvenAntik Yunan’dan bu yana felsefenin ve bilgi kuramlar›n›n temel kavramlar›ndanbiri olan ak›l, filozoflar›n elinde, önceki yüzy›llardaki anlamland›rmalar›ndanfarkl› olarak yeni bir içerikle donat›l›r. Özellikle, Skolastik felsefenin ak›l anlay›fl›reddedilir. Çünkü bu felsefeye göre, insan akl› Tanr›sal mutlak akl›n bir uzant›s›y-d›; daha do¤rusu, insan›n akl›n› kullanmas›, bu mutlak akla kat›lmas›, bu mutlakakl›n iflaret etti¤i kabul edilen her türlü fiziksel ve metafiziksel “hakikati” sorgu-suz sualsiz kabul etmesiydi. Böyle bir anlay›fl insan akl›n› edilginlefltiriyor, insa-n›n geleneksel kurumlar›n ve düflünce kal›plar›n›n d›fl›na ç›kabilmesini olanaks›z-laflt›r›yordu. Oysa burjuvazi, feodalizmle yo¤rulmufl kurulu düzeni de¤ifltirmeyiamaçl›yordu.

Bu nedenle Ayd›nlanma filozoflar›, insan akl›n› Tanr›sal akl›n bir uzant›s› ol-maktan kurtar›rlar ve ona “insan›n etkin, elefltirel ve de¤ifltirici yetisi” anlam›n›yüklerler. Her birey, bu yeti sayesinde ö¤renen, bilgi edinen ve ayd›nlanan bir ki-fli konumuna yükselebilir yeter ki bu yetisini iflletebilsin ya da Kant’›n deyifliyle ak-l›n› baflkas›n›n k›lavuzlu¤una baflvurmaks›z›n kendi kullanmak cesaretini göstere-bilsin. Bu ba¤lamda, bireysel akl›n bilgilere, gerçe¤e ulaflmas›nda gözlem ve de-ney ön plana ç›kart›l›r. Daha aç›kças› ak›l yürütmek, gözlem sayesinde nesnelerive olgular› çözümleyerek (analiz ederek) aç›klay›c› ilkelere ulaflmak ve bu ilkele-rin geçerlili¤ini de ampirik deneylerle s›namak demektir.

Ancak Ayd›nlanman›n ak›l kavram›na yükledi¤i tek anlam bu de¤ildir. Özellik-le Frans›z Ayd›nlanmac›lar, akla evrensel bir boyut da kazand›r›rlar. Bunun anla-m›, düflünebilen bütün insanlar, bütün uluslar, bütün dönemler ve bütün kültürleriçin akl›n tek ve bir oldu¤udur. Böylece do¤ru ve yanl›fl›n biricik ölçütü olan ak›l,insan› olgular ile nesnelerin ötesindeki evrensel ilkelere, gerçeklere ulaflt›rabilecekbir yeti olarak kabul edilir. Ayr›ca akla bir yanda mutlakl›k atfedilir ve onun her fle-yin üzerindeki otorite oldu¤u benimsenir, öte yanda (Hume, Diderot ya da Helvéti-us’ta) akl›n yan›nda duygular ile tutkular›n öneminin alt› çizilir, (Hume’da) kuflku-cu yaklafl›m akl›n kendisine uygulan›r ya da (Kant’ta) akl›n s›n›rlar›n›n bulundu¤uileri sürülür. Ancak akla hangi anlam yüklenirse yüklensin, tüm filozoflar, en az›n-dan içine yerlefltirdikleri (bireyci ya da evrenselci, mutlak ya da göreceli) çerçevedo¤rultusunda akla büyük güven beslerler. Bu güvenin uzant›s› olarak da akl› (za-man zaman da ak›l ile özdefllefltirdikleri felsefeyi) biri y›k›c› di¤eri yap›c› iki temelifllevle donat›rlar.

Y›k›c› ifllev, akl›n sorgulay›c›-elefltirici boyutunun ön plana ç›kar›lmas›yla ger-çeklefltirilir. Kant’›n “ça¤›m›z elefltiri ça¤›d›r” ya da Diderot’nun “her fley elefltiril-melidir ” derken kastettikleri fley, kabullenilmifl bütün inançlar›n, bilgilerin, de¤er-lerin, geleneklerin, toplumsal-siyasal kurumlar›n akl›n süzgecinden geçirilip ac›-mas›zca elefltirilmesidir. Bu entelektüel tutumun ard›ndaki toplumsal-siyasal amaç,burjuvazinin kurtulmak istedi¤i feodal düzenin ve bu düzenle iliflkilendirilen herfleyin düflünsel düzeyde elefltirilip çürütülerek yerle bir edilmesi ve böylece somutde¤iflim için gerekli olan zeminin haz›rlanmas›d›r. Bunun ard›ndan gelen yap›c› ifl-levle güdülen amaç, her türlü otoriteden ba¤›ms›z olarak akl›n› kullan›p kendi ka-derini belirleyen ve iyi, erdemli bir yaflam süren insan›n yarat›lmas›d›r. Ama insa-n›n toplumsal bir varl›k olmas›, bu yap›m ifllevinin toplumu da kapsamas›na yolaçar. Dolay›s›yla filozoflar, akla toplumu kurma ya da daha do¤rusu yeniden dü-


Y›k›c› ‹fllev: Ak›l taraf›ndant›pk› Platon’daki gibi birtabula rasa’n›ngerçeklefltirilmesi yani eskidüzene iliflkin her fleyinat›l›p temizlenmesidir.

zenleyip yap›land›rma ifllevi yüklerler. Bir tür “toplum mühendisli¤ine” soyunanfilozoflar, kafalar›ndaki toplum modelinin içerdi¤i (temelde burjuvaziye özgü) de-¤erleri, ilkeleri, kurumlar› dile getirirler ve bunlar›, yine akla göndermede buluna-rak evrensellik etiketi alt›nda sunarlar.

‹lerleme ‹nanc›Ayd›nlanman›n akla dayanarak geçmifli kötü olarak alg›lay›p yads›mas› ve yetkinbir gelece¤i düflünsel-kurgusal düzeyde kurmas›, ilerlemeci bir anlay›fla sahip ol-du¤unun göstergesidir. Genelde bütün filozoflar›n paylaflt›¤› bu ilerleme düflünce-si, do¤rudan do¤ruya ak›lla, felsefeyle ba¤lant›l›d›r. Akl›n (bazen geliflmesi bazende yayg›nlaflmas› anlam›nda) ilerledi¤i konusunda hiçbir kuflkular› olmayan filo-zoflar, içinde bulunduklar› ça¤da aç›kça gözlemlenen maddi geliflmelerin bu ente-lektüel ilerlemenin göstergeleri oldu¤u görüflündedirler. Onlara göre, bilgilerin bi-rikmesi, teknolojinin geliflmesi, bilimsel bulufllarda büyük ad›mlar at›lmas› ve bun-lara paralel olarak ekonominin büyümesi, zenginliklerin artmas›, yaflam koflullar›-n›n iyileflmesi, uygarl›¤›n yay›lmas›, yaln›zca akl›n ilerlemesi sayesinde mümkünolmaktad›r.

Filozoflar›n ço¤u, bu ilerleme anlay›fl›n›, sadece içinde yaflad›klar› XVIII. yüzy›lortam›yla iliflkilendirip gelece¤e yönelik bir aç›l›mda bulunmak amac›yla kullan›r-lar. Fakat baz›lar›, bu s›n›rl› kullan›flla yetinmeyip ilerleme düflüncesini bir tarih fel-sefesi içine oturturlar ya da bir baflka deyiflle ilerlemeci bir tarih kuram› oluflturur-lar. ‹nsanl›k tarihinin genelde tek bir çizgi üzerinde kaç›n›lmaz bir biçimde ilerle-di¤i inanc› temelinde yap›land›r›lan bu kuram›n önemli temsilcileri Turgot, Marqu-is de Chastellux ile Condorcet’dir. Örne¤in; Condorcet, insanl›¤›n dokuz tarihseldönemden geçti¤ini ve karfl› konulamaz bir flekilde onuncu döneme do¤ru ilerle-di¤ini ileri sürer. Bu son döneme iliflkin öngörüleri, hem kendisinin hem de Ayd›n-lanma Ça¤›’n›n vasiyeti niteli¤indedir: “‹nsan soyunun gelecek durumuna iliflkinumutlar›m›z, flu üç noktada toplanabilir: Uluslararas›ndaki eflitsizli¤in y›k›lmas›,her halk içinde [s›n›flar aras›ndaki] eflitli¤in geliflmesi ve insan›n gerçekten yetkin-leflmesi. (...) Öyle bir gün gelecek ki, günefl, bu yeryüzünde, ak›llar›ndan baflka birefendi tan›mayan özgür insanlar› ayd›nlatacak yaln›zca; tiranlar ile köleler, pa-pazlar ile onlar›n aptal ya da ikiyüzlü yardakç›lar›, tarihin tozlu sayfalar›nda yada tiyatro sahnelerinde var olmaya devam edecekler yaln›zca.”

Kant’›n deyifliyle “insan do¤as›n›n köktenci amac› ve belirlenim ilkelerindenbiri olan ilerleme” düflüncesi, ister Voltaire, Condillac ya da D’Alembert gibi düflü-nürlerce k›saca dile getirilmifl, ister Turgot ve Condorcet gibi düflünürlerce bir ta-rih felsefesi içinde sergilenmifl olsun, sonuçta hepsi taraf›ndan “e¤itim” kavram›y-la iliflkilendirilmifltir. E¤itim, akl›n, dolay›s›yla insanl›¤›n ilerlemesinin motoru ola-rak kabul edilmektedir.

Ayd›nlanma felsefesi ilerleme düflüncesini iki farkl› flekilde kullanmaktad›r. Birinci kulla-n›ma göre, insanl›¤›n ilerlemesinin, ancak çeflitli sorunlar›n çözümünde ak›l ile deneyiminkullan›lmas›yla mümkün olaca¤›d›r. ‹kinci kullan›mda ise ilerlemenin tarihe içkin bir ni-telik olarak kaç›n›lmaz oldu¤unu dile getiren kuramsal bir yaklafl›m yer almaktad›r.

E¤itim FetiflizmiAyd›nlanmac›lara göre insan›n ergin olmay›fltan kurtulmas›, yani akl›n› kullanabil-mesi için do¤ru bilgilerle donanm›fl olmas› gerekir; bunu sa¤layacak olan ise e¤i-timdir. ‹nsan›n, dolay›s›yla toplumun iyili¤i ya da kötülü¤ü, do¤ufltan de¤il, fakat


Toplum Mühendisli¤i:Genellikle somut koflullargöz önüne al›nmaks›z›ntoplumsal yap›n›n evrenselolarak kabul edilen belliilkeler do¤rultusundayeniden, bir bak›ma s›f›rdanyap›land›r›lmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



verilen e¤itimin niteli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bu yüzden filozoflar›n hemenhepsi, bir e¤itim fetiflizmine kap›lm›fllard›r. Örne¤in; D’Holbach, bu konudaki gö-rüflünü flöyle dile getirir: “Kötüleri yaratan hiçbir zaman do¤a de¤ildir; kifliyi be-lirleyen bizim e¤itimimizdir.” E¤itim konusunda D’Holbach’tan daha fazla kalemoynatm›fl olan Helvétius, “insan›n gerçekten sadece e¤itimin ürünü oldu¤unu ka-n›tlayabilirsem, hiç kuflkusuz, uluslara büyük bir gerçe¤i aç›klam›fl olurum ” de-dikten sonra kesin yarg›larda bulunur: “E¤itim her fleyi yapabilir. Bizi biz yapane¤itimdir.” Diderot, e¤itimin dâhiler yaratmad›¤›n›, ama zihinleri aç›p erdem, do¤-ruluk, adalet, iyilik duygular›n›n yeflermesini sa¤lad›¤›n› ve böylece çocuklar›n ay-d›n insanlar, hoflgörülü yurttafllar hâline gelmesine katk›da bulundu¤unu ileri sü-rer. Voltaire’e göre de ayd›nlanma ancak e¤itimle, tabii kafalar› ve yürekleri de¤ifl-tirecek bir e¤itimle gerçekleflebilir.

Filozoflar e¤itimin de¤eri konusunda hemfikirdirler. Ancak, “kim e¤itilmelidir?”ya da “halk›n ya da afla¤› s›n›flar›n e¤itilmesi gerekli midir?” sorusunu yan›tlamala-r› söz konusu oldu¤unda görüflleri aras›nda tam bir tutarl›l›k oldu¤unu söylemekçok güçtür. Asl›nda filozoflar, zaman zaman “kalabal›k”, “ayak tak›m›” ya da “kit-leler” fleklinde tan›mlad›klar› halka genellikle olumlu bir biçimde yaklaflmazlar. Nede olsa okuma-yazma oran›n›n çok düflük oldu¤u halk›n, onlara göre yüzy›llard›riçinde debelendi¤i kara cehaletten kurtulmas› hiç de kolay de¤ildir ya da en az›n-dan k›sa vadede kurtulmas›n› beklemek boflunad›r. Böylece Ayd›nlanmac›lar, in-sanlar›n zihinsel ya da entelektüel bak›mdan eflitsiz olduklar›n› kabul edip ente-lektüel elitist bir tutum benimserler.

Bu tutum, filozoflar›n, yap›tlar›n› cahil kitleler için de¤il, fakat küçük bir ayd›n-lar grubu ya da en az›ndan ayd›nlanmaya yetenekli “sayg›n insanlar” az›nl›¤› içinyazd›klar›n›, çeflitli vesilerle dile getirmifl olmalar›nda aç›kça görülmektedir. Örne-¤in; Voltaire, Felsefe Sözlü¤ü kitab›n›n önsözünde flu sat›rlara yer verir: “Bu kitap,yaln›z ayd›n kiflilerce okunabilir; ayak tak›m› bu tür bilgiler için yarat›lmam›flt›r;felsefe, hiçbir zaman nasibi olamayacakt›r onun.” Diderot, Voltaire’in bu düflün-cesini benimsemekle kalmaz, fakat daha da ileri gidip, Filozofça Düflünceler’in he-men bafl›nda kitab›n› okuyacak herkesin kitab›n› be¤enmesinden kayg› duydu¤u-nu aç›klar.

Ayd›nlanmac›lar, sergiledikleri bu entelektüel elitist yaklafl›mlar› nedeniyle, hal-k›n e¤itilip e¤itilmemesi konusunda ikircikli bir tutum tak›n›rlar. ‹çlerinden bir bö-lümü, cehalete karfl› verilecek savafl›n baflar›ya ulaflabilmesinin ancak toplumun encahil kesiminin (yani halk›n) e¤itilmesiyle mümkün olaca¤› düflüncesindedir. Ör-ne¤in; Diderot, “yetenekler ile erdemler, bir saraydan çok, kulübelerden ç›kar” di-yerek, e¤itim konusunda s›n›fsal bir ayr›m›n gözetilmemesi gerekti¤ini savunur.Di¤er bölümü ise, elitizmi e¤itimin de içine sokarak herkesin e¤itilmesinin gerek-siz oldu¤unu, yaln›zca lay›k olanlar›n e¤itim-ö¤retimden geçirilmeleri gerekti¤inikabul eder. Bu görüflün en önemli temsilcisi olan Voltaire, Prusya Kral› II. Fried-rich’e yazd›¤› bir mektupta bofl inanç konusundan hareketle e¤itim eflitsizli¤i savu-nusunu flöyle dile getirir: “Kral Hazretleri, bu alçak bofl inanc› y›karak sonsuz birhizmette bulunacakt›r insan soyuna. Ayd›nlat›lmaya de¤meyen ve bütün boyun-duruklara lay›k ayaktak›m›ndaki bofl inanc› kastetmiyorum; kastetti¤im, namus-lu insanlardaki, düflünen insanlardaki, düflünmek isteyen insanlardaki bofl inanç-t›r. Size düflüyor onlar›n ruhunu e¤itip zenginlefltirmek.” Ayd›nlanmac›lar›n, e¤iti-mi bazen bir az›nl›¤›n ayr›cal›¤› olarak görmeleri bazen de herkese aç›k olarak ta-sarlamalar› fleklinde beliren bu çeliflkili tutum, onlar›n toplumsal ve siyasal alanailiflkin çeflitli görüfllerinde karfl›m›za ç›kacakt›r.


Entelektüel Elitist Tutum:Elit, yani seçkin birzümrenin “ak›ll›, ayd›n,bilgili”, geri kalanlar›n ise“aptal, cahil, bilgisiz”oldu¤unu kabul ediptoplumsal eflitsizli¤ientelektüel farkl›l›k üzerineoturtup meflrulaflt›ranyaklafl›md›r.

AYDINLANMANIN TOPLUMSAL HEDEFLER‹Filozoflar, akl›n ilerlemesiyle birlikte insanl›¤›n özüne uygun daha uygar, daha ah-lakl› ve daha mutlu bir yaflama kavuflaca¤› inanc›na sahiptirler. Ulafl›lmas› amaçla-nan mutlu toplum, do¤al yasalar›n (dolay›s›yla do¤al haklar›n), özgürlü¤ün ve eflit-li¤in hüküm sürdü¤ü bir toplum olacakt›r. Ancak bu hedefe varabilmek için, akl›körelten dinsel dogmalarla mücadale edilmesi ve dinsel alan›n yeniden düzenlen-mesi gerekmektedir.

Mutluluk ya da Ahlakl› Toplum‹nsan›n akl›n› kullan›p ergin olmas› ile bu yeryüzünde mutlulu¤u yakalamas› ara-s›nda yak›n bir ba¤ kuran Ayd›nlanmac›lar, yüzy›llard›r hüküm süren mutsuzlu¤ungeleneksel de¤erler ile kurumlar›n besledi¤i yanl›fllardan, yan›lg›lardan ve yan›lsa-malardan kaynakland›¤›n› belirtirler. D’Holbach’›n deyifliyle “insan türünün mut-suzlu¤unun nedeni, kendi kendini yan›ltmas›d›r.” Bu bak›mdan bireysel mutlu-luk, akl›n ilerlemesi sayesinde kiflinin kendisini rasyonel k›lmas›yla dahas› günde-lik yaflam koflullar›n›n iyileflmesiyle özdefllefltirilir. Ancak insan toplumsal bir yara-t›k oldu¤undan, mutlulu¤un toplumsal bir boyutunun oldu¤u ve buradan hareket-le de bireysel mutluluk ile toplumsal mutluluk aras›nda yak›n bir iliflkinin bulun-du¤u kabul edilir. ‹flin içine toplum dahil edildi¤inde insanlar aras›ndaki iliflkileri,yani insanlar›n birbirlerine karfl› olan tutum ve davran›fllar›n› belirleyen ahlaki ku-rallar›n gündeme gelmesi de kaç›n›lmazd›r.

Ayd›nlanma düflüncesi, bu noktada, dilinden düflürmedi¤i mutlulu¤u ahlaki birçerçeve içine oturtur: Gerek iyi bir insan olma (kiflisel ahlak ya da aktöre) gerekinsanlar›n birbirlerine iyi davranmas› (toplumsal ahlak ya da töre), hem bireyselhem de toplumsal bak›mdan mutlulu¤u yakalaman›n önkoflullar› olarak belirlenir.Ayd›nlanmac›lar, ahlak›n kökenini birbirinden farkl›, hatta karfl›t iki yaklafl›mlaaç›klamaya yönelirler. Voltaire ya da Diderot’nun yap›tlar›nda yans›yan ve “evren-selci yaklafl›m” olarak nitelenebilecek olan birinci yaklafl›m, insan›n do¤as›na ka-z›nm›fl do¤al (evrensel) ahlaki de¤erler anlay›fl›ndan hareket eder. Buna karfl›l›k,D’Holbach, Helvétius ya da Hume’un bafl›n› çekti¤i “göreceli yaklafl›m”, ahlaki ya-p›y› insan›n tutkulu ve ç›karc› (egoist) do¤as›ndan türeten anlay›fl üzerine temelle-nir. Asl›nda her iki yaklafl›m da karfl›t önkabulleri benimsemelerine karfl›n, hemdinsel içerikli ahlak anlay›fl›n› yads›rlar hem de ortak iyili¤i ya da toplumsal mut-lulu¤u hedeflerler.

Voltaire ve Diderot için erdem, iyilikseverliktir ya da daha aç›kças›, insanlar›nde¤iflmez evrensel ahlak ilkelerini ak›llar›yla kavray›p birbirlerine iyilik yapmalar›-d›r. Dolay›s›yla, evrenselci yaklafl›mda ahlak, “iyilik yap, iyilik gör” fleklinde nite-lendirilebilecek faydac› bir anlamla donanm›flt›r: ‹yi insan olmak toplumun yarar›-n› gözetmek demektir ama ayn› zamanda böyle bir tutum ve davran›fl, bireyin deyarar›nad›r. Çünkü birey, toplumsall›¤›n gere¤ini yerine getirdi¤i zaman kendi ç›-karlar›n› gerçeklefltirmifl olmaktad›r. Bu durum, hem bireysel hem toplumsal mut-lulu¤a kap›lar›n aç›lmas›d›r.

Göreceli ahlak anlay›fl›na göre insan do¤arken iyi ile kötü, hakl› ile haks›z kav-ramlar›n› beraberinde getirmemifltir, dolay›s›yla (dinsel ya da laik) de¤iflmez evren-sel ahlak ilkeleri yoktur. Her insan›n iyi olarak alg›lad›¤› fley, onun kendi ç›kar›nahizmet etti¤ine inand›¤› fleydir. Ama birey, ayn› zamanda toplumsal bir varl›kt›r.Bu bak›mdan, felsefenin devreye girerek toplumu iyilik ile adaleti içeren ahlak ku-rallar›yla donatm›fl olmas› ve tüm bireylerin bu kurallar do¤rultusunda birbirlerine


iyiliksever bir tutumla davranmalar›, yine bireylerin kendi kiflisel ç›karlar› gere¤i-dir. Bir baflka deyiflle, kiflinin mutlulu¤u baflkalar›na ba¤l› oldu¤undan, di¤er in-sanlara iyilikle yaklafl›p genelin mutlulu¤unu gözetmesi, yani kendini ahlakl›, er-demli k›lmas›, kendi yarar›nad›r. Yine faydac›l›¤› ön plana ç›karan bu anlay›fltafarkl› toplumlar›n farkl› ahlak kurallar›n›n olabilece¤inin kabul edilmesine karfl›n,akl›n ilerlemesi sayesinde tüm insanl›k için geçerli ahlaki de¤erlerin oluflturulabi-lece¤i de dile getirilmektedir.

Ayd›nlanma filozoflar›, ister evrenselci ister göreceli yaklafl›m› benimsemifl ol-sunlar, bilinçli ya da bilinçsiz olarak, burjuvazinin bireyci toplum anlay›fl›n› savun-maktad›rlar. Bunu yaparken iflin içine ahlak› sokmakta, erdem dolay›m›yla bireyselç›kar ile ortak ç›kar aras›nda uyumun kuruldu¤unu varsaymaktad›rlar. Onlara gö-re, kiflisel yarar›n› gözeten insan, erdemle donanarak ortak iyili¤i içeren uygarl›¤›ngeliflmesine katk›da bulunmakta ve böylece hem kendini hem toplumu daha mut-lu k›lmaktad›r. Filozoflar›n a¤›zlar›ndan düflürmedikleri erdem kavram›, bu bak›m-dan, burjuva dünya görüflünü meflrulaflt›ran düflünsel bir k›l›f ifllevi görmektedir.

Do¤al Hukuk ve Bar›flEvrensel ahlak ilkelerinin varl›¤›n›n kabul edilmesi, do¤al hukuk ö¤retisine kap›y›aç›p do¤al yasalar ile do¤al (insani) haklar anlay›fl›n› gündeme getirir. Hatta göre-celi ahlak yaklafl›m›n› benimsemifl Helvétius gibi baz› düflünürler bile, akl›n ilerle-mesiyle “insanlar az çok do¤al hukuka yaklaflacaklar” diyerek evrensel yasalaraolan inançlar›n› sergilerler. Bu do¤al yasalar ve onlar›n iflaret etti¤i do¤al haklar,belli bir toplumla de¤il, fakat tüm insanl›kla iliflkilendirilir. Örne¤in; Diderot, “be-nim gerçekten elimden al›namayacak do¤al haklar›m, ancak insanl›¤›n haklar›-d›r” diye yazar. Bu bak›mdan bir toplumun iyi ve mutlu olabilmesi, Ansiklopediyazarlar›ndan Chevalier De Jaucourt’un “ezelî ve ebedî olan, geçerli¤ini her zamanve bütün halklar için koruyan ve do¤an›n ba¤r›nda yaz›l› halde bulunan yasalar”olarak tan›mlad›¤› do¤al yasalara uygun bir flekilde düzenlenip ifllemesine ba¤l›d›r.

Hatta tüm ülkelerde do¤al yasalar›n kabul edilmesi durumunda farkl› devletle-rin pozitif yasalar›n›n birbirinin benzeri olaca¤›na iliflkin bir ideal de dile getirilir.Örne¤in; Condorcet’nin deyifliyle “bir yanda gerçek, ak›l, adalet ve insan haklar›,öte yanda mülkiyetin, özgürlü¤ün ve güvenli¤in önemi her yerde ayn› oldu¤unagöre, bütün devletlerin ayn› ceza yasalar›na, ayn› medeni yasalara, ayn› ticaretyasalar›na vb.’ne sahip olmalar›” gerekir. Tüm insanl›k için geçerli do¤al yasalaranlay›fl›ndan hareket edildi¤inde yeryüzünde tüm insanlar› kapsayacak bir dünyadevleti (kozmopolis) ya da bir dünya bar›fl› düflüncesine ulaflmak hiç de zor de¤il-dir. Ayd›nlanmac›lardaki bu kozmopolit e¤ilimi aç›kça ortaya koyan Voltaire, “kefl-ke insanlar kardefl olduklar›n› an›msayabilseler” diyerek vatanseverli¤i afla¤›lay›pkozmopolitizmi yüceltir. Ona göre, “vatansever olmak ile komflular›n›n kötülü¤ü-nü dilemek” ayn› fleydir; oysa insanlar kendilerini bir dünya yurttafl› olarak alg›la-mal›d›rlar. Bu ba¤lamda, savafl karfl›tl›¤› düflüncesinin filozoflar aras›nda çokyayg›n oldu¤unu belirtmek gerekir. Özellikle yine Voltaire, çeflitli yap›tlar›nda za-man zaman hicvederek ya da ironik bir dil kullanarak insanl›¤›n bafl›ndaki en bü-yük felaket olarak gördü¤ü savafla ve militarizme karfl› bir “savafl” yürütür. Ayn› za-manda papaz Saint-Pierre’den Kant’a dek birçok düflünür taraf›ndan, evrensel ba-r›fl projeleri ya da önerileri kaleme al›n›r.

Ayd›nlanmac›lar›n savafl karfl›tl›¤› düflünceleri için özellikle Voltaire’in Micromegas (çev:Hasan Fehmi Nemli, Ankara: Dost Kitabevi, 2002) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.


Savafl Karfl›tl›¤›: Voltaire’inMicromégas masal›nda,insanlar› hayvanlar gibialg›layan uzaydan gelmifldev Siriusluya savafl›n nedenli anlams›z oldu¤u flöyleanlat›l›r: “Mesele sadece, butopraklar›n Sultan denilenbir adam›n m›, yoksabilmem neden Çar denilenbir adam›n m› olaca¤›ndanibaret. Bunlardan ne biri nedi¤eri kavga konusu topra¤›ömründe görmüfltür ne degörecektir; bu birbirinibo¤azlamakta olanhayvanlardan da hemenhemen hiçbiri di¤er hayvan›ömründe görmemifltir.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖzgürlükAyd›nlanma düflüncesi pratik yaflamla do¤rudan iliflkili oldu¤undan, filozoflar, öz-gürlük konusunu, felsefi (ya da metafiziksel) boyutundan çok, pratik boyutu için-de ele al›p tart›fl›rlar. Onlar için önemli olan, toplum içindeki insan›n, hatta bir dev-letin üyesi anlam›ndaki yurttafl›n özgürlü¤ü sorunudur. Bunun anlam› da bireyin-yurttafl›n mutlu olabilmek için yaflam›n›n, güvenli¤inin, eme¤inin ürünlerinin (mül-kiyetinin) ne ölçüde korunup korunmad›¤› sorunudur. Bu bak›mdan özgürlük dü-flüncesi, Locke’ta dile getirilen insan haklar› düflüncesiyle ba¤lant›l›d›r, hatta bu ba-k›mdan özgürlü¤ün kendisi, en önemli do¤al haklardan birisidir. Dolay›s›yla top-lumdaki özgürlük (ya da toplumsal özgürlük) insan›n do¤as›na içkin olan özgür-lükten (ya da do¤al özgürlükten) türetilmektedir.

Filozoflara göre toplumdaki özgürlü¤ün ilk anlam›, hiçbir insan›n bir baflkas›-n›n mülkiyetinde bulunmamas›, yani köle olmamas›d›r. Bu ba¤lamda, feodal dü-zene içkin olan serflik düzeni de bir tür kölelik olarak kabul edilip yads›nmakta-d›r. Filozoflar, elefltirdikleri kölelik kurumunun sahiplenme h›rs›, yani özel mülki-yet tutkusu taraf›ndan beslendi¤ine dikkat çekerler ama ayn› zamanda mülk edin-meyi ve bunun uzant›lar› olan ticaret yapma gibi ekonomik faaliyetlerde bulunma-y› en önemli özgürlükler olarak savunurlar. Bu ba¤lamda mülkiyet do¤al bir hakolarak kabul edilir; fakat onun aristokratik mülkiyet anlay›fl›ndan farkl›l›¤›n›n vur-gulanmas› amac›yla emek de iflin içine kat›l›r. Örne¤in, D’Alembert “namuslu ola-rak servet sahibi olman›n araçlar›, yetenek ve çal›flmad›r ” derken, Diderot “mül-kiyeti yaratan, bafllang›çta, emek ile sahip olmad›r” diye yazar.

Filozoflara göre insan do¤as›na içkin özgürlükler (dolay›s›yla haklar), Avru-pa’n›n uygar toplumlar›nda ayaklar alt›ndad›r. Öyle ki çok daha karmafl›k bir kö-lelik durumu yarat›lm›flt›r. Bu modern kölelikten ya da Voltaire’in deyifliyle “zihin-sel kölelik”ten kurtulmak için yap›lmas› gereken ilk ifl, “düflünce ve ifade özgürlü-¤ünü” kazanmakt›r. Filozoflar, gerek insan haklar› ile özgürlüklerinin tan›nmas›-n›n, gerek kiflisel görüfllerini rahatça yayabilmelerinin temel güvencesi olarak gör-dükleri düflünce ve ifade özgürlü¤üne çok büyük önem atfederler. Hatta Voltai-re’den Kant’a dek, “özgürlük” ad› alt›nda en büyük mücadeleyi bu alanda verirler.Onlara göre, düflünme yetisine sahip olan insan›n düflüncelerini dile getirmesi vebas›n yoluyla yaymas›, en temel do¤al haklar›ndan birisidir. Düflünce ve ifade öz-gürlü¤ünün sa¤lanmad›¤› bir ortamda, di¤er özgürlüklerin yeflermesi de mümkünde¤ildir. “Düflünceyi aç›¤a vurma özgürlü¤ü yoksa insanlar›n özgürlü¤ünden desöz edilemez” diyen Voltaire’e göre, ifade özgürlü¤üne s›n›r getirilmemeli ve her-kes bu özgürlü¤e sahip olmal›d›r.

Düflünce ve ifade özgürlü¤ünü savunmak, her fleyden önce bu özgürlü¤ü yad-s›yan kiflilere ve onlar›n bu amaçla ileri sürdükleri gerekçelere karfl› mücadele et-mek demektir. Bu mücadelede siyasal iktidar› bu özgürlü¤ün gereklili¤ine inand›r-mak, büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle, bas›n özgürlü¤ünün ‹ngiltere’debulundu¤unu ileri süren Hume’a göre “bu özgürlü¤ün yol açt›¤› olumsuzluklar öy-lesine az say›da ve öylesine önemsizdir ki, hiçbir yönetim bu özgürlü¤e izin verme-mezlik etmemelidir.” Çünkü bas›n özgürlü¤ü sayesinde, hem iktidar, yönetilenle-rin kendisi hakk›ndaki düflünceleri ö¤renme imkan› elde eder hem de insanlar, öz-gürce tart›flma ve daha sa¤lam bir biçimde yarg›lama olana¤›na kavuflup iktidariçin tehlikeli olabilecek “söylentilerin ve dedikodular›n cazibesine kap›lmaktankurtulurlar.” Hume’un bu sözlerinden de anlafl›ld›¤› üzere, düflünce ve ifade öz-gürlü¤ünün sa¤lad›¤› en büyük yarar, cehaleti ortadan kald›rmas›d›r; insanlar ak›l-


Kölelik: Örne¤in De Jaucourt,Ansiklopedi ’de “insanlar›nözgürlükleri, bir ticareteflyas› de¤ildir; sat›nal›namaz ve sat›lamaz”diyerek kölelik kurumunumahkûm eder. Ayr›ca,Fransa’n›n fleker kam›fl›üretimi yapansömürgelerinde kölelerinçal›flt›r›lmas› sert tepkilereneden olur. Örne¤in;Voltaire, kölecili¤i besleyenfleker ticaretinin boykotedilmesi ça¤r›s›nda bulunur:“E¤er flekeri korkunçbarbarl›k pahas›nayiyebiliyorsak,kardefllerimizin kan›ylakirlenmifl bu yiyecektenvazgeçmeyi ö¤renmeliyiz.”

Herkese ifade özgürlü¤ü:Voltaire, bu konudakigörüflünü, y›ld›z› hiçbirzaman bar›flmam›fl oldu¤uRousseau’ya yazd›¤› birmektupta flöyle dile getirir:“Söylediklerinizin hiçbirindesizinle ayn› düflüncedede¤ilim; ancak onlar›söyleme hakk›n›z› ölünceyede¤in savunaca¤›m.”

lar›n› kullanmay› ö¤renerek do¤ruyu, gerçe¤i kavrarlar ve mutlu bir toplum kurmayolunda ilerlerler. Demek ki özgürlük (özellikle de düflünce ve ifade özgürlü¤ü ilemülkiyet özgürlü¤ü), do¤ru bir toplumun ve insan mutlulu¤unun olmazsa olmazkoflulu olarak belirmektedir.

EflitlikFilozoflar, özgürlü¤e tutkuyla ba¤l› olmalar›na karfl›n özgürlük sözcü¤ünün ça¤r›fl-t›rd›¤› eflitlik konusunda epey ikircikli bir tutum sergilerler. Ayd›nlanmac›lar›n eflit-li¤e iliflkin yaklafl›mlar›, dönemin yükselen s›n›f› olan burjuvaziye içkin temel birçeliflkiyi yans›tmaktad›r: Bir yanda halk›n yard›m›yla feodal sistemden kurtulmakiste¤i, dolay›s›yla eflitlikçi bir söylem tutturulmas›; öte yanda bu halk› kendi ç›kar›-na sömürmek arzusu, dolay›s›yla eflitli¤in olanaks›zl›¤›n›n vurgulanmas›.

Ayd›nlanma düflüncesi, genellikle, eflitli¤i bir do¤al hak olarak kabul edip in-sanlar›n do¤al eflitli¤i düflüncesini savunur. Filozoflar›n bu düzeyde anlad›klar›eflitlik, insanlar›n insan olmalar› s›fat›yla yani insani bir do¤ay› içermeleri nedeniy-le eflit olmalar›d›r. Bu ba¤lamda do¤al eflitli¤in özgürlük ile iliflkilendirilmesi, herinsan›n kendi bedeni üzerinde eflit hakka sahip olmas›, dolay›s›yla bir baflkas›naba¤›ml› olmamas›, yani bir baflkas›n›n mülkiyeti (kölesi ya da serfi) konumundabulunmamas› anlam›na gelmektedir.

Özgürlük do¤all›¤›ndan soyutlan›p toplumsal aç›dan ele al›nd›¤›nda, filozofla-r›n onun hakk›ndaki yarg›lar› önemli ölçüde de¤iflir. Asl›nda Ayd›nlanmac›lar, feo-dal düzene karfl› bir savafl yürüttüklerinden ve yasalara büyük bir önem atfettikle-rinden, hukuksal eflitlik konusunda hemfikirdirler. Buna göre, bir toplumdakitüm insanlar (yurttafllar) eflit flekilde yasalara ba¤›ml› olmal›d›rlar; özellikle de ka-l›t›msal ayr›cal›k düflüncesi ileri sürülerek yasalar önünde soylu-avam ayr›m›nadenk düflen bir eflitsizli¤e kesinlikle yer verilmemelidir. Örne¤in; Diderot, Ansiklo-pedi ’nin “Yurttafl” maddesinde, kal›t›msal soyluluk sav›n›n ne denli saçma oldu¤u-nu belirtip “tüm yurttafllar, yurttafl olma s›fat›yla eflit olarak soyludurlar ” diye ya-zar. Fakat Ayd›nlanmada genel bir e¤ilim olarak beliren bu hukuksal eflitlik anla-y›fl›, sosyo-ekonomik eflitli¤in benimsenmesine yol açmaz. Hatta tam tersine, a¤›zbirli¤i edilmiflçesine bu eflitlik yads›n›r.

Ayd›nlanmac›lar›n gözünde, Diderot’nun deyifliyle “mutlak eflitlik” ya da sosyo-ekonomik eflitlik, bir düfltür, bir kuruntudur ya da bir ütopyad›r. Bir toplumdakitüm insanlar›n, toplumsal statü, mevki ya da servet bak›m›ndan eflit olmalar› müm-kün de¤ildir. Bu konuda en fazla kalem oynatm›fl olan filozof Voltaire’dir: “Hepi-miz insan olarak eflitiz ama toplumun eflit üyeleri de¤iliz. (...) Baz› Sofistlerin mo-da hâline getirdikleri insanlar›n sözde eflitli¤i, çok tehlikeli bir düfltür. Bir efendiiçin otuz tane ›rgat olmazsa, toprak ekilip biçilmez. (...) ‹flçi ya da ›rgat, temel ih-tiyaçlara muhtaç olmal›d›r ki çal›fls›n; çünkü insan›n do¤as› böyledir. Bu büyüksay›daki insan yoksul olmal›d›r, ama sefalet içinde bulunmamal›d›r.” Sosyo-eko-nomik eflitsizli¤i, insan do¤as›nda zengin olma arzusunun bulundu¤u, insanlar›ndo¤al olarak birbirlerinden fiziksel ve ak›lsal yetenek bak›m›ndan farkl›laflt›¤›, ba-z› insanlar›n do¤ufltan tembel oldu¤u, toplumun farkl›l›klar içeren iflbölümüne da-yand›¤› ya da toplumsal yaflam›n zorunlu olarak hiyerarflik bir düzeni ça¤r›flt›rd›¤›gibi çeflitli gerekçelerle savunan filozoflar, cinsiyetler aras› eflitlik konusunda daolumsuz bir tutum içindedirler. Genelde bu konu hakk›nda bir fikir yürütmektenkaç›n›rlar ama bu konuya bilinçli ya da bilinçsizce de¤inmek durumunda kald›k-lar›nda, dönemlerinin kad›nlara iliflkin önyarg›lar›n› büyük ölçüde paylafl›rlar; yanikad›n›n erke¤e göre, hem bedensel hem entelektüel bak›mdan daha zay›f oldu¤u-


Hukuksal Eflitlik: Tümyurttafllar›n, aralar›ndahiçbir farkl›l›k ya daayr›cal›k gözetilmeksizinyasalar önünde eflitolmalar›d›r.

nu kabul ederler ve cinsiyetlerin hukuksal eflitli¤ini de yads›rlar. Voltaire’in, sevgi-lisi olan Marquise du Châtelet’yi, hayranl›¤›n› dile getirmek ve övmek amac›yla“kad›n olmaktan baflka eksikli¤i olmayan büyük insan” diye nitelendirmesi, Ay-d›nlanman›n kad›na bak›fl›n› epey iyi özetlemektedir.

Condorcet, kad›n ile erke¤in her bak›mdan eflit oldu¤unu ve bu eflitli¤in yasalarca garantiedilmesi gerekti¤ini savunmufl tek Ayd›nlanma filozofudur. Ayr›ca Condorcet, Frans›z Dev-rimi y›llar›nda, kad›nlar›n erkeklerle ayn› siyasal haklara sahip olmalar› yönünde etkin-likte bulunmufl ender devrimcilerden de biridir.

Filozoflar, toplumda insanlar aras›nda zekâ, servet ya da cinsiyet bak›m›ndaneflitsizliklerin kaç›n›lmaz oldu¤unu ileri sürmelerine karfl›n akl› körelten dogmalar-dan, önyarg›lardan, bofl inançlardan kurtulmak anlam›nda özgürleflmeyi bütün in-sanlar için talep ederler. Bir baflka deyiflle ak›lsal körelmeyi besledi¤ine ve tümtoplumsal kötülüklere yol açt›¤›na inand›klar› dine ya da Kilise’ye (özellikle Kato-lik Kilisesi’ne) karfl› verdikleri mücadeleyi insanl›k ad›na yürütürler.

Ayd›nlanma filozoflar›n›n hem insanlar›n eflitli¤ini en önemli ilkelerden biri olarak dilegetirmelerinin hem de toplumsal düzeydeki çeflitli eflitsizlikleri savunmalar›n›n ard›ndane gibi bir neden olabilir?

Din ve ToplumAyd›nlanma felsefesine genellikle yüklenen en önemli özellik, dine yönelik kufl-kucu ve elefltirel bir tutum tak›nm›fl olmas›d›r. Daha çok Frans›z filozoflar› aras›n-da gözlemlenen bu özellik, zamanla tüm Ayd›nlanman›n baflat özelli¤i olarak ka-bul edilmifltir. Asl›nda, di¤er konularda oldu¤u gibi bu konuda da düflünürler ara-s›nda çeflitli farkl›l›klar bulunmakta; daha do¤rusu, düflünürlerin bu konuya iliflkinkiflisel felsefi yaklafl›mlar› deizmden (yaradanc›l›ktan) ateizme (tanr›tan›mazl›¤a)uzanan bir yelpaze oluflturmaktad›r. Ancak, filozoflar›n büyük ço¤unlu¤u, gele-neksel Hristiyanl›k ile Kilise’ye karfl› düflmanl›kta ve hoflgörüyü savunmada birlefl-mifller ve böylece Voltaire’in “Ecrasez l’infâme!” (Alça¤› [ya da rezili] ezin!) sloga-n›yla bafllatt›¤› bu savaflta ayn› cephede yer alm›fllard›r.

Felsefi düzeyde filozoflar aras›nda yayg›n olan din anlay›fl›ndan biri deizmdir.Tanr›’n›n varl›¤› ile ruhun ölümsüzlü¤üne iliflkin inançlar›n insan›n do¤as›nda (ak-l›nda) yerleflik oldu¤unu kabul eden deistler, do¤an›n gözleminin bir Yarat›c›’y›zorunlu k›ld›¤›n› ileri sürerler. Hatta Voltaire, “Tanr› olmasayd› bile, onu yarat-mak gerekecekti” diyerek Tanr› inanc›n›n hem ahlaki yaflam› güvenceleyen bir te-mel oldu¤unu hem de kitleleri yönetmede kolayl›k sa¤lad›¤›n› ileri sürer. Bunakarfl›l›k, Hume, Diderot, Helvétius, D’Holbach gibi Ayd›nlanmac›lar ise Voltaire’indeist ö¤retisini afl›p Tanr›’y› ve her türlü dinsel inanc› sorgulamaya, hatta yads›ma-ya var›rlar. Çünkü onlara göre yaln›zca ateizm, metafizik korkular› besleyen vebofl inançlar› üreten tanr› inanc›n› y›karak insan›n özgürleflmesine ve tiranl›ktankurtulup do¤as›na yarafl›r ak›lc›l bir toplumsal-siyasal düzen kurmas›na olanaksa¤lamaktad›r.

Helvétius ile D’Holbach’›n dine iliflkin görüflleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi edinmek içinPlehanov’un Materyalizm Üzerine Üç Deneme. D’Holbach-Helvétius-Marx (çev: MehmetDündar, ‹stanbul: Kaynak Yay›nlar›, 1987) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Dine iliflkin felsefi görüfllerinde farkl›l›klar sergileyen filozoflar, Kilise’ye ve dinadamlar›na karfl› aç›lan mücadelede bir araya gelirler. Bu mücadele içinde kalemeald›klar› yap›tlar›nda iyi ve mutlu bir toplumun kurulmas›n›n karfl›s›ndaki en büyükengel olarak gördükleri (kiflisel vicdani bir inanç olmaktan ç›kar›l›p kurumsallaflt›-r›lan) dinin ve özellikle Katolik Kilisesi’nin yol açt›¤› kötülükleri flöyle s›ralarlar:

• Din (özellikle de Hristiyanl›k), iktidarlar›n› kurmak ve pekifltirmek isteyendin adamlar›n›n elinde dogmalarla, gizemlerle, hurafelerle, bofl inançlarladonat›l›r. Cehaletin yol açt›¤› ve besledi¤i din, ayn› zamanda cehaleti sürek-li olarak yeniden üretir, hatta daha da koyulaflt›r›r. Böylece akl› köreltilen in-san›n ergin olmay›fltan kurtulmas› olanaks›zlafl›r.

• Böylesine cehaletle yo¤rulmufl dogmatik bir toplumun ba¤nazl›¤›n (fana-tizmin) pençesine düflmesi kaç›n›lmazd›r. Art›k insanlar›n farkl› inançtaki ki-flilere karfl› hoflgörü göstermeleri, onlara tahammül bile etmeleri imkâns›zhâle gelir.

• Ayd›nlanmac›lara göre, ba¤nazl›k ve onunla at bafl› giden hoflgörüsüzlük,insanlar›n birbirlerine kin, öfke, düflmanl›k duymalar›na neden olarak top-lumlar› adaletsizli¤e ve savafllara sürükleyen büyük bir belad›r. Tarihin say-falar›, Tanr› ad›na hareket etti¤ine inanan ba¤naz kitlelerin yaratt›¤› katliam-larla doludur. De Jaucourt’a göre bir yanda ‹spanyollar›n Ma¤r›biler ile Ame-rika yerlilerine, öte yanda Haçl›lar›n Kudüslü Müslümanlara “yapt›klar› ina-n›lmaz barbarl›klar›n kayna¤›” bu ba¤nazl›ktad›r. Hume, Hristiyan barbar-l›¤›na Roma ve Madrid’teki engizisyon uygulamalar›n› örnek verir ve bu uy-gulamalar›n çoktanr›l› dinlerdeki insan kurban etme törenlerinden çok dahafazla kan döktü¤ünü belirtir. “Putperestlik [paganizm] çok az kan döktü, bi-zim dinimiz ise yeryüzünü kana bulad›” diye yazan Voltaire gibi Condor-cet de elefltiri oklar›n› aç›kça Hristiyanl›¤a yöneltir: “Hristiyanl›k, insanlar›y›rt›c› hayvanlara dönüfltürdü¤ü için i¤rençtir; papazlar da onlar›n ç›lg›n-l›klar›n› istedikleri gibi yönetirler.”

Ayd›nlanmac›lar, toplumsal kötülüklerin sorumlulu¤unu bazen genel olarak dine bazende Hristiyanl›¤a yüklerler; ama hemen hemen hepsi as›l sorumlulu¤un din adamlar›nda ol-du¤u konusunda hemfikirdir.

Filozoflar, dinin ya da din adamlar›n›n yaratt›¤› bu korkunç ortamdan kurtul-mak için, hoflgörünün (tolerans›n) toplumda hakim k›l›nmas›n›n zorunlu oldu¤un-da birleflirler. Diderot, hoflgörüyü flöyle tan›mlar: “‹nsanlar Tanr› hakk›nda ne is-tiyorlarsa onu düflünsünler, yeter ki kendilerinden farkl› düflünenleri rahat b›rak-s›nlar.” Hume ile Voltaire, hoflgörünün ne oldu¤unu anlayabilmek için tarihe ba-k›lmas›, Roma gibi antik uygarl›klardan ders al›nmas› gerekti¤ini belirtirler. Ayr›caAyd›nlanmac›lar, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu despotizmle bir tutmalar›na karfl›n,onu hoflgörüye örnek gösterirler. Çünkü onlara göre, ba¤nazl›¤› ezebilecek vehoflgörüyü toplum için bir yaflam tarz› hâline getirebilecek tek güç, merkezî ikti-dard›r ve bu iktidar›n en tepesinde yer alan monarkt›r.

Böyle bir anlay›fltan hareket eden Ayd›nlanmac›lar, toplumsal iliflkileri, özelliklegündelik yaflam› dinden soyutlamak anlam›nda sekülerli¤i savunmalar›n›n ötesin-de, din ile devlet ifllerinin kesin çizgilerle birbirinden ayr›lmas› anlam›nda laikli¤ide¤il, fakat dinsel alan›n mutlak bir biçimde siyasal iktidara tabi k›l›nmas› anlam›n-da dünyevili¤i ön plana ç›kar›rlar. Bir ülkede bir ya da birden çok dinin bulunma-


Ba¤nazl›k: Ansiklopedi ’ninyazarlar›ndan DeJaucourt’un deyifliyle“cehalet ve barbarl›k, boflinanc› getirir; ikiyüzlülük,onu beyhude törenlerledestekler ve sürdürür; sahtegayretkefllik, yayg›nlaflt›r›rve menfaat, devam ettirir.Bofl inanç somutlaflt›¤› veeylemselleflti¤i zaman,ba¤nazl›k dedi¤imiz fleyido¤urur.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunHoflgörüsü: Voltaire, FelsefeSözlü¤ü adl› yap›t›nda flusat›rlara yer verir:“Ülkenizde iki din varsa,bunlar birbirinin bo¤az›n›keser; otuz tane dininizoldu¤unda ise hepsi bar›fliçinde yaflar. Büyük Türk’e[padiflaha] bak›n›z: Gebrileri[Zerdüflt dininden olanlar›],Brahmanlar›, YunanHristiyanlar› [Ortodokslar›],Nasturileri, Katolikleriyönetiyor. Gürültü pat›rt›ç›karmaya kalk›flan ilk kiflikaz›¤a geçirilir ve herkessessiz sakin yaflar.”

s›, bu bak›mdan bir fley de¤ifltirmez: Devlet içinde devlet olamayaca¤›na göre, bü-tün güç siyasal iktidar›n elinde toplanmal› ve dinsel alan monark›n (siyasal yöne-timin) denetiminde bulunmal›d›r. Voltaire’in sözcükleriyle, “din adamlar›, her du-rumda yönetime ba¤›ml› olmal›d›rlar, çünkü devletin uyru¤udurlar.”

Filozoflar, Kilise’ye karfl› açt›klar› savaflta krallar› yanlar›na çekebilmek amac›y-la, bir yanda toplumdaki tüm kötülüklerden yaln›zca din adamlar›n› sorumlu tutar-lar, öte yanda din adamlar›n›n iktidar h›rs›n›n do¤rudan do¤ruya siyasal otoriteyitehdit etti¤ini kan›tlamaya çal›fl›rlar. Örne¤in, D’Holbach, tarih boyunca “ba¤naz-l›k ve bofl inançlar, monarklar›n tepesinde Damokles’in k›l›c› gibi sallan›yordu”dedikten sonra, baflta papalar olmak üzere “halklar›n bofl inançlarla yüklü ah-makl›klar›ndan yararlanan” din adamlar›n›n f›rsat buldukça devlete karfl› isyanbayra¤› açt›klar›n› ileri sürer. Buna benzer bir flekilde, Diderot da flu görüfllere yerverir: “Egemene saplanan b›ça¤› bileyen bofl inançt›r; papaz, her zaman boflinanc› yarat›p körükleyen olmufltur ve olacakt›r.” Öyleyse, egemenin, devletin veuyruklar›n güvenli¤i ile huzuru için “papaz ile bofl inanc›n yok edilmesi gerekmek-tedir.” Bu u¤raflta, tabii ki ifade özgürlü¤ünün ve e¤itimin önemli bir yeri vard›rama baflar›ya ulaflmada siyasal iktidar›n iradesi belirleyici olacakt›r. Dolay›s›yla, si-yasal alan›n düzenlenmesi en önemli konudur.

Ayd›nlanma filozoflar›n›n dine, özellikle Katolik Kilisesi’ne yönelttikleri sald›r›lar›n›n te-melinde hangi neden bulunmaktad›r?

AYDINLANMANIN S‹YASAL ÖNER‹LER‹ Filozoflar, görece¤imiz üzere, siyaset konusunda çok çeflitli ve farkl› görüfller orta-ya koymalar›na karfl›n, bir noktada birleflirler. “Her halk, yönetimi onu nas›l yap›-yorsa öyledir” anlay›fl›n› kabullenip Frans›z devrimcilerine miras b›rakacaklar› “si-yasal belirleyicilik” (ya da üstyap›sal belirleyicilik) yaklafl›m›n› benimserler ve bu-nu her fleyi aç›klay›c› ve de¤ifltirip-dönüfltürücü bir ilke olarak kullan›rlar. Bu ba¤-lamda, bir halk›n özgür ve erdemli ya da köle ve yoz olmas›n›n as›l sorumlusu si-yasal iktidard›r.

Ayd›nlanmac›lar, özellikle de Frans›z filozoflar, içinde bulunduklar› siyasal ya-p›y›, adalet ilkelerini çi¤neyen, haklar ile özgürlükleri ayaklar alt›na alan ve yasa-lar› hiçe sayan keyfi bir iktidar olarak alg›larlar. Dolay›s›yla, onlara göre haklar veözgürlükler ad›na Ancien Régime ’e karfl› verilen mücadelenin baflar›ya ulaflabil-mesi, bir baflka deyiflle ayd›nlanm›fl bir toplumun kurulabilmesi, ancak varolan si-yasal yap›n›n de¤ifltirilmesi ya da düzeltilmesiyle mümkündür. Bu hedef do¤rul-tusunda yap›lmas› gereken ilk ifl, siyasal otoritenin geleneksel ilkelerinin gözdengeçirilmesidir. Böylece, iktidara denetlenemez keyfî bir güç sa¤layan “krallar›nkutsal hakk›” ilkesinin yads›nmas›na var›l›r. Tanr›’n›n siyasal alan›n d›fl›na ç›kar›l-mas›, iktidara yeni bir meflruluk kayna¤›n›n bulunmas›n› zorunlu k›lar. Bu amaç-la da “halk” kavram› iflin içine sokulur; siyasal sözleflme kurgusu ister kullan›larakister kullan›lmadan, halk›n aç›k ya da z›mni (örtük) onay› siyasal meflrulu¤un te-meline yerlefltirilir. Ama asl›nda, iktidar›n kurulufl aflamas›ndaki meflrulu¤undançok, iflleyifl aflamas›ndaki meflrulu¤u sorunu daha önemlidir. Aç›kças›, halk›n ç›-kar›n› gözeterek, genel iyili¤i sa¤layarak yönetmek, iktidar›n meflrulu¤u için ye-terli görülmektedir.

Buraya kadar filozoflar›n bir görüfl birli¤i içinde olduklar› söylenebilir. Fakatbundan sonra, siyasal alana iliflkin ortaya koyduklar› çeflitli saptamalar, de¤erlen-dirmeler, öneriler, filozoflar›n hem kendi aralar›nda hem kendi içlerinde, çeliflki-


Damokles’in K›l›c›: Budeyim, ‹Ö IV. yüzy›ldaSicilya’da yaflam›fl olanDamokles’in dostu olan tirantaraf›ndan bir ziyafette baflköfleye oturtulmas›, amabafl›n›n üzerine de incecikbir iple ba¤l› bir k›l›c›nas›lmas› olay›ndankaynaklanm›flt›r. Tiran bututumuyla, Damokles’e,iktidar›n kifliye keyifvermesinin ötesinde büyüktehlikeler içerdi¤ini, k›sacas›iktidar mevkinin pamukipli¤ine ba¤l› oldu¤unugöstermek istemifltir.

Egemene Saplanan B›çak:Örne¤in Fransa’da, hem KralIII. Henri 1589’da hem deonun yerine tahta ç›kan KralIV. Henri 1610’da fanatikKatolik kifliler taraf›ndanb›çaklanaraköldürülmüfllerdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

lerle doludur. Örne¤in, farkl› yap›tlarda, halk siyasal otoritenin temeline yerlefltiri-lir ama bir siyasal özne olarak kabul edilmez; cumhuriyetin erdeminden söz edilirama monarfliden vazgeçilmez; ‹ngiliz modeline övgüler düzülür ama örnek olarakPrusya gösterilir; despotizmden nefret edilir ama ayd›nlanm›fl oldu¤u varsay›lanmutlak hükümdardan medet umulur. Bu çeliflkili görüfllerin, filozoflar›n siyaset so-rununa bazen teorik bazen pratik aç›dan yaklaflm›fl, yani bir yanda genel ilkeler-den hareket etmifl, öte yanda somut durumlara pratik çözüm önerileri getirmifl ol-malar›ndan kaynakland›¤› ileri sürülebilir.

Ayr›ca, siyasal görüfllerdeki bu da¤›n›kl›¤›n ve tutars›zl›klar›n›n ard›nda bir “Ay-d›nlanma siyasal ö¤retisi” bulundu¤u, bu ö¤retinin üç temel kayg›y› ya da sorunuyans›tan üç farkl› düzlemden olufltu¤u ve görünürdeki çeliflkilerin de kaç›n›lmazolarak bu üç farkl› düzleme iliflkin düflüncelerden beslendi¤i kabul edilebilir. Buö¤retinin birinci düzlemini, siyasal iktidar›n düzeltilmesi kayg›s›yla ortaya konanreformcu anlay›fl oluflturur; ikinci düzlem, reformlar› kim, nas›l yapacak kayg›s›n›nyol açt›¤› “ayd›n despotizmi” anlay›fl›n› içerir; son düzlemde ise olmas› gereken eniyi siyasal sistem nedir sorusuna yan›t olarak getirilen liberal siyasal iktidar anlay›-fl› yer al›r.

