AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

TƏHSİL NAZİRLİYİ

GƏNCƏ DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI

Gəncə Dövlət Universitetinin Nəşriyyat şöbəsinin 08 iyun 2010-cu il tarixli

qərarı ilə çap olunur

GƏNCƏ – 2010

2

Redaktor: prof. Bəhlul Abdulla

Sədnik Paşa Pirsultanlı Professor, filologiya elmləri doktoru

“Azərbaycan folklorunda gülüş”

130 səh.

G DU- nəşriyyatı - 2010

EL 03 0008 8 008.08.06.2010

3

Sədnik Paşa Pirsultanlı

4

Gириш

«Азярбайжан фолклорунда эцлцш» möv-zusu işlənirlərkən tямсил, лятифя, гаравялли, мейдан тамашалары və digər folklor janr-larından örnəklər burada тящлиля жялб едил-мишдир. Анжаг бизим tədqiqat цчцн ясас эцлцш мянбяйи olan тямсилляр вя лятифяляр təd-qiqatın özəyi kimi götürülmüşdür. Тямсилляр аллегорик шякилдя олмагла, ян гядим ъанрдыр. Айры-айры шаирляримиз тяряфиндян тямсилляр нязмя чякиляряк, йенидян ишлянмиш вя бунлара онларын субйектив мцлащизяляри яла-вя еdilмишдир. Йазылы ядябиййатда ишлянмиш тямсилляр тядгигата жялб едился дя, хцсуси инкишаф йолу иля тарихя йолдашлыг едян аьыз ядябиййатында йашайан тямсилляр сон за-манлара гядяр топланмамыш, няшр едилмя-миш вя тядгиг олунмамыш галмышдыр. Илк дяфя олараг щямин бядии нцмуняляр тяд-гигата жялб едилир вя мцнасибят билдирилир. Ялбяття, фолклорда ясас эцлцш мянбяйи тям-силляр вя лятифялярдир. Мящз əsər тямсилляр вя лятифяляр цзяриндя гурулмушдур.

5

Совет дюnəmində йаранмыш мцасир тям-сил нцмуняляри, няинки няшр едилмиш, щятта, йаддашларда беля горха-горха мцяййян щявяскарлар tərəfindən qorunub сахлаnмыш вя мцстягиллик ялдя еdilдикдян сонра щямин нцмуняляр toplanılmağa başlanılmışdır. Совет дюnəmində йаранан тямсилляри оху-йанда инсаны щейрят бцрцйцр. Халг нежя дя горхмаздыр. О, щяр бир щадисяйя вахтында юз мцнасибятини билдирир, olmuş щадисяləriбядии ясяря чевирир, пцнщан шякилдя олса да,халг арасында йайыр. Мящз ХХ ясрдя йаранан лятифяляри və təmsilləri biz чятинликля дя олса топлайыб, 1992-жи илдя няшр етдир-дийиmiz «Azərbaycan xalq söyləmələri 1

китабына дахил edə bilmişik. Фолклоршцнас-алим Бящлул Абдулла няшр етдирдийи ики жилдlik «Фолклор антолоэийасы» китабınдан bir neçə nümunə сечиб дахил етмишдир. Бунун юзц сцбут едир ки, ян гиймятли нцмуня кими lətifə диггяти жялб етмякдядир. Бунунла кифайятлянмяк олмаз ки, халг арасында адыны чякдийимиз elə bu тямсилляр мюв-жудdur. Яксиня, йурдумузу эязяркян, 1 “Azərbaycan xalq söyləmələri”, (Toplayanı və tərtib edəni Sədnik Paşa Pirsultanlı) “Azərnəşr” 1992

6

тямсил ахтарышына чыхаркян йягин ки, даща эюзял нцмуняляря раст эялиняжякдир. Bяри башдан дейирям ки, буна бюйцк ещтийаж вардыр. Бунлар ушагларымызын тярбийяси цчцн, мараг даирялярини артырмаг цчцн böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.

Биз йухарыда гейд етдик ки, фолклору-музда эцлцш мянбяйи олараг тямсилляр вя онларла йанашы олараг лятифяляримиз мцщцм йер тутур. Ялбяття, гаршыда Молла Нясряддин вя йа Бящлул Даняндя лятифялярини тящлил вя тятгиг етмяк нязярдя тутулмур. Бурада тядгигата жялб едилян ХХ ясрдя йаранан лятифялярдир. ХХ ясрин лятифя гящряманы кими, Караьан Усуб, Унну Аьжа, Дабравол Гасым, Кцня Дямир мцщцм йер тутур. Бунларла да лятифя йарадыжылары tamamlanmır, Эянжяли Бамязя Муса, Дашкясянли Дяvрал Ялясэяр, Эюйчядян Göygöl районуна кюч-мцш Бящрам Гаманов, Tовузлу Щычгырыглы Мящяммяд, Гарьа Мяжид el arasında лятифя усталары kimi tanınırlar. Бунларын лятифялярини топлайараг «Эянжябасар лятифяляри»nə1

1 “Gəncəbasar lətifələri”, (Toplayanı və tərtib edəni Sədnik Paşa Pirsultanlı) “Agah”, 2005..

7

(2005) ялавя етмяк лазымдыр. «Эянжябасар лятифяляри» юзлцйцндя бир dissertasiya мюв-зусудур. Эяляжяк фолклор щявяскарлары бу йолла эедяряк лятифяляримизи сямяряли шякилдя топлайыб няшр етдирмякля тядгигата жялб етмялидирляр. Биз щялялик мювжуд тямсил вя лятифяляр ясасында юз əsərimizi гурдуг.

Бу лятифялярин чоху инсана щадися тясири баьышлайыр. Чцнки онларын йарандыğы дювр-дян чох аз вахт кечиб. İлляр кечяжяк бу лятифяляр даща эениш ölçüdə йайылıb, дилдян-диля дцшəжяк, елдян-еля кючяжяк, аьызда, дилдя жилаланаraг, йени бядии бойалар алıb вя щяр бири мцкяммял bir ясяря чевриляжякдир. Мялумдур ки, фолклорда щяр бир шифащи халг юрнякляри бир фярд тяряфиндян йарадылыр, аğыздан-аьыза, дилдян-диля дцшцр, йурдун щяр тяряфиня йайылыр. Бцтцн тябягяляр тяря-финдян ешидилир, орадан щяр кяс юз пайыны эютцрцр. Мяжлислярдя онлардан мисал gəti-riлир, нящайят, заман кечдикжя цмумхалг мaлына чеврилир. «Fолклор газанында» гай-наyıb бишдикдян сонра щамы тяряфиндян sevilərək надир халг инжиляри kimi qəbul edilir.

Bu əsərin ясасыны тямсиллярин вя лятифя-лярин тядгиги təşkil едир. Она эюря дя яввял

8

тямсилярин мювгейиндяn, сонра ися лятифя-лярин ижтимаи дяйяриндян сюз ачажаğыг. Тямсилляр щаггында мцхтясяр олараг ашаьы-дакылары демяк олар:

Тямсилин тарихи образлы сюзцн тарихи гядяр гядимдир. Тямсил щям Шярг, щям дя Гярб ядябиййатында, щям шифащи, щям дя йазылы bədii nümunələrdя, щям ян гядим дюврлярдя, щям дя бизим эцнлярдя мювжуд олан жидди, кяскин, фяал вя бюйцк ижтимаи-яхлаги тясиря малик ядяби формадыр. Бир ядя-би форма, бир ъанр кими тямсилин мцяййян-ляшмиш поетикасы, тялябляри, нормалары, спе-сифик тематикасы, цслубу вя сурятляр алями, дцнйажа мяшщур нцмайяндяляри вардыр. Тямсил ъанрынын айрыжа бир ядяби janr кими формалашыб, хцсуси mövqe qazanmasındaшифащи тямсил тяжрцбяси, yazılı ədəbiyyatla мцштяряк əlaqə нятижясиндя тямсил ъанры эцжлц бир дцнйяви ядяби форма кими камала чатмышдыр. Гейд едилмялидир ки, тямсил ъанр олараг бир зярурят кими мейдана эялмишдир.

Тямсилляр йурдумузун щяр йериндя йох, даща чох Ужар вя Кцрдямирин Шилйан кяндляриндя, Эядябяйин айры-айры кяндля-риндя вя башга бюлэялярдя йайылмышдыр. Ону

9

да гейд етмяк лазымдыр ки, тямсилляря нисбятян лятифяляр даща кцтляви ъанрдыр вя о,халг арасында даща эениш йайылмышдыр.

Биз арашдырмаларымызда Молла Нясряд-дин вя Бящлул Даняндя лятифяляриндян дейил, ХХ ясрдя йаранмыш мцасир лятифялəрдян бящс етмишик. Даща доьрусу, «Эянжябасар лятифя-ляри»нин гящряманлары олан Караьан Усуб, Унну Аьжа, Дабравол Гасым вя Кцня Дямир кими лятифя yaradıcılarının щяйат вя йарадыжылыьындан данышылмыш, эениш şəkildəтядгигата жялб едилмиш, онларын щяйатына вя йарадыжылыьына хцсуси диггят йетирилмишдир. Биз индидян дейя билярик ки, «Эянжябасар лятифяляри» эяляжякдя даща бюйцк тядгигат обйектиня чевриляжякдир. Бурада зянэин бядии материал топланылмышдыр.

Ялбяття, yetərincə ахтарышлар yenə də да-вам едир. Гарьа Мяжидин, Hычгырыглы Мя-щяммядин, Дяврал Ялясэярин, Бамязя Му-санын, Бящрам Гамановун лятифяляриндян əldə olan нцмуняляр эюстярир ки, онларын йарадыжылыьы да диггят мяркязиня чякилмяли вя лятифəляри топланıлыб няшр олунмалыдыр. Qabaqcadan deyə bilərik ki, Ширван лятифяляри дя йахын заманларда ишыг цзц эюряжякдир.

10

Беля олдугда ХХ ясри ящатя едян лятифяляр топлусу мейдана чыхажагдыр ки, о да эянж тядгигатчыларын ялиндян тутажагдыр.

Азярбайжан фолклоршцнаслыьында индийя гядяр Молла Нясряdдин вя Бящлул Даняндя лятифяляриндян сюз ачылмышдыр. ХХ яср ляти-фяляринин тядгиги фолклоршцнаслыьымызда йени мювзцдцр. Бу мараглы мювзу юзцнцnнечя-нечя истедадлы тядгигатчыларыны эюзляйир.

Азярбайжан türklərinin фолклорунда эцлцшцн мянбяйи олан тямсилляр вя лятифяляр,халг ядябиййатында олан тямсилляр вя ХХ ясрдя йаранмыш цнваны бялли лятифяляр вя лятифя yaradıcılarının щяйаты maraq doğurur.

Əsər giriш, ики фясил və нятижяdən ибарятдир.

11

Ы ФЯСИЛ

Азярбайжан фолклорунда эцлцш

Сющбят Азярбайжан türklərinin фолклору дахилиндя эцлцш цчцн гайнаг олан хцсуси фолк-лор ъанрларындан эедир. Бу ъанрлар ичярисиндя еляляри вар ки, адыны чякян кими дярщал эцлцш йада дцшцр. Лакин, еля фолклор ъанрлары вардыр ки, эцлцш онларын мязмунундан доьур. Бизя эюря, Азярбайжан türklərinin фолклору дахилиндя ашаьыдакы ъанрлар эцлцш цчцн tükənməz гайнаглардыр:

ТямсилЛятифя ГаравяллиMейдан тамашаларыYanıltmaclarХалг драмлары Atalar sözü və məsəllərТямсилляр. Бизжя, адларыны гейд етдийимиз

фолклор ъанрлары ичярисиндя ян гядими тямсил-лярдир. Али тящсил щазырлыг курсларынын динляйи-жиляри цчцн дярс вясаити кими няшр олунан «Ядя-биййат» китабынын мцяллифляри Мющсцн Наьы-сойлу вя Рящман Гулийев «Ядяби нювляр вя

12

ъанрлар» бюлмясиндя тямсиллярдян дя бящс едирляр. Онларын елми мцлащизяляринин бязи жящятляри дцзэцн мювгедян изащ олунур, бязиляри ися натамам эюрцнцр. Онлар доьру гейд едирляр ки, тямсил епик нювцн ян гядим ъанрларындан биридир. Тямсил щяжмжя кичик олур, лакин дярин мяна ифадя едир. Тямсилин ясас хцсцсиййяти тянгиди вя сатирик мювзуда олма-сыдыр. Щямин мцяллiфлярин фикриндяки йанлышлыг ондан ибарятдир ки, эуйа тямсил тякжя нязмля йазылыр. Онлар фикирлярини, елми мцлащизялярини ясасландырмаг цчцн йазырлар ки, ядябиййа-тымызда тямсилин илк нцмуняляриня Н.Эянжя-винин «Сирляр хязиняси» поемасында раст эялирик, А.Бакыханов, Г.Закир, С.Я.Ширвани вя М.Я.Сабир дя гялямлярини тямсил ъанрында сынамышлар. Мцяллифляр нязяря алмалыдырлар ки, фолклор дахилиндя тямсил епик нюв кими нясрля йарадылыр. Йухарыда ады чякилян мцяллифляр тямсил мювзуларыны фолклордан алыб нязмя чякмишляр. Жясарятля гейд етмяк олар ки, шаирляр тяряфиндян гялямя алынан тямсиллярин мювзу даиряси хейли кичилмиш, бир гядяр дя халг дейим-ляриндян узаглашараг шяхси субйектя uyğun şəkildə верилмишдир. Лакин бурада ящямиййятли жящят одур ки, щяр бир тямсил йазан шаир сонда юз гянаятлярини вя нятижялярини ифадя едир ки,

13

бунлар да тямсилин яхлаги-тярбийяви тясир эцжцнц ифадя едир.

Мцяллифлярин тямсил ъанрынын халг ядябий-йаты дахилиндя бу гядяр эениш йайылмасындан бящс етмяməляри онунла баьлыдыр ки, şifahi xalq ədəbiyyatı daxilində yaşayan тямсилляр вахтында топланыб няшр едилмямишдир.

Bizim узун иллярдян бяри халгдан топладыьыmız тямсилляр «Азярняшр» тяряфиндян 1992-жи илдя няшр едилмиш «Азярбайжан халг сюйлямяляри» китабына дахил едилмишдир.

Китаба дахил едилмиш тямсиллярин цзяриндя заманын мющцрц вардыр. Бурада айры-айры щейванлар, биткиляр вя диэяр жанлылар инсан кими шəхсляндирилиб данышдырылыр вя онларын тимсалында жямиййятдя olan йарамаз инсанларын ейибляри мцхтялиф щярякят вя данышыглар васитясиля açılıbэюстяриliр. Бурада тцлкц щийляэяр, айы ахмаг, жанавар садялювщ, чаггал арада вурнухан, дявя вя ат мцдрик вя с. шякилдя шяхсляндирилир. «Айы вя Тцлкц» тямсилиндя дейилир: Ики даьын арасында олан учурумун кянары иля Айы вя Тцлкц цзцйухары чыхырлар. Щяр икиси аждыр. Тцлкц щисс едир ки, Айы ажлыьа таб эятирмяйиб,ону парчалайажагдыр. Одур ки, щийляйя ял атыр, йаландан щюнкцря-щюнкцря аьламаьа башла-йыр. Айы сорушур:

- Тцлкц нийя аьлайырсан?

14

Тцлкц дейир:- Мяним Тцлкц атам, сянин атан Айы

ямим вя мян бу йерля цзцйухары эедирдик. Аждыьымызы эюрцб Айы ямим бу даьдан о даьа щоппаныб еля ов овлады ки, щяр цчцмцз дойунжа йедик.

Айы деди:- Бундан ютрц аьламаьа дяймяз, мян дя

щоппанарам. Буну дейиб узаг мясафяйя доьру

щоппанды, лакин йеря дцшцб büsbütün taqətini itirdi. Щийляси баш тутан Тцлкц Айыйа деди:

-Мян севинирям ки, ямим оьлу эюзцм баха-баха мяним йолумда жаныны фяда етди. Дейирям, ямиоьлу, сян юлцрсян, даща мян нийя юлцм?

Тцлкц Айынын айаг тяряфиндян жямдяйини сюкцб йемяйя башлады. Айы онун щийлясини эеж дя олса баша дцшцб деди:

- Дюшцм даща йаьлыдыр.Айы истяйирди ки, дюшцня йахын эяляндя

Тцлкцнцн башыны аьзына алыб гопарсын вя ондан интигам алсын. Тцлкц диллянди:

- Ями оьлу, сян наращат олма, жямдяйини ашаьыдан сюкя-сюкя дюшцня дя эялиб чата-жаğaм»

Тцлкцнцн щийляляри щеч дя щямишя гялябя иля нятижялянмир. Бязян юзц юз щийлясинин тору-

15

на дцшцр. «Шир, Тцлкц вя Чаггал» тямсилиндя олдуьу кими: «Ширля Тцлкц бюйцк бир орман-лыгда эязирдиляр. Тцлкц дяриндян ащ чякди, буну ешидян Шир сорушду:

- Сян нийя ащ чякдин, ай Тцлкц ляля?- Ещ, мяня бяхтявярлик верирляр ки, Ширля

эязир. Амма билмирляр ки, йедийим сцр-сцмцк вя баьырсагдыр.

