schmidt ve Pettazzoni

8/6/2019 schmidt ve Pettazzoni

1/40

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 50:2 (2009), ss.113-152

Monoteizm ve Yce Varlk Konusunda WilhelmSchmidt ile Raffaele Pettazzoni ArasndakiTartma

RAMAZAN ADIBELL

DR., ERCYES . LAHYAT FAKLTES

[email protected]

zet

18. yzylda, deimezkabul edilen geleneksel varsaymlarn geerliliini rasyonel kriterleretabi tutarak yeniden deerlendirmeyi amalayan Aydnlanma dnemi filozoflar, dinkonularve bu balamda da ilk insanlarn dininin monoteizm olduu ynndeki Kitab Mukaddesretisini felsefspeklasyon konusu hline getirmilerdir. 19. yzyln ikinci yarsnda DinBilimi, Felsefe ve Teolojiden bamsz bir disiplin olarak kurumsallamaya balamtr.Monoteizm meselesi, teolojik ve felsefperspektiften deerlendirildikten sonra her bilim dalgibi kendine zg bir metodoloji aray ierisine giren Din Bilimi balamnda ele alnm veortak bir metodoloji bulunmamasndan dolay da farkl sonulara ulalmtr. Schmidt ilePettazzoninin monoteizm ve Yce Varlk meselesini bilimsel bir yaklamla ele aldklarnsavunmalarna ramen, neden ok farkl sonular elde ettikleri hususu, bir takm sorular

gndeme getirmektedir. Bilimsel yaklamn en temel nitelii, ayn verileri ayn metot ileileyen herkesin ayn sonular elde etmesidir. Dolaysyla ortada bir ihtilaf varsa, bu meseleya konunun mahiyetinden, ya aratrmacnn kendinden ya da takip edilen metottankaynaklanmaktadr. Bu aratrmann amac, Schmidt ve Pettazzoninin monoteizm ve YceVarlk konusundaki grleri ve birbirlerine ynelttikleri eletiriler balamnda DinBilimindeki metodoloji problemine belirli bir adan k tutmaktr. Dier taraftan buaratrma, Batda bilim ad altnda yrtlen ve pek de gndeme getirilmeyen ideolojikmcadeleler hakknda nemliipular sunmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Wilhelm Schmidt, Raffaele Pettazzoni, Andrew Lang, Monoteizm,Politeizm, Dinler Tarihi, Metodoloji, deoloji.

Abstract
mailto:[email protected]:[email protected]


2/40

114 Ramazan Adbelli

The Debate between Wilhelm Schmidt and Raffaele Pettazzoni about Monotheism

and the Supreme BeingIn the 18th century the Enlightenment philosophers, who aimed to re-evaluate the validity of

the traditional assumptions considered as invariable, submitted them to the rational criteria.

They questioned religious issues and the Bible doctrine of primordial monotheism in terms ofphilosophical speculation. In the second half of the 19 th century, the Science of Religions

emerged as a discipline independently of philosophy and theology. After being evaluated

from theological and philosophical perspectives, the issue of monotheism was reconsidered asa subject of the Science of Religions, which like other scientific disciplines was searching for

its own methodology. However, the discussion on monotheism led to different results because

of the lack of a common methodology. Although Schmidt and Pettazzoni claimed to approach

the issues of monotheism and the Supreme Being in a scientific fashion, the very fact that theyarrived at very different results raises some questions. For the basic nature of the scientific

approach is that everyone processing the same data with the same method should obtain thesame results. Therefore, if there is a conflicting situation, it must be originating from either

the nature of the issue, or the researcher himself, or the method employed. The purpose of this

study is to shed some light on the methodological problem in the Study of Religions through

Schmidts and Pettazzonis views concerning monotheism and the Supreme Being and thecriticisms they leveled against each other. Moreover, this essay provides some important

clues about the ideological struggle which has been conducted in the West under the name of

science and which has been hardly articulated.

Keywords: Wilhelm Schmidt, Raffaele Pettazzoni, Andrew Lang, Monotheism, Polytheism,

History of Religions, Methodology, Ideology.

GR

Alman teolog ve din bilimcisi Gustav Menschingin (1901-1978) belirttii gibi Ortaan sonuna kadar Avrupa iin din bilimlerinden szetmek imknszdr.1 Modern Din Bilimi, 17. yzylda Almanyada,ngilterede ve Fransada dnsel planda hkimiyet kuran rasyonalizmin bir

rn olarak ortaya kmtr.2 Bu dnemden ok nceleri, deiik dinlerhakknda bilgi veren metinler bulunmaktadr. rnein Vedalar, Hint dini;Kitab Mukaddes, Yahudilik ve Hristiyanlk; Kuran, slam ile ilgili temelkaynaklar oluturmaktadr. Bunlarn dnda, yazldklar dnemdeki dindurum hakknda bilgi veren baka birok kaynak bulunmaktadr: iirkitaplar, tarih ve corafya kitaplar, seyahatnameler, misyoner raporlar vs.Ancak, eitli dinlerin doularn, zaman ve mekn ierisinde gelimeleriniobjektif ve sistematik olarak incelemeyi amalayan bir bilim dal olarak

1 Gustav Mensching,Histoire de la science des religions, (Paris: Lamarre, 1955), s.42.2 Mensching, a.g.e., s.47.


3/40

Monoteizm Hakknda Schmidt ile Pettazzoni Arasndaki Tartma 115

ortaya kan Din Bilimi, nispeten gen bir disiplindir. Bu disiplininkurucusunun Friedrich Max Mller(1823-1900) olduu kabul edilmektedir.3

Avrupadamonoteizm konusuna ilikin tartma 18. yzylda, yani DinBiliminin kurumsallamaya balamasndan neredeyse bir asr nce ortayakmaya balamtr.4 skoyal Aydnlanmac filozof David Hume (1711-1776), 1757 ylnda yaymlanan ve drt denemeden oluan Four

Dissertationsbalkl kitabnn ilk blmn oluturan The Natural Historyof Religionadl denemede, insan topluluunun ilerleyerek mkemmel birduruma ulamasn gz nnde bulundurarak politeizmin ya da

putperestliin,5 insanln ilk ve en eski dini olmas gerektiini dilegetirmekte ve bu dncesini dorulamak iin bir takm argmanlar ilerisrmektedir. Humea gre 1700 yl nce, insanln tamam putperest vepoliteistti. Putperestlii cehalet ve barbarlkla edeer gren Hume, teizminilk din ekli olmasnn imknszlna vurgu yapmaktadr. Humeun buyaklamnn evrimci bir paradigmaya dayand aka grlmektedir.Hume, doay gzlemleyip kocaman bir makineyi andran evrenin her

parasn bir plan dorultusunda tasarlayarak ahenkli bir sistem hlinde

ortaya koyan bir varlk dncesinin ilk insanlarda mevcut olmadnsavunmaktadr.6 Humea gre ilk insanlar, evreni dzene sokan yce biryaratc dncesine henz sahip deillerdi; nk byle muhteem birdnce, onlarn ne iin gzelliini gzlemleyebilen ne de onu meydanagetirenin bykln anlayabilen dar anlaylarna gre ok bykt.7

3 Bkz. A. Bros, Aperu historique sur l'histoire des religions, Histoire des religions. c.1, (ed.)Maurice Brillant & Ren Aigrain (Paris: Bloud et Gay, 1953), s.111.

4

Bkz. Raffaele Pettazzoni, The Formation of Monotheism, Essays on The History of Religions

,(Leiden: E.J. Brills, 1954), s.1.5 Balangta yer alan monoteizmin bozulmas sonucu ortaya kan ve dolaysyla ayn kkene sahip

fenomenler olarak grld iin 18. yzyl yazarlar, ou zaman putperestlik ile politeizmi,hatta paganizmi eanlaml kavramlar olarak kullanmlardr (M. V. David, Les ides du 18esicle sur l'idoltrie, et les audaces de David Hume et du prsident de Brosses, Numen, 24:2 (1977),s.82; Dictionnaire de thologie, c.5, (Paris: 1852), s.83). Humeun zihninde de putperestlik ilepoliteizm kavramlarnn ayn eyi artrd intiba uyunmaktadr. skenderiyeli Philonun(yaklak M..12-M.S.54) icat ettii bir kavram olan poltheos (politeizm) kelimesi, 1580 ylndaFransz hukuku ve filozof Jean Bodin (1529-1596) tarafndan yeniden kefedilene kadar Batdaidoltrie/idolatry (putperestlik) kelimesi kullanlmtr. Bylece 17. yzyla yaygn ekildekullanlan putperestlik kelimesinin yerine yava yava politeizm kelimesi gemitir (FrancisSchmidt, Naissance des polythismes (1624-1757),Archives de Sciences Sociales des Religions,

59:1 (1985), ss.77, 87). Dolaysyla Humeun bu iki kelimeyi ayn anlamda kullanmasnn nedeni, odnemde bu iki kavramn semantik alanlarnn henz tam olarak ayrmadyla aklkkazanmaktadr.

6 Bkz. David Hume, Four Dissertations, (London: 1757), ss.3-10.7 Hume, a.g.e., s.20.


4/40

116 Ramazan Adbelli

Hume, ilk insanlarn tek bir tanry idrak edecek kadar akl gelimilik

dzeyine sahip olmadklarn savunmakla birlikte bunlarn yine de dininanlara sahip olduklarn ve bunun da gelecekteki olaylardankorkmalarndan kaynaklandn ileri srmektedir.8

Humeun ad geen kitabndan birka yl sonra yaymlananDictionnairephilosophique adl eserinde Fransz Aydnlanmac filozof Voltaire (1694-1778), Humeu kastederek onun politeizmin ilk din ekli olduu ynndekigrne katlmadn bildirmektedir. Humeun aksine Voltaire, insanln

balangta tek bir Tanrya inandn ve zafiyetinden dolay daha sonra

birok tanrya tapmaya baladn dnmektedir.9 Voltairee gre ilkinsanlar, kk gruplar hlinde yaarlarken gk grltsnden korkmalar,besin kaynaklarnn ellerinden gitme endiesi, komu topluluklarn saldrmariski gibi olaylar karsnda zihinlerinde yle bir soru olumutur: Bizeiyilik ve ktlk eden bir Varlk vardr zerimizde.10nsanlarn neden tektanrya inanmaya baladklarn Voltaire, basitten karmaa doru ilerlemeilkesine dayanan insan zihninin ileyi tarzna balamakta ve bu tarz,ocukluk dnemindeki tavra benzetmektedir:

Yalnzca korkulan ey, tebcil edilir, zikredilir ve teskin edilmeye allr.

Btn ocuklar, gkyz karsnda kaytszdrlar. Fakat gk grledii an

korkudan titrer ve saklanrlar. Kukusuz ilk insanlar da bu ekilde davranm

olmaldrlar Bir ky [halk] yle demekle yetinmi olmaldr: Grleyen,

zerimize dolu yadran, ocuklarmz ldren bir Kuvvet bulunmaktadr.

Onu teskin edelim .11

Voltairee gre ilk insanlar, doay ve doadaki varlklar arasndakiilikileri incelemedikleri iin tek tanr inancnadnerek ve akl yrterek

deil, zafiyetlerini ve dolaysyla da gl bir Himayeciye olan ihtiyalarnhissederek ulamlardr. Bundan dolay ilk insanlarn tapndklar tanr,kendi kylerinin tanrs olduuiin evrensel bir karakter arz etmemitir.

1762 ylnda yaymlanan mile, ou De l'ducation adl kitabndaCenevreli filozof Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), ilk insanlarn kendieylemlerinin dier cisimler zerinde etkili olduu hissinden hareketle diercisimlerin de kendileri zerinde etki ettiine inanarak etkisini hissettikleri

8 Hume, a.g.e., s.94.9 Bkz. Voltaire,Dictionnaire philosophique, portatif, (Londres: 1764), s.246.10 Voltaire, a.g.e., s.247.11 Voltaire, a.g.e., s.247.