Reformcu Yaklafl›m ve ReformlarAyd›nlanmac›lar, akl›n ve felsefenin ilerleyiflinin önünü açacak siyasal de¤iflim u¤-runa kitaplar›n›n yasaklanmas›n›, kovuflturmaya u¤ramay› ve hatta hapse at›lmay›göze al›rlar ama ayn› zamanda, bu mücadelelerini olabildi¤ince yasal bir zemindesürdürmeye özen gösterirler. Onlara göre, kötü kurumlar, kurallar, yasalar ac›ma-s›zca elefltirilmeli, bunlar›n de¤ifltirilmesi talep edilmeli, ama toplumu kurals›zl›¤a,fliddet ortam›na götürecek bir yasa d›fl›l›k örne¤i verilmemelidir. Diderot’nun deyi-fliyle “akla ayk›r› yasalara karfl›, bunlar düzeltilinceye kadar, sesimizi yükseltece-¤iz; ancak bunu beklerken, bu yasalara itaat edece¤iz. Kendi özel giriflimiyle kötübir yasay› çi¤neyen bir kifli, baflkalar›n›n da iyi yasalar› çi¤nemesine izin vermiflolur.”

Diderot’nun bu mant›k yürütüflünün temelinde yasall›k kayg›s›n›n bulundu¤uaç›kça görülmektedir. Bu kayg› ise varolan düzenin (bir halk hareketi fleklinde) biranda zorla de¤ifltirilmesi anlam›nda devrim düflüncesinin yads›nmas›na, bu-nun yerine de¤iflimi üstten yap›lan reformlara (düzeltmelere) ba¤layan evrimciyaklafl›m›n benimsenmesine yol açar. Ayd›nlanmac›lar›n devrim karfl›tl›¤›, dahaönce görmüfl oldu¤umuz “entelektüel elitizm”den ve bununla ba¤lant›l› olan halkkitlelerine duyulan güvensizlikten (ve hatta korkudan) beslenmektedir. Filozoflar,akl›n sesini dinleyemeyen kitlelerin, sadece fliddet kullanarak y›k›m› gerçeklefltir-meyi bildi¤ini, ama cehaleti nedeniyle do¤ru bir düzen kuramay›p toplumu karga-flaya (kaosa) sürükleyece¤ini ve devletin da¤›lmas›na yol açaca¤›n› ileri sürerler.Bu ba¤lamda Kant’a göre, devrimle bir bask› rejimi y›k›labilse bile, özgürlük orta-m› gerçeklefltirilemez. Çünkü bu kez yeni önyarg›lar ortaya ç›kar ve bunlar, “t›pk›eskiler gibi, düflüncesiz y›¤›na, kitleye yeni birer gem, yeni birer yular olurlar.”

De¤iflim konusunda halk› devre d›fl› b›rak›p yukar›dan gerçeklefltirilecek re-formlara bel ba¤layan filozoflar, a¤›rl›kl› bir biçimde hukuk alan›na e¤ilirler. Yasa-lar önünde eflitli¤in kurulmas›ndan iflkencenin, hatta ölüm cezas›n›n kald›r›lmas›-na dek, birçok hukuksal düzeltimin gereklili¤inin alt› çizilir. Ayr›ca hukuk alan›n›nd›fl›nda, vergilerden memuriyet koflullar›na, tar›mdan ticarete kadar çok de¤iflikalanlarda çeflitli reform önerileri getirilir. Sorun, tüm bu reform önerilerini kimin


Devrimin Yads›nmas›:Filozoflar›n devrime karfl›ç›kmalar›n›n temel nedeni,bu hareketi “kurulu düzenekarfl› fliddet kullan›larakgerçeklefltirilen kapsaml› birhalk eylemi” olarakalg›lamalar›d›r. Örne¤inD’Holbach’a göre, “fliddetiçeren çareler, yok edilmekistenen kötülüklerden çokdaha ac›mas›zd›r. Akl›n yolu,ne ayakland›r›c› ne de kandökücüdür. Onun önerdi¤ireformlar en uygunolanlard›r. Halk›n iktidardaoldu¤u yerlerde, devlet,kendini y›kma ilkesinevar›r.”

uygulayabilece¤idir. Asl›nda filozoflar bak›m›ndan bir sorun yoktur. Çünkü halk-tan hiçbir beklentileri olmayan ve siyasetin belirleyici oldu¤unu düflünen filozofla-r›n gösterebilecekleri tek adres, monarkt›r, bir despot olsa bile; ama Ayd›nlanma-n›n düflüncelerini benimsemifl olan bir despot.

Ayd›nlanmac›lar›n hukuk reformu önerilerine iliflkin daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için, Ce-sare Beccaria’n›n Suçlar ve Cezalar Hakk›nda (çev: Sami Selçuk, Ankara: ‹mge Kitabevi,2004) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Ayd›n DespotizmiAyd›n despotizmi anlay›fl›n›, bir ö¤reti olarak ortaya koyan ilk düflünürler, döne-min iktisatç›lar› olan Fizyokratlard›r. “Mutlak bir güçle donanm›fl bulunan ve Ay-d›nlanman›n ilkelerini benimseyip uygulayan monarflik bir siyasal iktidar” olarakk›saca tan›mlanabilecek ayd›n despotizmi anlay›fl›, Fizyokratlarla ayn› ortam› pay-laflan birçok filozof taraf›ndan da benimsenir ama bir ö¤reti olarak de¤il de, bölükpörçük ortaya konan düflünceler olarak. Ayd›nlanmac›lar›n liberal siyasal düzenözlemleriyle çeliflen ayd›n despotizmini zaman zaman savunmufl olmalar›n›n ar-d›nda, (birbiriyle ilintili, hatta iç içe geçmifl) dört temel neden bulunmaktad›r.

• Ayd›nlanmac›lar, kendilerini gerçe¤e sahip kifliler olarak görürler ve gerçe-¤i topluma dayatmak için de prensleri, krallar› e¤itip ayd›nlatmay› görevleriolarak kabul ederler. Demek ki ayd›n despotizmi anlay›fllar›n›n temelindePlaton’un “filozof-kral” saptamas› yatmaktad›r.

• “‹ktidarda akl› ya da felsefeyi hakim k›lma”, “siyasetin belirleyicili¤i”, “kitle-lere inançs›zl›k” gibi düflünceleri savunan filozoflar, halk kitlelerinden hiç-bir beklentileri olmad›¤›ndan, entelektüel elitizmden siyasal elitizme do¤rukayarak toplumun kaderinin ayd›n dan›flmanlarca çevrili tek bir “filozof kra-l›n” ya da “ayd›n despotun” ellerinde olmas›nda hiçbir sak›nca görmezler,hatta bunun gereklili¤ini vurgularlar. Onlara göre, her fley siyasal yap› tara-f›ndan belirlendi¤i, yani her halk siyasal iktidar taraf›ndan biçimlendirildi¤iiçindir ki böyle bir monark ne denli mutlak bir güce sahip olursa o kadariyidir.

• Ayd›nlanmac›lar toplumsal-siyasal sorunlara reformlar yoluyla hemen çö-züm bulma arzusundad›rlar. Dolay›s›yla, reformlar üstten yap›laca¤› için,toplumun en üstünde bulunan ve ayd›nlanm›fl oldu¤u varsay›lan bir despot-tan baflka hiçbir ç›kar yol yoktur.

• Filozoflar, ayd›nlanm›fl ya da ayd›nlanlamaya yatk›n olarak kabul ettikleriAvrupa’daki baz› monarklarla (en az›ndan belli bir süre) yak›n kiflisel iliflki-ler kurarlar. Örne¤in, Voltaire, henüz veliaht iken yaz›flmaya bafllad›¤› Prus-ya Kral› II. (Büyük) Friedrich’i birkaç kez ziyaret eder; Diderot ise kendisi-ne maafl ba¤layan Rus Çariçesi II. Yekaterina (Katerina)’n›n saray›nda befl aykal›r. Filozoflar›n, bu iki monark d›fl›nda, Avusturya-Macaristan ‹mparatoru-nu, ‹sveç ve ‹spanya Krallar›n› desteklemelerindeki en önemli etken, bumonarklar›n “modernleflme” çabas› do¤rultusunda feodal yap›lara ve bafltaKilise olmak üzere geleneksel kurumlar ile de¤erlere karfl› baz› yönetsel,hukuksal ve kültürel reformlar gerçeklefltirmifl olmalar›d›r. “Ayd›n despot-lar” ise bu düflünürlerin Avrupa çap›nda elde ettikleri sayg›nl›ktan yararla-n›p bunu kendileri için bir propaganda malzemesine dönüfltürme hesab›içindedirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TFizyokratlar: Turgot ileQuesnay’in önemlitemsilcileri oldu¤uFizyokratlar, ekonomide“b›rak›n›z yaps›nlar,b›rak›n›z geçsinler”slogan›n› ortaya atm›fllar ve“yasal despotizm” olarakadland›rd›klar› ayd›ndespotizmini do¤al yasalar›nuygulanmas›n›n dolay›s›ylado¤al düzeninsürdürülmesinin gere¤iolarak savunmufllard›r.

Filozof-kral: Örne¤in,Ansiklopedi ’nin “Filozof”maddesi, bu anlay›fl› Roma‹mparatoru Antoninus’agöndermede bulunarak flöyledile getirir: “Filozofuntopluma duydu¤u belirleyicisevgi, imparatorAntoninus’un flu sözünün nedenli do¤ru oldu¤unu ortayakoyar: ‘Krallar filozof ya dafilozoflar kral oldu¤u zamanhalklar da mutlu olacakt›r.’Demek ki filozof, her konudaak›lla hareket eden vedüflünceli adalet zihniyetinetoplumcul nitelikler ilegörenekleri ba¤layannamuslu bir insand›r. Biregemene bu kumafltaki birfilozof kimli¤i afl›lay›n, ozaman mükemmel biregemeniniz olur.”

“Ayd›n despot” kavram›ndaki despot sözcü¤üne, salt kendi ç›kar›n› gözetip keyfî bir bi-çimde davranan zalim bir tiran, bir zorba anlam› yüklenmemektedir. Despot sözcü¤ü,monark›n sahip oldu¤u mutlak iktidara ve kimseye hesap verme zorunlulu¤u olmadan ka-rarlar alma gücüne gönderme yapmaktad›r. “Ayd›n” oluflu ise monark›n t›pk› Platon’un fi-lozof-kral› gibi felsefenin ilkelerini benimseyip uygulayarak halk›n›n iyili¤ini gözetmesidemektir.

Ancak filozoflar, bu monarklar› yak›ndan tan›y›p tiranl›¤a kayan keyfî uygula-malar›na flahit olmalar›n›n ve özellikle 1772’de Prusya, Rusya ve Avusturya’n›n“uluslararas› hukuk”u hiçe sayarak Polonya’y› kendi aralar›nda paylaflmalar›n›n ar-d›ndan, ayd›n despotizmi konusundaki görüfllerini tümüyle de¤ifltirirler. Örne¤in,Voltaire, eski dostu II. Friedrich’i “Büyük Türk’ten [Padiflah’tan] daha despot birkral ” ve Prusya’y› da “despotik bir ülke” olarak tan›mlamaya koyulur. II. Friedrichiçin “Tanr› bizi bu filozof bozuntusu hükümdardan korusun” diyen Diderot isesözünü esirgemeden II. Yekaterina’n›n liberalizminin bir tuzak, ak›lc›l siyasetininbir aldatmaca, reformculu¤unun ikiyüzlülük, insanc›ll›¤›n›n da bir düfl oldu¤unubelirtir. Yine Diderot, yazd›¤› bir mektupta, “be¤endi¤im kitap, Brutus’lar›n do¤-mas›n› sa¤layan kitapt›r” diyerek bu kez bir despotu de¤il, tam tersine despotasuikast düzenlemifl bir kifliyi yüceltir ve “tiranlar›n içinde en kötüsü, erdemli ti-rand›r ” sözüyle de bu monarklar›n elefltirisiyle yetinmeyip ayd›n despot anlay›fl›-n›n kendisini yads›maya var›r.

Liberal Siyasal DüzenAyd›nlanmac›lar, kiflisel olarak yaflad›klar› bu düfl k›r›kl›¤›n›n ötesinde, ayd›n mer-tebesine yükselttikleri monarklara övgüler düzdükleri dönemlerde bile, ilkesel biryaklafl›mla despotizmi elefltirip siyasal liberalizm olarak nitelendirilebilecek çeflitligörüfllerin sözcülü¤ünü yapmay› sürdürmüfllerdir. Çünkü hedefledikleri sonul (biranlamda ideal) amaç, haklar›n ve özgürlüklerin güvence alt›na al›nd›¤›, bar›fl›n,adaletin, düzenin sa¤land›¤› ve böylece ortak ç›kar›n gözetildi¤i liberal bir siyasalyap›d›r. Bu noktada temel bir sorun ortaya ç›kmaktad›r: Böyle bir siyasal yap›n›nya da devletin yarat›l›p sürdürülmesi için hangi düzenlemelere gereksinim vard›r?Ayd›nlanmac›lar›n bu amaçla önerdikleri (birbirleriyle ilintili) düzenlemeleri dörtçerçeve içinde toplamak mümkündür: Yasalar›n egemenli¤i (ve anayasac›l›k), ikti-dar›n s›n›rlanmas›, güçler ayr›m› ve siyasal temsil (ve kat›l›m).

Yasalar›n Egemenli¤i: Locke ile (bir sonraki ünitede görece¤imiz) Montesqu-ieu’den büyük ölçüde yararland›klar› görülen Ansiklopedi yazarlar›, yasa kavram›-n› yüceltip yasalar›n mutlak bir güçle donanmas› gere¤i üzerinde dururlar. Öyle kiD’Holbach, “egemen hiçbir zaman despot olmamal›d›r, ama yasa despotik olmal›-d›r” demekte bir sak›nca görmez. Tabii, sözü edilen yasalar, bir despotun iki du-da¤› aras›ndan dökülen sözcükler de¤il, fakat (yazarlar›n sergiledikleri farkl› yak-lafl›mlara göre) ya ak›ldan ya do¤adan ya sözleflmeden ya da halk›n r›zas›ndankaynaklanan ve ortak yarar› gözeten yasalard›r, yani “iyi yasalar”d›r ya da “do¤rubir anayasa”d›r. ‹flte bu yüzden, Voltaire için “özgürlük, yaln›zca yasalara ba¤›m-l› olmak demektir.”

‹ktidar›n S›n›rlanmas›: Yasalar›n yurttafllar›n hak ve özgürlüklerini yönetimekarfl› koruma alt›na almas›, siyasal iktidar›n s›n›rl› oldu¤unun ve s›n›rlar›n›n daak›lc›l yasalar taraf›ndan belirlendi¤inin bir göstergesidir. Monark›n iktidar›n›n s›-n›rl›l›¤›n›n gerekçelendirilmesi için do¤al hukuk gündeme getirilir, monark ile halk

1756. Ünite - Ayd›nlanma ve Akl ›n ‹kt idar ›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



aras›nda oldu¤u varsay›lan bir siyasal sözleflmeye at›fta bulunulur, hatta siyasal ik-tidar›n kökenine halk yerlefltirilir. Örne¤in Diderot’ya göre, “hükümdar, otoritesi-ni, otoritesi alt›nda olan uyruklar›ndan al›r ve bu otorite, do¤an›n ve devletin ya-salar›yla s›n›rlanm›flt›r.”

Güçler Ayr›m›: Ayr›ca filozoflar, s›n›rl› bir siyasal yap›n›n kurulup sürdürüle-bilmesi için anayasal güvencelere gerek oldu¤unun da bilincindedirler. Bu neden-le, D’Holbach ile Hume, siyasal iktidar›n anayasal bir düzenlemeyle toplumunfarkl› katmanlar› ya da s›n›flar› aras›nda bölünmesi gerekti¤ine iflaret ederler. An-siklopedi yazarlar›ndan De Jaucourt ise Locke ile Montesquieu’den esinlenerek, bubölünme ifllemini anayasal erklerin ayr›m› biçiminde ortaya koyar: “Yasama gücüile yürütme gücünün tek elde topland›¤› devletlerde özgürlük diye bir fley söz konu-su olamaz. Yarg› gücünün yasama ve yürütme güçlerinden ayr›lmad›¤› devletler-de ise, özgürlük hiç mi hiç yoktur.”

Siyasal Temsil ve Kat›l›m: Siyasal güçlerin farkl› ellere verilmesine, özelliklede kraldan ba¤›ms›z bir yasama organ›n›n bulunmas›na yap›lan vurgu, siyasal tem-sil anlay›fl›n› ça¤r›flt›rmaktad›r. Filozoflar, genelde, siyasal temsile, dolay›s›yla siya-sal kat›l›ma vurgu yaparlar ve yurttafll›¤› soylulu¤a ba¤layan feodal anlay›fl› yads›r-lar. Fakat bu, onlar›, toplumdaki herkesi (temsilcileri seçme ve temsilci olma anla-m›nda) yurttafl saymaya ya da tüm yurttafllara ayn› siyasal haklar› vermeye götür-mez. Genelde, mülkiyet ölçütünü iflin içine sokarlar ve yurttafll›¤› ya da siyasalkat›l›m hakk›n› yaln›zca “zenginlere” tan›rlar.

Özgürlükçü siyasal yap›n›n ilkelerini bu flekilde saptayan ve halka kuflkuylayaklaflan Ayd›nlanmac›lar, bu ilkelerin hangi yönetim biçiminde gerçekleflebilece-¤i sorusunu sorduklar›nda buna yan›t olarak cumhuriyet (ya da genellikle cumhu-riyet ile bir tuttuklar› demokrasi) demezler. Onlara göre, önlerinde yüzy›llard›rsüren bir monarfli vard›r; öyleyse, yap›lmas› gereken, bu monarfliye özgürlükçü biryap› kazand›rmak olmal›d›r. Ayr›ca, dile getirdikleri siyasal liberalizmin ilkeleri demonarflik bir yap›y›, daha do¤rusu yasalarla s›n›rl› parlamenter monarfliyi iflaret et-mektedir. Üstelik bu özgürlükçü monarflinin somut bir örne¤i karfl›lar›nda durmak-tad›r: ‹ngiltere Krall›¤›. Ona öykünülmesi, arzulanan siyasal düzenin kurulmas› içinyeterli olacakt›r. ‹ngiliz hayranl›¤›n›n bayraktarl›¤›n› yapan Voltaire’in deyifliyle,“kral›n, soylular›n ve halk›n haklar›n› düzenleyen ve herkesin güvenli¤ini sa¤la-yan böyle bir anayasan›n [‹ngiliz siyasal sisteminin], insanl›k var oldu¤u sürecevar olaca¤›na inanmak gerekir.” Üstelik bu anayasa, bir devrime karfl› en iyi pan-zehirdir. Çünkü ona göre, “bu tür [yani ‹ngiltere’deki] ilkeler üzerine kurulmam›fldevletlerin devrimler yaflayaca¤›na da inan›lmal›d›r.” Devrimden bu denli korkanAyd›nlanmac›lar›n Frans›z Devrimi’ni haz›rlam›fl olduklar›n› ileri sürmek, acaba neölçüde do¤rudur?

Ayd›nlanmac›lar, devrimci olmamalar›na karfl›n, Frans›z Devrimi ile gerçekle-flecek ulus-devlet anlay›fl›n›n (ve bunun ça¤r›flt›rd›¤› yap›lar ile de¤erlerin) kafalar-da yer edinmesini sa¤lam›fllard›r. Ulus-devletin düflünülebilir olmas› için, ondanönce var olan›n, yani Ancien Régime ’in yads›nmas› gerekmektedir. ‹flte, hiçbir fle-yin ak›l süzgecinden geçirilmeden kabul edilmemesini savunan filozoflar, feodalsömürüye, soylu-avam ayr›m›na, feodal yap›dan kaynaklanan adaletsizliklere vehaks›zl›klara, kraliyetin keyfi uygulamalar›na ve bask›lar›na karfl› ç›karak ve Anci-en Régime ’in temel dayana¤› olan Kilise’yi yerden yere vurarak bu y›k›m ifllevinigerçeklefltirmifllerdir. Ayr›ca, bir yanda, insanlar›n felsefi eflitli¤ini dile getirerek vetoplumdaki tüm bireylerin yasalar önünde eflit yurttafllar oldu¤unun alt›n› çizerek;öte yanda, monarflinin meflruluk temelini (yani krallar›n kutsal hakk› sav›n›) y›ka-


Mülkiyet Ölçütü: Örne¤inD’Holbach’a göre,“meclislerin, para ve mülksahibi olmalar› dolay›s›ylayurttafll›k niteli¤ini edinmiflolanlardan ve hemdurumlar› hem de bilgilerisayesinde ulusun ç›karlar›n›ve halklar›n gereksinimlerinibilen kiflilerden oluflmas›gerekir; k›sacas›, yurttafl›yurttafl yapan mülkiyettir.”Condorcet’ye göre ise“medeni ülkelerde devletiyapan toprakt›r. Demek kiyurttafllar› yapan mülkiyetolmal›d›r.”

Cumhuriyet ya daDemokrasi:Ayd›nlanmac›lar›n gözünde,bu yönetim biçimininyaflamas› olanaks›zd›r,ayr›ca birçok kötülü¤ü deiçermektedir. Örne¤in DeJaucourt’a göre, cumhuriyetancak küçük bir ülkedekurulabilir; dolay›s›ylaFransa’ya uygun düflmez.Voltaire’e göre, insanlargenellikle kendileriniyönetmeye lay›k de¤illerdir;dahas› böyle bir yönetimkursalar bile bunu uzun süreayakta tutamazlar.D’Holbach’a göre isedemokrasi düzensizlik ilekargaflaya neden olmakta vecahil kitlelerin despotizmineyol açmaktad›r. Bundanötürü, kendi deyifliyle“zorbal›k biçimlerinin enac›mas›z› ve aptal›”demokratik oland›r. Voltairede demokrasiyi “ço¤unlu¤untiranl›¤›” olaraktan›mlamaktad›r.

rak ve devletin kökenine halk› ya da en az›ndan halk›n r›zas›n› yerlefltirerek, (bi-linçli bir flekilde olmasa da) monarflinin gereksizli¤i düflüncesine kap›y› açm›fllarve cumhuriyetçi olmamalar›na karfl›n cumhuriyetçilik anlay›fl›n›n yeflermesine kat-k›da bulunmufllard›r.

Demek ki Ayd›nlanma, bu yönüyle de¤iflime bir ça¤r›d›r. Akl›n› baflkas›n›n k›-lavuzlu¤una baflvurmaks›z›n kullanma cesaretini gösteren ve evrensel ak›l ilkelerido¤rultusunda davranan insanlar›n, halklar›n kendi kaderlerini kendilerinin çize-ceklerine ve köhnemifl yap›lar› de¤ifltirerek mutlu bir düzen kurabileceklerine olanbir inançt›r. Ayd›nlanmac›lar›n gözünde bu de¤iflim, (siyaseti her türlü toplumsalde¤iflimin belirleyici oda¤› olarak alg›lamalar› nedeniyle) siyasal iktidar düzeyin-den bafllat›lmal›d›r. Dolay›s›yla filozoflar, her ne kadar de¤iflimin yumuflak bir yön-temle olmas›n›, yani elitler eliyle ve reformlar yoluyla gerçekleflmesini savunmufl-larsa da fark›nda olmadan devrim düflüncesine kap›y› aralam›fllard›r. Çünkü de¤i-flim gerekliyse yani akl›n gere¤iyse ve buna karfl› yerleflik iktidar taraf›ndan bir di-renç varsa, devrim zorunlu hâle gelmez mi, hatta akl›n buyru¤unu gerçeklefltirmeanlam›nda meflrulukla donanmaz m›? Bu bak›mdan Ayd›nlanman›n (filozoflar›n›nkiflisel elitist ve reformist görüfllerine ra¤men) ulus-devlet düflüncesinin oluflmas›-na ve bu düflünceyi hayata geçiren Frans›z Devrimi’ne önemli bir katk›da bulun-mufl oldu¤u söylenebilir. Ama tabii as›l katk›, bundan sonra görece¤imiz Montes-quieu’den ve özellikle de Rousseau’dan gelecektir.

Ayd›nlanma filozoflar›n›n hem ayd›n despotizmini hem de liberal bir siyasal düzeni savun-malar›, bir çeliflki olarak de¤erlendirilebilir mi?

Voltaire’in Felsefe Sözlü¤ü kitab›n›n ‹ngilizce çevirisine http://history.hanover.edu/texts/voltaire/volindex.htm adresinden ulaflabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Spinoza’n›n Ayd›nlanmay› haber veren düflün-celerini aç›klamak.Spinoza, bir özgürlük düflünürüdür. ‹nsan›n öz-gürleflmesinin, ancak akl›n› kullan›p kendini bil-gilendirmesiyle mümkün oldu¤unu kabul eder.Ona göre, insan›n do¤as› toplumu gerektirdi¤in-den, bireyin özgürleflmesi de do¤ru bir siyasaltoplum içinde gerçekleflebilir. Bu ba¤lamda, top-lum sözleflmesi kuram›n› benimseyen Spinoza,insanlar›n ak›llar›n› kullanarak z›mni bir sözlefl-meyle güç kullanma haklar›n› devredip egemen-li¤i içeren devleti kurduklar›n› belirtir.Yarat›lan bu devlet, toplumun (ya da toplumunço¤unlu¤unun) ta kendisidir ve rasyonellikle do-nat›lm›flt›r. Bu nedenle insan, yurttafllar›n birleflikiradesinin ürünü olan ve ortak yarar› gözeten ya-salara itaat ederek akl›na göre davran›p özgürolur. Ayr›ca bu devlet, yurttafl konumunu kaza-nan insan›n do¤al olarak sahip oldu¤u düflünmeve düflüncelerini ifade etme özgürlü¤üne sayg›l›olmak, dahas› toplumdaki çeflitli dinsel inançlarakar›flmamak yükümlülü¤ü alt›ndad›r. Ancak her-kesin yarar›na olan devleti y›kmaya yönlendirenher türlü söz ve yaz›, bir düflünce olarak de¤il,ama bir “eylem” olarak devlet taraf›ndan engelle-nip cezaland›r›labilir. K›sacas› Spinoza, akl› önplana ç›karan, liberal bir devlet anlafl›n› dile ge-tiren, dinsel hoflgörüyü sal›k veren ve düflünce-lerin özgürce ifade edilmesini savunan bir kuramortaya atarak Ayd›nlanmay› haber vermifltir.

XVIII. yüzy›la damgas›n› vuran Ayd›nlanmay›tan›mlamak.Ayd›nlanma hareketi, ilk bak›flta bir düflünceleryuma¤› olarak görülebilir. Çünkü XVIII. yüzy›lboyunca, de¤iflik ülkelerde farkl› Ayd›nlanmalaryaflanm›fl ve Ayd›nlanmac›lar ya da filozoflar ola-rak adland›r›lan çok say›daki düflünür farkl›, hat-ta karfl›t görüfller ileri sürmüfllerdir. Ancak Ay-d›nlanma düflünürleri, aralar›ndaki görüfl farkl›-l›klar›na ra¤men, belli bir anlay›fl› savunmufllar-d›r. Daha aç›kças› hepsi, geleneksel yap›lar ilede¤erlerin elefltirilebilece¤ini kabul etmifller veher türlü önyarg›ya, bofl inanca, dogmaya karfl›ç›k›p insan›n bu dünyada mutlu olmas›n› sa¤la-yacak bir toplumsal-siyasal düzenin kurulabile-ce¤i inanc›n› dile getirmifllerdir. ‹flte Ayd›nlanma,bu anlay›fl›n ad›d›r.

Kendi dönemlerinden önceki ça¤lar›, özelliklede Orta Ça¤› “karanl›k” olarak nitelendiren filo-zoflara göre, akl›n ve felsefenin geliflmesiyle vebilgilerin yayg›nlaflmas›yla her yerde gerçek ›fl›-makta, böylece yüzy›llard›r ön yarg›lar›n, dog-malar›n, geleneklerin karanl›¤a mahkum etti¤iinsanl›k ayd›nl›¤a kavuflmaya bafllamaktad›r.Kant’›n deyifliyle “ergin olmayan” yani karanl›k-ta bulunan insan, akl›n› baflkas›n›n k›lavuzlu¤u-na baflvurmaks›z›n kullanmay› ö¤renerek bu du-rumundan kurtulacakt›r. Dolay›s›yla Ayd›nlan-ma Ça¤›, ayd›nlanm›fl bir ça¤ de¤il, fakat filozof-lar›n katk›s›yla insanl›¤›n tam anlam›yla ayd›nla-naca¤›, bir baflka deyiflle akla göre düflünüp ya-flayaca¤› son aflamaya ulafl›lmas›n› sa¤layacakbir bafllang›çt›r.

Ayd›nlanman›n akla ve e¤itime verdi¤i önemisaptamak.Ayd›nlanma filozoflar›, akla baflat bir önem atfe-derler. Çünkü onlara göre, insan›n ö¤renip bilgiedinerek karanl›klardan kurtulmas›, ancak akl›n›kullanmas›yla mümkündür. Bu ba¤lamda ak›l,iki temel ifllevle donat›lm›flt›r. Ak›l, ilk olarak önyarg›lardan, dogmalardan, bofl inançlardan kur-tulmak anlam›nda “y›k›c›” bir ifllevi; ikinci olarakise, do¤ru ve mutlu bir toplumu kurmak anla-m›nda “kurucu” bir ifllevi yerine getirebilecekbir yeti olarak kabul edilmektedir. Bu ba¤lamdaakl›n ilerledi¤inin ve bu ilerleme sayesinde insa-n›n ergin olup iyi bir düzenin kurulaca¤›n›n önesürülmesi, ilerlemeci bir anlay›fla kap›y› açar.Hatta baz› filozoflar, insanl›¤›n tarihsel olaraksürekli bir biçimde ilerledi¤ini savunurlar. Ay-d›nlanmada akla duyulan büyük güven, e¤itimede önem verilmesine neden olur. Çünkü onlar›ngözünde e¤itim, insan›n akl›n› kullan›p do¤rubilgilere ulaflmas›n› sa¤layan temel araçt›r. Öyleki insan›n, dolay›s›yla toplumun iyili¤i ya da kö-tülü¤ü, do¤ufltan de¤il, fakat verilen e¤itimin ni-teli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle Ay-d›nlanmac›lar›n hepsi e¤itimin önemine vurguyaparlar. Fakat zaman zaman “entelektüel eli-tist” bir tutum tak›narak, bir baflka deyiflle ifliniçine eflitsizli¤i sokarak herkesin de¤il de biraz›nl›¤›n e¤itim almas›n›n yerinde olaca¤›n› dilegetirirler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Ayd›nlanman›n toplumsal hedeflerini listelemek.

Filozoflar, akl›n ilerlemesiyle birlikte insanl›¤›nözüne uygun iyi bir toplumsal düzene kavuflaca-¤› inanc›ndad›rlar. Ortaya koyduklar› hedeflerin-den ilki, faydac› bir yaklafl›m üzerine oturttukla-r› ahlakl› toplumun yarat›lmas›d›r. Bu sayede bi-reysel iyilik ve ç›kar ile toplumsal iyilik ve ç›ka-r›n bir uyum içine sokulaca¤› kabul edilir. Bu-nun ard›ndan ikinci hedef belirir: Toplumun te-mel hak ve özgürlükleri içeren do¤al yasalar do¤-rultusunda düzenlenmesi. Böyle bir toplumun yarat›lmas›, ulafl›lmas› iste-nen üçüncü ve dördüncü hedeflere, yani özgür-lü¤e ve eflitli¤e de var›lmas› demektir. Ayd›nlan-mac›lar, s›ralad›klar› toplumsal özgürlükler ara-s›nda en fazla düflünce ve ifade özgürlü¤üne vur-gu yaparlar. Eflitlik dediklerinde ise temelde soy-lu-avam ayr›m›n› reddedip hukuksal eflitlik üze-rinde dururlar ve toplumdaki servet, cinsiyet,mevki vb. eflitsizlikleri oldu¤u gibi kabul ederler.Son toplumsal hedef, dinsel alan›n düzenlenme-sine iliflkindir. Daha aç›kças›, dinsel dogmalar›n,hurafelerin, bofl inançlar›n yaratt›¤› olumsuzluk-lar› ortadan kald›rmak, böylece toplumda dinselço¤ulculu¤u ve hoflgörüyü hakim k›lmakt›r sözkonusu olan. Bu amaçla da dinsel alan›n devle-tin denetimi alt›nda olmas› kabul edilir.

Ayd›nlanman›n siyasal önerilerini aç›klamak.

Siyasal yap›ya her fleyi “belirleyici” bir güç anla-m›n› yükleyen Ayd›nlanma filozoflar›, bu alanailiflkin görüfllerini üç temel kayg›y› ya da sorunuyans›tan üç farkl› düzlemde ortaya koyarlar. Do-lay›s›yla karfl›m›za üç farkl› siyasal öneri ç›kar.Bunlardan ilki, siyasal iktidar›n düzeltilmesikayg›s›yla gelifltirilen reformcu anlay›flt›r. ‹kinci-si, reformlar› kim, nas›l yapacak kayg›s›n›n yolaçt›¤› “ayd›n despotizmi” anlay›fl›d›r. Üçüncüsü-nü ise, olmas› gereken en iyi siyasal sistem nedirsorusuna yan›t olarak getirilen liberal siyasal ik-tidar anlay›fl› oluflturur. Reformcu anlay›fl, devrimcili¤in reddedilip top-lumun çeflitli reformlar yoluyla düzeltilece¤i sa-v›n› içermektedir. Ayd›n despotizmi anlay›fl›nda,bu reformlar›n yukar›dan afla¤›ya do¤ru, ayd›n-lanm›fl yani Ayd›nlanman›n ilkelerini benimse-mifl bir mutlak monark, bir tür filozof-kral tara-f›ndan gerçeklefltirilece¤i inanc› dile getirilmek-tedir. Son öneri olan liberal siyasal iktidar anlay›-fl› ise, temelde ‹ngiltere örne¤inden esinlenerekortaya konulur. Böyle bir siyasal yap›n›n, yasala-r›n egemenli¤i, s›n›rl› iktidar, güçler ayr›m› ve si-yasal temsil ilkelerini içerecek flekilde hayata ge-çirilmesi gerekti¤inin de alt› çizilir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde, XVIII. yüzy›ldadüflünsel bak›mdan bir Ayd›nlanma hareketi yaflanma-

m›flt›r?

a. Fransab. ‹spanyac. ‹talyad. ‹ngilteree. Almanya

2. Kant’a göre insan›n “ergin olmamas›n›n” anlam›nedir?

a. Yurttafl statüsünde bulunmamas›b. Yetiflkin olmamas›c. Mülk sahibi olmamas›d. Akl›n› kullanmamas›e. Askerlik yapmamas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Spinoza’n›n insan do¤as›naatfetti¤i özelliklerden birisi de¤ildir?

a. ‹nsan yaln›z, tek bafl›na yaflamak isterb. ‹nsan üzüntüden kaç›nmak isterc. ‹nsan yaflam›n› sürdürmek isterd. ‹nsan kendine yararl› fleylere ulaflmak istere. ‹nsan bar›fl içinde yaflamak ister

4. I. Devlet bir amaç de¤il, bir araçt›rII. Devletin gerçek amac› özgürlüktürIII. Devlet pozitif hukuku yarat›r

Yukar›daki önermelerden hangisi ya da hangileri,Spinoza ile Hobbes’un kuramlar›nda ortak olarak bu-lunmaktad›r?

a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IId. I ve IIIe. II ve III

5. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanmac›lar›n akla yük-ledikleri özelliklerden birisi de¤ildir?

a. Ak›lla tanr›sal hakikat kavranabilirb. Ak›lla fiziksel gerçekler kavranabilirc. Ak›lla do¤ru ile yanl›fl ay›rt edilebilird. Ak›lla toplumsal düzen dönüfltürülebilire. Ak›lla olgular analiz edilebilir

6. Ayd›nlanmac›lara göre kifli, niçin iyi bir insan olupahlakl› davranmal›d›r?

a. Tanr› buyurdu¤u içinb. Hristiyanl›¤›n gere¤i oldu¤u içinc. Toplumsal bask› oldu¤u içind. Devlet taraf›ndan dayat›ld›¤› içine. Kendi yarar›na oldu¤u için

7. Ayd›nlanmac›lardaki “evrensel yasalar” anlay›fl›, han-gi görüflün savunulmas›na da yol açar?

a. Komünizmb. Faydac›l›kc. Kozmopolitizmd. Milliyetçilike. Ayd›n despotizmi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Ayd›nlanma felsefesindegenel olarak kabul edilmifl eflitsizliklerden biri de¤ildir?

a. Entelektüel eflitsizlikb. Cinsiyetler aras› eflitsizlikc. Mülkiyet bak›m›ndan eflitsizlikd. Toplumsal statü bak›m›ndan eflitsizlike. Avam-soylu aras›ndaki eflitsizlik

9. Ayd›nlanma filozoflar›na göre, bir toplumda halk›nmutsuz ve köle olmas›n› belirleyen en önemli etmen,afla¤›dakilerden hangisidir?

a. E¤itimde eflitsizli¤in olmas›b. Kötü bir siyasal düzenin olmas› c. Toplumsal ayr›cal›klar›n bulunmas›d. Mülkiyet eflitsizli¤inin olmas›e. De¤iflik dinsel inançlar›n bulunmas›

10. Afla¤›daki siyasal görüfllerden hangisi, Ayd›nlanma-c›lar taraf›ndan benimsenmez?

a. Hukuk reformunun yap›lmas›b. Direnme hakk›n›n kullan›lmas›c. Kral›n filozof olmas›d. Parlamenter monarflinin kurulmas›e. Siyasal iktidar›n yasalarla s›n›rland›r›lmas›



22 Aral›k 2011’de Frans›z Ulusal Meclisi’nde görü-

flülüp kabul edilen “soyk›r›m› inkâr yasa tasar›s›”

hakk›nda görüfller:

CHP milletvekili Umut Oran: “Ayd›nlanman›n büyük si-malar›n›n ç›kt›¤›, Diderotlar›n, Descarteslar›n Fransas›bugün kendi tarihini unutmufl gibi. Fransa’da düflünceözgürlü¤üne vurulabilecek en büyük darbe ile karfl›karfl›yay›z. Hani nerede ‘Savundu¤unuz fikre kat›lm›yo-rum, ama onu savunabilmeniz için can›m› bile verebili-rim’ diyen Voltaire’in Fransas›? Tart›flt›¤›m›z konu 1915olaylar› de¤il, bugün Fransa’n›n hâlâ demokratik bir ül-ke olup olmad›¤›d›r. E¤er Fransa bir fikri kabul etme-yenlerin cezaland›r›ld›¤› bir ülke hâline geldiyse, Vol-taire’in kemiklerinin üstünden Goebels’in sürdü¤ü birpanzerle geçiliyor demektir. Fransa bugün tarihinin üs-tünden tankla geçmektedir.”

Kaynak: Gazeteler, 22 Aral›k 2011.

Yasa tasar›s›n›n Fransa’da meclis taraf›ndan kabul edil-mesinin ard›ndan, Baflbakan Yard›mc›s› Bülent Ar›nç:“Bu yasa tasar›s› özellikle Ayd›nlanma Ça¤› bizden bafl-lad› diyen Fransa’n›n büyük bir ay›b› olmufltur. Bu, en-gizisyonun geri dönüflüdür.”CHP Genel Baflkan› Kemal K›l›çdaro¤lu: “Fransa’n›n ta-rihinde 1789 Ayd›nlanmas› vard›r. 1789 Devrimi sadeceFransa’da de¤il, dünyada bir ç›¤›r açm›flt›r. Bugün gel-di¤imiz noktada Fransa kendi tarihine ihanet içindedir.Özgürlü¤ü savunan, özgürlük konusunda dünyada sem-bol olan bir ülke bugün düflünce özgürlü¤üne siyaset-çilerin karar›yla kelepçe vurmaktad›r. ‘Sizin düflüncele-rinize kat›lm›yorum ama düflüncelerinizi özgürce dilegetirebilece¤iniz bir mücadelenin bafl›nda ben olaca-¤›m’ diyen bir Voltaire’i düflünün, bir de 21. yüzy›l›nbafl›nda Sarkozy’nin Fransas›’n› düflünün. Bize ö¤reti-len Fransa ile Sarkozy’nin Fransas› aras›nda çok farkvar. 1789 Frans›z Devrimi’nin üzerine büyük bir gölgedüflürecekler.”Baflbakan Recep Tayyip Erdo¤an: “fiimdi ben flu soru-yu soruyorum: Fransa’da düflünce, ifade özgürlü¤ü varm›? Cevab›n› da ben veriyorum, yok! Bu, özgür tart›flmaortam›n› ortadan kald›r›r. Frans›z ihtilalinin özgürlük,eflitlik, kardefllik ilkeleri bugün Fransa Parlamentosu ta-raf›ndan ayaklar alt›na al›nm›flt›r. Herhalde bundan son-ra Fransa’da Voltaire, Montesquieu de konuflulmaz.”

Kaynak: Gazeteler, 23 Aral›k 2011.

Erdal Atabek: “Fransa’n›n kabul etti¤i yasa yanl›flt›r.Hem de aç›k bir yanl›fl. ‹nsanlar düflüncelerini aç›kçasöyleyebilmeli. Voltaire de bunu söylüyordu. Frans›zayd›nlanmas›n›n büyük ad› olan Voltaire. Bu tamam.Ama ‘düflüncelerini topluca söylüyorlard›’ diye ö¤renci-lerin aylarca hapiste yatmas›na ne diyoruz? Buna ‘yan-l›flt›r’ diyen bizim ayd›nlar›m›z› dinleyen var m›? (...)Fransa’y› k›nayal›m. Arada bir aynaya da bakal›m.”

Kaynak: Cumhuriyet, 26 Aral›k 2001.

Okuma Parças›Tembellik ve korkakl›k nedeniyledir ki, insanlar›n ço¤ubütün yaflamlar› boyunca kendi r›zalar›yla erginleflme-mifl olarak kal›rlar ve ayn› nedenlerledir ki, bu insanla-r›n bafl›na gözetici ya da yönetici olarak gelmek baflka-lar› için de çok kolay olmaktad›r. Ergin olmama duru-mu çok rahatt›r çünkü. Benim yerime düflünen bir kita-b›m, vicdan›m›n yerini tutan bir din adam›m, perhizimile ilgilenerek sa¤l›¤›m için karar veren bir doktorumoldu mu, zahmete katlanmama hiç gerek kalmaz art›k.Para harcayabildi¤im sürece düflünüp düflünmemem depek o kadar önemli de¤ildir; bu s›k›c› ve yorucu ifltenbaflkalar› beni kurtaracakt›r çünkü. (...)Demek oluyor ki, her birey için neredeyse ikinci bir do-¤a yerine geçen ve temel bir yap› oluflturan bu ergin ol-may›fltan kurtulmak çok güçtür. Hatta insan bu durumaseve seve katlanm›fl ve onu sevmifltir bile; iflte bu yüz-den o, kendi akl›n› kullanma bak›m›ndan gerçekten deyetersizdir; çünkü onun böyle bir deneyi gerçeklefltir-mesine asla izin verilmemifltir, o akl›n› kullanmay› dene-meye hiçbir zaman b›rak›lmam›flt›r. Dogmalar ve kural-lar, insan›n do¤al yetilerinin akla uygun kullan›l›fl›n›n yada daha do¤ru bir deyiflle, kötüye kullan›lmas›n›n bumekanik araçlar›, erginleflme ve olgunlaflma için süreklibir ayakba¤› olurlar. Biri ç›k›p yürümeyi köstekleyen buzincirleri atsa da, en dar hendekten bile hemen öyle pekkolayca atlayamaz; çünkü o, henüz kendisine güven du-yarak bacaklar›n› özgürce hareket ettirmeye daha al›fla-mam›flt›r. ‹flte bundan dolay› da ruhlar›n›, zihinsel yan-lar›n› kendi bafllar›na iflleyip kullanarak ergin olmay›fl-tan kurtulan ve güvenle yürüyebilen pek az kifli vard›r.Oysa, buna karfl›l›k, kitlenin kendi kendisini ayd›nlat-mas› daha çok olanak tafl›r; hatta ona özgürlük, yaniözgür olma hakk› tan›n›rsa bu durumun önüne geçile-


”

“


mez de. Çünkü y›¤›n›n içinde, kamuda -vasiler aras›n-da bile- ba¤›ms›z düflünebilen birkaç kifli her zamanbulunacakt›r; bunlar, önce kendi boyunduruklar›n› ata-caklar, sonra da insan›n kendindekini ak›ll›ca de¤erlen-dirmesi yan›nda ba¤›ms›z düflünmenin kifli için bir ödevoldu¤u anlay›fl›n› çevrelerine yayacaklard›r. (...)Bir prens, din konular›nda, halk›na herhangi bir emirvermemeyi ya da yükümlülük yüklememeyi kendi gö-revi bak›m›ndan bir küçüklük ya da bir gerilik olarakgörmez ve halk›n› tüm bir özgürlü¤e do¤ru yöneltirse,hatta bu prens hoflgörülü gibi kibirli bir s›fat› kabul ede-rek bir zay›fl›k da gösterse, o ayd›nlanm›fl bir kimsedir.‹flte böyle bir kimse [yani, Prusya Kral› II. Friedrich]ça¤dafllar›nca ve kendisine borçlu olacak daha sonragelenlerce, insanl›¤› ergin olmay›fltan ilk kez kurtaran,hükûmeti ilgilendirdi¤i oranda ve bütün insanlar› vic-danlar›yla ilgili tüm konularda ak›llar›n› kullanmada öz-gür b›rakan bir insan olarak onurland›r›lmay› hak eder.

Kaynak: Immanuel Kant, “‘Ayd›nlanma Nedir?’ Sorusu-na Yan›t”, Seçilmifl Yaz›lar, çev: Nejat Bozkurt, ‹stan-bul: Remzi Kitabevi, 1984.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Anlam›”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Anlam›”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Öncülerin-

den Biri: Spinoza” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n Öncülerin-den Biri: Spinoza” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanmada Ak›l ve E¤i-tim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n ToplumsalHedefleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n ToplumsalHedefleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n ToplumsalHedefleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n SiyasalÖnerileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ayd›nlanman›n SiyasalÖnerileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Hobbes ile Spinoza’n›n her ikisi de siyasal yap›ya ilifl-kin görüfllerini toplum sözleflmesi kuram›n› kullanarakortaya koymufllard›r. Kuram›n ilk düzlemini oluflturando¤a durumu betimlemeleri büyük bir benzerlik göste-rir. Her iki düflünür, insan›n kendini korumay› amaçla-yan bencil bir varl›k oldu¤u sav›ndan hareket edip do-¤a durumunun bu nedenle insanlar›n birbiriyle çat›flt›¤›bir savafl ortam› oldu¤unu ileri sürer. Dolay›s›yla herikisi için de bir sözleflmeyle devlet aflamas›na geçilme-sinin nedeni, bu güvensizlik ortam›ndan kurtulma iste-¤idir. Toplum sözleflmesi kurgusunun oluflturdu¤u ikin-ci düzlemde de yine her iki düflünür, güç kullanma hak-lar›n›n devredilmesiyle devletin kuruldu¤unu kabuleder. Hobbes ile Spinoza aras›ndaki temel ayr›m, kura-m›n üçüncü düzlemi olan devlet modelinin belirlenme-sinde ortaya ç›kar. Hobbes, monarflik bir devlet anlay›-fl›n› benimseyip monark›n› s›n›rs›z bir güçle donat›r vebu monark›n (rasyonel olmas›ndan kaynaklanan ödev-leri d›fl›nda) uyruklar›na karfl› hiçbir yükümlülü¤ününbulunmad›¤›n› ileri sürer. Spinoza ise devletin egemen-li¤i içerdi¤ini vurgulamas›na karfl›n, bu egemenli¤in as-l›nda toplumun ta kendisi oldu¤unu belirtip en iyi veuygun yönetim biçiminin do¤al hak ve özgürlüklerle s›-n›rl› demokrasi oldu¤unu dile getirir.

S›ra Sizde 2

Ayd›nlanmac›lar›n eflitlik sorunsal›na iliflkin yaklafl›mla-r›, dönemin yükselen s›n›f› olan burjuvaziye içkin te-mel bir çeliflkiyi yans›tmaktad›r. Bu çeliflki, burjuvazi-nin hem halk›n yard›m›yla feodal sistemden kurtulmakhem de bu halk› kendi ç›kar›na sömürmek amac› güt-mesinden kaynaklanmaktad›r. Temelinde bir burjuvadüflüncesi olan Ayd›nlanma, bu nedenle feodalizmeözgü ba¤›ml›l›klar›, ayr›cal›klar› çürütmek amac›yla, herinsan›n do¤al olarak kendi bedeni üzerinde eflit hakkasahip oldu¤unu ileri sürerek senyör-serf iliflkisini yad-s›r. Ayr›ca hukuksal eflitli¤e vurgu yaparak, kal›t›msalayr›cal›klar›, dolay›s›yla soylu-avam eflitsizli¤ini redde-der. Buna karfl›l›k, burjuvazinin sosyo-ekonomik üs-tünlü¤ünü ve sömürüsünü do¤rulamak ve halk›n budüzeni kabullenmesini sa¤lamak amac›yla da insanla-r›n toplumsal statü, mevki ve servet bak›m›ndan eflitolamayacaklar›n› çeflitli gerekçelerle savunur. Dahas›,kad›nlar üzerindeki erkek hakimiyeti ile sömürüsünühakl› gösterecek flekilde cinsiyetler aras›ndaki eflitsizli-¤in de alt›n› çizer.



S›ra Sizde 3

Ayd›nlanmac›lar›n din sorununa büyük önem verip Ki-lise’ye a¤›r elefltiriler yöneltmelerinin temel nedeni, din-leri, özellikle de papazlar›n elindeki Katolik dinini, Ay-d›nlanman›n (yani ergin olmay›fltan kurtulman›n) önün-deki en büyük engel olarak görmeleridir. Onlara görekiflisel vicdani bir inanç olmaktan ç›kar›l›p kurumsallafl-t›r›lan her din, entelektüel geliflmeyi frenlemekte, in-sanlar›n kafalar›n› dogmalarla ve bofl inançlarla doldu-rup halk› sersemletmekte ve gerek rahiplerin gereksebunlarla el ele vermifl krallar›n iktidarlar›n› pekifltirmek-tedir. Ayr›ca dinin besledi¤i ba¤nazl›k ve onunla atbafl›giden hoflgörüsüzlük, insanlar›n birbirlerine kin, öfke,düflmanl›k duymalar›na neden olmakta ve böylece top-lumlar› adaletsizli¤e ve savafllara sürüklemektedir. Da-has› Katolik Kilisesi, y›k›lmas› amaçlanan feodal düze-nin, Ancien Régime ’in en temel kurumu ve en büyükdestekçisidir. Dolay›s›yla Kilise’nin toplum ve devletüzerindeki etkisinin tümüyle ortadan kald›r›lmas› vedinsel alan›n denetim alt›na al›nmas› gerekmektedir.

S›ra Sizde 4

Ayd›nlanma filozoflar›, ayd›n mertebesine yükselttikle-ri monarklara övgüler düzdükleri dönemlerde bile, il-kesel bir yaklafl›mla despotizmi elefltirip siyasal libera-lizm olarak nitelendirilebilecek çeflitli görüfllerin sözcü-lü¤ünü yapmay› sürdürmüfllerdir. Çünkü onlar›n gö-zünde ayd›n despotizmi, özellikle belli sorunlara re-formlar yoluyla hemen çözüm bulunmas›n› sa¤layabile-cek en uygun araçt›r. Bir baflka deyiflle, ayd›n despotiz-mi k›sa vadeli bir çözüm yoludur. Oysa filozoflar›n he-defledikleri sonul amaç, haklar›n ve özgürlüklerin yasa-larca güvence alt›na al›nd›¤› liberal bir siyasal düzendir.Bu bak›mdan filozoflar›n, ayd›n despotizmini ‹ngilte-re’deki siyasal yap›y› and›ran böyle bir düzenin kurul-mas›n› sa¤layacak geçici bir yap›lanma olarak gördük-lerini söylemek mümkündür. Daha aç›kças›, ayd›n birdespot sayesinde ayd›nlanman›n önündeki engellerinyavafl yavafl kald›r›lmas› ve gerekli koflullar›n yarat›lma-s› sonucunda (yani uzun vadede), özlemi çekilen siya-sal düzene ulafl›lmas› amaçlanmaktad›r.

A¤ao¤ullar›, M.A., Ergün, R., Zabc›, F.Ç. (2009). Kral-

Devletten Ulus-Devlete, (2. Bas›m), Ankara: ‹mgeKitabevi Yay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M.A. (editör) (2011). Sokrakes’ten


Akal, C.B. (2004). Varolma Direnci ve Özerklik: Bir

Hak Kuram› ‹çin Spinoza’yla, Ankara: DostKitabevi Yay›nlar›.

Balibar, E. (2004). Spinoza ve Siyaset, Çev. S.Soyarslan, ‹stanbul: Otonom Yay›nlar›.

Çi¤dem, A. (2003). Ayd›nlanma Düflüncesi, ‹stanbul:‹letiflim Yay›nlar›.

Diderot, D’Alembert. (1996). Ansiklopedi ya da

Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Aç›klamal›

Sözlü¤ü, Çev. S. Hilav, ‹stanbul: Yap› KrediYay›nlar›.

Diderot. (1974). Filozofça Düflünceler-Yasay›

Çi¤nemenin Tehlikeleri Üstüne, Çev. V. Günyol,‹stanbul: Çan Yay›nlar›.

Goldmann, L. (1999). Ayd›nlanma Felsefesi, Çev. E.Arslan, Ankara: Doruk Yay›nlar›.

Hume, D. (1983). Din Üstüne, Çev. M. Tunçay, ‹stanbul:Kaynak Yay›nlar›.

Hünler, S.Z. (2010). Spinoza, Ankara: Dost KitabeviYay›nlar›.

Tanilli, S. (1994). Voltaire ve Ayd›nlanma, ‹stanbul:Cem Yay›nlar›.

Voltaire. (2011). Felsefe Sözlü¤ü, Çev. L. Ay, ‹stanbul:‹nk›lâp Kitabevi Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Montesquieu’nün kuram›nda çözümlemeye çal›flt›¤› siyasal yönetimler ilemaddi ve manevi etkenleri iliflkilendirebilecek,Montesquieu’deki güçler ayr›m› modelinin yap›s›n› ve anlam›n› aç›klayabilecek,Rousseau’nun kuram›ndaki do¤a durumu ile uygar toplumun özelliklerinisaptayabilecek,Rousseau’nun önerdi¤i devlet düzenini tüm boyutlar›yla aç›klayabilecek,Rousseau’nun özgürlük konusundaki görüfllerini de¤erlendirebilecek bilgive beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Aristokrasi• Cumhuriyet• Egemenlik• Genel ‹rade • Güçler Ayr›m›

• Halk-Devlet• Özgürlük• Toplum Sözleflmesi• Yasa• Yurttafl

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

NN


• MONTESQU‹EU: S‹YASAL DENGE• ROUSSEAU: HALKIN EGEMENL‹⁄‹

Siyasal DengedenHalk›n Egemenli¤ine


MONTESQU‹EU: S‹YASAL DENGEAs›l ad› Charles Louis de Secondat, Baron de la Brède et de Montesquieu (1689-1755) olan düflünür, ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere bir aristokratt›r. Hukuk ö¤reni-mi görmüfl ve Bordeaux Parlamentosu’nda baflkanl›k görevini üstlenmifltir. AcemMektuplar› (1721) ile Romal›lar›n Büyüklü¤ü ile Çöküflünün Nedenleri ÜzerineDüflünceler (1734) adl› kitaplar›n yazar› olan Montesquieu, 1748’de en önemli ya-p›t› olan Yasalar›n Ruhu Üzerine’yi piyasaya sürmüfltür. Kitaplar›n› kaleme al›rkenözellikle ülkesi Fransa’n›n içinde bulundu¤u koflullardan hareket etmifl, belli so-runlara çözümler aram›fl ve kendi s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetmifltir. Bu nedenle, dö-nemindeki Fransa’n›n siyasal düzenine ve aristokratik düflünürlerin görüfllerine k›-saca de¤inmek yerinde olacakt›r.

Fransa’n›n Siyasal Yap›s› ve Aristokratik Aray›fllarXVIII. yüzy›lda Fransa’ya damgas›n› vurmufl olan siyasal yap›lanma, 1715-1774 y›l-lar› aras›nda tahtta bulunan XV. Louis’nin mutlak monarfli olarak adland›r›lan yö-netimidir. Mutlak monarfli nitelendirmesi, her fleyden önce, devletin kral›n kifliselsorumsuz otoritesi alt›nda merkezî bir flekilde yap›lanmas› demektir. Gerçekte burejimin yerlefltirilmesi, XVII. yüzy›l boyunca, özellikle XIII. Louis’nin Baflbakan›Kardinal Richelieu ile Kral XIV. Louis (krall›¤› 1643-1715)’nin giriflimleriyle sürdü-rülmüfl ve yüzy›l›n sonlar›na gelindi¤inde de mutlak monarfli doruk noktas›naulaflm›flt›. XV. Louis’nin yapt›¤›, atas›ndan kalan bu miras›n üzerine oturmak ve buyönetimi elinden geldi¤ince aynen devam ettirmekti.