Шир сорушду:- Бяс кюнлцндян ня кечир?- Бу мешядя вящши гуланлар (атлар) йашайыр. Шир деди: - Онун бирини дюшляйиб гяншяримя эятир.

Мян о вахта гядяр эярдиш едяжяyəм ки, гуйруьум дцz дурsun, эюзлярими тамам ган тутsun. Бу яламятляр йаранан кими гуланын белини басыб гыражаьам.

Шир дедийиня ямял етди. Тцлкц йеня дя ащ чякди. Шир деди:

- Бяс бу икинжи ащ нядян ютрц idi?Тцлкц деди:- Сянин зящминдян боьазымдан бир тикя

кечмир. Бу гуланы мяня вер, сярбяст йейим.Шир мешянин йамажына чякилди. Тцлкц

гуланын ятиндян йейиб шеллянди. Еля бу вахт Чаггал эялиб чыхды. Тцлкц юйцня-юйцня деди:

- Бу гуланы юзцм овламышам, нежядиr? Чаггал йалвармаьа башлады:

16

- Ня олар мяним цчцн дя бир гулан овла.Чаггал бир гуланы гова-гова Тцлкцнцн

бярабяриня эятирди. Тцлкц деди:- Мян эярдиш еляйяжяyəм, гуйруьум

tamam düz дуранда мяня де.Тцлкц эярдиш етмяйя башлады. Чаггалдан

гуйруьунун дцз дуруб-дурмадыьыны сорушду. Чаггал бахыб эцлдц:

- Аллащ сянин шяля гуйруьуну вурсун, йерləсцрцнür.

- Бах эюр, эюзлярим тамам гандырмы?Чаггал деди: -Йаланса эюзлярин кор олсун.Тцлкц она билдирди ки, сян билмязсян,

гуйруьум дцз дурур, эюзлярим дя тамам гандыр, мян ова башлайырам.

Тцлкц буну дейиб Шир кими гуланын цзяриня щоппанды, вящши гулан онун гулаьынын дибиндян бир тяпик вуруб юлдцрдц. Чаггал Тцлкцйя бахыб деди:

- Бах, сян дейян яламятляр инди йаранды. Гуйруьун дцздцr, эюзлярин дя тамам гандыr, архан да юз-юзцня чалхаланыр».

Халг бунунла ону дейир ки, “Şир ширдир, Tцлкц дя tцлкц”. Ширин овуну тцлкц едя билмяз.

«Шухлуг едирдим» адлы тямсилдя дейилир: «Гарьылыгдан щеч бир щейванын сясиня бянзя-мяйян бир сяс эялди. Бу яжаиб сяси ешидян бцтцн

17

щейванлар мешяни тярк едиб гачмаьа башла-дылар. Шир горхусундан йолу-изи batırдı, сонра юз-юзцня деди:

- Мешядя башга щейванлар мяним эцжсцз-лцйцмц эюрцб итаятимдя дурмайажаглар.

Шир эцжцнц топлайыб гарьылыьа щцжум чякди. Бахды ки, бу Тцлкцдц, гярибя сясляр чыхарыр. О, Тцлкцдян сорушду:

-Бу ня гярибяликдир?Тцлкц деди:- Шухлуг едирям. Шир онун боьазындан тутуб йеря чырпды:- Бцтцн щейванлар мешяни тярк етди, мян

йолу-изи батырдым, сян щяля шухлуг едирсян».Чох йердя тцлкцнцн чохбилмишлийи вя

тамащы башына бялалар эятiрир.Щятта, Совет империйасы dönəminдя дя

тямсилляр йаранмышдыр. «Хоруз вя Тцлкц» тям-силиндя дейилир: «Бир эцн Хоруз Тулайа мцра-жият едир ки, Тцлкцнцн ялиндян кянддя тойуг галмады. Эял мян бир иш гурум - Тцлкцнцн дярсини вер. Хоруз ону бир аьажын алтында эизлядир. Щцндцр бир аьажын цстцня чыхыб банлайыр. Тцлкц йцйцря-йцйцря бу сяся тяряф эялир. О, Хоруза мцражиятля дейир:

- Ей Хоруз, о гядяр щясрятини чякмишям. Кянддя ит-пишик гоймур ки, дойунжа данышаг.

Хоруз дейир:

18

- Талайа хош ниййятля эялмишям. Бурада йени кянд салынажаг. Мян car çəkirəm ки,

щяр кяс эялиб юзцнə щяйятйаны йер сечсин.Тцлкц дейир:- Гурбан олум, Хоруз, дцш ашаьы, мяня

йер вер, гой мян бу кяндин илк сакини олум.Хоруз билдирди ки, мяним вязифям жар

чякмякдир. Йери юлчцб верян ися, бах, о аьажындибиндя динжялир. Тцлкц бярк йцйцрцр, еля баша дцшцр ки, о да бу Хорузун о бири тайыдыр. Тцлкц ора чатан кими Тула онун гуйруьуну цзцр, ганына гəлтан едир. Тцлкц биртящяр жаныны гуртарыб щцндцр бир дашын цстя чыхыр. Еля бу вахт Хоруз бир дя банлайыр. Тцлкц дейир:

- Нядиr, ня гышгырырсан? Нечя ки, сянин йер пайлайанын о Туладыр, бурaда ня кянд олажаг, ня дя шящяр».

Бу тямсилдя Тцлкцнцн, Туланын вя Хорузун тимсалында жямиййятин йалныш тянзим-лянмясиндя ясас рол ойнайан кяслярин жямий-йятдяки мювгеляри сяжиййяляндирилир.

Тямсилдяки образлар тякжя ширдян, тцлкц-дян, чаггалдан, хоруздан, туладан ибарят де-йилдир. Бязян иддиа едирляр ки, тямсил йара-дыжылары мювжуд жямиййятдян горхараг нюг-санлары щейванларын дили иля сюйляйирляр. Гятиййян беля дейил. Тямсилляр ян мараглы, ян цряйя йатымлы, узун мцддят йаддашларда галан

19

фолклор ъанрыдыr. Тямсилляр рянэарянэ, поетик дилля сюйлянян мювзулара маликдир. «Гызылгуш вя Эцрзя» тямсилиндя дейилир: «Гызылгуш шещли чямяндя эязирди. О, бирдян учуб сямада дювря вурду, бир гайанын башына гонду вя йенидян чямянлийя енди. Эцрзя башыны галдырыб Гызылгуша деди:

- Эял, дост олаг.Эцрзянин сцддян аь бухаьы Гызылгушун

хошуна эялмишди. Лакин Эцрзя коxа кими яйри дурурду. Гызылгуш деди:

- Дцз дур, сянинля дост олум.Эцрзя билдирди ки, бу олан шей дейил, мян

йаранандан яйри йаранмышам.Гызылгуш ондан сорушду:- Мянimля дост олмагда тямяннан нядир?Эцрзя билдирди ки, мян дя эюйлярдян йеря

дойунжа бахмаг истяйирям?Гызылгуш ону жайнаьына алыб эюйлярин

янэинликляриня галдырды вя бахды ки, Эцрзя онун тцкцнц аралайыб ону чалмаг истяйир. Гызылгуш деди:

- Сянин о сцд кими аь бухаьын хошума эялир. Айын ишыьында boğazını йухары тут бахым.

Гызылгуш ону димдийи иля вуруб сал дашларын цстцня салды вя йеря енди. Бахыб эюрдц ки, Эцрзя юлцб, юзц дя дцмдцз дурур. Гызылгуш истещза иля деди:

20

- Бах, сяни достлугда беляжя дцз эюрмяк истяйирдим».

Тямсилляр мювзу мцхтялифлийиня вя образ галерейасына эюря дейил, психолоъи, фялсяфи анламлара вя дцшцнжяляря эюря дя фярглянирляр. «Довшан» тямсилиндя дейилир: «Довшанлар дястя-дястя гачышырдылар. Довшанын бириндəн сорушурлар ки, нийя гачырсыныз? О жаваб верир ки, кимин цч гулаьы варса, бирини кясирляр.

Мцсащиби билдирир ки, ахы сизин ики гулаьыныз вар.

Довшан дейир: - Бяли, лакин бяла бурasınдадыр ки, яввялжя

гулаьы кясирляр, сонра сайырлар». Бу тямсил жямиййятдяки ядалятсизлийя вя

мянтигсизлийя жаваб олараг йарадылмышдыр. «Довшанла Кирпинин йарышмасы» да чох мараглыдыр. «Довшан бир тахыл зямисини эюстяриб дейир:

- Эял, щярямиз зяминин бир тяряфиндян гачаг, эюряк ким mənzilə биринжи чатажаг.

Кирпи əкиз бажысынын бирини эятириб тахыл эцnлцйцнцн башында гойур, юзц ися айаьында дайаныр. Довшан эцnлцйцн башына чатанда Кирпинин бири дillənir:

-Мян бурaда. Айаьа чатанда о бири дейир:- Мян бурaда.

21

Довшан щирсли-щирсли эцnлцйцн о башына, бу башына о гядяр гачыр ки, цряйи патлайыб юлцр».

Бу о демякдир ки, довшанын сцрятля гачмаг габилiййяти чохдурса, дцшцнжяси дайаздыр. Əкиз бажылары фяргляндиря билмир. Одцшцнмцр ки, Кирпидя гачан айаг hardandır?Тямсилдян чыхан цмуми мянтиги нятижя будур ки, чохлары садялювhлцйцндян мящв олур.

«Гурбаьа вя Сичан» тямсилиндя ися дейилир ки, «Гурбаьа иля Сичан дост олур. Бир-бириндян хябяр тутмаг цчцн айагларына ип баьлайырлар. Бир вящши гуш Сичаны жайнаьына алыб щавайа галдырыр. Бу заман Гурбаьа Сичанын йедя-йиндя эедир. Эюрянляр сорушурлар:

- Ай Гурбаьа, сян ки, су щейванысан, бу ня щалдыр?

О жаваб верир:- Бянд олмайын, дост зибилиня дцшцб

эедирям». Тямсил йарадыжысы ону демяк истяйир ки,

дост оларкян сабащыnı да дцшцнмялисян. Aqibətdə олмасын ки, başqasının йедяйиндя эедиб мящв оласан.

«Довшан» тямсилиндя ися йеня дя довшанлар беля гярара эялирляр ки, инди ки, биз щяр шейдян горхуруг, юзцмцзц эюля тюкяк,мящв едяк. Довшанлар эюля йахынлашар-йахынлашмаз гурбаьалар юзлярини эюля атырлар.

22

Довшанлардан бири дейир: - Йох, юзцмцзц мящв етмяйяк, биздян дя

горханлар вар».Бу тямсилдя садялювhлцк, щийляэярлик,

горхаглыг, дцшцнжя бир хятт бойунжа щярякят едир вя бир вящдятдя верилир.

Бязян тямсиллярдя эцлцш мювзусу тямсилин мязмуnундан чыхыр. Бязиляриндя ися эюз юнцндя образын карикатурасы йараныр. Мясялян: «Тцлкц юз гуйруьуну йатмыш Дявянин гуйруьуна баьлайыр. Дявя ня гядяр о йан бу йана гачырса, Тцлкц онун гуйруьундан гопмур. Чарясиз галан Дявя бюйцк базарын ичиня эирир. Адамлар гышгырырлар:

- Тцлкцйя бахын, Дявянин гуйруьундан саллашыб.

Тцлкц эюз вуруб дейир: - Мян юлцм, цстцнц вурмайын, бюйцклярля

эязирям». Доьрудан да, щяйатда беля Тцлкцйя бян-

зяр адамлар вар ки, шющрят хатириня юз мцстя-гиллийини итириб киминся гуйруьунда эязмякля юйцнцрляр. «Бу ки Тцлкц имиш» тямсилиндя дейилир: «Сящрада су тапмайан Тцлкц эежя шящяря эирир. Бойагчынын damının бажасындан баханда рянэли су иля долу чянляри булаьа вя эюлмячяйя охшадыр. Суйу ичмяли олмадыьындан юзцнц чяндян-чяня атыр вя йедди рянэ алыр.

23

Сящяр бойагхананын гапысыны ачан шаэирди щейрят эютцрцр. Гапыны юртмяк onun йадындан чыхыр. Тцлкц фцрсят тапыб сящрайа гачыр. Щейванлар пялянэя билдирирляр:

- Бир щейван мейдана эялиб ки, онун золаглары йанында сянин золагларын щеч нядир.

Пялянэ дейир:- Доьрудан да o heyvan мяндян эюзял

олса, ону щюкмдар сечярик. Мян дя хидмятчи оларам.

Пялянэ йедди рянэли щейваны шащ сечир. Юзц дя хидмятчи олур. Арадан нечя ай кечир. Йазын лейсанлары башлайыр. Йаваш-йаваш Тцлкцнцн бойалары йоха чыхыр. Пялянэ онун Тцлкцолдуьуну анлайыр вя дейир:

- Мян щейфслянмирям ки, сян Тцлкц бир нечя ай щюкмдар олдун. Биржя юзцмц баьышлайа билмирям ки, мян Тцлкцйя хидмятчи олмушам».

Тяжрцбя эюстярир ки, аьлы, дцшцнжяси олмайан, Тцлкц вя Тцлкц хасиййятли адамлар бязян либасыны, рянэини дяйишяряк йцксяк мяртябяляря ужала билирляр. Лакин зярбя алтында галан агилляр олур. Тямсиллярин эцжц ондадыр ки, щяйатdakı mürəkkəb hadisələrin мянасыны, мащиййятини ача билирляр. İnsanlar öz tənqidi fikirlərini heyvanların dili ilə daha obrazlı ifadəedə bilirlər. Яксиня, шифащи халг ядябиййатында

24

тямсилляр бюйцк тясир эцжц иля црякляря, бейинляря даща чох тясир едə bilir. Узун илляр йаддашлардан силинмир. «Йонжа ящвалаты» тямсилиндя дейилир ки, тювлянин бир тяряфиндя гузулара йонжа вериб кюкялдирляр, о бири тяря-финдя ешшякля баласы гыржла (щейванларын айа-ьынын алтына тюкцлян от гырынтылары) гидаланыр. Щямин ешшяйин баласы щярдян бир гачыб гузуларла йонжа йейирди.

Ешшяк деди:- Бала, йонжайа мейл етмя. Эял, дядя-

бабадан йедийимиз гыржа гане ол. Йохса хята чякярсян.

Бир эцн эежяйары гузулары кясмяйяапардылар. Годуг да онларла эедиr. Гузулары кясдикжя онларын хырылтысы годуьу ващимяйя салырды. Годуьу кясмяк истядикдя гулаглары гяссабы шцбщяйя салды. Ону анасынын йанына гайтардылар. Годуг деди:

- Ана, сяня инанмырдым. Еля йонжа йемяйин беля дя хырылтысы олурмуш».

Мянтиги нятижя будур ки, щяр кясин щяйатда юз мювгейи вар. Яэяр адам юзцнц тянзимлямяйи бажармазса, нятижядя юз няфсинин гурбаны олар.

«Жанавар вя Гойун» тямсилиндя олдугжа щяйатi бир щадисяйя тохунулмушдур. Бу мюв-зуйа А.Бакыханов да юз йарадыжылыьында ютяри

25

шякилдя müraciət etmişdir. Бу тямсил шифащи халг ядябиййаты дахилиндя даща бюйцк тякамцл йолу кечмишдир. «Сцрцляр йайлагдан арана еняркян айаьы сынмыш, Гойун йаддан чыхыб архажда галыр. Ону тяк эюрян Жанавар узаг мясафядян гача-гача ona tərəf эялир. Еля бу вахт Боздарын йадына дцшцр ки, гойунун бири архажда галыб. Дярщал онун далынжа гачыр. Боздар йанына чатан кими Гойун ону бир чалада эизлядиб цзяриня чырпы йыьыр. Еля бу вахт Жанавар эялиб йетишир:

- Мяним йурдумда ня эязирсян?Гойун она дейир: - Эял бу йайлагда бир жанлы тапаг. О деся

бу йайлаг сяниндир, мяни йе. Еля бу вахт Тцлкц эялир. Тцлкц дейир:- Дцнйа биннят оланда мяним Биннят адлы

бир гардашым олуб. Гардашым дейирди ки, бу йурд Жанаварын йурдудур.