5/40


tm varlklar hem canl, hem de birer tanr olarak kabul etmeye

baladklarn savunmaktadr. Rousseauya gre ilk alarda her eydenkorkan insanlarbylece evreni tanrlarla doldurmu, yldzlarn, rzgrlarn,dalarn, rmaklarn, aalarn, ehirlerin, hatta evlerin canl olduuna ve birtanrs bulunduuna inanmlardr. Sonu itibariyle politeizm onlarn ilkdini ve putperestlik de ilk kltleri olmutur.12

Yazsz halklarn insan saylp saylmayacann tartld 18. yzylAvrupasnda Hume, Voltaire ve Rousseau gibi rasyonalist dncenin ndegelen isimlerinin dinlere ilgisi, bu dinlere bizatihi bir deer atfetmektenziyade kendi teorilerini desteklemesinden dolaydr. Bu filozoflar, Amerika,Afrika ve Asyada yaayan ilkel kabileler hakknda seyyahlarn vemisyonerlerin saladklar etnografik verileri speklatif bir perspektiftendeerlendirdikleri iin ok farkl, hatta kart sonulara ulamlardr.Pettazzoninin belirttii gibi, inansz bir rasyonalist olan Voltairein en eskiinan eklinin monoteizm olduu ve politeizmin daha sonra ortaya ktynndeki gr, tek Tanr inancn bizzat Tanrnn kendisinin ilk insanavahyettii ve politeizmin de bu inantan sapmann bir ifadesi olduu

ynndeki Kilise doktrini ile ayn istikamette olmas, dikkat ekicidir. Ancakvahye inanmayan Voltaireindinden bahsederken, rasyonel ve doal dindenbahsettiini ve doast herhangi bir mdahaleyi sz konusu etmediini gznnde bulundurmak gerekmektedir. Ayn rasyonalizm perspektifindenmeseleye yaklaan Hume ile Rousseau, politeizme ncelik tanyarak hemKilisenin geleneksel retisine kar kmlar hem de Voltairein tamaksine bir gr benimsemilerdir.13

19. yzyln balarnda Aydnlanma rasyonalizmine kar bir tepki

olumaya balam ve dinin yalnzca akl asndan deil dernbir tecrbeolarak ele alnmas gerektii dncesi domusa da bu dncenin arka

plannda yer alan itici g, yine ilerleme fikri olmutur. rnein dnyadakidin gelenekleri tarihsel ve felsef senteze tabi tutan Alman filozof Georg W.Hegel (1770-1831), dinleri geliim safhalarna ayrarak Hristiyanl zirveyeyerletirmitir. Alman teolog Friedrich D. Schleiermacher (1768-1834) dedinleri ilerleme ltne gre tasnif ederek Hristiyanl en st seviyeyekoymutur.14

12 Jean-Jacques Rousseau, Oeuvres Compltes, c.2, (Paris: 1852),s.539.13 Bkz. Pettazzoni, The Formation of Monotheism, s.1-2.14 Eric J. Sharpe, Comparative Religion: A History, Second Edition, (London: Duckworth, 1986), s.20.


6/40

118 Ramazan Adbelli

19. yzyl ilerledike din incelemesi, felsefalandan uzaklaarak tarih,

ilerleme ve evrim kavramlar etrafnda ekillenmeye balamtr. Budnemde, Liberalizm ve Sosyalizm akmlar ortaya kmtr. Materyalistideolojiyi benimseyen bu iki dnce akm, Din ve Gelenee kar giderekartan bir muhalefet gstermilerdir.15 1859 ylnda ngiliz doa bilimcisiCharles Darwinin (1809-1882) piyasaya kan On the Origin of Species by

Means of Natural Selection (Doal Seilim Yoluyla Trlerin Kkenizerine) adl kitab, yeni evrim ana damgasn vurmutur.16 HayatMcadelesinde Avantajl Irklarn Korunmasalt baln tayan Darwinin

bu kitab, pozitivist ve materyalist dncenindorukta olduu bir dnemdedin fenomenleri metafizik prensiplere dayanmakszn izah etmeye alan bilim adamlar iin teorik bir zemin hazrlamtr. Hegelin idealist evrimdncesinden ok farkl olan bu ilerlemeci yeni evrim anlay, materyalistideolojilerin iddialarna nemli bir destek salamtr.17 1871 ylndayaymlanan The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (nsanSoyu ve Cinsiyete likin Seilim) balkl kitabnda Darwin, evrimdncesini genileterek insan soyunu da evrim srecine dhil etmitir.

nsann maymundan trediini savunarak doal seilim ve trlerinadaptasyonu konusunda Tanry adeta saf d brakan Darwinin bu tavr,doal olarak Kilisenin tepkisini ekmitir.18Tpk Darwin gibi agnostikolanngiliz filozof ve sosyolog Herbert Spencer (1820-1903), evrim teorisiniDoa Bilimleri ile snrlamayp, bu teoriyi beer bilimlere uygulamakgerektiini savunan en nemli isimlerden biridir. Spencera gre beerkltrn dier alanlarnda olduu gibi din konusu da evrim asndan elealnmaldr. ngiliz Kraliesi Viktorya devrindeki birok dnr gibi

Spencer de ierisinde yetitii Hristiyanlk geleneini reddederekeyannnihai gereklilii hakknda hibir ey bilmediini ve bu tr meselelerleuramann da yararsz olduunu belirterek agnostik tavrn aka ortayakoymutur.19 Spencere gre canl ya da cansz olan her ey basittenkarmak biimlere, homojenlikten heterojenlie dnmektedir.20

15 Wilhelm Schmidt, Origine et volution de la religion. Les thories et les faits, (Paris: BernardGrasset), 1931, s.31.

16 Sharpe, Comparative Religion, s.25.17 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.31.18 Fiona Bowie, The Anthropology of Religion: An Introduction, (Oxford: Blackwell, 2000), s.13.19 Bkz. Sharpe, Comparative Religion, ss.32-34. Tylor, Frazer, Marett, Malinowski, Durkheim, Lvy-

Bruhl, Freud vs. gibi yazdklar dnemde en ok etki eden aratrmaclarn ya agnostik ya da ateolduuna E. E. Evans-Pritchard (1902-1973) dikkat ekmektedir. ngiliz Antropolojisinin en saygn


7/40


Grld zere Darwinin evrim teorisi, sadece doa bilimleri iin

deil, ayn zamanda dinleri aratranlarn byk ounluu tarafndan datemel bir postulat olarak kabul grmtr. Evrim dncesi, DinBilimlerinde etkisini uzun bir sre devam ettirmitir. 20. yzyln balarndaAvrupada dinler tarihi alannda yazlan kitaplarn hemen hepsinde ele alnandin olgular, evrim teorisi dorultusunda izah edilmeye allmtr.21rnein J. Estlin Carpenter (1844-1927), 1913 ylnda ilk basks yaplanComparative Religion adl kitabndaki; Artk tm din tarihi incelemesisalam bir ekilde bu byk dnce [evrim] zerine kurulmutur22 ifadesi,

evrim teorisinin Dinler Tarihi alanndaki etkisini ak bir biimde ortayakoymaktadr. Eliaden belirttii gibi bu dnemde Bat bilim dnyas, hereyin (hayatn, evrenin, dillerin, dinlerin, rklarn, sanatn, kurumlarn, vs.)kkenini arama saplants ierisindedir.23

Robert Ranulph Marett (1866-1943) ise zellikle dinin kkeniniaratrma konusu edinen Antropolojinin evrim teorisinden ne dereceetkilendiini u ekilde ifade etmektedir: Antropoloji Darwinin ocuudur.Onu [Antropolojiyi] Darwinizm mmkn klmtr. Darwinizm bak asn

reddettiinizde Antropolojiyi de reddetmeniz gerekecektir.24Marettin hocas olan ngiliz antropolog Edward Burnett Tylor (1832-

1917), 1871 ylnda yaymlandnda ngilterede byk bir ilgi uyandranPrimitive Culture (lkel Kltr) adl eserinin birinci cildinde aa rklar(lower races) diye nitelendirdii ilkel halklarn dinlerinin sistematik ekildeincelenebilmesi iin basit bir din tanmnn gereinden bahsetmektedir. Butanmn yce bir tanrya ya da lm sonras hesaba inan, putlara tapnma

temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Evans-Pritcharda gre bunlarn nazarnda ilkel dinin dierdininanlardan bir fark yoktu, yani o da bir yanlsamadan ibaretti. Bu aratrmaclarn teorilerinindaha iyi anlalmas asndan bu teorilerin arka plannda yer alan asl amacn ne olduu ynndeEvans-Pritchardn sunduu gr daha da dikkat ekicidir. Evans-Pritcharda gre ilkel dinhakknda teori reten aratrmaclarn ou ilkel dinlerde Hristiyanla lmcl darbeyi vuracaksilah aramlar ve bulmulardr da. Bu aratrmaclar tarafndan ilkel dinin hayali bir rn olduugsterilmek suretiyle onun akl d ve sama bir ey olarak izah edilerek ilkel dinin yklmas ve

bundan hareketle byk dinlerin gzden drlmesi ve sonunda da yok olmas amalanmtr (E. E.Evans-Pritchard,Des thories sur la religion des primitifs , (Paris: Payot, 2001), ss.29-30).

20 Bowie, a.g.e., s.14.21 Eric J. Sharpe, Some Problems of Method in the Study of Religion,Religion, 1:1 (1971), s.4.22 J. Estlin Carpenter, Comparative Religion, (London: Oxford University Press, 1944), s.33.23 Mircea Eliade, The Quest for the Origins of Religion, History of Religions, 4:1 (1964), s.160.

Ayrca bkz. Eliade, La nostalgie des origines, ss.81, 85; Mircea Eliade, Aspects du mythe, (Paris:Gallimard, 1963), s.100.

24 R. R. Marett,Anthropology, (London: 1912), s.8.


8/40

120 Ramazan Adbelli

veya kurban icras gibi hususlar iermesi zorunlu klnrsa birok kabilenin

din kategorisi dnda kalacana dikkat ektikten sonra Tylor, asgari bir dintanm yapmaktadr. Ona gre din, Ruhsal/Manevi Varlklara inantanolumaktadr.25 Evrimci anlay dorultusunda dnen Tylora gre din,insanln ocukluk safhasn yani ilkel bir zihniyeti yanstmaktadr. Tylor,evrim sreciyle birlikte insanln dinin karanlklarndansyrlarak biliminaydnlna kavuacana inanyordu. Ona gre dinin ilk safhas olananimizden politeizm, bundan da monoteizm tremitir. Bu dncesinidesteklemek iin antropolojik verileri zikreden Tylor, hibir vahi kabilede

monoteizmin izine rastlanlmadn ileri srmtr.26

Tylorun sadk rencisi skoyal air, gazeteci, tercman ve romanc

Andrew Lang (1844-1912), hocasnn monoteizm hakkndaki grlerini paylayordu. Tylor gibi Lang da monoteizmin uzun bir evrim srecininsonucunda animizden trediini kabul ediyordu. 1887 ylnda yaymlanan

Myth, Ritual and Religion adl kitabnda Langn evrimci dnceyimitolojiye uygulad grlmektedir. Bu kitapta Lang, uygar halklarnmitlerindeki aptalca, vahi ve irrasyonel unsurun ya vahilik dneminin bir

kalnts, ya mevcut vahi halklardan bir alnt ya da airlerin vahihalklardaki bilgileri taklit etmesinden ibaret27olduu ynndeki grndile getirmektedir. Tylor gibi Lang da mitin insanln ok eski alarndacehalet ierisinde vahi bir hayat srd dnemin kalnts olduugrndedir.28Lang, Tylorun ileri srd animizm teorisini ngilteredegit gide g kazanan Max Mllerin Doa Mitolojisi Okulu karsndasavunmutur.29 Mitolojik ve tanrsal figrleri, doal gerekliklerin vezellikle de gk cisimlerinin kiiletirilmi hlleri olduunu savunan bu

okulun teorisi knce Lang, dikkatini antropologlarn verilerine evirerekyce tanrlar meselesi ile ilgilenmeye balamtr.30 1898 ylndayaymlanan The Making of Religion (Dinin Oluum) adl kitab, Langn

25 Edward B. Tylor, Primitive Culture, c.I, (London: 1871), s.383; Edward B. Tylor, Animism,Classical Approaches to the Study of Religion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1:

Introduction and Anthology, (ed.) Jaques Waardenburg, (The Hague: Mouton, 1973), ss.213-214.

Ayrca bkz. Samuel G. F. Brandon, Origins of Religion, The Dictionary of the History of Ideas,(ed.) Philip P. Wiener (New York Charles Scribners Sons, 1973), c.4, s.96.

26 Bkz. Edward B. Tylor, Primitive Culture, c.II, (London: 1871), s.302 vd.27 Andrew Lang,Myth, Ritual and Religion, c.I, (London: 1887), s.33.28 Lang,Myth, Ritual and Religion, c.I, s.3429 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.111.30 Sharpe, Comparative Religion, s.59.


9/40


dncelerindeki dnm noktasn yanstmaktadr.31 En nemli eserlerindenbiri olan The Making of Religionda Lang, Tylorun tezini rterek bazaavahilerin, Hristiyanlar kadar monoteist olduklarn32ispat edeceinibildirmektedir. Langa gre Tylorun iddiasnn aksine, Tanr fikri, sonradanmeydana gelmeyip, vahiliin en alt seviyesinde de yer almaktadr.33Lang, bu gre, Avustralya ve Bengal Krfezinde yer alan Andamanadalarnda yaayan kabileler gibi inan sistemlerinde Yce Tanrlara yerveren ok ilkel halklarn inanlarna ilikin etnografik verilerden hareketlevarmtr. Tylorun, Tanr dncesinin balangta yer almasnn mmkn

olmadn ve bu inann doadaki ruhlara inantan ve atalar kltndentrediini savunmasna karn Lang, Avustralyadaki ve Andamanadalarndaki ilkel halklarda ne atalar kltne ne de doa kltlerinerastlamtr.34

Robert R. Marett gibi birok antropolog, Langn bu grnn hemevrimci dnceye hem de bu szde vahi halklarn yar hayvan

biimindeki statlerine uygun dmediini ileri srerek eletirmitir.35Profesyonel bir antropolog olmad gibi ne tarihi ne de teologformasyonuna sahip olan Lang ngilterede birok bilim adam bir romanyazar ve gazeteci olarak grm ve bu nedenle ciddiye almam, dolaysylada grmezden gelmitir.36 Sonu itibariyle dinin balang safhasnanimizmin oluturmad ve bundan nce bir Yce Varlk inancnn yerald ynndeki bu gr, ngilterede neredeyse hi yankuyandrmamtr.37Langn ilkel halklarda Yce Varlk inanc bulunduuynndeki tespitleri kendi lkesinde ilgi grmemise de dier lkelerde

birok bilim adam tarafndan ele alnarak Antropoloji ve Dinler Tarihi

31 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.117.32 Andrew Lang, The Making of Religion, (London: 1898), s.181. Evrimci antropologlarn dinin ilk

eklini izah etmek amacyla kendi dnemlerinde yaayan ilkel halklar esas alarak ileri srdkleriteorilerin dayand temel paradigma, kendilerinin ilerleme srecinin bir ucunda, szde vahiler isedier ucunda bulunduu dncesine dayanmaktayd. Bu antropologlara gre teknolojik ynden geriolan ilkel haklarn dnceleri, adetleri ve inanlar da kendilerininkinin antitezi olmalyd.Dolaysyla bu antropologlarn kendileri rasyonel olduklar iin ilkelleri, mantk ncesi dneme ait,hayal, gizem ve korku dolu bir dnyada yayor olarak gstermilerdir. Ayn ekilde kendileri,kapitalist, tek evli ve monoteist olduklar iin ilkellerin komnist, ok evli ve politeist olduklarnsavunmulardr (Evans-Pritchard, ss.177-178).