Mutlak monarfliyi oluflturma çabalar›yla birlikte Fransa’n›n siyasal ve toplumsalçehresi de önemli ölçüde de¤iflti. Hem kentlerin hem soylular›n çeflitli özerklikle-ri ile ayr›cal›klar› sürekli olarak törpülendi. Tahkimatl› flatolar y›k›ld›, özel ordularda¤›t›ld›, kent milisleri kald›r›ld› ve krala ba¤l› daimi ordular kuruldu. Aristokratlar,feodalizme özgü sosyo-ekonomik ayr›cal›klar›n› sürdürmekle birlikte gerek yerelgerek ulusal düzeydeki siyasal (ve yönetsel) ifllevlerinden yoksun b›rak›ld›lar. Ay-r›ca büyük soylular, Versailles Saray›’nda ikamet etmeye zorlanarak, devletin gö-zetimi alt›na sokuldular. Do¤rudan krala ba¤l› bir bürokrasi oluflturuldu ve çeflitliyönetim görevlerine sonradan soylulaflt›r›lan avamdan kimseler, yani burjuvalaratanmaya baflland›. Ola¤anüstü mahkemelerin kurulmas›yla ba¤›ms›z yarg› yokedildi, kat› bir sansür uygulamas›na geçildi ve parlamentolar denetim alt›na soku-lup yasalar› denetleme yetkilerinden yoksun b›rak›ld›. En son 1614’te toplanm›fl

Siyasal Dengeden Halk›nEgemenli¤ine

Parlamento: Günümüzdeyasama meclisi anlam›nagelen parlamento, odönemdeki Fransa’da, bafltaParis olmak üzere birkaçbüyük kentte bulunanyüksek yarg› organ›naverilen add›r. Parlamentolar,teorik olarak, kral›n ç›kard›¤›fermanlar› ve yasalar›yarg›sal aç›dan denetlemeyevaran yetkilere sahiptiler.

olan États Généraux, 1789’a kadar bir daha toplant›ya ça¤r›lmayarak unutkanl›kiçine itildi. Protestanl›k yasaklanarak Katolik Kilisesi’nin devlete ba¤l›l›¤› pekifltiril-di ama krall›k politikas›n› elefltiren Katolik tarikatlar da bask› alt›na al›nd›, gerekir-se kapat›ld›. Son olarak, sald›rgan bir d›fl politika ile devletin korumac›l›¤› alt›ndaticareti teflvik eden merkantilist bir ekonomik politika izlendi. Bu politikalar, biryanda burjuvazinin palazlanmas›na, öte yanda afla¤› s›n›flar›n, özellikle de köylü-lerin a¤›r vergiler alt›nda ezilmesine yol açt›.

Böylece mutlak monarfli yerli yerine oturtuldu; bir baflka deyiflle, kral, otorite-sini do¤rudan do¤ruya Tanr›’dan alan ve devlete içkin egemenli¤i kendinde so-mutlaflt›ran kifli olarak mutlak bir iktidara sahipti art›k. Ç›kard›¤› yasalardan, ald›¤›kararlardan dolay› hiç kimseye hesap vermek zorunda de¤ildi; iktidar›n› kullan›r-ken kendisini denetleyebilecek, sorumlulu¤unu gündeme getirebilecek ne bir si-yasal güç vard› ne de herhangi bir kurum. XIV. Louis’ye yak›flt›r›lan “Devlet, be-nim” sözü, bir bak›ma mutlak monarfliyi çok iyi özetliyordu.

Bu rejime ve onun uygulad›¤› politikalara karfl› ilk elefltiriler, Ayd›nlanman›nburjuva kökenli ya da burjuva zihniyetli düflünürlerinden önce, aristokrat düflü-nürlerden gelecektir. Bu düflünürlerin elefltirileri ile önerileri flöyle özetlenebilir:Kral›n mutlak bir iktidara sahip olup devleti afla¤›l›k avamdan kiflilerle yönetmesi,kraliyetin ilkelerinden, temel yasalar›ndan sap›p despotizme kayd›¤›n›n aç›k birgöstergesidir. “‹nsanl›¤›n baflyap›t› olan feodal rejimi” gerçeklefltirmifl olan soylularezilmekte, tarihi haklar› gasp edilmektedir. Devletin uygulad›¤› merkantilizm, top-lumda zenginlik h›rs› ile lüks tutkusunu beslemekte ve böylece toplumdaki farkl›-l›klar› yok ederek s›n›flar› birbirine kar›flt›rmakta, eflitlemektedir. Bunun anlam›toplumsal düzenin y›k›lmas›d›r. Kral›n iktidar›, soylular›n a¤›rl›kta olaca¤› yerelmeclisler ve États Généraux (hatta Boulainvilliers’ye göre yaln›zca bir soylularmeclisi) ile s›n›rlanmal›d›r. Yarg› ba¤›ms›z olmal›d›r. Devletin üst yönetiminde,kral›n yan›nda büyük soylular yer almal›d›r. Soylular›n haklar› ve ayr›cal›klar› geriverilmelidir. Ticaret s›n›rland›r›lmal›, paran›n temel de¤er olarak görülmesi engel-lenmeli ve lüks tutkusu frenlenmelidir. Böylece aristokratik onur, yeniden toplum-daki tek belirleyici ilke olacakt›r.

Aristokratik düflünürlerin, bu görüflleriyle dile getirdikleri özlemleri geriye dö-nüktür. Amaçlar›, kapitalist geliflmeleri ve toplumsal hareketlili¤i d›fllayan, feodal,hiyerarflik, kal›plaflm›fl bir toplum modelidir. Hepsi de kral›n iktidar›n› yaln›zcasoylular›n erkiyle s›n›rlamay› tasarlamakta, yani aristokratik monarfliye geri dön-meyi hedeflemektedir. K›sacas› bu düflünürler, yükselen kapitalist sistemi, bu sis-teme özgü yap›lar› ve zihniyeti, özellikle de burjuvazinin gücünü görmezden gel-mektedirler. ‹flte, tüm bunlara dikkat edip kuram›n› ona göre oluflturacak olan dü-flünür Montesquieu’dür.

Fransa’da doruk noktas›na ulaflan ama dönemin Prusya, Avusturya-Macaristan ya da ‹span-ya gibi Avrupa devletlerinde de gözlemlenen mutlak monarfli, despotluktan farkl› olarakkeyfili¤i içermez çünkü en az›ndan geleneklerle ve krall›¤›n temel yasalar›yla s›n›rl›d›r.Dahas›, mutlak monarflinin XX. ve XXI. yüzy›llarda devletlerin elde etti¤i bir “mutlakl›¤a”sahip olmad›¤›n› da belirtmek gerekir. En mutlak monark bile, uyruklar›n› ve tüm toplum-sal alanlar› denetleyebilecek maddi olanaklardan yoksundu. Böyle bir denetim, bugün ça¤-dafl teknoloji, haberleflme, propaganda ve yönetim teknikleri sayesinde, mutlak monarflizamanlar›ndakinden çok daha olanakl›d›r.


Aristokrat Düflünürler: Enönemlileri, soylu bir dinadam› olan Fénelon (1651-1715), bir kont olanBoulainvilliers (1658-1722)ve bir dük olan Saint-Simon(1675-1755)’dur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Yasalar›n ve Siyasetin ÇözümlenmesiMontesquieu, toplum sözleflmesi kuramc›lar›ndan farkl› olarak, do¤al hukuk dü-flüncesini ve toplumun yapay bir biçimde kuruldu¤u anlay›fl›n› reddeder. “‹nsan›ntoplumda yaflamak için yarat›ld›¤›n›” belirtip topluma do¤all›k atfeder. Do¤al hu-kuk ve sözleflme kuram›n› yads›mas›n›n temel nedeni, bu kuram›n olmas› gereke-ni iflaret edip idealist bir tutuma yol açmas›d›r. Oysa Montesquieu, olan› olmas› ge-rekenle yarg›lamay› reddeder ve salt olgular› ele al›p olgulardan hareket ederek(dolay›s›yla teolojik ve ahlaksal de¤er yarg›lar›n› da devre d›fl› b›rakarak) tüm ulus-lar›n kurumlar›n› ve yasalar›n› aç›klamay› amaç edinir.

Montesquieu, de¤iflik ülkelerde neden farkl› yasalar›n (dolay›s›yla farkl› yöne-tim biçimlerinin) bulundu¤unu aç›klayabilmek amac›yla, ilk önce bir yasa tan›m›vererek ifle bafllar: “Yasalar, nesnelerin do¤as›ndan türeyen zorunlu iliflkilerdir.”Her ne kadar yasalar insan yap›s› pozitif yasalar ise de bu özellik, yasalar›n salt in-san iradesinin bir ürünü oldu¤u, insanlar›n keyfi kararlar›ndan kaynakland›¤› anla-m›na gelmez. Çünkü bu tan›m›n iflaret etti¤i üzere yasalar, do¤rudan do¤ruyaiçinde bulundu¤u toplumun çeflitli koflullar›yla iliflkidedir ve bu koflullar (yanietkenler) taraf›ndan belirlenmektedir.

Montesquieu, yasalar›n çeflitli koflullardan türedi¤ini ileri sürerek, toplum sözleflmecile-rinin ve Ayd›nlanmac›lar›n yasa anlay›fl›n› yerle bir etmektedir. Daha aç›kças›, pozitif ya-salar›n insan akl›yla ortaya ç›kar›lan evrensel do¤al yasalar›n ya da insan do¤as›n›n gerek-tirdi¤i de¤iflmez ilkelerin uzant›s› olmas› gerekti¤i görüflünü bir kalemde silip atmaktad›r.

Montesquieu, “fiziki (maddi) ve ahlaki (manevi) nedenler” olarak nitelendirdi-¤i bu etkenler ile yasalar (yani yönetim biçimi) aras›ndaki iliflkileri saptarken ilkönce epey indirgemeci bir tutum tak›n›r. Bir baflka deyiflle, teker teker ele ald›¤›her etkenin do¤rudan do¤ruya yönetim biçimini belirledi¤ini ileri sürer. Ger-çekte bu etkenler, yasalar› ve yönetim biçimini kendi bafllar›na de¤il, bir bütünolarak belirlemektedir. Daha aç›kças› etkenler, hep birlikte, bir ülkenin insanlar›-na özgü töreleri, düflünme, hissetme, davranma kal›plar›n›, k›sacas› yaflam biçimi-ni oluflutururlar. Etkenlerin bu birleflmesinden, buluflmas›ndan Montesquieu’nün“ulusun ruhu” ya da “genel ruh” dedi¤i fley do¤ar.

Bu ulusal ya da genel ruh, ayn› zamanda Montesquieu’nün kitab›n›n bir baflkabölümünde “yönetimin ilkesi” olarak adland›rd›¤› kavrama denk düfler. Montesqu-ieu’ye göre, her yönetimin kendine özgü bir do¤as› ve bir ilkesi vard›r. Do¤a, yö-netimin hukuksal-siyasal yap›s›d›r, yani biçimidir. ‹lke ise kendi deyifliyle “yöneti-min hareket etmesini sa¤layan fleydir”, “yönetimi harekete geçiren insani tutkular-d›r” ya da “yurttafllar›n gerçek yaflamlar›n›n siyasal ifadesidir”, k›sacas› ulusun ru-hudur. ‹lkenin “erdem, onur ve korku” olmak üzere üç çeflidi vard›r. Her ilke çe-flidi belli bir yönetim biçimiyle bir birlik içindedir. Daha aç›kças›, cumhuriyet erde-me, monarfli onura ve despotluk korkuya gereksinim duyar. Yönetimin do¤as› ileilkesinin bir birlik, uyum içinde oluflu, devletin düzeninin göstergesidir. Birli¤inbozulmas› ise siyasal de¤iflime yol açar.

Bu ba¤lamda, “do¤a-ilke birli¤i” ya da “yönetim biçimi-ulusal ruh iliflkisi”, dev-letlerin tarihsel süreç içindeki geliflim ile de¤iflimini aç›klayan “bilimsel yasa’d›r.”Siyasal-hukuksal düzeydeki tarihsel olaylar, ne rastlant›sal bir flekilde oluflmaktane de insanlar›n iradi ya da keyfi kararlar› sonucu meydana gelmektedir. Belirleyi-ci olan (tüm koflullarca yarat›lm›fl) ilkedir, yani ulusun ruhudur. Çeflitli nedenlerle

1877. Ünite - S iyasal Dengeden Halk ›n Egemenl i¤ ine

Yasalar›n Çeflitli Koflullarla‹liflkisi: Montesquieu’nündeyifliyle, “yasalar, ülkeninfiziki yap›s›yla, yani so¤uk,s›cak ya da ›l›man olaniklimiyle; topra¤›n›nniteli¤iyle, konumuyla vebüyüklü¤üyle; halklar›n›nyaflam biçimiyle, yani çiftçi,avc› ya da çoban olufllar›ylailiflkili olmal›d›r;anayasas›n›n tahammüledebilece¤i özgürlükderecesiyle; insanlar›n›ndinleriyle, e¤ilimleriyle,zenginlikleriyle, say›lar›yla,ticaretiyle, töreleriyle,davran›fllar›yla ba¤lant›l›olmal›d›r.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ulusun Ruhu: Amerikal›antropoglar›n bir ulusunkültürü dedikleri fleydir, yanibelirli bir yaflam biçimi ileortak iliflkilerdir. Zamaniçinde toplulu¤uflekillendiren maddi vemanevi etkenlerintoplam›n›n sonucu olanulusun ruhu, yasalar›n,dolay›s›yla yönetimbiçiminin nedenidir.

Etkenlerin Yönetim BiçiminiBelirlemesi: Örne¤in,ülkenin co¤rafi boyutuolarak adland›rabilece¤imizetken söz konusuoldu¤unda, karfl›m›za flöylebir tablo ç›kar: Küçük birülkede cumhuriyet, orta boybir ülkede monarfli, büyükbir ülkede de despotlukvard›r. Ayr›ca iklim kuram›n›kendine göre yorumlayanMontesquieu için, s›cakülkelerin insanlar› köleli¤e,so¤uk ülkelerin insanlar›özgürlü¤e yatk›nd›r. Büyükiklim farkl›l›klar› olan vegenifl düzlükleri bulunanyerlerde (yani Asya’da)despotik imparatorluklarortaya ç›kar. Din etkeniba¤lam›nda ise Katoliklikmonarfliye, Protestanl›kcumhuriyete ve Müslümanl›kdespotlu¤a yol açmaktad›r.

zaman içinde ilkenin de¤iflmesi, yönetimin do¤as›n›n da de¤iflmesi sonucunudo¤urur. Örne¤in, bir cumhuriyette var olan erdemin yerini korkunun almas›, ka-ç›n›lmaz olarak yasalarda de¤iflime gidilece¤ini ve böylece yönetim biçiminin des-potluk hâline gelece¤ini gösterir. Ya da bir halk çeflitli nedenlerle erdemini yitiriponura e¤ilim gösteriyorsa de¤iflen ulusal ruhla birlikte cumhuriyet de monarfliyedo¤ru evriliyor demektir.

Montesquieu’nün yasalar›n, siyasal yönetimlerin çeflitlili¤ini ve de¤iflimini aç›k-lamaya yarayan “do¤a-ilke birli¤i yasas›n›n” iki temel sonucu vard›r:

• Her ülkenin yasalar› ona özgü koflullarla ba¤lant›l› oldu¤una göre, bu koflul-lara (dolay›s›yla bu koflullarca oluflturulan ulusun ruhuna) uyumlu olan yö-netim biçimi, söz konusu ülke için en uygun yönetimdir. Böylece Montes-quieu, bilimsel olarak nitelendirilebilecek bir yaklafl›mla, her tür ideal (ya daen az›ndan olmas› gereken) devlet kurgusunu somut gerçekli¤e ayk›r› oldu-¤u için yads›maya var›r.

• Montesquieu, yasalar›n ve kurumlar›n ülkenin özel koflullar›na uygun düfl-mesinden dolay› zorla de¤ifltirilmemesini sal›k verir ve böylece tutuculu¤a(muhafazakarl›¤a) “bilimsel” bir temel kazand›rm›fl olur. Ona göre bir siya-sal de¤iflim, koflullar (dolay›s›yla ulusun ruhu) temelinde yaflanan uzun sü-reli de¤iflikliklerin kendili¤inden ulaflt›¤› zorunlu bir sonuç olmal›d›r. Oysasiyasal yap›y› tepeden inmeci bir flekilde, bir devrim yoluyla de¤ifltirmeyekalk›flmak, yönetimin ilkesi ile do¤as› aras›ndaki uyumu bozar, ülkeyi dü-zensizli¤e sürükler. Böylece Montesquieu, siyasal de¤iflimlerin kendi do¤alak›fllar› içinde gerçeklefltiklerini ileri sürüp devrimleri mahkum eder.

Montesquieu’nün yöntemi ile “do¤a-ilke birli¤i yasas›” hakk›nda daha genifl bilgi edinmekiçin Louis Althusser’in Politika ve Tarih (çev: Alâeddin fienel ve Ömür Sezgin, Ankara: VYay›nlar›, 1987) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Yönetim Biçimleri‹deal bir yönetimin olamayaca¤›n› ve bir yönetimin “iyi” ya da “kötü” olmas›n›nüzerinde hüküm sürdü¤ü toplumun koflullar›na, ulusun ruhuna uygun olup olma-mas›na ba¤l› bulundu¤unu vurgulayan Montesquieu, yönetim biçimlerini nesnel(objektif) bir biçimde inceleyece¤ini ileri sürer. Fakat görece¤imiz üzere, yönetim-leri “cumhuriyet, monarfli ve despotluk” fleklinde s›n›fland›rarak, ideolojik bir yak-lafl›m sergiler.

CumhuriyetCumhuriyet, yönetimdeki kiflilerin say›s›na göre demokratik ya da aristokratikolabilir. Montesquieu’nün bu ikisinden daha fazla önem verdi¤i demokratik cum-huriyetin ya da demokrasinin tarihteki örnekleri, Atina ile Roma’da yaflanm›fl halkyönetimleridir. Halk egemen ise de yönetimin temsilciler eliyle yürütülmesi dahauygundur.

Demokrasiyi hareket ettiren tutku, yani ilke, erdemdir. Bir baflka deyiflle, de-mokrasinin var olmas› yurttafllar›n erdemli olmalar›na ba¤l›d›r. Vatan ile eflitlik sev-gisi anlam›na gelen erdem, “her yurttafltan devleti için kiflili¤inden fedakarl›ktabulunmas›n› ister”; ayr›ca, kiflisel tutkular›n bast›r›lmas›n›, isteklerin s›n›rland›r›l-mas›n›, azla yetinilmesini ve zenginlikten kaç›n›lmas›n› gerektirir. Bu denli kat› birilke olan erdemin yaflat›l›p sürdürülmesi için e¤itimin tüm gücüne gereksinim du-yulur. Daha aç›kças›, yurttafllar›n erdemli kalabilmeleri, erdemden sapmamalar›,


Bilimsel Yasa: Althusser’egöre, Montesquieu’dekisiyasal yasalar ile siyasalyap›lar›n tarihsel mant›¤›n›aç›klayan “do¤a-ilke birli¤i”bilimsel yasas›ndaki ilkenin,yani ulusal ruhun belirleyiciolmas›, Marksizmdekiüstyap›-altyap› iliflkisindekialtyap›n›n, yani ekonomininbelirleyicili¤iniand›rmaktad›r.

‹lkenin De¤iflmesi: Birülkede topra¤a dayal›ekonominin giderek ticaret,ard›ndan da sanayi a¤›rl›kl›hâle geldi¤ini ve yenis›n›flar›n belirdi¤ini ya dabir baflka ülkede siyasalotoritenin katk›s›ylabarajlar›n kurulmas›sonucunda hem ikliminde¤iflti¤ini hem topraklar›nverimlili¤in artt›¤›n›, böyleceticaretin geliflipzenginleflmenin yafland›¤›n›varsayal›m. ‹flte, bukoflullar›n de¤iflmesi, buülke halk›n›n törelerinin,düflünce ve yaflambiçimlerinin, k›sacas› ulusalruhunun da de¤iflmesineneden olacakt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Demokratik ve AristokratikCumhuriyet: Montesquieu’yegöre, “cumhuriyette halk›ntümü egemen güce sahipsebu bir demokrasidir. Egemengüç ,halk›n bir bölümününelindeyse buna aristokrasidenir.”

Erdem: Montesquieu’nündeyifliyle, “cumhuriyettekierdem sözcü¤ü ile vatansevgisini, yani eflitliksevgisini kastediyorum. Buerdem ne ahlaki birerdemdir ne de Hristiyancabir erdem; do¤rudando¤ruya siyasal erdemdir.”

ancak sürekli verilen bir e¤itim sayesinde mümkündür. Bu nedenle demokratikcumhuriyetin varl›¤›n› sürdürmesi hem çok zor hem de çok masrafl›d›r. Yurttaflla-r›n eflitlikten uzaklafl›p kiflisel ç›karlar›n› gözetmeleri, yani erdemi yitirmeleri sonu-cunda demokrasi de yok olur. Ayn› flekilde, örnekleri Venedik ile Polonya’da bu-lunan aristokrasi de eflitsizlik üzerine temellenmifl olmas›na karfl›n, halktan erdem-li olmas›n›, kendilerini üstün gören soylulardan ise ölçülü davranmalar›n› bekledi-¤inden çeliflkilidir ve bu yüzden de uzun süreli olamaz.

Montesquieu, cumhuriyete, özellikle de demokratik cumhuriyete inanmamak-tad›r. Çünkü ona göre, demokrasilerin zaman› geçmifltir, dönemi kapanm›flt›r; buyönetim biçimi eski ça¤lara aittir. Demokrasi ancak site türü küçük devletlerde tu-tunabilir; oysa art›k her yerde orta ve büyük boy devletler vard›r. Daha önemlisi,bütün ülkelerde görülen ticaretin geliflmesi ve zenginlik ile lüks tutkusunun yay-g›nlaflmas›yla birlikte, erdemi yaflatabilecek koflullar ortadan kalkm›flt›r. Bu neden-le erdemi, dolay›s›yla demokrasiyi tarihin tozlu sayfalar› aras›nda b›rakmak gere-kir. Son olarak cumhuriyet, (demokraside halk›n, aristokraside soylular›n karfl›-s›nda herhangi bir s›n›r bulunmad›¤›ndan) ›l›ml› bir yönetim de¤ildir, ›l›ml› olma-d›¤›ndan ötürü de siyasal özgürlü¤ü içermemektedir.

MonarfliMontesquieu’nün monarfli sözcü¤üyle belirtti¤i yönetim biçimi, gerçekte aristokra-tik ya da feodal s›fatlar›n› hak eden bir monarfli türüdür. Do¤as› bak›m›ndan dev-leti belli ve de¤iflmez temel yasalara ba¤l› olarak tek kiflinin (monark›n) yönetme-sidir, ilkesi bak›m›ndan onurun hüküm sürmesidir.

Montesquieu, temel yasalar kavram›n› hukuksal de¤il, toplumsal bir içerikledonat›r. Ona göre temel yasalar, kral ile halk aras›ndaki “ara-erkler”dir; krala ba¤-l›d›rlar ama kral da onlara ba¤l›d›r. Bu ara-erkler, baflta soylular olmak üzere,ruhban s›n›f›, ayr›cal›kl› kentler ve yüksek yarg› kurumlar› olan parlamentolard›r.Daha aç›kças›, kral›n karfl›s›nda soylular ile ruhban›n ayr›cal›kl› haklar›, kent (ye-rel) yönetimleri ile parlamentolar›n yetkileri bulunmaktad›r. Tüm bu ara-erkler,kral›n egemenli¤ini s›n›rlayan ve onun yasalarla belirlenmifl toplumsal-siyasal dü-zene uymas›n› sa¤layan, gerekirse uymaya zorlayan gerçek birer siyasal güçtür. Birbak›ma, ara-erklerin, özellikle de soylulu¤un (do¤as›na ve yap›s›na iliflkin tümözellikleriyle) varl›¤›, monarflinin olmazsa olmaz kofluludur.

Monarflinin ilkesi olan onur, gerçekte soylu s›n›f›n kendini be¤enmiflli¤ini ve do-¤ufltan üstünlü¤ünü ifade ediyorsa da içerdi¤i “sivrilmek, üstün olmak, gururlan-mak, kibirlenmek, kendini baflkalar›na be¤endirmek” gibi duygu ve tutkular› tümtopluma yayarak ulusun ruhu hâline dönüflür. Herkes, onuru (asl›nda burjuva zih-niyetini yans›tan) yükselme tutkusu, bir anlamda s›n›f atlama arzusu olarak yaflar.Bu ilke, bireyleri ve toplumsal tabakalar› harekete geçirir ve herkesin yükselmekiçin kendi ifllevini en iyi flekilde yerine getirmesine neden olur. Bunun anlam›,Montesquieu’ye göre liberalizmin temel ilkesinin gerçekleflmesi, yani herkesin ken-di kiflisel ç›kar› peflinden koflarken ayn› zamanda ortak yarara yönelmesi, ortak iyi-ye hizmet etmesidir. Toplumun farkl›-eflitsiz ögelerinin uyumunu yaratan, onlar›naras›ndaki rekabettir. Demek ki modern toplumlar kiflisel ç›karlar›n gözetildi¤i ve ti-caretin, zenginli¤in, lüksün her yan› sard›¤› yap›lar oldu¤undan; eflitsizlikler ve fark-l›l›klar üzerinde temellenmifl monarfli bu koflullara en uygun düflen yönetim biçimi-dir. Aç›kças›, monarfli modern ça¤lara aittir, modern ça¤lar da monarfliye.

Monarflinin di¤er yönetimlere göre bir di¤er üstünlü¤ü, herkesin özgürce hare-ket edip yükselebilece¤i umudu tafl›mas›ndan ötürü düzeni y›kmak gibi bir tutum


Cumhuriyet ve SiyasalÖzgürlük: “Demokrasi ilearistokrasi, do¤alar› gere¤ikesinlikle özgür devletlerde¤ildir. Siyasal özgürlük,yaln›zca ›l›ml› yönetimlerdevard›r.”

Bir Ara-erk Olarak Soylular:“En do¤al olan ba¤›ml› ara-erk, soylulu¤un erkidir.Soyluluk, temel fliar›‘monark yoksa soyluluk dayok, soyluluk yoksa monarkda yok’ olan monarflininözünde bulunur. Monarkyoksa despot vard›r.”

içine girmemesidir. Monarflide toplumsal sorunlar patlak verip çat›flmalar yaflansada yasalara ba¤l› bir yönetim oldu¤undan gerekli düzenlemeler yap›larak her fleyyerli yerine oturtulur. Bu nedenle Montesquieu’ye göre, “monarflilerin tarihi dev-rimsiz iç savafllarla, despotik devletlerin tarihi ise iç savafls›z devrimlerle doludur.”Ayr›ca monarfli, kral›n ara-erklerle s›n›rlanm›fl olmas› nedeniyle ›l›ml›, dolay›s›ylaözgür bir yönetimdir.

DespotlukTek kiflinin yasa ve kural tan›mayan keyfi yönetimi olarak tan›mlanabilecek des-potlu¤un ilkesi korkudur. Di¤er yönetimler gibi despotluk da belli koflullar›n ürü-nü ise de Montesquieu onu kapkara bir tablo biçiminde sunar. Despotluk, akla, in-san do¤as›na ayk›r›d›r; tam anlam›yla bir yönetim biçimi bile de¤ildir çünkü bura-da hiçbir yap› yoktur, ne siyasal ne de toplumsal. Devlet despotla özdeflleflmifltir.Monarflideki ara-erklerin bir benzerine despotlukta rastlamak mümkün de¤ildir.Ancak din, bir temel yasa ayar›nda olup despotun iktidar› karfl›s›nda bir engel tefl-kil eder. Bununla birlikte, din de despotik bir niteli¤e sahiptir: “Korkuya eklenenbir korkudur.” Bu nedenle, gerçekte despotik yönetimin hizmetindedir.

Geçmifl ve gelece¤i olmay›p anl›k bir rejim olan despotlukta, ak›ld›fl›l›k tümtopluma yay›lm›fl, herkes kul-köle k›l›nm›flt›r. Hiç kimsenin yar›n›ndan emin olma-d›¤› için hiçbir fleyin üretilmedi¤i, hiçbir kurumun bulunmad›¤› bu ülke “tümüylebir çöldür”. Despotlu¤un oluflup sürmesini sa¤layan ilke, tüm toplumu pençesi al-t›nda tutan korkudur. ‹nsanlar›n yüreklerine sal›nan korku sayesinde, (erdem yada onuru düflleyemeyecek kadar) afla¤›l›k bir konuma indirgenmifl olan halk›ndespotik iktidara mutlak bir biçimde itaat etmesi sa¤lan›r.

Venedik’ten daha do¤uya gitmemifl olan Montesquieu, bir karikatür gibi çizdi-¤i despotlu¤un kendi ça¤›ndaki örnekleri olarak sayd›¤› ülkeler, Osmanl› ‹mpara-torlu¤u, ‹ran, Çin ve Japonya’d›r. Asl›nda Montesquieu’nün do¤u ülkelerine yak›fl-t›rd›¤› bu despotik yönetim, mutlak monarfliden baflkas› de¤ildir. Dolay›s›yla des-potluk betimlemesiyle güttü¤ü amaç, Avrupa’daki ama özellikle kendi ülkesi Fran-sa’daki mutlak monarflik e¤ilimleri ve yap›lanmalar› elefltirmektir. Ona göre Fran-sa Krall›¤›, Richelieu ile bafllay›p XIV. Louis ve XV. Louis ile devam eden çok teh-likeli bir sürecin için girmifltir: Monarfli, yukar›dan gerçeklefltirilen zorlamalarladespotlu¤a kaymakta, despotluk hâline gelmektedir. Böylece karfl›m›za, bu des-potluk karikatüründen krallar›n almas› gereken üç ders ç›kar.

Birinci ders: Soylular despotluktan, bunun uygulad›¤› y›k›c› terörden çekin-mekte, korkmakta hakl›d›rlar. Çünkü despotik iktidar›n fliddeti ve bask›s›, ayr›ca-l›klar›na ba¤l› soylular›n üzerinde yo¤unlafl›r. Buna karfl›l›k korkuyla yo¤rulmuflhalk›n boynu e¤iktir. Fakat halk, kald›ramayaca¤› bir bask›yla karfl›laflt›¤› zamandespotluk için çok büyük bir tehlike oluflturabilir.

‹kinci ders: Krallar, e¤er tahtlar›n› halk›n fliddetinden korumak istiyorlarsa des-potlu¤a kaymamal›d›rlar. Çünkü despotlukta, monarfliden farkl› olarak, halk›n is-teklerini, tutkular›n› dizginleyebilecek ve onun sistem içinde kalmas›n› sa¤lay›p ik-tidar› alafla¤› etmesini engelleyebilecek ara-erkler yoktur. Dolay›s›yla despotluk,bir iç savafl bile yaflamadan her an bir halk devrimi ile y›k›labilir.

Üçüncü ders: E¤er kral soylulu¤u yok etmeye kalkarsa soylular toplumsal-siya-sal konumlar›n›, hatta yaflamlar›n› yitirirler. Fakat bu flekilde despotlu¤a kayankral, yolu halk devrimlerine açm›fl ve kendi sonunu haz›rlam›fl olur. Demek ki kral,halka karfl› taht›n› ve yaflam›n› korumak için soylulara gereksinimi oldu¤unu anla-mal› ve özgürlü¤ü sa¤layan ›l›ml› yönetim anlay›fl›ndan sapmamal›d›r.


Din: Müslüman birdespotlukta, “prensbuyurursa kifli babas›n› terkedebilir, hatta öldürebilirama prens istese de buyursada yine de flarap içmez.Dinin yasalar› daha üstünbuyruklard›r çünkü buyasalar, halk›n oldu¤u gibiprensin de bafl›n›nüstündedir.”

Ak›ld›fl›l›k: Montesquieu’nünanlat›m›yla, “Louisianal›vahfliler yemek yemekistedikleri zaman a¤ac›dibinden kesip meyveyikopar›rlar. ‹flte, despotikyönetim budur.”

Fransa Krall›¤› veDespotluk: AcemMektuplar›’nda “despotizmKardinal Richelieu’nünyüre¤inde olmasa bilekafas›nda vard›” diye yazanMontesquieu, kitab›n›n birbaflka bölümünde roman›n›nkahramanlar›ndan biri olan‹ranl› Usbek’i flöylekonuflturur: “XIV. Louis okadar flark politikas› yap›yorki dünyadaki bütünyönetimler içinde Türklerinkiya da bizim haflmetlisultan›m›z›nki en hoflunagiden yönetim olacakt›r.”

Montesquieu, Ayd›nlanma Ça¤›n›n bir düflünürü olmakla birlikte, hangi görüfllerindenötürü Ayd›nlanma felsefesinden ayr›lmaktad›r?

Güçler Ayr›m› Kuram›Montesquieu, “yasalar›n izin verdi¤i her fleyi yapma hakk›” olarak tan›mlad›¤› si-yasal özgürlü¤ün ancak yurttafllar›n kendilerini baflkalar›na ve siyasal iktidara kar-fl› güvende hissettikleri ›l›ml› yönetimlerde, yani monarflide bulundu¤unu belirtir.Fakat monarfli, ara-erkleri sayesinde bu ›l›ml›¤› içeriyorsa da kral›n iktidar›n› kö-tüye kullan›p despotizme kaymas›n› ve özgürlü¤ü yok etmesini engelleyecek ke-sin hukuksal ve siyasal mekanizmalara sahip de¤ildir. Dolay›s›yla, iktidar›n kötüyekullan›lmamas› için “iktidar›n iktidar› durdurdu¤u” yeni bir anayasaya, yeni bir si-yasal yap›lanmaya gereksinim vard›r. Montesquieu, “amac› do¤rudan siyasal öz-gürlük olan” böyle bir anayasay› ‹ngiltere’de buldu¤una inan›r.

Güçlerin Biçimlenifli ve ‹liflkileriMontesquieu, güçler ayr›m› (ya da kuvvetler ayr›l›¤›) olarak bilinen sistemini hemkuramsal hem (‹ngiliz Anayasas›’na iliflkin) betimsel bir yaklafl›mla ortaya koyup in-celer. Ona göre, devletin üç gücü olan yasama, yürütme ve yarg›n›n tek elde, örne-¤in bir sultanda ya da aristokratik veya demokratik bir mecliste toplanmas›, o dev-letin ›l›ml› olmad›¤›n›n aç›k bir kan›t›d›r. Çünkü yurttafllar› böyle bir kiflinin ya daböyle bir meclisin mutlak iktidar›na ve bu iktidar›n afl›r› kullan›m›na karfl› koruya-bilecek hiçbir fley yoktur. Demek ki siyasal özgürlü¤ü kurup sürdürebilmenin engüvenli yolu, bu üç gücü farkl› ellere verip bir denge-fren sistemi içine oturtmakt›r.

Yarg› gücü: Yurttafllara hukuksal güvenceler sa¤layan ve yasama ile yürütme-den ba¤›ms›z olan yarg› gücü, siyasal özgürlü¤ün en önemli güvencesidir. Bu güç,halk taraf›ndan seçilen yarg›çlarca mahkemelerde kullan›l›r. Sürekli bir kuruma sa-hip olmamas› ve yarg›çlar›n yasay› okumakla yetinmeleri nedeniyle, yarg›, “sankigörünmez bir güçtür” ve toplumsal-siyasal bir güç niteli¤ine de sahip de¤ildir.

Yasama gücü: Bu güç iki meclistedir. Halk meclisi ya da ‹ngiltere’deki ad›ylaAvam Kamaras›, genel oy ilkesi do¤rultusunda seçilen halk›n temsilcilerinden olu-flur. Temsilciler seçildikleri bölgeyi temsil ederler; dolay›s›yla ulusal temsil anlay›-fl› yads›nm›flt›r. Montesquieu, toplumsal ayr›cal›klar› olan seçkinlerin siyasal düzey-de de ayr›cal›kl› bir flekilde temsil edilmeleri gerekti¤ini ileri sürer ve böylece soy-lular meclisi ya da ‹ngiltere’deki ad›yla Lordlar Kamaras› olan ikinci meclisi günde-me getirir. Gerçekte yasama gücü, Avam Kamaras›’n›n elindedir çünkü yasalar› oyapar; üyeliklerin soydan geçti¤i Lordlar Kamaras› ise baz› konularda ç›kar›lm›fl ya-salar› veto edebilme yetkisine sahiptir sadece.

Yürütme gücü: Yasalar›n uygulanmas› ifllevinin en iyi biçimde yerine getirile-bilmesi için bu güç, tek bir kiflinin eline b›rak›lmal›d›r. ‹ngiltere Anayasas›’nda bukifli krald›r.

Bu üç güç birbirinden tümüyle kopuk de¤ildir; aralar›nda (denge-fren sistemi-nin iflleyebilmesi için de) çeflitli iliflkiler vard›r. Yasama ile yürütme aras›ndaki ilifl-kiler flöyle özetlenebilir:

• Yasama organ›n› toplanmaya ça¤›rma ve oturumlar›n›n süresini belirlemehakk› yürütme gücüne aittir. Buna karfl›l›k yürütme gücü, yasa önerilerindebile bulunamaz.

• Yasama organ›n›n her y›l ordu ile devlet bütçesine iliflkin yasalar yapmas› ge-rekti¤inden, yürütme onu y›lda en az bir kez toplanmaya ça¤›rmak zorundad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

‹ktidar›n KötüyeKullan›lmas›: “Il›ml›devletlerde de her zamansiyasal özgürlük olmaz;iktidar kötüye kullan›lmad›¤›takdirde özgürlük budevletlerde bulunur; herzaman kan›tlanm›fl birtecrübeyle sabittir kiiktidara sahip olan herinsan bu iktidar› kötüyekullanma e¤ilimindedir.”

Genel Oy: Montesquieu,genel oy ilkesini kabuletmekle birlikte, “kifliseliradelerini belirtemeyecekkadar afla¤›l›k durumadüflmüfl insanlar›n” seçmehakk›ndan yoksunb›rak›ld›klar›n› vurgular. Buinsanlar›n tam olarakkimleri kapsad›¤›anlafl›lmamaktad›r. Örne¤in,bir senyöre ya da bir patronaba¤l› köylülerin, iflçilerin yada hizmetkârlar›n bukategoriye dahil edilipedilmedikleri belli de¤ildir.Bu belirsizli¤e karfl›n,cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n çeflitliörneklerini verenMontesquieu’nün kad›nlar›siyasal haklara sahipyurttafltan saymad›¤› çokaç›kt›r.

• Yasama gücünün yapmaya hakk› oldu¤u yasalar, yürütme gücü taraf›ndanengellenebilmelidir; yoksa meclis despotik bir güce dönüflür. Bu engelleme-nin anlam›, kral›n veto hakk›n› kullanarak yasaman›n alan›na kar›flmas›d›r.

• Yasama organ›, ç›kard›¤› yasalar›n nas›l ve ne flekilde uyguland›¤›n› denet-leme hakk›na sahiptir. Hükûmette yer alan bakanlardan, dan›flmanlardan ic-raatlar› hakk›nda hesap sormak, gerekiyorsa bu kiflileri yarg›lamak ve ceza-land›rmak yasama gücünün en temel görevlerinden biridir.

• Ancak yasama gücünün bu denetimi, yürütmenin bafl› konumundaki kral›kapsamaz. Monark›n dokunulmazl›k z›rh›na büründürülmesi, devletin öz-gürlü¤ü için bir zorunluluktur.

Montesquieu, yasama ile yürütmenin yarg› ile hiçbir iliflkilerinin bulunmad›¤›-n›, kesinlikle yarg›n›n alan›na kar›flamayacaklar›n› vurgular. Bununla birlikte, yasa-ma organ›n›n üç istisnai durumda yarg› ifllevini yerine getirdi¤ini de belirtir:

• Soylular›n her konuda (örne¤in, kendilerine isnat edilen en adi suçtan dolay›bile) yarg›lanmalar›, bir mahkemeye dönüflen Lordlar Kamaras›’nda yap›l›r.

• Belli bir yasa gere¤ince mahkum olmufl kiflilerin affedilmesi ya da cezalar›-n›n indirilmesi yetkisi Lordlar Kamaras›’na aittir.

• Bakanlar gibi yüksek devlet görevlilerinin görevleri nedeniyle yarg›lanmas›,yasama organ› taraf›ndan gerçeklefltirilir. Bu durum, ‹ngiliz Anayasas›’ndakiimpeachment kural›na denk düflmektedir.

Montesquieu güçler ayr›m› sözcü¤ünü hiç kullanmam›fl olmas›na karfl›n, bu düzenlemele-ri güçler ayr›m› (ya da kuvvetler ayr›l›¤›) olarak adland›r›lm›fl ve monarfliyi aflan yeni birsiyasal düzenle, yani modern (temsili) demokrasiyle iliflkilendirilmifltir. Bu nedenle, bafl-ta Amerika Birleflik Devletleri ile Fransa’da olmak üzere XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan günü-müze dek uzanan süreçte, hemen hemen tüm demokratik devletlerin anayasalar› güçlerayr›m› ilkesi do¤rultusunda düzenlenmifltir. Günümüzde, gerek parlamenter gerek bafl-kanl›k sistemindeki hükûmetin genelde parlamentodaki ço¤unlukla organik bir ba¤›n›nbulunmas› nedeniyle yürütme ile yasama aras›ndaki ayr›m›n fiilen sorunlu hâle gelmesisonucunda, güçler ayr›m› özellikle yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤›yla bir anlam kazanmaktad›r. Ay-r›ca (genelde dördüncü güç ya da kuvvet olarak kabul edilen) sözlü-yaz›l› bas›n›n ve siviltoplum kurulufllar›n›n siyasal iktidardan ba¤›ms›z bir konumda bulunmalar› ve kendileri-ni ifade edebilme özgürlü¤üne sahip olmalar› da çeflitli düflünürler taraf›ndan güçler ayr›-m›n›n (ve demokrasinin) güncel bir gere¤i olarak ileri sürülmektedir.

Güçler Ayr›m›n›n Toplumsal ve Siyasal Anlam›Montesquieu’nün siyasal özgürlü¤ün güvencesi olarak ortaya koydu¤u güçler ayr›-m›n›n hukuksal bir anlam tafl›d›¤› ya da daha do¤rusu bir anayasa projesini kapsa-d›¤› kabul edilmifl ve XVIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak bu yönde kullan›lm›flt›r.Fakat gerçekte Montesquieu, bu anayasal düzenlemesiyle toplumsal-siyasal erkleraras›nda bir denge oluflturmay› ve soylulara belli bir avantaj sa¤lamay› amaçlam›flt›r.

Montesquieu’nün sisteminde yarg› görünmez oldu¤undan, temelde üç organ(taht, Lordlar Kamaras› ve Avam Kamaras›) ve bu organlar› ellerinde bulunduranüç siyasal erk, yani kral, soylular ve halk (ya da daha do¤rusu burjuvazi) vard›r.Ayr›ca kral ile soylular›n ayn› s›n›fsal kökeni paylaflt›klar› kabul edildi¤inde, karfl›-m›zda iki toplumsal erk bulunuyor demektir. ‹flte Montesquieu’nün temel düflün-cesi, Raymond Aron’un da vurgulad›¤› üzere, hukuksal anlamda güçlerin ayr›m›de¤il, fakat siyasal özgürlü¤ün koflulu olan toplumsal erklerin dengesidir. ÇünküMontesquieu’ye göre üç gücün belirlendi¤i bir anayasan›n varl›¤›, siyasal özgürlü-


‹mpeachment: Bir bakan›nya da bir yüksek devletgörevlisinin (savc› iflleviniüstlenen) Avam Kamaras›taraf›ndan suçlan›p (yarg›çgörevini üstlenen) LordlarKamaras› taraf›ndanyarg›lanmas› kural›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




¤ün kurulmas› için yeterli de¤ildir. As›l önemli olan, farkl› toplumsal erklerin (s›-n›flar›n) olmas› ve anayasada belirtilmifl her siyasal gücün belli bir toplumsal erkinelinde bulunmas›d›r. Örne¤in, Venedik’te yasama, yürütme ve yarg› güçlerine ilifl-kin üç ayr› organ bulunmas›na karfl›n, tüm bu organlar ayn› s›n›f›n elinde bulun-du¤undan, Venedik özgür bir devlet de¤ildir. Bunun d›fl›nda Montesquieu, antikRoma Cumhuriyeti’ndeki patrici ile pleb ya da ‹ngiltere’deki kral, soylular ve bur-juvazi aras›ndaki rekabete dikkat çekip her toplumsal-siyasal erkin belli anayasalorganlara sahip oldu¤unu, böylece aralar›ndaki güç dengesinin kurulup sürdürü-lerek bu devletlerin ›l›ml› ve özgürlükçü bir niteli¤e kavufltu¤unu belirtir. Bu ba¤-lamda soylular›n sistemi ›l›mlaflt›r›c› rolünün ne denli önemli oldu¤unun daalt›n› çizer.

Güçler ayr›m› kuram›n›n toplumsal-s›n›fsal yorumu hakk›nda daha fazla bilgi edinebilmekiçin, daha önce sözü edilen Louis Althusser’in kitab› d›fl›nda, Raymond Aron’un Sosyolo-jik Düflüncenin Evreleri (çev: Korkmaz Alemdar, Ankara: Bilgi Yay›nevi, 1994) adl› kita-b›na baflvurabilirsiniz.

Siyasal iktidar›n farkl› toplumsal erkler aras›nda paylafl›ld›¤› bu modelde, soy-luluk iki önemli avantaj elde eder: Soylu s›n›f, bir yanda Lordlar Kamaras› (ve bu-na içkin yasalar› veto etme yetkisi) sayesinde tan›nm›fl, meflrulaflt›r›lm›fl, korunmuflbir siyasal erk durumuna gelir; öte yanda gerek yarg›y› kral›n yetkisi d›fl›nda tutan,gerekse soylular söz konusu oldu¤unda bu yetkiyi Lordlar Kamaras›’na tan›yan hü-kümler nedeniyle gelece¤i, toplumsal konumu ve ayr›cal›klar› kral ile halk›n sald›-r›lar›na karfl› güvence alt›na al›nm›fl bir s›n›f olma özelli¤ini kazan›r. Bunun karfl›-l›¤›nda da soylular, gerek siyasal erkleriyle gerek onur üzerinde temellenmifl ha-kim ideolojileriyle halk›n kral›n konumunu ve sistemi benimsemesini sa¤larlar veböylece bir halk devrimi tehlikesini önlemifl olurlar. Montesquieu, soylular›n top-lumsal ve siyasal haklar›n› korumay› amaç edinmifl olmakla birlikte, burjuvazininyükselen bir s›n›f oldu¤unun bilincindedir ve bu nedenle de ona sisteminde önem-li bir yer (yani Avam Kamaras›’n›) verir, hatta bunun gerekli oldu¤unu düflünür.Çünkü kendine yasal, meflru bir yer bulan burjuvazi, art›k bu düzeni y›kmay› ta-sarlamayacak, dahas› afla¤› halk s›n›flar›ndan gelebilecek tepkilere karfl› t›pk› soy-lular gibi bir fren ifllevi görebilecektir.

Sonuçta, güçler ayr›m› sistemi, içerdi¤i aristokratik kayg›lara karfl›n, parlamen-ter yap›larla, hatta demokrasiyle iliflkilendirilerek Montesquieu’nün liberal bir dü-flünür olarak de¤erlendirilmesine yol açm›flt›r. Gerçekten de siyasal özgürlü¤ü ik-tidar›n iktidarla s›n›rland›r›lmas›na, çok kutuplu siyasal rekabete ve yasalara duyu-lan sayg›ya ba¤layan yaklafl›mlar›, bu aristokrat düflünürün siyasal liberalizm içineyerlefltirilmesine yol açmaktad›r. Üstelik Montesquieu, sadece siyasal alanda de¤il,ekonomik ve dinsel konularda da liberal olarak de¤erlendirilmeyi hak eden görüfl-ler ortaya atm›flt›r. Örne¤in, özel mülkiyetin dokunulmazl›¤›n›, uluslararas› ticare-tin bar›flç›l bir ortam yaratt›¤›n›, ekonominin devlet müdahalesi olmaks›z›n serbestrekabet sistemine göre ifllemesi gerekti¤ini savunmufl ve onur ilkesiyle iliflkilendir-di¤i (ama asl›nda burjuvaziye özgü olan) yükselmek, zenginleflmek, lüks peflindenkoflmak gibi tutkular› (ortak ç›kar› sa¤lad›klar› gerekçesiyle) meflrulaflt›rm›flt›r.Böylece bilinçli ya da bilinçsizce, geliflmekte olan kapitalizmin ve burjuva de¤er-lerinin sözcülü¤ünü üstlenmifltir. Ayr›ca, bir ülkede var olan farkl› dinsel inançlarahoflgörü gösterilmesini istemifl ve devlet iflleri ile din ifllerinin birbirine kar›flt›r›lma-mas› anlam›nda laikli¤i savunmufltur.


Soylular›n Il›mlaflt›r›c› Rolü:Montesquieu’nün deyifliyle,“yasama ile yürütmegüçlerini ›l›ml›laflt›rmak içinbir baflka güce dahagereksinim vard›r; yasamaorgan›n›n soylulardanoluflan bölümü, bu›l›ml›laflma etkisiniyaratacak en uygunkurumdur.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Fakat Montesquieu, liberal özgürlükçü görüfllerinin d›fl›nda, muhafazakarl›¤›n daönemli bir temsilcisidir. Örne¤in, “baz› durumlarda, tanr›lar›n heykellerini gizlemekgibi, özgürlü¤ün üzerine de belli bir süre için bir flal örtmekten çekinilmemesini” sa-l›k veren bir düflünürdür. Montesquieu’nün böyle bir yarg›da bulunmas›n›n temelnedeni, özgürlü¤ün korunmas›ndan çok toplumsal-siyasal yap›n›n sürdürülmesineönem vermesidir. Ona göre her düzen maddi ve manevi koflullar›n do¤al bir sonu-cu oldu¤undan, zor kullanarak bunu de¤ifltirmemek gerekir. E¤er böyle bir girifliminengellenmesi için özgürlüklerin ask›ya al›nmas› gerekiyorsa özgürlükler ask›ya al›n-mal›d›r. Bu bak›mdan özgürlükçü olmaktan çok muhafazakar bir düflünür olan Mon-tesquieu’nün insanlardan bekledi¤i fley, içinde bulunduklar› düzeni benimsemelerive (kral›n despotizme yönelmesi gibi) yukar›dan ya da (halk›n devrim gerçeklefltir-mesi gibi) afla¤›dan kaynaklanacak bir de¤iflim hareketine giriflmemeleridir.

Halk devrimini kesin bir dille mahkum etmifl olan Montesquieu, paradoksal birflekilde, baflta güçler ayr›m› olmak üzere özgürlükçü görüflleri nedeniyle Frans›zdevrimcileri taraf›ndan sahiplenilecektir. Ama devrimciler üzerinde en büyük etki-de bulunacak olan düflünür Rousseau’dur.

Montesquieu’nün güçler ayr›m› olarak adland›r›lan siyasal düzeni, egemenlik kuram›ylaba¤dafl›r m›?

Montesquieu’nün Yasalar›n Ruhu kitab›n›n ‹ngilizce çevirisine http://www.constituti-on.org/jjr/socon.htm adresinden ulaflabilirsiniz.

ROUSSEAU: HALKIN EGEMENL‹⁄‹Cenevre Cumhuriyeti’nin yurttafl› olan Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), çokfarkl› ifllere girip ç›km›fl, çok çalkant›l› bir yaflam sürmüfl ve büyük ölçüde kendikendini yetifltirmifltir. Ömrünün önemli bir bölümünü Fransa’da geçirmifl olan dü-flünür, Dijon Akademisi’nin açt›¤› bir yar›flman›n büyük ödülünü alan Bilimler veSanatlar Üzerine Söylev adl› yap›t›n› 1750’de piyasaya sürerek ad›n› duyurmufl ve1755 tarihli ‹nsanlar Aras›nda Eflitsizli¤in Kayna¤› ve Temelleri Üzerine Söylev ki-tab›yla da üne kavuflmufltur. 1762’de yay›mlad›¤› Emile ya da E¤itim Üstüne ileToplum Sözleflmesi kitaplar›ndan dolay› hem Fransa’da hem de ‹sviçre’nin de¤iflikküçük cumhuriyetlerinde kovuflturmaya u¤rayan Rousseau, yaflam›n›n geri kalanbölümünde, baflta Polonya Yönetimi Üzerine Görüfller olmak üzere daha birçokesere imza atm›flt›r.

Görüfllerini farkl› yap›tlar›nda ortaya koymufl olan Rousseau, sistemli bir flekil-de düflünüp yazmad›¤›n›, dahas› çeliflkilere düflmekten de kaç›nmad›¤›n› aç›kçabelirtmifltir. Bununla birlikte, siyasal içerikli tüm kitaplar›, farkl› konular› ifllemele-rine karfl›n, ayn› sorunsal içinde kaleme al›nm›flt›r. Bu, siyaset ya da siyasal toplumsorunsal›d›r. Daha aç›kças›, siyasal alana belirleyici bir nitelik yükleyen Rous-seau, insan›n (ve halk›n) iyi olmas›n›n içinde bulundu¤u siyasal yap›ya ba¤l› oldu-¤u görüflünden hareket edip iyi bir siyasal yönetimin ne olmas› gerekti¤ini araflt›r-m›flt›r. Ulaflt›¤› sonuç ise egemenli¤in halkta bulundu¤u, dolay›s›yla halk ile devle-tin özdeflleflti¤i bir düzendir.

Rousseau’nun yaflam› hakk›nda genifl bir bilgi edinebilmek için gerek Rousseau’nun oto-biyografik yap›t› olan ‹tiraflar (çev: Kenan Somer, ‹stanbul: Remzi Kitabevi, 1975) gerekLeo Damrosch’un Jean-Jacques Rousseau (çev: Özge Özköprülü, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Ban-kas› Kültür Yay›nlar›, 2010) adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L ESiyasal Alan›nBelirleyicili¤i: Rousseau, bugörüflünü ‹tiraflar adl›kitab›nda flöyle dile getirir:“Görmüfltüm ki her fleytemelinde siyasetedayan›yordu ve nas›ldavran›l›rsa davran›ls›n, herhalk, yönetiminin niteli¤ionu ne yap›yorsa ancak oolabilirdi; böylece, mümkünolan en iyi yönetime iliflkin obüyük sorun, bana flu soruyadönüflmüfl gibi geliyordu: Enerdemli, en bilgili, en ak›ll›,k›sacas›, bu kelimeyi engenifl anlam›nda ele almakofluluyla, en iyi halk›meydana getirmeye özgüyönetimin niteli¤i nedir?”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Do¤a Durumundan ToplumaRousseau, olmas› gereken iyi siyasal toplumun ne oldu¤unu ortaya koymadan ön-ce, uygarl›k olarak adland›rd›¤› ça¤›n›n toplumunun ne denli büyük kötülükleriçerdi¤ini gözler önüne sermeye yönelir. Ayd›nlanmac›lardan farkl› olarak akl›n s›-n›rlar› oldu¤unu belirtip duygular›n, içgüdülerin, vicdan›n önemini vurgulayan veilerlemeci anlay›fl› yads›yan Rousseau, uygarl›¤›n göstergeleri olan bilimler ile sa-natlar›n geliflmesiyle birlikte insanl›¤›n erdemini yitirip yozlaflt›¤›n› ileri sürer. Amagerçekten bilimler ile sanatlar›n birer metaya dönüflüp eflitsizlikçi iliflkileri körük-lemesinin, özgürlük ruhunu yok etmesinin ve insanlar› (en kötü durum olan) “ya-r› ayd›nlar” ya da “yar› cahiller” hâline getirmesinin sorumlusu, içinde bulunulantoplumsal yap›d›r. Daha aç›kças›, kayna¤›nda eflitsizli¤in bulundu¤u tüm kötülük-ler burjuva de¤erlerinin giderek hakim oldu¤u uygar toplum taraf›ndan sürekli ola-rak yeniden üretilmektedir.

Rousseau’ya göre, eflitsizli¤in ve bunun ard›ndan gelen tüm kötülüklerin köke-nini aç›klayabilmek için do¤al insan›n ve onun içinde bulundu¤u do¤a durumu-nun ne oldu¤unun do¤ru bir biçimde ortaya konmas› gerekmektedir. Bu nedenledo¤al insan, Hobbes ve Locke’tan farkl› olarak, sonradan edindi¤i yapay yetilerin-den soyutlanarak ele al›nmal›d›r. Böylece Rousseau, özü gere¤i toplumsal olma-yan insan›n hemcinsleriyle iliflki içinde bulunmay›p yaln›z yaflad›¤› bir do¤a duru-mu betimlemesi sunar. Do¤a durumu, (t›pk› di¤er toplum sözleflmecilerde oldu¤ugibi Rousseau için de) bir kurgudur, dolay›s›yla mant›ksal bir anlama sahiptir amaayn› zamanda kronolojik bir dille anlat›ld›¤›ndan tarihsellikle de donat›lm›flt›r.

Rousseau’nun do¤al ya da vahfli insan›, salt kendini düflünür ama ender ola-rak karfl›laflt›¤› di¤er insanlara da merhametle yaklafl›r. Bu bak›mdan do¤a duru-mu, bar›fl› ve eflitli¤i içerir. Bu do¤al eflitlik, insanlar›n birbirlerinden kopuk ve ba-¤›ms›z yaflamalar›n›n iflaret etti¤i ayn›l›¤›n, yani yaflam koflullar›n›n hepsi için ayn›oluflunun bir sonucudur. Eflitli¤in sürmesi, do¤al insan›n özgür olmas›na da yolaçar çünkü kimse bir baflkas›n›n hükmü alt›nda de¤ildir. Üstelik do¤ayla bütünlefl-mifl olan bu insan, gereksinimleri ile güçleri (ve araçlar›) aras›nda tam bir uyumsa¤layarak yaflar. Daha aç›kças›, yaln›zca yapabilece¤i fleyleri istedi¤i ve bu neden-le de istedi¤i her fleyi yapt›¤› için özgür bir insand›r. Bu özelliklerinin d›fl›nda in-san›n do¤al olarak sahip oldu¤u iki yetisi vard›r. ‹nsan› hayvandan farkl› k›lan buyetilerden ilki, insan›n çevresiyle (do¤ayla) olan iliflkisinde özgürce seçim yapma,karar alma erkinin bulunmas›d›r. ‹kincisi ise insan›n geliflip de¤iflmesine yol açanyetidir. ‹flte, vahfli insanda birer gizil güç olarak bulunan bu yetilerin d›flsal neden-lerle etkinlik kazanmas› sonucunda, o zamana kadar uyuklamakta olan ak›l, ko-nuflma gibi özellikler harekete geçer, yepyeni duygular, tutkular belirir. K›sacas›,insan geri dönüflü olmayan bir toplumsal iliflkiler süreci içine girer ve eflitsizli¤inortaya ç›kmas›yla birlikte kötülükler sökün etmeye bafllar.