Гойун дейир:- Инди ки, елядиr о чырпыйа анд ич ки, йалан

дейирямся, о чырпы кими гырылым, çırpıya dönüm.Тцлкц чырпыйа йахынлашанда эюрцр ки,

Боздарын эюзляри алаф-алаф йаныр. Тцлкц цзцнц Жанавара тутуб дейир:

-Йох, гардаш, мян анд ичмирям, андын ики башы олур. Жанавар ажыглы-ажыглы чырпыйа доьру эедир вя дейир:

26

- Юзцм анд ичяжяйям. Боздар Жанаварын боьазыны цзцр. Тцлкц

эцля эцля ону сцзцр:- Сяня демядимми, аnдын ики башы олур». «Кюмбя» тямсилиндя дейилир: «Тцлкц,

Жанавар, Ат вя Дявя бир кюмбя тапырлар. Лакин бир кюмбяни бюлмякдя чятинлик чякирляр. Беля гярара эялирляр ки, кимин йашы даща чохдурса, кюмбяни о йесин. Щяря бир йаш сюйляйир. Ат билдирир ки, мяним йашым йадымда дейил. Амма атам мяним йаш каьызымы, налын ичиня гойуб. Тцлкц дейир:

- Мяним савадым йохдур, одур ки, охуйа билмəрям.

Жанавар билдирир ки, йцксяк тящсил сащибийям. Архайа кечир ки, мяктубу охусун. Ат тяпикля еля вурур ки, Жанавар ордажа юлцр. Тцлкц бир дашын цстцня чыхыб дейир:

- Гурбанын олум, ай ата, ня йахшы ки, мяни охутмамысан.

Бунунла халг демяк истяйир ки, бязян дя мягам олур ки, орада мяням-мянямлийя, чохбилмишлийя йер галмыр. Сябр вя тямкин щяр шейя галиб эялир.

“Dəvə, tülkü və keçi” təmsilində deyilir: “Bir dəvə, bir keçi, bir də tülkü yol gedirdilər. Özləri də yaman acmışdılar. Baxdılar ki, yerə bir çörək düşüb. Dəvə dedi:

27

- Bunu bölsək, heç kimə çatmayacaq, yenəac qalacayıq. Uşaqlar, gəlin kimin yaşı çoxdursa, çörəyi o yesin.

Keçi dedi: - Vallah, Nuhun gəmisi hazır olanda, birinci

içinə mən sıçrayıb minmişəm. Dəvə dedi: - Hə, xeyli yaşın varıymış. Tülkü qardaş,

indi sən de görək neçə yaşın olar? Tülkü dedi: - Dəvə qağa, gör keçi nə danışır. Hazır

gəminin içinə kim olsa minərdi. Gəminin taxtaları vurulanda, əmim oğlu çaqqalla orda işləmişik. Atam taxtaları rəndələyib vururdu. Koraları da mən verirdim. Lələm də mənədeyirdi ki, oğul, gərək Şirin qızını alam, Aslan da qaynatan olsun.

Dəvə gördü ki, bunlar haralardan danışır. Ç örəyi ağzına alıb dedi:

- Sizin deməyinizdən belə çıxır ki, dəvəuşaqdır?”

Göründüyü kimi təmsillərin hər biri ayrıca məna daşıyır. İnsanın diqqətini maraqlı bir sahəyə yönəldir. İnsan təmsilin məzmunu ilətanış olduqdan sonra həyatın hadisələrlə dolu olduğunu görür və ondan məntiqi nəticə çıxarır.

“Fil və sərçə” təmsilində deyilir: “Fil sərçəni saymadan onun balasını ayağı ilə

28

tapdalayır. Sərçə intiqam almaq üçün fürsət axtarır. Fil yatdığı yerdə dimdiyi ilə onun göz-lərini kor edir. Kor filin susuzluqdan bağrı part-layır. Sərçə qurbağadan xahiş edir ki, yarğanın başında quruldasın. Fil elə biləcək ki, qurbağa göldə quruldayır. O tərəfə qaçacaq belə də olur. Fil yarğanın başına çatanda yumarlanıb dərəyədüşür və ölür”. Beləliklə, balaca sərçə böyük fildən öz ağıllı tədbirləri ilə intiqam alır. Balaca quşun intiqamı yerdə qalmır.

Hər bir təmsildə insanı ağıllı olmağa, hümanist olmağa, güclülərə gücünə güvənib pislik etməməyə çağırır və öyüd verir. Təmsillərin ən gözəl cəhəti odur ki, onların hər birində böyük bir hikmət vardır.

Ялбяття, uzun zəhmətlə топлайыб няшр етдирдийиmiz «Азярбайжан халг сюйлямяляри» китабына дахил едилян тямсилляри тящлиля жялб етсяк, башга эцлцш гайнаглары олан ъанрлара йер галмаз.

Lətifəlяр. Йухарыда гейд етдик ки, Азярбайжан türklərinin фолклорунда эцлцш мянбяляриндян бири дя тцрклярин «фыкра» адландырдыьы лятифялярдир. Тякжя Азярбайжанда вя Тцркийядя дейил, бцтцн Шярг аляминдя, Орта Асийада, щятта гагаузларда вя башга тцрк сойлары арасында мящшур олан лятифяляр – Молла Нясряддин, (Хожа Нясряддин, Нясряддин яфян-

29

ди) вя Бящлул Даняндя лятифяляридир. Бундан ялавя, Cуьанын лятифяляри дя хейли жоьрафи мяканларда йайылмыш вя С.Я.Ширвани Шамда охуйаркян онун лятифяляринин бир гисмини йазыйа алыб Азярбайжана эятирмишди. Щямин лятифяляр С.Я.Ширванинин сечилмиш ясярляринин ЫЫЫ жилдиня дахил едилмишдир. Она эюря дя биз юз тядгигатымыз цчцн йени лятифяляри, даща доьрусу, Совет щакимиййяти илляриндя Эянжя-басарда йаранмыш лятифяляри мювзу сечмишик. Тядгигатын мяркязиндя Унну Аьжанын (1880-1965), Караьан Усубун (1886-1958), Даб-равол Гасымын (1890-1963) вя Гараханлы Кцня Дямирин (1903-1973) лятифяляри дайаныр. Щямин адыны чякдийимиз лятифя йарадыжыларынын ясярлярини топлайараг, онлары айры-айры иллярдя китаб шяклиндя няшр етдирмишik.

Бцтцн лятифялярин цзяриндя заманын мющцрц вардыр. Əlbəttə, biz бу лятифяляри юнжядян топласаq да, онлары о дюврдя няшр етдиря билмяздиk. Чцнки лятифяляр мювжуд жямиййятин ейбяжярликляриня эцлцр. Бу эцлцш ади эцлцш дейилдир. Бу эцлцш сарсыдыжыдыр, юлдцрц-жцдцр. Еля лятифяляр вар ки, онлар Совет щаки-миyйятинин ганун пярдяси алтында щяйата кечирдийи ядалятсизликляри кюкцндян ойнадыр, мясхяряйя гойур. Адыны чякдийимиз лятифя йара-дыжылары совет щакимиййятинин туьйан етдийи

30

дюврдя дя горхмадан, чякинмядян юз сюз-лярини necə obrazlı bir dillə демишляр.

Лакин, онларын еля бюйцк вязифяси олма-дыьыnдан онлара тохуна билмямишляр. Вязифяли шяхсляр бу лятифяляри ешитмямязлийя вурмушлар, гулаг ардына вермишляр вя йахуд да халга pünhan-pünhan сюйлямишляр ки, онлар йцнэцл, лаьлаьы шейлярдир. Лакин ел мцдрикляри, фолклор-шцнаслар бунун мянасыны дяриндян баша дцш-мцшляр, йазыйа алмышлар, йаддан чыхмасын дейя халг арасында дюня-дюня тякрар етмишляр. Халгын мараьыны, диггятини лятифяляря йюнялт-мишляр. Бцтювлцкдя халг дилдя, аьызда сюйляйя-сюйляйя, синясиндя исиндиря-исиндиря онлары ярсяйя эятирмишдир. Жилалайа-жилалайа бцтюв яся-ря чевирмишдир. Унну Аьжа юмрц бойу дяйир-манчы олмушдур. Онун ящатясиндя онларла кяндин ящалиси онун дяйирманына дян цйцт-мяйя эялмишляр. Даща доьрусу, Аьжа дяйир-манчы олдуьу цчцн она «Унну Ağca» лягяби вермишляр. О, аьлы кясяндян юмрцнцн сонуна гядяр эениш халг кцтляси иля тямасда олмушдур. Дяйирмандан дян эютцрянляр дянини цйцт-дцрцб хош овгатла евиня ун апармыш, йанында да, 5-6 лятифя. Бу лятифяляр чятинлик чякян кянд адамларынын мяишяти iля, эцзяраны иля баьлы олдуьундан онун лятифялярини юз дярдляриня дярман билмишляр. Унну Аьжанын Совет

31

империйасы дönəminдя йаранан лятифялярдян бир нечясиня диггят йетиряк.

“Dədənin itə döndüyü yerdir” lətifəsində el yaylağa köçürmüş. Unnu Ağcadan cavan olan bir oğlan deyir:

- Ağca əmi, yaylağa bir gedək.Yola düşürlər. Bir qədər gedəndən sonra

oğlan deyir:- Bağışla, Ağca əmi, it bağda qalıb, gedim

onu gətirim.Oğlan itini gətirir, yollarına davam edirlər.

Payız qayıdanda Ağca qonşunun oğluna deyir:- Bura haradı tanıdınmı, oğul?Uşaq – yox, - deyir.

Ağca uşağı başa salır:- Oğul, bura dədənin itə döndüyü yerdir.«Маркс колхоз щаггында бир сюз

демяйибми?» лятифясиндя района тязяжя эялмиш, böyük данышан райком катиби Чешмяли кяндиня эялир, колхоз тясяррцфатындан данышыр. Унну Аьжа анлайыр ки, йекя данышмасына бахма-йараг катибин сявиййяси чох ашаьыдыр. Təhsil görməmiş, лакин мцдрик el ağsaqqalı олан Унну Аьжа катибя суал верир:

- Башына дюнцм, а райком, Маркс колхоз щаггында бир сюз демяйибми?

Райком катибинин щалы дяйишир, юз-юзцня дцшцнцр: «Дейяжяyəм, Маркс колхоз щаг-

32

гында бир сюз демяйиб, бу йахшы олмаз. Дейя-жяyəм, филан сюзц дейиб, сорушажаг щансы ясяриндя?!». Райком катиби щандан-щана юзцня эялиб дейир:

- Дейиб, Аьжа киши, дейиб. Маркс дейиb ки, бир-биринизи баша дцшцн, ял-яля вериб yaxşıишляйин».

“Dəyirmanda, bala, dəyirmanda” lətifəsindəgecə bir gənc oğlan oğurladığı dananı Ağcanın qabağından qonşu kəndə keçirir. Oğlan Ağcanın onu görüb-görmədiyini, tanıyıb-tanımadığını yoxlamaq üçün səhər bir tay-tuşu ilə onun yanına gəlir.

Oğlan öz dostuna deyir: - Ağca əmidən soruş ki, bu oğlana bərk

soyuq dəyib, onu necə tez tərlətmək olar? Sözünü deməyə məqam tapmış Unnu Ağca

soyuqqanlılıqla dillənir:- Çox asan bir şey. Ondan soruş ki, gecənin

o vaxtı hara gedirdin, apardığın nəydi? Elə həmin dəqiqə oğlan tərləyəcək.

Oğlan anlayır ki, Unnu Ağca onun gecəqonşunun danasını oğurlayıb qonşu kəndəapardığını görüb. Xəcalətdən oğlanın alnından puçur-puçur tər tökülür.

Bu mənzərəni görən oğlanın dostu soruşur: - Ağca əmi, sən bu həkimliyi harada

öyrənmisən?

33

Ağca deyir: - Dəyirmanda, bala, dəyirmanda”.

Эюрцндцйц кими, Унну Аьжа юз мцдриклийи иля катиби сюзля еля йериндян вурур ки, о кянд жамааты гаршысында мцти вязиййятдя галыр. Онун бу эюркяминдян эцлцш йаьыр.

Караьан Усуб лятифяляриндя коррупсийа вя рцшвятля мяшьул олан рящбяр ишчилярин тякжя юзляриня дейил, мейидляриня, жясядляриня дя эцлцр. «Юзц йыьмыш олар» лятифясиндя охуйуруг: «Сящяр-сящяр жаван бир оьлан Усуб кишинин йанына эялиб дейир:

- Аьсаггал, йягин ки, мяним бюйцк гардашымы йахшы таныйырдын? Юмрц бойу районда рящбяр ишдя олуб. Цстцня йцнэцллцк, дцнян рящмятя эетди, дяфн елядик. Инди йанына бир мяслящятя эялмишям. Билирсян ки, гардышым чох щюрмятли олуб, она аза пулу йыьаг, йа йох?

Усуб киши сойугганлыгла:- А бала, онун пулу чохдан йыьылмыш олар. - Йох, Усуб ями, дцнян дяфн олунуб,

азасы бу эцндцр. Усуб киши:- Ону демирям, ай бала. Рящмятлик ялдян

ити адам иди. Бу эцнцн ишини сабаща гойанлардан дейилди. Йягин ки, еля юз азасыны да саьлыьында йыьмыш олар».

34

“Bir çömçə yeyib” lətifəsində Karağan Usub görür ki, həmyerlisinin dostu qonaq gəldi. Bilir ki, ev sahibi evdə deyil. Tez ora yollanır. Qadın düyü yarması bişirirdi. O, bir əlindəçömçə çay gətirəndə qonaq qadının biləyindən tutmaq istəyir. Qadın çömçəni onun başına ilişdirir.

Karağan bu məsələni başa düşür və içəri girir. Elə bu vaxt ev sahibi də gəlir. Qadın bir qab xörək gətirib ərinin qabağına qoyur, bir qab da Karağan Usubun. Lakin qonağa xörək gətirmir. Kişi soruşur ki, arvad, qonağa niyəxörək gətirmirsən?

Qadından əvvəl Karağan dillənir.- Biz gəlincə qonaq bir çömçə yeyib.“Biri “Yasin” istəyir, biri də hüşkürək”

lətifəsində Karağan Usub dükançı Məmmədəli kişiyə satmağa pendir veribmiş. Məmmədəli kişi fasiləyə kimi pendir satar, fasilədə əski əlifbanı bildiyindən gedib Gəncə qəbristanlığında bir neçə dəqiqəliyinə “Yasin” oxuyarmış.

Karağan Usub neçə dəfə Gəncəyə gəlir, Məmmədəli kişini dükanında tapıb pulunu alabilmir. Usub kişiyə deyirlər ki, Məmmədəli fasiləzamanı ölülərə “Yasin” oxumağa gedir.

Usub kişi gəlib görür ki, Məmmədəli əlində bir cib dəftərçəsi qəbir daşlarının yanında yasin oxuyur. Məmmədəli kişi yasin oxuya-

35

oxuya bu daşdan o daşa keçir. Hövsələdən çıxan Karağan Usub hüşkürək (fışdırıq, fit) çalmağa başlayır.

Öz işini bilən Məmmədəli deyir:-A Karağan, ağlın olsun, qəbristanlıqda

“Yasin” oxuyarlar, hüşkürək çalmazlar. Karağan deyir:-Ağlın olsun, ə. Burada ölü var, yasin

istəyir, ölü də var, hüşkürək.«Хырман оьрусу» лятифяси колхоз гурулу-

шунун бир ан ичярисиндя мащиййятиni, ич цзцнц ачыб ортайа гойур. Лятифянин мязмуну белядир: «Эцнейкяндля Тапан жамааты колхоз йыьыжаьы кечирирдиляр. Караьан Усубун гардашы Щямид киши колхоз сядри кими щесабат верирди. Бирдян эюзц гапынын аьзында йабайа сюйкянмиш гардашы Усуба саташды:

- Ай гардаш, тахыл хырманы сащибсиздиr. Ижлас гуртарана гядяр хырмана эюз гой.

Усуб киши: - Ай башына дюнцм, бизим жамаатда

хырман оьрусу йохдур. Бир-икиси вар, оnlarда йухарыда,йан-йюряндя отурублар. Онлардан тярпянян олса, о саат хырмандайам – дейир».

Караьан Усуб мешябяйидир. О, жамаат арасындадыр. Щяр шейи эюрцр, ешидир, дуйур вя онлары лятифяляриндя яbяdиляшдирир. О, бу лятифяляри иля адамларын мящяббятини газаныр, кюнцлля-

36

риня йол тапыр. Онларын дярдляриня шярик олдуьуну билдирир. О, бу сюзляри иля онларын йараларына мялщям гоймаг истяйир.

Дабравол Гасымын йашадыьы Гандаллар кяндиня тязя колхоз сядри сечилир. Гоншу кянддян сядр эялян бу киши ужа сясля дейир:

- Мян бу кянддя клуб, хястяхана, тибб мянтягяси вя мядяни тювляляр тикдиряжяйям.

Дабравол Гасым чох йахшы таныдыьы бу адамын сюзля аьзынын цстцндян вурур:

- А гардаш, йахшы олмаздымы ки, кяндиниздя гара дамдан чыхыб аилян цчцн бир отаг тикдиряйдин. Сонра эялиб бизим кяндимизи абадлашдырайды?».

“Dayının xarabası budur” lətifəsində kəndəbir seyid gəlir. Adamlar axşamlamaq üçün ona Dabravol Qasımın evini nişan verirlər. Seyid Qasım deyir:

- Biz seyidlər peyğəmbərin bacısı oğlu hesab olunuruq.