33 Lang, The Making of Religion, s.175.34 Mircea Eliade,Religions: The First Approaches: Philology (Max Mller) and Anthropology (E. B.

Tylor),International Social Science Journal,29:4 (1977), s.617.35 Ninian Smart, Religion,Study of,Encyclopaedia Britannica , Chicago 2009.36 Sharpe, Comparative Religion, s.64.37 Mircea Eliade,La nostalgie des origines, (Paris: Gallimard), 1971, s.84.


10/40

122 Ramazan Adbelli

alanlarnda inceleme konusu yaplmtr.38Langn bu konudaki grlerini

yanklandrarak derinletiren aratrmaclarn banda Alman Katolik dinadam, etnolog ve dil bilimcisi Wilhelm Schmidt (1868-1954) gelmitir.Schmidt, Langn takipisi olduunu ak ve net olarak ifade etmitir:

Karlatrmal Din alanndaki almalarmn skoyal byk bilim adam

Andrew Langn almalarnn baz blmlerinin devamndan baka bir ey

olmadn unutamam. 1910 ylnda onunla karlama mutluluuna eritim.

1912de vefat etti. O sene, Der Ursprung der Gottesidee adl kitabmn ilk

cildi piyasaya karak onun canla bala balad ii ileri tad.39

Yukardaki alntda belirttii gibi Schmidt, Langn hayatn kaybettii1912 ylnda Der Ursprung der Gottesidee(Tanr Fikrinin Kkeni) balklon iki ciltlik kitabnn ilk cildini yaymlatm ve bylece bu cesursavunucunun yere brakt bayra ele alarak40ayn yolda ilerlemeye kararvermitir. Bu ilk cilt, 19081910 yllar arasnda Anthropos dergisindeFranszca olarak yazlan makalelerin (Anthropos, c.3, ss. 125-162, 336-368,559-611, 801-836, 1081-1120; c.4, ss. 207-250, 505-524, 1075-1091)

derlemesinden oluan ve 1910 ylnda yaymlanan Lorigine de lide de

Dieu. tude historico-critique et positive (Tanr Fikrinin Kkeni: Tarihsel-Eletirel ve Pozitif nceleme) adl kitabn geniletilmi Almanca evirisidir.Son iki cildi, Schmidtin lmnden sonra 1954 ve 1955 yllarndayaymlanan binlerce sayfalkbu devasa eserde, ilkel ya da dier bir ifade ileetnolojik adan en eski olan halklarn dinlerinde monoteist bir eiliminvarlnn ispat amalanmtr.

Monoteizmin ilk din ekli olduunu bilimsel zeminde ispat etmeyeadeta kendini adayan Schmidtin yaklam birok eletiriye neden olmutur.

Louis Henry Jordana (1855-1923) gre Schmidtin tarihsel-kltrelmetodunun amac, Katolik Kilisesinin tezlerini destekleyerek evrimteorisinin yaylmasn engellemektir.41 Hollandal etnolog J. J. Fahrenfort(1885-1975) Schmidtin monoteizmini temelleri incelendiinde hemenkecek sun bir yap olarak deerlendirmektedir. Fahrenforta greSchmidt, rencilerine kendi tezini destekleyecek nitelikte olan verileri

38 Benjamin C. Ray, Lang, Andrew, Encyclopedia of Religion, Second Edition, (New York:MacMillan, 2005), c.8, s.5300.

39 Wilhelm Schmidt, The Quest of the Supreme Being, Classical Approaches to the Study ofReligion. Aims, Methods and Theories of Research. Volume 1: Introduction and Anthology, s.274.

40 Schmidt, The Quest of the Supreme Being, s.274.41 Louis H. Jordan, Comparative Religion: Its Adjuncts and Allies, (Oxford: Oxford University Press,

1915), s.361.


11/40


derlemelerini salk vermi ve bylece seici ve tarafl bir yaklamla kendi

dncelerini, incelenen halklarn kltrel yaamlar zerine yanstmtr.Sonu itibariyle objektiflikten uzak bir yaklam sergileyen Schmidti,Fahrenfort gerek bir bilim adam olarak grmemektedir.42 Haydon iseSchmidtin Propaganda Topluluunun Arkeoloji almas zelKomitesinin bakan olduuna dikkat ekerek, insanln balangcnda YceTanrnn var olduu sonucuna varmas onun byle bir neticeyi elde etmeumudunun bir rn olmaktan teye gememektedir.43Magli ile Sethreyegre Schmidt, Tanrnn ilk insana dorudan vahiy gnderdii ynndeki

Kitab Mukaddes retisinden etkilenmitir.44 Mattingly ise bu dnceyidaha ak biimde formle ederek Schmidtinbu ilkel halklarda bir YceTanr inancnn bulunuunun Kitab Mukaddesteki zgn monoteizmiyansttn gstermeye altna dikkat ekmektedir.45 Schmidtinalmalarnda hibir zaman Kitab Mukaddese atfta bulunmayp ilkelhalklar arasnda yaayan aratrmaclarn toplad bilgilere dayandargmann ileri sren Amerikal misyoner Samuel Marinus Zwemere(1867-1952) gre onu Roma Katolik Kilisesinin adeta bir szcs olarak

deerlendirmekyanl olacaktr.46Bu farkl grler arasnda doruluk paynn hangisinde daha yksek

olduu, Schmidtin biyografisi ve grleri incelenince ortaya kacaktr.

I. Wilhelm Schmidt (18681954)

Bir fabrika iisinin ocuu olarak 1868 ylnda Almanyada dnyayagelen Schmidt, on be yandayken Hollandada bulunan lahi KelamCemiyetinin (Societas Verbi Divini) misyonerlik okuluna kaydn yaptrarakFelsefe ve Teoloji alannda eitim grm ve bu cemiyet tarafndan 1892ylnda papaz olarak tayin edilmitir. Schmidt, 1893-1895 yllar arasnda

42 Jan Platvoet, Pillars, Pluralism and Secularisation: A Social History of Dutch Sciences ofReligions, Modern Societies and the Science of Religions: Studies in Honour of LammertLeertouwer, (ed.) Gerard A. Wiegers (Leiden: Brill, 2002), s.105.

43 A. Eustace Haydon, Origin and Growth of Religion by Wilhelm Schmidt,International Journal ofEthics, 42:3 (1932), s.380.

44 Ida Magli, Cultural Anthropology: An Introduction, (Jefferson: McFarland, 2001), s.121.45 Gerald L. Mattingly, Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Anthropology, H. James Birx (ed.),

(California: Sage Publications, 2006), s.2060. Kees Bolle de ayn gre sahiptir. Bkz. Kees Bolle,Myths and Religious Texts, Contemporary Approaches to the Study of Religion in 2 Volumes,(ed.) Frank Whaling (Berlin: Mouton, 1984), s.337.

46 Samuel Marinus Zwemer, The Origin of Religion: Evolution of Revolution, (New York: LoizeauBrothers, 1945), s.36.


12/40

124 Ramazan Adbelli

Berlin niversitesinde Sami dilleri alannda eitim aldktan sonra

Avusturyadaki bir misyoner okulunda eitmen olarak grevlendirilmitir.Misyonerlerin Hristiyanlatrmaya altklar halklar ierisinde gzlemyaparakelde ettikleri bulgular yaymlayabilmeleri iin 1906 ylnda Etnolojive Dil Bilimi alannda uluslararas nitelie sahip olan Anthropos:

International Review of Anthropology and Linguistics dergisini kuran

Schmidt, 1931de yineAnthroposadndabir enstit kurmutur.47 1921-1938yllar arasnda Viyana niversitesinde hocalk yapan Schmidt, 1938 ylndaAvusturyann Almanya tarafndan ilhak edilmesi zerine Anthropos

Enstitsn svireye tam ve 1951 ylna kadar Fribourg niversitesindeders vermitir.48

Schmidt, yaad dnemde natralizm (Max Mller), fetiizm (CharlesdeBrosses, Auguste Comte, John Lubock), atalar klt (Herbert Spencer),animizm (Edward B. Tylor), totemizm (W. Robertson Smith, Sigmund

Freud, Emile Durkheim), byclk(J. G. Frazer, J. H. King) vs. gibi dinalannda hkim olan teorilerireddetmi ve bunlarn dinin balangcn ve eneski din tecrbeyi yanstmadn savunmutur.49Andrew Langn en ilkel

kabilelerde bile Yce Tanrlar kefetmesinden olduka etkilenen Schmidt,Langn metodolojik adan eksikliklerini de fark ederek ilkel denilentopluluklardaki kltrel katmanlar belirleyen salam bir tarihsel metotolmadan tanr kavramnn kkeni gibi hassas bir konuda sz sylemeninmmkn olmayacan dnmtr. Bundan dolay Schmidt, Tylor, Frazer,Durkheim ve antropologlarn ounun benimsedii tarih d yaklamlaraiddetle kar km ve Alman Etnolog Robert F. Graebnerin (1877-1934)tarihsel etnolojisi ve zellikle de etnolog Friedrich Ratzelin (1844-1904)

balatp rencisi Leo Frobeniusun (1873-1938) gelitirdii kltrel devre47 Anthropos dergisi ve enstitsn kurmadaki amacn Schmidt, u ekilde belirtmektedir: []

Onlarca yl boyunca Anthropos iin ne yaptmsa, bizim misyonerleri muvaffak klmak iin, onlarnhazinelerini bilimsel pazara tamak iin yaptm ve btn bunlar ok sayda aratrmacyla temaskurmam sayesinde olmutur. (Ali Rafet zkan, P. Wilhelm Schmidt (18681954) zerineBiyografik Bir Deneme, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 14 (1999), s.125denaynen alntlanmtr).

48 Joseph Heninger & Alessandra Ciattini, Schmidt, Wilhelm, Encyclopedia of Religion, c.12,s.8168; Grald Gaillard, The Routledge Dictionary of Anthropologists, (London: Routledge, 2004),ss.45-46; Julien Ries, Schmidt, Wilhelm,Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2editioncorrige, (Paris: Presses Universitaires de France, 1985), ss.1547-1548; M. Gusinde, Schmidt,

Wilhelm, The New Catholic Encyclopedia, c.12 (2003), s.744; Jean Comby, Diffusion etacculturation du christianisme (XIXe-XXesicle), (Paris: ditions Karthala, 2005), s.123.

49 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.351. Ayrca bkz. Eliade, La nostalgie des origines,s.37. Schmidtin bu teorileri hangi ynlerden eletirdii konusunda daha fazla bilgi iin bkz.Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.59-212.


13/40


veya alan/kltr evreleri (Kulturkreis) teorisini benimsemitir.50 20.

yzyln balarnda Alman Antropoloji Okulunda hkim olan bu teorinintemel ilkesi, insanln dnyann belirli bir yerinde meydana gelerekyeryzne yayld dncesine dayanmaktadr. Schmidte gre daha sonragerekleen glerle birlikte kltr, deiime uramtr. Schmidt, bu glersonucunda insanlarn yerletikleri blgelerin kltrlerini meydanagetirmeyip, balangtaki kltrn deiime uratlm eklini devamettirdiklerine dikkat ekmektedir.51 Deiik kltrlerdeki benzerlikleri vefarkllklar izah etmeyi amalamak zere gelitirilen yaylma kanununa gre

en geni apta yaygn olan bir unsurun en eski olmas gerekmektedir.52Kulturkreis teorisine gre tarihsel katmanlama sayesinde arkaik, hatta

ilk gelenekleri daha sonraki gelimeler ve etkilerden ayrt etmek mmknolacakt. Tarihsel Etnoloji, Avustralyann gney-dousunda yaayankabileleri, Pigmeleri, Asya ve Amerikann kuzeyinde yaayan bazkabileleri ve Fuegienleri en eski uygarlklarn kalntlar olarakdeerlendirmektedir. Bu kalntlardan hareketle Schmidt, balangtaki dininortaya konulabileceini dnyordu. Schmidte gre Tarihsel Etnoloji

sayesinde insanln ilk dnemlerine yaklaarak en eski din eklinikefetmek mmkn olacakt. Avclk ve toplayclkla yaamlarn srdrenilkel kabilelerin (Urvlker) dinlerini bilmek bu bakmdan son derece nemliidi. Zira bu halklar geliim safhasnn en balarnda bulunmaya devamettikleri iin bunlarn dini de ilk insanlarn dinine yakn olmalyd.53 Onagre bu Urreligion (lk Din) ebed, yaratc, her eyi bilen, iyiliksever vegkte yaadna inanlan bir Yce Tanr inancndan ibaretti. Sonuitibariyle Schmidt, balangta dnyann her yerindebir tr ilk monoteizmin

50 Eliade, La nostalgie des origines, s.51; Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.278-279.Alman yaylmac okulu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Robert H. Lowie, The History ofEthnological Theory, (New York: Farrar & Rinehart, 1937), ss.177-195. Bu okulun teorisi hakkndaeletirel bir bak as iin bkz. Clyde Kluckhohn, Some Reflections on the Method and Theory ofthe Kulturkreislehre, American Anthropologist, New Series, 38:2 (1936), ss.157-196. SchmidtinKulturkreis teorisi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Marvin Harris, The Rise of AnthropologicalTheory: A History of Theories of Culture, (London: Routledge, 1968), 382-388. Schmidte greEtnolojinin tespit edebildii kadaryla Pigmeler, insanln evrim safhasnda en eski katmanoluturmaktadr (Schmidt, Origine et volution de la religion, s.242). Schmidt, Pigmeler gibi en eskihalklarda Yce Tanr inancna rastlanlmasn, bu dnceyi evrim srecinin sonuna yerle tirenanimizm, totemizm, byclk vs. gibi din teorilerinin yanlln ortaya koyan en nemli argman

olarak grmektedir (Schmidt, Origine et volution de la religion, s.351).51 Schmidt, The Quest of the Supreme Being, s.277.52 Harris, a.g.e., s.37653 Henryk Zimon, Wilhelm Schmidts Theory of Primitive Monotheism and its Critique within the

Vienna School of Ethnology,Anthropos, 81:1-3 (1986), s.246.