‹nsanlar›n ilkel do¤a durumundan ç›k›p çeflitli evreleri bulunan “ikinci bir do-¤a durumuna” girmelerine, sel bask›nlar›, patlayan volkanlar, büyük zelzeleler gi-bi do¤al afetler neden olur. Kendi bafllar›na geçinmelerini sa¤layamayacak bir ko-num içine giren insanlar hemcinslerine muhtaç hâle gelirler. ‹lk önce anarflik sürü-ler fleklinde birleflirler; ard›ndan bar›naklar›n infla edilmesi sonucunda süreklilikiçeren ailer ve daha büyük topluluklar oluflur. Bu aflamada, kad›n ile erkek aras›n-da toplumsal bir farkl›laflma ile ifl bölümü ortaya ç›kar. Eflitsizli¤in ilk biçimigündeme gelmifltir art›k. Rousseau’nun “u¤ursuz bir rastlant›” olarak nitelendirdi¤imadencilik ile tar›m›n bulunmas›yla birlikte özel mülkiyet belirir ve insanlar bir-birlerine daha ba¤›ml› olurlar. Özel mülkiyetin ard›ndan “rekabet, ç›kar çat›flmala-


Vahfli ‹nsan: Rousseau’nundeyifliyle, “hiçbir hüneriolmaks›z›n ormanlardaamaçs›zca dolaflan,konuflmay› bilmeyen, evibark›, savafllar›, iliflkileribulunmayan, hemcinslerineyak›nlaflmaya ya da zararvermeye hiç gereksinimiolmayan, hatta belki kifliselolarak onlardan hiçbirinitan›mayan, az say›datutkusu olan ve kendikendine yeten vahfli insan,sadece bu duruma uygunduygulara ve bilgileresahipti.”

Eflitsizli¤in ‹lk Biçimi:“Kulübelerin önünde ya dabüyük bir a¤ac›n alt›ndatoplanmaya al›fl›lmas›ylabirlikte, (...) herkesbaflkalar›na bakmaya,kendisine bak›lmas›n›istemeye ve toplumsalsayg›nl›k de¤erli olmayabafllad›. En iyi flark› söyleyenya da dans eden, en güzel,en güçlü, en becerikli olanya da en güzel konuflan, ençok say›lan insan oluyordu;iflte bu, eflitsizli¤e vekötülü¤e do¤ru at›lan ilkad›m oldu.”

Özel Mülkiyet: “Bir toprakparças›n›n etraf›n› çitleçevirip ‘Bu bana aittir’diyebilen ve buna inanacakkadar saf insanlar bulan ilkinsan uygar toplumungerçek kurucusu oldu. Bus›n›r kaz›klar›n› söküpatacak ya da hende¤idolduracak, sonra dahemcinslerine ‘Bu sahtekârakulak vermekten sak›n›n›z!Meyvelerin herkese aitoldu¤unu, topra¤›n isekimsenin olmad›¤›n›unutursan›z,mahvolursunuz’ diyehayk›racak olan adam insantürünü nice suçlardan, nicesavafllardan, nicecinayetlerden, niceyoksulluklardan ve nicekorkunç olaylardanesirgemifl olurdu.”

r›, baflkalar›ndan üstün olma tutkusu, kiflisel ç›kar› baflkalar›n›n zarar›na sa¤lama-ya yönelik gizli arzular” gibi çeflitli kötülükler s›ralan›r. Bunun sonucunda, insan-lar homo homini lupus’a dönüflürler. Rousseau’nun deyifliyle, insanlar, “insan eti-ni bir kez tad›nca baflka bütün yiyecekleri h›rç›nl›kla geri çeviren, sadece insanyutmak isteyen aç kurtlar gibi” olurlar.

Bu genel savafl ortam›n› sona erdirmek için, mülk sahipleri (zenginler) mülksüz-leri (yoksullar›) kand›rarak siyasal toplumu, yani devleti kurarlar. Siyasal eflitsizli¤iiçeren bu durum, yoksullar›n (ya da zenginler d›fl›ndaki halk›n) siyasal iktidar kar-fl›s›nda kul-köle konumuna gelmeleri ama bunun da ötesinde bu konumlar›n› be-nimsemeleri, yani bu düzeni “meflru” kabul etmeleri demektir. Çünkü Roussea-u’nun da vurgulad›¤› gibi, “güç hak yaratmaz.” Ancak, özgürlüklerini yitirenlerinyaln›zca yönetilenler oldu¤u san›lmamal›d›r; uygar toplumla birlikte bütün insanlardo¤all›klar›n› yitirip yozlafl›rlar. Bunun anlam› ise herkes için özgürlü¤ün ortadankalkmas›d›r. K›sacas›, “do¤al özgür insan”›n yerini “toplumsal köle insan” al›r.

Toplumsal köle insan, art›k içi-d›fl› bir olan bir insan de¤ildir, yaln›zca görünüfl-ler düzleminde ve “baflkalar›n›n kan›lar›nda yaflamay› bilir”; yani di¤er insanlar-da hayranl›k uyand›rmak amac›yla zenginleflmek, ün kazanmak, onur elde etmek,üstünlü¤ünü kabul ettirmek ister. Bu nedenle de insanlar, sürekli rekabet, hattadüflmanl›k içindedirler. “Tümüyle maskelerinin” ard›na gizlenip di¤erlerinden hemnefret ederler hem de onlara hofl görünmeye çal›fl›rlar. Dahas› toplumsal iliflkilernedeniyle, zenginler baflkalar›n›n hizmetine, yoksullar da di¤erlerinin yard›m›naba¤›ml› olduklar›ndan hepsi de birbirlerinin kulu-kölesi konumdad›rlar. Ayr›ca bü-tün insanlar, s›rf birilerine hükmedebilmek için baflkalar›n›n da kendilerine hük-metmelerine raz› olurlar; Rousseau’nun deyifliyle, “baflkalar›na zincir vurabilmekiçin kendileri de zincir tafl›may› kabul ederler.” ‹flte, bu insan (hiç olmazsa zihni-yet bak›m›ndan) bir burjuvadan, bu toplum da bir burjuva toplumundan baflka birfley de¤ildir. ‹nsan› hemcinsleriyle iliflkilerinde hem bir tiran (despot) hem bir kö-le konumu içine sokan ve eflitsizli¤i pekifltirip sürekli olarak yeniden üreten burju-va toplumundan kurtulman›n yolu, (geriye do¤ru gidilemeyece¤inden dolay›) birtoplum sözleflmesi gerçeklefltirip do¤ru (ve gerçekten meflru) bir toplumsal ve si-yasal düzen kurmakt›r.

Rousseau ile Montesquieu’nün yaflad›klar› XVIII. yüzy›l Avrupa toplumuna iliflkin çözüm-lemelerini karfl›laflt›r›n›z.

Toplum SözleflmesiRousseau, toplum sözleflmesi kurgusunu, bu kötü uygar toplumdan de¤il, fakatdo¤a durumundan ç›k›fl olarak anlatmay› tercih eder. Ona göre, do¤a durumununson evresindeki genel savafla son verip herkesin güvenli¤ini sa¤layacak ve insan-lar› yeniden eflit ve özgür k›lacak olan toplum sözleflmesi, (kad›nlar d›fl›nda) oy-birli¤iyle gerçeklefltirilir. Sözleflmeye kat›lan her birey, “kendini, tüm haklar›ylabirlikte toplumun tümüne ba¤lar.” Bunun anlam›, her birey kendini tümüyle top-luma verdi¤inden ve herkes ayn› durum içinde bulundu¤undan, gerçekte her bi-reyin hiç kimseye ba¤lanmam›fl olmas›d›r. Sözleflmeyle birlikte, insanlar› bir birlikiçine sokan ve kendine özgü bir kiflili¤i ile iradesi olan siyasal toplum yarat›l›r. Ro-usseau’nun deyifliyle, “üyeleri ona, edilgin oldu¤u zaman devlet, etkin oldu¤u za-man egemen, benzeri devletlerle k›yaslarken de egemen güç diyorlar. Üyelere gelin-ce, bir birlik olarak halk, egemen otoriteye kat›lanlar olarak teker teker yurttafl vedevletin yasalar›na boyun e¤en kifliler olarak da uyruk ad›n› al›rlar.”


“Güç Hak Yaratmaz”: Saltgüç üzerine kurulu biriktidar, insanlar›n r›zas›nadayanmad›¤›ndan ötürüuzun süreli olamaz. Gücüntek belirleyici oldu¤u birortamda, yaln›zca kaygan vede¤iflken güç iliflkileri vardemektir. Dolay›s›yla, güçlegelen güçle yok olur gider.Daha aç›kças›,Rousseau’nun deyifliyle, “engüçlü, gücünü hak, boyune¤meyi de ödev biçiminesokmad›¤› sürece hep efendikalacak kadar güçlüde¤ildir.”

Burjuva: Rousseau’ya göre,uygar toplumda yaflayan herkifli, “ne bir insan ne biryurttaflt›r; yaln›zca birburjuvad›r.” Tüm Avrupal›burjuvalar, “ayn› koflullardaayn› flekilde davran›rlar;ç›karc› olmad›klar›n›söylerler amadüzenbazd›rlar; kamusaliyilikten söz ederler amayaln›zca kendilerinidüflünürler; (...) sadece lüksh›rs›na ve alt›n tutkusunasahiptirler; paray› veren ilkkifliye kendilerini satmayahaz›rd›rlar.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

Kad›nlar: Rousseau,kad›nlar› sözleflmenin,dolay›s›yla da yurttafll›kstatüsünün d›fl›nda b›rak›r.Çünkü Rousseau, bir eflitlikdüflünürü olmas›na karfl›nparadoksal bir flekildekad›n-erkek eflitsizli¤inibenimser. Örne¤in ona göre,“kad›n hofla gitmek vehükmedilmek içinyarat›ld›¤›ndan, erke¤ik›flk›rtmak yerine onunhofluna gitmelidir (...)Arzular› ve gereksinimleribak›m›ndan erke¤e ba¤›ml›olan kad›n, itaat etmek içinyarat›lm›flt›r.”

Rousseau’nun yukar›daki sözlerine aç›kl›k getirmek gerekir: Birey, kuramsaldüzeyde, yurttafl ve uyruk olarak ikiye bölünmüfltür. Egemen otoriteye kat›lanyurttafl, gerçekte, canl› kanl› bir varl›k de¤ildir; salt bilinç ve salt vicdan olup ken-di içinde akl›n ö¤rettiklerini dinleyen soyut bir insand›r. Buna karfl›l›k, Roussea-u’nun zaman zaman “insan”, “özel insan” ya da “özel kifli” olarak adland›rd›¤› uy-ruk, kendine özgü iradesi, dolay›s›yla kiflisel ç›kar› olan somut insand›r. Bu bölün-meye koflut olarak, (aç›kça dile getirilmemesine karfl›n) “halk” kavram› da ikiyebölünmüfl ya da bu kavram iki farkl› anlamda kullan›lm›flt›r. Yurttafllar›n oluflturdu-¤u, yani egemen olan halk, soyut halkt›r. Bunun karfl›s›nda ise uyruklardan, yaniasl›nda canl› kanl› insanlardan oluflan somut halk (ya da “herkes” ya da “kalaba-l›k”) vard›r. Asl›nda bu bölme ifllemi, halk egemenli¤i sav›n›n benimsenmesiylebirlikte kaç›n›lmaz bir zorunluluk olarak belirmektedir. Çünkü siyasal iktidar ya daegemenlik kavramlar› yöneten-yönetilen ayr›m›n› ça¤r›flt›rmaktad›r. Halk egemen-se, yani yönetense, onun karfl›s›nda bir de yönetilenin bulunmas› gerekir. ‹flte Ro-usseau, halk kavram›na biri soyut, di¤eri somut iki farkl› anlam yükleyerek, onuhem yöneten hem de yönetilen olarak ele alma olana¤›na kavuflur. Rousseau’nunkuram›n›n iyice anlafl›labilmesi için, gerek birey gerek halk düzleminde gerçeklefl-tirilen bu bölme ifllemi sürekli olarak ak›lda tutulmal›d›r.

Bireylerin siyasal bütüne itaat ettikleri sürece sürekli olarak yinelenen sözleflmesayesinde hem egemenli¤in halkta oldu¤u siyasal toplum yarat›l›r hem de insan›ndo¤as› de¤ifltirilir, hatta ona yeni bir do¤a kazand›r›l›r ve böylece (ileride daha ay-r›nt›l› bir flekilde görece¤imiz üzere) özgürleflmesi sa¤lan›r. Çünkü toplumsallaflmanedeniyle ilkel durumdaki “do¤al özgür insan” yok olmufl, insan›n do¤as›n›n de-¤iflmesiyle birlikte “toplumsal köle insan” ortaya ç›km›flt›. ‹flte, toplum sözleflmesi-nin bu düzeydeki amac›, tez ve antitez olarak nitelendirilebilecek bu iki durumdanhareketle senteze ulaflmak, yani insan do¤as›na bir de¤iflim daha geçirterek “top-lumsal özgür insan”› yaratmakt›r. Bu yeni insan, kendisini birli¤in (toplumun) ay-r›lmaz bir parças› olarak alg›layan ve varoluflunun duygusuna ancak bütünle iliflki-si içinde sahip olan bireydir, k›sacas› tam anlam›yla bir yurttaflt›r.

Yurttafllardan oluflan bu toplum, sözleflmenin özü gere¤i belli bir erekle dona-t›lm›flt›r: Ortak iyilik. Ortak olan›n, genel olan›n gözetilebilmesi, yani bu ere¤intam anlam›yla gerçeklefltirilebilmesi için, siyasal bütünün (egemenin) kendine öz-gü bir iradesi olmas› gerekir. Rousseau, buna “genel irade” ad›n› verir.

Genel ‹radeRousseau genel iradeyi flöyle tan›mlar: “Bir araya gelen birçok insan kendilerinitek bir beden [bir bütün] olarak alg›lad›klar› sürece, tek bir iradeleri vard›r ve buirade bütünün korunmas›na ve genel gönencin sa¤lanmas›na yöneliktir. Devletinbütün üyelerinin de¤iflmez iradeleri genel iradedir.” Bu nedenle bireylerin insan(ya da uyruk) olarak sahip olduklar› kiflisel ya da özel iradeleri hemen her zamangenel iradeye karfl›d›r. Yukar›daki tan›mda sözü edilen “devletin bütün üyeleri” ilekastedilen yurttafllard›r, yani soyut bireylerdir. Aç›kças› Rousseau, özel irade ile ge-nel iradeyi birbirinden ay›r›rken kurgusal bölme ifllemine baflvurup özel iradeyi“insan” ile genel iradeyi de “yurttafl” ile özdefllefltirir. Demek ki genel irade, yurt-tafl›n, yurttafllar›n iradesinden baflka bir fley de¤ildir. Çünkü yurttafl, kiflisel görüfl-lerini ve ç›karlar›n› bast›ran, kendini bütünün ayr›lmaz bir parças› olarak gören vesalt ortak iyili¤e yönelen bir kimse olarak tan›mlanmaktad›r. Tüm yurttafllar› kap-sayan halk (soyut halk) söz konusu oldu¤unda, bu kez halk›n iradesi genel iradeolarak belirmektedir. Ancak bu noktada Rousseau, yine bu bölme iflleminden ötü-


rü, özel ç›karlara yönelen somut halk›n ya da herkesin iradesinin genel iradeolamayaca¤›n› aç›kça dile getirir.

Rousseau, genel iradeye birçok özellik yükler: Yok edilemeyen genel irade, de-¤iflmez, bozulmaz, safl›¤›n› yitirmez, her zaman do¤rudur ve kamusal yarara yöne-liktir. Bir bak›ma genel irade, Mutlak Ak›l’la donat›lm›fl gibidir. Sessizli¤e itilmifl ol-sa bile her zaman var olan genel irade, somut olarak nas›l dile gelecek, nas›l orta-ya ç›kacakt›r? Rousseau bunun toplumun üyelerinin oylamas›yla gerçekleflece¤inibelirtir. Kullan›lan oylar›n oy birli¤ine yak›n bir sonuç vermesini arzu eder amabelli konulardaki oylamalarda oy çoklu¤unu da yeterli görür. Bu sistemin iflleye-bilmesi iki koflula ba¤l›d›r. ‹lk olarak, oylamada bulunacak bireylerin ya da birey-lerin tümü anlam›ndaki “halk›n uygun ve yeterli bilgilerle donanm›fl olmas› gere-kir.” ‹kinci koflul, bireylerin vicdanlar›n›n sesini dinleyerek, yani tesir alt›nda kal-madan yurttafl kimlikleriyle oylar›n› kullanmalar›d›r. Bu nedenle, bireyleri genelyerine özel ç›karlara yönlendiren ve genel iradeyi dile getirmelerini engelleyenderneklerin, örgütlerin, siyasal partilerin, hatta s›n›flar›n bulunmamas› gerekir.

Her genel irade, söz konusu olan ülke için, o ülkenin halk› için geneldir. Daha aç›kças›,yeryüzünde biçimsel olarak tek bir genel irade yoktur. Farkl› halklar farkl› koflullar için-de bulunduklar›ndan, bunlar›n genel iradeleri birbirlerinden farkl›d›r, hatta karfl›tl›kiçindedir. Dolay›s›yla, bir ülkedeki genel irade di¤er ülkelere göre genel de¤il ama tekil-dir. Bunun bir anlam› da di¤er toplum sözleflmesi kuramc›lar›nda oldu¤u gibi, ülkeler ara-s›nda savafl iliflkilerinin sürüyor olmas›d›r.

Demek ki Rousseau’ya göre temel sorun, devletin iyi kurulup iyi ifllemesidir.Bu yap›ld›¤› takdirde, yani devletin üyelerinin hemen hemen hepsi gerçek yurttafl-lar oldu¤u (ya da somut halk soyut halka benzedi¤i) zaman, herhangi bir kamusalkonu hakk›ndaki oylama zaten büyük bir ço¤unlukla, oy birli¤ine yak›n bir ço¤un-lukla genel iradeyi dile getirecektir. Buna karfl›l›k, özel iradelerin hüküm sürdü¤üve bireylerin yurttafllar hâline gelemedi¤i kötü bir devlette, oy birli¤iyle al›nan birkarar›n bile genel iradeyle hiçbir ilgisi olmayacakt›r. ‹flte bunun içindir ki Roussea-u, böyle bir durumda, gerçek yurttafl kimli¤ine sahip tek bir kiflinin bile genel ira-deyi dile getirebilece¤ini kabul eder.

Egemenlik ve Devlet DüzeniGenel iradenin uygulanmas›n›n egemenli¤i iflaret etti¤ini ve egemenli¤in de (yurt-tafllar›n bütünü anlam›nda) halka ait oldu¤unu belirten Rousseau’ya göre egemen-li¤in çeflitli özellikleri vard›r.

• Egemenlik devredilmez: Nas›l özgürlük bireyin terk edemeyece¤i, bir baflka-s›na devredemeyece¤i hakk›, do¤al yap›s› ise egemenlik de ayn› flekilde hal-k›n devredemeyece¤i hakk›d›r.

• Egemenlik temsil edilemez: Rousseau’nun deyifliyle, “egemenlik bafll›ca ge-nel iradeden oluflur, genel irade ise kesinlikle temsil olunmaz; ya kendisidirya da baflka bir fley; ikisinin ortas› olamaz.” Çünkü seçilen her temsilci, (t›p-k› ‹ngiltere’deki siyasal temsil sisteminde oldu¤u gibi) halk ad›na ko-nufltu¤u varsay›lsa bile, asl›nda kiflisel (özel) iradesini ortaya koyar ki bu du-rumda da halk›n özgürlü¤ü, dolay›s›yla egemenli¤i ortadan kalkm›fl olur.

• Egemenlik birdir ve bölünemez: “Egemen otorite basit ve tektir; bölünmesi,yok edilmesi demektir.” Bunun anlam›, “güçler ayr›m›” anlay›fl›n›n yads›nma-s› ya da daha do¤rusu yasama, yürütme ve yarg› güçlerinin egemenli¤e iç-kin ve egemene ait oldu¤unun vurgulanmas›d›r.


Somut Halk›n ya daHerkesin ‹radesi: “Herkesiniradesi ile genel iradearas›nda ço¤u zaman büyükayr›m vard›r; genel iradeyaln›zca ortak ç›kar› gözönünde tutar; herkesiniradesi ise özel ç›kar› gözetirve özel iradelerintoplam›ndan baflka bir fleyde¤ildir.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹ngiltere’deki SiyasalTemsil Sistemi: Rousseau,‹ngiltere hakk›ndaMontesquieu’den çok farkl›bir yarg›da bulunmaktad›r:“‹ngiliz halk› kendini özgürsan›yorsa da aldan›yor, hemde pek çok; bu halk, ancakparlamento üyeleriniseçerken özgürdür. Üyelerseçilir seçilmez de ‹ngilizhalk› köle olur; bir hiçtirart›k o. K›sa süren özgürlükanlar›nda, özgürlü¤ünü okadar kötüye kullan›r ki, onuyitirmeyi hak eder.”

• Egemenlik mutlakt›r ve do¤rudur: Egemenli¤in mutlak oluflu, karfl›s›ndaonu s›n›rlayacak bir baflka gücün bulunmamas› demektir. Rousseau’nun de-yifliyle, “egemen erkin özü s›n›rs›z olmas›d›r; o, ya her fleyi yapma gücünesahiptir ya da bir hiçtir.” Bu mutlakl›k, ayn› zamanda egemenin herhangibir d›flsal güce karfl› ba¤›ms›z olmas› anlam›na da gelir. Ancak bu mutlakl›k,keyfili¤i içermez. Çünkü egemenlik, toplum sözleflmesinden türedi¤i ve ge-nel iradeyle do¤rudan ba¤lant›l› oldu¤u için rasyoneldir ve do¤ru olan›,hakl› olan› gerçeklefltirmeye yöneliktir. Bu anlamda egemenlik, bir baflkagüçle s›n›rlanm›fl olmamas›na karfl›n, toplum sözleflmesiyle, daha do¤rususözleflmenin içerdi¤i ortak iyilik amac›yla “s›n›rl›d›r”. Halk egemen oldu-¤una göre, zaten egemenin halk›n yarar›n›, ortak iyili¤i gözetmemesi müm-kün de¤ildir.

Egemen olan halk, hem iktidar›n ilkesi anlam›na gelen auctoritas’a hem de ik-tidar›n kullan›m› (siyasal erk) olan potestas’a sahiptir. Rousseau, irade olarak ad-land›rd›¤› auctoritas’›n yasamada, erk olarak nitelendirdi¤i potestas’›n yürütmedesomutlaflt›¤›n› belirtir. Egemenin her türlü ifllemi salt genel (kamusal) olan› kapsa-d›¤›ndan, halk›n elinde do¤rudan do¤ruya yaln›zca yasama gücü bulunur. Bunakarfl›l›k yasalar›n uygulan›p yürütülmesi, özel durumlara iliflkindir; bu nedenle deegemenin yetki alan›n›n d›fl›nda kal›r. Bu yüzden halk, yürütme gücünü kendi kul-lanmay›p “temsil” ettirir, daha aç›kças› bir görevliler kurumuna ya da hükûmetedevreder. Rousseau’nun toplum sözleflmesinden kaynaklanan devlet düzenini kav-rayabilmek için, bu iki güç hakk›ndaki görüfllerine de¤inmek gerekir.

Yasama gücü: “Yasalar genel iradenin gerçek ifllemleridir” diyen Rousseau’yagöre “yasama gücü halk›n elindedir.” Egemenli¤in devredilemez ve temsil edile-mez oluflu, yaln›zca yasama düzlemi için geçerlidir. Fakat burada pratik bir sorungündeme gelmektedir: Halk (hele orta ya da büyük ölçekli ülkelerde) nas›l topla-n›p yasalar› yapacakt›r? Rousseau, bu sorunu referandum (halk oylamas›) uygula-mas›yla çözer. Sözleflmeden kaynaklanan devletin temel yasalar› ya da anayasas›,bir proje fleklinde Musa, Lykurgos ya da Calvin gibi bir yasa koyucu taraf›ndan ha-z›rlanacakt›r. Ard›ndan bu yasa projeleri ya da tasar›lar› referanduma sunulacakt›r.Devlet ifllemeye bafllad›ktan sonra halk›n temsilcileri de¤il, görevlilerinden olufla-cak bir kurulun ya da bir meclisin haz›rlayaca¤› yasa tasar›lar› da yine ayn› flekildehalk taraf›ndan oylanacakt›r. Daha aç›kças›, bunlar›n yasa hâline gelip gelmeyece-¤ine referandum yoluyla halk karar verecektir.

Egemen halk›n oyuyla gerçeklefltirilen yasalar, hem yap›mc›s› hem de konusubak›m›ndan geneldir. Kifliye özel yasa ya da özel durumlar› düzenleyen yasa ola-maz. Bu genellik özelli¤i, yasan›n kapsam›n›, dolay›s›yla amac›n› “ortak iyilik” yada “genel ç›kar” fleklinde belirlemesi anlam›na gelir. Ayr›ca yasa, bu amac›n›, yurt-tafllar aras›nda hukuksal bir eflitlik kurarak ve herkesi özgür k›larak tam anlam›ylagerçeklefltirmifl olur.

Yürütme gücü: Bu gücü kullanan hükûmet, “uyruklar ile egemenin karfl›l›kl›iliflkilerini sa¤lamak amac›yla halk›n seçimiyle kurulmufl, yasalar› uygulamakla vegerek yurttafl özgürlü¤ünü, gerekse siyasal özgürlü¤ü korumakla görevli arac› birbütündür.” Hükûmetin arac› olmas›, egemen (soyut) halk ile yönetilen (somut)halk aras›ndaki iliflkiyi kurmas›nda yatar. Rousseau’nun deyifliyle, hükûmet “ege-menden ald›¤› buyruklar› halka aktarmakla” yükümlüdür; bu bak›mdan mutlak birbiçimde egemene ba¤›ml›d›r. Aç›kças›, hükûmetteki yöneticiler, egemenin gerçek-ten temsilcileri de¤il görevlileridir ve yetkilerini onun ad›na kullan›rlar. Halk, dile-di¤i zaman bu yetkiyi onlardan geri alma ve hükûmeti azletme hakk›na sahiptir.


Egemenli¤in “S›n›r›”:Rousseau’nun deyifliyle,“egemen erk, ne denlimutlak, ne denli kutsal, nedenli dokunulmaz olursaolsun, genel sözleflmelerin[toplum sözleflmesinin]s›n›r›n› aflamaz.” Dolay›s›ylaegemen, tüm yurttafllar›özgür ve eflit k›l›p ortakiyili¤i sa¤lamaklakoflullanm›flt›r. Bubak›mdan “egemen, s›rfegemen olmas›ndan ötürü,ne olmas› gerekiyorsa herzaman odur.” Yani, yarat›l›flamac›n›n d›fl›na ç›kamaz.

‹rade ve Erk: “‹radeye[auctoritas’a] yasama gücü,erke [potestas’a] de yürütmegücü denir (...) Erkbaflkas›na devredilebilir,ama irade devredilemez.”

Bu ba¤lamda Rousseau, hükûmet (ya da yönetim) biçimi ile devlet biçimi ara-s›nda bir ayr›m gözetir. Çünkü ona göre hükûmet, demokratik ve (halk›n seçimiy-le belirlenmifl olarak) monarflik ya da aristokratik bir nitelik gösterebilir. Fakat de-mokratik yönetim uygun de¤ildir, hatta olanaks›zd›r. Buna karfl›l›k, toplum söz-leflmesiyle kurulup halk›n egemenli¤i üzerinde yükselen her devlet, yönetim biçimine olursa olsun, bir “cumhuriyettir”; hatta “demokratik anayasa kesinlikle siyaset sa-nat›n›n baflyap›t›d›r” dedi¤ine göre bir “demokrasidir.” Ancak, görmüfl oldu¤umuzüzere, bu demokrasi hem temsil sistemini içermez hem de halk›n do¤rudan yürüt-me gücünü kullanmas›n› kapsamaz. Bu nedenle Rousseau’nun bu teorik devletinin,yar› do¤rudan bir demokrasiyle bezenmifl bir cumhuriyet oldu¤u söylenebilir.

Devletin iyi iflleyebilmesi için halktan ayr› bir hükûmetin varl›¤› zorunludur. Fa-kat ayn› zamanda, biçimi ne olursa olsun her hükûmet, halk egemenli¤inin karfl›-s›ndaki en büyük tehlikedir. Çünkü hükûmet, ifllevini yerine getirebilmek için ken-dine özgü bir güce, bir duyguya ve bir iradeye, k›sacas› ortak bir benli¤e sahip ola-cak flekilde örgütlenir. Bu yap›s› gere¤i olarak da genel iradeyle çat›fl›p kendi özeliradesini dayatmaya çal›flmas› kaç›n›lmaz olur. Rousseau, hükûmetin halk egemen-li¤ini yok etme e¤ilimini frenleyip engelleyecek olan›n yine halk oldu¤unu belirtir.Yöneticilerin yasalar›n otoritesinin d›fl›na ç›kmamas›, halk› oluflturan bireylerin ka-musal ifllere a¤›rl›k vermeleri, s›k s›k yerel düzeylerde toplanmalar› ve sürekli ola-rak hükûmeti, yöneticileri denetlemeleriyle mümkündür. K›sacas›, bütün bireylerintam anlam›yla yurttafllar olmalar› gerekir. Rousseau’ya göre, tek bir kifli bile devletiflleri için “Bana ne!” derse, devletin y›k›lmas› kaç›n›lmaz olur. Demek ki siyasal ya-p›n›n sa¤lam bir flekilde ayakta durmas›n› sa¤layan harç, yurttafll›k bilincidir.

Yurttafll›k BilinciHalk›n egemen oldu¤u bu siyasal düzenin ifllerlik kazan›p sürebilmesi, insanlar›n“kendi varl›klar›n› devletin varl›¤›n›n bir parças› olarak alg›layacak” denli yurttafl-l›k bilinciyle donanm›fl olmalar›na ba¤l›d›r. Devletin bütün üyelerinde ortaklaflabulunmas› gereken bu yurttafll›k bilincinin oluflturulmas› ifllevini, yaln›zca yasala-r›n yerine getirmesi mümkün de¤ildir. Çünkü sadece ak›lla ba¤lant›l› olan yasalar,genel ve soyut oldu¤undan, birey ile genel ç›kar aras›nda kendili¤inden gerçek vesomut bir ba¤ oluflturamaz. Bu nedenle akl›n d›fl›nda, duygulara, yüre¤e, ruha daseslenmek gerekir. Böylece yasalar› ruhunun içinde duyumsayan kifli, kendisinitoplumun ayr›lmaz bir parças› olarak gören bir yurttafla dönüflür.

Rousseau’ya göre bunu baflarman›n yolu, yurttafllar aras›nda çeflitli duygusalba¤lar kurmaktan ve onlar›n birbirlerine karfl› duygusal bir yönelime girmelerinisa¤lamaktan geçer. Bireyleri ç›karlar› yüzünden de¤il, tutkular› yüzünden toplumaba¤layacak ve hepsini “ayr›lmaz bir beden fleklinde birlefltirecek” duygudafll›k, ikitemel duygu üzerinden infla edilir. Bunlar vatanseverlik ile dindafll›kt›r.

Yurttafllara güçlü vatanseverlik duygusunun afl›lanmas›, ortak bir kültürün ya-rat›l›p bireylerin bunu özümsemesi ve böylece bireysel iradelerin genel iradeyleuyum içine sokulmas› sonucunu do¤urur. Vatan imgesi dolay›m›yla bireyler birduygudafll›k çemberi içine girerler ve toplum da duygu ve düflünce birli¤ine sahipgerçek bir ulusa dönüflür. Bu ba¤lamda Ayd›nlanman›n kozmopolitizm anlay›fl›n›mahkûm edip ulusçulu¤u yücelten Rousseau, bu duygunun afl›lan›p sürdürülmesiiçin birkaç yöntemin kullan›lmas›n› sal›k verir. Yöntemlerin ilki, devlet taraf›ndaneflit bir biçimde verilen kamusal ya da ulusal e¤itimdir. Bunu tamamlayan bir di-¤er yöntem, kamuoyunun düzenlenmesi sayesinde vatanseverlik duygular›n› bes-leyen gelenek ve göreneklerin yarat›l›p sürdürülmesidir. Ayr›ca yurttafllar› kaynafl-


Demokratik Yönetim ya daBir Hükûmet Biçimi OlarakDemokrasi: Rousseau,“do¤rudan demokrasi”olarak alg›lad›¤› budüzende, halk›n yasama veyürütmeyi kullanmas›nedeniyle genel konular ileözel konular›n birbirinekar›flaca¤›n› ve böylecedevletin çözülmeyegidece¤ini ileri sürer.Herhangi bir halk›n bu ikierki birbirine kar›flt›rmadando¤ru bir flekilde kullanmas›olanaks›zd›r. Dolay›s›yla,“bir tanr›lar halk› olsayd›,demokrasiyle yönetilirdi.Böylesine yetkin bir yönetiminsanlar›n harc› de¤ildir.”

Ulusal E¤itim: “E¤itimruhlara öyle bir ulusal biçimvermeli ve insanlar›nkan›lar› ile be¤enileriniöylesine yönlendirmelidir kiherkes sevgiyle, tutkuyla,zorunlulukla vatanseverolsun.” Kamusal e¤itimsayesinde “çocuklar›nbirbirlerini kardefl olaraksevmeyi, toplumunistedi¤inden baflkas›n›istememeyi (...)ö¤reneceklerinden kuflkuduymam›z gerekir.”

t›racak, birbirlerini eflit olarak alg›lamalar›n› sa¤layacak bayramlar, flenlikler düzen-lenmelidir. Bu ba¤lamda Rousseau, mülkiyet temelinde tam bir eflitli¤in mümkünolmamas›na karfl›n bu eflitsizli¤in yurttafllar›n birbirlerini eflit olarak kabul etmele-rini engellemeyecek düzeyde olmas› gerekti¤ini vurgular. Örne¤in, Korsika ‹çinAnayasa Tasar›s› adl› kitab›nda, tüm yurttafllar›n küçük bir mülkiyete sahip olma-lar›n› sal›k verir.

Rousseau’nun vatanseverlik görüflleri hakk›nda daha fazla bilgi edinmek için yazar›n Ana-yasa Projeleri (çev: ‹smail Yerguz, ‹stanbul: Say Yay›nlar›, 2008) ile Ekonomi Politik(çev: ‹smet Birkan, Ankara: ‹mge Kitabevi, 2005) adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz.

Hristiyanl›¤› elefltirmesine karfl›n “temelinde din olmayan hiçbir devletin kurul-mad›¤›n›” söyleyen Rousseau’ya göre, bireylerin gerçek yurttafllara dönüflmesindedinin, dinsel inanc›n çok önemli bir rolü vard›r. Ancak dinin, vatanseverlikle ayn›ifllevi yerine getirebilmesi için belli bir biçim almas› gerekir. Toplum dini ya dayurttafll›k dini olarak adland›r›labilecek bu din, devlet taraf›ndan yarat›lm›flt›r vedevletin denetimi alt›ndad›r. Demek ki devlet-din ayr›m› söz konusu de¤ildir; ter-sine, din devletin hükmü alt›na sokulmufl, onun kulland›¤› bir araç hâline getiril-mifl ve böylece siyasal birlik sa¤lanm›flt›r. Rousseau, bu dinin ilkeleri (ya da dog-malar›) hakk›nda flu aç›klamada bulunur: “Yurttafll›k dininin dogmalar› yal›n, azsay›da, aç›klamalara ve yorumlara yer vermeyecek denli belirli olmal›d›r. Güçlü,ak›ll›, iyiliksever, öngörülü ve verici bir Tanr›sall›k’›n varl›¤›; öte dünyan›n olma-s›; do¤rular›n mutlulu¤u; kötülerin cezaland›r›lmas›; toplum sözleflmesi ile yasala-r›n kutsall›¤›. ‹flte olumlu dogmalar. Olumsuzlara gelince, ben onlar› teke indiri-yorum: Hoflgörüsüzlük.”

Di¤er tüm toplumsal kurumlar gibi yurttafll›k dininin de temel hedefi, bireylerigerçek yurttafllar hâline dönüfltürmektir. ‹nanç temelinde bir duygudafll›¤›n yarat›l-mas› ve bunun topluma, toplumsal yasalara yöneltilmesiyle birlikte, yurttafllar ara-s›ndaki birlik ve devlete ba¤l›l›k sa¤lam bir flekilde kurulmufl olur. Bu nedenle Ro-usseau, d›flar›ya karfl› (di¤er dinlere karfl›) hoflgörüyü savunmas›na karfl›n, içeride“yurttafll›k fanatizmi” denebilecek bir tutumu benimser. Ona göre egemen, kimse-yi yurttafll›k dininin dogmalar›na inanmaya zorlayamaz ancak inanmayanlar› (yada inan›r gibi yap›p yalan söyleyenleri), dinsiz olduklar› için de¤il ama toplumauyumsuz olduklar› ve yasalar›n hükmünü benimsemedikleri için devletin d›fl›nasürme (hatta ölümle cezaland›rma) hakk›na sahiptir. Böyle bir davran›fl›n ard›ndayatan amaç yine bütünün iyili¤inin gözetilip sürdürülmesidir. Her fleyin bütüne en-dekslendi¤i ve ortak iyili¤e göre de¤erlendirildi¤i bu düzende, “toplumsal özgürinsan›n” ne anlama geldi¤ini aç›kl›¤a kavuflturmak gerekir.

Özgürlük Sorunsal›“‹nsan özgür do¤ar, oysa her yerde zincire vurulmufltur” diye yazan Rousseau’yagöre, toplumsal iliflkiler sonucunda do¤al özgürlü¤ünü yitiren insan›n ilkel duru-muna geri dönüp bu özgürlü¤üne yeniden kavuflmas› mümkün de¤ildir. Dolay›-s›yla insan›n kölelikten kurtulmas› için, özgür iradesini kullan›p toplum sözleflme-sini gerçeklefltirmesi ve böylece kendi iste¤iyle kendini genel iradeye, dolay›s›ylabunun ifllemleri olan yasalara ba¤lamas› gerekir. Bunun anlam›, toplumsal özgür-lü¤e kavuflmas›d›r. Çünkü “siyasal bedenin özü, boyun e¤me ile özgürlü¤ün uzlafl-mas›d›r” diyen Rousseau’ya göre, yasalara boyun e¤mek özgürlü¤ün ta kendisidir.Bunun nedeni, insan›n yasalar sayesinde baflka insanlara ba¤›ml› olmaktan kurtul-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Siyasal Birlik: “TümHristiyan yazarlar içinde,hem derdi hem de çareyigörüp kartal›n iki bafl›n›birlefltirmeyi ve her fleydesiyasal birli¤i sa¤lamay›önerme yüreklili¤ini gösterentek kifli filozof Hobbesolmufltur; bu siyasal birlikolmadan ne devlet iyicekurulabilir ne de hükûmet.”

mas›d›r. Üstelik her birey, yurttafl olma s›fat›yla egemenin üyesidir; dolay›s›yla ya-say› yapan kendisidir ve genel irade asl›nda onun kendi iradesinden baflka bir fleyde¤ildir. K›sacas›, insan›n kendi iradesine, yani “kendi için koydu¤u yasalara ita-at etmesi özgürlüktür.”

Özgürlük özü gere¤i bireysel bir nitelik tafl›yorsa da kullan›m› bak›m›ndan bi-reyselli¤in ötesinde birlikteli¤i zorunlu k›lar. Bu yüzden yarat›lan toplumsal özgür-lük, yine bireyin istedi¤ini yapma özgürlü¤üdür ama bu kez, bu özgürlü¤ün kulla-n›m› genel irade taraf›ndan kurallara ba¤lanm›fl, yasalarca çizilen belli bir çerçeveiçine oturtulmufltur. Bunun anlam› da yasalara itaat ettikleri için adalete, ahlaka, er-deme ulaflan bireylerin özgürlüklerini birbirlerine zarar vermeyecek flekilde kul-lanmalar›d›r.

Toplumsal özgürlük, eflitlik ile do¤rudan bir iliflki içindedir; hatta her biri di-¤erini ça¤r›flt›r›r. ‹nsanlar siyasal toplumda ancak yasalara boyun e¤erek eflit ve öz-gür olduklar›na göre, yasalara ayk›r› bir davran›fl içine giren bir bireyin bu davra-n›fl›yla özgür olmamay› seçti¤i, dolay›s›yla kendi özüne karfl› ç›k›p insanl›¤›n› yad-s›d›¤› sonucuna var›labilir. Bu yüzden Rousseau’ya göre, “her kim genel iradeyeitaat etmeyi reddederse, tüm toplum onu itaate zorlayacakt›r. Bunun anlam› ise okimsenin özgür olmaya zorlanaca¤›d›r.” Çünkü bu kiflinin genel iradeye (ya dayasalara) karfl› bir tutum içine girmesi demek, asl›nda yurttafl olarak istedi¤ini yad-s›mas›, yani kendi iradesine karfl› ç›kmas› demektir ki bu da kendi özgürlü¤ünükendi elleriyle yok etmesinden baflka bir fley de¤ildir. Üstelik yasalara uyulmama-s›, yaln›zca onlara uymayanlar›n de¤il, fakat bütün toplumun özgürlü¤ünün yokolmas›na neden olur: Yasalara ba¤›ml›l›¤›n yerini kiflilere ba¤›ml›l›k al›r; bu du-rumda da hiç kimse özgür kalamaz. Sonuçta, yasalara itaat etmeye zorlanan bir ki-fli, istemedi¤i bir fleye zorlanmamaktad›r; hatta toplumun (ya da devletin) bu tutu-munun kifli taraf›ndan bir zorlama ya da bask› fleklinde alg›lanmas› da bir yan›lg›-d›r. Çünkü gerçekte bu kifliden, yaln›zca, yurttafl olarak sahip oldu¤u kendi irade-sine (yani genel iradeye) uymas› istenmektedir.

Bireyin bu flekilde devlete ba¤lanm›fl olmas›, “devletin kar›flmad›¤› bireyselhaklardan söz edilebilir mi?” ya da “devletin d›fl›nda bireye b›rak›lm›fl bir özgürlükalan› var m›?” gibi baz› sorular› ça¤r›flt›rmaktad›r. Dolay›s›yla, bu sorular›n da ya-n›tlanmas› gerekmektedir.

Rousseau, Toplum Sözleflmesi kitab›nda, sözleflme aflamas›nda her bireyin “ken-dini, tüm haklar›yla birlikte toplumun tümüne ba¤lad›¤›n›” belirtiyorsa da do¤alhaklar›n toptan teslim edilmesi asl›nda bir kurgudur. Çünkü Rousseau, ayn› kitab›-n›n bir baflka bölümünde, sözleflme s›ras›nda “bireylerin gerçek anlamda birtak›mhaklar›ndan vazgeçmeleri söz konusu de¤ildir” diye yazar. Gerçekte sözleflmean›nda yap›lan ifllem, do¤al haklar›n toplumsal (ya da pozitif) haklara dönüfltürül-mesidir. Ama bu, bire bir flekilde dönüfltürmeden çok, yok edip yeniden yaratma-d›r. Her birey, genel iradeye kat›lan bir yurttafl konumuna gelerek yasalarca belir-lenmifl özgürlü¤e ve di¤er haklara kavuflmaktad›r. Bu bak›mdan siyasal toplum,önceden var olan do¤al haklar›n koruyucusu de¤il, fakat toplumsal haklar›n yara-t›c›s›d›r. Hatta do¤al hak olmayan edinimler (örne¤in özel mülkiyet) bile, yasalaryoluyla birer pozitif hak hâline getirilir.

Toplumsal haklar›n do¤al haklara göre üstünlü¤ü, devletin korumas› alt›nda ifl-lerli¤e-etkinli¤e sahip olmalar›ndan ileri gelir. Fakat buna karfl›l›k olarak da tüm buhaklar s›n›rl›d›r, yerine getirilen yurttafll›k ödevlerinin bir karfl›l›¤› olarak tan›nm›fl-t›r ve bu nedenle bir bedelleri vard›r. Öyle ki en temel hak olan yaflam hakk› bi-le, Rousseau taraf›ndan bu çerçeve içinde de¤erlendirilir: Do¤a durumundaki ya-


Eflitlik: “Eflitlik olmadanözgürlük olmaz” diyenRousseau’ya göre, insanlartoplum sözleflmesi yoluylahukuksal aç›dan eflitolmufllard›r. Bu eflitlik,yasalar›n bütün yurttafllararas›nda ayr›mgözetmemesi, böyleceherkesin ayn› yükümlülükleralt›na girip ayn› haklardanyararlanmas› anlam›ndatoplumsal eflitliktir ya dayurttafl eflitli¤idir.

Yaflam Hakk›: “Elbettegere¤inde herkes yurduu¤runa savaflmal›d›r amaart›k kimsenin kendisi içinsavaflmas›na gerek yoktur(...) Yurttafl, yasan›nkendisine, içine at›lmas›n›buyurdu¤u tehlikeyitart›flacak durumda de¤ildir;prens [egemen], ‘Devlet içinç›kar yol senin ölmendir’dedi¤i zaman ölmekzorundad›r. Çünkü o zamanakadar güvenlik içindeyaflad›ysa bu koflulsayesinde yaflam›flt›r veart›k yaflam›, yaln›zcado¤an›n bir nimeti de¤il,devletin koflullu birarma¤an›d›r.”

flam (do¤al) hakk›n›n genel savafl ortam›ndan ötürü hiçbir etkinli¤i yoktur; herkesbaflkalar›n›n yaflam›na son verebilmektedir. Devlet, bunu toplumsal hakka dönüfl-türerek bireylerin yaflamlar›n› güvence alt›na al›p korur; bunun karfl›l›¤›nda da bi-reylerden kendini korumalar›n›, bu u¤urda gerekirse (askerlik yap›p savaflmakfleklinde) ölüme at›lmalar›n› isteme hak ve yetkisine sahiptir. Çünkü zaten devle-tin yok olmas›, yaflam hakk›n›n bütün bireyler için hiçbir anlam› olmayan içi boflbir hakka dönüflmesine yol açacakt›r.

Machiavelli’yi and›r›rcas›na “amac› isteyen araçlar› da ister” diyen Rousseau’yagöre, e¤er amaç bireyleri özgür k›lmak ise bunu sa¤laman›n arac› da tam anlam›y-la egemen bir devlet yaratmakt›r. Ama bu devlet halkla özdeflleflmifltir, bir halk-devlettir. Bu nedenle, keyfili¤e, zorbal›¤a yönelmesi söz konusu olamaz; kendisi-ne yüklenen amaçla s›n›rl› olarak hep ortak iyili¤i gözetir. Ayr›ca, özgürlüklerin vehaklar›n devlet taraf›ndan belirlenmifl olmas›, toplumsal yaflam›n her alan›n›n dev-let taraf›ndan düzenlendi¤i anlam›na da gelmez. Bir baflka deyiflle, devlet totaliterbir niteli¤e sahip de¤ildir. Rousseau’nun “özel ifller” ya da “ev iflleri” olarak adlan-d›rd›¤› eylemlerin gerçekleflti¤i bir özel alan bulunmaktad›r. Devlet, salt genelolanla, yani kamusal olanla ilgili oldu¤undan bu alana kar›flmaz ve bireyleri dav-ran›fllar›nda özgür b›rak›r.

Bununla birlikte, özel alan ya da bireysel özel alanlar›n toplam› anlam›nda gü-nümüzdeki deyiflle “sivil toplum” alan›, kamusal alan›n karfl›t›, s›n›r› olarak alg›lan-mamal›d›r. Rousseau, liberal yaklafl›m›n tersine, özel alan› yaratan›n, s›n›rlar›n› çi-zip belirleyenin devletin kendisi oldu¤unu vurgular. Aç›kças›, neyin kamusal ne-yin özel oldu¤unu devlet saptar. Örne¤in, özel mülkiyet hakk›n› kamusal iyili¤i il-gilendirdi¤i ölçüde yasalarla düzenleyip mülk edinmeye bir tavan getirebilir amatopra¤› ifllemenin özel ifl kapsam› içine girdi¤ini kabul edip yurttafllar›n ne ekip nebiçece¤ini onlar›n kiflisel iradelerine b›rakabilir.

Özel alan›n var olmas›, dolay›s›yla kiflisel iradelerin, özel ç›karlar›n toplumsalyaflam› tehlikeye atmaks›z›n varl›klar›n› sürdürmeleri ancak ilk önce devletin yara-t›lmas›yla mümkündür. Bireyler yurttafllara dönüflmedikçe, yani kamusal hak veözgürlüklerini belirleyen yasalarla kendilerini ba¤lamad›kça ve bu yasalar do¤rul-tusunda kamusal iyili¤e yönelik bir flekilde düflünüp davranmad›kça, özel alanaözgü hak ve özgürlüklerin hiçbir anlam› kalmaz. Çünkü Rousseau’nun deyifliyle,“özgürlük, her zaman yasalar›n kaderini paylafl›r, onlarla birlikte hüküm sürer yada yok olup gider.”

Rousseau, toplum sözleflmesinden kaynakland›rd›¤› devlet düzenini çok soyut bir kuramfleklinde ortaya koymufltur. Böyle bir devletin pratik bir anlam›n›n olabilmesinin, gerçek-ten iflleyebilmesinin temel koflulu, bireylerin her bak›mdan yurttafl hâline getirilmesidir.Ancak o zaman herkes bir halka dönüflür ve halk egemenli¤ine dayanan bu devlet kurulupyaflat›labilir.

Rousseau liberal bir düflünür olarak nitelendirilebilir mi?

Leviathan ile Özdeflleflmifl HalkRousseau’nun toplum sözleflmesi kurgusuyla yarat›lan siyasal yap›da, iktidar›n il-kesi (auctoritas) ile kullan›m›n› (potestas) kendinde toplam›fl olan halk egemeninta kendisidir. Bu yap›lanma içinde hükûmet halk›n bir görevlisi konumuna indir-genmifltir. Dolay›s›yla karfl›m›zda, doruk noktas›na Hobbes’ta ulaflm›fl olan “kral-devlet” de¤il fakat halk›n iradesini (genel irade ad› alt›nda) devletin iradesi hâline


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

getiren “halk-devlet” bulunmaktad›r. Bu, ayn› zamanda Kral XIV. Louis’nin “devlet,benim” anlay›fl›n›n yerine “devlet, biziz” anlay›fl›n›n yerlefltirilmesidir.

Bu devlet, yepyeni bir yap›lanmay› içermekle birlikte, özünde, merkezî bir fle-kilde örgütlenip yurttafllar›ndan kendisine gönüllü olarak itaat edilmesini sa¤layanyüce, üstün bir erk olmay› sürdürür. Rousseau’nun devleti, yine bir Leviathan’d›rancak bu kez, halkla özdeflleflmifl olan bir Leviathan. Zaten baflka türlü olmas› damümkün de¤ildir. Bireyler, devleti savafl durumundan kurtulup yaflamlar›n› güven-ce alt›na almak ve yitirdikleri do¤al özgürlü¤ün yerine toplumsal özgürlü¤ü kazan-mak amac›yla yaratm›fllard›r. Demek ki devlet, bütün üyelerinin eflitli¤i ve özgür-lü¤ü anlam›ndaki “ortak yarar›” ya da “kamusal iyili¤i” sa¤lamakla görevlendiril-mifltir. Bu ifllevin yerine getirilmesi ise karfl› konulamaz bir güçle bezenmifl, yani(her zaman mutlak olan) egemenlikle donanm›fl olmas›na ba¤l›d›r. Bu yap›lmad›-¤› takdirde, çeflitli iktidar odaklar›n›n belirmesi ve güçlünün hakk› ilkesinin yeni-den ifllemeye bafllamas› kaç›n›lmaz olur; böyle bir ortamda da de¤il özgürlüklerin,yaflamlar›n bile sürdürülmesi olanaks›z hâle gelir.

Rousseau, bir güç tekeli olarak kurgulad›¤› devleti kuram›n›n odak noktas›nayerlefltiriyorsa da as›l önem verdi¤i devlet de¤il, bireylerdir ya da daha do¤rusu,yurttafllara dönüflen bireylerin haklar› ile özgürlükleridir. Bu nedenle devlet, biramaç de¤il fakat insanlar taraf›ndan ve insanlar için yarat›lm›fl bir araçt›r. Ayr›ca,Rousseau’nun s›k s›k kulland›¤› “ortak iyilik” ya da “kamusal yarar” gibi kavramla-ra bakarak, onun “hikmet-i hükûmet” (raison d’État) anlay›fl›n›, yani “devletin iyi-li¤i ya da kamunun esenli¤i için” denilerek iktidar›n her türlü (özellikle de yasa yada ahlak d›fl›) davran›fl›n›n hakl› gösterilmesi anlay›fl›n› savundu¤u san›lmamal›d›r.Tam tersine, “kamusal iyilik bahanesi, halk›n bafl›ndaki en korkunç belad›r” diyenRousseau, devletini ahlakla yo¤urur ve onun en temel ahlaki görevinin de tek tekbütün bireylerin esenli¤ini gözetmek oldu¤unu vurgular.

Halk-devlet kurgusu, Rousseau’nun çeflitli yap›tlar›nda dile getirdi¤i siyasal dü-flüdür, hatta siyasal saplant›s›d›r. Fakat bu devlet nas›l kurulabilir? Üstelik bu den-li yozlaflm›fl bir ortamda, kalabal›¤›n halka dönüflmesi, yani bu kurulufl için gerek-li toplum sözleflmesinin gerçekleflmesi mümkün olabilir mi? Bu noktada karfl›m›za,devrimi öngören ya da daha do¤rusu devrimin kaç›n›lmaz oldu¤unu düflünen birRousseau ç›kar: “Toplumun var olan düzenine bel ba¤lam›fls›n›z ve bu düzeninkaç›n›lmaz devrimlere gebe oldu¤unu düflünmüyorsunuz. (...) Krizler dönemineve devrimler ça¤›na yaklafl›yoruz.” ‹flte bu kaç›n›lmaz olan devrimler, kendilerineözgü koflullar› sayesinde, Rousseau’nun düflü olan halk-devletin kurulmas› için ge-rekli ortam› yaratabilir ama ayn› zamanda büyük kötülüklere de yol açabilir: “Birkez yozlaflan bir halk›n yeniden erdeme kavufltu¤u görülmüfl bir fley de¤ildir. (...)Bunun bir çaresi yoktur, me¤erki büyük bir devrim olsun; [ancak] bir devrim, he-men hemen, iyilefltirebilece¤i kötülük kadar korkutucudur.” Bu düflüncesiyle Ro-usseau, yirmi befl-otuz y›l öncesinden Frans›z Devrimi’ni hem olumlu hem deolumsuz yönleriyle haber verir gibidir.

Rousseau’nun Toplum Sözleflmesi kitab›n›n ‹ngilizce çevirisine http://www.constituti-on.org/cm/sol.htm adresinden ulaflabilirsiniz.


Bireylerin Esenli¤i:“Bireysel güvenlik kamusalbirlik ile öylesineba¤lant›l›d›r ki e¤er devletteyard›m edilebilecek tek biryurttafl bile ölse, haks›z yeretek bir yurttafl bilehapsedilse ya da aç›k biradaletsizlik sonucu tek biryurttafl bile dava kaybetse,bu sözleflme hukukengeçersiz olur. (...) ‘Bütüniçin birinin ölmesi iyidir’dendi¤inde, e¤er bununlayönetime bir masum kifliyikalabal›¤›n esenli¤ine fedaetme hakk› tan›nmas›anlafl›l›yorsa bu özdeyiflintiranl›¤›n bugüne kadar icatetti¤i en i¤renç, en yanl›fl,en tehlikeli ve toplumuntemel yasalar›na do¤rudando¤ruya en karfl›tözdeyifllerden biri oldu¤unukabul ederim.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P





Montesquieu’nün kuram›nda çözümlemeye ça-

l›flt›¤› siyasal yönetimler ile maddi ve manevi et-

kenleri iliflkilendirmek.

Montesquieu’ye göre, farkl› ülkelerde farkl› yasa-lar ve bu yasalar›n içeri¤inin iflaret etti¤i farkl›yönetim biçimleri bulunmaktad›r. Bunun nede-ni, her ülkenin “iklim, topra¤›n büyüklü¤ü ileverimlili¤i, ekonomik yap›, din, gelenekler, töre-ler” gibi alanlara iliflkin kendine özgü koflullar›olmas›d›r. Montesquieu’nün maddi ve manevi et-kenler dedi¤i bu koflullar, ülkenin yasalar›, dola-y›s›yla yönetim biçimiyle iliflki içindedir. Çünkübu etkenler hep birlikte o ülkede yaflayan halk›nkarakterinin ya da ulusun ruhunun oluflmas›nayol açar. Montesquieu’nün ayn› zamanda yöneti-min “ilkesi” olarak da adland›rd›¤› bu ulusal ruh,yönetimin biçimini belirler. Daha aç›kças›, bir ül-kenin içinde bulundu¤u yönetim biçimi, insanla-r›n keyfi ve iradi kararlar›n›n de¤il fakat çeflitlikoflullarca yarat›lm›fl ilkenin yani ulusal ruhunbir sonucudur.Temelde üç ilke vard›r: Erdem, onur ve korku.Bu ilkelere denk düflen yönetim biçimleri isecumhuriyet, monarfli ve despotluktur. Örne¤in,bir ülkenin ulusu erdeme yatk›nsa yani ilke er-demse o ülkeye uygun düflen yönetim biçimicumhuriyettir. Fakat erdemin yerine onur hakimolmaya bafllam›flsa yasalar›n de¤iflece¤i ve böy-lece monarfliye gidilece¤i anlafl›l›r. Buna karfl›l›k,zorlama bir biçimde (bir devlet darbesi ya da birhalk devrimi fleklinde) yönetimin biçimini de¤ifl-tirmek, olumlu bir sonuç vermez. Çünkü bu du-rumda yönetimin biçimi ile ilkesi aras›nda biruyumsuzluk olaca¤›ndan, bu hukuksal ve siyasalyap›lanman›n sa¤l›kl› bir biçimde ayakta kalmas›mümkün olmaz. Böylece Montesquieu, siyasalde¤iflimlerin kendi do¤al ak›fl› içinde gerçeklefl-mesi gerekti¤ini belirtip hem devrimleri, hem deFransa’da onurun hüküm sürmesine karfl›n tepe-den dayat›lan despotik e¤ilimleri mahkum etmiflolur.