Qasım seyidə deyir: - Onda sən mənim arxamca gəl. Seyidə kənd mollasının evini göstərib deyir: - Döy qapını, gir içəri, dayının xarabası

budur. Гасым бу лятифяси иля ону демяк истяйир ки,

адамлары иряли чякяндя онун бажарыьы йохланылмыр, юзцня ев тикя билмяйян сяриш-

37

тясизляр иш башына эялирляр. Дабравол Гасымын «Яввял юз даьыны, дашыны таны» лятифясиндя юзцнцн йашадыьы мяканы танымайанын бири мцщазирячи кими кяндя эялир. Зийалылары бир-бириня qarşı qoyur, юзцнц биликли зийалы кими эюзя сохмаг истяйир və mühazirəçi müəllimlərdən soruşur:

- Ç inin mərkəzi haradır? Гасым хейли гулаг асандан сонра

mühazirəçiдян сорушур: - Бала, сян юзцн щарaдансан? -Гасым киши, мян дя Товузданам. - Бала, олармы, бир суал дa мян верим?- Олар, Гасым ями, олар, нийя олмур,

суалыны вер.- А бала, бизим Ялвиз, Мурьуз, Сярваз

даьлары щарaдадыr? - Дцзц билмирям, Гасым киши. - А бала, юз районуну, доьма даьларыnı

танымырсан, танымадыьын, эюрмядийин юлкяляр-дян суал верирсян. Яввял сян юзцн юз елини, обаны юйрян, бил, таны, сонра кеч кянар юлкя-ляря.

Mühazirəçi Гасым кишинин ялини сыхыб,эялдийи йеря йола дцшцр. Суал-жаваб битир.

Эюрцрсцнцзмц, кямсавады иля дюшцня дюйцб кянд зийалыларыны гатым-гатым еляйян, адамларын сийаси дцнйаэюрцшцнц йохлайан

38

райкомун нцмайяндяси бир кянд мцдрикинин ади бир суалы гаршысында ажиз галыб тез-тялясик кянди тярк едир. Демяли, Совет дюврцндя чох заман адамлар тясадцфдян-тясадцфя рящбяр ишя эялир вя öz сявиййясизликляри иля гурулушу щюрмятдян салырлар. Бах, бу жцр жящятляр Совет дювлятини узун мцддят йашамаьа гоймады. Гасым «Кор жанаварын яризяси» лятифяси иля йашадыьы жямиййяти, колхоз гурулушуну мясхяряйя гойур, дойунжа эцлцр, ятрафдакылары да юзц гядяр эцлдцрцр. “Ферма мцдириня дейир ки, кор жанавар мящкямяйя яризя вериб ки, онун да гарныны йарсынлар, мяним дя. Эюряк гойунлары о йейиб, йохса мян? ”

Дабравол Гасым бу лятифяси иля ону демяк истяйир ки, халгын вары, дювляти йаланчы каьызларла, актларла талан едилир. Бу щагсызлыьа няинки колхозчулар, адына бющтан атылан кор жанавар да дюзмцр, qəbul edə bilmir.

Гараханлы Кцня Дямирин лятифяляри сийаси бахымдан даща кяскиндир. О, юз сюзцнц бирбаша дейир. Йашадыьы кянддя совет сядри, колхоз сядри, партком ишляйян Кцня Дямир аддымбашы раст эялдийи щагсызлыглара район vəkənd йыьынжагларында, эцжц чатмайан йердя ися лятифяляри ilə жаваб верир. «Бир эцн райком кa-тиби онун евиня bir dəstə нцмайяндя эюндярир. Нцмайяндяляр дейирляр:

39

- Кцня Дямир, сяндян йазыблар ки, нормадан артыг йери мянимсямисян.

- Буйурун, щяйятйаны сащяни йохлайын. Кцня Дямирин щяйятйаны торпаг сащяси

нормадан аз эялир. Она дейирляр: - Башга йердя дя торпаг сащян вармы?-Вар, еля шей олар ки, совет сядринин башга

йердя торпаьы олмасын?!- Щардадыр?- Дамын белиндя. Истяйирсиниз чыхын,

юлчцн».Бу лятифянин мязмунундан чыхан нятижя

будур ки, совет дювляти торпаьы кяндлинин ялин-дян алмышдыр. О, юз торпаьынын сащиби дейилдиr. Щятта, о щяддя чатмышды ки, кяндлинин дамынын белиндяки торпаг да юлчцйя алынырды. «Йамаг эюрцняжякдир» лятифясиндя дейилир: «Хрушшовун вахтында «Ят вя сцд планында Америкайа чатмаг вя ону ютüb keçmək» гярары верилмишди. Бу мясяля иля баьлы районларда шыдырьы ижласлар кечириliрди. Щямин ижласларын бириндя чыхыш едян Кцня Дямир цзцнц райком катибиня тутуб дейир:

- Йолдаш катиб, эялин Америкайа чатаг, анжаг ону ютцб кечмяйяк.

Катиб сярт бахышларла Дямири сцзцб сорушур:

- Няйя эюря?

40

Дямир юзцнц итирмяйиб: - Яэяр Американы ютцб кечсяк, онда

архадан шалварымызын йамаьы эюрцняжяк».Йухарыда адыны чякдийимиз лятифя усталары

бу сийаси мязмуну, бялкя дя сцмцйц бяркимямиш, айаьы тязя йер тутан лятифялярдян фяргли еля лятифя инжиляри йаратмышлар ки, онлар халгын yaddaşına əbədi həkk olunmuşdur. Xalqın yaratdığı bu sənət inciləri бядии жящятдян мцкяммял шащ ясярлярдир. «Даш щардан билсин» лятифяси беля нцмунялярдяндир: «Аьжа Товузун Чешмяли кяндиндя дяйирманчылыг едирмиш. О сябябдян дя она Унну Аьжа дейирмишляр. Аьжанын беля бир хасиййяти вармыш. Кимолурса-олсун дяйирмана дян эятирди, эюзцнцн габаьында дяни сярдириб гурутдурармыш. Бу щям нювбяни тянзимляйир, щям дяни нарын, кейфиййятли цйцтмяйя шяраит йарадырмыш. Ахы, дян йаш оланда дяйирман дашы хамырлайыр.

Бир эцн Аьжанын ямиси оьлу дяйирмана дян эятирир вя яйилиб онун гулаьына пычылдайыр:

- Аьжа билирсян ки, биз ямиоьлуйуг, дяним йаш дейил, гой дяними нювбясиз цйцдцм.

Аьжа цз-эюзцнц туршудур вя жидди щалда дейир:

- Я, ня олсун ки, мян билирям ямим оьлусан, дяйирман дашы буну щарaдан бiлир»?!

41

Унну Аьжанын мянтигя сюйкянян эцлцшц тябии олараг мязмундан доьур. О, йцнэцл щырылтылы эцлцшя ящямиййят вермир. Онун йу-мору ислащедижидиr, сяррасдыр. О, гаршысындакыны истяр узаг олсун, истярся дя йахын ислащедижи эцлцшц иля рам едя билир. Бу эцлцш Унну Аьжанын ян кясярли силащыдыр. Аьжанын «Ити эюндярярдим» лятифясини жясарятля дейя билярям ки, Эянжябасарда билмяйян, бир-бириня данышыб эцлмяйян аз адам тапылар. Чешмяли ады чякилян кими щямин лятифя йада дцшцр. Лятифя башдан-айаьа йuморла сцслянмишдир. Бизжя бурада щямин лятифянин мязмунуну олдуьу кими охужулара чатдырмамаг инсафсызлıг олар: «Унну Аьжа бир эцн оьул нявясиня дейир:

- Бала, евлянмяк вахтыдыр. Бир йахшы гыз сеч, бяйян, сяни евляндиряк.

Нявяси диллянир:- Бяйянмишям, ай баба.- Хейирли олсун, ай нявя, кимин гызыдыр?- Гоншунун. Allahverdinin. - Щя, онун ики гызы вар, щансыны

бяйянмисян?- Мялейкяни, ай баба.Унну Аьжа:- Йахшы аилядир, сюз ола билмяз-дейиб еля

щямин ахшам елчи эедир. Гызы верирляр, ширин чайыны да ичирляр. Сящяр Унну Аьжа ешидир ки,

42

гоншунун гызыны ит тутуб. Аьжа гача-гача эялир, жамааты йарыб кечир. Гызлар эцлцб дейирляр:

- Ит сянин эялинини тутмайыб, о бири гызы тутуб. Аьжайа юз эялинини эюстярирляр.

Аьжа бахыб эюрцр ки, ит тутан даща эюзялдир. Аьжа дейир:

- Пящ - пящ, щалал олсун, бу итин ня эюзял зювгц варmış, эюзяли, эюйчяйи ня гяшянэ таныйырmış. Билсяйдим гыз бяйянмяйя нявями йох, бу ити эюндярярдим».

Бу лятифянин поетик формасы вя мязмуну бир даща сцбут едир ки, Унну Аьжанын щисс вя щяйяжаны, дуйьулары булагларын суйу кими дурудур. Бу лятифя бир дя ону йада салыр ки, эяляжякдя лятифянин бядии хцсусиййятляри айрыжа мювзу кими ишляняжякдир.

Караьан Усубун лятифяляри щяйата, мяишятя даща чох баьлыдыр. Онун мювзулары еля-беля йаранмыр. Щяйатдан доьур. Онун мюв-зусунда эцлцш дя тябии вя ориъиналдыр. «Бу ил йонжа якяжям» лятифяси онун ня гядяр щазыр-жаваб олдуьуну бир даща тясдигляйир. Лятифядя дейилир: «Йазбашы иди. Караьан Усубун гожалмыш вахтлары олдуьундан картоф йерини бел иля чятин якирди. Усубун чох зарафат етдийи адамлардан бири йол иля эедирди. Щямин адам салам-кяламдан сонра дейир:

43

- Ай Усуб ями, ня якирсян як, онсуз да хейри йохдур, бу илин мящсулуну мян йейяжям. Сян о вахта чятин галарсан.

Усуб киши дейир: - Билирям мящсулу сян йейяжяксян. Ону

нязяря алыб бу ил бурайа йонжа сяпяжяйям».Караьан Усубун лятифяляри бир андажа юз-

юзцня йараныр. Фикримизи яйаниляшдирмяк цчцн «Aпарасы олмадыг» лятифясиня диггят йетиряк: «Бир эцн Караьан Усубун иняйини оьурла-маьа эялирляр. Эежя гаранлыг олур. Гапыда ит щарай-щяшир салыр. Uсуб киши bilir ки, онун иняйини апармаьа эялибляр. Дейир:

- Нядиr, ай Боздар юлмуш, гой олмасын Караьанын беш иняйи, олсун дюрд иняйи. Мянimля пул вериб иняк алмысан?

Оьрулардан бири диллянир:- Йахшы, ай Усуб ями, ити аз данла, иняйи

апарасы олмадыг».Караьан Усуб Боздары да щадисяйя гошуб

оьрулара шагганаг чякиб эцлцр. Оьрулар ялибош эялдикляри кими, ялибош да гайыдырлар.

Караьан Усубун мешябяйи йолдашлары иля чох гярибя мажяралары вардыр. Усубун Асtаfлы Алы иля зарафатлары заман кечдикжя лятифяляря чеврилмишдир. «Бир эцн Караьан Усуб Асtаfлы Алыйа гонаг эедир. Ит баьда дартыныр. Алы дейир:

- Ай юлмцш, танымырсанмы, Усуб яминдир.

44

Караьан цзцнц итя тутуб дейир:- Дартынма, ай ит, Алы дядянин сюзцня

бах.»Лятифядя ады чякилян щяр ики шяхсиййят

щюрмятли инсанлардыр. Лакин, бу лятифя еля бядащятян йаранмышдыр ки, бунун цстцндян сцкутла кечмяк олмаз.

Караьан Усуб щяйатдан доьан еля тябии лятифяляр йарадыр ки, орадакы эцлцшляр инсанын илийиня, ганына ишляйир. Эцлцш щяйатдан, щяйати щадисялярдян, щярякятдян, цмуми вязиййятдян йараныр. Караьанын лятифяляриндя бош, щырылтылы эцлцш йохдур. Эцлцш онун вязиййятинин мязмунундан доьур. Караьанын лятифяляринин яксяриййяти онун шяхсиййяти иля баьлыдыр. Эцлцш доьуран щадисяляр онун сон сюзц иля тамам-ланыр. «Бири йасин истяйир, бири дя щцшкцряк» адлы лятифяйя диггят йетирсяк, бу дейилянляри ачыг-айдын эюря билярик: «Караьан Усуб базарда Мяммядяли кишийя сатмаьа пендир верибмиш. Мяммядяли киши фасиляйя кими пендир сатар, фасилядя яски ялифбаны билдийиндян эедиб Эянжя гябирстанлыьында бир нечя дягигялийиня йасин охуйармыш.

Караьан Усуб нечя дяфя Эянжяйя эялир, Мяммядяли кишини дцканда тапыб пулуну ала билмир. Усуб кишийя дейирляр ки, Мяммядяли фасиля заманы юлцляря йасин охумаьа эедир.

45

Усуб киши эялиб эюрцр ки, Мяммядяли киши ялиндя бир жиб дəфтярчяси гябир дашларынын йанында йасин охуйур. Мяммядяли киши йасин охуйа-охуйа бу башдан о баша кечир. Щювсялядян чыхан Караьан Усуб щцшкцряк (фишгырыг, фит) чалмаьа башлайыр. Юз ишини битирян Мяммядяли дейир:

- А Караьан, аьлын олсун, гябирстанлыгда йасин охуйарлар, щцшкцряк чалмазлар.

Караьан дейир:- Аьлын олсун, я, бурда юлц вар, йасин

истяйир, юлц дя вар щцшкцряк». Эюрцрсцнцзмц, Караьан Усуб ади бир

мцкалимядян, диалогдан эцлцш йарадыр. Онун дедийи щяр сюз дилдə, аьызда эязир, жилаланыр. Нятижядя бир сянят инжисиня чеврилир.

Унну Аьжадан вя Караьан Усубдан фяргли олараг Дабравол Гасым юлкяляр эязмиш, эениш дцнйаэюрцшя малик шяхсиййятдир. Мялумдур ки, Чар Русийасы азярбайжанлылары ясэяр апарmayанда, явязиндя верэи алырды. Эянж Гасым буна етираз етмиш вя билдирмишдир ки, нийя гоншу миллятин оьуллары ясэяр эетсин, бизся йох? Тялим эюрмяк, силащ атмаьы юйрянмяк, вятянин кешийиндя дайанмаг бизя дя лазым дейилми? Гасым гяти гярара эялир ки, мян ясэяр эедяжяйям. Кюнцллц олараг щярби хидмятя эетдийи цчцн она «Дабравол» лягябини

46

вермишляр. О, бу адла юмрц бойу юйцнмцшдцр. Ел арасында юткям олан, сюзцнц демяйи бажаран Гасымын мцдрик кяламлары аталар сюзц кими сяслянмиш, зарафатлары, бамязя сюзляри дадлы-дузлу, ширин-шякяр лятифяляря чеврилмишдир.

Гасым эянжлийиндян диггятли бир инсан олдуьуну ямялиндя, ишиндя сцбута йетирмишдир. Рус ордусунда сувари дястяйя гябул олунан Гасым Биринжи Дцнйа Мцщарибясиндя аьыр йараланыр, чохлу ган итирир. Гасым танымадыьы адамын ганынын она вурулмасына разылыг вермир. О, щякимляря дейир:

- Щяр щансы бир sərxoşun ганы мяним ганымда ганыйа билмяз. Дуру ганыма пис ган гатмагданса, юлярям.

Бир нечя ясэяри бой сырасына дцзцрляр. Гасым бармаьы иля ясэярлярдян бирини эюстярир. Щямин ясэярин ганыны эютцрцб онун дамарына йеридирляр. Бу ясэяр миллиййятжя чяркяз имиш.

Щяким дейир: - Сян нежя сечдин ки, ясэяр мцсялмандыр? Гасым дейир ки, онун миллиййятини

билмядим, онун цзцндя ишыг, нур вардыр. Сонралар Гасым щямин ясэяри тапыб дост олур вя она дейир:

- Биз ган гардашы олдуг, сянин ганын мяня щяйат верди.

47

Онлар узун илляр гардаш кими бир-бирлярини унутмамышлар, арайыб ахтармышлар. Бах, Гасым эянжлийиндян беляжя инамлы, сядагятли бир йол кечмишдир.

Дабравол Гасым щямишя лятифялярини бядащятян, инсанлара мцкалимядя йаратмышдыр. Щямишя дя онун зарафаты ону ящатя едян адамларла баьлы олмушдур. «Нежя олуб, то-вузлу олмусан» лятифясиндя охуйуруг: «Даб-равол Гасымла ишдя-эцждя, сюздя-сющбятдя дцз эялмяйян бир кяндлиси ондан сорушур:

- Гасым, дцнйада сянин билмядийин, сирли олан бир шей вармы?