14/40

126 Ramazan Adbelli

(Urmonotheismus) yer aldn ve toplumlar bnyesinde daha sonra meydana

gelen deiimlerin bu inanc azalttn, tahrifve ou zaman da yok ettiinidnyordu.54

imdi bir bakta ilkel uygarlklarn ve bunlarn ortaklaa paylatklarYce Varlk inancnn yayln gz nne getirirsek hi de anlamsz ve

belirsiz bir eyin sz konusu olmadn fark ederiz. Bu uygarlklar, birkemer gibi Eski Dnyann gneyinin yarsn evrelemekte ve bu kuaGes-Tapuyalar, Yeni Dnyaya uzatmaktadr. Bunlarn u an yaadklaradalar, ktalarn en cra keleri, sradalarn ortas, bakire ormanlarn ii

gibi kenar blgelere itilmi olmas daha youn ve eskiden beri sregelenyaylmay gstermektedir. kinci ve nc aamada bunlarn kuzey vegney kltrleriyle birlikte dnyann en u kelerine yayldklarngryoruz. Yeni uygarlklarn hibirinin byle bir coraf yaylmagerekletirmedii sylenebilir. Eer imdi bu devasa alann geniliiierisinde her yerde paralar hlinde olsalar da ilkel halklarda bir YceVarlk inanc grnyorsa, bu inancn en eski insan uygarlnn byk

blmn oluturduunu ve insanln eitli gruplara ilk blnmesinden

nce durumun byle olduunu kukusuz kabul etmek gerekecektir.55

Dinin ve tanr kavramnn kkenini incelemek zere kaleme ald ve

lahi Kelam Cemiyetinin (Societas Verbi Divini) kurucusu Arnoldi Iansseneithaf ettii Lorigine de lide de Dieu adl kitabnn nsznde Schmidt,metodoloji hakkndaki dnceleri ile ilgili nemli bilgiler aktarmaktadr.Karlatrmal Din Bilimini, Etnolojinin bir dal olarak gren Schmidt,ncelikle bu disiplinin amacn belirlemektedir:

Din Biliminden ya da Din Felsefesinden ayrt etmek iin ou zaman

adlandrld zere Karlatrmal Dinler Tarihi, halklarn yaamierisindeki bir grup olguyu yani dini olgular tm genilikleri, kkenleri,

yaylmalar ve evrimleri asndan incelemek ve betimlemekten baka bir

amac olmayan etnolojik bir disiplindir.56

Schmidt, Din Biliminin, herhangi bir din trnn ya da dindnceninhakikati veya deeri hakknda hibir deer yargsnda bulunmayarakbu iietnolojik bilimlerin dnda yer alan Din Felsefesine brakmas gerektii

54 Eliade,La nostalgie des origines, ss.51-52.55 Schmidt, Origine et volution de la religion, ss.321-322.56 Wilhem Schmidt,Lorigine de lide de dieu. tude historico-critique et positive, (Paris, 1910), s.2.


15/40


hususuna vurgu yapmaktadr.57 Daha sonra Schmidt, Din Biliminin konusu

olan din kavramn tanmlamaktadr. Schmidte gre din:

Dnyevi ve maddi durumlarnzerine ykselen bir veya birka kiisel varl

kabul etmek ve bunlara kar bamllk duygusu hissetmektir. ou zaman

yapld gibi manevi gler demiyor, kiisel gler diyoruz nk bylece

maneviyat dncesinin henz gelimemi olduu biimleri ve dnemleri

kuatm oluyoruz. Karlatrmal Din Biliminde evrensel ve kiisel olmayan

bysel bir gc evrimin balangcna yerletirmeye alan en yeni hipotezler

bizim kiisel tabirimizi eletirebilirler[] Bu tasavvurun yanl olduunu

ve en azndan balangc itibariyle by ile din arasnda olduka belirgin bir

kartln bulunduunu gstereceiz.58

lk din ekli olarak animizm teorisinin Din Bilimi alannda hkimolduunu sk sk tekrar eden Schmidt,59 bu teoriyi kertmek iin kendistratejisini ortaya koymaktadr. Schmidte gre animizm ile mcadeleetmenin en iyi metodu, buna kar olgular hakknda zengin birdokmantasyona dayanarak en ince detayna kadar gelitirilmi pozitif birteori ile kar koymaktr.60 Tanr Fikrinin Kkeni ( Lorigine de lide de

Dieu) adl kitabna koyduu Pozitif ve Tarihsel-Eletirel nceleme (tudehistorico-critique et positive) eklindeki alt balk da Schmidtin bu kitaptakimisyonunu ak bir biimde yanstmaktadr. Bu teorinin z, eitli ilkelhalklarda monoteizmin nceliini ispat etmeye dayanmaktadr. ByleceSchmidte gre monoteizmi uzun bir evrim srecinin son aamas olarakgren animizmin temel tezlerinden birine lmcl darbe vurulmu olacaktr.Andrew Lang Schmidt nazarnda nemli klan en temel hususlardan biri,onun ilk insanlarn vahyin muhatab olduunu ve bu lk Monoteizmin

zamanla tahrif edildiini savunan Vahiy teorisini reddeden Max Mllerinnatralizm teorisini kerttikten sonra animizmin temel tezini rtecekdeliller sunmasndan kaynaklanmaktadr.61 Lang iin Din Bilimi alanndadevrim yapt eklindeki nitelemesi de Schmidtin bu skoyalaratrmacya verdii deerin bir ifadesi olarak gsterilebilir. Animizmi

57 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, ss.2-3.58 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.459 Schmidt, a.g.e., ss.28, 38, 58.60 Schmidt, a.g.e., s.61.61 Bkz. F. Max Mller,Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal

Institution, (London: 1873), ss.40-41; Louis H. Jordan, Comparative Religion: Its Genesis and

Growth, (Edinburgh: 1905), s.530.


16/40

128 Ramazan Adbelli

savunanlar, her tr uygarlkseviyesinde, en dk seviyedeki halklarda bile

yer alan Tanr kltnn yani ilkel bir monoteizmin izlerini dikkatealmazlarken Langbu noktaya vurgu yapmtr.62 Lang, Avustralyanngneyve gney dousunda yer alan kabilelerde, Andaman adalarnda, GneyAfrikada yaayan Bushmen kabilesinde, Kuzey Amerika yerlilerinde,Gney Amerika kzl derililerinde vs. yce varlk inancnn bulunduunugstermitir.63Ancak Schmidtin aksine Lang, hibir zaman ne dorudan nede dolayl olarak bu inanc herhangi bir vahiy biimi ileilikilendirmemitir.64

Animizm teorisine gre ruh kavramnn Tanr dncesine gre ncelii bulunmaktadr. Oysa Lang, Avustralyadaki, Andaman adalarndakikabileler ve Bushmenler gibi en ilkel kabilelerde ruhlara ilikin herhangi birklt icra edilmediini ortaya koyarak animizm teorisinin zerine oturduutemel dayanaklardan birini daha ykm oluyordu.65 Ancak Langn animizmikkten reddetmediini gz ard etmemek gerekir. Langn asl itiraz, budncenin, din hayatn balang noktasna yerletirilmesinedir. Myth,

Ritual and Religion adl kitabnn 1899 ylnda yaplan yeni basksnda

Langn dinin ilk ekli konusunda Tylorun teorisinden ne derece uzaklatnet bir biimde grlmektedir. Bu yeni basknn nsznde Lang, mevcutbilgilerin, dinin kkeni hakknda bilimsel bir teori ina etmek iin yeterliolmadn ve belki de bunu yapmannhibir zaman mmkn olmayacanifade etmektedir.

66

Lang her ne kadar ilk din ekli hakknda bir hkme varabilmek iinyeterli malumat bulunmadna dikkat ekse de tanr fikrinin douuhakknda fikir yrtmekten de geri durmamaktadr. Langa gre insan,

eyann meydana geldiini fark ettikten sonra kendisinin yapmad veyapamayaca eyleri meydana getiren birinin bulunduu sonucunavarmtr. Bilinmeyen bu ahsiyet, doann stnde yeralan yce bir insan

62 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.67.63 Bkz. Schmidt,Lorigine de lide de dieu, ss.78-103.64 Lester Richard Hiatt, Arguments about Aborigines: Australia and the Evolution of Social

Anthropology, (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), s.109. Schmidtin Lorigine delide de dieu adl eserini deerlendiren Lang, ilkel kabilelerde bir Yce Yaratc dncesinin

bulunmasnn bu halklar Schmidtin kastettii anlamda monoteist yapmadna dikkat ekmekte vekendisinin bu ilkel kabilelerin dinin filozoflarn kullandklar dar anlamda monoteist bir niteliesahip olduu ynnde hibir beyanda bulunmadn ifade etmektedir (Andrew Lang, Review:Lorigine de lide de dieu, Folklore, 21:4 (1910), s.518).

65 Bkz. Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.104.66 Andrew Lang,Myth, Ritual and Religion, c.I, (London, 1899), s.xii.


17/40


olarak telakki edilmitir.67 Bu dnceden hareketle Lang, dini, manev

varlklara inan eklinde tanmlayan Tylorun asgari din tanmnreddederek bunun yerine dini, Yaratc bir varla inan eklindetanmlamay nermektedir.68Tanr fikrine akl yoluyla ulaldn ileri srenLangn bu dncesini kabul eden Schmidte gre insan doann yaratcsve efendisi olan ve gc ile doadaki her faaliyeti meydana getiren bir YceVarl kabul etmeye sevk eden ey, nedensel izah ihtiyac ile sk ilikiierisinde bulunan kiiletirme eilimidir.69Tanr fikrinin rasyonel bir sresonucunda meydana geldiinisavunan Langn bu dncesini benimseyen

Schmidt, bu izah tarzn, Katolik reti ile uyumlu grd iin kabuletmektedir. Zira Katoliklie gre vahiy olmad durumlarda insan kendiaklyla Tanr dncesine ulaabilmektedir.70

Schmidtin Lang ile paylat nemli dncelerden bir dieri demitoloji ile ilgilidir. Her iki aratrmacya gre Etnolojinin inceleme konusuyapt her halkta st seviyedeki dinunsur yannda bir de aa seviyede

bir mitolojik unsur bulunmaktadr.71 Lang, din ile mit arasnda biratmann bulunduunu ve mitlerin sama ve alaltc olduunu

dnmektedir.72 Bu dncesini Lang u ekilde gerekelendirmektedir:imdilik ancak unu syleyebiliriz ki din telakki, ciddi tefekkr veteslimiyet yoluyla insan aklndan kaynakland hlde mitolojik dnceler,

baka bir yoldan, yani lgn ve dzensiz muhayyileden kaynaklanmaktadr.Bu iki tarz Hristiyanlkta bile grnmektedir.73 Schmidt de dini, akldankaynakland iin rasyonel bir nitelie sahip olarak grrken mitimuhayyileden kaynakland iin bir fantezi rn olarak grmektedir.Schmidte gre sebep-sonu ilikisi erevesinde ileyen akln aksine

muhayyile, doas gerei mantksal ya da ahlakkstaslarla snrl olmadiin sama sapan, edebe aykr ve gln eyler meydana getirmektedir.74

67 Andrew Lang, Magic and Religion, (London, 1901), s.225; Andrew Lang, Australian Gods. AReply, Folklore, 10:1 (1899), ss.9-10.

68 Lang,Myth, Ritual and Religion, c.I (1899), s.3.69 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.202.70 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.108. Kitab Mukkaddesteki monoteizm dncesine ilikin

pasajlar hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Norman L. Geisler, Primitive Monotheism, ChristianApologetics Journal, Volume 1, No.1 (1998).

71 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.111.72 Lang,Myth, Ritual and Religion, c.I, ss.3-4.73 Lang, a.g.e., c.I, s.5.74 Schmidt,Lorigine de lide de dieu, s.186.