Montesquieu’deki güçler ayr›m› modelinin yap›-

s›n› ve anlam›n› aç›klamak.

Montesquieu, bu kavram› hiç kullanmam›fl olma-s›na karfl›n daha sonralar› “güçler ayr›m›” fleklin-de adland›r›lm›fl siyasal modelini, hem soyut birkuram olarak hem de ‹ngiliz siyasal yap›s›na do¤-rudan göndermede bulunarak ortaya koyar. Onagöre üç güç vard›r ve bunlar farkl› ellere veril-mifltir. Yasama gücü iki meclisten oluflur: AvamKamaras› halk›n (daha do¤rusu burjuvazinin),Lordlar Kamaras› ise soylular›n elindedir. Yürüt-me gücü kraldad›r. Yarg› gücü ise jüri sistemiyleiflleyen halk mahkemelerine b›rak›lm›flt›r. Ba¤›m-s›z olan bu üç güç birbirinden tümüyle kopukde¤ildir; aralar›nda iliflkiler vard›r ve bu iliflkilersayesinde de bir denge-fren sistemi gerçekleflir.Bu anayasal düzenleme, daha sonralar› modernparlamentarizmin, hatta demokrasinin temel ko-flullar›ndan biri olarak kabul edilmifltir.Ancak bir aristokrat olan Montesquieu’nün bumodelle güttü¤ü as›l amaç, toplumsal-siyasal erk-ler aras›nda bir denge oluflturmak ve buradanhareket ederek soylu s›n›fa baz› avantajlar sa¤la-makt›r. Çünkü bu sistemde soylulara, hem yasa-man›n bir kanad› tahsis edilmifl hem yasalar› ve-to etme yetkisi verilmifl hem de kendi kendileri-ni yarg›lama hakk› tan›nm›flt›r. Böylece kraldanya da halktan gelebilecek sald›r›lara karfl› korun-mufl olan soylular, meflru bir siyasal erk olarakanayasan›n içine yerlefltirilmifltir.

Rousseau’nun kuram›ndaki do¤a durumu ile uy-

gar toplumun özelliklerini saptamak.

Rousseau’nun bir kurgu oldu¤unu ileri sürdü¤üama kronolojik bir anlat›mla betimledi¤i do¤adurumu farkl› evreleri içerir. ‹nsan›n en do¤alhâliyle var oldu¤u ilkel do¤a durumunda, vahfliinsan do¤ayla tam bir uyum içinde ve yaln›z biryaflam sürer. Hiçbir insan bir baflkas›na ba¤›ml›olmad›¤›ndan, bu durumda eflitlik ve özgürlükvard›r. Ancak rastlant›lar sonucunda insanlar ara-s›nda toplumsal iliflkiler oluflur ve geliflir. Aile,özel mülkiyet gibi kurumlarla pekiflen bu iliflki-ler nedeniyle, eflitsizlik belirir ve giderek büyükboyutlar al›r. Bunun sonucu, insanlar›n zenginlerve yoksullar fleklinde bölünmesi ve herkesin her-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


kesle savaflmas›d›r. Do¤a durumu, zenginlerinyoksullar› kand›rarak siyasal toplumu, yani dev-leti kurmalar›yla sona erer.Rousseau, ça¤›ndaki Avrupa siyasal toplumlar›n›uygar toplum olarak nitelendirir. Ona göre uygartoplum, do¤a durumundaki toplumsallaflmaylabeliren kötülüklerin doruk noktaya vard›¤› eflit-sizlikçi bir yap›d›r. Art›k do¤al özgür insan tü-müyle ortadan kalkm›fl, onun yerini toplumsalköle insan alm›flt›r. Bu insan, bir burjuvad›r yada burjuvaya özgü bir zihniyete sahiptir. ‹çi d›fl›bir olmayan ve çeflitli maskelerinin ard›na gizle-nen bu insan, sosyo-ekonomik eflitsizliklerin hu-kuksal ve siyasal eflitsizliklerle pekiflti¤i bu top-lumda, yaln›zca zenginleflmek, ün kazanmak veüstün olmak amac›yla hareket eder. Bilimler vesanatlar da bu amaç do¤rultusunda kullan›ld›-¤›ndan, eflitsizlikçi yap›y› yeniden üretmeye ya-rar. Herkes birbirine ba¤›ml›d›r, dolay›s›yla her-kes kul-köledir. K›sacas›, uygar toplum süreklibir rekabet ve düflmanl›k bata¤› içindedir.

Rousseau’nun önerdi¤i devlet düzenini tüm bo-

yutlar›yla aç›klamak.

Toplum sözleflmesinden kaynaklanan devlet,halk egemenli¤i üzerine kuruludur. Yarat›lan si-yasal toplumun kendine özgü olan iradesini Ro-usseau “genel irade” olarak adland›r›r. De¤iflmez,bozulmaz, yan›lmaz ve her zaman ortak iyili¤eyönelik olan genel irade, yurttafl›n, dolay›s›ylayurttafllardan oluflan halk›n iradesidir. Çünküyurttafl, kendisini bütünün ayr›lmaz bir parças›olarak alg›lama ve kiflisel ç›karlar›n› bütünün ç›-karlar›na feda etme bilincine ulaflm›fl olan birey-dir. Genel iradenin uygulanmas› olan egemenlik,mutlakt›r, birdir, bölünmez, devredilmez ve tem-sil edilmez.Halk egemen oldu¤una göre, iktidar›n ilkesi(auctoritas) ile iktidar›n kullan›m› (potestas) halk-ta toplanm›flt›r; yani Rousseau’ya göre devletiniki temel gücü olan yasama ile yürütme halk›nelindedir. Egemenli¤in devredilmez ve temsilolunmaz özelli¤i, tam anlam›yla yasama gücünükapsar. Yasalar› yapan halkt›r ancak bu ifllemdo¤rudan do¤ruya gerçekleflmez. Halk kendisi-ne sunulan yasa tasar›lar›n› ya da projelerini re-ferandum yoluyla oylayarak bunlar›n yasa hâlinegelip gelmemesine karar verir. Yürütme gücü,halk›n belirledi¤i bir hükûmet taraf›ndan “temsil”

edilir. Fakat asl›nda hükûmet ile hükûmette yeralan yöneticiler halk›n gerçek anlamda temsilci-leri de¤il, sürekli denetlenen görevlileridir. Çün-kü halk, gerekli gördü¤ü zaman bunlar› görev-den alma hakk›na sahiptir. Yürütme gücünündevredildi¤i hükûmetin biçimi ne olursa olsun,egemenlik halkta bulundu¤u için bu devlet dü-zeni, Rousseau’ya göre bir cumhuriyettir. Daha-s›, tüm bu düzenlemeler, sistemin yar› do¤rudanbir demokrasi fleklinde iflledi¤ini göstermektedir.

Rousseau’nun özgürlük konusundaki görüflleri-

ni de¤erlendirmek.

Rousseau’ya göre, do¤al özgürlü¤ünü yitirmifl in-san› toplumda yeniden özgür k›labilmek, yanibaflkalar›na ba¤›ml› olmaktan kurtarabilmek için,yasalar›n hükmü alt›na sokmak gerekir. Bir bafl-ka deyiflle, insanlar egemenli¤in ifllemleri olanyasalara itaat ederek yeniden özgür olurlar, dahado¤rusu toplumsal özgürlü¤e kavuflurlar. Çünküher insan yurttafl s›fat›yla, yasalar› yapan kiflidir;yasalar onun iradesinden kaynaklan›r. Demek kiher insan, yasalara itaat ederek kendi iradesineitaat etmektedir; bu da özgürlü¤ün ta kendisidir.Bu nedenle, herhangi bir kiflinin yasalara boyune¤meye zorlanmas›, gerçekte özgür olmaya zor-lanmas› demektir.Do¤al özgürlü¤ün yerine toplumsal özgürlü¤ünyarat›lm›fl olmas› gibi, do¤al haklar da ortadankalkar ve yurttafllar toplumsal (pozitif) haklarladonat›l›r. Bu bak›mdan, bireylerin toplumda ya-rarlanabilece¤i özgürlükler ile haklar› yaratan ves›n›rlar›n› çizerek belirleyen devlettir. Öyle ki ya-flam hakk› bile, toplumsal bir hak hâline getirilipmutlak olmaktan ç›kar›lm›flt›r. Ancak halk›n ege-menli¤i üzerine kurulmufl bu halk-devlet yaln›z-ca ortak olanla, bir bak›ma kamusal alanla ilgilioldu¤undan, bireylerin inisiyatifine b›rak›lm›fl birözel alan ya da bir sivil toplum da bulunmakta-d›r. Fakat sivil toplumu belirleyen yine devlettir.Bireylerin de sivil toplumda devlet müdahalesiolmaks›z›n özgürce davranabilmeleri, yasalaraitaat etmeleri ve kamusal alanda ortak iyili¤i gö-zetmeleriyle mümkündür.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Aristokrat düflünürler, mutlak monarfliyi hangi tutu-mundan ötürü elefltirmifllerdir?

a. Katolik Kilisesi’ni devlete ba¤›ml› k›ld›¤› içinb. Feodal düzeni sürdürdü¤ü içinc. Savaflç› bir politika izledi¤i içind. États Généraux’yu toplad›¤› içine. Burjuvalar› devletin yüksek kademelerine atad›-

¤› için

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Montesquieu’nün yasalarailiflkin görüflüdür?

a. Yasalar egemenin buyruklar›d›rb. Yasalar ülkenin koflullar›yla iliflkilidirc. Yasalar do¤rudan halk taraf›ndan yap›l›rd. Yasalar ayd›nlanm›fl bireylerin iradesidire. Yasalar evrensel kurallar›n uzant›s›d›r

3. Montesquieu’ye göre, “ticaretin artt›¤›, lüks tutkusu-nun yayg›nlaflt›¤›, herkesin birbiriyle rekabet” etti¤i bir ül-kede hangi yönetim biçimi bulunur ya da bulunmal›d›r?

a. Monarflib. Demokrasic. Aristokrasid. Despotluke. Cumhuriyet

4. Afla¤›dakilerden hangisi, Montesquieu’nün güçlerayr›m› kuram›n›n içerdi¤i düzenlemelerden biridir?

a. Baflbakan yasama organ›n›n içinden ç›karb. Yarg›çlar› yürütme gücü atarc. Yasamay› toplanmaya ça¤›ran yürütmedird. Af yetkisini Avam Kamaras› kullan›re. Lordlar Kamaras›’n›n üyelerini halk seçer

5. Afla¤›dakilerden hangisi, Montesquieu’nün güçlerayr›m› kuram›n›n sonuçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Lordlar Kamaras› sayesinde soylu s›n›f› bir siya-sal erk olarak tan›nm›flt›r

b. Üç gücün farkl› ellere verilmesiyle ›l›ml› bir siya-sal düzen kurulmufltur

c. Avam Kamaras› sayesinde halk›n egemenli¤isa¤lanm›flt›r

d. Yürütmenin bakanlar› yasaman›n denetimi alt›-na sokulmufltur

e. Yürütmenin yarg›ya kar›flmas› kesin bir biçimdeengellenmifltir

6. Afla¤›dakilerden hangisi, Rousseau’nun kitaplar›n-dan birisi de¤ildir?

a. Toplum Sözleflmesib. ‹tiraflarc. Korsika ‹çin Anayasa Tasar›s›d. Yönetim Üzerine ‹ki ‹ncelemee. Bilimler ve Sanatlar Üzerine Söylev

7. Rousseau’ya göre afla¤›dakilerden hangisi, uygartoplumda yaflayan “toplumsal köle insan›n” özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Bu insan, maskelerin ard›na gizlenmektedirb. Bu insan, yaln›zca baflkalar›n›n kan›lar›nda ya-

flamay› bilirc. Bu insan, zenginleflmek ve yükselmek dürtüsüy-

le hareket ederd. Bu insan, bir burjuvad›r ya da burjuva zihniyeti-

ne sahiptire. Bu insan, baflkalar›na merhamet duygusuyla

yaklafl›r

8. Rousseau’nun kuram›n›n iki farkl› halk anlay›fl›nayol açmas›n›n nedeni, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Zengin halk ile yoksul halk ayr›m› vard›rb. Kad›nlar halk› ile erkekler halk› ayr›m› vard›rc. Ayd›nlanm›fl halk ile cahil halk ayr›m› vard›rd. Kentli halk ile köylü halk ayr›m› vard›re. Yöneten halk ile yönetilen halk ayr›m› vard›r

9. Afla¤›daki önermelerden hangisi, Rousseau’nun dev-let düzeni kapsam› içinde yer almaz?

a. Özel mülkiyet yasalarca belirlenip düzenlenirb. Egemenlik birdir ve bölünmezc. Yasalar genel iradenin gerçek ifllemleridird. Siyasal partiler düzenin vazgeçilmez unsurlar›d›re. Hükûmet sürekli olarak halk taraf›ndan denetlenir

10. Toplumdaki özgürlükler ile haklara iliflkin afla¤›da-ki önermelerden hangisi, Rosseau taraf›ndan savunul-mufltur?

a. Devlet bireysel do¤al özgürlükler ile haklarla s›-n›rl›d›r

b. Özgürlükler ile haklar egemenin yasalar›nca be-lirlenip s›n›rlan›r

c. Devlet özel mülkiyet hakk›na müdahale edemezd. Özgürlü¤ün güvencesi siyasal güçler aras›nda

denge-fren sisteminin kurulmas›d›re. Kad›n-erkek ayr›m› olmaks›z›n herkesin siyasal

haklar› vard›r


Okuma Parças›


Genelde dördüncü güç (kuvvet) olarak kabul

edilen bas›n›n konumu ve buna iliflkin ifade ve

yay›nlama özgürlü¤ünün durumu hakk›nda

tart›flma.

Amerikal› yazar Paul Auster’›n Hürriyet gazetesinde ya-y›mlanan röportaj›ndan: “Hapiste yatan yazar ve gaze-teciler yüzünden Türkiye’ye gelmeyi reddediyorum! Kaçkifli oldu? 100’ü geçti mi? Biz demokratlar Bush’lardankurtulduk. Bir savafl suçlusu olarak yarg›lanmas› gere-ken Cheney’den kurtulduk. Neler oluyor Türkiye’de!En çok endiflelendi¤im ülke. Demokrat yasalar› olma-yan ülkelere gitmiyorum davet alsam da. Ayn› sebepleÇin’den gelen davetleri de geri çeviriyorum. Bu hükû-metleri protesto ediyorum.”Baflbakan Tayyip Erdo¤an’›n partisinin il baflkanlar› top-lant›s›ndaki konuflmas›ndan: “‘Hapiste yatan yazar ve ga-zeteciler yüzünden Türkiye’ye gelmeyi reddediyorum.Ayn› sebeple Çin’den gelen davetleri de geri çeviriyo-rum. Bu hükûmetleri protesto ediyorum’ diyor. Hah, bizsana çok muhtaçt›k. Niye gelmedin? Aman gel, ne olurgel. Gelsen ne olur gelmesen ne olur. Türkiye irtifa m›kaybeder? CHP Genel Baflkan› K›l›çdaro¤lu da Türki-ye’de Frans›z bu yazar›n ifadelerine sahip ç›k›yor. ‘Onungördü¤ünü baz›lar› görmüyor’ diyor. Tam anlam›yla ten-cere yuvarlanm›fl kapa¤›n› bulmufl. Güya, kendince Türkhükûmetini protesto eden bu yazar, en son 2010 y›l›nda,‹srail’de Uluslararas› Yazarlar Konferans›’na kat›lm›fl. Gü-ya ‹srail demokrat ülke, laik bir ülke. ‹fade özgürlü¤ü-nün, insan hak ve hürriyetlerinin s›n›rs›z oldu¤u bir ülke.Yahu sen ne cahil bir adams›n! ‹srail’e sen nas›l laik birülke dersin? ‹srail tam bir din devletidir.”Paul Auster’›n Milliyet gazetesine yapt›¤› yaz›l› aç›kla-madan: “Baflbakan ‹srail’le ilgili ne düflünürse düflün-sün, gerçek flu ki orada düflünce özgürlü¤ü var ve neyazarlar ne de gazeteciler hapiste. Uluslararas› PEN’dengelen rakamlara göre, Türkiye’de yaklafl›k 100 yazarhapiste. Davas› dünyan›n dört bir yan›ndaki PEN mer-kezleri taraf›ndan yak›ndan takip edilen Rag›p Zarako-lu gibi ba¤›ms›z yay›nc›lardan bahsetmiyorum bile! Bü-tün ülkeler kusurludur ve say›s›z problemlerle sar›lm›fl-t›r, say›n Baflbakan. Bu ülkelere sizin Türkiyeniz ve be-nim Amerikam da dâhildir. Ama benim bu konuda de-¤iflmez görüflüm fludur: Ülkelerimizdeki, bütün ülkeler-deki yaflam flartlar›n› iyilefltirmek için hapis korkusu vesansür olmadan konuflma ve yay›nlama özgürlü¤ü, bü-tün kad›nlar ve bütün erkekler için kutsal bir hakt›r.”

Kaynak: Gazeteler, 29-30 Ocak 2012 ve 1-2 fiubat 2012.

Nas›l oluyor da [insanlar] kimse buyurmad›¤› haldeitaat, efendileri olmad›¤› halde hizmet ediyorlar? Gö-rünüflteki bir boyun e¤mifllik içinde, hiç kimse kendiözgürlü¤ünden bir baflkas›n›n özgürlü¤üne zarar vere-bilecek kadar›ndan fazlas›n› yitirmedi¤i ölçüde, dahaözgür kalabiliyorlar? Bütün bu harikalar yasan›n eseri-dir. ‹nsanlar adaleti ve özgürlü¤ü sadece yasaya borç-ludurlar. (...)Demek ki yöneticinin en önde gelen ç›kar› ve ayn› fle-kilde en vazgeçilmez ödevi, yürütmeye memur oldu¤uve tüm yetkesinin de temelini oluflturan yasalara uyul-mas›n› titizlikle gözetmektir. Yasalara baflkalar›n›n uy-mas›n› sa¤lamak nas›l göreviyse, ayn› flekilde onlar›nbütün lütuflar›ndan yararlanan [biri olarak] kendisi de,hatta daha güçlü bir nedenle, onlara uymak zorunda-d›r. Zira bu konuda insanlara verece¤i örnek o denligüçlüdür ki, halk onun yasan›n boyunduru¤undan ç›k-mas›na katlanmaya raz› olsa bile, o böyle tehlikeli birayr›cal›ktan yararlanmaktan sak›nmal›d›r; çünkü çokgeçmeden baflkalar› da ve çok kez onun zarar›na ol-mak üzere, ayn› yetkiyi gaspetmeye çal›flabilecektir. Sö-zün özü fludur ki, toplumdaki tüm taahhütler do¤al ola-rak karfl›l›kl› oldu¤undan, yasan›n nimetlerinden vaz-geçmeksizin yasan›n üstüne ç›k›lamaz ve hiç kimseyehiçbir fley borçlu olmad›¤›n› iddia edene de hiç kimsehiçbir fley borçlu olmaz. Ayn› nedenle, iyi düzenlenmiflbir devlet yönetiminde, hiç kimse hiçbir zaman hiçbirgerekçeye dayan›larak yasalardan ba¤›fl›k tutulamaz.Vatan u¤runda üstün hizmette bulunmufl yurttafllar bileasla ayr›cal›klar tan›narak de¤il, onurland›r›larak ödül-lendirilmelidir. Çünkü tek bir kifli bile yasalara itaat et-memenin iyi bir fley oldu¤unu düflündü¤ü anda, devlety›k›m›n efli¤ine gelmifl demektir. Fakat soylular veyaaskerler ya da devlet içindeki herhangi bir toplumsalkesim, böyle [ayr›cal›k isteyen] bir tutum benimserse,her fley çaresiz biçimde mahvolur.

Kaynak: Jean-Jacques Rousseau, Ekonomi Politik,çev: ‹smet Birkan, Ankara: ‹mge Kitabevi, 2005.


”

“


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Fransa’n›n Siyasal Yap›s›ve Aristokratik Aray›fllar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yasalar›n ve Siyasetin Çözüm-lenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yönetim Biçimleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Güçler Ayr›m› Kuram›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Güçler Ayr›m› Kuram›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Rousseau: Halk›n Egemen-li¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Do¤a Durumundan Toplu-ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplum Sözleflmesi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Genel ‹rade” ile “Egemen-lik ve Devlet Düzeni” konular›n› yeniden göz-den geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özgürlük Sorunsal›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Montesquieu, her ülkenin içinde bulundu¤u koflullar›nve bu koflullardan kaynaklanan ulusal ruhun o ülkeninyasalar›n›, dolay›s›yla yönetim biçimini belirledi¤ini ilerisürer. Dolay›s›yla Ayd›nlanmac›lardan farkl› olarak, za-man ve mekân içinde de¤iflmeyen ve her ülkede olma-s› gereken evrensel yasalar› kabul etmez. Bu ba¤lamda,insanlar›n ak›llar›n› kullan›p kendi iradeleri do¤rultu-sunda siyasal yap›y› de¤ifltirmeleri düflüncesine karfl› ç›-kar. Ayr›ca Ayd›nlanman›n ilerleme inanc›n› da paylafl-maz. Son olarak, savundu¤u gerek monarflide gerek güç-ler ayr›m›na dayanan siyasal düzende, Ayd›nlanmac›la-ra ters düflerek soylulara önemli bir yer atfeder.

S›ra Sizde 2

Güçler ayr›m›n› içeren siyasal düzenin egemenlik kura-m›yla ba¤daflmad›¤› söylenebilir. Çünkü egemenli¤inolmazsa olmaz koflulu olan iktidar›n ilkesi (auctoritas)ile iktidar›n kullan›m›n›n (potestas) ayn› yerde birlefl-mesi, bu düzende gerçekleflmemifltir. S›n›rlanm›fl güçle-ri kullanan organlardan hiçbiri mutlak bir iktidarla do-nanm›fl de¤ildir. Buna karfl›l›k, Montesquieu’nün kura-m›nda, egemenli¤in üç gücü de kapsayan devlette bu-lundu¤u ileri sürülse bile, bu egemenli¤in bir sahibiyoktur. Ne kral, ne halk, ne de herhangi bir toplumsals›n›f egemendir. Egemenin bulunmad›¤› bir siyasal dü-zende egemenli¤i aramak bofluna olur.

S›ra Sizde 3

Rousseau ile Montesquieu’nün yaflad›klar› XVIII. yüzy›lAvrupa toplumuna iliflkin çözümlemeleri, ilk bak›fltabenzeflmektedir. Rousseau, t›pk› Montesquieu gibi, uy-gar toplumun temelinde burjuvaziye özgü tutkular›nyer ald›¤›n› belirtir. Fakat Montesquieu farkl›laflmak,zenginleflmek, yükselmek gibi tutkularla hareket edipsalt kendi ç›karlar›n› düflünen insanlardan oluflan reka-betçi ve ço¤ulcu bir toplumsal yap› sayesinde özgürlü-¤ün gerçekleflti¤ini ileri sürerken Rousseau tam anla-m›yla karfl›t bir sonuca ulafl›r. Ona göre, insanlar aras›n-daki eflitsizli¤i körükleyen ve herkesi birbirine ba¤›ml›k›larak kul-köle hâline getiren uygar toplumdur.



S›ra Sizde 4

Rousseau, özgürlü¤e büyük bir önem atfetmesine kar-fl›n liberal bir düflünür de¤ildir. Liberalizmin savundu¤u“bireycilik, kiflisel irade ve ç›karlar, devleti s›n›rlayando¤al haklar, rekabetçi ve ço¤ulcu toplum, minimaldevlet” gibi de¤erleri birer kötülük olarak görür. Top-lumcu bir yaklafl›m sergileyerek, bireysel iyili¤in ortakiyili¤e, dolay›s›yla ortak iyili¤i belirleyen do¤ru bir siya-sal toplum düzeninin varl›¤›na ba¤l› oldu¤unu ileri sü-rer. Bu ba¤lamda, liberalizmle ba¤daflmayan önerilerin-den baz›lar› flunlard›r: Özel ç›karlar genel ç›kara fedaedilmelidir; toplumda dernekler, siyasal partiler gibi ge-nel iradeyi sapt›racak birleflmeler olmamal›d›r; özgür-lükler ve haklar devlet taraf›ndan belirlenmelidir; top-lum vatanseverlik ve kardefllik ba¤lar›yla bir bütün ola-rak infla edilmelidir; eflitlik olabilecek en genifl anlam›y-la gerçeklefltirilmeli, örne¤in herkesin küçük bir mülki-yeti olmal›d›r; e¤itim, kültür, din alanlar› devlet taraf›n-dan düzenlenmelidir.

A¤ao¤ullar›, M.A., Ergün, R., Zabc›, F.Ç. (2009). Kral-

Devletten Ulus-Devlete, (2. Bas›m), Ankara: ‹mgeKitabevi Yay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M.A. (2010). Ulus-Devlet ya da Halk›n

Egemenli¤i, (2. Bas›m), Ankara: ‹mge Kitabevi Ya-y›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M.A. (editör) (2011). Sokrakes’ten Jako-

benlere Bat›’da Siyasal Düflünceler, ‹stanbul: ‹le-tiflim Yay›nlar›.

Montesquieu. (1998). Kanunlar›n Ruhu Üzerine, (2cilt), Çev. F. Baldafl, ‹stanbul: Toplumsal DönüflümYay›nlar›.

Montesquieu. (2001). ‹ran Mektuplar›, Çev. M. Göklü,‹stanbul: Anka Yay›nlar›.

Montesquieu. (2001). Romal›lar›n Yükselifli ve Düflü-

flü, Çev. A. Saki, ‹stanbul: Söylem Yay›nlar›.Rousseau, J.-J. (1943). ‹limler ve Sanatlar Hakk›nda

Nutuk, Çev. S. Eyübo¤lu, Ankara: Maarif VekâletiYay›nlar›.

Rousseau, J.-J. (1982). Toplum Sözleflmesi, (5. Bas›m),Çev. V. Günyol, ‹stanbul: Adam Yay›nlar›.

Rousseau, J.-J. (1986). ‹nsanlar Aras›ndaki Eflitsizli-

¤in Kayna¤›, (3. Bas›m), Çev. R.N. ‹leri, ‹stanbul:Say Yay›nlar›.

Rousseau, J.-J. (2009). Emile ya da E¤itim Üzerine,

Çev. ‹. Yerguz, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.Savran, G. (1987). Sivil Toplum ve Ötesi. Rousseau,

Hegel, Marx, ‹stanbul: Alan Yay›nlar›.Tütengil, C.O. (1977). Montesquieu. Siyaset ve ‹ktisat

Aç›s›ndan Bir Yaklafl›m, ‹stanbul: Cem Yay›nlar›.Wokler, R. (2003). Düflüncenin Ustalar›. Rousseau,

Çev. C. Atila, ‹stanbul: Alt›n Kitaplar Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sieyès’in ulus egemenli¤i kuram›n› özetleyebilecek,1789 devrimcilerinin ideolojik yaklafl›mlar›n› de¤erlendirebilecek,Jakobenlerin din, halk ve egemenlik hakk›ndaki söylemlerini aç›klayabilecek,Jakobenlerin iktidar yöntemlerini ve ulaflmak istedikleri hedefleri saptayabi-lecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Cumhuriyet• Devrim• Halk ya da Ulus Egemenli¤i• Halk Düflmanlar›• ‹nsan Haklar›

• Jakobenler• Özgürlü¤ün Despotizmi• Siyasal Temsil• Terör• Yurttafl

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Frans›z Devrimi: Ulus-Devlet

• S‹EYÈS VE ULUSAL EGEMENL‹K• 1789-1792: ARAYIfi ‹Ç‹NDEK‹

DEVR‹M• 1792-1794: JAKOBEN DEVR‹M


S‹EYÈS VE ULUSAL EGEMENL‹KKitab›n bu son ünitesinde, Frans›z Devrimi tarihinin bir incelemesi sunulmayacak;dolay›s›yla bu devrimin nedenleri, anlam›, sonuçlar› üzerinde durulmayacakt›r. Ki-tab›n amac›yla s›n›rl› kal›narak Frans›z Devrimi’nin ilk befl y›l›nda, yani Jakobenle-rin düflüflüne kadar olan dönemde, pratik siyaset içinde biçimlenen ve etkilerinibelli ölçülerde ve belli flekillerde günümüze dek hissettiren baz› düflünceler (vedüflünsel tart›flmalar) tematik bir biçimde ele al›n›p sergilenecektir. Ama ilk önce,Devrim’le yarat›lacak yeni siyasal düzenin temelinde yer alan ulus egemenli¤i ku-ram›na ve bunu ortaya koyan Sieyès’e de¤inmek gerekir.

Devrimi önceleyen y›llarda, baflta Montesquieu, Voltaire ve Rousseau olmaküzere çeflitli yazarlar, ortaya koyduklar› düflüncelerle Fransa’daki toplumsal ve si-yasal yap›y› elefltiriyorlar ve farkl› çözüm önerileri getiriyorlard›. Kurulu düzendenyak›nan ve de¤iflime ça¤r› yapan düflüncelerin halk aras›nda yayg›nlaflmas›nda,paradoksal bir biçimde kral›n ald›¤› bir karar da etkili oldu. Çünkü 1788’de XVI.Louis, ülkeyi içine düfltü¤ü mali krizden ç›karabilmek amac›yla 175 y›ld›r toplan-mayan États Généraux’yu bir y›l sonras› için toplanmaya ça¤›rd› ve bu toplant›yailiflkin görüfllerin sansüre tak›lmadan özgürce dile getirilmesini isteyen bir kararna-me ç›kard›. Bunun üzerine çok say›da kitap, broflür, makale kaleme al›nd›. Ocak1789’da “Üçüncü S›n›f” Nedir? (Qu’est-ce que le Tiers état?) bafll›¤› alt›nda yay›mla-d›¤› küçük kitab›yla en fazla ses getiren düflünür Sieyès’ti.

Bir din adam› olan ve devrimin çeflitli meclislerinde yer alan Emmanuel Sieyès(1748-1836), kitab›n›n ilk sayfas›nda, Türkçeye “üçüncü s›n›f” ya da “üçüncü taba-ka” olarak çevrilebilecek tiers état hakk›nda üç soru sorar ve bunlara k›sac›k yan›t-lar verir:

1. Tiers état nedir? - Her fley.2. fiimdiye dek siyasal düzende ne olmufltur? - Hiçbir fley.3. Ne istiyor? - Bir fley olmak.Sieyès’e göre, soylular›n d›fl›ndaki insanlardan oluflan tiers état, topluma yarar-

l› tüm iflleri yerine getirdi¤i için her fleydir, “ulusa ait olan her fleyi kapsamakta-d›r”, k›sacas› “tam bir ulustur.” Özünde her fley olan tiers état, soylular›n her fleyigasp etmifl olmalar› nedeniyle bugüne dek bir hiç konumuna indirgenmifltir. Oysasoylular, akla ve do¤al hukuka ayk›r› olarak ayr›cal›klara sahip olduklar› için, ger-çekte toplumsal örgütlenmenin içinde bile de¤illerdir.

Frans›z Devrimi:Ulus-Devlet

Soylular: Sieyès’e göre birtoplum, ortak bir düzen ileortak bir hukukun varl›¤›n›zorunlu k›lar. Soylular,ayr›cal›klar› nedeniyle buortak fleylerin d›fl›ndad›rlar,dolay›s›yla toplumun içindeyer almazlar.

Sieyès, tiers état’y› ulusla özdefllefltirmesine karfl›n, kitab›n›n ilk bölümündeüçüncü tabaka için her fleyi (egemenli¤i) de¤il, yaln›zca “bir fleyi” istemekle yeti-nir. Bu “bir fley”, toplanacak olan États Généraux’ya iliflkin üç istekten oluflmakta-d›r. Bu istekler, tiers état’n›n gerçek temsilcilerinin olmas›, bu temsilcilerin say›s›-n›n ilk iki tabakan›n toplam temsilcilerinin say›s›na eflit k›l›nmas› ve États Généra-ux’daki oylamalarda tabakalar›n de¤il de kiflilerin oy vermesidir. Sieyès, pratikamaçl› bu görüfllerinden sonra, kuramsal bir yaklafl›m sergileyerek siyasetin ilkele-rini ortaya koyar. Kendisinin daha sonralar› “ulusal egemenlik kuram›n›n yarat›c›-s›” olarak de¤erlendirilmesine yol açacak olan bu ilkeler, ona göre bir siyasal top-lumun ya da bir anayasan›n temelinde bulunmas› gereken gerçek siyasal ilkeler-dir. Bu ilkelerin aç›¤a ç›kart›lmas› için, siyasal toplumun ne oldu¤unun ortaya kon-mas› gerekmektedir. Bu amaçla Sieyès, Hobbes’un da benimsedi¤i “ayr›flt›r›c›-bir-lefltirici” yöntemi uygulayarak, siyasal toplumun (devletin) oluflumunda üç evreninbulundu¤unu ileri sürer.

1. Evre: Parçalar›na ayr›lm›fl olan bütünün yine bu parçalar taraf›ndan kurulma-s›d›r. Sieyès’in deyifliyle “birinci evrede, hat›r› say›l›r say›da olan ve birleflmek iste-yen ayr› bireyler”, kiflisel iradeleri do¤rultusunda (bir bak›ma bir sözleflmeyle) bir-leflip siyasal toplumu ve ayn› zamanda ulusu olufltururlar.

2. Evre: Ulusun kendisini oluflturan bireylerin (bireysel iradelerin) bir toplam›olmaktan ç›k›p bir sentezine dönüflmesidir. Aç›kças› ulus, genel ya da ortak deni-len kendine özgü bir iradeyle donan›r ve egemenli¤e sahip olur. Bodin’den bu ya-na çeflitli düflünürlerin üzerinde anlaflt›klar› egemenli¤e iliflkin bütün nitelikleri ta-fl›yan ulus, iktidar›n› kendi içinde bulur ve “isteme hakk›n› ne terk edebilir ne debu hakk› kendisine yasaklayabilir.” Meflrulu¤u kendi içinde bar›nd›r›r ve iradesi“her türlü yasall›¤›n kayna¤›d›r.” K›sacas› ulus, hiçbir biçime ya da kurala ba¤l› ol-maks›z›n her an her fleyi isteyebilir; “iradesi, her zaman en yüce yasad›r.”

Ulusal iradeye (dolay›s›yla yasalara) kat›lan ve ona itaat eden her birey yurtta-fla dönüflür ve di¤erleriyle ayn› güvenli¤e, ayn› özgürlü¤e ve ayn› haklara kavuflur.Böylece feodal ba¤›ml›l›klardan ve kulluk konumundan kurtulan yurttafllar, ortakiyili¤in dile getirildi¤i kamusal alanda, farkl›laflman›n olmad›¤› bir birliktelik, hattabir türdefllik içine girerler. Ancak bireyin yurttafla dönüfltürülmesi, do¤al insan›ntümüyle ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmez. Rousseau’daki bireyin “yurttafl ve do¤alinsan” fleklinde bölünmesi ifllemini benimseyip kullanan Sieyès, bireylerin kamu-sal alandaki yurttafllar olarak birbirlerine benzediklerini, buna karfl›l›k kamusal ala-n›n d›fl›nda kalan özel alanlardaki (bir anlamda, “sivil toplum”daki) insanlar ola-rak birbirlerinden farkl› olduklar›n›, hatta farkl›laflmaya çal›flt›klar›n› belirtir.

Bununla birlikte, her yurttafl bütün toplumu ilgilendiren konularda bireyselli-¤inden ar›n›p yaln›zca ortak ç›kar›, genel yarar› isteyip gözetmelidir; zaten yurttaflolman›n koflulu da budur. Bir insan›n (t›pk› bir soylu gibi) kamusal haklar ve öz-gürlükler bak›m›ndan kendini farkl›, ayr›cal›kl› k›lmaya kalk›flmas›, yurttafl olmad›-¤›n›n en aç›k kan›t›d›r. Bu ba¤lamda Sieyès, “yurttafllar›n çeflitli birlikler kurmala-r›na izin verilmemesi” gerekti¤ini vurgular. Çünkü toplumsal tabakalar, derneklerya da partiler gibi birliktelikler, özel iradeleri öne ç›kartarak ulusal iradenin iflleyi-fline engel olup kamusal alan›n bütünlü¤ünü tehlikeye atarlar.

3. Evre: Ulusal iradenin siyasal temsil yoluyla ortaya konmas›d›r. Sieyès’in de-yifliyle, “ortaklar, çok kalabal›k olduklar›ndan ve çok genifl bir alana yay›ld›kla-r›ndan ortak iradelerini kendileri kolayca kullanamazlar.” Dolay›s›yla iktidar, bir-kaç kifliye emanet edilir. Bu son evrede ikinci evreden farkl› olarak, “hareket eden,art›k gerçek ortak irade de¤il, ama temsilî ortak iradedir.” Bu noktada, Sieyès’in


Ulus: Sieyès, “ulus” ile“halk” kavramlar›n› özdeflbir biçimde kullan›r. Ayn›tutum, Frans›z Devrimiboyunca, çeflitli devrimcilertaraf›ndan dasürdürülecektir.

Sivil Toplum: Sieyès’e görebu alanda her birey, kazançelde etmek, mallar›n›artt›rmak, kendimutlulu¤unu gönlüncedüzenlemek gibi nedenlerleözel ç›karlar›n›n peflindengider. Ancak kifliseliradelerce dile getirilen buç›karlar›n gözetildi¤i siviltoplum, devlet taraf›ndanyarat›lm›flt›r ve s›n›r›yasalarca çizilmifltir

ulus egemenli¤i kuram›n›n Rousseau’daki halk egemenli¤i kuram›ndan ne ölçüdefarkl› oldu¤u da gözler önüne serilir.

Sieyès, ulusun iradesini (auctoritas’›) de¤il de yaln›zca iktidar›n kullan›m›n›(potestas’›) temsilcilerine devretti¤ini yazmas›na karfl›n, gerçekte temsil organ›n›(yani meclisi) egemenli¤in ta kendisi ya da egemenli¤in somutlaflt›¤› yer hâline ge-tirir. Çünkü ulusal irade, hatta ulus, asl›nda birinci evrede de¤il fakat siyasal tem-sil sayesinde ortaya ç›kar. Ulusu ulus yapan›n “ortak temsil” ya da “ayn› yasamataraf›ndan temsil edilme” oldu¤unu belirten Sieyès’e göre, soyut bir bütün oldu¤uiçin konuflamayan ulusun ad›na konuflacak, irade ortaya koyacak somut bireyleregereksinim vard›r. Demek ki ulusal irade temsilciler taraf›ndan dile getirilir. Tem-silciler meclisi de ulusta soyut olarak bulunan egemenli¤i somutlaflt›r›r, yani soyutegemenin temsilcisi s›fat›yla somut egemen konumuna yükselir.

Ulusal iradenin mecliste “ço¤unluk ilkesi” uyar›nca dile gelece¤ini belirten Si-eyès, seçme ve seçilme hakk›n› ulusu oluflturan bütün bireylere tan›maz. Dola-y›s›yla yurttafllar›n önemli bir bölümü, temsilcilerin seçilme iflleminin d›fl›nda b›ra-k›lm›fl olur. Peki bu uygulama, ulus egemenli¤iyle nas›l ba¤daflabilir? Ortak irade-nin ulusal mecliste dile geldi¤i kabul edildi¤inde, seçim iflleminin bir ulusal iradebildirimi anlam›na gelmedi¤i, dolay›s›yla seçmen ve seçilebilir olman›n da yurttafl-l›k ile bir iliflkisi bulunmad›¤› sonucuna ulafl›labilir. Gerçekten de Sieyès için, yurt-tafl olman›n temel ölçütü, kiflinin “temsil edilebilir nitelikle donanm›fl” olmas›, tem-sil edilme hakk›na sahip bulunmas›d›r. Demek ki yurttafl olmak, zorunlu olarak si-yasal haklara sahip olmay› gerektirmemektedir. Gerçekte Sieyès’e göre seçme veseçilme, bir kamusal hak de¤il, bir ödevdir.

Ulus egemenli¤ini bu flekilde kuramsallaflt›ran Sieyès, kitab›n›n son sayfalar›n-da, Fransa için bir anayasa yap›lmas›n›n gereklili¤ini vurgulay›p, bunun ulusunsözcüleri olarak ulusal iradeyi ortaya koyacak olan tiers état temsilcileri taraf›ndanyap›laca¤›n› ileri sürer. Soylular›n böyle bir de¤iflimi engelleyecek güçleri yokturart›k. Çünkü “eskiden tiers état serfti, soylu tabaka her fleydi. fiimdi ise tiers état herfleydir, soyluluk bofl bir sözden ibarettir.” Böylece Sieyès, art›k “bir fley” de¤il “herfley” olmak isteyen tiers état’n›n (daha do¤rusu onun temsilcileri olan burjuvazinin)karfl› konamaz bir biçimde ulus egemenli¤ine do¤ru ilerledi¤ini ve gerekirse bunubir devrimle gerçeklefltirece¤ini aç›kça gözler önüne serer.

Rousseau’nun halk egemenli¤i ile Sieyès’in ulus egemenli¤i kuramlar›n› karfl›laflt›r›n›z.

1789-1792: ARAYIfi ‹Ç‹NDEK‹ DEVR‹M

Dönemin Önemli Siyasal Olaylar›May›s 1789’da Versailles Saray›’nda toplanan États Généraux, tiers état temsilcileri-nin kararl› tutumu sonucunda, ilk önce “Ulusal Meclis”, ard›ndan “Ulusal KurucuMeclis” ad›n› alarak bir anayasa yapma ifline giriflir. Kraliyetin ve büyük soylular›nmuhalefetine tepki gösteren Paris halk› (ya da bu tarihten sonraki adland›rmayla,sans-culotte’lar), 14 Temmuz’da Bastille Kalesi’ni ele geçirir ve böylece ülkenindört bir yan›nda yerel yönetimlerde burjuvazi iktidara gelir. K›rsal alanda köylüle-rin ayaklanmas› ise 4 A¤ustos’ta Kurucu Meclis’in feodal rejimi ortadan kald›rmakarar› almas›na yol açar. 26 A¤ustos’ta da ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi kabuledilir.

Ekim 1789’da, yiyecek k›tl›¤› gerekçesiyle Versailles Saray›’n› basan halk›n zor-lamas› sonucunda, yürütme erkini elinde bulunduran Kral XVI. Louis ile yasama

2158. Ünite - Frans›z Devr imi : Ulus-Devlet

Seçme ve Seçilme Hakk›:Sieyès, baflkalar›na ba¤›ml›insanlar olarak kabul etti¤ikad›nlar›, dilencileri ya dahizmetkârlar› bu haktanyoksun b›rak›r. Ayr›ca,aç›kça dile getirmese de buhakk› mülkiyet ölçütüneba¤lay›p yoksullar›n dasiyasal haklara sahipolamayacaklar› sonucunavar›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sans-culotte’lar: Paris’tekive daha sonra di¤erkentlerdeki devrimci halkkesimidir ve büyük ölçüdeküçük burjuvalardanoluflmufltur. Bu kifliler,özellikle soylular›nkulland›klar› (ama yüksek veorta burjuvalar›n da tercihettikleri) dizlere kadarbacaklar› saran culotteyerine bol pantolon giydikleriiçin sans-culotte’lar(culotte’suzlar) olarakadland›r›lm›fllard›r.

erkini kullanan meclis, Paris’e tafl›n›r. Kas›m ay›nda Kilise’nin mülkleri kamusallafl-t›r›l›r ve sat›fla sunulur. 12 Temmuz 1790’da, bu kez “Ruhban›n Sivil Yap›lanmas›”yasas› ç›kart›larak, Kilise devlete ba¤lan›r ve din adamlar› birer devlet görevlisinedönüfltürülür. Meclisin devrimci kararlar› karfl›s›nda umutsuzlu¤a kap›lan kral›nHaziran 1791’de ülkeden kaçma giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçlan›r. Ancak mecliskral›n yerinde kalmas›n› kabul eder. Bu tart›flmal› karar, Jakobenler Kulübü’nünbölünmesine ve Robespierre’in liderli¤indeki radikal grubun kulübü ele geçirme-sine neden olur. 13 Eylül 1791’de yeni anayasa kral taraf›ndan ilan edilir ve ard›n-dan Ulusal Kurucu Meclis da¤›l›r.

Egemenli¤in ulusta oldu¤u ama kral›n da ulusun bir temsilcisi olarak veto hak-k›n› içeren yürütme erkine sahip bulundu¤u 1791 Anayasas› do¤rultusunda görevyapacak olan Yasama Meclisi, 1 Ekim 1791 günü toplan›p çal›flmalar›na bafllar.Varl›¤› bir y›ldan k›sa süren yeni meclisin ömrü, bir yanda çeflitli siyasal gruplar›nbirbiriyle mücadeleleri, öte yanda bu gruplar›n hemen hemen bir bütün olarakkralla çat›flmalar› fleklinde geçer. Dahas› bu meclis, 20 Nisan 1792’de Avusturya ilePrusya’ya karfl› savafl ilan ederek Fransa’n›n bafl›na büyük bir bela açar. Kral›n dev-rimci yasalar› veto ederek uzlaflmaz bir tutum tak›nmas› sonucunda, Paris halk› 10A¤ustos 1792’de ayaklan›r. Kraliyet saray› kanl› bir çat›flman›n ard›ndan ele geçiri-lir ve kral ile ailesi tutuklan›r. Krall›k fiilen sona ermifltir. Yasama Meclisi, yeni biranayasa haz›rlayacak bir kurucu meclisin seçilmesini kararlaflt›r›r. Amerika’danesinlenerek Konvansiyon ad›n› alan bu yeni meclis, ilk oturumunu 20 Eylül’de ger-çeklefltirir. Konvansiyon’un ald›¤› ilk karar, Fransa’n›n “bir ve bölünmez bir Cum-huriyet” oldu¤unu ilan etmesidir.

‹nsan Haklar›ndan Yurttafl Haklar›na26 A¤ustos 1789’da Ulusal Kurucu Meclis taraf›ndan kabul edilen ve salt “negatif”haklara yer verip çal›flma ya da e¤itim gibi “pozitif” haklara hiç de¤inmeyen ‹nsanve Yurttafl Haklar› Bildirisi, kendi türünün ilk örne¤i de¤ildir. 1776 AmerikanDevrimi s›ras›nda bireylerin hak ve özgürlüklerini ilan eden bu tür bildiriler haz›r-lanm›fl ve yürürlü¤e konmufltu. Ça¤›n liberal zihniyetinin izlerini tafl›yan Amerikanbildirileri, somut ve pratik içerikleriyle belli haklar› siyasal otoritelere karfl› güven-ce alt›na almay› amaç edinmifllerdi. Oysa soyut ve metafiziksel bir yaklafl›m›n ürü-nü olan 1789 Bildirisi, bütün insanl›¤a seslenen evrensel bir yap›t olarak belirir. Bumetni haz›rlayan ve onaylayan meclis üyeleri, insan do¤as›ndan hareketle ortayaç›kar›lan temel haklar›n (ya da bir anlamda temel ilkelerin), insanl›¤›n bütün za-man ve mekânlar›nda geçerli oldu¤unu, dolay›s›yla rasyonel siyasal toplumun an-cak bu ilkeler üzerinde temellendirilece¤ini ortaya koyarlar.

Bildiri’nin girifl k›sm›nda, insana içkin “do¤al, devredilmez ve kutsal” haklar›nbulundu¤u dile getirilir. Bireyin bu haklara öz varl›¤›n›n nitelikleri olarak sahip ol-mas›, onun her türlü toplumsal ya da siyasal yap›lanman›n d›fl›nda bir de¤er ifadeetti¤inin en belirgin göstergesidir. Bireysel do¤al haklar, 2. maddede “özgürlük,mülkiyet, güvenlik ve bask›ya karfl› direnme” haklar› olarak aç›klan›r. Ayr›ca bun-lara, 1. maddede yer alan “eflit do¤up eflit yaflama” hakk› ile 11. maddede “düflün-celerin ve görüfllerin özgür iletiflimi” fleklinde belirtilen düflünceleri ifade etmehakk›n› da eklemek gerekir. Demek ki her insan, baflkalar›na (di¤er insanlara, top-luma ya da devlete) ba¤›ml› olmaks›z›n özü gere¤i sahip oldu¤u do¤al haklar›ylakendisini bir birey olarak var k›lar. 1789 Bildirisi, böyle bir yaklafl›m sergileyerekhem ayr›cal›klar içeren feodal yap›y› yerle bir eder hem de devleti bu haklarla s›-n›rlama yoluna gider. Daha aç›kças›, insan haklar›, siyasal toplumun ya da devle-


Jakobenler Kulübü:Devrimin ilk befl y›l›nadamgas›n› vurmufl olansiyasal bir oluflumdur. Tümülkede örgütlenifliyle veetkinli¤iyle modern birsiyasal partiyiand›rmaktad›r. ‹lk ad›“Anayasa Dostlar› Derne¤i”olan ve Eylül 1792’den sonrada “Özgürlük ve EflitlikDostlar›, JakobenlerDerne¤i” olarak adland›r›lanbu kulübe Jakobensözcü¤ününyak›flt›r›lmas›n›n nedeni,Paris’te Jakobenler diyebilinen eski bir Dominikenmanast›r›n› dernek binas›olarak kullanm›flolmalar›d›r.

‹nsan ve Yurttafl Haklar›Bildirisi: ‹lk üç madde flöyledüzenlenmifltir: “1. ‹nsanlar,haklar› aç›s›ndan özgür veeflit olarak do¤arlar ve öyleyaflarlar. Toplumsalfarkl›l›klar ancak ortakyarara dayand›r›labilir. 2.Her siyasal toplulu¤unamac›, insan›n do¤al vezaman afl›m›na u¤ramazhaklar›n› korumakt›r. Buhaklar, özgürlük, mülkiyet,güvenlik ve bask›ya karfl›direnmedir. 3. Heregemenli¤in ilkesi, öz olarakUlus’un içindedir. Hiçbirkurum, hiçbir kifli aç›kçaUlus’tan kaynaklanmayanbir otoriteyi kullanamaz.”

tin karfl›s›na meflrulu¤un ölçütü olarak dikilir. Devlet ise 3. maddede egemenli¤inulusa ait oldu¤u belirtilerek, bir ulus-devlet olarak tan›mlan›r.

Bildiri’nin ilk maddelerinde “bireysel ve mutlak “bir niteli¤e sahip olan hakla-ra, 4. maddeden itibaren “toplumsal ve göreli” bir anlam yüklenir; daha do¤rusu,insan haklar›n›n yerini yurttafl haklar› al›r. Bu dönüflümün mant›¤›, meclisteki dev-rimci burjuvalar taraf›ndan flöyle aç›klan›r: Do¤al haklar› kullanacak olan birey, di-¤erleriyle iliflki içinde olan toplumsal insand›r. Her birey, insan özüne içkin olanhaklar› di¤er bireylerle birlikte kullanmak durumundad›r. K›sacas› insan haklar›,her ne kadar özleri gere¤i bireysel bir nitelik tafl›yorsa da kullan›mlar› bak›m›ndanbireyselli¤in ötesinde birlikteli¤i de zorunlu k›lmaktad›r, yani toplumsal bir boyu-ta sahiptir. Dolay›s›yla her insan›n kendi do¤al haklar›n› kullan›rken baflkalar›n›nhaklar›n› hiçe say›p çi¤nemesinin engellenmesi gerekmektedir.

‹flte bu yüzden Bildiri’nin 4. maddesinde, “özgürlük, baflkalar›na zarar verme-yen her fleyi yapabilmektir” denilerek, insanlar birbirlerinin karfl›s›na bir s›n›r olarakdikilir ve art›k do¤al de¤il, toplumsal özgürlükten söz edildi¤i vurgulanm›fl olur.Özgürlü¤ün ve onun ard›ndan di¤er haklar›n s›n›rlar›n›n alt›n›n çizilmesi sonucun-da, toplumsal nitelik tafl›yan haklar, yani yurttafl haklar› belirir. Bu haklar da yurtta-fl›n üyesi oldu¤u toplumun yasalar› içine yerlefltirilir. Çünkü yasalarla düzenlenme-mifl bir toplumda, haklar›n (ifllerlik kazanarak) olgusal anlamda var olamayacaklar›kabul edilmektedir; bu kabul edifl ise devleti ça¤r›flt›rmaktad›r. Daha önce do¤al ya-salar›n korunmas› üzerinde durulurken, flimdi yasalar›n (dolay›s›yla devletin) buhaklar› yeniden düzenleyip içeriklerini belirlemesi söz konusudur. Üstelik bu belir-leme iflleminde göz önünde bulundurulan de¤er (yani s›n›r) art›k birey de¤il, “top-lumdur, kamusal düzendir, kamu gereksinimidir”, k›sacas› devrimcilerin ulusla öz-defllefltirdikleri devlettir. Demek ki siyasal toplumun (kamunun) iyili¤i ya da düze-ni, yurttafl haklar›n›n içeriklerinin ve s›n›rlar›n›n ölçütü hâline getirilmifltir.

Sonuç olarak, bu devrimci metnin bireyci bir anlay›fltan hareket etmekle birlik-te bunu sürdüremedi¤i, tersine birey karfl›s›nda devlete a¤›rl›k tan›yan bir anlay›fl›gündeme getirdi¤i söylenebilir. Devlet, genel iradeyle bezenerek, do¤al haklar›nkullan›m koflullar› ile içeriklerini belirleyip onlar› dönüfltürür ya da daha do¤rusuonlar› pozitif yasalarca belirlenmifl yurttafl haklar› hâline getirir. Bu haklar sayesin-de feodal eflitsizlikler ve ba¤›ml›l›klar d›fllan›rken, ayn› anda burjuva toplumunaözgü eflitsizlikler ve ba¤›ml›l›klar da göz ard› edilir. Ayr›ca birey, insan de¤il, yurt-tafl kimli¤iyle bir de¤ere sahip olur. Zaten bu yüzden, özellikle siyasal haklardanyoksul b›rak›ld›klar› için tam anlam›yla yurttafl say›lmayan kad›nlar, bu bildirininkendilerine hitap etmedi¤ini düflüneceklerdir. Olympe de Gouges’un Eylül 1791’deKad›n ve Kad›n Yurttafl Haklar› Bildirisi’ni kaleme almas›n›n nedeni de budur.

Olympe de Gouges’un yaflam›n› ve düflüncelerini merak ediyorsan›z, Maria Rosa Cutrufel-li’nin “Bir Düfl ‹çin Yaflayan Kad›n” Olympe (çev. H. Loddo, ‹stanbul: Everest Yay›nlar›,2008) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Frans›z Bildirisi, haklar bak›m›ndan insandan yurttafla yönelerek Amerikan bil-dirilerinden farkl› bir yaklafl›m› dile getirmifl olur. Çünkü bu bildiri, do¤al haklar›nsomutluk ve ifllerlik kazanmas›n›n (liberalizme özgü “do¤al uyum” yerine) ancaksiyasal iktidar sayesinde mümkün oldu¤u anlay›fl› üzerine kuruludur. 1789 devrim-cilerinin böyle bir anlay›fl› benimsemelerinin temel nedeni, aristokrasiye ve feodaldüzene karfl› verdikleri savaflta, yengiyi ulusal iradenin bütünlü¤ünün ve yurttaflla-r›n birli¤inin (ya da ulusal birli¤in) sa¤lan›p korunmas›nda görmüfl olmalar›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ulusal Birlik ve Egemenlik Sorunsal›Burjuva devrimciler, her ne kadar ald›klar› çeflitli kararlarla özgür bireyi yaratma-ya ve 1791 Anayasas›’n› bireyci bir zihniyet do¤rultusunda haz›rlamaya yönelirler-se de ayn› zamanda bireyi, yaratt›klar› soyut bütüne tabi k›larlar. Çünkü bireyin öz-gür olmas›n› feodal rejimin içerdi¤i ayr›cal›klar›n ve tabakalar fleklindeki bölünme-lerin y›k›lmas›na ba¤layan devrimciler, içinde do¤up büyüdükleri düzenin bir de-¤erlendirmesini yaparak farkl›l›klardan ortak iyili¤in oluflamayaca¤›n› kabul eder-ler. Bu yüzden onlar, Anglo-Sakson devrimcilerden ayr›larak, ortak iyili¤i ifadeeden genel iradenin, (bireysel ya da s›n›fsal anlamda) özel iradelerin ya da ç›kar-lar›n rekabetinden, çat›flmas›ndan do¤du¤u düflüncesini tümüyle yads›rlar.

Devrimcilerin tiranl›kla bir tuttuklar› Ancien Régime, toplumun bir yanda kral ileuyruklar, öte yanda çeflitli tabakalar, cemaatler aras›nda bölünmüfllü¤ü üzerine ku-ruludur. Bu nedenle farkl› ç›karlara bölünmüfllük her türlü kötülü¤ün kayna¤› ola-rak görülmektedir. Ç›kar yol, toplumun bütünlü¤ünün ya da daha do¤rusu toplu-mu oluflturan parçalar›n birli¤inin sa¤lanmas›d›r. Bu da bireylerin (kamusal düzey-de bireyselliklerinden ar›nd›r›larak) yukar›dan onlara dayat›lan bir irade ya da ç›karbirli¤i içine sokulmalar›n› zorunlu k›lmaktad›r. Sorunun bu yönde bir çözüme ka-vuflturulmas›, Rousseau’dan ve Sieyès’ten esinlenen bir dizi soyutlama iflleminin ya-p›lmas›, yani insan›n yurttafla, insanlar toplulu¤unun ulusa dönüfltürülmesi ve ulu-sun iradesinin (genel iradenin) mutlak bir veri olarak benimsenmesiyle gerçekleflti-rilir. Bir bak›ma, hem sürekli olarak yurttafl ile ulustan söz edilmekte hem de (enaz›ndan söylem düzeyinde) yurttafl ile ulusun yarat›lmas›na çal›fl›lmaktad›r.