-Вар, вар. Юзц дя щямин суал мяни щямишя дцшцндцрцр. Нежя олуб ки, сян Товузлу олмусан, йабаны от кими бу торпагда битмисян?»

Онун «Адəм Ата» лятифяси дя гейри-ади бир мясялядян сюз ачыр. Онун да эюзлянилмяз səbəbi вардыр. «Дабровол Гасыма дейирляр:

- Гасым, сян билижи инсансан, де эюряк, дцнйанын ян хошбяхт адамы ким олуб?

- Адəм Атаны дейирляр.- Дцнйанын илк инсаны олдуьу цчцнмц?- Йох, дейирляр ки, Aдəм Атанын

гайıнанасы олмайыб. Арвады Щəвваны, онун ики габырьасынын арасындан чыхарыблар».

48

Гараханлы Кцня Дямирин лятифяляриндя чякинмядян жямиййятин ич цзцнц ачмаг, щятта юзэяйя йох, юз вязиййятиня дя эцлмяк вар. «Кяркинжяк» лятифясиндя охуйуруг: «Дямир киши партийа тяшкилаты катиби ишляйяркян райком ишчиляри ону данышдырмаг цчцн deyirlər:

- Дямир дайы, бизя эюрцм-бахым елямиrсян?

Дямир киши:- Колхоз бир лешдир, сядр гузьун. Сядр бу

лешин цстцня жайнаьыны кечириб щярдянбир димдикляйир. Кянд совети сядри гарьадыр. Колхоз сядринин ганадлары алтындан щярдян оьурлугла бир чимдик эютцрцр. Галды партком, о да кяркинжяк бир гушдур. Йухарыда бир йердя дуруб: га, га, ей эюрдцм, ей даьытдылар, -дейир. Кяркинжяк гушу кими юзцм ня тапырам, сизя дя ня верям?»

Дямир ону ящатя едян адамлар ичярисиндя еля садялювщ, дайаз дцшцнжяли адамлара раст эялир ки, онларын эюзцнцн ичиня баха-баха шагганаг чякиб эцлцр. Беля лятифялярдян бири «Гыггылыгу, сящярдир».

«Эежянин йарысы гоншусу гача-гача Дямирин цстцня эялиб дейир:

- Дямир, мяня йцз манат борж вер. Сящяр ачылан кими эятиряжяyəм.

49

Дямир дарвазаны ачыб, байыра чыхыр вя эери дюняндя гоншусунун габаьына йцйцрцр:

- Гыггылыгу, сящярдир, пулуму вер».«Оьру мянimля иняк эязир» лятифяси даща

мараглыдыр: «Кцня Дямирин иняйи итир. Бахырлар ки, Дямир бир няфярля эедир. Щямкяндлиляриндян бири сорушур:

- Дямир ями, иняйин итмишди, тапдынмы?Кцня Дямир эцля-эцля дейир:- Бала, нежя тапмаг олар ки, оьру мянimля

бярабяр иняк ахтарыр?»Молла Нясряддинин, Бящлул Даняндянин,

Чуьанын, Тямялин (Тцркийя) лятифялярини китаблардан охуйуруг, сюйляйижилярдян ешидирик. Онлары биздян ясрляр, гяриняляр, узун заманлар айырыр. Лакин Унну Аьжанын, Караьан Усубун, Дабравол Гасымын вя Кцня Дямирин оьлу, гызы, нявя-нятижяси, ону ящатя едян вя тямасда олан инсанлар бу эцн йашамаг-дадырlar. Онларын дцнйайа эялдийи жоьрафи мякан, нясли-тайфасы, пешяси, иши, эцжц там бяллидир. Бу лятифяляр ичярисиндя йерсиз, йурдсуз, цнвансыз лятифяляр йохдур. Бу бядии нцмуняляр, йаддашлара йазылмыш сянят инжиляри бир даща тясдигляйир ки, Азярбайжан щяйатында вя фолклорунда Молла Нясряддин яняняляри йаша-йыр вя давам едир. Демяли, Азярбайжан фолкло-рунун эцлцш гайнаьы, эцлцш булаьы чаьлайыр вя

50

яввялкиндян дя эур ахыр. Бир шейи унутмаг лазым дейил ки, фолклор нцмуняляринин ятя-гана эялмяси цчцн заман лазымдыр. Айлар, илляр кечдикжя бу лятифяляр дилдя, аьызда эяздикжя жилаланажаг, даща биткин, даща йеткин сянят нцмуняляриня чевриляжякдир. Инди няшр олунан лятифялярля халгда эязян вариантлары эяляжякдя мцгайисяли шякилдя юйрянян эянж тядгигатчылар мцшащидя едяжякляр ки, бу лятифялярин,халг инжиляринин ярсяйя эялмясиндя бюйцк халг кцтлясинин ролу да вар. Халг онлары бейниндя, шцурунда, зещниндя йашадыр, цряк ганы иля гыздырыр, даща конкрет десяк, халг йарадыжылыьы газанында бишириб, ону цмуми сюз сярвятиня дахил едир. Лятифя йарадыжыларынын хошбяхтлийи ондадыр ки, о сянят инжиляринин цзяриндя онларын мющцрц вар. Буна эюря дя онлар заманын, тарихин йаддашында галажаглар.

Qaravəlli: Азярбайжан türklərinin фолклорунда эцлцш гайнагларындан бирi дя гаравяллилярдир. Адятян дастан сюйляйян ашыг арадакы фасилядя бир гаравялли сюйляйир. Бир гаравялли адамларын йухусуну гачырыр, эцл-дцрцр, шянляндирир, онларда дастанын давамына хош овгатла гулаг асмаьа шяраит йарадыр.

Novellada nəticə təəccüb doğurur. Qara-vəllidə də bu xüsusiyyətlər var. Müharibə dövrü imiş. O zaman atı da cəbhəyə aparırdılar.

51

Yevlaxın Tanrıqullar kəndində taxıl dərzləri xırmanda taxıl döyülürmüş kimi dərzi döymək üçün əslində vələ iki at qoşulmalıdır. Lakin atlar müharibəyə getdiyi üçün qadın vələ bir eşşək vəbir at bağlayır.

Həmin kənddən olan balabançı Yolbasan Hüseyn bu mənzərəni görür. Yolbasan Hüseynin zarafatcıl olduğunu bilən qadın bunu seyr edir. Balabançı Hüseyn deyir:

- Bala, vələ qoşduğun atı başa düşdüm, bəs bu yanındakı nədir?

Qadın balabançı nəfəsini dərənədək cavabını verir:

- A qardaş, bu da aşığın yanında balabançı kimi bir şeydir.

Балабанчы Щцсейн щяр дастан эежясиндя буну сюйляйир, сюйлямяся дя адамлар о гаравяллини зорла данышдырырдылар. Щцсейн киши о гядяр кюк вя ири адам иди ки, бялкя дя ону гапан тярязи дя чякя билмязди.«О, бир эцн арыг вя жансыз бир ашыгла мяжлися дахил олур. Йердян бир гожа суал верир:

- Ай Щцсейн, нядяндир ки, сян дяриня сыьмырсан, йанагларындан йаь дамыр. Йанындакы ашыьын ися дяриси сцмцйя йапышыб?

Щцсейн эцля-эцля дейир: - Мян щяр дяфя бир газан ят вя йа долма

йейирям. Бу еви йыхылан ися бир нимчя хюряк

52

йейя, йа йейя билмяйя. Аталар дейиб ки, йемяк инсаны ики елямяз, йекя еляйяр .»

Hətta təmsillərdən də belə gülüş doğuran qaravəllilər yarana bilir. Məsələn:

Bir gün kişinin evinə hörmətli bir qonaq gəlir. Bişirməyə evdə ət olmur. Kişi çəpərin başındakı sağsağanı (ikinci adı qəcələdir) tutub arvada deyir:

- Bu kəkliyi təmizlə bişir. Qadın deyir: - A kişi, bu kəklik deyil, sağsağandır. Kişi qışqırır: - Zalım qızı, quşlara ad qoyulanda sən orda

idin? Deyirəm kəklikdir, kəklikdir. Şaha bir doydaq quşu hədiyyə gətirirlər. Şah

deyir: - Bu quşun bir az dimdiyindən, bir az da

ayaqlarından kəsin. Şah dimdiyi və ayaqları kəsilmiş doydaq

quşuna baxıb deyir: - Quş quş həddinə düşdü. Heyf ki, ayaq üstə

dura bilmir, yeriyə bilmir. Йери дцшмцшкян, ону да гейд едяк ки,

гаравяллиляр ашыьын йох, балабанчынын йарадыжылыг мящсулудур. Ашыг йорулар, фасиля едяр, чай ичяр, бу арада балабанчы бир-бириндян дяйярли вя эцлмяли гаравяллилияр данышар. Гаравяллиляр халг ядябиййатында статусу олан

53

бир ъанрдыр. Щятта, фолклор антoлоэийаларына дахил едилмишдир.

Халг ядябиййатында онун икинжи ады бядии йаландыр. Бядии йалан ясасян шеiрлярдя олур. «Ясли вя Кярям» дастаны иля баьлы Дядя Кярямин мцбалиьялярля долу гарaвяллиси мюв-жуддур. Дядя Кярямин мцбалиьялярля, йаланла бязянмиш гошмасынын бядии жящятдян мцкям-мял бир ясяр кими охужулара чатдырылмасыны важиб билирик.

Эязя-эязя бир милчяйя туш олдум,Хянжяр иля тутуб кясдим башыны.Эцжцм чатмады ки, чякиб апарам,Йедди даьын цстя сярдим лешини.

Милчяк вызылдады, учду щавайа-,Йаьын сцздцм цч йцз алтмыш тавайа,Йцклядим ятини дохсан дявяйяХоткар цчцн эюндярдим мян бешини.

Алыб ону бир мейдана атдылар,Ятини йцз мин тцмян дейиб, сатдылар.Сцмцклярин йыьыб кюрпц чатдылар,Щесаб етдик, ики мин ил йашыны. Юлчцб эюрдцм йедди гарыш дизи вар,Отуз хырмандан да бюйцк эюзц вар,

54

Дярисиндя йедди гарыш тозу вар,Щесабламаг олмур онун дишини.

Дярисиндян чадыр гуруб отурдуг,Яти кясиб, он кцчяйя йетирдик,Исфащандан бир миняхор эятирдик,Ачыбан аьзыны, сайды дишини.

Дырнагларын гырыб тюкдцк дяряйя,Будларыны йыьдыг ялли кисяйя,Ганадыны йелкян чякдик эямийя,Фил бурнундан узун эюрдцм гашыны.

Мян эюрцрям гаранлыгда эяляни,Эялибяни ширин жаным аланы,Дярдли Кярям сюйляр беля йаланы,Беля эюрдцм эюзяллярин ишини.

Kərəmin ağ yalanları vaxtilə aşıqların repertuarına düşmüşdü. Mən 1960-cı illərdəaşıqlardan, xüsusilə Göyçəli Aşıq Qasımın oğlu, Şəmkirin Qıraqbayramlı kəndində yaşayan Aşıq Əlidən, eləcə də Göyçənin Ağzıbir kəndindən olan Aşıq Məhəmməddən “Yalan-palan” adlı şeir nümunələri toplamışdır. Əslində folklorda “Yalan-palan”da folklorun arxaik janrlarından biridir. Vaxtilə məclislərdə fasilə zamanı bala-bançılar, bəzən şuxluğu bacaran aşıqlar qara-

55

vəllilərlə yanaşı sırf “Yalan-palan”lar danış-mışlar.

Ağız ədəbiyyatımızda, folklorumuzda bədii yalandan bol-bol istifadə olunub. Bir halda ki, yalan danışmaq azarı var, demək, bu azara tutu-lanlar da olacaq. Bədii yalan onu qoşanın vəeləcə də onu dinləyənin fantaziya və təxəyyü-lünün inkişafına geniş imkan yaradır. Əgər yanıltmaclar dili səlisləşdirmək üçündürsə, bədii yalanlar da təfəkkür və təxəyyülü nizama salır, doğru ilə yalanı seçməyə köməklik göstərir.

“Əlicə, Vəlicə və Mənicə” və “Dovşan ovu”adlı “Yalan-palan”ları Aşıq Əlidən yazıya alıb mətbuatda çap etdirmişik.1

“Əlicə, Vəlicə, Mənicə”Üç qardaş idik. Birimizin adı Əlicə,

birimizin adı Vəlicə, birimizin də adı Mənicə. Getdik ördək ovuna. Qarşımıza üç göl çıxdı. İkisi quru, birinin suyu yox. Suyu yox göldə 3 ördək var idi. İkisi ölü, birinin canı yox. Canı yox ördəyi Əlicə atdı vura bilmədi. Vəlicə atdı vura bilmədi. Mənicə atdım, şappıldatdım. Ördəyi çəkdik qırx girvənkə, bir də yarım əti gəldi. Bunu bişirmək üçün bir kəndə qazan axtarmağa getdik. Bu kənddə üç ev var idi. İkisi uçuq, birinin divarı yox. Divarı yox evdə üç qarı 1 “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 29 iyul, 1983-cü il, № 30

56

yaşayırdı. Qarının ikisi kor, birinin gözü yox. Gözü yox qarının üç qazanı var idi. İkisi qırıq, birinin altı yox. Əti doldurduq altı yox qazana. Bunun suyu gedib, əti qalmaqdan, əti getdi suyu qaldı. Xəbər gəldi ki, darıya donuz girib. Qaçdıq ora, yerdən bir daş götürüb donuza atdım. Atdığım daş donuzun dişinə dəydi. Donuzun dişindən qığılcım çıxıb darıya od saldı. Darı alışıb yandı. Deməyəsən atdığım çaxmaq daşı, donuzun dişi isə poladdan imiş. Yanmış darını gəzərkən bir palan tapdıq. Palanın içindən bir çul çıxdı. Çul oldu, palan oldu, hamısı yalan oldu.

“Dovşan ovu”Mənim adım Layım idi,Həftə mənim, ayım idi. Gəzməkdən bərk pıxmış idim,Dayımla ova çıxmış idim.Qabağımdan dovşan çıxdı,Baxdım-baxdım gözüm axdı. Dovşan oğlu – Qoduq qoyma. Dayımdan bir tüfəng çıxdı.Qundağı var, lüləsi yox,Dayım atdı, mən də vurdum. Yaddan çıxıb bir buna bax,Bizə lazım oldu bıçaq,Salman oğlu Sadıq bıçaq,Dovşan oğlu – Qoduq bıçaq,

57

Dayımdan bir bıçaq çıxdı. Sapı var, tiyəsi yox,Dayım kəsdi, mən doğradım, Belə yazdı, yazı yazan,Bizə lazım oldu qazan,Hadıq qazan, huduq qazan,Salman oğlu Sadıq qazan,Dovşan oğlu – Qoduq qazan,Dayımdan bir qazan çıxdı,Qırağı var, ortası yox.Daş gətirdik, çatdıq ocaq,Söhbətdəki düzlüyə bax. Ocaq yerində bitdi darı,Darını biçdi, yığdı qarı,Darının içindən qulan çıxdı,Belində bir palan çıxdı.Ariflər qulaq asdı,Sözün hamısı yalan çıxdı.

Axırıncı yalan-palan”ı isə Aşıq Məhəmməd söyləmişdir:

Biz biz idik, kim kim idik,Salman oğlu Sadıq idi, Dovşan oğlu Qoduq idi.Hadıydı, Huduydu, bir də mən idim.Meşəyə ova çıxdıq. Tüfəngimizin çaxmağı yox,

58

Baltamızın ağzı yox, Çaxmağımız var daşı yox, Vurduq, yıxdıq, çaxdıq,İki dovşan, iki qaban vurduq.Bişirməyə ocaq çatdıq,Salmanda od olmadı,Sadıq da qov olmadı,Baltaladıq tökdük qazana,Baltamızın ağzı yox, Bıçağımızın sapı yox, Qazanımızın altı yox,Bişirdik doyunca yedik.O yalan, bu yalan, Hamısı kökdən yalan, Ordan tapdıq bir palan, Sökdük içində çox yalan,Meşəyə ova çıxdıq, Salman oğlu Sadıq atdı, dəymədi,Dovşan oğlu Qoduq atdı, dəymədi,Mən atanda dördün birdən vurdum,Ordan tapdıq bir palan,İçi dolu ağ yalan.

Məclisin gedişində dastanın xarakterinəuyğun olaraq fasilə zamanı əyyar balabançılar şuxluq edir, baməzə sözlərlə dinləyicilərin yor-ğunluğunu alır, diqqətlərini daha maraqlı səmtəyönəldir. Balabançıdan biri deyir. Şah öz vəzirini

59

işdən çıxarmaq üçün yeni sınaqlara çəkir. Şah üzünü vəzirə tutub deyir:

- Vəzir, könlümdən erkək qarışqa kababı keçir.

Vəzir ha soraqlaşır, sualına cavab tapmır. Bir çoban vəzirə deyir:

- Bunu mən bilirəm. Bir qarışqanı tutub şüşənin içinə salır. Şah

çobandan soruşur: - Qarışqanı düz tapdınız, bəs onun erkək

olduğunu hardan bildiniz?Ç oban deyir: - Mən qarışqaya bildirdim ki, şah erkək

qarışqa əti yemək istəyir. O zaman qarışqa söyünc elədi. Söyüncündən başa düşdüm ki, qarışqa erkəkdir.