18/40

130 Ramazan Adbelli

Viyana yaknlarnda bulunan S. Gabriel Misyonerlik Enstitsnde 1930

ylnda verdii dersleri Schmidt, Origine et volution de la religion. Lesthories et les faits75 bal ile yaymlatmtr. Yirmi blmden oluan bukitap, birok konu arasnda Schmidtin metodolojisi, ilk din ekli olarakmonoteizm hakkndaki grleri ve Rafaelle Pettazzoniyi hangi yndeneletirdii konularnda bilgiler vermesi bakmndan nemli bir yere sahiptir.Bu eserin nsznde bunun bir Etnoloji kitab olduunun altn izenSchmidt, almasnn ilk blmnde Karlatrmal Din Tarihi konusunuele almakta ve bu bilim dalnn konusu olan din kavramnn tanm ile ie

balamaktadr. Schmidt, burada dini, iki adan ele almaktadr:Subjektif olarak din, kiinin ilikiye girdiini dnd dnya tesi bir (ya

da birka) kiisel Gce kar bamllk dnce ve duygusudur. Objektif

olarak [din], sbjektif Dinin ifade edilmesine araclk eden ve onu aa vuran

d eylemler btndr: Dua, kurban, sakramentler, litrji, ilecilik, ahlaki

talimatlar.76

Schmidte gre ilkel Budizm, herhangi bir kiisel tanr tanmad iinbir din deil, bir felsefedir. Sonradan ortaya kan halk Budizmi ok sayda

kiisel tanry kendine mal ettii iin Schmidt, onun durumunu farklgrmektedir.77

Objektiflik kavramndan ne kastettii konusuna da deinen Schmidt,olgularn sunulmas aamasnda mutlak objektiflikten bahsetmenin imknszolduuna dikkat ekmektedir. Schmidte gre akl her tr mevcutdnceden soyutlamay varsaymak bo bir hayalden ibarettir. Bu yaklam,Din Bilimi alannda tarafszlk imtiyazn iddia eden baz inanszlarn ortayaattklar bir eydir.78 Oysa Schmidte gre zellikle Dinler Tarihi alannda

inanan bilim adam, inanmayana gre kuku gtrmeyen bir stnlktamaktadr. Zira din, temelde dernbir tecrbeyi ierdii iin bu tecrbeyiyaamayanlarn idrak etmesi mmkn deildir. Din tecrbe yaantsolmam olan din bilimcisini Schmidt, renklerden bahseden kre vemzikten hi anlamayan bir kiinin bir mzik bayaptn deerlendirmesinebenzetmektedir.

79 Dolaysyla Schmidte gre mutlak manada bir

objektiflikten bahsetmek anlamszdr. Bu lt yerine benimsenmesi gereken

75 Bu eserin ngilizce evirisi: The Origin and Growth of Religion, (London: Methuen, 1931).76 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.12.77 Schmidt, a.g.e., s.12.78 Schmidt, a.g.e., s.16.79 Schmidt, a.g.e., s.18.


19/40


yaklam, hem inanan hem de inanmayan bilim adamnn sahip olduu

dnya grnn, felsefenin ve bunlardan kaynaklanan gereklik ve deeryarglarnn olgulara ilikin tarihsel aklama zerinde herhangi bir etkide

bulunmamasn gzetmesidir. 80

Kkenlerine ulamak ve hakiki doasn ve anlamn kavrayabilmek iinkltrel unsurlarn etnolojik yan tam olarak tespit etmeyi zaruri grenSchmidt, yeni bir metot olan kltrel tarih metodu araclyla objektif

biimde farkl halklarn ve dolaysyla da Yce Tanrlarn etnolojik yantespit etmenin mmkn olduu grndedir. Bu metot araclyla

uygarlklardaki belirli unsurlar, kesin bir kronolojiye gre olmasa dabirbirlerine nispeten tarihlendirilebilmektedir. Schmidt, Langn metodolojikadan eksikliinin bu metot sayesinde alacana ve bu Yce Tanrlarailikin inancn, natrizm, fetiizm, atalar klt, animizm ve byden ncevar olduunu kesin biimde ispat edeceine inanmaktadr.81

Schmidtin Katolik bir din adam olmasnn Zwemerin ileri srdgibi onun monoteizm konusundaki dncelerine etki edip etmediisorusuna net bir cevap verebilmek iin onun Katolik Kilisesi ile ilikilerinegz atmak gerekecektir. Katolik Kilisesi, nce her tr pozitivist ve evrimcidnceye kar tavr ald hlde daha sonra Etnolojiye yaknlaarakWilhelm Schmidtin kat bir rasyonalist temele dayanan grlerine sahipkmtr. Kilisenin resm etnologu hline gelen Schmidt, kurucusu olduuRomadaki Lateran misyoner etnoloji mzesinin 1927 ylnda mdr olarakgreve balam ve bu grevi 1939 ylna kadar yrtmtr. Bu srezarfnda Schmidtin birka kitab talyancaya evrilmitir. Schmidtin ilkmonoteizmin (Urmonotheismus) varln ispat etmek iin toplad

dokmantasyon, Tanrnn varln desteklemek iin argumentum liminare,dictum ethnologicum eklinde adlandrlan bir delil olarak Katolik Kilisesitarafndan kullanlmtr.82

Zwemer gibi Amerikal antropologlar Robert H. Lowie (1883-1957) veClyde Kluckhohn (1905-1960) da Schmidtin teorilerinin onun Katolik birdin adam olmasndan etkilenmediini savunmulardr.83 Ancak hemSchmidtin kendi yazlar hem de onun icraatlar durumun byle olmadn

80 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.17.81 Schmidt, The Quest of the Supreme Being, ss.275, 281.82 Natale Spineto, L'histoire des religions en Italie entre la fin du XIXe sicle et le dbut du XXe

sicle, Mlanges de lcole franaise de Rome, 111:111-112 (1999), ss.607-608.83 Harris, a.g.e., s.389.


20/40

132 Ramazan Adbelli

aka gstermektedir. Romadaki misyoner etnoloji mzesini Schmidtin

Papann yaymlad son genelgelerde mahkm ettii evrimci teorileritamamen rtmek iin en iyi aralardan biri olarak grmesi de onunmisyonunu ak biimde yanstmaktadr.84Dier taraftanLorigine de lidede Dieu adl eserini kendi anadili olan Almancada deil de Franszcayazmasnn asl nedeninin, Katolik Kilisesinin zellikle Fransada etkili olanmodernizm akmna kar yrtt mcadeleye destek salamas olduugz nnde bulundurulduunda,85 hem Schmidtin Kitab Mukaddestekimonoteizm dncesini dorulamaya altn savunan Jordan ve

Mattingly gibi aratrmaclarn hem de onun Hristiyan apolojetiiyaptnsavunanlarn hakl olduklar ortaya kmaktadr.

Langn metodoloji noktasndaki eksikliklerini giderecei iddiasylayola kan Schmidtin benimsedii kendi yaklam da birok problemi

beraberinde getirmektedir. Her eyden nce Schmidtin genel yaklam,adeta hedef tahtasna yerletirdii evrimcilerin yaklam ile aynparaleldedir. Harrisin belirttii gibi her ne kadar Schmidtin hareket noktas,evrimcilik kart olsa da o, 19. yzyl evrimciliinin temel yaklamlarndan

biri olan karlatrmacla bal kalmtr. Alman Tarih Okulu, buyaklam benimsemi ve dnyadaki mevcut halklarn incelenmesiyle tarihin

balangc ve kltrlerin geirdikleri deiim safhalar hakknda bilgi eldeedeceini savunarak kendini evrimcililikle ayn perspektife yerletirmitir.86Schmidt ile evrimciler arasndaki temel farkllk, birinin monoteizmi evrimsrecinin bana yerletirirken dierlerinin monoteizmi bu srecin sonsafhas olarak grmesinden ibarettir. Schmidte gre dinin geliiminde birilerlemeden, bir evrimden deil bir gerilemeden, bir bozulmadan sz etmek

gerekiyordu. Evrimciliin tersini savunduu iin Eliade, bu ikinci yaklamgerilemecilik (dcadentisme) diye, Harris ise bozulmac(degenerationist) eklinde nitelendirmektedir.87Dier evrimciler gibi kendiside kat bir rasyonalist olan Schmidt, mitler gibi dindeki irrasyonel unsurlarnilk dinin dejenere olmasndan kaynaklandn dnyordu. Daha nce

belirtildii gibi Schmidte gre ilk insanlar, Tanr kavramn bulmaya bir

84 Jordan, a.g.e., s.361.85 Henninger & Ciattini, a.g.e., s.8168.86 Harris, a.g.e., s.388.87 Mircea Eliade,Religion australiennes, (Paris Payot & Rivages, 1998), s.8; Harris, a.g.e., s.391.


21/40


nedenin mantksal aray sevk etmiti.88 in paradoksal yn, Schmidtinpozitif bir disiplin olan tarihsel Etnoloji yoluyla byle bir sonuca ulatnsavunmasndan kaynaklanmaktadr. Zira eldeki en eski tarih kaynaklar,yontma ta devrinin (paleolitik) tesine gememektedir. DolaysylaSchmidtin ilkel kabilelerde yce tanr inanc bulunduu tespitindenhareketle ilk insanlarn monoteist olduklar ynndeki yaklam tarihselyaklamla badamamaktadr. Tarih, ilk insanlar hakknda bilgi vermeimknna sahip deildir. Dolaysyla kendi metodunu tarihsel Etnoloji diyenitelendiren Schmidtin tarihsel veriden tamamen yoksun bir alanda sz

sylemesi ve Zimonun belirttii gibi tarih ncesi dnemle ilgilenenaratrmaclarn saladklar bilgileri hi dikkate almamas, ak bir elikiyidourmaktadr.89 Oysa insanln ilk hline ilikin bilgileri dinlersalamaktadr. Dolaysyla ilk insanlarn dinlerine ilikin bilgiler, etnolojik

bir nitelikten ziyade mitolojik bir nitelie sahiptir.Hele sz konusu olan ilkelhalklar ise yazs olmayan bu topluluklarn inan sistemleri tamamenmitolojik bir yapya sahiptir.90 Bylece Schmidt, teolojik ya da daha genianlamda mitolojik bir gereklii bilimsel yolla ispat etmeye almakla kendi

dnceleriyle elikiye dmektedir. Zira o, bir taraftan mitolojiningerekliini reddederken dier taraftan varln meydana geliine ilikinanlatlarn temel unsuru olan Tanr kavram hakknda fikir yrtmektedir.

Schmidtin monoteizm ve Yce Varlk konusundaki grlerine ennemli itirazlar, talyan Dinler Tarihi Okulunun kurucusu olan RaffaelePettazzoniden gelmitir. Pettazzoninin Schmidte ynelttii eletiriler,monoteizm konusundaki tartmaya yeni bir boyut kazandrmtr. Zira hemSchmidt, hem de Pettazzoni, tarihsel yntemi benimsemi olmalarna

ramen ok farkl sonulara ulamlardr. Dolaysyla Hume, Rousseau veVoltaire gibi rasyonalist filozoflarn balatt ve daha sonra animizmteorisini ortaya atan ngiliz antropologlarn farkl bir zemine tad ve

bunun zerine Schmidtin kar ataa geerek, Vahiy doktrini paralelinde birsonu elde etmeyi dnd monoteizm konusundaki tartmann mahiyeti,

88 Mircea Eliade, Trait dhistoire des religions, (Paris Payot, 1949), s.60; Eliade, La nostalgie desorigines, ss.52, 84; Eliade,Religion australiennes, s.27.

89 Bkz. Zimon, a.g.e., s.249.90 Burada mit kavramn Pettazzoni ve Eliaden kulland anlamda yani kutsal bir anlat anlamnda

kullanyoruz. Bylece inananlarn gerek kabul ettikleri ve gerekten vuku bulduuna inandklaranlatlar birer mittir. Yazl kayna olan dinlerde bu anlatlar kutsal kitaplar araclyla intikalederken yazs olmayan halklarda bu kutsal anlatlar ifahi yolla nesilden nesile aktarlmtr.


22/40

134 Ramazan Adbelli

Pettazzoninin konuyla ilgili gr ve eletirileri gzden geirildikten sonra

biraz daha netlik kazanacaktr.