Burjuva devrimcilerine göre, zaman zaman halk kavram›yla özdefl bir biçimdekulland›klar› ulusun, dolay›s›yla ulusal birli¤in var k›l›nmas›, herkesin yurttafl ol-mas›yla mümkündür. Çünkü yurttafllar, aralar›ndaki sosyo-ekonomik farkl›l›klar veeflitsizlikler göz ard› edilerek, yasalar arac›l›¤›yla (ya da ortak ç›kar dolay›m›yla)birbirlerinin ayn› ya da hiç olmazsa benzeri kifliler olarak tan›mlanmaktad›r. Bire-yin yurttafl olmas› ise kamusal alanda kiflisel ç›karlar›n› terk edip salt ortak ç›kar›gözetmesi demektir. Bunun anlam› da bireyin yurttafl kimli¤iyle ulusun içine yer-lefltirilmesi ve ortak ç›kar› ortaya koydu¤u varsay›lan ulusal iradeye ba¤›ml› k›l›n-mas›d›r.

Mecliste dile getirilen bu ulusal birlik tutkusunun çeflitli sonuçlar› vard›r. ‹lkolarak, feodalizme özgü bölünmeler mahkum edilir ve yitirdikleri ayr›cal›klara sap-lan›p kalan soylular d›fllan›r, hatta devrimin radikalleflmesiyle birlikte “halk düfl-manlar›” olarak damgalanmaya bafllan›r. ‹kinci olarak, bu tutku, devletin merkezîbir flekilde örgütlenmesinin gerekçesini haz›rlar ve her türlü bölgesel ve yerel fark-l›l›klar›n yads›nmas›na yol açar. Art›k herkes, kendini tek bir kimlikle tan›mlamal›,yani kendini bir Frans›z ya da Frans›z ulusunun bir yurttafl› olarak alg›lamal›d›r. Birdi¤er sonuç, her çeflit gruplaflman›n, dernekleflmenin, partilileflmenin, hatta s›n›f-laflman›n kötü gözle görülmesidir. Bu anlay›fl, “sivil toplum örgütleri”nin kurulma-s›n› imkâns›z hâle getirir. Örne¤in, 1791’deki Le Chapelier yasas›yla mesleki kuru-lufllar ile sendikalar yasaklan›r.

Bireyin yurttafla dönüfltürülüp kamusal alanda genel iradeye ba¤›ml› k›l›nmas›,bireyin özgürlü¤ünün zarar görmesi olarak de¤il, tam tersine onun yurttafl kimli¤iy-le özgürleflmesi olarak takdim edilir. Çünkü gündeme getirilen ulus egemenli¤i ku-ram› gere¤ince yurttafl, ulusun içinde olup ulusal iradenin oluflumunu di¤erleriylebirlikte eflit olarak gerçeklefltirmektedir. Fakat buradaki sorun, somut olarak bu ira-denin nas›l gerçekleflti¤i, bir baflka deyiflle ulus egemenli¤inin nas›l kullan›ld›¤›d›r.


Ulusal Birlik ve Yurttafl:Örne¤in, tiers état temsilcisiTarget, 10 Kas›m 1789’dameclisteki konuflmas›nda,flu görüflü dile getirir:“Bölünmüfllük durumundado¤mufl olan düflmanl›klar,birlik içinde yok olmakzorundad›r. (...) Art›k herkes,bütün askerler, kilisemensuplar›, hukukçular,tüccarlar, çiftçiler önyarg›lar›n› b›rak›p yaln›zcayurttafl olmal›d›rlar.”

DernekleflmeninD›fllanmas›: MilletvekiliDelfau’nun 1792’dekideyifliyle, “Fransa’dayaln›zca bir tek dernekvard›r; o da bütünFrans›zlar›n büyükderne¤idir.”

Ulusal Kurucu Meclis, ilk önce temsilcilerin seçildikleri bölgeyi ve seçmenleri-ni de¤il tüm ulusu temsil ettiklerini kabul edip emredici vekâlet anlay›fl›n› redde-der. Ard›ndan Sieyès’in kuram›n› uygulayarak siyasal temsile mutlak bir anlamyükler ve böylece halk› iktidar›n kullan›m›ndan tümüyle d›fllar. 1791 Anayasas›’nagöre, “Egemenlik Ulus’a aittir; halk›n hiçbir bölümü, hiçbir birey egemenli¤in kul-lan›m›n› üstlenemez. Ulus, yaln›zca kendinden kaynaklanan tüm erkleri ancakvekâlet yoluyla kullanabilir. Frans›z Anayasas› temsile dayan›r. Temsilciler, Yasa-ma Kurulu ile Krald›r.” 1789’un ›l›ml› burjuva devrimcileri, temsil edilene (halkaya da ulusa) kendili¤inden bir irade tan›mayarak ya da en az›ndan temsil edileninkendisini ifade edemedi¤ini, iradesini ortaya koyamad›¤›n› ileri sürerek, temsilcile-rin iradesini ulusal iradeyle özdefllefltirirler. Bu bak›mdan temsil, daha önceden ifa-de edilmifl genel iradeyi siyasal düzeyde yans›tmaz fakat genel iradeyi dile getire-rek do¤urur, yarat›r. Bunun anlam›, egemenli¤in (somut olarak, yani iktidar›n kul-lan›lmas› bak›m›ndan) temsil edilenden temsil edenlerin eline geçmesidir.

Bu ba¤lamda, temsilcilerin seçiminin bir egemenlik eylemi olmad›¤›, bir baflkadeyiflle seçim iflleminin bir genel irade bildirimi anlam›na gelmedi¤i kabul edilir.Bu kabulün sonucu olarak, seçme ve seçilme haklar›n›n egemenlikle iliflkisi bulun-mad›¤›, yani bu haklar›n yurttafll›k kimli¤inin ayr›lmaz haklar›ndan olmad›¤› ilerisürülür. Ard›ndan da siyasal haklar›n belli bir vergi verme kofluluna ba¤lanarakk›s›tlanmas› gündeme gelir. Bu anlay›fl, sadece zenginlerin kamusal ifllerle u¤ra-flacak bilgilere sahip olduklar› düflüncesiyle gerekçelendirilir. Böylece 1791 Anaya-sas›, kad›nlar ile yoksul erkekleri siyasal haklardan yararlanamayan “pasif yurttafl”statüsüne yerlefltirir; buna karfl›l›k, belli bir ekonomik güce sahip olan erkekleri ise“aktif yurttafl” olarak belirler.

Ulusal Kurucu Meclis’in ulus egemenli¤ini bu flekilde biçimlendirmesine karfl›n,bafl›n› Robespierre’in çekti¤i küçük bir muhalefete göre, bir yanda halk›n potes-tas’tan tümüyle yoksun b›rak›lmas›, öte yanda yoksullar›n siyasal haklar›n d›fl›ndatutulmas›, gerçekte ulus egemenli¤inin yads›nmas› demektir. Çünkü bu durum,hem yurttafllar›n eflitli¤i anlay›fl›n› yads›makta hem de egemenli¤in devredilmezli-¤i ilkesiyle ba¤daflmamaktad›r. Ayr›ca tüm yurttafllar›n isterlerse kiflisel olarak ya-san›n yap›m›na kat›labileceklerini belirten ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’nin 6.maddesi çi¤nenmektedir. Üstelik halk› egemenli¤in kullan›m›ndan d›fllayanlar,kendi konumlar›n› borçlu olduklar› Devrim’in 14 Temmuz gibi “büyük günleri”ni(yani halk›n ayaklanma fleklindeki do¤rudan egemenlik eylemlerini) tan›mamayavararak bir çeliflkiye düflmektedirler.

Ulus egemenli¤inin (biri egemenli¤i temsilcilerin ellerine b›rakan, di¤eri temsil-cilerin yan›nda halk›n da egemenli¤i do¤rudan kullanabilece¤ini kabul eden) buiki yorumu, Devrim boyunca iktidar mücadelesi içinde olan farkl› siyasal güçler ta-raf›ndan savunulacakt›r. Zaman zaman da halk (ya da halk›n içinden ç›kan sans-culotte’lar), ayaklanmalar yoluyla egemenli¤i kendisinin kullanabilece¤ini kan›tla-yacakt›r.

Devrim boyunca halk ile ulus kavramlar› özdefl bir biçimde kullan›ld›¤›ndan, birbirindenfarkl› olan Rousseau’nun “halk egemenli¤i” ile Sieyès’in “ulus egemenli¤i” kuramlar›nado¤rudan at›fta bulunulmaz. Ancak ›l›ml› burjuva devrimcilerin, mutlak siyasal temsilevurgu yapt›klar›ndan ulus egemenli¤ini benimsedikleri söylenebilir. Buna karfl›l›k, radi-kal siyasal gruplar ve sans-culotte’lar, belli koflullarda egemenli¤in do¤rudan halk tara-f›ndan kullan›lmas›n› savunarak, halk egemenli¤ine yak›n bir durufl sergilerler.


Emredici Vekâlet:Temsilcinin, meclistesavunaca¤› görüfller veyapaca¤› ifller hakk›ndaseçilirken seçmenlerindentalimat alm›fl olmas›d›r. Butalimat›n d›fl›na ç›kmas›mümkün de¤ildir, yoksaseçmenleri taraf›ndanazledilebilir.

Mutlak Siyasal Temsil:Örne¤in, milletvekili Sieyès’egöre, “halk, ancaktemsilcileri arac›l›¤›ylakonuflur ve hareket eder. (...)Halk’›n ya da Ulus’un tek birsesi olabilir; bu ses deUlusal Yasama Meclisi’ninsesidir.” Milletvekili LeChapelier’ye göre,“devredilmez ve bölünmezolan egemenli¤e tek bafl›nasahip olan Ulus, bunuyaln›zca temsilcileriarac›l›¤›yla kullan›r.” Ya damilletvekili Mounier’ye göre,“iktidar› kullanmayan vekullanmamas› gerekenulusun, vekil tayin etti¤ikiflilerin iradesinden baflkabir iradesi yoktur.”

Siyasal Haklar ve Zenginler:Örne¤in, Mounier’ye göre,“yasama erki, paras›bulunmayan, dolay›s›ylagenel iyili¤i baflar›ylagözetebilecek bofl zaman› vebilgisi olmayan insanlar›nellerine b›rak›lamaz.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Krall›ktan CumhuriyeteEgemenin ulus (ya da halk) oldu¤unun ilan edilmesine ve böylece siyasal iktida-r›n cumhuriyetçi, hatta demokratik bir biçimde düzenlenmesi için gereken meflru-luk temelinin sa¤lanm›fl olmas›na karfl›n, Devrim’in ilk iki y›l› boyunca krall›¤a kar-fl› herhangi bir muhalefet gündeme gelmez. Tek sorun, kral›n anayasal konumu ileyetkilerinin belirlenmesi konusunda yaflan›r. Meclisteki uzun tart›flmalar sonucun-da, kral›n hem ulusun temsilcisi hem de yürütmenin baflkan› oldu¤u kabul edilir.Ayr›ca kral, erteleyici bir veto yetkisiyle ve epey kapsaml› bir dokunulmazl›k hak-k›yla donat›l›r. Böylece ›l›ml› burjuva devrimciler, 1791 Anayasas›’nda ulus ege-menli¤i yan›nda önemli yetkilere sahip bir krala da yer verirler ve devleti krall›kolarak adland›rmaya devam ederler.

Fakat kral›n Haziran 1791’deki baflar›s›z kaçma girifliminin ard›ndan krall›k-cumhuriyet tart›flmas› giderek alevlenir. Cumhuriyetin kurulmas›n› savunan sokakafiflleri ile gazeteler belirir ve sans-culotte’lar›n yer ald›¤› çeflitli halk dernekleri ta-raf›ndan cumhuriyet istekleri dile getirilmeye bafllan›r. Bu cumhuriyetçi ak›ma kar-fl›, ›l›ml› devrimciler, kral›n kaçmay›p kaç›r›ld›¤›na iliflkin bir meclis karar› ç›kart›pcumhuriyeti karalamaya yönelirler. Cumhuriyete karfl› öne sürülen ve bir ölçüdeMontesquieu’nün görüfllerinden de beslenen gerekçeler flunlard›r:

• Cumhuriyet, Fransa’ya uygun de¤ildir. Çünkü cumhuriyet, ancak kent dev-letleri gibi küçük nüfusu olan küçük bir ülkede var olabilir. Dahas›, Ameri-ka’daki gibi bir cumhuriyet, federal yap› fleklinde düzenlendi¤inden, Fran-sa’n›n üniter devlet anlay›fl›yla ba¤daflmamaktad›r.

• Fransa’n›n krall›kla yo¤rulmufl bin y›ll›k gelenekleri ile görenekleri, yepyenibir devlet olan Amerika’daki gibi bir cumhuriyetin kurulmas›n›n karfl›s›nda-ki en büyük engellerdir.

• Cumhuriyet, antik Roma’da oldu¤u gibi bir pleb (yani afla¤› halk s›n›flar›n›n)yönetimidir; dolay›s›yla ülkeyi kargaflaya ve anarfliye sürükler.

• Cumhuriyet, antik Roma’da oldu¤u gibi kaç›n›lmaz olarak Sezarizme, dola-y›s›yla diktatörlü¤e yol açar.

Il›ml› burjuva devrimcileri, cumhuriyet düflmanl›klar›n›, cumhuriyet talep edenhalk›n üzerine atefl açt›r›p elliden fazla insan› öldürtmeye kadar vard›r›rlar. Böylebir k›y›m› gerçeklefltirecek denli cumhuriyetten nefret etmelerinin gerçek nedeni,bu rejimin kurulmas› durumunda ele geçirmifl olduklar› iktidar› (ve bu sayede el-de ettikleri tüm kazançlar›) yitireceklerini düflünmeleridir. Çünkü sans-culotte’lar›ntalepleri nedeniyle cumhuriyet sözcü¤üne demokrasi, hatta do¤rudan demokrasianlam› yüklenmekte ve bu rejim “tüm halk›n hiçbir ayr›m gözetilmeksizin siyasalve toplumsal yaflama kat›l›m›” olarak alg›lanmaktad›r. Bu durumun gerçekleflmesi,ulus egemenli¤i ad› alt›nda kurulan s›n›f iktidar›n›n y›k›lmas› anlam›na gelecek; ar-t›k ne aktif yurttafl-pasif yurttafl ayr›m› ile büyük ço¤unlu¤u siyasal haklardan yok-sun b›rakmak, ne sendikalar› ve grevleri yasaklamak ne de sömürge topraklar›ndakölelik sistemini sürdürmek gibi uygulamalar› ülkeye dayatmak mümkün olabile-cektir. Hatta cumhuriyetin eflitli¤e toplumsal ve ekonomik bir boyut kazand›rma-s›yla birlikte özel mülkiyet sisteminin de sonu gelebilecektir.

Dolay›s›yla iktidar› ele geçirmifl olan burjuvazi için amaç, yoksul halk kitleleri-nin cumhuriyet ad› alt›nda dile getirdikleri demokratik de¤iflim isteklerinin önünegeçmek, bu nedenle de kurulu düzeni korumak, k›sacas› Devrim’i dondurmak-t›r. Demek ki asl›nda korkulan, cumhuriyet sözcü¤ünün alt›nda yatan demokrasi-dir. Örne¤in meclisteki burjuva liderlerden Barnave’a göre, cumhuriyet, “do¤alolarak en i¤renç, en bozguncu ve halk›n kendisi için en zararl› olan ve en büyükfelaket oldu¤u tecrübelerle kan›tlanm›fl bulunan egemenli¤in do¤rudan kullan›m›düzeninin, yani demokrasinin kurulmas›” demektir.


Sezarizm: Roma’daki Sezargibi, siyasal iktidar› orduyadayanarak ve halk›ndeste¤ini alarak yasa d›fl›bir flekilde ele geçiren güçlüve karizmatik bir liderinmutlak ve otoriter yönetimi.

Devrim’i Dondurmak:Duport’a göre, “Devrimbitmifltir. Afl›r›l›klarlamücadele ederek Devrim’inoktalay›p korumak gerekir.”Barnave’a göre, “bugün herde¤iflim ölümcüldür; bugünDevrim’in ne flekilde olursaolsun uzay›p gitmesi, birfelakettir. (...) Özgürlük içinbir ad›m›n daha at›lmas›krall›¤›n, eflitlik için birad›m›n daha at›lmas› isemülkiyetin y›k›l›fl› olacakt›r.”

Bu cumhuriyet düflmanl›¤›na karfl›n, 10 A¤ustos 1792’deki halk ayaklanmas›n›nard›ndan, özellikle sarayda XVI. Louis’nin iç ve d›fl karfl› devrimcilerle yaz›flmalar›-n› içeren gizli “ihanet belgeleri”nin aç›¤a ç›kar›lmas›yla birlikte, çeflitli devrimcigruplar aras›nda art›k monarfliye arka ç›kabilecek kimse kalmaz. Konvansiyon, ilkönce krall›¤›n ilga edildi¤i karar›n› al›r ve ard›ndan “bir ve bölünmez Cumhuriyet”iresmen ilan eder. XVI. Louis’nin Konvansiyon taraf›ndan yarg›lan›p 21 Ocak 1793’teidam edilmesi ise gemilerin yak›l›p Cumhuriyet bak›m›ndan geri dönülmez bir yo-la girildi¤inin bütün dünyaya ilan edilmesi gibidir. Böylece koflullar›n zorlamas›y-la krall›ktan vazgeçmek zorunda kalan devrimci burjuvazi, “memlekete cumhuri-yet gerekiyorsa onu da biz getiririz” mant›¤›na sar›l›p cumhuriyeti olabildi¤ince darbir anlam (krall›k antitezi anlam›) içine s›k›flt›rmaya çal›flarak kurmaya yönelir. Fa-kat halk kitlelerince benimsenen cumhuriyetçilik, yani “özgürlük, eflitlik ve kardefl-lik” ilkelerini içi bofl birer slogan olmaktan ç›kar›p somut siyasal-toplumsal bir içe-rikle donatan cumhuriyet anlay›fl›, ya do¤rudan sokak hareketleriyle ya da belli öl-çüde Jakobenler gibi radikal burjuva devrimciler dolay›m›yla dile getirilmeye de-vam edecektir; dolay›s›yla bu tarihten sonraki Devrim içindeki siyasal iktidar mü-cadelelerini, bir bak›ma, cumhuriyetin farkl› anlamd›rmalar›n›n çat›flmas› olarak daokumak mümkündür.

Frans›z Devrimi’nde cumhuriyet sözcü¤üne yüklenen çeflitli anlamlar nelerdir?

1792-1794: JAKOBEN DEVR‹M

Dönemin Önemli Siyasal Olaylar›Cumhuriyeti ilan eden Konvansiyon’da, iktidar mücadelesi içine girecek iki siyasalgrup vard›r: “Sol”u temsil eden Da¤l›lar grubu ile “sa¤”da yer alan Jirondenlergrubu. Bu iki grubun aras›nda bulunan ve “ova” ya da “batakl›k” olarak adland›r›-lan merkez ise da¤›n›k olmas›na karfl›n say›sal üstünlü¤ü nedeniyle iktidar müca-delesini belirleyecek bir konuma sahiptir. Devrim’i baflar›ya götürecek strateji ba-k›m›ndan birbirinden farkl›laflan bu iki gruptan biri olan Jirondenler, burjuvazininç›karlar›ndan hiçbir ödün vermeden, örne¤in ekonominin liberal iflleyifline kesin-likle müdahale etmeden bu ifli baflarmay› amaçlarlar. Oysa Da¤l›lar, Fransa’n›niçinde bulundu¤u kritik ortamdan kurtulmas› için afla¤› s›n›flar›n deste¤ine, (fiyat-lar› saptamaya varacak) ola¤anüstü önlemlere, dolay›s›yla da Devrim’in “radikal-leflmesine” gerek oldu¤u kan›s›ndad›rlar. Bu farkl›l›k, iktidar mücadelesi boyutlar›da alarak iki grup aras›nda “ölümüne bir savafla” yol açar.

Bir meclis hükûmeti fleklinde iflleyen bu sistemde, bir yanda devrimciler ara-s›nda iktidar mücadelesi sürer, öte yanda Konvansiyon önemli kararlara imza atar:Kral XVI. Louis idama mahkum edilir ve 21 Ocak 1793’te giyotine gönderilir. Ar-d›ndan Fransa, ilk önce ‹ngiltere ile Hollanda’ya, sonra da ‹spanya’ya savafl ilaneder. Savafl›n Fransa’n›n aleyhine dönmesi, Fransa’n›n bat›s›ndaki Vendée bölge-sinde bir karfl› devrimci isyan›n patlak vermesi ve ekonomik sorunlar›n giderekbüyümesi nedeniyle meclisteki merkez, Da¤l›lara yaklafl›r. Bunun sonucunda, 2Haziran 1793’te Jirondenlerin önde gelen milletvekilleri ile bakanlar› tutuklan›r.

Bu tarihten itibaren Jakobenler, iktidarlar›n› bir “diktatörlük” olarak nitelendiri-lecek denli güçlü ve kat› bir biçimde kurmaya giriflirler. Meclisin içinden ç›kan veRobespierre’in önderli¤inde örgütlenen Kamusal Esenlik Komitesi, üstün yürütmegücü hâline gelip Konvansiyon’a ard› ard›na radikal devrimci kararlar ald›rt›r: Bü-tün fiyatlar ve ücretler devlet taraf›ndan saptan›r, A¤ustos’ta ilan edilmifl olan 1793


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Da¤l›lar: Ço¤u JakobenlerKulübü üyesi olan veKonvansiyon’un üsts›ralar›nda oturduklar› için“Da¤l›lar” olarakadland›r›lanmilletvekillerininoluflturdu¤u siyasal gruptur.

Jirondenler: Liderlerindenönemli bir bölümü Bordeauxkentinin bulundu¤u Gironde(okunuflu Jirond)bölgesinden seçildi¤i içinJirondenler (yaniGirondelular) diyeadland›r›lanmilletvekillerininoluflturdu¤u siyasal gruptur.

Meclis Hükûmeti: Yasamave yürütme erklerininmecliste toplanm›flolmas›ndan dolay› erklerbirli¤i fleklinde iflleyenyönetim biçimidir.Konvansiyon döneminde, ilkönce meclis d›fl›ndanatanan bakanlar meclisinbirer görevlisikonumundad›rlar; dahasonra yürütme ifllevi, üyelerimilletvekillerinden oluflankomiteler (bugünküadland›rmayla komisyonlar)taraf›ndan yerine getirilir vebakanl›klar la¤vedilir. Enönemli komite, teorik olarakmeclise ba¤›ml› olan amagerçekte Jakoben iktidar›ntemel ayg›t› olarak hareketeden Kamusal EsenlikKomitesi’dir.

Anayasas› rafa kald›r›l›r, 5 Eylül’de terör gündeme al›n›r ve 10 Ekim’de de koflullardüzelinceye kadar Frans›z Cumhuriyeti’nin “Devrimci Yönetim” ile yönetilece¤ikararlaflt›r›l›r. Ayr›ca Jakobenler, “özgürlü¤ün despotizmi” olarak adland›rd›klar›iktidarlar›n› daha da pekifltirmek amac›yla Dantoncular gibi “sa¤”da ya da Hébert-ciler gibi “sol”da konumlanan her türlü muhalefeti kanl› bir flekilde yok ederler.

Jakobenler, “iç düflmanlar” olarak nitelendirdikleri muhaliflerinden kurtulmufl,askerî baflar›larla d›fl düflmanlar›n genç Cumhuriyet için bir tehlike oluflturmalar›n›engellemifl ve ülke içindeki kralc›l›k yandafllar›n› iyice sindirmifl olmalar›na karfl›n,terörle yo¤rulmufl politikalar›n› terk etmezler, hatta daha da kat›laflt›r›rlar. Üstelik bupolitikaya manevi-dinsel bir temel kazand›rmak amac›yla 7 May›s’ta Konvansiyon’aYüce Varl›k inanc›n› kabul ettirirler. Bunun üzerine, Jakoben politikan›n ifllevini ta-mamlad›¤›n› ve art›k bu gruptan kurtulmak gerekti¤ini düflünen ›l›ml› devrimci bur-juvalar, devrimci takvimle 9 Thermidor (yani 27 Temmuz 1794) günü Konvansi-yon’da, baflta Robespierre olmak üzere Jakoben liderlerin tutuklanmas› karar›n› al›r-lar ve ertesi gün de bunlar› giyotine yollarlar. Jakobenlerin düflüflüyle birlikte, Jiron-den lider Vergniaud’nun “kendi çocuklar›n› yiyen yeni bir Satürn oldu” dedi¤i Dev-rim, sona ermez. Fakat burjuvazi, umdu¤u gibi Devrim’e hakim olmay› ve kendiegemenli¤ini tam anlam›yla kurmay› baflaramayacakt›r; bunun üzerine de Devrim’i,sona erdirmesi için Napolyon Bonapart’›n ellerine teslim edecektir.

Frans›z Devrimi’nin önemli kiflileri hakk›nda bilgi edinmek için Server Tanilli’nin Frans›zDevrimi’nden Portreler (‹stanbul: Cem Yay›nevi, 1993) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

JakobenizmDevrim’e damgas›n› vuran Jakobenler, siyasal literatüre Jakobenizm (Jakobenlik)kavram›n› arma¤an etmifllerdir. “Hem bir ideoloji hem de bir iktidar, yani hem birsimge dizgesi hem de bir eylem dizgesi olan” Jakobenizmin ne oldu¤u ve ne ifa-de etti¤i üzerinde çok tart›fl›lm›flt›r, hâlâ da tart›fl›lmaktad›r. Jakobenli¤e olumlu birbiçimde yaklaflanlara göre bu hareket, güçlü ve fetihçi bir demokrasi deneyidir;demokratik ve cumhuriyetçi ilkelerin gerçeklefltirilmesi, “vatan tehlikede” politika-s›n›n kaç›n›lmaz sonucu, burjuvazi ile halk kitlelerinin ifl birli¤i, hatta emekçi kitle-lerin iktidar›d›r. Olumsuz bir yarg›lama getirenlere göre ise Jakobenizm, bireyiezen bir “makine”, hatta gelecekteki totaliter sistemlerin ilk kal›b›, ilk örne¤idir;halk ad›na halk üzerinde kurulan bir diktatörlük, belli bir inanç dizgesinden kay-naklanan bir devlet terörü ve küçük burjuvazinin di¤er s›n›flar üzerindeki bask›c›iktidar›d›r.

Hakk›nda bu denli karfl›t yorumlarda bulunulan Jakoben ideolojiyi do¤ru de-¤erlendirebilmek için, içerdi¤i temel ilkelerinin yan›nda çeflitli görüfllerinin de¤iflenDevrim koflullar›yla birlikte biçimlendi¤ini de göz ard› etmemek gerekir. Jakoben-ler, 1789 devrimci kufla¤›ndan farkl› de¤ildirler. Hatta liderleri konumunda olanRobespierre, Ulusal Kurucu Meclis’in üyesidir. Bu bak›mdan Jakobenler, 1789’undüflünsel kategorilerini kullan›rlar; dolay›s›yla eflitlik, özgürlük, kardefllik, halk-ulus egemenli¤i ya da insan haklar› gibi ilkelere s›k› s›k›ya ba¤l›d›rlar. Ancak bu il-kelerin kâ¤›t üzerinde kalmay›p tam anlam›yla gerçekleflmesini, dolay›s›yla Dev-rim’in baflar›ya ulaflmas›n› amaçlarlar ve 1789 devrimcilerinde gördü¤ümüz “ulusalbirlik tutkusu”nu belki savafl koflullar›n›n da zorlamas›yla bir saplant›ya dönüfltü-rürler. Bu bak›mdan Jakobenizm, Devrim’i sonuna kadar götürmek amac›yla orta-ya ç›kan çeflitli sorunlara her ne pahas›na olursa olsun çözümler getirerek ve kar-fl›t siyasal güçleri ortadan kald›rarak ulusal birli¤i sa¤lama ve bunu yaparken debeliren her yeni durumu ideolojik söylem düzeyinde ussallaflt›rma giriflimidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Jakobenizm eylemle iliflkilidir, yani çeflitli devrimci eylemleri önceden ya dasonradan do¤rulamaya yönelik bir ideolojidir. Jakobenler, her ne kadar belli ilke-leri, de¤erleri siyasal eylem içinde gerçeklefltirme düflüncesiyle hareket etmifllersede de¤iflen koflullara uyum sa¤layabilmek için düflüncelerini çeflitlendirmek, hattade¤ifltirmek durumunda kalm›fllard›r. Ancak bu durum, onlar›n hiçbir kuramsalçerçeveye sahip olmad›klar› anlam›na gelmez. Çünkü Jakobenler, Rousseau’danesinlenmifller, düflüncelerini Rousseau’nun kuram› içine yerlefltirmeye özen göster-mifllerdir. Fakat ayn› zamanda, bu kurama kesin bir biçimde sad›k kalmam›fllar, bukuramdan ödünç ald›klar› düflünsel ö¤eleri duruma göre yeniden yorumlam›fllar-d›r. Bu bak›mdan Jakobenli¤in vard›¤› kapsay›c› devlet anlay›fl›, önceden tasarla-nan bir program çerçevesi içinde ve sistemli bir biçimde ortaya konmufl de¤ildir.Jakoben liderlerden biri olan Saint-Just, 26 fiubat 1794’te Konvansiyon’da yapt›¤›konuflmas›nda, “nesnelerin gücü belki bizi düflünmedi¤imiz sonuçlara götürü-yor” diyerek, bir ideale de¤il fakat zaman›n zorunluluklar›na göre davrand›klar›n›aç›klar. Demek ki Jakoben ideolojinin, büyük ölçüde, Devrim’in çalkant›lar›, f›rt›-nalar› içinde, olaylar›n zorlamas›yla (bunlar› denetleyerek ya da ak›fllar›na kap›la-rak) biçimlendi¤ini kabul etmek gerekir. Jakoben ideolojinin temel ö¤elerini ele al-madan önce Devrim’in (ve de Jakobenlerin) dine yaklafl›m›na de¤inmek gerekir.

Dinsel Alan›n DüzenlenmesiAyd›nlanmac›lar›n papaz düflmanl›¤› görüflünü benimseyen ve Katolik Kilisesi’niAncien Régime’in en önemli kurumu ve destekleyicisi olarak gören devrimcilerindinsel alan› yeniden düzenlemeye yönelmeleri kaç›n›lmazd›. Bu nedenle Dev-rim’in ilk y›llar›nda, dünyevi yaflam›n dinsel de¤erlerden, anlamland›rmalardan,söylemlerden bütünüyle ar›nd›r›lmas› ve tabii toplumsal-siyasal alan›n her türlüdinsel etkiden soyutlanmas› anlam›nda bir sekülerlik anlay›fl› hakim k›l›n›r. Amadin ile devlet ifllerinin birbirinden ayr›lmas› anlam›nda laiklik, hem 1789 devrimci-leri hem de Jakobenler taraf›ndan hiçbir zaman savunulmaz.

Devrimcilerin el att›klar› ilk konu, inanç ve ibadet özgürlü¤ünün tam anlam›y-la gerçeklefltirilmesidir. Mirabeau, Ulusal Kurucu Meclis’teki konuflmas›nda, hofl-görüyü de¤il de din özgürlü¤ünü savunarak, bu yönde izlenecek politikan›n te-melini ortaya koyar. Böylece Katolikler d›fl›nda (çok küçük bir az›nl›k oluflturan)Protestanlar ile Yahudiler de inançlar›n› özgürce uygulama olana¤›na kavuflacak-lard›r. Ard›ndan feodalizmin tasfiyesine koflut olarak Kilise’ye ödenen verginin kal-d›r›lmas› ve mülklerinin kamusallaflt›r›lmas›yla birlikte, ruhban s›n›f› ayr›cal›kl› birtabaka olmaktan ç›kar›l›r. Bunun sonucu, Ruhban›n Sivil Yap›lanmas› yasas›n›nmecliste kabul edilmesidir. Katolikli¤in devletin resmî dini olmas› önerilerini geriçeviren ve özgürlük ad›na diyerek devlet ile Kilise aras›ndaki ba¤lar› gevfleten dev-rimciler, bu yasayla paradoksal bir karara imza atm›fl olurlar. Çünkü papazlar›nmemur statüsü içine sokulmas›yla bir tür “devletlefltirilmifl” bir Kilise yarat›l›r. Do-lay›s›yla buradaki amaç, devlet ile Kilise aras›ndaki ba¤lar›n devletin belirleyicili¤ialt›nda güçlendirilmesidir.

Ancak bir yanda dini kiflisel bir inanç düzeyine indirgemek, öte yanda dinidevletin denetimi alt›na almak fleklinde beliren çeliflkili hedeflere ulafl›lamaz. Pa-pal›k’›n Ruhban›n Sivil Yap›lanmas›’n› mahkum etmesi ve Frans›z din adamlar›n›nyar›s›na yak›n›n›n bu yasaya yemin etmeyi reddetmesi sonucunda, ruhban yemin-li ve yeminsiz papazlar fleklinde ikiye ayr›l›r ve fiili olarak iki Kilise ortaya ç›kar.Bunun üzerine ilk önce Yasama Meclisi’nde ard›ndan da Konvansiyon’da, karfl›devrimcilikle suçlanan yeminsiz papazlara karfl› ölüm cezas›na varan a¤›r yapt›-


Nesnelerin Gücü:Robespierre de koflullar›nbelirleyicili¤ini 2 fiubat1794’teki konuflmas›ndaflöyle dile getirir:“Konuflmakta oldu¤um fluana kadar bile, böylesinef›rt›nal› koflullar içindebelirlemek f›rsat›bulamad›¤›m›z do¤ru birkuram ile kesin davran›flkurallar› taraf›ndan de¤il,fakat Vatan’›ngereksinimleri duygusu veiyilik sevgisi taraf›ndanyönlendirildi¤imizikabullenmeliyiz.”

Hoflgörüden DinÖzgürlü¤üne: Mirabeau’nundeyifliyle, “hoflgörüyü sal›kvermiyorum. En s›n›rs›z dinözgürlü¤ü benim gözümdeöylesine kutsal bir hakt›r kionu ifade etmeye çal›flanhoflgörü sözcü¤ü bana birbak›ma tiranca gözükür.Çünkü hoflgörü yetkisi olanbir otorite düflünceözgürlü¤ünü ihlal edebilir;flu nedenle ki, hoflgörügösterebilece¤i gibigöstermeyebilir de.” Birbak›ma, “hoflgörmek” ile“horgörmek” aras›nda, heran çi¤nenebilecek çok incebir çizgi vard›r.

r›mlar gündeme getirilir. Fakat bununla da yetinilmez. Medeni yasalar›n seküler-lefltirilmesiyle tüm yetkileri ellerinden al›nan yeminli papazlar da tehlikeli görü-lüp boy hedefi hâline gelirler. Var›lan nokta, Cumhuriyet’in ve kamu esenli¤ininkarfl›s›ndaki en önemli engellerden biri olarak alg›lanan dinin ortadan kald›r›lma-s› gerekti¤i anlay›fl›d›r.

1793 sonbahar›nda, radikal sol güçlerin bafl›n› çekti¤i ve baz› Jakobenlerin dekat›ld›¤› Hristiyans›zlaflt›rma dalgas› patlak verir. Kiliselerin kapat›lmas›, kiliseler-deki de¤erleri eflyalara el konulmas›, papazlar›n dini reddetmeye ve evlenmeyezorlanmas›, dini afla¤›layan gösterilerin düzenlenmesi gibi uygulamalarla dinselinanç ve ibadet özgürlü¤ünü yok edip toplumu dinsizlefltirmeye yönelen bu ak›-m›n karfl›s›na ise Jakoben liderler dikilir. Özellikle Robespierre, Voltaire’in deizmi-ni and›r›rcas›na bir Tanr› düflüncesini içeren dinin gereklili¤inin alt›n› çizer: “Ate-izm aristokratiktir. Fakat zulmedilen masumlu¤u koruyan ve suçu cezaland›ranbir Yüce Varl›k düflüncesi, bütünüyle halkç›d›r. (...) E¤er Tanr› var olmasayd›,onu yaratmak gerekirdi.” Robespierre, ateizme yol açan Hristiyans›zlaflt›rma poli-tikas›na karfl› ç›kmas›n›n gerekçelerini flöyle aç›klar: Bu politika, yeni bir fanatizmyaratmaktad›r; toplumun dikkatini gerçek tehlikelerden uzaklaflt›ran bir sapt›rmahareketidir, dolay›s›yla karfl› devrimcidir; inançl› Frans›zlar› Devrim’den, Cumhuri-yet’ten so¤utmaktad›r; karfl› devrimci güçlerin ifline gelmektedir; yabanc› uluslar›ndüflmanl›¤›na yol açmaktad›r. Bunun üzerine Konvansiyon, bir kez daha din öz-gürlü¤ünü benimsedi¤ini ve bunu koruyaca¤›n› ilan eder ama kapat›lm›fl olan ki-liseler ile tap›naklar yeniden aç›lmaz.

Bununla birlikte, dinin toplumsal yarar›na inanan Robespierre, 7 May›s 1794’te,Yüce Varl›k kültünün Konvansiyon taraf›ndan yasalaflt›r›lmas›n› sa¤lar ve bir aysonra da bayram›n› düzenler. Yüce Varl›k olarak nitelendirdi¤i ve “rahibinin do-¤a, tap›na¤›n›n evren, ibadetinin erdem” oldu¤unu ileri sürdü¤ü bir din anlay›fl›-n› ortaya atarak çeflitli amaçlar güder. Bu amaçlardan biri, Fransa’ya Tanr›’y› iadeederek inançl› kitlelerin yeni düzeni benimsemelerini sa¤lamakt›r. Bir di¤eri, Dev-rim’e dinsel ve ahlaksal bir temel kazand›rarak bireylerin devlete ba¤lanmalar›n›kolaylaflt›rmakt›r. Daha da önemlisi, dinsel inanc›, ahlaksal de¤erleri ve kamusalerdemi birbirine kar›flt›rarak, toplumda yayg›n olan bir dinsel inançtan hareketleinsanlar› ortak ç›kara ve Cumhuriyet sevgisine yöneltmektir. Robespierre’e göre,“Yüce Varl›k ile ruhun ölümsüzlü¤ü düflüncesi adalete yap›lan sürekli bir ça¤r›d›rdolay›s›yla toplumsal ve cumhuriyetçidir. (...) Toplumun baflyap›t›, insanda, ak›lyürütmenin gecikmifl yard›m› olmaks›z›n ahlaksal bak›mdan iyilik yapmas›n› vekötülükten kaç›nmas›n› sa¤layacak h›zl› bir önsezi yaratmas›d›r.” ‹flte, toplumunyaratt›¤› bu önsezi dindir. Demek ki insan, akl›na baflvurmadan da dinsel duygu-larla ahlaka ulafl›p iyi bir insan, dolay›s›yla gerçek bir yurttafl olmaktad›r. ‹nsan›n“tutkular› taraf›ndan yoldan ç›kar›lmas›” ya da “benlik sevgisine kap›l›p” bencilli-¤in içine düflmesi durumunda ak›l yetersiz kalmaktad›r ama bu “yetersizli¤i dinselduygular gidermektedir.”

Yüce Varl›k kültü yasas›nda, inanç özgürlü¤üne yeniden vurgu yap›l›r, dola-y›s›yla kamu düzenini bozmayan di¤er dinsel anlay›fllar da kabul edilir. Fakat as›lönemli olan, Jakobenlerin bu yasayla Rousseau’nunkine benzer bir tür toplum yada yurttafll›k dinini devlet eliyle yarat›p tümüyle devletin denetimi alt›na almayayönelik bir projeye imza atmalar›d›r. Bu projeyle hem kitleleri eski hurafelerden vebofl inançlardan kurtarmak hem de insanlara cumhuriyetçi bir zihniyet kazand›r-mak amaçlanmaktad›r. Ancak Jakobenlerin düflüflü, bu giriflimin henüz emeklemeaflamas›na bile gelemeden son bulmas›na yol açar. Din ile devlet ifllerinin ayr›lma-s› anlam›nda laiklik yönündeki ilk ad›mlar 1795 yasalar›yla at›lacakt›r.


‹nanç Özgürlü¤ü:Robespierre’in deyifliyle,“akl›n egemen olabilmesiiçin inanç özgürlü¤üne sayg›gösterilmelidir. Ama inançözgürlü¤ü de kamu düzeninibozmamal› ve komplolar›nbir arac› hâlinegelmemelidir. E¤er karfl›devrimci niyetler inançözgürlü¤ünün arkas›nasaklanacak olursa, onuezmek zorundas›n›z.”

Halkç›l›k Söylemi1789’un ilk günlerinden itibaren tüm siyasal aktörler ve güçler, sürekli olarak(ulusla özdefllefltirilen) halka göndermede bulunurlar ve böylece kendilerini mefl-rulaflt›rmaya çal›fl›rlar. Bu ifli en iyi becerenler Jakobenlerdir.

Jakobenler, ideolojilerinin odak noktas›na yerlefltirdikleri halk› soyut bir varl›kolarak ele almakla yetinmezler; ço¤u zaman ona somut bir anlam yüklerler. Bu so-mutlaflt›rma ifllemi, halk›n duruma göre bir mahalle meclisinde, bir kulüpte, hattatek bir insanda beden bulmas›d›r. Ayr›ca halka yaln›zca toplumun alt kesimlerini,yoksullar› içeren bir “s›n›f halk” anlam› kazand›r›larak da bu somutlaflt›rma ifllemigerçeklefltirilir. Halk›n soyut ya da somut olarak alg›lanmas›, onun “ideallefltirilme-sinde”, ideal bir varl›k fleklinde tan›mlanmas›nda bir fark yaratmaz. Halk ister tümyurttafllar›n organik birli¤i olsun, ister yaln›zca yoksul s›n›flardan ya da sans-culot-te’lardan oluflsun, onun hep özgürlük, eflitlik, kardefllik gibi yüce de¤erleri içerdi-¤i (ya da içermesi gerekti¤i) varsay›l›r. Örne¤in, Robespierre’in deyifliyle gerçekhalk, “özgürlü¤ün dostu olan saf, basit, adalete susam›fl yurttafllar›n toplam›d›r.”

Bu tan›mdan da anlafl›ld›¤› üzere, halk yurttafllar›n toplam› ise de onun birli¤iniceliksel bir anlam tafl›maz. Bu birlik nitelikseldir; daha aç›kças›, yurttafl›, dolay›-s›yla halk› belirleyen temel ölçüt erdemdir. Jakobenler, Montesquieu’yü and›r›rca-s›na demokrasinin ya da cumhuriyetin temel ilkesi olarak tan›mlad›klar› erdeme ikianlam birden yüklerler. Bu erdem, hem kamusal erdemdir, yani vatan sevgisi, eflit-lik-özgürlük tutkusu, ortak ç›kar›n her fleye ye¤lenmesi vb. fleklindeki yurttafla öz-gü davran›fl biçimidir; hem de özel erdemdir, yani bütün bireylerin her türlü dü-flüncelerini, duygular›n›, törelerini, hatta ekonomik yaflamlar›n› yönlendiren ahlakikurallard›r.

Erdemle bezenen ve egemenlikle özdefllefltirilen halk, ayr›ca Rousseau’nun dasavundu¤u gibi do¤al olarak iyidir, iyili¤i ister. Ancak halk, bu özelli¤ine karfl›n ya-n›labilir. Bunun nedeni de birçok düflman› olmas›d›r. ‹flte Jakoben söylem, bu nok-tada iflin içine “halk düflmanlar›” kavram›n› sokar ve onu önemli bir ideolojik ifl-levle donat›r. Gerçekte bu kavram, Jakobenlerin bir buluflu de¤ildir. Henüz 1789’uns›cak günlerinde, baflta Sieyès olmak üzere çeflitli ›l›ml› devrimciler, aristokratlarlaözdefllefltirdikleri halk düflmanlar›ndan söz etmeye koyulmufllard›. Ancak Jakoben-ler, iç düflmanlar› (ya da halk düflmanlar›n›) belli bir s›n›f›n (yani aristokrasinin)üyeleri olmaktan ç›kar›p bu kavram›n anlam›n› geniflletirler, yani düflmanlar› çeflit-lendirirler. Böylece halk düflmanlar›, Jakoben söylemde, art›k Devrim’in ilkelerinive ortak iyili¤i y›kmaya çal›flan, bu amaçla çeflitli entrikalar çeviren ve d›fl düflman-larla ifl birli¤i yapan her s›n›ftan kötü yurttafllar, hainler ve özellikle de yozlaflm›fl,erdemsiz kifliler anlam›n› kazan›r.

Jakobenler, ahlaki bir ölçüte baflvurarak halk düflman› kavram›n› bu denli genifl-letmeleri sayesinde, kendilerine karfl› olan her kifliyi ya da siyasal grubu halk düfl-manl›¤›yla suçlama olana¤›na kavuflurlar. Ayr›ca Jakoben liderlerden Saint-Just’ün“halk›n tek bir tehlikeli düflman› vard›r; bu düflman, yönetimidir” deyiflinde vurgu-land›¤› üzere, yönetimin ya da hükûmetin halk›n potansiyel düflman› oldu¤u tema-s›n› da ifllerler. Bu temay›, muhalefetteyken iktidardaki rakiplerini karalamak içinkullan›rlar. ‹ktidara geldiklerinde ise hem devlet ayg›t›na tam anlam›yla hakim ola-bilmek için sivil ve askerî bürokrasi içinde “ay›klama” ve “temizlik” yapmak hem demeclis içindeki ve d›fl›ndaki siyasal rakiplerinden kurtulmak, daha do¤rusu bu yön-deki eylemlerini meflrulaflt›rmak amac›yla bu söyleme baflvururlar.

Tabii, bu meflruluk girifliminin tam anlam›yla iflleyebilmesi, Jakobenlerin halkile olan iliflkilerinin dolay›ms›z bir nitelik tafl›mas›yla mümkündür. Bu nedenle Ja-


Halk Düflmanlar›:Robespierre’e göre, “halk›nyan›nda olmayan halkakarfl›d›r. (...) ‹nsanlar›servetleri ve toplumsalkonumlar› bak›m›ndan de¤ilfakat karakterleri aç›s›ndanay›rt edin.” Bir baflkaJakoben lider Collotd’Herbois’ya göre, “entehlikeli düflmanlar›m›z ülkeiçindedir. (...) Bize halk›nFrans›zlar›n toplam› oldu¤usöyleniyor; oysa ben, halkdenince, halka karfl›komplolar çeviren kiflilerind›fl›ndaki iyi yurttafllar›ntoplam›n› anl›yorum.”

kobenler, söylem düzeyinde ilk önce kendilerini iç düflmanlara karfl› “halk›n koru-yucular›”, “halk›n ileri karakolu” ya da “halk iradesinin öncüsü” konumuna yüksel-tirler; son aflamada ise “halk›n sesi” ya da “halk iradesinin yank›s›” olduklar›n› ile-ri sürüp kendilerini halkla bütünlefltirirler. Bunun anlam›, Jakobenlerin a¤›zlar›n›açt›klar› zaman, konuflan›n simgesel olarak halk olmas›d›r, halk›n iradesinin dilegelmesidir. Jakobenlerin söylem düzleminde halk›n kiflili¤ini üstlenmeleri, hemsöylemlerine halkç› bir meflruluk kazand›r›r hem de iktidar›n temelini oluflturanhalkç› meflrulu¤un bu söylemler içinde yeniden üretilmesini sa¤lar. Bunun yol aç-t›¤› sonuç, Jakobenlerden kaynaklanmayan her türlü söylemin halk iradesine ayk›-r›, karfl›t, düflman, k›sacas› gayrimeflru bir söylem olarak kabul edilip mahkum edi-lebilmesidir.

Egemenli¤in Kullan›m›Jakobenler, nas›l halka göre konumlar›n› belirlemede kendilerini halk›n koruyucu-lu¤undan halk›n kendisine dönüfltürmüfllerse, egemenli¤in kullan›m› konusundada zaman içinde farkl› görüfller savunmaktan kaç›nmazlar ya da savunmak zorun-da kal›rlar. Bu konu, Ulusal Kurucu Meclis içinde anayasa haz›rlama çal›flmalar› s›-ras›nda, uzun uzun tart›fl›lm›fl olan halk ile meclis (temsilciler) aras›ndaki iliflki so-runudur. Jakobenler, 1791 Anayasas›’n›n içerdi¤i temsil sistemini tümüyle yads›-mazlar ancak muhalefette bulunduklar› süre boyunca temsile mutlak bir anlam ve-rilmesine karfl› ç›karlar ve temsilin yan›nda halk›n egemenli¤i do¤rudan kullanma-s›n› da savunurlar. Buna karfl›l›k, iktidara geldiklerinde, egemenli¤in ancak temsil-ciler eliyle kullan›lmas› gerekti¤i üzerinde dururlar. Jakobenlerin temsil sorununayaklafl›mlar›, demek ki siyasal konumlar›yla ya da daha do¤rusu iktidar çizgisininhangi taraf›nda bulunduklar›yla iliflkilidir.

‹lk aflamadaki Jakoben söylem, halk egemenli¤i ile temsil sisteminin bir uyumiçine sokulmas› üzerine odaklan›r. Buna göre, temsilcilerin (vekillerin) erkini k›s›t-lamaya yönelik olarak görev sürelerinin k›sa tutulmas›, birden fazla görev üstlenil-memesi, yasama ile yürütmenin birbirinden ayr›lmas› gibi öneriler getirilir. Amaas›l önemli olan, halk›n egemenli¤in kullan›m›nda aktif bir konum içinde bulun-mas›d›r. Bunun için ise halk›n belli kurallar içinde temsilcilerini denetleyebilmesive gerekli gördü¤ünde görevden alabilmesi gerekmektedir. K›sacas›, Robespier-re’in deyifliyle, “yöneten kiflileri yarg›laman›n halk›n yetkisinde bulundu¤u hiçbirzaman gözden kaç›r›lmamal›” ve bu do¤rultuda temsile dayal› bir yönetim kurul-mal›d›r. Bu Jakoben öneriler, anayasal bir boyuta sahiptir. Bu bak›mdan, halk›n,temsilcilerin yan›nda, hatta üstünde egemenli¤i kullanabilmesi yasal bir çerçeveiçinde düflünülmektedir. Fakat önemli bir sorun daha vard›r: Halk, egemen oldu-¤una göre, gerekli gördü¤ü zaman yasalar›n d›fl›na ç›kabilir mi? Bozulmufl temsil-cilere (ve onlar›n kötü yasalar›na) karfl› halk, do¤rudan bir egemenlik eylemine gi-riflebilir, aç›kças› bir ayaklanma gerçeklefltirebilir mi?

Jakobenler, bu soruya olumlu bir yan›t verirler. Onlara göre, belli durumlardahalk›n ayaklan›p (yasalar›n temsilcilere tan›d›¤› yetkileri hiçe sayarak) egemenli¤ido¤rudan kullanma hakk› vard›r. Böyle bir tutum ve davran›fl, yasal de¤ildir amameflrudur. Daha aç›kças›, “halk›n esenli¤i en yüce yasa” oldu¤undan, bu esen-li¤i tehlikeye atan kötü pozitif yasalara ya da pozitif yasalar› kötü uygulayan yöne-ticilere karfl› yasa d›fl› bir flekilde harekete geçmek meflru bir eylemdir. Robespier-re, bu görüflü, Devrim’in büyük günlerinin yasa d›fl› oldu¤unu, hatta Devrim’inözünde yasa d›fl›l›¤›n bulundu¤unu belirterek gerekçelendirir. Temsilcilerin (birayaklanmayla görevlerinden al›nabilece¤i anlam›nda) mutlak bir flekilde halka ba-


“Halk›n Esenli¤i En YüceYasad›r”: Roma’daCicero’nun “salus populisuprama lex” fleklinde dilegetirdi¤i bu ilkeye göre,halk›n esenli¤i temel do¤alyasad›r, yani meflrulu¤untemelidir. Dolay›s›yla halk›nesenli¤ini içermeyen pozitifyasalar yasall›¤a sahiplersede (do¤al) hukuka ayk›r›d›rve meflru de¤ildir. Budurumda, (Sezar’›nöldürülmesi gibi) yasa d›fl›bir eylem meflrudur.

Devrim ve Yasa D›fl›l›k:Robespierre’in deyifliyle, “10A¤ustos ile bunun öncesindeve sonras›ndaki bütünolaylar yasa d›fl›d›r; t›pk›Devrim’in gerçekleflmesinin,krall›¤›n düflüflünün,Bastille’in y›k›l›fl›n›n veözgürlü¤ün kendisinin yasad›fl› olmas› gibi. (...)Yurttafllar, devrimsiz birdevrim mi istiyorsunuz?”

¤›ml› olduklar› yaklafl›m›, Jakobenlerin Jirondenlere karfl› mücadelesinde de sürek-li gündeme getirilir. Bu ba¤lamda, halk ayaklanmas› ile Jirondenlerin tasfiyesi, hal-k›n yozlaflm›fl temsilcilere karfl› egemenli¤ini kendisinin kullanmas› ve iradesiniKonvansiyon’a dayatmas› olarak meflrulaflt›r›l›r.

Fakat Jirondenlerin ortadan kalkmas›yla birlikte Jakoben söylem, giderek mut-lak temsil anlay›fl›n› dile getirmeye koyulur. Bu anlay›fl flu flekilde gerekçelendiri-lir: Toplumun, halk›n birli¤ini sa¤layacak bir merkeze gereksinimi vard›r. Bu mer-kez, halktan kaynaklanan ve böylece ulusal kaynaflmay› gerçeklefltirebilen temsil-cilerin organ›ndan baflkas› olamaz. Bütünü temsil eden parça, yani Konvansiyon,kuramsal olarak bütünün d›fl›nda de¤ildir. Daha aç›kças›, kendilerini halkla ve er-demle özdefllefltirmifl Jakobenler dolay›s›yla Konvansiyon hem erdemle donan›rhem de halk› kendi içine alarak egemenle özdeflleflir. Bundan böyle, yani meclis“halk düflman›” Jirondenler temizlendikten ve Robespierre’in deyifliyle “Konvansi-yon kendisini halk ilan ettikten” sonra, art›k egemen halk ile temsilciler aras›ndabir ayr›mdan söz edilemez ve meclis t›pk› halk gibi erdem kriteri do¤rultusundakendi kendini ar›nd›rabilece¤i için de daha önce yaflanm›fl halk ayaklanmalar›nagerek kalmaz.

Bununla birlikte Jakobenler, haz›rlad›klar› 1793 Anayasas›’nda sans-culotte’larabaz› ödünler vermek zorunda kal›rlar. Çünkü bu anayasada, egemenli¤in do¤ru-dan kullan›m› anlam›nda halk›n bask›ya karfl› direnme (ayaklanma) hakk› tan›n›rve uygulanmaya konmas› çok zor olsa da bir referandum (halk oylamas›) meka-nizmas› öngörülür. Ancak tüm bu düzenlemeler kâ¤›t üzerinde kalmaya mahkum-dur. Çünkü Jakobenler, Anayasa’y› rafa kald›r›p “devrimci yönetim”i gerçeklefltire-rek, halkla özdefllefltirdikleri temsilcilerin, yani Konvansiyon ile onun uzant›s› olanKamusal Esenlik Komitesi’nin “diktatörlü¤üne” do¤ru yöneleceklerdir.

Jakobenlerin halk›n egemenli¤ini do¤rudan kullanmas› konusunda hem olumlu hem olum-suz bir yaklafl›m sergilemeleri, nas›l aç›klanabilir?

Özgürlü¤ün Despotizmi1793 sonlar›nda Jakobenlerce ilan edilip gerçeklefltirilmeye çal›fl›lan siyasal iktida-r›n yeniden yap›lanmas›, Devrim’in ilk y›llar›nda Jakoben liderlerden Marat taraf›n-dan ortaya at›lan, daha sonra Robespierre taraf›ndan benimsenen bir kavramla ad-land›r›l›r: Özgürlü¤ün despotizmi. Bu yap›lanma birbirini ça¤r›flt›ran, hatta birbiri-nin içine geçen iki bileflenden oluflur: Devrimci yönetim ve terör.

Jakoben söylem, anayasan›n ask›ya al›narak (tüm gücün fiilen Kamusal EsenlikKomitesi’nin elinde topland›¤›) devrimci yönetimin kurulmas›n›, iç ve d›fl düflman-lara karfl› Devrim’i baflar›ya ulaflt›rman›n biricik yolu olarak sunar. Saint-Just’ün de-yifliyle, “Cumhuriyet’in içinde bulundu¤u koflullarda anayasa uygulanamaz. (...)Anayasa özgürlü¤e yönelik sald›r›lar›n güvencesi haline gelir; çünkü bu sald›r›la-r› bast›racak gerekli fliddetten yoksundur.” Robespierre de devrimci yönetimingereklili¤ini, anayasal yönetimin Cumhuriyet’i (ya da ulus-devleti) tam anlam›y-la gerçeklefltirmek ve sald›r›lara karfl› korumak bak›m›ndan yetersiz oldu¤unu ile-ri sürerek aç›klar. Demek ki anayasan›n rafa kald›r›lmas›, dolay›s›yla bireysel hakve özgürlüklerin k›s›tlanmas›, hatta üzerlerine belli bir süre için bir flal örtülmesi,Cumhuriyet’in kurulmas›n›n zorunlu koflulu olarak ileri sürülmektedir. Böylece Ja-koben ideoloji, bu noktada bir paradoksa ulaflmaktad›r: Devlet, bireysel hak ve öz-gürlükleri yok sayd›¤› içindir ki bu hak ve özgürlükleri tam anlam›yla gerçekleflti-rip koruyabilecektir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Devrimci Yönetim veAnayasal Yönetim:Robespierre’in deyifliyle,“anayasal yönetimin amac›Cumhuriyet’i sürdürmek,devrimci yönetimin amac›ise Cumhuriyet’i kurmakt›r.Devrim, özgürlü¤ündüflmanlar›na karfl›savafl›d›r; anayasa isezafere ulaflm›fl huzurluözgürlü¤ün rejimidir. (...)Anayasal yönetim medeni[özel alana iliflkin]özgürlükle ilgilidir, devrimciyönetim ise kamusalözgürlükle. Anayasal rejimdebireyleri kamusal gücünafl›r›l›klar›na karfl› korumakyeterli olur; oysa devrimcirejimde kamusal gücünkendisi, sald›rgan bütünhiziplere karfl› kendinisavunmak zorundad›r.”