Xalqın gülüş dolu eyhamlarını toplamaqla kifayətlənmək olmaz. Bu saydığımız örnəklərin hər biri gülüş qaynağıdır.

Meydan tamaşaları. Adətən meydan tamaşaları “Kosa-kosa” şəklində və başqa tərzdəicra olunur.

Meydan tamaşaları ilə xalq dramları üzvi surətdə bir-biri ilə bağlıdır. Qədim zamanlarda meydan tamaşaları daha çox yerlərdə pəhlə-vanların güləş səhnələri ilə bağlı olmuşdur. Məsələn, Kəlbəcərin Kəştək kəndində geniş güləş meydanı olmuşdur. Burada məşhur xalq

60

pəhləvanı Haxo özünün yenilməz gücə malik olması ilə məşğul olmuşdur. Uzaq və yaxın ellərdən buraya pəhləvanlar gəlmiş, meydan sulamış və Haxonu cəngə çağırmışdır. Öküz dərisini dəlib çuxa kimi əyninə geymiş Haxo heybətli bir səslə sulanmış meydana gəlmiş, neçə-neçə uzaqdan gəlmiş pəhləvanın boynunu qatlayıb əzmiş, yenə də öz mövqeyindəqalmışdır. Bir gün belə bir hadisə baş verir.

Haxo mal-qoyunu təzəcə rahatlayıb bardaş qurubmuş ki, qapının ağzında bir adam görünür. Salam verir, xəbər alır:

- Bura Haxonun evidir? Haxo deyir: - Bəli, buradır. Bu yad adam xəbər alır: - Haxo evdədi?Haxo bilir ki, bu da güləşməyə gələnlər-

dəndir, desə mənəm, onda bu qonaq əlini çaya-çörəyə vurmayacaq, ona görə də özünü danır, deyir, buralar adamına oxşamır, uzun yol gəlib, yorulub, qoy dincəlsin, özümü sabah tanıdıram.

Haxo ona cavab verir ki, dəyirmana dən aparıb, sabah günorta qayıdacaq. Haxo burda yoxdusa evi burdadı, çöldə niyə durmusan, bəri gəl. Mən onun böyük qardaşıyam.

61

Qonaq əyləşəndən sonra Haxo durub bir erkək kəsir, doğrayıb qazana doldurur. Bacısı da bir toyluq xəmir qatır, bir toyluq yuxa bişirir.

Ü ç adam o boyda xörəyin, yuxanın axırına çıxırlar, bircə tikəsini də qoymurlar qalsın.

Haxo o başdan durub malı-qoyunu örüşəaparanda baxır ki, qonağın çəkmələri eşikdə, qapının ağzındadır, onları cütləyir, kərəni qaldırıb dirəyin başına qoyur, kərəni buraxır. Bacısı onun nə elədiyini görür.

Yol gəlib yorulmuş qonaq doyunca çörək-xörək yeyəndən, çay içəndən, təzə yorğan-döşəyə düşəndən sonra bərk yatır. O zaman ayılır ki, görür gün çeşt yerinə qalxıb. Durub geyinir, eşiyə çıxmaq istəyir, çəkmələrini tapmır.

Haxonun bacısı baxır ki, qonaq devikir, deyir, a qardaş, nə axtarırsan?

Qonaq pəhləvan deyir: - Ç əkmələrimi.Haxonun bacısı ona kərənin altını göstərir:- Haxo mal-qoyunu örüşə apardı, indi

qayıdacaq. Məni yaman danladı ki, qonağın çəkmələrini niyə gizləməmisən, demirsənmi çarığa dadanmış sümsük itlər aparar, biabır olarıq. Haxo çəkmələrini ora qoyub.

Qonaq pəhləvan kərənə əvvəlcə bir əlini, sonra ikisini də atır, qaldıra bilmir, axırda çiynini

62

verir, yenə də kərəni dirəyin başından aralamağa gücü çatmır.

Haxonun bacısı irəli yeriyib kərəni bircə əli ilə qaldırır, çəkmələri götürüb qonağın qabağına atır.

Qonaq pəhləvan fikirləşir ki, dişisi bu gücdə olanın erkəyi indi gör nə hünərdədir...

Ç əkmələrini geyinib o gedən gedir. Meydan tamaşalarını artırmaq üçün, yeni

örnəklərini tapmaq üçün xalqın içərisinə getmək və yazıya almaq lazımdır. Hər bir folklor həvəskarı belə nümunələrin toplanmasına səy göstərməlidir.

Azərbaycan folklorunda hər bir janrın öz yeri, mövqeyi, ifadə etdiyi məna çalarları vardır. Bir janr digərini əvəz edə bilməz. Hər bir bədii janr öz rolunu oynayır. Burada artıq heç bir örnək yoxdur. Hər biri bədii təfəkkürün təbii məhsuludur.

Йанылтмажлар. Gülüş qaynaqları içərisindətəmsil, lətifə, atalar sözü və məsəllər, qara-vəllilər, xalq dramları ilə yanaşı, yanıltmaclar da mühüm yer tutur. Йанылтмажлара тцркляр «чашдырма» дейирляр. Доьрудан да йанылтмаж дейянляр бир-бирини сюздя йанылдыр вя чашдырыр. Мясялян: «Аты мин, ити гов, ити гов, аты мин»

Йанылтмажлар еля сцрятля дейилир ки, чохлары буну дейяркян долашыг салыр, йанылыб

63

чашыр. Йанылтмаж дейян чашараг «Аты гов, ити мин» дейир. Бу ися эцлцш yарадыр. Ятраф-дакыларын гящгящяляри дилиндя, тяляффцзцндя гцсур олан ушаглары сюзц дцз тяляффцз етмяйя сювг едир. Йанылтмажын хидмяти тяляффцзц, нитги низама салмаьа, ряванлашдырмаьа хидмят едир. Анжаг, билмяк лазымдыр ки, тяляффцзц низама салмаг цчцн инсанын шцурундакы, аьлындакы чатышма-мазлыгларла мяшьул олмаг лазымдыр. Ян башлыжасы ушаьын дяркетмя габилиййятини артырмаг важибдир. Она эюря дя баба-нянялярин йанылтмажаларына шцурла мцражият етмяк ла-зымдыр. Аз олса да Азярбайжан фолклорунда беля нцмуняляр мювжуддур. Мясялян:

Биринжи шяхс:- Аьажа чыхдым.Икинжи шяхс:- Мян дя, мян дя.Биринжи шяхс:- Армуду дярдим. Икинжи шяхс:- Мян дя, мян дя.Биринжи шяхс:- Армуд кал иди.Икинжи шяхс:- Мян дя, мян дя.

64

Ятрафдакылар эцлцшцр. «-Мян дя, мян дя» дейян йанылтмажы бейниндя тякрар едир, сящвини баша дцшцр, бармаьы иля ишаря едиб:

- Сян дя, сян дя – дейя, - жаваб верир. Бах, ислащедижи эцлцш будур.

Бейинля баьлы икинжи йанылтмаж:Биринжи шяхс: - Чяпярдян ашдым.Икинжи шяхс:- Мян дя, мян дя.Биринжи шяхс:- Итляр щцрцшдц. Икинжи шяхс:- Мян дя, мян дя.Ятрафдакылар эцлцшцр, «мян дя, мян дя»

дейяни щейрят бцрцйцр. Эцлцшдян пюртцб гызаран адам шцуруну сяфярбяр едир, йаддашыны тящлиля жялб едир. Няйя эцлдцклярини билир вя гаршысындакына «сян дя, сян дя» - жавабыны верир.

Xalq dramları: Халг драмлары ясасян цч йеря бюлцнцр:

1) Мярасимлярля баьлы драмлар, 2) Ижтимаи драмлар, 3) Мяишят драмлары.

«Коса-коса» мярасим драмларына, «Хан-хан» ижтимаи драмлара, «Тянбял гардаш» мяишят драмларына нцмуня ола биляр. Бун-лардан елми ядябиййатда, дярсликлярдя, халг

65

ядябиййаты антолоэийаларында эениш данышылдыьы цчцн биз бурада халг арасында эязян йени нцмуняляря диггяти жялб едяжяйик. Мялумдур ки, мейдан тамашалары вя шябищляр дя халг драмларына дахилдир.

«Юзцнцзя йени Йезид тапын» адлы мейдан тамашасы республиканын гярб зонасында кечи-рилян дини айинлярля баьлы гиймятли бир нцмунядир. Бурада дейилир:

«Адятян дини шябищляр заманы мейдан тамашалары эюстярилярди. Товузун Жиловдарлы кяндиндя дя мейдан тамашасы дцзялдилибмиш. Бу дини шябищ беля гурулмушду. Бир ат Дцлдцл кими бязядилмишди. Щязрят Яли башдан-баша эюй эейиниб, ялиндя гылынж ата сцвар олмушду. О бири аты да башдан-айаьа гырмызы эейинмиш Йезид минмишди. Онлар габаг-габаьа эялиб гылынжлашыр, халг цстцнлцйц Щязрят Ялийя вердийи цчцн Йезид онун зярбиня дюзмяйир. Йезид атынын башыны чякиб гачыр. Жиловдарлы кяндиндя эюстярилян бу шябищдя Йезид ролунда Щейбят киши чыхыш едирмиш. Щейбят киши аты сцрцб гачанда, щягигятян атын жиловуну йыьа билмир, ат баш эютцрцб Кцря тяряф гачыр. Бундан горхуйа дцшян Щейбят киши гышгырыр:

- Ай жамаат, мян эетдим, юзцнцзя тязя Йезид тапын!»

66

Atalar sözü və məsəllər: Atalar sözü vəməsəllər içərisində gülüş doğruran elə nümunələr vardır ki, onların dilə gətirilməsi və işlənməsi az qala mühüm bir mərhələ təşkil edir. Elə atalar sözü və məsəllər var ki, onlar təbii gülüş üçün qaynaqdırlar.

Ç içək oğlu İsmayıl Laçın rayonunun Fərraş kəndində anadan olub. Dadlı-duzlu şeirləri və gülməli hərəkətləri ilə həmişə gülüş doğurub və əhalinin hüsnü-rəğbətini qazanıb. İsmayılla yoldaşlıq, dostluq edənlər həmişə ehtiyatlanar, onun kələyinə düşməməyə çalışırmışlar.

Suya susuz aparıb, susuz gətirərəm.Fərraşda toy imiş. Bu toylarda İsmayılın,

Bəbirin, Məliyin, Cənnətin iştirakı da çox təmtəraqlı keçərmiş. Toyların birində İsmayıl deyir:

- Kim istəyirsə mənimlə gəlsin gedək bulağın üstünə. Mən onu bulaqdan su içməyəqoymacağam, susuz gətirəcəyəm.

Cənnət yerindən qalxıb deyir ki, mən səninlə gedirəm. Sən məni suya necə aparıb,susuz da gətirəcəksən?

Onlar gəlib bulağın başına çıxırlar.Cənnət dizlərini yerə qoyub su içmək istəyəndə İsmayıl deyir ki, dayan, gedək şahid gətirək. Ç ünki mən deyəcəyəm içmədin, sən isə deyəcəksən ki,içdim. Cənnət su içmədən İsmayılla qayıdıb toy

67

mağarına gəlirlər. İsmayıl arxayın keçib yerindəoturur. Cənnət deyir ki, ay İsmayıl, Bəbiri şahid kimi gəl götürək, gedək bulağın başına. İndi görüm sən məni suya aparıb, necə susuz qaytaracaqsan.

İsmayıl gülə-gülə deyir ki, ay Cənnət, nəistəyirsən? Demədimmi ki, səni suya aparıb, su içmədən qaytaracağam. Onu da etdim. Daha otur yerində. Beləliklə də Cənnət çıxılmaz vəziyyətdəqalır və gülüş hədəfinə çevrilir.

Başqa bir misal: “Mən buraxıram, ayı buraxmır”.

Ata oğulu ilə ova çıxır. Meşədə ayının izinə düşürlər. İz ilə gəlib görürlər ki, ayı bö-yük bir qayanın dibində kahaya girib. Atası deyir ki, ay oğul, tüfəngi al kahanın qaba-ğında möhkəm dayan. Mən xəncərlə girib ayını qıcıqlandırıb çıxardacağam.

Ata xəncəri əlinə alıb kahaya girir. Ayı bir küncdə dayanıb kişinin hərəkətlərini izlə-yirmiş. Qəflətən qalxıb kişini alıb altına basır. Kişi ayı ilə çarpışan zaman oğlu qışqırır ki, ay ata, ayını çıxarda bilmirsənsə, burax, gəl.

Ata qışqırır ki, ay oğul, mən buraxıram ey, bu ayı məni buraxmır.

Xalq məsəlləri içərisində elə nümunələr vardır ki, insanı heyrətə gətirir.

68

Məsələn “Xoruz başını kola soxub, quy-ruğundan xəbəri yoxdur”. Bu xoruzdan çox həyatda öz eyiblərini gizlətməyə çalışan in-sanlara aiddir. Yəni bəzi insanlar öz günah-larını, tutduqları işi nə qədər ört basdır edirlərsə bir tərəfi açıq qalır. Ümumiyyətlə, atalar sözü və məsəllər böyük təkamül yolu keçir, daxili proseslərə məruz qalır.

“Ayranı yox içməyə, Kür axtarır keçməyə”Məsəlində məlumdur ki, insan öz sağ-

lamlığını, gücünü, qüdrətini artırmaq üçün, həyatda yaxşı təmin olunmalıdır, yaxşı qida-lanmalıdır, həyat şəraitini insana layiq səviyyədə təşkil etməlidir. Ehtiyac içindəolan, içməyə ayran tapmayan adam Kür kimi dəlisov çaydan keçə bilməz və dalğaların qurbanı olar. Atalar hər saat anbaan qarşı-laşdığı həyat hadisələrini öyrənir və yadda-qalan hikmətli örnəklər yazır: Atalar sözləri və məsəllər həyatın güzgüsüdür. Bəlkə dəhəyatın özüdür. Bir xalqın psixologiyasını, xarakterini və həyat təcrübələrini öyrənmək və mənimsəmək üçün folklorun başqa ör-nəkləri ilə yanaşı atalar sözlərini və məsəl-lərini gözdən keçirmək və təhlilə cəlb etmək

69

kifayətlərini gözdən keçirmək və təhlilə cəlb etmək kifayətdir. Minlərlə atalar sözünü, məsəlləri toplaşan onun sonuna çata bilməz-sən. Atalar sözlərinin xüsusən məsəllərin yada düşdükcə birini uzaqbaşı ikisini yadda saxlamaq olar. Atalar sözləri xüsusən məsəl-lər insanın qan yaddaşına birdən gəlir. Onu dərhal yazıya almazdan unudulur. Atalar sözlərini, xüsusən zərbül məsəlləri dilə gələn kimi yazıya almaq lazımdır. Eləcə də başqa-larından eşitdiklərini elə həmin anda qeyd etmək lazımdır.

Ялбяття, бир йазыда “Азярбайжан фолк-лорунда эцлцш və onun bədii qaynaqları”мювзусуну там ящатя етмяк имкан хари-жиндядир. Эяляжяк йазымызда йени фолклор юрняклярини, ейни заманда тцрк, кяркцк вя гагауз фолклорундан бязи нцмуняляри эю-тцрцб мцгайисяли арашдырмалар апаражаьыг.

70

ЫЫ Ф Я С И Л

Лятифяляримизин йени гящряманлары

Тящлиля жялб етдийимиз Унну Аьжа, Дабравол Гасым, Кцня Дямир вя Караьан Усуб ХХ ясрдя лятифяляр йаратмыш шяхсий-йятлярдир.

Ы фясилдя халг тямсилляриндян вя адларыны чякдийимиз сяняткарларын лятифялярини мцхтясяр шякилдя олса да, тядгигата жялб етмишик. Биз ЫЫ фясилдя онларын айрыжа тяржцмейи-щалларыны да вермяйи мягсядя уйьун щесаб етдик. Она эюря ки, бу юзцндян яввялки Азярбайжан лятифяляриндян онунла фярглянир ки, bунларын ады, шяхсиййяти, жоьрафи мяканы, лятифя обйектляри бяллидир. Онларын тяржцмейи-щалларыны вердикдян сонра, жоьрафи мяканла баьлы лятифялярин дилиндян вя бядии хцсусиййятлярдян сюз ачмаьа имкан йаранажагдыр.