II. Rafaelle Pettazzoni (1883-1959)

Pettazzoni, talyann kuzeyinde yer alan San Giovanni in Persicetokasabasnda 1883 ylnda dnyaya gelmitir. Bologna ehrinde Lise veniversite eitimine devam ettii 1900l yllarn banda pozitivist kltrelortamdan etkilenerek Katoliklikten uzaklaan Pettazzoni,91 siyasi ve kltreldurumun gergin olduu bir dnemde Roma niversitesindeki Dinler Tarihi

krssnn bana getirilmitir.92

Birinci Dnya Sava sonras talyasnda bir tarafta filozof BenedettoCrocenin (18861952) balatt idealizm akm, dier tarafta ise Katolikmaneviyat olmak zere iki dnce akm hkimdi. Mussolininin iktidarele geirmesinden bir yl sonra Roma niversitesinde greve balayanPettazzoninin bilimsel yaklamnn o dnemde zellikle Almanyada din

bilimi alannda faaliyet gsteren bilim adamlarnn aksine ideolojikeilimlerden uzakkalmasdikkat ekicidir.93kinci Dnya Sava ncesindedier birok Avrupa lkesinde olduu gibi talyada da hkim olan ideolojikortama ramen Pettazzoni, mevcut iktidarn sunduu imknlardanyararlanarak Dinler Tarihini akademik bir disiplin hline getirme hedefine

bal kalmtr. 1923 ylnda Roma niversitesinde kurulan ilk Dinler TarihiKrssnn bana geen Pettazzoninin youn abas sonucunda on be ylsonra alt talyan niversitesinde daha Dinler Tarihi krss kurulmutur.941925 ylnda Pettazzoni, gnmzde yayn hayatna devam eden Studi e

Materiali di Storia delle Religioni (SMSR) adl dergiyi neretmeye

balamtr.95 Sadece kendi lkesinde deil, uluslararas planda da dinlertarihileri arasnda itibarl bir yere sahip olan Pettazzoninin Dinler Tarihidisiplinine nemli katklar olmutur. 1950 ylnda kurulan Uluslararas

91 Mario Gandini, Pettazzoni, Raffaele,Encyclopedia of Religion, c.10, s.7073.92 Julien Ries, Pettazzoni, Raffaele, Dictionnaire des religions, Paul Poupard (ed.), 2e dition

corrige, (Paris Presses Universitaires de France, 1985), s.1317.93 Michael Stausberg, The study of religion(s) in Western Europe (I): Prehistory and history until

World War II,Religion, 37:4 (2007), s.312.94 Michael Stausberg, Raffaele Pettazzoni and the History of Religions in Fascist Italy (19 281938),

The Study of Religion under the Impact of Fascism, (ed.) Horst Junginger (Leiden: Brill, 2008),s.369.

95 Louis H. Jordan, The Study of the History of Religions in the Italian Universities, The American Journal of Theology, 23:1 (1919), s.57; Michael Stausberg, The study of religion(s) in WesternEurope (I), s.311.


23/40


Dinler Tarihi Derneinin (International Association for the History ofReligions, ksaca IAHR) ilk bakan Gerardus van der Leeuwun ayn yllmesi zerine grevi devralan Pettazzoni, 1959 ylna kadar bu grevidevam ettirmitir. 1954 ylnda Pettazzoni, IAHRnin yayn organ olan

Numendergisinin kmasna nclk etmi, 1955 ylnda ise 8. UluslararasDinler Tarihi Dernei Kongresinin Romada dzenlenmesini salamtr.96

talyadaki siyasi iktidarla problem yaamazken Pettazzoninin Kilisetarafndan bask altna alnmaya alld anlalmaktadr. Tek kurtuludininin Katoliklik olduunu ve dinkonularda da sadece Kilisenin sz sahibi

olabileceini savunan Katolik Kilisesi doal olarak Dinler Tarihi alannahibir zaman scak bakmamtr.97Mircea Eliadea yazd 19 Aralk 1947tarihli mektubunda Pettazzoni, kitaplarnn Fransada yaymlanmas iinaba sarf ettii iin kendisine teekkr etmekte ve kitaplarnn yurtdndayaymlanmasnn kendisini tecrit edilmilikten kurtaracan ifadeetmektedir: Romaya geldiinizde kaynann tahmin edilmesi zor olmayansar bir muhalefetten dolay burada duar olduum tecridi size anlatrm;Dinler Tarihi ok hassas bir alan ve bilim dnyas dnda birok evre ona

ilgi duymaktadr98 derken Pettazzoninin bilim dnyas dnda birokevre ile Romadaki Kilise evrelerini kastettii anlalmaktadr.99

Bir taraftan Vatikann din konusunda yazlp izilenleri kontrol altndatutma abasnn youn olduu, dier taraftan da dinin bamsz bir deer

96 Gandini, a.g.e., s.7074; Giovanni Casadio, Historiography: Western Studies [FurtherConsiderations],Encyclopedia of Religion, c.6, s.4045.Numendergisinin kurulu tarihesi ve kanilk saysnn ierii hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Annemarie Schimmel, Numen, Ankaraniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

, 3:3-4 (1954), ss.119-122. Romada 1955 ylnda dzenlenen

8. Uluslararas Dinler Tarihi Dernei Kongresi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. AnnemarieSchimmel, Romadaki Din Bilginleri Kongresi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,4:1-2 (1955), ss.16-22.

97 Katolik Kilisesinin tek kurtulu dini olduunu ifade etmek zere Latincede Kilise haricindekurutulu yoktur anlamna gelen Extra Ecclesiam nulla salus deyimi kullanlmaktadr. Papa III.Innocentn (1208) iman ikrarnda kulland bu deyim, 4. Lateran Konsilinin (1215) iman esaslararasnda yer almtr. Papa VIII. Bonifacen (1302) yaymlad Unam sanctambalkl genelgedeve Florence Konsilinde (1442) bu esas, sadece Hristiyan olmayan dinleri deil, Katoliklik dndakiHristiyan oluumlar da dlayacak ekilde geniletilmitir. Bylece Vatikan, Katoliklik dndakurtulu olamayacan bir inan esas hline getirmitir. Vatikann dier dinleri nasldeerlendirdii konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Baki Adam, Katolik Kilisesinin Kurtuluretisi Asndan Yahudilie ve slma Bak, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,41 (2000), ss.195-224.

98 Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens? Correspondance 1926-1959, (Paris:

Cerf, 1994), ss.168-169.99 Michel Meslin, Prface, Natale Spineto (ed.), L'histoire des religions a-t-elle un sens?

Correspondance 19261959, (Paris Cerf, 1994), s.10.


24/40

136 Ramazan Adbelli

olmadn savunarak Dinler Tarihi retimine kar kan tarihselci Croce

ve rencilerinin dncelerinin etkili olduu bir dnemde greve balayanPettazzoninin krssnn a konumasnda tarihsel karlatrmametoduna vurgu yapm olmas dikkat ekicidir.100 Zira az nce ifadeedildii zere ne Katoliklikten baka bir din tanmayan Kilise ne de dinin

bamsz bir kategori olmad iin niversitelerde DinlerTarihinin bamsz bir ders olarak okutulmasn kabul edilemez bulan tarihselcilerkarlatrmal metoda scak bakyordu. Benedetto Crocenin derin izlerinitayan Pettazzoni de kendisini bir tarihi grerek dini sadece bir tarih

fenomen eklinde deerlendirirken hayatnn sonlarna doru din birfenomenin sadece meneine ve geliim srecine younlap kalmanndouraca tehlikeyi fark etmi ve Fenomenoloji ile Tarihin birbirini

btnledii hususuna vurgu yapmtr.101

Pettazzoni, cilt hlinde karmay planlad fakat sadece ilk cildinitamamlayabildii Dio: Formazione et sviluppo del monoteismo nella storiadele religioni[Tanr: Dinler Tarihinde Monoteizmin Oluumu ve Geliimi]cilt 1, Lessere celeste nelle credenze dei popoli primitivi [lkel Halklarn

nanlarnda Semavi Varlk] (Roma, 1922) balkl kitabndaki temel tezi,Wilhelm Schmidtin Der Ursprung der Gottesideede [Tanr FikrininKkeni] savunduu Urmonotheismus [lk monoteizm] teorisini rtmeyeyneliktir.102 Bu kitapta Pettazzoni, Avustralya tanrlar konusunu ksa amayoun bir blmde ele almakta, Lang, Schmidt vs. gibi bilim adamlarnnkonuyla ilgili grlerini incelemektedir. Konuyla ilgili temel kaynaklar

bildii ve yce tanry mitolojik muhayyilenin bir rn olarak grd iinPettazzoni, Avustralyadaki yce tanrlarn varlndan kuku duymuyordu.

Pettazzoniye gre bu Yce Varlklar, gkyznn ve imek, yamur,gkkua vs. gibi atmosferik fenomenlerin birer kiiletirilmi hlidir.103Dolaysyla her ne kadar ilkel topluluklarda bir Yce Varlk dncesi

100 Dario Sabbatucci, Raffaele Pettazzoni,Numen, 10:1 (1963), ss.2-3.101 Mircea Eliade, Religions, s.625. Kr. Raffaele Pettazzoni, Aperu Introductif, Numen, 1:1

(1954), s.5; yeniden yaymland yer: Pettazzoni, History and Phenomenology in the Science ofReligion, Essays on The History of Religions, s.219. Bu yaznn Trke evirisi: RaffaelePettazzoni, Din lminde Tarih ve Fenomenoloji, ev. Hseyin Gazi Yurdaydn, Ankaraniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 5:1 (1956), s.391; ayn balkla evirinin yenidenyaymland yer: Rafaella [dorusu: Raffaele] Pettazzoni, Tanrya Dair, ev. Fuat Aydn, z

Yaynclk, stanbul 2002, s.105.102 Geo Windengren, In Memoriam Raffaele Pettazzoni, Numen, 6:2 (1959), s.76c. Schmidtin

Pettazzoninin ad geen kitaptaki eletirilerine verdii karlk iin bkz. Schmidt, Origine etvolution de la religion, ss.214, 267-272.

103 Eliade,Religion australiennes, s.34.


25/40


bulunsa da bunun yannda baka din ve hatta bysel biimlere de yer

verildii iin hakik bir monoteizmden bahsedilemez.1041931de yaymlananOrigine et volution de la Religionadl eserinde Schmidt, Pettazzoninin bukitabn deerlendirmektedir. Schmidte gre Pettazzoninin tezinin zayfnoktas, basit bir gereklik olmayan gkyzn kiiletirilmi bir fenomenolarakele almasndan kaynaklanmaktadr. Gkyznde yaayan ve semavfenomenlerin arkasna gizlenerek bunlar birletirdii kabul edilen bir Varlk,gkyznn kiiletirilmi hli olamaz. Dier taraftan Schmidt,Pettazzoninin teorisinin olgularla rtmediini ifade etmektedir. Schmidte

gre Yce Varln tek oluunu gkyznn birlii ile izah etmek dorudeildir. Zira gkyzn kiiletirmek, gkyzne bir kii yerletirmektenibaret ise neden biri gk grlts, dieri yamur vs. ile ilgilenen birkatanesi dnlmesin?105

1949 ylnda Brksel niversitesinde verdii Monoteizmin Oluumu balkl konferansta Pettazzoni, Schmidtin lk Monoteizm(Urmonotheismus) teorisini bilim yoluyla vahiy doktrininin eski konumuna

bir dn106 olarak deerlendirmektedir. Pettazzoni, ilkel kabilelerde yer

alan Yce Varlk kavramn monoteizm ile zdeletirmenin ne derecemmkn olduu konusu zerine eilmekte ve bu konuda benimsenmesigereken yaklam yle ifade etmektedir:

Bence monoteizm problemine girimeyi metodolojik ynden mmkn klan

bir tek tarz bulunmaktadr; o da bir kez daha tarihteki byk monoteist dinleri

hareket noktas olarak alp, bunlardan monoteizmin ne olduuna ilikin pozitif

ve somut bir kavram kararak bilinenden bilinmeyene doru ilerlemektir.

104 Raffaele Pettazzoni, Das Ende des Urmonotheismus?, Numen, 3:2 (1956), s.157. AnthroposEnstits yesi misyoner Paul Schebesta (1887-1967), Schmidtin avc-toplayc kabilelerin dinininmonoteist karakterine ilikin tezini test etmek zere Orta Afrikada yaayan Bambuti Pigmeleriarasnda bir alanaratrmas yrtmtr. Bu aratrmann sonucuna gre Schmidtin kabul ettiigibi Bambuti Pigmelerinin dini salt bir monoteist karakter arz etmek yerine dualistik bir niteliesahiptir. (Bkz. Zimon, a.g.e., s.253). Pettazzoninin eletirisini hakl gsteren bu rnek, SchmidtinUrmonotheismus teorisinin olgularla rtmekten ziyade ideal bir inadan ibaret olduunu dagstermektedir. Schmidt, Urmonotheismusu hibir olumsuz unsur tamayan mkemmel bir dinolarak takdim etmektedir. Zimonun belirttii gibi Schmidt, ilk dinin mkemmel olduuvarsaymndan hareketle ilkel halklarn dinlerini ele almakta ve bunlardaki olumsuz unsurlar,

bozulma sreci sonucunda daha sonra meydana geldiklerini dnd iin gz ard ederek ilk din

eklini yeniden ina etmeye almaktadr. Sadece kendi teorisini destekleyecek verileri dikkateald iin Schmidt seici davranmakta ve dolaysyla da sbjektif ve keyf bir yaklamsergilemektedir (Bkz. Zimon, a.g.e., s.250).

105 Schmidt, Origine et volution de la religion, s.269.106 Pettazzoni, The Formation of Monotheism, s.4.


26/40

138 Ramazan Adbelli

Monoteist karakteri kuku gtrmeyen dinler, ncelikle Yahudilik,

Hristiyanlk ve slamdr. Her biri dierleriyle iyi bilinen genetik ilikileresahip olan bu byk din dnda bir din daha vardr ki dalist yapsna

ramen monoteist akideler ierisine dhil edilmelidir; o da Zerdtlktr.