Jakoben ideolojiye göre devrimci yönetimin anayasal bir dayana¤a sahip olma-mas›, meflrulu¤u içermedi¤i anlam›na gelmez. Meflrulu¤u, halk›n iyili¤i ya da ka-mu esenli¤i bak›m›ndan zorunlu olmas›ndan kaynaklan›r. Ayr›ca keyfi bir yönetimde de¤ildir; tersine adil kurallarla, devrimci yasalarla ifller ve do¤ru bir hedefe yö-nelip ortak ç›kar› amaçlar. Dahas›, devrimci yönetim, demokrasiyi (ya da cumhu-riyeti) kurman›n ötesinde, bir bak›ma demokrasiyle özdeflleflmekte ya da en az›n-dan demokratik bir nitelik tafl›maktad›r. Çünkü bu yönetim, kuramsal olarak herfleyin ondan kaynakland›¤› ve ona karfl› sorumlu oldu¤u tek bir merkezin, yanihalk›n iradesini dile getirdi¤i varsay›lan Konvansiyon’un çevresinde örgütlenmifltir.‹flte bu nedenle Robespierre, devrimci yönetimin iyice yerleflti¤i bir dönemde,“gerçek demokrasi”nin kuruldu¤unu ileri sürebilmektedir.

Jakobenler, devrimci yönetimin Devrim’in baflar›ya ulaflmas›na kadar devamedece¤ini, yani geçici oldu¤unu ileri sürerler. Fakat giderek devrimci yönetimeçok büyük hedefler de biçerler. Saint-Just, bu hedefleri, “Devrim, yasalar sayesin-de özgürlük ile mutlulu¤un yetkinli¤ine ulafl›ld›¤› zaman sona erer” diyerek özet-ler. Demek ki Jakoben söylem, ütopyac›lar›n hiçbir zaman vazgeçemedikleri bir te-may› kendine hedef olarak saptar: Yetkin mutluluk. Bu bak›mdan devrimci yöne-tim, ütopyan›n gerçekleflti¤i yere (ve zamana) giden bir yoldur sanki. Fakat tafllar›giyotinin uçurdu¤u kellelerle döflenmifl bir yol.

Devrim’in ilk günleriyle birlikte, çok farkl› siyasal gruplar›n fliddete övgülerdüzdükleri ve sans-culotte’lar›n da zaman zaman fliddet uygulad›klar› görülür. Fa-kat fliddeti ya da daha do¤rusu terörü bir devlet politikas› halinde örgütleyen Ja-koben iktidar olur. ‹lk aflamada devlet terörü, halk›n fliddet uygulamas›n›n önünegeçilmesinin zorunlu koflulu olarak gerekçelendirilir. Örne¤in Jakoben liderlerdenDanton, “halk›n korkunç olmamas› için biz korkunç olal›m” derken bu gerekçeyidile getirmektedir. Ard›ndan Jakoben söylem, devrimci yönetimle bir bütün olufl-turan devlet terörünü, kamusal esenli¤i ya da ulusal savunmay› sa¤lamak iflleviyledonat›p rasyonellefltirme yoluna gider. Saint-Just’ün “Devrim’in ve Frans›z halk›-n›n düflmanlar› yok edilmedi¤i sürece bize rahat yok!” sözü do¤rultusunda hare-ket eden Jakobenler, Cumhuriyet’in varl›¤›n›n ve gelece¤inin terörün uygulanma-s›na ba¤l› oldu¤unu vurgularlar ve terörün salt iç ve d›fl düflmanlara karfl› iflle-tildi¤inin alt›n› çizerler.

Ayr›ca terörün, t›pk› ayr›lmaz oldu¤u devrimci yönetim gibi demokrasiyle ba¤-lant›l› oldu¤u vurgulan›r. Daha aç›kças› terör politikas›, halk iradesinin eyleme dö-külmesinden baflka bir fley de¤ildir. Bu bak›mdan giyotin, erdemin egemenli¤inisa¤lamak için erdemsiz insanlar› yok etmeye yönelik demokratik bir adalet ayg›t›-d›r. Böylece erdemle iliflkilendirilen terör, yaln›zca halk›n düflmanlar›ndan kur-tulmas›n› de¤il fakat halk›n her düzeyde kendi kendisini ar›nd›rmas›n› da sa¤layanbir politikaya dönüflür. Çünkü Jakoben liderlerin üzerinde önemle durduklar› birkonu, halk düflmanlar›n›n kendilerini vatanseverlik ya da devrimcilik maskesi al-t›nda saklamalar› ve erdemsizli¤i yayarak Cumhuriyet’i tehlikeye düflürmeleridir.Dolay›s›yla yap›lmas› gereken ifl, bu tür kiflileri aç›¤a ç›karmak, ay›klamak ve terö-rün ac›mas›z adaletine teslim etmektir.

Demek ki giyotin, yaln›zca karfl› devrimcileri yok eden de¤il, ayn› zamanda iyi-leri kötülerden, erdemlileri erdemsizlerden ay›ran bir makine olarak da ifller. An-cak halk, erdemi özünde bar›nd›r›yorsa da yan›lmaya ve yoldan ç›kmaya aç›kt›r;ayn› flekilde her insan, özel ç›karlarla cezbedilip yurttafll›k d›fl› bir tutum içine gir-meye e¤ilimlidir. Öyleyse insanlara (ve onlardan oluflan halka) çeflitli zay›fl›klarakap›lmayacak bir biçim kazand›rmak gerekir. Bu anlay›fl›n sonucu, Jakobenlerin


Düflmanlara Karfl› Terör:Robespierre’e göre,“devrimci yönetimin halkdüflmanlar›na verebilece¤itek fley ölümdür. (...) YaCumhuriyet’in iç ve d›fldüflmanlar›n› bo¤aca¤›z yada Cumhuriyet ile birlikteyok olup gidece¤iz. Budurumda politikam›z›n ilkkural› halk› ak›l, halkdüflmanlar›n› da teröryoluyla yönetmek olmal›d›r.(...) Özgürlük düflmanlar›n›terörle yola getirin.”

Erdem ve Terör:Robespierre’in deyifliyle,“e¤er halk yönetiminindayana¤› bar›flta erdem isedevrim içinde de hem erdemhem terördür. Erdeminolmad›¤› yerde terörk›y›c›d›r, terörün olmad›¤›yerde de erdem güçsüzdür.Terör h›zl›, kat› ve bükülmezbir adaletten baflka bir fleyde¤ildir; dolay›s›ylaerdemden kaynaklan›r.Terör, özel bir ilkeden çok,vatan›n ivedigereksinimlerine uygulanangenel demokrasi ilkesinin birsonucudur.”

Devrim’e (ya da devrimci yönetime) yeni bir amaç, kendilerine de yeni bir görevyüklemeleridir: ‹nsan› gerçek bir yurttafl, halk› da gerçek bir halk yapmak.

Günümüzde terör ya da terörizm dendi¤inde, bir ya da birden fazla devlete, bir ülkedekidüzene ya da uluslararas› bir sisteme karfl› giriflilen ve ayn› zamanda halk› korkutup y›l-d›rmak amac› güden fliddet eylemleri anlafl›lmaktad›r. Bu eylemler, rastgele seçilmifl ya dasembolik de¤eri olan kiflileri hedef almaktad›r. Oysa Frans›z Devrimi’ndeki terör, Cumhu-riyet’i ve Cumhuriyet’in de¤erlerini gerçeklefltirip koruyabilmek için devlet eliyle yürütü-len bir bask› ve fliddet politikas›d›r. Hedef ald›¤› insanlar, Cumhuriyet karfl›t› tutum vedavran›fllar› nedeniyle halk düflman› olarak tan›mlanan kiflilerdir. Ancak halk düflman› ka-tegorisinin yayg›nlaflt›r›l›p belirsizlefltirilmesi sonucunda, yani herkesin bir gün halk düfl-man›na dönüflmesi olas›l›¤› karfl›s›nda, terörün sald›¤› korku tüm toplumu kapsayan birboyuta ulafl›r. Zaten Jakobenlerin düflüflünün önemli nedenlerinden biri de budur.

Jakobenlerde görülen “bireysel hak ve özgürlükleri korumak amac›yla k›s›tlama, hatta ra-fa kald›rma” mant›¤›, bir liberal düflünür olarak kabul edilen Montesquieu ile günümüz“liberal demokratik devletlerinde” de geçerli olabilir mi?

Yeniden Yarat›lan HalkJakobenler, 1789 devrimcileriyle ayn› düflünsel miras› paylaflm›fl, ayn› kültürel ha-vay› solumufl olduklar›ndan, t›pk› onlar gibi bireysel özgürlükleri savunmalar›n›nyan›nda “ulusal birlik tutkusu”na da sahiptirler. Hatta bu tutku, onlarda belki Dev-rim’in çalkant›lar› içinde gerek karfl› devrimcilere ve d›fl düflmanlara, gerek siyasalrakiplerine karfl› verdikleri mücadelelerle yo¤rularak belki de özgürlü¤ün despo-tizmi mant›¤›n›n bir sonucu olarak neredeyse “psikolojik bir saplant›” hâline dönü-flür. Onlara göre, hedeflenen tüm amaçlara ulafl›lmas› yolunda gerçeklefltirilmesigereken ilk aflama, halk›n (ulusun) birli¤inin ve genel iradenin bütünlü¤ünün sa¤-lan›p korunmas›d›r. Bu noktada birey (ve ona özgü olan ç›karlar ve tutkular) bü-yük bir tehdit olarak alg›lan›r. Çünkü insan, özünde iyi ise de toplumsal iliflkileriçinde her an bencilli¤e kayabilir ve kötü (yani “asosyal”, toplumsal bütünlü¤e ay-k›r›) e¤ilimlere kap›labilir. Dolay›s›yla farkl› bireylerin (ve bunlar›n oluflturdu¤utopluluklar›n, gruplar›n, s›n›flar›n) iradelerinin ve ç›karlar›n›n rekabetinden ulusalbirlik kurulamayaca¤› gibi, var olan birlik de bu tür farkl›l›klardan dolay› da¤›l›pyok olur.

Bu nedenle Jakoben ideolojik söylem, sürekli olarak özel ya da bireysel ç›kar-lar›n halk›n birli¤ini bozucu, Devrim’i yolundan sapt›r›c› etkisi üzerinde ›srarla du-rur. Örne¤in Robespierre, insanlara “bencilli¤i ve kibiri afl›layan” eski kültürün hâ-lâ etkisini sürdürdü¤ünü belirtip kamu gücünün temel görevinin toplumda geneliradeyi ve kamusal ç›kar› hakim k›lmak oldu¤unu vurgular. Bunun tam anlam›ylagerçekleflmesi, yasalar›n herkes taraf›ndan gönüllü olarak benimsenip uygulanma-s›yla mümkündür. Yasalar›n ve yasalarca belirlenmifl düzenin içsellefltirilmesi isebütün insanlar›n gerçekten bir birlik olmalar› ve kendilerini siyasal bütünün ayr›l-maz parçalar› olarak görmeleri demektir. Demek ki metafizik düzeyde tasarlanm›flolan halk birli¤inin fizik düzeyine yans›t›lmas›, bir baflka deyiflle somut halk›n so-yut (egemen) halka uygun bir hale getirilmesi gerekmektedir. Her bireyin ayn›mutlulu¤u, ayn› ç›kar› paylaflt›¤› bir birli¤in, türdefl ve bileflik bir toplumun yarat›l-mas›d›r söz konusu olan. Ulusal birli¤in bir kurgu olmaktan ç›k›p hayata geçirilme-si, paradoksal olarak yine bir kurgulama sayesinde gerçeklefltirilir: ‹nsan›n yurtta-fla dönüfltürülmesi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Saint-Just, Konvansiyon üyelerine “sizin bir site kurman›z, yani birbirlerinindostu, kardefli olan konuksever yurttafllar yaratman›z gerek” diye seslendiktensonra, “birli¤in yaln›zca yönetim düzeyinde de¤il fakat yurttafllar aras›ndaki bü-tün ç›karlarda, bütün iliflkilerde bulunmas›n›n” zorunlu oldu¤unu belirtir. ‹nsan-lar›n eflitli¤i de aflan bir ayn›l›k alt›nda birleflmesini sa¤layan yurttafll›k kimli¤ine Ja-koben ideoloji baz› özellikler yükler. Yurttafl, ilk önce siyasal erdemiyle, yani ge-nel ç›kar› bireysel ç›kar›na ye¤lemesiyle bir anlam kazan›r. Ayr›ca yaflam›n her dü-zeyinde ahlaki de¤erlere uygun bir davran›fl ve tutum içinde olmak da yurttafll›¤›nölçütü hâline getirilir. Ahlak›n üst bir norm olarak belirlenmesi, yurttafltan hareket-le halk›n ve toplumun ahlakl› k›l›nmas›, yani yeniden biçimlendirilmesi anlay›fl›nakap›y› açar.

Jakobenler, insanlar›n hem ahlaksal normlar› içsellefltirmelerini hem de birbir-lerine ba¤lanmalar›n› sa¤lamak ve böylece Cumhuriyet’in gereksindi¤i bir yurttafl-lar toplumu oluflturmak için, büyük ölçüde Rousseau’nun önerdi¤i yöntemleri iz-lerler. Yurttafll›k bilinci yaratmaya yönelik en önemli toplumsallaflma arac› e¤itim-dir. Jakobenlerin tasarlad›klar› ama gerçeklefltirmeye zaman bulamad›klar› ulusale¤itim program›n›n temel amac›, çocuklara Devrim’in de¤erlerini ve anayasay› ö¤-reterek, vatanseverlik duygular› afl›layarak ve erdemleri sevdirerek hepsini Cum-huriyet’in gereklerine uygun yurttafllar olarak e¤itip yetifltirmektir. 7 May›s 1794 ta-rihli söylevinde, “kamusal e¤itimde söz konusu olan, beyefendiler de¤il, fakat yurt-tafllar oluflturmakt›r” diyen Robespierre, bu e¤itimin en önemli kurumlar›ndan bi-risinin ulusal bayramlar oldu¤unu belirtir. Baflta Yüce Varl›k olmak üzere eflitlik,özgürlük gibi Devrim ilkeleri ve erdem, dürüstlük gibi ahlaksal de¤erler ad›na ya-p›lmas› kararlaflt›r›lan bu bayramlar›n insanlar› bir araya toplay›p kitle psikolojisiniharekete geçirmesi, bu sayede de istenilen hedefe kolayca ulafl›lmas› amaçlanmak-tad›r. Okullar ve bayramlar gibi din de, dinsel duygular da (daha önce görmüfl ol-du¤umuz üzere) Jakobenler taraf›ndan yurttafll›k bilincinin oluflturulmas›na yara-yan bir araç olarak kullan›l›r. Yüce Varl›k kültündeki Tanr› inanc› yüreklere ahlak-sal do¤rular›n kaz›nmas›n› sa¤layacak ve böylece insanlar erdeme, ortak iyili¤e yö-nelip toplumsal ödevlerini yerine getirerek yurttafllara dönüfleceklerdir.

Okullar, bayramlar ve dinsel duygular yoluyla yürütülen yeni bir kültür afl›la-mas›yla ulafl›lan nokta, art›k bireyin (ve halk›n) ayd›nlat›larak kendi içindeki iyili-¤i görüp istemesine, genel iradeyi kavray›p ortak ç›kar› gözetmesine yard›mc› ol-mak de¤ildir. ‹nsan› yurttafla dönüfltürmeyi amaçlayan Jakobenler için birey, özün-de iyi olan bir varl›k olmaktan ç›km›fl, iyi olarak yeniden yarat›lmas› gereken birvarl›k haline gelmifltir. Ayn› flekilde, halk da içinde erdemi bar›nd›rmamaktad›r ar-t›k, onun da erdemli bir halk olarak yeni bafltan yarat›lmas› gerekmektedir.

Bu anlay›fl› Jakoben liderlerden Billaud-Varenne flöyle dile getirir: “Özgür k›l-mak istedi¤imiz halk› yeniden yaratmal›y›z; çünkü eski önyarg›lar› y›kmak, eskial›flkanl›klar› de¤ifltirmek, bozuk duygular› düzeltmek, yersiz gereksinimleri k›s›t-lamak ve yerleflmifl kötülükleri söküp atmak zorunday›z.” Bir baflka Jakoben liderLepelletier ise, haz›rlad›¤› Ulusal E¤itim Plan›’nda flu sat›rlara yer verir: “Eski top-lumsal sistemimizin kötülü¤ünün insanl›¤› ne ölçüde afla¤›lay›p bozdu¤unu gözönünde bulundurarak, bafltan afla¤› bir yeniden canland›rma iflleminin ve deyimyerindeyse, yeni bir halk yaratman›n zorunlu oldu¤u kan›s›na vard›m.”

Devletin çeflitli yöntemlerle insan› ahlakl›laflt›rmas›, yani do¤as›n› de¤ifltiriponu yeniden yaratmas› sonucunda, art›k kendine özgü iradesi olan bir bireyden vekamusal alandan ba¤›ms›z olan bir özel alandan söz edilemeyece¤i aç›kt›r. Hattaburadan hareketle, bireyselliklerin objektif bir gerçeklik olarak ortaya konan bütü-


Ulusal Bayramlar:Robespierre’in deyifliyle,“bayramlar sistemi, hemkardefllik ba¤lar›n›nkurulmas›d›r hem de[ulusal] yenidencanlanman›n en güçlüarac›d›r. (...) Bütünbayramlar, bir yanda insanyaflam›n›n övünç kayna¤›n›oluflturan yüce duygular›,öte yanda özgürlükcoflkusunu, vatan sevgisinive yasalara sayg›y›uyand›rs›n.”

nün (yani asl›nda devletin) içinde erimesi ve bireylerin tek “Bir”e dönüflmesi anla-y›fl›na kap› aç›l›r. Örne¤in Lepelletier’ye göre, “kamusal kurum [okul] içinde, çocu-¤un tüm varl›¤› bize aittir; bir baflka deyiflle, hammadde döküm kal›b›n›n ona ver-di¤i biçim d›fl›na ç›kamaz; hiçbir fley d›flar›dan gelip bizim ona verdi¤imiz biçimibozamaz. (...) Böylece, Cumhuriyeti oluflturan her kifli, cumhuriyetçi kal›p içinesokulacakt›r. (...) Böylece güçlü, çal›flkan, uyumlu, disiplinli ve yenilenmifl bir soyoluflacakt›r.” ‹nsanlar›n ayn› kal›ptan ç›km›flças›na biçimlendirilmesi düflüncesi,Saint-Just taraf›ndan da (ölümünden sonra bulunmufl el yazmalar›nda) dile getiri-lir: “Yurttafllar befl yafl›ndan itibaren ölümlerine dek Cumhuriyet’e aittirler. (...)Yasamac›lar genel iyili¤i aç›kça ortaya koymal›d›rlar ki herkes kurulu düzen do¤-rultusunda ve onun çizdi¤i çerçevede düflünsün, davrans›n ve konuflsun.” Bu an-lay›fl, insanlar aras›nda hiçbir farkl›l›¤›n bulunmamas› ve ayn› zamanda her insan›nkendini yurttafl olarak yeniden yaratan devlete tam anlam›yla ba¤›ml› olmas› de-mektir.

Robespierre’in Konvansiyon’da yapt›¤› baz› konuflmalar›n metnine ulaflmak istiyorsan›z,Robespierre’in Ayaklar Bafl Olunca. Jakoben Söylevler (çev. ‹. Erman, Ankara: ‹lkerifl Ya-y›nlar›, 2008) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.

Robespierre’in önemli söylevlerinin ‹ngilizce metinlerine http://www.marxists.org/his-tory/france/revolution/robespierre/index.htm adresinden ulaflabilirsiniz.

Devrimden Kültür DevrimineBaz› Jakoben önderlerin zaman zaman ve belli koflullarda dile getirdikleri ya dakaleme ald›klar› halk› yeniden yaratmaya iliflkin düflüncelerinden hareketle Jako-benizmin “totaliter” bir anlay›fla sahip oldu¤u kan›s›na var›lmamal›d›r. Jakobenle-rin tüm yaflam alanlar›n› denetlemeye varan bir devleti gerçeklefltirmek ve herkesitam anlam›yla tek boyutlu insanlar yapmak gibi bir amaçlar› yoktur. Hatta kamugücüne mutlak bir anlam, otoriter bir nitelik de yüklemezler. Tam tersine gerekRobespierre ile Saint-Just, gerek di¤er Jakoben önderler, sürekli olarak kamu gü-cünün (özellikle de bu gücü ellerinde bulunduran yöneticilerin) halk egemenli¤iile bireysel haklara yönelik bir tehdit oldu¤unu vurgularlar ve buna iliflkin al›nma-s› gereken önlemlerin alt›n› çizerler.

Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Jakobenizm, ulus-devletle bir tuttuklar› Cumhuriyet’i(ya da eflanlaml› olarak kulland›klar› demokrasiyi) gerçeklefltirme projesidir, fakatDevrim süreci ile savafl koflullar›n›n dayatt›¤› bir ortamda giriflilen bir projedir bu.Jakobenler, kral-devletin y›k›l›p ulus-devletin kuruldu¤unun resmen bildirilmesi-nin, yani art›k herkesin yasalar önünde eflit, özgür oldu¤unun, egemenli¤in halktabulundu¤unun, dolay›s›yla Cumhuriyet’in olufltu¤unun ve herkesin yurttafl konu-muna yükseldi¤inin ilan edilmesinin yeterli olmad›¤›n›n bilincindedirler. ÇünküDevrim, belli bir toplumsal-siyasal yap›dan bir baflka aflamaya ani bir geçifli, bir s›ç-ray›fl› ifade eder dolay›s›yla yeni aflama için zihniyetlerin, düflüncelerin henüz ha-z›r olmadan, eski düflünce ve davran›fl kal›plar›ndan, eski de¤erlerden henüz kur-tulamadan gerçekleflen bir kopufltur söz konusu olan. Bu bak›mdan Devrim’in ka-zançlar›na ifllerlik kazand›r›lacaksa 1793 Anayasas›’n›n içerdi¤i demokrasi sa¤lambir biçimde temellendirilip iflletilecekse Devrim sonuna kadar götürülmelidir. Jako-benlerin gözünde “sonuna kadar devrimcilik”in anlam›, halk›n iç ve d›fl düflman-lardan kurtar›lmas› ama daha önemlisi Cumhuriyet’e uygun, Cumhuriyet’i yaflata-cak ve onunla yaflayacak bir insan tipinin yarat›lmas›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹flte bunun içindir ki Lepelletier’de, Saint-Just’te ve Billaud-Varenne’de zamanzaman karfl›m›za ç›kan “halk› yeniden yaratmak” ya da “insanlar› bir dökme kal›-b›ndan ç›km›flças›na biçimlendirmek” söylemleri, “sonuna kadar devrimcilik” anla-y›fl› içinde de¤erlendirilmelidir. Gerçekte Jakobenler, halka sürekli övgüler düzü-yorlarsa da (t›pk› 1789’un ›l›ml› devrimcileri ya da Jirondenler gibi) kesinlikle hal-ka güvenmezler. Çünkü halk›n, etkisinden kurtulamad›¤› eski önyarg›lar ve de¤er-ler nedeniyle, özgürlü¤ünü kolayca yitirebilece¤ini düflünürler. Onlara göre, Kant’›ndeyifliyle “ergin olmama” durumundan kurtulamam›fl bireylere erginlermifl gibidavranmak, istenilenin tam tersi bir sonuç do¤urur. Dolay›s›yla, bu bak›mdan öz-gürlük tehlikelidir bile çünkü halk ne oldu¤unu tam olarak kavrayamad›¤› özgür-lü¤ünü öylesine kötü kullanabilir ki yine kölelik konumuna kolayca düflebilir. Öy-leyse yap›lmas› gereken fley, (Montesquieu’nün dedi¤i gibi) halk›n özgürlü¤ününüzerine bir flal örtüp bir “kültür devrimi” gerçeklefltirmek ve böylece halk› cum-huriyetçi özgürlük bilincine sahip k›lmak anlam›nda yeniden yaratmak, dolay›s›y-la da (Rousseau’nun dedi¤i gibi) insan›n do¤as›n› dönüfltürerek ona “toplumsal öz-gür insan” do¤as› kazand›rmak, yani insan› sözde de¤il ama gerçekte yurttafl ola-rak biçimlendirmektir.

Cumhuriyet’i kurduk demekle gerçekte Cumhuriyet’in var olamayaca¤›na ina-nan Jakobenler, ulus-devleti (ve onun ça¤r›flt›rd›¤› her fleyi) yaflama geçirmek veyaflatabilmek için bu yap›ya uygun bir insan malzemesinin gerekli oldu¤unun alt›-n› çizerler. Sorun, bireyselliklerin d›fl görüntüsü olan çeflitli kimliklerin yok edilme-si de¤il, fakat bunlar›n tümünün bir üst kimli¤e, yani yurttafl kimli¤ine ba¤›ml› k›-l›nmas›d›r. ‹nsanlar›n yurttafll›k bilincine varamad›¤›, yurttafl statüsünün içerdi¤ihak ve özgürlükler ile sorumluluklar› kavrayamad›¤› bir ortamda (Hobbes’un davurgulam›fl oldu¤u gibi) bir “halk”tan de¤il, olsa olsa bir “kalabal›k”tan söz edile-bilir ancak, bu durumda da ne halk(ulus)-devlet var olabilir ne de Cumhuriyet. Bubak›mdan Jakobenlerin, tarihte, siyasal devrimin bir “kültür devrimi”yle sürdürü-lüp pekifltirilmesini savunan ilk devrimciler olduklar› söylenebilir.

Demek ki Jakobenlerin siyasal devrimi bir kültür devrimiyle tamamlayarak eflitve özgür yurttafllardan oluflan bir cumhuriyeti (demokrasiyi) kurmaktan baflka birniyetleri yoktur. Ancak bu eflitlik ve özgürlük projesinin karfl›s›ndaki hem eski(aristokrasi) hem yeni (büyük burjuvazi) muhalefetin direnci nedeniyle, öncedentasarlamad›klar› kat› ve sert önlemler almak durumunda kal›rlar. Ayd›nlanmadanmiras ald›klar› ve di¤er devrimcilerle paylaflt›klar› siyasetin belirleyicili¤i düflünce-sinden hareketle, bir tür “siyasal toplum mühendisli¤ine” soyunurlar. Ama talihsiz-likleri fludur ki, belki de (Saint-Just’ün deyifliyle) “nesnelerin gücü” nedeniyle, nekurmak istedikleri “cennet toplumu”nun hemen yan› bafl›nda cehennemin bulun-du¤unun ne de cehennemin yolunun iyi niyet tafllar›yla döfleli oldu¤unun fark›navar›rlar. Uygulad›klar› devlet terörü her ne kadar koflullar›n bir dayatmas›ysa dahümanist bir bak›fl aç›s›yla cehennemin de yoludur. Fakat Jakobenlerden sonraulus-devletlerde iktidar›n› kuran burjuvazi, içeride faflizme kadar varan bask›c› yö-netim uygulamalar› göstererek, d›flar›da ise dünyay› o güne kadar görmedi¤i savafl-lar içine sokarak cehennemin kap›lar›n› ard›na kadar açacakt›r.

Jakobenizme iliflkin farkl› yorumlar hakk›nda bilgi edinmek için Bilim ve Ütopya dergi-sinin “Jakobenizm ve Jakoben Devrimler” bafll›¤›n› tafl›yan Temmuz 2011 tarihli say›s›nabaflvurabilirsiniz.


Kültür Devrimi: Bu kavram›1960’larda ortaya at›puygulayan, Çin KomünistPartisi Baflkan› MaoZedong’dur. Gelenekselde¤erlerden tümüylear›nmak, dolay›s›ylakafalar›, zihniyetleride¤ifltirip yeni düzeneuydurmak anlamlar›n› içerenkültür devrimi kavram›,Çin’deki uygulan›fl›nda biriktidar mücadelesi boyutunada sahip olmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sieyès’in ulus egemenli¤i kuram›n› özetlemek

Frans›z Devrimi’nden birkaç ay önce “Üçüncü

S›n›f” Nedir? adl› kitab›n› piyasaya ç›karan Si-eyès, toplumda ayr›cal›klar›n olmamas› gerekti-¤ini savunur ve üçüncü s›n›f› (tiers état) uluslaözdefllefltirip egemenli¤in ulusta bulunmas› ge-rekti¤ini ileri sürer. Bu görüflünü kan›tlamak vebunun sonuçlar›n› sergilemek amac›yla, siyasaltoplumu kurgusal düzeyde yap›land›rmaya giri-flir. Ona göre siyasal toplumun yani devletin olu-flumunda üç evre vard›r. Rousseau’nun toplum sözleflmesini and›ran bi-rinci evrede, belli say›da insan, kendi iradelerido¤rultusunda birleflerek ulusu yarat›rlar. ‹kincievrenin özelli¤i, ulusal iradenin belirmesi ve ege-menli¤in ulusa ait olmas›d›r. Bu aflamada tüm bi-reyler, kamusal alanda sadece ortak ç›kar› göze-ten yurttafllar hâline gelirler; böylece kamusalhaklar ve özgürlükler bak›m›ndan eflit olurlar.Dolay›s›yla bu eflitli¤i yads›y›p ayr›cal›klar›na sap-lan›p kalan soylular yurttafl de¤illerdir. Üçüncüevrede, siyasal temsil belirir. Sieyès’e göre, ulussoyut oldu¤undan konuflamaz. Bu nedenle ulu-sal irade, ulusun temsilcileri olan somut bireyler(milletvekilleri) taraf›ndan ortaya konur. Bununsonuncu, egemenli¤in kullan›m›n›n temsilcilerinellerine b›rak›lmas›, hatta temsilciler meclisininsomut egemen konumuna yükselmesidir. ÜstelikSieyès, yurttafl olman›n kriterini “temsil edilebilir

olmak” fleklinde belirleyerek yurttafllar›n önemlibir bölümünü siyasal haklardan, yani seçme veseçilme haklar›ndan yoksun b›rak›r. K›sacas›, Si-eyès’in ulus egemenli¤i kuram›, siyasal temsilizorunlu k›lmakta, gerçekte temsilcileri somutegemen hâline getirmekte ve siyasal haklar› biraz›nl›¤a tan›maktad›r.

1789 devrimcilerinin ideolojik yaklafl›m›n› de-

¤erlendirmek

Devrimi gerçeklefltiren ›l›ml› burjuva devrimciler,liberal kayg›lar gütmelerine karfl›n, ulusal birli¤isa¤lamak ve ele geçirdikleri iktidar› korumakamac›yla kamusal güce, yani devlete bireyler üze-rinde büyük bir güç atfederler. Bu yaklafl›m›n birürünü olan 1789 ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildi-

risi’nde, ilk önce devlet gücü karfl›s›na bir s›n›r

olarak dikilen bireysel haklar, daha sonra yurttaflhaklar›na dönüfltürülerek devlet taraf›ndan belir-lenip s›n›rland›r›l›r. Ayr›ca bireyin özgür olmas›-n› feodal rejimin içerdi¤i ayr›cal›klar›n ve tabaka-lar fleklindeki bölünmelerin y›k›lmas›na ba¤la-yan devrimciler, özel iradelerden hareketle ortakiyili¤e ulafl›lamayaca¤›n› kabul ederler ve birey-leri genel (ya da ulusal) iradeye tam anlam›ylaba¤›ml› k›larlar.Il›ml› burjuva devrimcilerine göre genel irade,t›pk› Sieyès’in kuram›nda oldu¤u gibi ulusun tem-silcileri taraf›ndan ortaya konmaktad›r. Böylecetemsilcilerin iradesi ulusal iradeyle, temsilcileriniktidar› da ulus egemenli¤iyle özdefllefltirilir. Bu-nun sonucu, somut olarak halk›n, yurttafllar›negemenli¤in kullan›m›ndan tümüyle yoksun b›-rak›lmalar› ve siyasal haklar›n yaln›zca belli birekonomik güce sahip kiflilere tan›nmas›d›r. Ayr›-ca 1789 devrimcileri, her türlü de¤iflimin düzenitehdit etti¤ini ileri sürüp krala arka ç›karlar vecumhuriyet taleplerinin önüne set çekerler. Ger-çekte amaçlar›, yoksul halk kitlelerinin cumhuri-yet ad› alt›nda dile getirdikleri demokratik de¤i-flim isteklerinin önüne geçmek, böylece de kuru-lu burjuva düzenini korumakt›r.

Jakobenlerin din, halk ve egemenlik hakk›ndaki

söylemlerini aç›klamak

Devrim’in çalkant›lar› içinde biçimlenen ve do¤-rudan do¤ruya eylemlere uyarlanan görüfller or-taya at›p savunmufl olan Jakobenler, Ayd›nlan-man›n papaz düflmanl›¤›n› benimsemifl olmalar›-na karfl›n, ateist bir yaklafl›m içinde olmazlar. Ja-koben lider Robespierre, 1793 y›l› sonlar›nda pat-lak veren Hristiyans›zlaflt›rma politikas›na, Dev-rim’e zarar verece¤i gerekçesiyle karfl› ç›kar. Bu-nun ard›ndan hem din özgürlü¤ü yeniden vur-gulan›r hem de Yüce Varl›k kültü diye adland›r›-lan ahlakla yo¤rulmufl yeni bir din yaratmaya ça-l›fl›l›r. Jakobenlerin bu “toplum dini” projesiylegüttükleri amaç, insanlar›n dinsel inançlar›na hi-tap ederek onlarda cumhuriyetçi bir yurttafll›kbilinci oluflturmakt›r.Jakoben söylemin en önemli özelliklerinden biri-si, sürekli olarak halka göndermede bulunmas›-d›r. Halk erdemle, iyilikle bezenmesine ve böyle-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


ce ideallefltirilmesine karfl›n, halk düflmanlar› kav-ram› iflin içine sokularak, halk›n aldat›labilece¤i,dolay›s›yla korunmas› gerekti¤i düflüncesi gün-deme getirilir. Bunun sonucu da Jakobenlerinkendilerini “halk›n koruyucusu”, hatta “halk›n se-si” konumuna yükseltmeleri ve böylece tüm ey-lemlerini halka dayanarak meflrulaflt›rma, rakiple-rini de halk düflmanlar› olarak mahkum etme im-kan›na kavuflmalar›d›r. Bu anlay›fla koflut olarakJakobenler, muhalefetteyken halk hareketlerinikendi ç›karlar›na kullanabilmek için egemenli¤inhalk taraf›ndan do¤rudan kullanabilece¤ini savu-nurlar. Fakat iktidara geldikleri zaman, egemenli-¤in sadece halk›n temsilcileri taraf›ndan kullan›l-mas› gerekti¤inde ›srar ederler.

Jakobenlerin iktidar yöntemlerini ve ulaflmak is-

tedikleri hedefleri saptamak

‹ktidar› ele geçiren Jakobenler, Devrim’in iç ved›fl düflmanlar taraf›ndan tehdit edildi¤i bir or-tamda, Cumhuriyet’in, dolay›s›yla hak ve özgür-lüklerin kurulup iflletilebilmesi için anayasan›nrafa kald›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürerler. Böyle-ce “özgürlü¤ün despotizmi” olarak adland›r›lanve terörle uygulanan devrimci yönetim kurulur.Jakoben söyleme göre koflullar›n dayatt›¤› bu sis-tem, halk›n esenli¤ini amaçlad›¤› ve halk iradesi-ne dayand›¤› için hem meflrudur hem de demok-ratik bir niteli¤e sahiptir.

Halk kavram› yine meflrulaflt›r›c› bir ifllevle dona-t›larak kullan›lmaktad›r. Bununla birlikte, halk›nyan›lg›ya sürüklenebilece¤i, dahas› bireylerin es-ki önyarg›lar›n ve al›flkanl›klar›n etkisinden he-men kurtulamayacaklar› düflüncesi ileri sürüle-rek, bireylerin yurttafla, insan kalabal›¤›n›n dagerçek bir halka dönüfltürülmesi anlay›fl› hakimolur. Daha aç›kças›, Cumhuriyet’i kurup yaflat-may› hedefleyen Jakobenler, bu sisteme uygunbir insan malzemesinin gerekti¤ini, yeni bir hal-k›n yarat›lmas›n›n zorunlu oldu¤unu kabul eder-ler. Cumhuriyet’in gereklerine uygun yurttafllaryetifltirmek amac›yla da ulusal e¤itim ve bayram-lar program› ile toplum dini projesini ortaya atar-lar. Bu bak›mdan Jakobenizm, demokrasiyle öz-defllefltirilen Cumhuriyet’i (herkese yurttafll›k bi-linci afl›layacak) bir kültür devrimiyle gerçeklefl-tirme projesidir; ama bu amaç için de terör arac›-n› kullanmaktan çekinmeyen bir projedir.

4NA M A Ç


1. Sieyès’e göre, neden soylular toplumsal yap›lanma-n›n içinde yer almazlar?

a. Çünkü soylular, büyük topraklara sahiptirlerb. Çünkü soylular, ortak yasalar›n d›fl›ndad›rlarc. Çünkü soylular, yönetimi ellerinde bulundururlard. Çünkü soylular, farkl› bir soydan gelirlere. Çünkü soylular, devrimin karfl›s›nda konumla-

n›rlar

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Sieyès’in États Générauxtoplant›s›na iliflkin üçüncü tabaka (tiers état) ad›na önesürdü¤ü isteklerinden birisidir?

a. Üçüncü tabaka temsilcilerinin ayr› toplan›p ken-di meclislerini kurmalar›

b. Üçüncü tabaka temsilcilerinin Cumhuriyet’i ilanetmeleri

c. Üçüncü tabaka temsilcilerinin genel oyla seçil-meleri

d. Üçüncü tabaka temsilcilerinin bir anayasa yap-mak için Ulusal Kurucu Meclis fleklinde toplan-malar›

e. Uçüncü tabaka temsilcilerinin say›s›n›n di¤er ikitabaka temsilcileri say›s›n›n toplam›na eflit ol-malar›

3. Afla¤›dakilerden hangisi, 1789 ‹nsan ve Yurttafl Hak-

lar› Bildirisi’nin özelliklerinden birisi de¤ildir?

a. Soyut ve metafiziksel bir içeri¤e sahiptirb. Yaln›zca negatif haklara yer verirc. Yaln›zca Frans›z yurttafllar›n haklar›n› düzenlerd. Ayr›cal›klara dayal› bir toplum anlay›fl›n› y›kare. Tüm insanl›k için geçerli olan ilkelerden söz

eder

4. 1789 devrimcilerine göre siyasal temsil ne anlamagelir?

a. Genel irade yaln›zca temsilciler taraf›ndan orta-ya konur

b. Temsilciler halk taraf›ndan görevlerinden al›na-bilir

c. Ulus, temsilcilerini seçerken iradesini belirtmiflolur

d. Temsilciler seçmenlerinin talimat› d›fl›na ç›ka-mazlar

e. Temsilciler yaln›zca seçildikleri bölgeyi temsilederler

5. 1791 Anayasas›’n›n içerdi¤i “aktif yurttafl-pasif yurt-tafl” ayr›m›n› belirleyen ölçüt (kriter), afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Zengin-yoksul ölçütüb. Avam-soylu ölçütüc. Erkek-kad›n ölçütüd. Yetiflkin-çocuk ölçütüe. Kentli-köylü ölçütü

6. Cumhuriyet isteklerinin, dolay›s›yla cumhuriyet hak-k›nda tart›flmalar›n ortaya ç›kmas›na yol açan olay, afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Fransa’n›n Avusturya ile Prusya’ya karfl› savaflagirmesi

b. Bir halk ayaklanmas›yla taht›ndan indirilen kra-l›n idam edilmesi

c. Kral›n Anayasa’y› kabul etmeyi reddetmesid. Kral›n Fransa’dan kaçma girifliminde bulunup

yakalanmas›e. Vendée bölgesinde bir karfl› devrimci isyan›n

patlak vermesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi, Frans›z Devrimi’nin Jako-benlerin düflüflüne kadar olan döneminde din konu-sunda ortaya at›lm›fl görüfllerden ve uygulamalardan bi-risi de¤ildir?

a. Katolikli¤in devletin resmî dini olmas›b. Tap›naklar›n kapat›l›p halk›n dinsizlefltirilmesic. Devlet ile din ayr›m› temelinde laikli¤in benim-

senmesid. ‹nanç ve ibadet özgürlü¤ünün kabul edilmesie. Din adamlar›n›n devletin memuru hâline getiril-

mesi

8. Afla¤›daki halka iliflkin görüfllerden hangisi, Jako-benler taraf›ndan savunulmufl de¤ildir?

a. Halk her zaman iyiyi isterb. Halk yan›lg›ya sürüklenebilirc. Halk›n çeflitli düflmanlar› vard›rd. Halk cahil oldu¤undan yönetemeze. Halk yöneticilerine karfl› tetikte olmal›d›r



9. Afla¤›daki önerilerden hangisi, Jakobenlere göredevrimci yönetimin meflru olmas›n›n nedenidir?

a. Devrimci yönetim, anayasaya uygun bir biçimdeifllemektedir

b. Devrimci yönetim, kamu esenli¤ini sa¤lamay›amaçlamaktad›r

c. Devrimci yönetim, Cumhuriyeti sürdürmeyi he-deflemektedir

d. Devrimci yönetim, halk›n oyuyla kabul edilmifltire. Devrimci yönetim, bireysel özgürlükleri koru-

maktad›r

10. Jakobenlerin tasarlad›klar› e¤itim program›yla güt-tükleri as›l amaç, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Toplumdaki herkesi bilgili k›lmakb. ‹nsanlar› bireysel haklar› konusunda bilinçlen-

dirmekc. Yurttafllar› toplumsal ödevleri bak›m›ndan ay-

d›nlatmakd. Farkl› görüflleri sorgulayan ve tart›flan insanlar

yaratmake. Cumhuriyetçi de¤erleri benimsemifl bir nesil ye-

tifltirmek


BM Kad›n Birimi (UN Women) ve Parlamentolara-

ras› Birlik (Inter-Parliamantary Union-IPU) tara-

f›ndan haz›rlanan “2012 Siyasette Kad›n Harita-

s›”nda ‹skandinavya ülkeleri yine önde geldi.

BM’de düzenlenen bas›n toplant›s›yla aç›klanan listeyegöre Türkiye, yüzde 14,2 ile kad›nlar›n mecliste temsiledilme oran›nda 88. s›rada geliyor. Listede Türkiye’nin550 sandalyeli meclisinde 78 sandalyenin kad›n millet-vekillerine ait oldu¤u belirtiliyor. Kad›nlar›n kabinedetemsil edilme oranlar›na bak›ld›¤›nda ise Türkiye, yüz-de 4 oran›yla 90. s›rada bulunuyor. Haritaya göre dünyada kad›nlar›n mecliste yer almaoranlar›n›n ortalamas› yüzde 19,7. Kad›nlar›n meclisteen çok temsil edildi¤i bölgelerin ortalamalar›na bak›ld›-¤›nda ise en baflta yüzde 42 ile ‹skandinav ülkeler ge-lirken, onlar› yüzde 22,6 oran›yla Kuzey ve Güney Ame-rika ülkeleri takip ediyor. Mecliste en az kad›n milletvekili oran›na sahip bölge Arapülkeleri (yüzde 11,3) olurken, kad›n milletvekili oran›n›nyüzde 12,7 oldu¤u M›s›r’da bu oran›n son seçimlerin ar-d›ndan yüzde 2’ye düflmesi de dikkati çekiyor.

Sadece listenin ilk bafl›nda yer alan 9 ülkede kad›n›nmecliste temsil oran› yüzde 40’› geçebildi. Bu ülkeler s›-ras›yla Ruanda (yüzde 56,3) Andorra (yüzde 50), Küba(yüzde 45,2), fieysel Adalar› (yüzde 43,8), Finlandiya(yüzde 42,5), Güney Afrika (42,3), Hollanda (yüzde 40,7)ve Nikaragua (yüzde 40,2) oldu. ABD ise listede yüzde16,8 (Temsilciler Meclisi) ve yüzde 17 (Senato) ile 78. s›-rada yer al›yor. Listede Suudi Arabistan ve Katar ile kimiPasifik ülkelerinin oluflturdu¤u 7 ülkenin meclislerindeise hiç kad›n›n olmad›¤› görülüyor. Listeye göre dünya-da sadece 8 ülkede kad›n devlet baflkan› ve 17 ülkede dekad›n baflbakan bulunuyor. Bu ülkeler içinde Arjantin,Brezilya, Kosta Rika, Liberya ve ‹sviçre’de hem devletbaflkan› hem de baflbakan kad›n. Kad›n bakanlara bak›l-d›¤›nda ise ilk 4 s›ran›n ‹skandinav ülkeleri taraf›ndanpaylafl›ld›¤›, bu ülkelerde (Norveç, ‹sveç, Finlandiya ve‹zlanda) kabinede yer alan bakanlar›n yüzde 50’den faz-las›n›n kad›n olmas› dikkati çekiyor. BM Kad›n Biriminin Baflkan› fiili’nin eski Devlet Baflka-n› Michelle Bachelet, listenin aç›kland›¤› bas›n toplant›-s›nda yapt›¤› konuflmada, bu y›l özellikle kad›nlar›n si-yasete kat›lmalar›na ve ekonomik aç›dan güçlenmeleri-ne odaklanaca¤›n› bildirdi. Bachalet, kad›nlar›n meclis-te temsil oranlar›n›n artmas› için kota uygulamas›n›nönemine iflaret ederek ‘’Bugün dünya liderlerine, ka-d›nlar›n siyasete kat›l›m oranlar›n› art›rmaya ça¤›r›yo-rum, kota uygulamas›na geçiniz. Demokrasi ancak ka-d›nlar›n siyasete tam ve eflit kat›l›mlar›yla mümkündür’’dedi.

Kaynak: Zaman ve Haber Türk gazeteleri (04.03.2012).”“


Olympe de Gouges (1749-1793)’un 1789 ‹nsan ve Yurt-

tafl Haklar› Bildirisi’nden esinlenerek, kad›nlar›n hakla-r›n› savunmak amac›yla 1791’de kaleme ald›¤› Kad›n ve

Kad›n Yurttafl Haklar› Bildirisi’nin baz› maddeleri:1. Kad›n özgür do¤ar ve erkekle eflit haklara sahip

olarak yaflar. Toplumsal farkl›l›klar ancak ortak ya-rara dayand›r›labilir.

2. Her siyasal toplulu¤un amac›, kad›n›n ve erke¤indo¤al ve zaman afl›m›na u¤ramaz haklar›n› koru-makt›r; bu haklar özgürlük, mülkiyet, güvenlik veözellikle bask›ya karfl› direnmedir.

3. Her egemenli¤in ilkesi, temelde, kad›n ile erke¤inbirlefliminden oluflan Ulus’un içindedir. Hiçbir ku-rum, hiçbir kifli, aç›kça Ulus’tan kaynaklanmayanbir otoriteyi kullanamaz.

4. Özgürlük ve adalet, kiflilere haklar› olan her fleyivermektir; kad›n›n do¤al haklar›n›n kullan›m› kar-fl›s›nda erke¤in sürekli tiranl›¤›n›n dayatt›¤› engel-lerden baflka bir engel yoktur. Bu engeller do¤a veak›l yasalar›yla ortadan kald›r›lmal›d›r.

5. Do¤a ve ak›l yasalar›, topluma zararl› olan her tür-lü eylemi yasaklar. Bu ak›lsal ve tanr›sal yasalar›nyasaklamad›¤› hiçbir fley engellenemez ve hiç kim-se bu yasalar›n buyurmad›¤› bir fleyi yapmaya zor-lanamaz.

6. Yasa, genel iradenin ifadesi olmal›d›r. Tüm kad›nve erkek yurttafllar, kiflisel olarak ya da temsilcileriarac›l›¤›yla yasan›n oluflumuna katk›da bulunmal›-d›rlar. Yasa herkes için ayn› olmal›d›r; tüm kad›nve erkek yurttafllar, yasan›n gözünde eflit oldukla-r›ndan, kamusal sayg›nl›klara, mevkilere ve görev-lere, aralar›nda erdem ile yeteneklerinden baflkahiçbir ayr›m gözetilmeksizin, yeterliliklerine göreeflit olarak kabul edilmelidirler.

7. Hiçbir kad›n›n ayr›cal›¤› yoktur. Her kad›n, yasa ta-raf›ndan belirlenmifl durumlarda, suçlan›r, tutukla-n›r ve hapsedilir. Kad›nlar, t›pk› erkekler gibi bukat› yasaya itaat ederler.

10. Hiç kimse, temel düflünceleri de dâhil olmak üzeredüflüncelerinden dolay› rahats›z edilmemelidir. Ka-d›n›n dara¤ac›na ç›kma hakk› oldu¤una göre, kür-süye de ç›kma hakk› olmal›d›r, yeter ki düflüncele-rinin aç›klanmas› yasayla kurulmufl kamusal düze-ne zarar vermesin.

11. Düflüncelerin ve görüfllerin özgür iletiflimi, kad›-n›n en de¤erli haklar›ndan biridir. Çünkü bu öz-gürlük, çocuklar›n, babalar› taraf›ndan meflru ola-rak tan›nmalar›n› sa¤lar. Her kad›n yurttafl, barbar-ca bir önyarg› nedeniyle gerçe¤i gizlemek zorun-da kalmadan, özgürce, size ait olan bir çocu¤unannesiyim diyebilir; ancak, bu özgürlü¤ü yasadabelirtildi¤i biçimde kötüye kullan›rsa, bundan so-rumlu tutulur.

13. Kamu gücünün donan›m›n› ve yönetimin harcama-lar›n› karfl›lamak için kad›n ile erkek eflit bir katk›-da bulunur.

17. Mülkiyet, birleflmifl ya da ayr›lm›fl bütün cinsiyetle-re aittir. Mülkiyet, yasayla belirlenmifl bariz kamugereksiniminin olmas› ve bu durumda da adil birtazminat›n önceden ödenmesi koflulu d›fl›nda, herbirey için bir hakt›r.

Kaynak: http://www.aidh.org/Biblio/Text_fondat/FR_03.htm

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sieyès ve Ulusal Egemenlik”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sieyès ve Ulusal Egemenlik”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹nsan Haklar›ndan Yurttafl

Haklar›na” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusal Birlik ve Egemenlik

Sorunsal›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusal Birlik ve Egemenlik

Sorunsal›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Krall›ktan Cumhuriyete”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Dinsel Alan›n Düzenlenmesi”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Halkç›l›k Söylemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Özgürlü¤ün Despotizmi”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yeniden Yarat›lan Halk”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1Rousseau’nun halk egemenli¤i ile Sieyès’in ulus ege-menli¤i kuramlar›, ç›k›fl noktas› olarak benzerlikler gös-termelerine karfl›l›k, egemenli¤in kullan›m› konusundaçok farkl› sonuçlara ulafl›rlar. Her iki düflünüre göre,halk ya da ulus olarak adland›r›lan “bütün”, bireylerinkiflisel iradeleri do¤rultusunda bir tür sözleflme yapma-lar›yla ortaya ç›kar. Beliren bu bütün kendine özgü biriradeyle, genel iradeyle donanm›flt›r ve egemenli¤e sa-hiptir. Bu saptamalar›n ard›ndan bu iki kuram, birbirin-den tümüyle ayr›l›r. Rousseau, siyasal temsili kesin birdille mahkum edip yasalar›n yurttafllar›n oylar›yla belir-lendi¤ini, yani yasama erkini halk›n kulland›¤›n› belir-tir. Ayr›ca yürütmede görev yapan kiflilerin (hükûme-tin) de tam anlam›yla temsilci olmad›klar›n›, her an halktaraf›ndan görevlerinden al›nabileceklerini vurgular.Oysa Sieyès, egemenli¤in ancak temsil yoluyla kullana-bilece¤ini kabul eder. Yürütme erki konusunda suskunkal›r ve yasamay› kullanan temsilciler meclisinin geneliradeyi ortaya koydu¤unu belirtir. Bunun anlam›, ulus-ta oldu¤u varsay›lan egemenli¤in gerçekte temsilcileredevredilmesi, temsilcilerin somut egemen konumunagelmeleridir. Ayr›ca Rousseau, (yetiflkin erkeklerdenoluflan) yurttafllar için genel oy hakk›n› benimserken Si-eyès, bu yurttafllar kategorisinin bir bölümünü siyasalhaklardan yoksun b›rakmaktad›r.

S›ra Sizde 2 Frans›z devrimciler, cumhuriyet sözcü¤ünü bazen birdevlet biçimi bazen de bir yönetim (hükûmet) biçimiolarak kullanm›fllard›r. Devrim’in ilk y›llar›nda cumhu-riyete karfl› ç›kan ›l›ml› burjuva devrimcilerine göre,ulus (ya da halk) egemenli¤iyle ba¤daflan monarflik yö-netimin karfl›s›na cumhuriyet yönetimini dikmenin hiç-bir gere¤i yoktur. Çünkü cumhuriyet afla¤› halk y›¤›nla-r›n›n yönetimidir, dolay›s›yla ya kargaflaya ya da dikta-törlü¤e yol açar. Ayr›ca cumhuriyete bir devlet biçimialg›s› da yüklenir: Cumhuriyetin küçük bir devlet yap›-s›na uygun düflüce¤i ya da federal bir devlet biçimi ola-rak var olabilece¤i ileri sürülür. Buna karfl› cumhuriyet-çi talepleri dile getiren sans-culotte’lar›n gözünde cum-huriyet, demokrasi, hatta do¤rudan demokrasi anlam›kazan›r. 1792’de ilan edilen cumhuriyet ise hem krall›-¤›n karfl›t› bir devlet biçimi olarak yap›land›r›l›r hem deona baflta kamusal ç›kar olmak üzere özgürlük, eflitlik,kardefllik gibi çeflitli de¤erler yüklenir. Bunun d›fl›ndacumhuriyetin demokratik bir yönetimi içerdi¤i kabuledilir; zaman zaman da cumhuriyet ile demokrasi eflan-laml› bir flekilde kullan›l›r.

S›ra Sizde 3 Jakobenler, “dün dündür, bugün bugündür” mant›¤›n›benimseyerek halk›n egemenli¤ini do¤rudan kullanma-s› konusunda farkl› görüfller savunmufllard›r. Muhale-fette bulunduklar› dönemde, halk egemenli¤inin mut-lak temsil anlay›fl›yla ba¤daflmad›¤›n› ileri sürüp halk›nayaklanmaya varacak flekilde (yasalar›n temsilcilere ta-n›d›¤› yetkileri hiçe sayarak) egemenli¤i do¤rudan kul-lanmas›n› savunurlar ve zaman zaman kendi ç›karlar›nahizmet edece¤ini düflündükleri bu tür eylemleri yürek-lendirirler, hatta k›flk›rt›rlar. Buna karfl›l›k, iktidara gel-diklerinde, halk hareketlerinin kendi konumlar›n› teh-dit edece¤ini düflündüklerinden görüfllerini yüz seksenderece de¤ifltirirler. Art›k halktan bekledikleri tek fley,temsilcilerine mutlak itaat etmesidir. Bu düflünceleriniflöyle gerekçelendirirler: Temsilciler meclisi (yani Kon-vansiyon) kendini ar›nd›r›p halkla özdeflleflmifltir, dola-y›s›yla art›k halk›n egemenli¤ini do¤rudan kullanmas›-na gerek kalmam›flt›r.

S›ra Sizde 4Bu mant›k, liberal düflünürlerde ve günümüz “liberaldemokratik devletlerde” de geçerli olabilmektedir. Çün-kü bu mant›kta, gerçekte hak ve özgürlükler bahanesialt›nda kurulu düzen kayg›s› dile getirilmektedir; dola-y›s›yla gerek muhafazakarl›¤a meyilli düflünürlerin, ge-rek siyasal iktidar sahiplerinin zaman zaman bu mant›-¤a sar›ld›klar› görülmektedir. Montesquieu, Jakobenler-den k›rk befl y›l önce, özgürlü¤ü korumak ad›na “baz›durumlarda, tanr›lar›n heykellerini gizlemek gibi, öz-gürlü¤ün üzerine de belli bir süre için bir flal örtmektençekinilmemesini” sal›k verirken bu mant›¤› dile getir-mekteydi. Ayn› flekilde, Montesquieu’den esinlenenTürk politikac› Nihat Erim, 1946 y›l›nda, toplumsal so-runlar› gidermek amac›yla “bir müddet için hürriyetilah›n›n üzerine bir flal örtmek” gerekti¤inden söz et-mekteydi. Günümüzde ise baflta ABD olmak üzere Ba-t› dünyas›n›n çeflitli “liberal demokratik devletleri”, 11Eylül 2001’deki ‹kiz Kulelere sald›r› sonras›nda, ulusla-raras› terörizme karfl› demokrasiyi, dolay›s›yla temelhak ve özgürlükleri korumak ad›na güvenli¤i ön planaç›kart›p ulusal düzeyde bu hak ve özgürlükleri ciddi birflekilde s›n›rlama yoluna gittiler. Hatta Guantanamo Ha-pishanesi örne¤inde oldu¤u gibi, terörist flüphesiyle bu-rada tutulan insanlar için, insanl›k onurunu ayaklar al-t›na alacak denli temel hak ve özgürlükler ortadan kal-d›r›ld›. Uluslararas› düzeyde ise bu kez özgürlükler re-jimi olarak adland›r›lan demokrasiyi tesis edip korumakad›na, yabanc› devletlerin iflgal edilmesi ve burada ya-flayan insanlar›n en temel haklar› olan yaflam hakk›n›nbile hiçe say›lmas› örnekleriyle karfl›lafl›ld›.



Yararlan›lan KaynaklarA¤ao¤ullar›, M. A. (2010). Ulus-Devlet ya da Halk›n

Egemenli¤i, (2. Bas›m), Ankara: ‹mge KitabeviYay›nlar›.

A¤ao¤ullar›, M. A. (editör) (2011). Sokrakes’ten


Aulard, A. (2011). Fransa ‹nk›lâb›n›n Siyasî Tarihi,(3 cilt), (3. Bas›m) Çev. N. Poroy, Ankara: Türk TarihKurumu Bas›mevi.