Цнванлы лятифяляр. Унну Аьжанын лятифяляри адамы тякжя эцлдцрмцр, эцлдцря-эцлдцря дц-шцндцрцр, дцшцндцря-дцшцндцря эцлдцрцр. Онун лятифяляринин фялсяфи гаты чох дяриндир, тясир даиряси эенишдир. Онда щяйат мцшащидяси, эюрмяк, дуймаг, сюздян дон бичмяк юзцня-мяхсус бир кейфиййятя, бажарыьа вя йарадыжы

71

гцдрятя маликдир. Унну Аьжанын щяр лятифясини ешитдикжя инсаны щейрят бцрцйцр, инсаны дяриндян дцшцнмяйя вадар едир, орадакы щяйат щягигятляри инсаны валещ едир. İнсан lətifələrinжазибясиндян чыха билмир. Щяля орадакы мяна, форма вя мязмун эюзяллийи, бунларын вящдяти, бир-бирини тамамламасы, щяр бир лятифянин щикмяти, онларын мянтиги нятижяси инсаны мат гойур. Инсан ондан доймур, ейни лятифяни инсан бир дя ешитмяк, тякрар-тякрар динлямяк истяйир. Онун лятифяляри сяляфляри олан Молла Нясряддиндян дя, Бящлул Даняндядян дя, Жуьадан да, мцасирляри Караьан Усубдан, Бящрам Гамановдан, Кцня Дямирдян, щямкяндлиляри Дабравол Гасымдан, Зцлцм Щцсейндян, Hıçqırıqlı Наьы оьлу Мящяммяд-дян вя башгаларындан да ону кяскин шякилдя фяргляндирир. Унну Аьжанын юзцнямяхсус дейим тярзи, щяйата, щяйат щадисяляриня, инсани мцнасибятлярин ян дярин гатларына мцдахиля етмяк бажарыьы гейри-адидир. Унну Аьжанын мцшащидя габилиййяти, дейим тярзи, дуйуму, мянтиги нятижяляри елядир ки, щяр кяс o andacaдейяр ки, бу лятифя Унну Аьжанындыр. Еля лятифяляр вар ки, бялкя дя Унну Аьжадан да яввял мювжуд олубdurр. Лакин онлары юз щяйаты, мяишяти, давранышы иля баьлы юзцнцн-кцляшдиря билир, юз иши, ямяли иля уйьунлашдырыб,

72

она Аьжа дцшцнжясинин донуну эейдиря билибдир.

Аьжанын щяр бир лятифясиндя дярин дцшцнжя, гятиййят, горхмазлыг, бирсифятлилик дуйулур. Инсан бунлары дуйа-дуйа, бунлардан щяйати нятижя чыхара-чыхара эцлцр. Бу мяналы эцлцш инсанын илийиня, ганына ишляйир, шцурунда ябядиляшир, йаддашына щякк олунур, юлмязлик газаныр.

Унну Аьжа Товуз бюлэясинин Чешмяли кяндиндяндир. Она эюря бу мцдрик ел аьсаг-галына Унну Аьжа дейирмишляр ки, Аьжанын Чешмяли дярясиндя гоша дяйирманлары олуб. Ел арасында бир сюз вар: «Цстцмц унну эюрцб, адымы дяйирманчы гойма». Она эюря дя, дяйирманда щямишя цстц унну олан Аьжайа «Унну Аьжа» лягяби верибляр.

Унну Аьжа (Аьжа Кярбялайи Нуру оьлу Йусифов) 1880-жи илдя Чешмялидя анадан олмуш вя 1965-жи илдя орада да вяфат етмишдир. Унну Аьжанын арвады Хатuндан оьланлары – Мцсе-йиб вя Щцсейн, гызлары -Баьдад вя Салатын олмушдур. Унну Аьжанын инди 135 нявя-нятижяси вардыр. Унну Аьжа елиня-обасына бю-йцк ирс вя нясил-ювлад гойуб эетмишдир. Бюйцк ирс дедикдя онун чапдан кянарда галмыш шеiр йарадыжылыьыны, дадлы-дузлу гошмаларыны, Чеш-мяли даьларына щяср етдийи эярайлыларыны нязярдя

73

тутуруг. Онун зянэин ирси оьул нявяси Бещбуд Мцсейиб оьлу Аьжайев тяряфиндян эюз бябяйи кими горунмагдадыр.

Лятифя yaradıcıларынын щярясинин юз йолу вар. Бунлар ичярисиндя юзцнямяхсус дейим тярзи, щяйата, щяйат щадисяляриня, инсани мцна-сибятлярин дярин гатларына мцдахиля етмяк бажарыьы олан Унну Аьжа хцсусиля фярглянир.

Унну Аьжанын дейим тярзи, йарадыжылыьы иля таныш олан инсан сонрадан онун лятифяляринин вурьуну олур. Бу лятифялярдяки эцлцш саьлам эцлцшдцр. Бу, эцлцш хатириня эцлцш дейил, инсаны дцшцндцрян эцлцшдцр.

Аьжа лятифяляриндяки мювзу щяйатдан, мяишятдян эютцрцлмцшдцр. Онлар о гядяр щя-йати вя мязялидир ki, бу лятифялярдя еля бир сямимилик, инжялик вар ки, инсан бу лятифяляри дюня-дюня охумаг истяйир.

Лятифяляр çox cəhətli və рянэарянэдир. Жя-миййятдя гаршылашдыьымыз бцтцн kölgəli щаллар, мянян ейбяжяр адамлар онун лятифяляринин гящряманларыдыр. О, бу гящряманлара бу вя йа диэяр шякилдя эцлцр, онлары юзляриня кянардан бахмаьа мяжбур едир.

О, елин хейир-шяриндя иштирак едян, мяслящят верян ел аьсаггалыдыр. Дяйирманчылыг онларын дядя-баба пешяси олуб. О, бу сяняти севиб,

74

онун вурьуну олуб. «Башын вар ки», «Ат оьрусу» лятифяляриндя дядя-баба сянятиня хор бахан, юз ишиндя нашы олан адамлара эцлцр.

«Жамаат шикайят-шихвай галдырыр ки, Аьжа дяйирмана гайытсын. Унумуз-дянимиз зай олуб эетди. Аьжа цзцнц жаван оьлана тутуб деди:

-Бала, щяр кясин юз яняняси, рузи газан-маг йери олуб. Бизим чюряйимиз дядя-бабадан якиндян, бичиндян, дяйирмандан чыхыб.

-Аьжа ями, бяс бизим няслин дядя-баба чюряйи нядян чыхыб?

Унну Аьжа щювсялясини бир гядяр жиловласа да, йеня дя сюзцнц демяйя мяжбур олур:

-Сизин няслин чюряйи ат оьрулуьундан».Жанлы халг дилинин бцтцн инжяликляриндян

истифадя едяряк Аьжа еля лятифяляр сюйлямишдир ки, бурада сюзчцлцк, узунчулуг йохдур. Йыь-жамлыг, сямимилик бу лятифялярин ясас хцсу-сиййятляридир. Лятифялярдя фикир еля йыьжам, еля лаконик верилибдир ки, асан йадда галыр. Бир жцмля иля фикир динляйижийя чатыр. «Эюзлярини дя Аллащ тутсун», «Еля един кянди удмасын», «Бирини дя вер», «О да сяни сорушурду», «Он-да эяряк» вя с. лятифяляри бу сяпкидядир.

«Гийас мцяллим зарафатла дейир:- Аьжа ями, нечя оьлун вар?- Айя сяни дя сайыммы?»

75

Вя йа:- «Мящяррям адлы бириси санжыланыбмыш.

Аьжа дейир ки, дярманы конйакдыр. Орада колхоз сядри Щябиб дя вар имиш. Аьжа Щябибдян алыб стякан долу конйакы Мящяр-рямя ичирир. Цзцнц Щябибя тутуб дейир:

-Атанын ещсаныnda олсун, бирини дя вер, бу кишинин санжысы кяссин».

Унну Аьжа лятифяляринин ифша, тянгид щядяфляриндян бири дя дювлят органларында ишляйян мямурлардыр. Ядалятсиз, рцшвятхор, ри-йакар, йалтаг, икицзлц бцрократлар онун ляти-фяляринин ясас гящряманларына чеврилирляр. «Дяйирман ня цйцтдцйцнц билир», «Маркс колхозу щаггында бир сюз демяйибми?», «Бунун няйиндян горхажаьам?», «Еля един кянди удмасын», «Башына аьыл чятин чыха», «Мяндян йахшы таныйыр», «Сцдя охшасын» лятифяляриндя йашадыьы дюврдя гаршылашдыьы негатив щаллар тянгид олунур. Онлары чох усталыгла ачыр.

«Колхоз йыьынжаьында щяря бир мятлябдян данышыр. Аьжа да сюз алыр.

-Ай сядр, бизим бу Чешмялидя тахыл дямйя битир. Бизим йазлыг буьдамызын унундан жыьала кими йуха чыхыр. Аллащ эюстярмясин анбара сичан, сичовул даданар, йазда буьда тохумумуз галмаз.

76

Анбардар эюрцр ки, бу ейщам сядрин алнына сойуг тяр эятирди. Йериндян бир атмажа атыр:

-Ай Аьжа, бизим анбары, орадакы йазлыг буьда тохумуну сян ки эюрмямисян?

-Анбардар гардаш, дяйирманын ня цйцт-дцйцнц дяйирманчы щамыдан йахшы эюрцр.»

Бу лятифядя Аьжа тамащкар, ажэюз, юз вязифясиндян суи-истифадя едян колхоз сядринин, анбардарын онларын халг малына хор бахдыг-ларыны мянтигля юзляриня сцбут едир, яля салыр, мясхяряйя гойур.

Унну Аьжанын аиля-мяишят вя тярбийя мювзусунда чохлу лятифяляри вар. Бу лятифялярдя оьул-ата, гайыната-эялин мцнасибятляри, йара-маз тярбийя цсуллары тянгид олунур. «Ев Аьжа-нындырса», «Бу ити эюндярярдим», «Даш щардан билсин», «Уну совур», «Юзцмя борж верирсян», «Биз даш ща дейилик», «Гызыл сизин атаныздыр», «Юмцрлцк тапа билмяйяжяксян» лятифяляри бу мювзудадыр.

«Аьжанын йашадыьы Чешмяли кяндиндя бир яр-арвад щяр эцн гылынж-гырьында иди. Бу сяс-кцйдян гоншулар да безмишди. Бир эцн Унну Аьжаны щямин аиляйя апардылар ки, онларын башына аьыл гойсун.

Унну Аьжа чох сюз-сющбятдян сонра цзцнц кишийя тутуб деди:

77

-Я, баша дцш ки, щеч ким юз йахшы арвадыны сяня веряси дейил, аиляни даьытма, киши кими йаша, ряфтарын олсун.

Сонра цзцнц гадына тутуб деди:-Сян дя дилини бир аз эюдяк еля, аиляни

даьытма. Сяня дя дейирям, щеч кяс йахшы ярини сяня вермяйяжяк. Аиляни даьытма, яринля дил тап, йаша.

Щяр икиси бирдян диллянди:-Йох, Аьжа ями, бизимки тутан дейил.

Бизя сон мяслящятини вер. Аьжа жидди эюркям алыб деди:- Онда мяним биржя мяслящятим вар:

“Щяр кяс юз дядяси евиня.»Вя йа «Бир кишинин цч оьлу олур.

Аталары онлары бюйцк нявазишля бюйцдцр. Вахт олур кишинин арвады юлцр, эялинляри она йахшы бах-мырлар. Киши башга гадынла евлянир. Оьланлар, эялинляри буну бящаня едиб аталарыны ахтармырлар. Йатагда хястя йатан киши арвадына дейир:

- Эет, оьланларыма де ки, атаныз юлцр. Ялини дивара узадыб «гызыл», «гызыл» дейир.

Бу хябяри ешидян оьланларынын бири линэ, кцлцнэ, бири дя бел эютцрцр. Киши ялини узатдыьы дивары дармадаьын едирляр.

78

Гожайа баш чякмяйя эялян Унну Аьжа дейир:

-Балалар, атаныз сизи мяним эюзцмцн габаьында бюйцдцб. Сиз ахтаран гызыл ахтардыьыныз сойуг диварын ичиндя дейил. О гызыл будур, чарпайынын цстцндя, йорьан-дюшяйин ичиндя жан верир.»

Щяр ики лятифя аиля-мяишят мювзусун-дадыр. Бу лятифялярдяки эцлцш дцшцндцрц-жцдцр. Щяр ики лятифядя Унну Аьжа бир ел аьсаггалы, мцдрик шяхс кими инсанлара тясир етмяк, онлары тярбийяляндирмяк истяйир. Онун тясир гцввяси дя еля будур.

Лятифялярин бир чохунда халгына хор бахан, оьурлуг едян, тцфейли щяйат кечирян,мянян шикяст, жямиййят цчцн йабанжы цнсцрляря раст эялирик. «Чахчаьын баьыны нийя кясирсян», «Йалан дейирсян», «Кюмбя щалал ундан олур», «Бажы, бирини апар», «Оьру, сян дайан», «Явяз-Мявяз, боз мадйан ат» кими лятифялярдя эцлцшля йанашы,тярбийя истяйи дя вар. Щяйатда юз йолуну тапа билмяйянляря йол эюстярмяk, пис ямяллярдян чякиндирмяк, онлара кюмяк етмяк дуйьусу даща йцксякдир.

79

Унну Аьжа лятифяляринин бир гисми ися онун гоншуларындан бящс едир. Лакин бу лятифяляр дар чярчивяйя сыьмыр. Бурада,цмумиййятля, инсанлар арасындакы мцнаси-бятляр нязярдя тутулур. «Ахшамын хейир», «О да сяни сорушурду», «Сянинкини йолда демишям», «Пул кясирям» бу гябилдян олан лятифялярдир. «Пул кясирям» лятифясиндя хябис, пахыл гоншуларынын ич цзцнц ачыр, она эцлцр вя башгаларыны да эцлдцрцр.

«Аьжа дящнядян дяйирмана су баьла-йанда пенжяк чийниндян суйа дцшцб исланыр. Евя эяляндя бахыр ки, жибиндяки пуллар исланыб. Пуллары сцфрянин цстцня сярир ки, гурусун. Буну эюрян гоншу дейир:

-Аьжа, бу ня пулдур?Аьжа дейир:-Щеч кимя демя. Дяйирманчылыьы атдым,

пул кясирям, тязядир, дейирям гурусун. Гоншу гачыб poлися зянэ едир. Аьжанын

цстцнц кясирляр. Сцфрянин цстя сярилмиш пуллары эюряндя polис ишчиси билир ки, иш ня йердядир. Онлар суал вермямиш Аьжа диллянир:

-А гардашлар, бажарырам пул кясирям, чуьуллуг ки етмирям.»

80

Цмумиййятля, Унну Аьжа йарадыжылыьы чох мараглы вя рянэарянэдир. Бу да инсаны дуймаг, анламаг мювзусундан иряли эял-мишдир.

Бу йазыда тядгигата жялб едилмиш фолклор нцмуняляри профессор Сядник Паша Пирсултанлынын топлайыб няшр етдирдийи «Унну Аьжанын лятифяляри» (Эянжя, «Ясэяр-оьлу» 2000) китабындан эютцрцлмцшдцр. Сядник Паша Пирсултанлы «Караьан Усубун лятифяляри» (Эянжя, 2001), «Дабровол Гасы-мын лятифяляри» (Эянжя, «Ясэяроьлу», 2001) китабларыны да няшр етдирмишдир. Цмуми тядгигат ишимизин тяркиб щиссяси олан бу китаблар щаггында елми мцлащизяляримиз хцсуси йазыларда юз яксини тапажагдыр. Жаьдаш лятифялярин дя юз йери вар. Бунлар Молла Нясряддин лятифяляринин чаьдаш дювр-дяки давамыдыр.

Лятифя гящряманлары. Дабравол Гасым кимдир? Нийя она Дабравол Гасым дейир-ляр? Гасым Мяммяд оьлу Алыйев 1890-жы илдя Товуз районунун Гандаллар кяндиндя анадан олуб. Мялумдур ки, Чар Русийасы азярбайжанлылары ясэяр апармырды, явязиндя верэи алырды. Эянж Гасым буна етираз етмиш

81

вя билдирмишди ки, нийя гоншу миллятлярин оьуллары ясэяр эетсин, бизся йох? Тялим эюр-мяк, силащ атмаьы юйрянмяк, вятянин Кеши-йиндя дайанмаг бизя дя лазым дейилми? Гасым гяти гярара эялир ки, мян ясэяр эедяжяйям, юзц дя кюнцллц. 1914-жц илдя кюнцллц олараг Рус ордусунда хидмятя эетдийи цчцн она «Дабравол Гасым» ады вермишляр. О, бу адла юмрц бойу юйüн-мüшдüр. Ел арасында юткям олан, сюзцнц демяйи бажаран Гасымын мцдрик кяламлары аталар сюзц кими сяслянмиш, зарафатлары, бамязя сюзляри, дадлы-дузлу ширин-шякяр лятифяляря чеврилмишдир.

Гасым эянжлийиндян гятиййятли инсан ол-дуьуну ямялиндя, ишиндя сцбута йетир-мишдир. Рус ордусунда сувари дястяйя гя-бул олунан Гасым Биринжи Дцнйа мцщари-бясиндя аьыр йараланыр, чохлу ган итирир. Гасым танымадыьы адамын ганынын она вурулмасына разылыг вермир. О, щякимляря дейир:

- Щяр щансы бир sərxoşun ганы мяним ганыма гарыша билмяз. Дуру ганыма пис ган гатмагданса, юлярям.