Dolaysyla monoteizme ilikin her aratrma, monoteizm ve bunun nasl

ekillendii hakknda tarihsel bakmdan kabul edilebilir bir fikir elde etmek

iin bu dinlere mracaat etmelidir.107

Monoteizm konusunda tartabilmek iin Yahudilik, Hristiyanlk, slamve Zerdtlkten hareketle bir monoteizm kavram gelitirilmesini savunan

Pettazzoni, bu monoteist dinlerin ortak karakterlerini u ekildesralamaktadr: 1) Bu dinlerin her biri daha nce var olan politeist evreierisinden yeni bir din olarak kmlardr, 2) Bunlarn her biri din birreform ve bir reformcunun icraat ile sk bir iliki ierisindedir, 3)Monoteizm dncesi, her zaman yeni bir dinkurucusu olarak ortaya kan

bir peygamberin tebliinin konusudur. Pettazzoniye gre bu kriterlerinhepsi monoteist dinlerde mevcuttur. Yahudi monoteizmi, eski Dou politeistkltlerine kar ortaya kmtr. Hristiyanlk, pagan Greko-Romen ve

barbar Batnn eitli dinleri ile mcadele etmitir. slam ise putperestAraplarn geleneksel dinlerine sert bir tepki gstermitir. Ayn ekildeZerdtlk de ranllarn geleneksel dinlerine kar koymutur. Sonuitibariyle Pettazzoni, monoteizmi, politeizmin reddi olarak tanmlamakta ve

bylece hem Vahiy teorisinden hem de evrim teorisinden farkl bir izah tarzgetirmektedir.

Evrimci teoriye gre monoteizm, ok az farkllam birok ruha inanla balayp evrim sreci sonunda tek Tanr inancna indirgenmitir.

Monoteizmin oluumu ile ilgili bu izah tarzn Pettazzoni, zihinselci bir baktarz olarak grmektedir. Evrimci teoriyi reddeden Pettazzoni, kendisinindaha az zihinselci ve daha ok din bir bak asn benimseyeceini

bildirmektedir. Ancak o, tarihsel adan lk Monoteizm teorisini de kabuledilebilir bulmamaktadr. Tarihteki byk monoteist dinleri referans alarakmonoteizmi, politeizmin reddi olarak tanmlayan Pettazzoniye gre butanm gerei monoteizm, politeizmi gerekli klmaktadr. Dolaysyla

politeizmin inkr olan monoteizm, Schmidtin lk Monoteizm teorisinde

ne srd gibi ilk din ekli olamaz. Animist teoriyi reddettii gibiSchmidtin teorisini de reddeden Pettazzoni, ilkel halklarda antropolog ve

107 Pettazzoni, a.g.e., s.6.


27/40


etnologlarn kefettikleri eyin tarihsel anlamda bir monoteizm deil, bir

Yce Varlk dncesi olduuna ve bu dncenin gerek monoteizm ilezdeletirilmesinin yanl olduuna ve dolaysyla da yanl anlamalarasebebiyet vereceine dikkat ekmektedir. Bylece Pettazzoniye gremonoteizmin politeizmden sonra meydana geldii kesinlik kazanmaktadr.Ancak Pettazzoni, evrimci teorinin varsayd gibi monoteizmin

politeizmden tremediine de dikkat ekmektedir. Madem monoteizm ne ilkdin ekli ne de politeizmden tremise o hlde bu fenomen nasl meydanagelmitir? Bu soruya Pettazzoninin verdii cevap onun monoteizm

tanmlamas ile bire bir rtmektedir. Pettazzoniye gre monoteizm, evrim(evolution) sonucunda deil, devrim (revolution) sonucunda meydanagelmitir. Zira her monoteist dinin ortaya k, dini bir devrime baldr.108

Dio adl eserinden otuz yl sonra yaymlanan Lonniscienza diDionun nsznde Pettazzoni,109 Schmidtin lk Monoteizm teorisininTanr hakkndaki teolojik speklasyonlar antropolojik verilerledesteklemeyi ve bylece vahiy doktrinini bilim alannda ispat etmeyiamaladn ifade etmektedir. ptidai monoteizm teorisinin bir belirsizlik ve

yanlla dayand konusu zerinde bir kez daha duran Pettazzoniye grebelirsizlik, vahi halklarn Yce Tanrlar hakkndaki dncesine monoteizmadn vermekten kaynaklanmaktadr. Yanllk ise en arkaik kltre EskiAhitten Yeni Ahite geerek Hristiyanlk tarafndan oluturulan vedolaysyla Bat uygarlna ait olan Tanr dncesini uygulamaktan ilerigelmektedir. Somut tarihi gereklii ierisinde monoteizm, dier btntanrlar reddederek tek bir Tanrya inanmay ifade etmektedir. Pettazzoni,bu durumun da politeizmi gerekli kldn ve dolaysyla monoteizmin ilk

din ekli olamayacan savunmaktadr. Ancak Pettazzoni, evrimci teorininyapt gibi monoteizmin tedrici ve kanlmaz biimde politeizmdentredii anlamna gelmediine burada da dikkat ekmektedir.110

108 Pettazzoni, a.g.e., s.9.109 Bu nsz, ad geen kitap baslmadan nce On the Attributes of God bal ile mstakil bir

makale olarak yaymlanmtr: Raffaele Pettazzoni, On the Attributes of God, Numen, 2:1/2(1955), ss.1-27. Bu makale Fuat Aydn tarafndan dilimize Tanrnn Sfatlar zerine bal ileevrilerek yaymlanmtr: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.37-67.

110 Raffaele Pettazzoni, The All-knowing God: Researches Into the Early Religion and Culture, (NewYork: Arno Press, 1978), s.2. Pettazzoninin ad geen kitaba yazd nsz, On the Attributes ofGod bal ile mstakil bir makale olarak yaymlanmtr: Raffaele Pettazzoni, On the Attributesof God,Numen, 2:1/2 (1955), ss.1-27. Bu yaznn Trke evirisi: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.37-67.


28/40

140 Ramazan Adbelli

mrnn sonlarna doru yazd The Supreme Being:

Phenomenological Structure and Historical Development (Yce Varlk:Fenomenolojik Yap ve Tarihsel Geliim) balkl yazsnda Pettazzoni,Yce Tanrnn birok farkl biime sahip olduunu ve SemavTanrnn da

bunlardan sadece bir tanesi olduunu ifade etmektedir. Pettazzoniye greYce Varlk, temelde gkyznn mitik bir kiiletirilmesidir. Pettazzoni,konumunun balangtaki teorik temelinin herhangi bir deiime uramadan

bu konudaki dncesinin gelitiini ve artk Schmidtin Yce Varln,Semav Varla indirgenemeyecei ynndeki grn kabul ettiini

belirtmektedir.111

Pettazzoniye gre rnein in tanrs Tien, Mool tanrsTangri, Yunan tanrs Zeus, Roma tanrs Jupiter vs. gibi birok YceVarlk, birer Semavi Varlktan olumaktadr ve bunlar da ayn zamandagkyznn mitolojik ynden kiiletirilmi hlini ifade etmektedir. Fakat budurum, Yce Varlklarn hepsi iin geerli deildir. Zira Yce Varlklarnhepsi Semav Tanr deildir. Nitekim Pek ok topluluk iin, Yce Varlk,semavbir Baba deil, bir Toprak Anadr.

Pettazzoni, Semav Tanr ile Toprak Ana arasndaki temel ayrm u

ekilde izah etmektedir:Gk Baba [inancnn]arkasnda uzun bir pastoral ataerkil uygarlk gele-

nei vardr. Toprak Ana [inancnn] arkasnda ise, uzun bir zira anaerkil

uygarlk gelenei yer almaktadr. Gk Baba, srlerinin rnleriyle yaayan

gebelerin tipik Yce Varldr. Srler meralarda yaarlar; meralar ise

gkyznden yaan yamura bamldr. Toprak Ana, toprak rnleriyle

yaayan iftilere zg Yce Varlktr. Tarm ve besicilikten ok daha nceki

zamanlarda Yce Varlk, hayvanlarn Efendisi idi. Avclktaki baar bu

Efendiye bal idi. Yce Varlkanlaynda insan varoluu iin hayat olannedenler her zaman rol oynamtr. Yce Varlk anlay, entelektel

ihtiyalardan ziyade varolusal kayglardan kaynaklanmaktadr ()

Varolusal kayg, Yce Varln yapsndaki ortak temeldir; fakat bu yap,

111 Raffaele Pettazzoni, The Supreme Being: Phenomenological Structure and HistoricalDevelopment, The History of Religions: Essays in Methodology, Mircea Eliade & Joseph M.Kitagawa (eds.), http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762, 15.05.2009.

Mircea Eliade ile Joseph M. Kitagawann editrln yapt bu kitabn Trke evirisi: DinlerTarihinde Metodoloji Denemeleri, Din Bilimleri Yaynlar, Konya 2003. Pettazzoninin bu makalesi,

Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi bal ile ad geen eviride yeralmaktadr (ss.73-80). Bu makalenin dier bir evirisi Fuat Aydn tarafndan gerekletirilmitir:Raffaele Pettazzoni, Yce Varlk Dncesi, ev. Fuat Aydn, Sakarya niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, 5 (2002), ss.139-146; ayn makalenin Yce Varlk: Fenomenolojik Yap veTarihsel Geliim bal ile yeniden yaymland yer: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.27-35.
http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762http://www.religion-online.org/showchapter.asp?title=580&C=762


29/40


tarihsel bakmdan farkl biimlerde ifade edilmektedir: Hayvanlarn Efendisi,

Toprak Ana, Gk Baba. Tm bu yaplarn, kendilerini ekillendiren ve eitli

Yce Tanrlarn birer ifadesi olduu eitli kltrel gerekliklerle derin ilikileri

vardr.112

Bu alntdan aka grld zere Pettazzoni, Schmidtin savunduugibi Yce Varln mantksal-nedensel dncenin deil, mitik dncenin

bir rn olduu konusunda srar etmektedir. Yani Pettazzoniye greYceVarlk dncesi, insann nesnelerin kkeni ve varlk nedenini bilmeynndeki zihinsel bir ihtiyacndan deil, onun varolusal bir ihtiyacndan

domutur.113 Mitleri, ocuksu hayaller olarak deerlendiren bilimadamlarnn bu mit kart yaklamn eletiren Pettazzoni,114 mitolojiyi birsamalk olarak gren ve din dnceyi zellikle Tanr inancn rasyoneldzeye indirgeyen Schmidti eletirmesi doaldr. Zira etnolojik verileredayanarak konuan Schmidtin mit kavramna yanl bir anlam yklediiniPettazzoni yine etnolojik verilere dayanarak ispat etmektedir.

Bat dillerinde mitkavram zt anlam tayan kavramlardan biri olduuiin ayn kavramla birbirine tamamen zt dncelerin ifade edilmesineneden olmutur. Bryan S. Rennienin mit aratrmacsnn says kadar mittanm vardr ifadesi, konunun ne derece karmak olduu hakknda biripucu vermektedir.

11520. yzyla gelinceye kadar Batdaki felsefecilerin ve

teologlarn eitli mit tanmlamalarnn hepsi Yunan mitolojisine dayanlarakyaplm ve bundan dolay mit kavramna hayali, uydurma, gerek d,kurgu,yalan vs. gibi anlamlar yklenmitir.116Logos ve daha sonra historiakavramlarnn kart hline gelen mythos kavram, sonunda gerekte varolmayan eyleri ifade etmek iin kullanlmaya balanmtr.117 ncillerin

Yunancaya evrilmesiyle birlikte Yunan dncesinin kavramlaryla kendiniifade etmeye alan Hristiyanlk, paganizme kar yrtt mcadelede

112 Raffaele Pettazzoni, The Supreme Being: Phenomenological Structure and HistoricalDevelopment. Kr. Pettazzoni, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi,ss.78-79; Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.33-35.

113 Pettazzoni, Yce Tanr nancnn Fenomenolojik Yaps ve Tarihsel Geliimi, ss.73 -74;Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.27-28.

114 Ugo Bianchi, The History of Relgions, (Leiden E. J. Brill, 1975), s.93.115 Bryan S. Rennie, Reconstructing Eliade: Making Sense of Religion, (Albany: State University of

New York Press, 1996), s.61.116 Mircea Eliade, The Quest, s.72.117 Eliade,Aspects du mythe, s.12; Mircea Eliade, Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries,

Dictionary of the History of Ideas, (ed.) Philip P. Wiener, v.3, s.307. Ayrca bkz. Mehmet Aydn,Ansiklopedik Dinler Szl, (Konya: Din Bilimleri Yaynlar, 2005), ss.512-513.


30/40

142 Ramazan Adbelli

mitkavramn bu anlamda kullanmtr. nk Hristiyanla gre Eski Ahit

ile Yeni Ahitin dorulamad her ey yanlt, yani bir efsane idi. Doalolarak Hristiyanlk kltryle beslenen 19. yzyl Avrupasnda da mitkavram ile gereklie aykr olan eyler kastedilmekteydi.118 Bu durumuEliade u veciz ifade ile dile getirmektedir: Yunanllar, bundan yirmi beasr nce yle ilan ettikleri iin btn Avrupadillerinde mit kelimesi birkurguya iaret etmektedir.119

Arkaik toplumlarla ilgili malumatlarn artmasyla birlikte bu durumun20. yzyln balarndan itibaren olumlu ynde deimeye balad

grlmektedir.120 Bronislaw Malinowski,121 Pettazzoni122 ve Eliade123 vs.gibi bilim adamlarnn almalarnda mit kavramn Yunan-Hristiyan

balamndan kopararakona fenomenolojik bir yaklamla yeni bir anlamyklemeleri sonucunda bu kavram olumlu bir anlam tar hle gelmitir.