Furet, F. (1989). Frans›z Devrimini Yorumlamak,Çev. A. Kuyafl, ‹stanbul: Alan Yay›nlar›.

Günyol, V. (1989). Robespierre, Saint - Just, Marat,

Danton, Babeuf. Devrim Yaz›lar›, ‹stanbul: BelgeYay›nlar›.

Maintenant, G. (2005). Jakobenler, Çev. ‹. Yerguz,‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Robespierre. (2008). Ayaklar Bafl Olunca. Jakoben

Söylevler, Çev. ‹. Erman, Ankara: ‹lkerifl Yay›mc›l›k.Sar›ca, M. (2000). 100 Soruda Frans›z ‹htilali, (3.

bas›m), ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.Serebryakova, G. (1998). Frans›z Devriminde

Kad›nlar, Çev. A. Açan, ‹stanbul: Evrensel Yay›nlar›.Sieyès, E. (2005). “Üçüncü S›n›f” Nedir?, Çev. ‹. Birkan,

Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.Soboul, A. (1969). 1789 Frans›z ‹nk›lab› Tarihi, Çev.

fi. Hulüsi, ‹stanbul: Cem Yay›nevi.Tanilli, S. (1989). Dünyay› De¤ifltiren On Y›l. Frans›z

Devrimi Üstüne (1789-1799), ‹stanbul: SayYay›nlar›.

241Sözlük

AAdalet: Hak ve hukuka uygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk,

tüze.

Aforoz: Katolik inanc›nda, inançlar› ya da eylemlerinden ötü-

rü, cemaat üyelerini dinden ve dinsel cemaatten ç›kar-

ma, d›flar› atma.

Ahlak: Bir toplum içinde kiflilerin benimsedikleri, uymak zo-

runda olduklar› davran›fl biçimleri ve kurallar.

Aile: Kiflilerin en baflta bedenlerini düzenleyerek topluluk

içindeki yerlerini, rollerini, haklar›n› ve yükümlülükleri-

ni gösteren ve güvence alt›na alan, ensest yasa¤›yla des-

teklenen, temel toplumsal örgütlenme biçimi.

Akademia: ‹Ö 387’de Atina’da Platon’un kurdu¤u okul; aka-

demi.

Akropolis: Eski Yunan dünyas›nda kent-devletlerinin tap›n-

ma merkezlerinin bulundu¤u yüksek kent.

Alt›n Ça¤ Mitosu: Devletin var olmas›ndan evvel oldu¤una

inan›lan, özel mülkiyeti, köleli¤i ve s›n›flar›, genel ola-

rak eflitsizli¤i içermedi¤i kabul edilen do¤al-toplumsal

durum.

Ampirik: Bir kurama de¤il de yaln›zca deneyime, gözleme

dayanan, görgül.

Anabaptizm: Katolik inanc› gere¤i, dinsel cemaatin resmi

üyesi olabilmek için yap›lan bebeklerin vaftizine karfl›

ç›kan, eflitlikçi, Katolik Kilisesi taraf›ndan sapk›n say›lan

bir Hristiyan inanc›.

Anarflizm: Özel olarak devletin, genel olarak siyasal iktidar›n

varl›¤›n› her tür kötülü¤ün kayna¤› sayan ve bunlar›n

yok edilmesi gerekti¤ini savunan düflünceler grubunun

genel ad›.

Anayasa: Bir devletin yönetim biçimini belirten; yasama, yü-

rütme ve yarg› güçlerinin nas›l kullan›laca¤›n› gösteren;

siyasal otorite ile yurttafllar›n iliflkilerini saptayan; yurt-

tafllar›n kamusal haklar›n› bildiren temel yasalar bütünü.

Ancien Régime: 1789 Devrimi öncesinde Fransa’da hüküm

süren toplumsal ve siyasal düzen.

Angarya: Bir ifl, hizmet ya da üretimin gerçeklefltirilmesi için

gerekli olan eme¤in karfl›l›¤›n›n ödenmemesi; eme¤e

karfl›l›ks›z olarak el koyma.

Anglikan Kilisesi: ‹ngiltere’de, Canterbury Baflpiskoposlu¤u

çevresinde örgütlenmifl, reform geçirip Papal›k’tan ba-

¤›ms›zlaflm›fl kiliseler birli¤i.

Areopagus: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, görev sü-

resi biten arkhon’lar›n yaflam boyu üye oldu¤u, bütün

siyasal faaliyetleri denetleme ve gerekirse kiflileri yurt-

tafll›ktan atma hakk›na sahip siyasal kurum.

Aristokrasi: Seçkin, soylu az›nl›¤›n yönetimi; bir s›n›f olarak

soyluluk.

Arkhonluk: Eski Yunan dünyas›nda, Atina kent-devletinin,

genellikle soylular›n elinde bulunan, yürütme iflleriyle

görevli yüksek devlet görevlili¤i.

Ateizm: Tanr› tan›mazl›k; Tanr›’n›n varl›¤›n› reddeden ö¤reti.

Auctoritas: Eski Roma’da Senato’nun yetkisi; siyasal iktidar›n

ilkesi.

Ayd›nlanma: XVIII. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan ve bire-

yin akl›n› kullan›p sorgulayarak hurafelerden, bofl inanç-

lardan, önyarg›lardan kurtulmas›n› hedef alan düflünce

ak›m›.

Ayr›cal›k: Baflkalar›ndan belli kriterler do¤rultusunda ayr› ve

üstün tutulma durumu, imtiyaz.

Az›nl›k: Bir toplulukta herhangi bir nitelik bak›m›ndan ayr› ve

ötekilerden say›ca az olanlar, ekalliyet, ço¤unluk karfl›t›.

BBa¤nazl›k: Bir düflünceye, bir inan›fla körü körüne ba¤lanma

ve ondan baflka do¤ru bulunmad›¤›na inanma durumu,

fanatizm, taassup.

Barbarl›k: Topluluklar›n uygarl›k öncesinde, soy temelli ola-

rak örgütlenmifl ve bu örgütlenmeye dayal› ba¤l›l›k ve da-

yan›flma iliflkileriyle kendini gösteren biçimi; kandafll›k.

Bilim-Kurgu: Bilim ve teknolojinin mevcut geliflme seyrini

izlemesi halinde dünyan›n nas›l ve neye dönüflece¤ini

tasavvur etmeye çal›flan, farkl› formlarda ortaya ç›kan

ürünlerin genel ad›.

Bule: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, bir di¤er meclis

olan ekklesia’n›n gündemini belirleyen ve yasa önerile-

rini haz›rlayan Dört Yüzler Meclisi.

Burjuvazi: Kapitalist üretim tarz›n›n geliflmesiyle birlikte or-

taya ç›kan, üretim araçlar›n› ellerinde bulunduranlar ile

ç›karlar› bunlara ba¤l› olanlar›n oluflturdu¤u s›n›f.

C-ÇCemaat Demokrasisi: Dinî ve dünyevi konularda, tek karar ve-

rici olan›n ayn› inanca mensup dinsel toplulu¤un bütünü

oldu¤unu savunan yaklafl›mlar ve bunlar›n uygulamalar›.

Civitas: Toplumsal iliflkilerin tümünü içerecek flekilde, insan-

lar›n bir araya gelerek oluflturdu¤u ve en mükemmel ifa-

desini devlette bulan siyasal birlik ya da siyasal toplum;

devlet.

Clerici: Din adamlar› toplulu¤una ait olan, ruhban.

Client: S›¤›nt›, yanaflma; Eski Roma’da yurttafll›k haklar›na sa-

hip olmayan, yurttafllar s›n›f›n›n korumas› alt›nda bulu-

nan bir s›n›f›n ad›.

Sözlük


Cumhuriyet: Eski Roma’da, tüm halk›n belli flekillerde siyasal

yaflama kat›l›p temsil edildi¤i yönetim ve devlet biçimi;

günümüzde, devlet baflkan›ndan bafllayarak yüksek siya-

sal yöneticilerin halk›n oyuyla seçildi¤i devlet biçimi.

Ço¤ulculuk: Çeflitli düflüncelerin, e¤ilimlerin, inançlar›n bu-

lundu¤unu ve toplumsal-siyasal düzenin, etkilerini his-

settiren bu çeflitlilik ve farkl›l›k temelinde yap›lanmas›

gerekti¤ini kabul eden görüfl, plüralizm.

Ço¤unluk ‹lkesi: Bir toplumda, bir toplulukta ya da bir mec-

liste ço¤unlu¤un karar›n›n geçerli olarak kabul edilmesi.

Ço¤unluk: Say› üstünlü¤ü, ekseriyet, az›nl›k karfl›t›.

DDeizm: Herhangi bir kurumsal dine gönderme yapmaks›z›n

sadece Tanr›’n›n varl›¤›n›, ruhun ölümsüzlü¤ünü ve öte

dünyan›n bulundu¤unu kabul eden ö¤reti; yaradanc›l›k.

Demagog: Halk önderi; halk avc›s›, halk dalkavu¤u, halk›n

nabz›na göre flerbet vererek kendi ç›karlar›na yönlendi-

ren kifli.

Demagoji: Kendi ç›karlar›n› gerçeklefltirmek için halk›n duy-

gular›n› okflayarak yanl›fl yönlendirme, halk dalkavuklu-

¤u ifli.

Deme: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde yurttafll›¤›n ölçü-

sü olarak kullan›lan, ikametgah, yer, mahal birimi.

Demesne: Efendi topra¤›; feodal dönemde serf’lerin karfl›l›k-

s›z eme¤iyle ifllenen ve tüm ürünü toprak sahibine ait

olan efendiye ayr›lm›fl toprak.

Demiurgos: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, genellikle

zanaatkarlardan ve tüccarlardan oluflan, yurttafll›k hakla-

r›na sahip s›n›flardan birinin ad›.

Demokrasi: Halk›n iktidar›, yönetimi; halk egemenli¤ine da-

yanan yönetim biçimi.

Demos: Eski Yunan’da genel olarak halk; siyasal haklara sa-

hip yurttafllar toplulu¤u.

Derebeylik: Feodaliteye has, belirli yükümlülükler karfl›l›¤›n-

da toprak üzerindeki ço¤u hakk› elinde tutan toprak sa-

hipli¤i.

Despotizm: Despotluk, zorbal›k, istibdat, tiranl›k; tek kiflinin

keyfi, sorumsuz ve s›n›rs›z yönetimi.

Devlet Biçimi: Devletli bir toplulukta, toplulu¤un temel siya-

sal örgütlenme biçimi; onu bir siyasal topluluk olarak ni-

teleyen fley.

Devrim: Yerleflik toplumsal-siyasal düzeni köklü, h›zl› ve ge-

nifl kapsaml› olarak niteliksel de¤ifltirme ve yeniden bi-

çimlendirme eylemi, ihtilal, ink›lap.

Diktatörlük: Eski Roma’da, anayasaya uygun olarak en fazla

alt› ay için seçilen ve büyük yetkilerle donat›lan bir kifli-

nin di¤er siyasal kurumlarla birlikteki yönetimi; günümüz-

de, bir ya da birkaç kiflinin denetimsiz, zorbaca yönetimi.

Din: ‹nsanlar›n Tanr›’ya inan›fl ve ba¤lan›fl biçimlerini gösteren

yollardan her biri; Tanr›’ya, do¤aüstü güçlere, çeflitli kut-

sal varl›klara inanmay› ve tap›nmay› sistemlefltiren ve bu-

na iliflkin kurallar›, törenleri, sembolleri düzenleyen top-

lumsal yap›lanma; insanlar›n kendi varl›klar›n› borçlu ol-

duklar›n› kabul ettikleri kayna¤a iliflkin her tür inanç.

Direnme Hakk›: Yetkilerini afl›p meflrulu¤unu yitirmifl ve

zorbal›¤a kaym›fl bir yönetimi, yönetilenlerin (halk›n tü-

münün ya da bir bölümünün) aktif bir flekilde karfl› ko-

yup devirmeleri hakk›.

Do¤a Durumu: Toplum sözleflmesi kuramc›lar›n›n siyasal ik-

tidarla bezenmifl toplumdan ya da devletten önce bulun-

du¤unu varsayd›klar› durum.

Do¤al Hak: ‹nsanlar›n tümünün ya da baz›lar›n›n do¤ufltan

sahip oldu¤u yetki, kazan›m.

Do¤al Hukuk: Bütün insanlar için tüm zaman ve mekanlarda

geçerli oldu¤u kabul edilen hukuk ve buna iliflkin hak-

lar ile kurallar bütünü.

Do¤al Yasa: Bütün insanlar için tüm zaman ve mekanlarda

geçerli oldu¤u kabul edilen evrensel kural.

Do¤rudan Demokrasi: Halk›n, temsilcileri olmaks›z›n siya-

sal iktidar› kendisinin kulland›¤› ve seçti¤i ya da atad›¤›

devlet görevlilerini istedi¤i zaman görevden alabildi¤i

yönetim biçimi.

Doksan Befl Tez: Katolik inanc›nda Reform hareketini bafllat-

t›¤› kabul edilen Martin Luther’in 1517’de Wittenberg Sa-

ray Kilisesi’nin kap›s›na ast›¤› doksan befl maddeden

oluflan bildiri.

Dominatus: Eski Roma’da efendi; yurttafllar üzerinde de¤il,

tebaa üzerinde hüküm süren efendinin yönetimi.

Dominus Natus: Efendili¤in do¤ufltanl›¤›; do¤ufltan efendi.

Düflsel Geziler: Dünyan›n, toplumun ve insan›n var olan bi-

çiminin ve düzeninin d›fl›nda da biçimler ve düzenler

olabilece¤ini iflaret eden, hayali co¤rafyalara yap›lan ge-

zileri içeren ürünlerin genel ad›.

EEgemen: Egemenli¤i kullanan do¤al ya da tüzel kifli.

Egemenlik: Devlete içkin olan ve bir, mutlak, sürekli, bölün-

mez, devredilmez, ba¤›ms›z olma özellikleriyle donan-

m›fl bulunan en üstün buyurma ve yönetme gücü.

E¤retileme: Bir fleyi anlatmak için ona benzetilen baflka bir

fleyin ad›n› e¤reti olarak kullanma, istiare.

Ekklesia: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde dört s›n›ftan

bütün yurttafllara aç›k halk meclisi.

Elitizm: Seçkincilik; belli bir yap›sal düzeyde, küçük bir züm-

renin belli kriterler gere¤ince üstün oldu¤u görüflünü sa-

vunan ö¤reti.

Emperyalist: Emperyalizm yanl›s›.

243Sözlük

Emperyalizm: Bir devletin baflka bir devleti ya da devletleri

siyasal ve ekonomik egemenli¤i alt›na alarak yay›lmas›

ya da yay›lmay› istemesi, yay›l›mc›l›k. (Ayr›ca bkz. Ya-

y›lmac›l›k)

Emredici Vekâlet: Vekilin (temsilcinin), mecliste savunaca¤›

görüfller ve yapaca¤› ifller hakk›nda seçmenlerinden tali-

mat almas›.

Endüljans Belgesi: Katolik inanc› gere¤i, günah ç›karanlara

ruhban taraf›ndan verilen ve günahlar›n›n ba¤›flland›¤›n›

gösteren belge.

Engizisyon: Orta Ça¤da baz› Katolik ülkelerde, kat› din ku-

ralar›na karfl› gelenleri, dinsel sapk›nlar› cezaland›rmak

amac›yla kurulan din mahkemeleri.

Epistemoloji: Bilgi kuram›; bilginin mahiyetini ve insan›n na-

s›l bilebildi¤ini sorunsallaflt›ran ve ço¤unlukla, ayn› za-

manda felsefenin yerine kullan›lan, felsefenin alt dal›.

Equites (Publicani): Eski Roma’da kamu hizmetleri patri-

ci’lere yasak oldu¤u için, bu hizmetler nedeniyle zengin-

leflen s›n›f; atl›lar s›n›f›.

Erk: Bir ifli yapabilme gücü, kudret, iktidar.

Eski Ahit: Tanr›’n›n ‹srailo¤ullar›yla yapt›¤› sözleflmeyi, ‹srai-

lo¤ullar›n›n tarihini ve uymalar› gereken yükümlülükleri

içeren, kutsal oldu¤u kabul edilen, Hristiyanl›¤›n kendi-

sine referans olarak kabul etti¤i metinler bütünü; Yahu-

dilerin kutsal kitab›; Tevrat.

Eupatrides: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, iyi do¤-

mufllar, soylular, aristokrasi.

Eutopya: Mutlu yer; insanlar›n hakiki oldu¤u kabul edilen

mutluluklar›n›n gerçekleflti¤i kabul edilen mükemmel

toplum. (Ayr›ca bkz. Ütopya).

FFanatizm: Bir kimseye, bir düflünce ya da inanca afl›r› dere-

cede coflku ve tutkuyla ba¤l›l›k, ba¤nazl›k.

Fantezi: ‹nsan›n iradesi ve arzular› taraf›ndan, hiçbir s›n›rla-

maya ba¤l› olmaks›z›n ortaya konmufl yaklafl›mlar, ürün-

ler ve e¤ilimlerin genel ad›.

Faflizm: Tarihsel olarak, ‹talya’da 1922-1943 y›llar› aras›nda

etkinli¤ini sürdüren, meslek kurulufllar›na dayanan, dev-

let s›n›rlar›n› geniflletmeyi amaçlayan, otoritenin tek par-

tinin elinde topland›¤› düzen; genel olarak, otoriter ve

totaliter siyasal rejim.

Faydac›l›k: Yararc›l›k; kararlar›n ve eylemlerin elde edilebile-

cek faydan›n hesaplanmas›yla belirlendi¤ini öne süren

ö¤reti.

Felsefe: Bilgi sevgisi; bilgi, de¤er ve fleylerin niteliklerinin

mahiyetini kavrama çabas› ve bu kavray›fl› mümkün k›-

lan kavramlar› sorunsallaflt›ran temel disiplinin ad›.

Feodalizm: Derebeylik sistemi; Orta Ça¤da Avrupa’n›n çeflitli

yörelerinde uygulanm›fl sosyo-ekonomik ve siyasal düzen.

Fief Sözleflmesi: Feodal dönemde, egemen s›n›flar› birbirine

ba¤layan ve toprak temelli olarak karfl›l›kl› haklar› ve

yükümlülükleri güvence alt›na alan sözleflme.

Filozof-Kral: Platon’un siyasal düflüncesinin merkezî figürü;

do¤ru bilgiye, episteme’ye sahip olan ve buna uygun bir

biçimde, tek referans› kendi bilgisi olan yönetici.

Fortuna: fians, yazg›, talih; Machiavelli’nin siyasal düflünce-

sinde insan hayat›n›n denetlenemeyen, öngörülemeyen,

belirsiz boyutlar›.

Fratri: Soy temelli örgütlenmifl topluluklarda, birden fazla çe-

kirdek soyun bir araya gelmesiyle oluflmufl, ara soy bir-

li¤i. (Ayr›ca bkz. Gens ve Kabile.)

GGallikanizm: Fransa Krall›¤›’nda Papal›k’›n dinsel ve dünye-

vi yetkilerini s›n›rland›ran, gerekti¤inde devletin Kili-

se’ye müdahale edebilece¤ini savunan dinsel ve siyasal

uygulamalar bütününün ad›.

Gece Konseyi: Platon’un siyasal düflüncesinde, Yasalar adl›

metninde öngördü¤ü modelin, anayasal düzen hakk›n-

da do¤rudan karar alma yetkisine sahip, dini kullanan

ve kontrol eden en önemli siyasal kurumu.

Gens (Genos): Çekirdek soy birimi; do¤rudan kök, ç›k›fl, kay-

nak, cet ya da kan birli¤ini ve ortakl›¤›n› içeren, soy ör-

gütlenmesinin birinci basama¤›nda yer alan “aile” birli¤i;

klan.

Geomeres: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, genellikle

küçük çiftçilerden oluflan yurttafllar s›n›f›.

Göreceli: Ba¤›nt›l›, izafi, nispi, rölatif.

Güçler Ayr›m›: Devlet yönetiminde, yasama, yürütme ve yar-

g› güçlerinin birbirinden ba¤›ms›z olmas›.

Güçler Birli¤i: Devlet yönetiminde, yasama, yürütme ve yar-

g› güçlerinin ayr› ayr› organlar de¤il, tek bir el taraf›ndan

kullan›lmas›.

Güçlünün Hakk›: ‹ktidar› salt güce ba¤layan, iktidar›n güçlü

kifli ya da kiflilerin hakk› oldu¤unu ileri süren ö¤reti.

HHak: Adalet, türe; adaletin, hukukun gerektirdi¤i ya da birine

veya birilerine ay›rd›¤› yetki, kazan›m.

Hakl› Savafl: ‹flgal, sömürü, sald›r› tehdidi ya da özgürlefltir-

me, eflitlik, insan haklar› gibi meflru oldu¤u kabul edilen

nedenlere dayand›¤› ileri sürülen ya da benzeri nedenle-

re dayand›r›larak meflrulaflt›r›lan savafl.

Halk Despotlu¤u: Kitlelerin, ço¤unlu¤un diktatörlü¤ü.


Hegemonya: Bir iktidar›n salt zora dayanmayan, kültürel,

ideolojik, toplumsal, dinsel ve simgesel olarak meflru ve

onanm›fl varl›¤›.

Heliaia: Halk mahkemesi; Eski Yunan’da, Atina kent-devle-

tinde, otuz yafl›n› doldurmufl her yurttafl›n kura ile bir

y›ll›¤›na jüri üyeli¤i yapabildi¤i yarg› kurumu.

Hikmet-i Hükûmet: Devlet gerekçesi; bir devletin gerçeklefl-

tirdi¤i uygulamalar›n devlet nezdinde mutlaka bir yeri ve

anlam› oldu¤undan hareketle, devlet uygulamalar›n›n

herkes taraf›ndan anlafl›lamazl›¤›, sorgulanamazl›¤› ve

elefltirilemezli¤ini belirten ifade.

Hiyerarfli: Altl›k üstlük iliflkisi; makam s›ras›; basamak, dere-

ce düzeni.

Hizip: Bir topluluk, bir örgüt içinde inanç ve düflünce bak›-

m›ndan ayr›l›k gösteren, yan tutmaya yönelik küçük grup,

klik; bir siyasal parti içindeki alt gruplaflma.

Hoflgörü: Farkl› düflünceleri, inançlar›, tutum ve davran›fllar›

anlay›flla karfl›layarak olabildi¤i kadar hofl görme duru-

mu, müsamaha, tolerans.

Hristiyanl›k: Hz. ‹sa’n›n Eski Ahit ve Yahudilikten ayr›larak

vaaz etti¤i kabul edilen ve Aziz Pavlus taraf›ndan örgüt-

lü bir biçimde infla edilen, tek tanr›l› dinlerden ikincisi

ve hâlen en yayg›n olan›.

Hukuk Devleti: Hukuka sayg›l› devlet; evrensel hukuk ilke-

leri ile kifli temel hak ve özgürlükleri do¤rultusunda dü-

zenlenen ve iflleyen devlet.

Hukuk: Toplumda kiflilerin hem kendi aralar›nda hem de

devletle olan iliflkilerini düzenleyen ve devletin yapt›r›m

gücünü belirleyen yasalar›n bütünü, tüze.

Hümanizm: ‹nsanc›l›k; evreni, dünyay›, toplumu ve insan›

insan temelli, insan merkezli bir biçimde aç›klayan giri-

flimlerin genel niteli¤i.

‹‹deal Devlet: Yetkin, eksiksiz, olabilecek bütün iyili¤i bünye-

sinde bar›nd›rd›¤› için art›k de¤iflime gereksinim duyma-

d›¤› kabul edilen, gerçek devletler için model oluflturan

devlet soyutlamas›; Platon düflüncesinde devlet kavram›-

na ya da tümel olarak devlete, devletin tümel bilgisine,

episteme’ye uygun devlet.

‹deal: Bir fleyin ülküsel, yetkin olma hali; bir fleyin bütün po-

tansiyellerinin gerçekleflmesi; bir fleyin kendisini nitele-

yen temel kavram›na uygunlu¤unun mükemmelli¤i ve

eksiksizli¤i.

‹lga etmek: Bir fleyin, bir kurumun varl›¤›n› kald›rmak.

‹lk Günah: Hristiyanl›¤›n temel kurucu inançlar›n›n bafl›nda

gelen, ilk insanlar olarak Adem ile Havva’n›n Tanr›’n›n

emrini çi¤neyerek kendi arzular›yla, yasaklanm›fl meyve-

yi yemeleri ve bunun sonuçlar›n› anlatan kurucu mitos.

‹mparatorluk: Çeflitli halklar› ve büyük topraklar› kapsayan

bir ülkede, siyasal iktidar›n bafl›nda tek bir kiflinin, yani

imparatorun bulundu¤u devlet düzeni.

‹mperator: Eski Roma’da siyasal düzenin bafl›ndaki kifli, bafl-

komutan; imparator.

‹mperium: Eski Roma’da, özellikle yürütmede cisimleflen en

yüksek kamu gücü.

‹ncil (Yeni Ahit): Hristiyanl›¤›n temel kutsal kitab›; müjde.

‹nsani Yasa: ‹nsanlar taraf›ndan toplumsal yaflam› düzenle-

mek için konulmufl hukuk kurallar›; pozitif hukuk.

‹segoria: Eski Yunan’da, Atina demokrasisinde, yurttafllar›n

iktidar karfl›s›nda söz söyleme eflitli¤i.

‹sokratia: Eski Yunan’da, Atina demokrasisinde, yurttafllar›n

iktidara kat›l›mda eflitli¤i.

‹sonomia: Eski Yunan’da, Atina demokrasisinde, yurttafllar›n

yasalar nezdinde eflitli¤i.

‹flkence: Bir kimseye maddi ya da manevi olarak yap›lan afl›-

r› eziyet.

JJakoben: Fransa’da Dominiken tarikat›na ba¤l› rahip ve rahi-

be; Frans›z Devrimi’nde, Jakobenler Kulübü üyesi ya da

bu kulübün görüfllerini benimsemifl kimse.

KKabile: Gens’ler ve fratri’lerden oluflan, soy temelli örgütlen-

melerin en üst biçimi ve son basama¤›; afliret.

Karma Anayasa (Karma Yönetim): Farkl› yönetim ya da

anayasa biçimlerini ayn› anda içeren anayasa ya da yö-

netim biçimi.

Karfl›-Reform: XVI. yüzy›l Bat› Avrupa’s›nda bafllayan Re-

form hareketleriyle mücadele edebilmek için Katolik Ki-

lisesi’nin örgütledi¤i ve kimi kat› Katolik uygulamalar›

esneten faaliyetler bütünü ve buna dayal› hareketin ad›.

Kast Sistemi: Ayr›cal›klar bak›m›ndan yukar›dan afla¤›ya do¤-

ru belli ölçülerle s›ralanm›fl bulunan s›n›flar aras›nda ge-

çiflkenli¤i kabul etmeyen kat› hiyerarflik düzen.

Katholikos: Evrensel

Katoliklik: Hristiyanl›¤›n papan›n liderli¤inde evrenselli¤ini

benimseyen dinsel biçimi.

Kilise: Hristiyanl›¤›n dinsel-kurumsal örgütlenmesi; Hristi-

yanl›¤›n ibadet yeri, tap›na¤›; Hristiyan topluluklar›n her

biri; ruhbanl›¤›n örgütsel biçimi.

Kitab-› Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit’in (‹ncil’in) ortak adlan-

d›rmas›.

Kolon: Eski Roma’n›n çöküflüyle ve latifundium sisteminin

bozulmas›yla ortaya ç›km›fl, özel bir toprak parças› ve

bu parçaya ba¤›ml› k›l›nm›fl ücretli köylülük; serfli¤in ilk

biçimi. (Bkz. Serflik)

245Sözlük

Konsey: Kurul, meclis.

Konvansiyon: Yeni bir anayasa haz›rlamakla görevli kurucu

meclis.

Koflul: Bir olgunun gerçekleflmesinin baflka bir fleye ba¤l› ol-

mas› durumu, flart; bir fleyin kendi özelli¤ini kazanmas›

için bulunmas› gereken durum, gerekli olan özellik.

Kozmoloji: Evrenin kökeni, mahiyeti ve nitelikleriyle u¤ra-

flan bilgi disiplini.

Kozmopolis: Dünya devleti

Kozmopolites: Dünya devleti yurttafll›¤›

Kozmopolitizm: Dünya yurttafll›¤› anlay›fl›; insanlar›n do¤al

eflitli¤i varsay›m›ndan hareketle tüm dünyay› tek bir dev-

let ve tüm insanlar› da onun yurttafl› olarak tasavvur eden

anlay›fllar›n niteli¤i.

Kozmos: Evren; düzgün süs tak›s›.

Kölelik: Esirlik, kulluk, esaret; hangi alanlarda, nas›l kullan›-

laca¤›na, hayat›na ve ölümüne do¤rudan sahibi taraf›n-

dan karar verilen, bu bak›mdan özel mülkiyet konusu

canl› eflya say›lan insanlar›n durumu.

Kral›n ‹ki Bedeni: Kral›n hem kral olarak biyolojik, insani,

ölümlü bedeni, hem de bu bedende tezahür eden, kral-

l›¤› cisimlefltiren, ölümsüz, siyasal bedeni.

Kral›n Kutsal Hakk›: Kral›n tahtta bulunmas› ile hükmetme-

sini tanr›sal iradeye ba¤layan ve kral›n yaln›zca Tanr›’ya

karfl› sorumlu oldu¤unu savunan ö¤reti.

Krall›k: Bir kral taraf›ndan yönetilen devlet biçimi.

Kratia: ‹ktidar; erk.

Kriter: Ölçüt.

Kronolojik: Zaman dizinsel.

Kuram (Teori): Bilimsel araflt›rma ve çal›flmalarda belirli bir

sorunsal› aç›klamay› ve çözümlemeyi amaçlayan, bilim-

sel yöntemlerle kontrol edilebilir, iç tutarl›l›¤a sahip ge-

nel aç›klama ve bilgi düzene¤i.

Kurgu: Eylem alan›na geçmeyip sadece bilmek ve aç›klamak

amac›n› güden düflünce, spekülasyon.

Kurgusal: Kurguya iliflkin, spekülatif.

Kurtar›lm›fl Cemaat: Tanr› taraf›ndan kendisinin en bafltan

beri seçilmifl ve di¤er topluluklardan ayr›lm›fl, bu bak›m-

dan günahtan ve kötülükten uzak oldu¤unu kabul eden

cemaat; güruh-u naci.

Kuvvetler Ayr›l›¤›: bkz. Güçler Ayr›m›.

Kuvvetler Birli¤i: bkz. Güçler Birli¤i.

Kült: Tap›nç; bir dinin ya da dinsel ayinin tap›nma ve uygu-

lama nesnesi yapt›¤› yer, kifli, olay, nesne, hayvan vb. gi-

bi tap›nç konular›ndan her biri; tap›n›m, din.

LLa¤vetmek: Kald›rmak; hükümsüz k›lmak, feshetmek, da¤›t-

mak.

Laici: Ruhban s›n›fa ait olmayan, halka ait olan.

Laiklik: Siyasal iktidar›n, devletin üstünlü¤ü alt›nda, dinsel

kurumlar›n ve ruhban›n do¤rudan dinsel olmayan hiçbir

konuda iktidar sahibi olmamas›; devletin kendi faaliyet-

lerinde referans olarak dinsel kaynaklar› kullanmamas›.

Latifundium: Eski Roma’da, ekonominin temelini oluflturan,

kitlesel köle eme¤iyle iflletilen, ticarete dayal›, genifl öl-

çekli tar›m çiftlikleri ve buna dayal› sistemin ad›.

Leviathan: Eski Ahit’deki büyük su canavar›; Thomas Hob-

bes’un kazand›rd›¤› anlama göre, mutlak egemenlikle

donanm›fl olan merkezî devlet.

Liberalizm: Serbestlik; ekonomik alanda serbest piyasa dü-

zenini, siyasal alanda ise bireysel hak ve özgürlüklere

sayg›l› s›n›rl› iktidar anlay›fl›n› temel alan düflünce ak›m›.

Lykeion: ‹Ö 335’de, Atina’da, Aristoteles taraf›ndan kurulan

okulun ad›; lise.

MMagna Carta (Great Charter): Büyük berat; ‹ngiltere’de,

1215 y›l›nda, ‹ngiltere kral› Yurtsuz John ve soylular ara-

s›nda imzalanan, bugün modern hukukun öncü belgele-

rinden biri say›lan berat.

Makyavelizm: Siyasal iktidar› ele geçirmek, sürdürmek ve el-

de tutabilmek için, bu amaçlar›n gerektirdi¤i her tür fle-

kilde davranmay› ve buna uygun her tür arac› kullanma-

y› meflru kabul eden anlay›fl; siyasetle ahlak›n iliflkisini

koparan yaklafl›mlar›n genel ad›.

Meclis Hükûmeti: Yürütme organ›n›n, dolay›s›yla bakanlar›n

do¤rudan yasama organ›na ba¤›ml› oldu¤u yönetim biçimi.

Meritokrasi: Liyakata dayal› yönetim.

Meflruluk (Meflruiyet): Evrensel olarak kabul edilen belli kri-

terlere göre geçerli olma, do¤ru, onanm›fl olma durumu.

Metafiziksel: Fizik ya da do¤a ötesine iliflkin; somut bir te-

meli olmayan, kurgusal.

Metaller Mitosu: Platon’un insanlar aras›ndaki eflitsizli¤i do-

¤allaflt›rmak ve meflrulaflt›rabilmek için yöneticilerin kul-

lanmas›n› önerdi¤i, insanlar›n mayas›nda bulundu¤u id-

dia edilen alt›n, gümüfl ve bronz cevherlerine göre s›n›f-

land›r›ld›¤›, üç cevher yalan›.

Metoikos: Eski Yunan’da, Yunanca konuflmak ve özgür ol-

makla birlikte, yabanc› say›lan ve yurttafll›k haklar›na sa-

hip olmayan kesim.

Mitos: Efsane, söylence; evrenin, tanr›lar›n, insan›n ve toplu-

mun kökenlerinin, bu kökenden geldi¤i kabul edilen her

tür düzenlemenin varl›k nedenlerinin, bunlara ba¤l› her

icran›n kurallar›n›n dayand›r›ld›¤› temel, kurucu anlat›.


Modern Komünizm: Her tür toplumsal eflitsizli¤in kald›r›l-

mas› için s›n›flar›n ve buna ba¤l› olarak devletin kald›r›l-

mas›n› savunan, kurucular›n›n Karl Marx ve Friedrich

Engels oldu¤u kabul edilen düflünceler grubu.

Monark: Siyasal iktidara sahip olan tek kifli.

Monarfli: Tek kiflinin siyasal iktidar›; bafl›nda bir monark›n

yani bir kral›n, bir prensin, bir sultan›n ya da bir padifla-

h›n vb. bulundu¤u devlet biçimi.

Muhafazakarl›k: Tutuculuk; toplumsal düzenin de¤iflmeme-

sini ya da de¤iflimlerin tedricen ve do¤al ak›fl› içinde ol-

mas› gerekti¤ini savunan düflünce ak›m›.

Muhalefet: Bir tutuma, bir görüfle, bir davran›fla karfl› olma

durumu, ayk›r›l›k; siyasal iktidar karfl›t› kimse, parti ya

da grup.

Muktedir: Bir fleyi yapmaya, baflarmaya gücü yeten, erk sahibi.

Mutlak Monarfli: Bir monark›n devletin tüm güçlerini, hiçbir

sorumluluk tafl›madan ve hiçbir s›n›rlamaya ve denetime

tabi olmadan elinde bulundurup kulland›¤› siyasal düzen.

Mülkiyet: Maliklik, sahiplik, iyelik.

NNicelik: Bir fleyin say›labilen, ölçülebilen ya da azal›p ço¤ala-

bilen durumu, miktar.

Nitelik: Bir fleyin nas›l oldu¤unu belirten, onu baflka fleyler-

den ay›ran özellik, vas›f, kalite.

Nomoi: Eski Yunan’da geleneksel sözlü yasalardan farkl› ola-

rak, insanlar taraf›ndan yap›lm›fl ve yaz›ya geçirilmifl ya-

salar. (Ayr›ca bkz. Thesmoi)

Norm: Kural olarak benimsenmifl, yerleflmifl ilke ya da yasa-

ya uygun durum, düzgü.

O-ÖOikos: Eski Yunan’da hane, ev; zorunluluklar alan›.

Oikoumene: (Ekümen) Evrensel; dünya cemaatine ait.

Oligarfli: Az›nl›¤›n yönetimi.

Oligoi: Az›nl›k.

Optimates: Eski Roma’da, zenginleflmifl pleb’lerle patrici men-

suplar›n›n birleflmesiyle ortaya ç›kan, egemen s›n›flar-

dan biri.

Organizmac›l›k: Genel olarak toplumu, özel olarak siyasal

toplumu ya da devleti örgenlerden oluflan bir bedenmifl

gibi tasarlayarak her bir örgenin rol ve ifllevini organiz-

ma içinde üstlendi¤i anlama göre ve organizmay› da bu

örgenlerin bir fonksiyonu olarak tasarlayan ve kavrayan

anlay›fllar bütünü.

Ortodoksluk: Slavlar›n ve Yunanl›lar›n ço¤unlu¤u taraf›ndan

benimsenmifl Hristiyan inanc›; bir dinin kurallar›na ya da

bir ö¤retiye s›k› s›k›ya ba¤l› olunmas›.

Otorite: Yapt›rma ya da yasaklama, buyurma, itaat ettirme

hakk› veya gücü, yetke; siyasal ya da yönetsel güç; mefl-

ru iktidar; çal›flmalar›yla kendini kabul ettirmifl baflar›l›

kimse.

Otoriter Sistem: Siyasal iktidar›n üzerinde hiçbir denetim ka-

bul etmeksizin dedi¤im dedik flekildeki yönetimi.

Ölçülülük: Arzuda, davran›flta, istekte ve eylemde afl›r›l›¤›n

(yokluk ve çokluk olarak kendini gösteren) iki ucundan

da uzak durma.

Ölümsüz Siyasal Beden: Bir toplumu oluflturan insanlar›n

ölümlü biyolojik bedenlerinin varl›¤› d›fl›nda, toplumun

süreklili¤iyle beliren ölümsüz varl›¤›; toplumun ölümsüz

varl›¤›n› cisimlefltiren siyasal beden.

Örgen: Organ, uzuv; bedeni oluflturan ve farkl› ifllevlere sa-

hip her bir alt bileflen.

Özdefl: Her türlü nitelik bak›m›ndan eflit olan, ay›rt edileme-

yecek kadar benzer olan, ayn›.

Özel Mülkiyet: fieyler üzerinde, en uç biçimi, mülkiyet konu-

su her ne ise, onu imha etme hakk› olan, hak sahipli¤i.

PPanteizm: Tanr›’n›n do¤ayla özdefl oldu¤unu, evrenden ayr› ve

ba¤›ms›z bir varl›¤›n›n bulunmad›¤›n› kabul eden ö¤reti.

Papal›k: Katolik Kilisesi (Roma Kilisesi, Vatikan); Katolik inan-

c›n kurumsal-dinsel en üst ve merkezi örgütlenmesi.

Paradoks: Kökleflmifl kan›lara ayk›r› olarak ileri sürülen dü-

flünce, anlams›z, çeliflkili düflünce.

Parlamenter Monarfli: Yürütme gücünü kullanan monark›n

yan›nda yasa yapma yetkisiyle donanm›fl bir parlamen-

tonun yer ald›¤› monarfli türü.

Parlamento: Üyeleri seçimle belirlenen ve temel ifllevi yasala-

r› yapmak olan kurul, temsilciler meclisi, yasama organ›.

Pasif Direnifl: Sivil itaatsizlik; iktidara karfl› aktif bir karfl› ç›-

k›fltan öte, biçimsel olarak yasal görünse de esasta ikti-

dar›n buyruklar›n› bofla ç›kartan ve üçüncü taraflara za-

rar vermeyen her tür direnifl biçimi.

Patriarfli: Platon’a göre, insanl›k tarihinin en bafl›nda oldu¤u

varsay›lan, insanlar›n koruyucu kollay›c›, sayg›n atalar›-

n›n etraf›nda örgütlendi¤i ve onun düzenlemelerinin ya-

sa yerine geçti¤i atan›n yönetimi.

Patrici: Eski Roma’da kendilerine Roma’n›n kurucu rolü atfedi-

len efsanevi gens fleflerinin, klan›n atalar›n›n soyundan gel-

di¤i kabul edilen “babalar” ya da soylu s›n›f; aristokrasi.

Patristik: ‹sa’n›n ard›ndan, Hristiyanl›¤› di¤er topluluklara

açan Pavlus’la bafllat›lan ve Antik yunan felsefesine kar-

fl›, yine onun kavramlar›n› dinsellefltirerek Hristiyanl›-

¤›n infla edildi¤i ilk dönem ve bu döneme özgü düflü-

nüfl biçimi.

247Sözlük

Patronaj: Kay›rmac›l›k, korumac›l›k; özellikle siyasal kay›r-

mac›l›k.

Patronus: Koruyucu yurttafl; yurttafll›k haklar›na sahip olma-

yan client ’lerin koruyucular›, patronlar›. (Ayr›ca bkz.

Client ve Patronaj)

Pax Romana: Roma Bar›fl›; ‹Ö 27’de, Augustus yönetimiyle

bafllat›lan ve genel olarak iki yüz y›l sürdü¤ü kabul edi-

len dönem.

Philokrasi: Do¤ru bilgiye, siyaset bilgisine ve zanaat›na sa-

hip kiflinin yönetimi; bilge az›nl›¤›n yönetimi.

Philosophos: Filozof; bilgiyi seven; bilginin peflinde koflan.

Platonik Komünizm: Platon’un Devlet ’te yer verdi¤i, ideal

devletin dayand›¤› s›n›fsal eflitsizliklerin ve devletin be-

kas› için, yönetici s›n›f için öngördü¤ü, özel mülkiyetin,

paran›n ve ailenin olmad›¤›, tüketimde ortakl›¤› içeren

kolektif-ortaklaflmac› düzen.

Pleb: Eski Roma’da patrici s›n›f›n›n alt›nda yer alan ve genel-

likle yoksullardan olufltu¤u için siyasal kat›l›m› düflük

olan s›n›f.

Plenitudo Potestatis: Dünyevi iktidar karfl›s›nda dinsel ikti-

dar›n, Kilise’nin üstünlü¤ü sav›.

Polis: Eski Yunan uygarl›¤›nda her biri birbirinden özerk var-

l›klar›yla ortaya ç›km›fl temel toplumsal, siyasal, askeri,

dinsel ve co¤rafi birim; kent-devleti.

Politeia: Eski Yunan’da devlet, siyasal toplum; Aristoteles için

iki afl›r› uçta yer alan demokrasi ve oligarflinin iyi yönle-

rinin harmanlanmas›yla ortaya ç›kan en iyi yönetim biçi-

mi; ortak yarar› gözeten ço¤unlu¤un yönetimi.

Polites: Eski Yunan’da yurttafl.

Politikos: Eski Yunan’da devlet adam›, siyasetçi.

Populus Romanus: Eski Roma’da yurttafll›k haklar›na sahip

Roma halk›n›n tümü.

Potestas: Eski Roma’da tribunus ’lar›n yetkisi; siyasal iktidar›n

kullan›m›.

Pozitif Yasa: Bir ülkede belli bir zamanda bir kifli (örne¤in bir

kral) ya da kifliler (örne¤in meclis) taraf›ndan konulmufl

hukuki kural, insani yasa.

Princeps: Eski Roma’da Birinci Yurttafl; Cicero’nun siyasal

yaklafl›m›nda vatan›n koruyucusu.

Principatus: Eski Roma’da Birinci Yurttafl’›n yönetimi; ‹Ö

27’den itibaren bafllayan Augustus dönemi.

Profesyonel Ordu: Askerlik ve savafl iflini belirli bir ücret ya

da karfl›l›k alarak yapanlardan oluflturulmufl ordu.

Proles: Eski Roma’da alt s›n›flardan biri; süt verenler, emzi-

renler. (Ayr›ca bkz. Proletarii)

Proletarii: Eski Roma’da, gelir, vergi, özel mülkiyet ve askeri

donan›m ölçülerine göre yap›lan s›n›fland›rmada, hiçbir

vergi dilimine giremeyen, düzenli geliri olmayan, kendi-

sini askeri olarak donatma gücünden yoksun ve emzir-

di¤i çocuklar›ndan baflka mülkü olmayan en yoksul s›-

n›f. (Ayr›ca bkz. Proletarya)

Proletarya: Kapitalizmin burjuvaziyle birlikte, iki temel s›n›-

f›ndan biri; eme¤inden baflka hiçbir fleyi olmad›¤›ndan

Eski Roma’daki proletarii ’den hareketle adland›r›lm›flt›r;

burjuvazi taraf›ndan toplulaflt›r›larak art›-de¤er mekaniz-

mas›yla sömürülen özgür s›n›f.

Protestanl›k: Reform hareketi sonucunda do¤an Hristiyan

inanc›n yeni biçimi.

Püritenlik: XVII. yüzy›lda ‹ngiltere’de ortaya ç›kan ve Angli-

kan Kilisesi’ni Katolikli¤in kal›nt›lar›ndan ar›nd›rmay›

amaçlayan dinsel ö¤reti ve reform hareketi. (Ayr›ca bkz.

Anglikanizm)

RRadikal: Köklü, kökten, kesin.

Rasyonalizm: Ak›lc›l›k, usçuluk.

Referandum: Halk oylamas›.

Reform: Daha iyi duruma getirmek için yap›lan de¤ifliklik,

iyilefltirme, düzeltme, ›slahat; XVI. yüzy›l bafl›nda Hristi-

yan dünyas›nda, Papal›k düzenine karfl› bafllat›lan ve

Protestanl›¤›n do¤mas›na neden olan dinsel hareket.

Rejim: Yönetme, düzenleme biçimi, düzen; bir devletin yö-

netim biçimi.

Res Publica: Eski Roma’da kamusal olan fley; kamusal ortak-

l›k; ortak, kamusal fleylerin yönetimi (Ayr›ca bkz. Cum-

huriyet); devlet.

Res Romana: Eski Roma’da, Roma’ya, Romal›l›¤a ait olan fley;

imparator nezdinde, imparatorlukta cisimleflen Romal›l›k

bilinci.

Roma Kilisesi: Bkz. Papal›k.

Rönesans: XV. yüzy›ldan bafllayarak ‹talya’da ve daha sonra

di¤er Avrupa ülkelerinde hümanizmin etkisiyle ortaya

ç›kan, klasik ‹lk Ça¤ kültür ve sanat›na dayanarak geli-

flen bilim, sanat ve düflünce ak›m›.

S-fiSenato: Eski Roma’da patrici ’den oluflan meclis; günümüzde

baz› anayasalarda, yafl ve e¤itimlerine göre seçilmifl tem-

silcilerden oluflan ikinci meclis.

Senatör: Senato üyesi.

Senyör: Feodal iliflki içinde, fief sözleflmesiyle kendisine ba¤-

lanan vasal’a, toprak temelli belli haklar tan›yan ve yü-

kümlülükler yükleyen, Bat› Avrupa Orta Ça¤›nda hakim

s›n›f mensubu, soylu efendi (Ayr›ca bkz. Fief Sözleflme-

si ve Vasal).

Serf: Feodal düzende, her bak›mdan derebeyine ba¤›ml› olup

toprakla al›n›p sat›lan özgür olmayan kifli, toprak kölesi.


Sezaropapizm: Siyasal iktidar›n bafl›n›n ayn› zamanda dinsel

örgütlenmenin ve dinsel cemaatin de bafl› say›lmas›.

S›f›r Toplaml› ‹ktidar Anlay›fl›: Belirli bir ba¤lamda, iktida-

r›n miktar›n›n de¤iflmedi¤i kabulü alt›nda, iktidar› payla-

flanlardan birinin pay›n›n artmas› durumunda, bunun di-

¤erinin pay›n›n azalmas› anlam›na gelece¤ini savunan

yaklafl›m.

Sistematik: Dizgeli, sistemli.

Sivil Toplum: Devletin ya da siyasal toplumun d›fl›nda var ol-

du¤u ve insanlar›n kendi aralar›nda kurduklar› özel ilifl-

kilerle flekillendi¤i kabul edilen, zaman zaman devleti s›-

n›rlay›c› bir güç ve rol atfedilen, a¤›rl›kla özel hukuk çer-

çevesinde kavranan toplumun özel bir soyutlamas›.

Siyasal Özerklik: Bir siyasal örgütlenmenin, hiyerarflik ola-

rak kendisinden üstte ve daha kapsay›c› bir baflka siya-

sal örgütlenme karfl›s›nda, kendi s›n›rlar› çerçevesinde

ve iliflki içinde oldu¤u di¤er siyasal birimlerin ya da üst

örgütlenmenin etki ve yetki alan› içinde olmayan konu-

larda ba¤›ms›z karar verebilir durumda oluflu.

Siyasal Sözleflme: Yönetici ya da yöneticiler ile yönetilenler

(halk) aras›nda olan ya da oldu¤u varsay›lan ve karfl›l›k-

l› yükümlülükler getiren aç›k ya da z›mni anlaflma.

Siyasal Temsil: Halk›n herhangi bir flekilde siyasal yap›da

temsilini içeren görüfl ve günümüzde parlamenter sis-

temle özdeflleflen düzen.

Skolastik: Okullu, okula ait; Bat› Avrupa’da Hristiyan düflün-

cesinin özellikle 1200-1500 y›llar› aras›, Aristotelesçili¤in

yayg›nl›k kazanmas›yla nitelenen dönemi; skolastik dö-

nemin yaklafl›m›na uygun olan.

Sofizm: Safsatac›l›k, kafas› kar›fl›kl›k, güzel söz söyleme be-

cerisine sahip olmak, bilgiye sahip olmak; bilgi ö¤ret-

menli¤i; demagoji yandafll›¤›.

Sonsuz Yasa: Bütün insanlarda içkin oldu¤u kabul edilen

Tanr›sal akla uygun yasa.

Statis: Aristoteles düflüncesinde, siyasal düzeni tehdit edebi-

lir nitelikte, fliddet yüklü gerilim hali; devrimci durum;

devrim.

Statü: Bir topluluk ya da bir toplum içinde, toplulu¤un, de¤er

sistemine göre, bir kimseye atfetti¤i konum ya da kazan-

d›rd›¤› sayg›nl›k.

Sünnet: Erkeklerde (kimi topluluklarda kad›nlarda da klitori-

se müdahale edilerek) cinsel organ›n bafl k›sm›n› kapla-

yan derinin (Yahudilerde ve Müslümanlarda) dinsel ve

geleneksel inançlar gere¤i, cerrahi olarak al›nmas›.

fiövalye: Orta Ça¤da, senyör’ler ve ruhbanla birlikte hakim s›-

n›f› oluflturan, savaflç›, askeri kesim.

TTabi Olmak: Birinin buyru¤u alt›na girmek, bir fleye ya da bir

kimseye ba¤l› olmak.

Tabula Rasa: Bofl levha, bofl sayfa, bofl zemin, beyaz sayfa;

üzerine yeni fleyler yazabilmek ya da infla edebilmek

için temizlenmifl düzlem ya da yüzey.

Tanr›sal Yasa: ‹nsan akl›n›n yetersizli¤i ölçe¤inde gereksi-

nim duydu¤u kabul edilen iman ya da vahiy yoluyla el-

de edilen yasa.

Tasfiye: Ar›tma, ay›klama, temizleme.

Tedricen: Azar azar, giderek, gittikçe.

Tekhne: Zanaat.

Telos: Erek; Aristoteles düflüncesinde bir fleyin olmas›n› müm-

kün k›lan, onu en yetkin haline yönelten varl›k nedeni.

Temsili Demokrasi: Yurttafllar›n, sahibi olduklar› siyasal hak-

lar› do¤rudan kendilerinin de¤il, seçtikleri temsilcilerinin

eliyle kulland›¤› ve temsilcilerini diledi¤inde geri ça¤›ra-

mad›¤› yönetim biçimi.

Teokrasi: Siyasal iktidar›n, Tanr›’n›n temsilcileri olduklar›na

inan›lan din adamlar›n›n elinde bulundu¤u toplumsal,

siyasal düzen; din erki.

Teolog: Tanr›bilimci, ilahiyatç›.

Teorik: Kuramsal, nazari. (Ayr›ca bkz. Kuram)

Terör: Bir ya da birden fazla devlete, bir ülkedeki düzene ya

da uluslararas› bir sisteme karfl› giriflilen ve ayn› zaman-

da halk› korkutup y›ld›rmak amac› güden fliddet eylemi;

Frans›z Devrimi döneminde, devlet eliyle yürütülen y›l-

d›r› politikas›.

Thesmoi: Eski Yunan’da tanr›sal kökenli oldu¤una inan›lan,

atalardan kalma, sözlü, geleneksel, kutsal yasalar.

Thetes: Eski Yunan’da, Atina kent-devletinde, yurttafll›k hak-

k›na sahip dört s›n›ftan sonuncusu; kentli, yoksul, emek-

çiler s›n›f›.

Timokrasi: Platon’un siyasal düflüncesinde askeri kesimin

yönetimi ele geçirmesiyle ortaya ç›kan yönetim biçimi.

Tiranl›k: Eski Yunan’da iktidar›n mevcut siyasal düzenin ve

yasalar›n öngördü¤ünün d›fl›nda, gayrimeflru bir biçim-

de ele geçirilmesiyle ortaya ç›kan düzen; ç›plak fliddete

ve zora dayal› iktidar, despotluk; iktidar›n tek kiflinin

elinde oldu¤u yasa tan›maz yönetim.

Toplum Mühendisli¤i: Genellikle somut koflullar göz önüne

al›nmaks›z›n, toplumsal yap›n›n evrensel olarak kabul

edilen belli ilkeler do¤rultusunda yeniden, bir bak›ma

s›f›rdan yap›land›r›lmas›.

Toplum Sözleflmesi: Yapay oldu¤u kabul edilen toplumun,

dolay›s›yla devletin kökeninde bulunan ve bireysel ira-

deler taraf›ndan gerçeklefltirilen ya da gerçeklefltirildi¤i

varsay›lan aç›k ya da z›mni anlaflma.

249Sözlük

Totaliter Sistem: Siyasal iktidar›n otoriter bir tutumla toplu-

mun tüm alanlar›n› denetleyip düzenlemeye varan yö-

netimi; bütüncül siyasal düzen.

Tyrannicide: Tiran›n öldürülmesi.

U-ÜUlus: Ülke, dil, kültür, din birli¤i gibi etmenlerin hepsinin ya

da bir k›sm›n›n etkisi alt›nda baflkalar›ndan ayr› ve fark-

l› bir toplum oluflturduklar›na inanan insanlardan kurulu

toplum, millet.

Ulusal Kilise: Ulus afl›r› ve ulusal s›n›rlar d›fl›nda yer alan her-

hangi bir üst dinsel merkeze ba¤l› olmayan kilise.

Ulusal Temsil: Halk›n oyuyla seçilen temsilcinin, seçildi¤i

bölgeyi ya da o bölgede yaflayan insanlar› de¤il, ulusun

tümünü temsil etmesi.

Ütopya: Olmayan yer; yok-yer; mevcut siyasal topluluklar›n

elefltirisinden hareketle, en iyi oldu¤u kabul edilen siya-

sal topluluk modellerine iliflkin anlat›lar ve yaklafl›mlar

bütünü. (Ayr›ca bkz. Eutopya)

VVaftiz: Suya bat›rma, y›kama; Katolik inanc›na göre, do¤an

bebeklerin Katolik cemaate resmî üye olarak kabul edi-

lebilmesi için, ‹sa’dan hareketle, yap›lmas› gereken suy-

la kutsama ifllemi.

Vasal: Feodal dönemde, fief sözleflmesi gere¤i, senyör’e karfl›

yükümlülükleri karfl›l›¤›nda senyör’ün askeri ve siyasal

korumas› alt›nda bulunan, hakim s›n›f mensubu (Ayr›ca

bkz. Fief Sözleflmesi ve Senyör); derebeyi.

Vekâlet: Bir kiflinin kendi ad›na ifl yapabilmesi için bir baflka-

s›na verdi¤i yetki.

Veto: Bir yetkinin, bir yasan›n, bir karar›n yürürlü¤e girmesi-

ne karfl› ç›k›p engelleme ya da erteleme hakk›.

Virtù: Erdem, yetenek, beceri; Machiavelli’ye göre, insanlar›n

yarat›c› enerjisini harekete geçiren beceri.

YYapt›r›m: Yasalar›n, ahlaki buyruklar›n yerine getirilmesini

sa¤layan güç, müeyyide.

Yasal: Yasalara uygun, kanuni, legal.

Yay›lmac›l›k: Bir siyasal örgütlenmenin, devletin mevcut s›-

n›rlar›n› siyasal, kültürel, ekonomik ve askerî biçimlerde

geniflletme faaliyetlerinin herhangi biri ya da tümü.

Yazg›: ‹nsan iradesinin ve öngörebilme yetisinin d›fl›nda ka-

lan, do¤an›n, evrenin ya da dinsel bir üst iradenin insa-

na biçmifl oldu¤u belirsiz rol; kader.

Yönetim Biçimi: Siyasal rejim; bir devlet biçiminin alt›nda

yer alan siyasal kurumlar›n hak, yetki ve görevleriyle,

bunu mümkün k›lan erk kullan›m biçimlerinin olufltur-

du¤u düzen.

Yükümlülük: Bir ifli yapma, bir görevi yerine getirme zorun-

lulu¤u durumu, mükellefiyet.

ZZ›mni: Kapal›, gizli, üstü örtük.

Zoon Politikon: Siyasal hayvan, flehirli hayvan, uygar hay-

van olarak insan; insan›n biyolojik varl›¤›ndan öte, an-

cak siyasal bir varl›k olufluyla insan olarak kavranabile-

ce¤inden hareketle yap›lan tan›m›.

Documents

S‹YAS‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹ · Yunan dünyas›ndan bafllayarak Bat› siyasi düflüncesinin izini süren bu metin, ayn› dönemde bu dünyada gerçekleflen siyasal