Hem gereklik hem de uydurma ve yalan anlamlarn ayn anda tarhle gelen mit teriminin semantik alannn bu ekilde genilemesi, bukavramn gndelik dildeki kullanmnda baz yanl anlalmalar ve anlamkarklklarn da beraberinde getirmitir. Alan Dundes ve Percy S.

Cohenin belirttikleri gibi bu kelime, gnmzde Bat halk dilinde genelliklepejoratif anlamda kullanlmaktadr.124 Ancak bu kavram, kurmaca ya da

118 Mircea Eliade, Mythes, rves et mystres, (Paris: Gallimard, 1957), s.21. Ayrca bkz. Eliade,Aspectsdu mythe, s.200.

119 Eliade,Aspects du mythe, ss.184-185.120 Eliade, Myth in the Nineteenth and Twentieth Centuries, s.307.121 Uzun yllar aralarnda kalarak Melanezya yerlilerinin kltrn incelemesi sonucunda Malinowski,

mitin modern romanlardaki ykler gibi basit bir kurgudan ibaret olmayp; bilakis yaanlan birgereklik olduunu kefetmitir. Bu tr topluluklarda mitin naklettii olaylarn ok eski bir zamandavuku bulduuna ve bunlarn dnya ve insann kaderi zerinde halen etki ettiine inanlmaktadr(Bronislaw Malinowski,lkel Toplum, ev. Hsen Portakal, (Ankara: teki Yaynevi, 1998), s.102;Bronislaw Malinowski; The Role of Myth in Life, Sacred Narrative: Readings in the Theory ofMyth, Alan Dundes (ed.), (Berkeley-Los Angeles-London: University of California Press, 1984),s.198). Malinowski, mitleri, kutsal birer anlat/yk (sacred tales) olarak tanmlamaktadr(Bronislaw Malinowski; The Role of Myth in Life, Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), s.203).

122 Pettazzoniye gre mitoloji, allagelmi mit kart tavrn terk etmeli ve miti insanlk hlinin birifadesi ve vesikas olarak kabul ederek ona kar sempatik bir tavr taknmaldr (Pettazzoni, Mythsof Beginnings and Creation-Myths, s.36).

123 Eliade, mit kavramn, sz ve masal kavramlarndan ayrp kutsal fiil, anlaml hareket, ilk olaykavramlaryla ilikilendirmek gerektii grndedir (Eliade, Trait dhistoire des religions, s.349).Eliadea gre mit, ister btn gereklikolan Kozmos, ister bir ada, bir bitki tr, bir insan davranveya bir kurum gibi Kozmosun sadece bir paras olsun, Doast Varlklarn icraatlar sayesinde

bir gerekliin nasl meydana geldiini anlatr. Dolaysyla mit, her zaman bir yaratl yksdr:Bir eyin nasl meydana geldii, nasl var olmaya balad anlatlr (Eliade, Aspects du mythe,s.16).

124 Percy S. Cohen; Theories of Myth, Man, New Series, 4:3 (1969), s.337; Alan Dundes;Introduction, Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), s.1.


31/40


yanlsama anlamlarnda kullanld gibi zellikle etnologlar, sosyologlar

ve dinler tarihileri tarafndan hakiki anlat, kutsal gelenek, ilk vahiy, rnekmodel anlamlarnda da kullanlmaktadr.125

Daha nce grld zere Lang ve Schmidt, 19. yzylda hkim olananlay dorultusunda mit kavramna olumsuz bir anlam yklerken bukavram olumlu anlamda ele alnmasna katkda bulunan nemli isimlerdenbir dieri de Pettazzoni olmutur. 1948 ylnda yaymlanan Verita delmito126 (Mitin Hakikati) balkl yazsnda Pettazzoni, mitlerin hakikatdeeri ya da dier bir ifade ile din gereklii meselesini ele almaktadr.Pettazzoni, Kuzey Amerikal Pawnee, Cherokee, Pima ve Oglala Dakotakabileleri, Avustralyada Karadjeri kabilesi, Afrikada Herero ve Negrokabileleri gibi birok ilkel halkn gerek anlatlar ile sahte anlatlar

birbirinden ayrt ettiklerini bildirmektedir.127 Bu etnografik verilerdenhareketle Pettazzoni u sonuca varmaktadr:

Bylece mitin basit bir kurgu, bir efsane olmayp tarih olduu, sahtedeil, hakiki bir yk olduu apaktr. Nesnelerin balanglarna,dnyann ve insanln, hayat ve lmn, hayvan ve bitki trlerinin,avlanmann ve iftiliin, ibadetin, giri ve gei ritlerinin, hekim adamtopluluklarnn ve bunlarn iyiletirici glerinin kkenine ait olan buetkileyici meydana gelileri ile balayarak gerekten meydana gelen olaylaranlatan muhtevasndan dolay mit, gerek bir ykdr. Btn bu olaylar,zaman bakmndan ok uzaktr ama u anki hayatmzn balangc ve temeli

125 Eliade, Mythes, rves et mystres, s.11. Bilimsel almalarn balklarna bakldnda gnmzdebirok Batl bilim adamnn miti asl olmayan, gerek d, kuru iddia ya da dorudan sahteve yalan anlamlarnda kullandklar grlmektedir. Mit kavramnn gereklik teriminin ztanlamls olarak kullanmnn lkemizde de git gide yaygnlk kazand gzlemlenmektedir. u

birka kitap bal, bu durumun ak birer ifadesidir: Sevi ve Sabatayclar: Mitler ve Gerekler;Fatih ve Fetih. Mitler ve Gerekler;ndigo ocuklar: Mit Yada Gerek; Osmanl Millet Sistemi: Mitve Gerek. Dier taraftan dilimizde efsane teriminin mit kelimesi ile eanlaml olduunu yani herikisinin de gerek d anlamnda kullanldna rnek olarak u kitap balklarn zikredebiliriz:

mam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerekler; Osmanl Kadn: Efsane ve Gerek; Disk Tarihi:Efsane mi Gerek mi? (1967-1980).

126 Raffaele Pettazzoni, Verita del mito, Studi e materiali di storia dele religioni , 21 (1947-1948),ss.104-116. Bu makalenin The Truth of Myth bal ile ngilizce evirisinin yaymland yer:Pettazzoni,Essays on the History of Religions, ss.11-23; Raffaele Pettazzoni, The Truth of Myth,Sacred Narrative, Alan Dundes (ed.), ss.98-109. Pettazzoninin ad geen makalesinin Trkeevirisi: Raffaele Pettazzoni, Mitin Gereklii, ev. M. Mete Talova, Mill Folklor, 14:53(2002), ss.172-179. Bu evirinin yeniden yaymland yer: Glin t Eker ve dierleri (ed.),

Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklamlar, (Ankara: Milli Folklor, 2003), ss.241-256. Ayn makale,Fuat Aydn tarafndan Mitin Hakikati bal ile Trkeye evrilerek yaymlanmtr: Pettazzoni,Tanrya Dair, ss.69-84.

127 Bkz. Pettazzoni, The Truth of Myth, ss.99-101.


32/40

144 Ramazan Adbelli

bunlara dayanmakta, toplumun imdiki yaps bunlardan kaynaklanmakta ve

hl bunlara bal kalmaktadr. Mitin iinde yer alan tanrsal ya da insanstahsiyetler, bunlarn dikkat ekici baarlar ve artc maceralar; tm buharikalar dnyas, u anki gerekliin makabli ve sine qua nonu [olmazsaolmaz] olduu iin kuku gtrmeyen akn bir gereklie sahiptir.Yalnzca muhtevasndan dolay deil, yayd somut kutsal glerden dolayda kutsal bir tarih olan mit, gerek bir tarihtir. Balang mitlerininokunmas, bizzat bir klt olduu iin klte dhil edilmekte ve hayatnmuhafazas ve devam amacyla icra edilen kltlerin bu amalarna katk

salamaktadr.128

Bu yazsnn sonunda Pettazzoni, mitik dnce ncesine ait saf bir

mantksal kavram olarak yaratc bir Yce Tanr fikrinin tamamen keyfi biryap olduunu ifade ederek Schmidtin bu grn bir kez dahaeletirmektedir. Pettazzoniye gre mit ncesi bir dnemi varsaymak, L.Lvy-Bruhln varsayd mantk ncesi dnem tarznda bir kurgudur. Oysainsan dncesi ayn zamanda hem mitik hem de mantksaldr. AndrewLangn iddia ettii gibi din, mitle hibir ilikisi olmayan salt bir rasyonel

dnceden ibaret deildir.129

4-9 Eyll 1950 tarihlerinde Amsterdamda gerekleen 7. Uluslararas

Dinler Tarihi Kongresinde sunduu Mythes des origines et mythes de lacration130[Mene Mitleri ile Yaratl Mitleri] balkl bildiride Pettazzoni,mit kavramnn Yunanistanda ortaya ktna ve Hristiyanlk vastasylaAvrupaya intikal ederek modern aa kadar yalan ya da irenlikanlamnda kullanldna ve artk bu kavramn geleneksel anti-mitik tavrdankurtularak bilimsel yaklama daha yakn bir konuma kavutuuna dikkat

ekmektedir.131

Bu yazsnda Pettazzoni, mitin topluluklardaki varolusal deerini daha

bariz biimde ortaya koymaktadr.

u veya bu giri/gei treni, u veya bu ritel eylem, eski gnlerde tesisedildii iin vardr ve her zaman ilk defa icra edildii ekilde icra

128 Pettazzoni, a.g.e., s.102.129 Pettazzoni, The Truth of Myth, s.107.130 Pettazzoninin makalelerinin ngilizce evirilerinin derlemesinden oluan Essays on the History of

Religions adl kitapta Myths of Beginnings and Creation-Myths (ss.24-36) bal ile yeralmaktadr. Ad geen makale, Kken ve Yaratl-Mitleri bal ile Fuat Aydn tarafndandilimize kazandrlmtr: Pettazzoni, Tanrya Dair, ss.85-99.

131 Pettazzoni, Myths of Beginnings and Creation-Myths, ss.24-25.


33/40


edilmelidir. Ayn ekilde insanln varoluu da bir bakma ilk insann

yeryznde ortaya kn anlatan mite baldr; zira bu miti sylemek,insan hayatn tesis etme ve devam ettirme gcne sahiptir. Balangtameydana gelenler, bugn meydana gelenler iin ve ileride meydanagelecekler iin rnek ve belirleyici bir deer tamaktadr. Mevcut dnya,mit leminin bir taklidinden baka bir ey deildir; bundan dolay da mit, hervaroluun sine quo nonu [olmazsa olmaz], her kurumun Magna Chartasdr[anayasasdr]. Saf bir kurgu, muhayyilenin hayali bir rn olmaktan temit,bizatihi bir deere, temel bir deere, gemile karlatrlan bir deere,

varoluu ona dayand iin toplumun onsuz yapamayaca bir deeresahiptir. Mitin bu mahiyeti, ayn zamanda onun hakikatidir. Hayat iin esasolduuna gre arketipik mit sahte olamaz. Mit, balang miti olduutakdirde ancak hakiki olabilir. Elbette mitin hakikati, akln hakikati deil,iman ve hayatn hakikatidir. Buna mitin varolusal hakikati diyebiliriz.132

Bu uzun alntda aka grld zere Pettazzoni, hakikatin iki farkldzeyinden bahsetmektedir. Birinci dzeyde hakikat, akl ile irtibatl olduuiin nedensellik kstasna dayanmaktadr. Hakikatin dier dzeyi ise

inanmaya dayanmakta ve varolusal bir deere sahiptir. Hem mitik gereklikhem de dingereklik inanmaya dayand iin Pettazzoni, mitik gerekliinde bir dingereklik olduu sonucuna varmaktadr.

Yaratl ve Yaratc dncesini varolu karsnda kendini sorgulayaninsan zihninin nedensel cevaplar ya da dier bir ifade ile mantksal verasyonel bir neden aramas ile ilikilendiren Schmidtin bu grne karlkPettazzoni, bu dncelerin mit ve onun varolusal ilevi ile izah etmenindaha doru olduu kanaatindedir. nk Pettazzoniye gre ilkel zihniyet

ayn anda hem mantksal ve mantk d, hem mantksal ve mitik, hemmantksal ve bysel, hem de rasyonel ve irrasyoneldir.133 Schmidtinrasyonalist izahna gre dnyann ve eyann nedenini bilme ve anlama n

planda iken Pettazzoniye gre ise esas olan tamamen farkl bir tedirginlik,yani geici bir dnyada geici bir hayat srerek kendini srekli tehlikedehisseden insann tedirginliidir. Bylece Schmidt, ilk nedenin kefi ilerasyonel bir ihtiyacn giderildiini dnrken Pettazzoni, mitin, insann ve

132 Pettazzoni, Myths of Beginnings and Creation-Myths, s.26.133 Pettazzoni, a.g.e., s.31.


34/40

146 Ramazan Adbelli

evrenin istikrarn ve devamn garanti altna alabilecek ideolojik bir temel

bulma arayn yanstt kanaatindedir.134

Baz hayvanlara, bitkilere vs.ilikin balang mitlerini rnek gstererek

Pettazzoni, ayn durumun yaratl mitleri iin de geerli olduunu, yani heriki durumda da sz konusu olann dnyann nasl baladn bilmektenziyade onun varln ayakta tutarak devamn salamak ol

Documents

schmidt ve Pettazzoni