82

Бир нечя эянж ясэяри бой сырасына дц-зцрляр. Гасым бармаьы иля ясэярлярдян бирини эюстярир. Щямин ясэярин ганыны эютцрцб онун дамарларына йеридирляр. Бу ясэяр миллиyйятжя чяркяz имиш.

Щяким дейир:- Сян нежя сечдин ки, о ясэяр

мцсялмандыр?Гасым дейир ки, онун миллийятини

эюрмядим, онун цзцндя ишыг, нур варды. Сонралар Гасым щямин ясэяри тапыб

дост олур вя она дейир:-Биз ган гардашы олдуг, сянин ганын

мяня щяйат верди. Онлар узун илляр гардаш кими бир-

бирлярини унутмамышлар, арайыб-ахтармышлар. Бах, Гасым эянжлийиндян беля инамлы, сядагятли бир йол кечмишдир.

Бюйцк Вятян мцщарибяси башлананда Гасымын щямкяндлиляри юндя эетмишляр. Гасым онлар цчцн бир юрняк, вятянпярвяр-лик нцмuняси олмуш, щятта Гасымын нечя оьлу кюнцллц олараг Вятянин мцдафиясиня йолланмышдыр. Гасым дяфялярля чаьырышчылар гаршысында чыхыш етмиш, онлары вятянимизи горумаьа сяслямишдир.

83

Гасым эюзял сыныгчы иди. Бунунла баьлы онун эюзял бир лятифяси вардыр. «Колхоз анбардарынын гычы сыныр. Гасым дейир:

- Я, нежя олду, гычын гырылды?- Гасым ями, дцз йолда гычым гырылды.- Я, сянин дцз йолда ня ишин варды, нечя

илдиr яйри йолла эедирсян. Нащаг йолуну дяйишмисян, сянин юз йолун вар, дцз йолда ня ишин варды ки, гычыны зай етдин?»

Эюзял баьбан олан Гасым айры-айры вахтларда бригадир, горугчу олмуш, бир эцн дя олса, тясярруфатдан, зящмятдян айрылма-мышдыр. О, щям дя йахшы аиля башчысы иди. Онун щямкяндлиси Султан Оружun гызындан он ики ушаьы олуб. Бунлардан дюрдц гыз: Зяриня, Тамам, Эцлхар вя Эцлябятин, сяк-кизi оьлan: Йунис, Мирзя, Рзагулу, Гулу, Ямир, Жамал, Жялал вя Жащад (Щясян) ол-мушдур ки, бунлардан бу эцн йалныз Жамал вя Жащад галыр, галанлары дцнйаларыны дяйишмишдир.

Сюзцндя, щярякятиндя гятиййятли олан Гасым, щямкяндлиляринин сюйлядикляриня эюря, йерсиз сюз сюйлямязмиш, онун щяр кяламы мянтигя сюйкянярмиш, дедикляри дя эеж-тез юз йерини алармыш, дцз чыхармыш. Бу

84

сябябдян дя щамы она диггятля гулаг асар, онун щяр сюзцня бюйцк инам бясляйярмиш. Бцтцн бу дейилян гиймятли жящятляр онун лятифяляриндя эенишлийи иля юзцня йер тапа билмишдир. Онун щяйатындакы психолоъи ан-лар, щяйат щадисяляриня, инсанлара мцнаси-бяти, дцшцнжяси, щяйата бахышы вя диэяр кейфиййятляри лятифяляриндя йашайыр. Щямин лятифяляр Дабравол Гасымын гялбинин, дцшцн-жясинин тяржцманыдыр. О, бу лятифяляри вя йаддагалан сюйлямяляри иля юзцня юлмязлик газанмышдыр.

Щамыйа йахшы мялумдур ки, лятифя ады чякиляндя эюзцмцз юнцня илк юнжя Бящлул Даняндя вя Молла Нясряддин эялир. Лакин йухарыда гейд етдийимиз кими, бу эцн лятифя ъанрыны мцасир дювря уйьун йени бойаларла йарадан онларла мцдрикимизя раст эялмяк олур. Бюйцк щадисяляри лаконик, гыса вя йыьжам щалда, садя бир дилдя, инжя бир йуморла халга чатдыран мцдрик шяхсиййятляр олмушлар. Юз щазыржаваблыьы, сюзц йериндя демяк габилиййяти иля сечилян вя мяшщур-лашан беля инсан-алимлярдян бири дя Дабровол Гасымдыр.

85

Дабровол Гасымын сюзц бцтюв инсан, достлуьа мющкям, сядагятли олдуьу üzəçıxarıla bilmişdir, инжя жизэилярля цзя чыхара билмишдир.

Гасымын истяр юз кяндлиляри иля, истярся дя йцксяк вязифяли дювлят мямурлары иля данышыьы, мцнасибяти ейнидир. Онун нязя-риндя инсан инсандыр. Йаланчылардан, икицз-лцлярдян, йалтаглардан вя рийакарлардан зящляси эедир. Йери эялдикжя онлары санж-магдан, тянгид атяшиня тутмагдан хцсуси зювг алыр. Лятифялярдян бириня нязяр салаг:

«- Ай сядр, тязя райкомумуз нежя адамдыр?

-Гасым ями, дейиляня эюря эюзц даьыныг адама охшайыр.

-Ондан горхурсанса, евиня гонаг апарма».

Лятифядяn эюрцндцйц кими, Гасым киши инжя йуморла сядрдян халгын гисасыны алмаьы бажарыр. Гасым юмрц бойу kiçikвязифялярдя чалышса да, щямишя кяндин, щятта, районун рящбярляри дя ондан чякинмиш, ел ичиндя диля-аьыза дцшцб биабыр олмагдан горхмушлар.

86

«Гасым колхоз сядри иля район мяр-кязиня эедирди. Бирдян сядр аьзыны яли иля ту-туб уфулдамаьа башлайыр. Гасым бир гядяр ону сцзцб сорушур:

-Ай сядр, ня олду бирдян-биря…-Гасым ями, цстцня саьлыг, аьыл дишим

чыхыр. О да мяни мющкям инжидир. Гасым киши сядрин аьзыны ачдырыб бахыр

вя дейир:-Бащо, жамаатын еви йыхылды ки, сянин

тамащ дишин чыхыр».Лятифядян эюрцндцйц кими, Дабровол

Гасым Совет реъиминин, бцрократ гурулушун гайда-ганунларыны йахшы билдийиндян, щяр шейи сядря ейщамла баша салыр. Бурaдан беля бир нятижя щасил олур ки, Дабровол Гасым сядрин рцшвятхорлуьуну да, тамащкарлыьыны да цзцня бирбаша йох, долайысы иля сюзалты мяналарла чатдырыр. Йухарыда гейд етди-йимиз кими, Дабровол Гасым халга баьлы бир инсандыр. Онун бир яли оддурса, бир яли су-дур. Беля ки, кянддя щансы вязифядя ишлямя-синдян асылы олмайараг щямишя касыб тябя-гянин цстцндя дурмуш, онларын тяряфини сахламышдыр.

87

«Дабровол Гасымын эюзятчи ишлядийи дювр иди. Бичиня аз галмышды. Кянд сакин-ляринин Гасым кишийя бюйцк щюрмяти олдуьу цчцн мал-гараны, ев гушларыны бичяняк сащя-синя бурахмыр, онун цзцня сюз эялмясини истямирдиляр. Эцнлярин бириндя Гасым киши эюрцр ки, бир няфяр адам бичянякдя ня ися ахтарыр. От-яляфи айаглайыб йеря йатырыр вя хараб едир. Бир эцн беля, ики эцн беля… Ахырда Гасым киши дюзя билмир. Щямин адa-мы габаьына гатыб колхоз идарясиня эятирир, ичяри эирян кими цзцнц сядря тутуб дейир:

-Ай сядр, бу адам билмирям цч эцндцр ки, бичянякдя ня ахтарыр. Ону да ялавя едир ки:

- Анжаг акт йазанда йазын ки, бичяняйя газ эириб. Гой жяримяси йцнэцл олсун».

Дабровол Гасым щикмятли сюзляри, аьайана тямкини иля ясл камиллик мцжясся-мяси олмушдур. О, юз щазыржаваблыьы, фящм-фярасяти, жясаряти иля халг малына хор бахан-лары, ону талайанлары, жызыьындан чыханлары щямишя йериндя отуртмушду.

Йахын досту Щябиб райондан кяндя гайыдыб, колхоз сядри вязифясиндя ишляйяндя щямишя она юйцд-нясищят вермиш, жамаатла

88

мцлайим доланмаьы тювсиййя етмиш, халгын эюзцндян дцшмямяйи тапшырмышды. Сюзцнцн ахырында ися щямишя буну ялавя едярмиш: «Чалыш ки, халгын эюзцндян дцшмяйясян. Халг атдыьы даш даща узаьа дцшяр».

Гандаллар кянди даьын ятяйиндя йер-ляшдийиня эюря даь зонасынын башга йерля-риндя олдуьу кими, бурада да атяшпярястлик даща эцжлц олмушдур. Бу эцнцн юзцндя ода, эцняшя, суйа ситайиш, даьа тапынма щаллары баш алыб эедир. Бир сюзля, iслам дини башга бюлэялярдя олдуьу кими, бурайа эцжлц тясир эюстяря билмямишдир. Чешмя суйу кими саф олан бу адамлар йалныз йеэаня илащи гцввяйя, эюзяэюрцнмяз Танрыйа та-пынмышлар. Ислам дининин гайда-ганунлары бу эцн дя онлары рам едя билмямишдир. Йе-нидян Дабровол Гасымын лятифяляриня гайыдаг.

Бизя йахшы мялумдур ки, Азярбайжан халгынын юзцнямяхсус адят-яняняляри вар. Гонагпярвярлик, тойларда жыдыр йарышы, ашыг-ларын дейишмяси, пящляванларын эцляшмяси вя с. Беля адят-янянялярдян бири дя сюз эцляшдирмякдир. Йяни щазыржаваблыгдыр. Гя-дим яфсаня вя рявайятлярдян бизя йахшы

89

мялумдур ки, шащлар вя щюкмдарлар юз сарайларында ган йатыран, кцсцлцляри барыш-дыран, халгы щагга-ядалятя сясляйян, дцшцн-жяли, аьыллы, сюз йарышында галиб эялян адил инсанлар сахлайардылар.

Молла Нясряддинля Теймурлянэин, Бящлул Даняндя иля Щарун яр-Ряшидин, шаир Щябиби иля Султан Йагубун эюрцшляри тарихин йаддашында галан ян мараглы сящифяляр-дяндир.

«Филин гардашы эялир», «Гойуну гойун, кечини кечи айаьындан асырлар» кими халг дейимляри тарихи щадисяляр заманы лятифя-лярдян алынмыш дейимлярдир. Лятифяни яфсаня, рявайят, наьыл вя диэяр ъанрлардан фярглян-дирян ян башлыжа жящят онун заманы, мя-каны, тянгид еtmək вя эцлцш щядяфи seç-məsidir. Бир сюзля, щяр лятифянин архасында конкрет тарих вя щадися дурур.

Дабравол Гасым 1963-жц илдя вяфат етмишдир. Ондан яввял вя сонра тай-тушла-рындан чоху юз дцнйасыны дяйишмишдир. Он-ларын чохунун ады беля унудулмушдур. Лакин Гасымын ады унудулмур вя бундан сонра да унудулмайажагдыр. Yаратдыьы ля-тифяляр ону заман-заман йашадажаг, лятифя-

90

ляри, сюйлямяляри нечя-нечя нясилляря ярма-ьан олажагдыр.

Лятифя ъанры дцнйа фолклоршцнаслыьын-да, еляжя дя Азярбайжан фолклоршцнас-лыьында хцсуси йер тутур. Лятифяляр дя аталар сюзляри вя зярб-мясялляр кими инсан мяишя-тиня мцкяммял дахил олмушдур. Аьылла, зякайла, дярин щикмятлярля баьлы олан лятифя ъанрынын Азярбайжан фолклорунда Молла Нясряддин, Бящлул Даняндя кими чох мяшщур олан нцмайяндяляри вардыр. Халгын йаратдыьы бир чох лятифя нцмуняляри сонралар онларын йарадыжылыг хязиняляриня дахил олмушдур. Абдал Гасым, Дяврал Ялясэяр кими лятифячилярин йаратдыглары нцмуняляр мцяййян мянада Молла Нясряддин дейим-ляриня уйьун эялир. Лакин XX ясрин яввялля-риндян етибарян Азярбайжанда ижтимаи жямиййят кюклц шякилдя дяйишдийиндян, о дюврдян бяри йаранан лятифялярин цзяриндя заманын мющцрц вардыр. Товузлу Унну Аьжанын, Дабравол Гасымын, Дашкясянли Караьан Усубун няшр olunmuş лятифялярин-дян айдын олур ки, совет гурулушу, онун ядалятли вя ядалятсиз ганунлары щямин шяхслярин йаратдыглары лятифялярдя юз тяжяссц-

91

мцнц тапмышдыр. Щямин гурулушун бцтцн зиддийятляри заманын айнасында там ай-дынлыьы иля эюрцнцр. Бизи щейрятя эятирян одур ки, совет дюврцндя жидди тязйигляря бахмайараг елдя-елатда йашайан халг мцдрикляри щеч нядян чякинмядян образлы тяфяккцрляринин вя йаддашларынын кюмяйи иля тарихян йашайа биляжяк, бядии жящятдян мцкяммял лятифяляр йарада билмишдир. Бу жцр изащы эюрян, фялсяфи дцшцнжяйя малик, рянэарянэ, дярин мцндярижяли лятифя йара-дыжыларындан бири дя Кцня Дямирдир.

Шяхсиййятлярин тяржцмейи-щаллары. Кцня оьлу Дямир Товуз районунун Гараханлы кяндиндяндир. Ел арасында садяжя олараг бу lətifə гящряманына Кцня Дямир вя йахуд Испалком Дямир дейирляр.

Кцня оьлу Дямир (Дямир Щясян оьлуМящяммядтаьыйев) 1903-жц илдя Гараханлы кяндиндя садя бир кяндли аилясиндя доьул-мушдур. О, яввялжя юз кяндляриндя моллаха-нада охумуш, «Гурани-Кярими» язбярдян юй-рянмишди. Тящсилли олдуьу цчцн совет щаки-миййятинин илк илляриндя ону комсомола юзяк катиби сечмишляр. Кцня Дямир бундан сонра Газах Педагоъи мяктябиндя тящсилини давам етдирмяйя эетмиш, 1932-жи илдя мяктяби битириб,

92

Гараханлы кянд мяктябиня мцяллим тяйин олун-мушдур. Юз бажарыьы, ишэцзарлыьы вя тяшкилат-чылыьы иля фярглянян Кцня Дямири партком вя сонра да Гараханлы кяндиня колхоз сядри тяйин етмишляр. Цмумиййятля, Кцня Дямир юмрцнцн сон анларына гядяр Гараханлы, Хатынлы, Гядирли, Жиловдарлы кяндляриндя партийа тяшкилатынын катиби, даща чох кянд советинин сядри вязифя-ляриндя йорулмаг билмядян чалышмышдыр.

О, 1973-жц ил сентйабр айынын 4-дя дцн-йасыны дяйишмишди. Кцня Дямир дцнйасыны дяйишся дя халгын шцурунда, зякасында никбин бир образ кими йашамагдадыр.

Кцня Дямирин лятифяляриндя совет гуру-лушунун ядалятли вя ядалятсиз жящятляри хцсуси чаларларла юз бядии яксини тапыр. Биз мцхтясяр олараг онун ики лятифяси цзяриндя дайанажаьыг. «Йамаг эюрцняжяк» лятифясиня диггят йетиряк. «Хрушшовун дюврцндя беля бир гярар верилир: Гыса мцддятдя Америкайа чатмаг вя ону ютцб кечмяк.

Бу гярарла ялагядар олараг йерлярдя йы-ьынжаглар кечирилир. Товуз район партийа коми-тясинин пленумунда чыхыш едян Кцня Дямир дейир:

- Америкайа чатаг, лакин ону ютцб кечмяйяк.

Райком катиби пярт щалда дейир:

93

- Ня цчцн кечмяйяк?Кцня Дямир дейир:- Йолдаш катиб, габаьа кечсяк, архадан

шалварымызын йамаьы эюрцняжяк».Бу лятифядян там айдын олур ки, Кцня

Дямир игтисади жящятдян чох эеридя галан, вятяндашынын шалвары йамаглы олан бир дювлятин беля хяйаллара дцшмясиня, юзцнц алдатмасына эцлцр, ону мясхяряйя гойур. Образлы тяфяккц-рцнцн кюмяйи иля эюз юнцндя шалвары йамаглы бир инсан образы йарадыр.

Башга бир мисал: «Кцня Дямирдян яризя йазырлар ки, о, кянд совети сядри кими вязифя-синдян истифадя едяряк нормадан артыг щяйят-йаны торпаг сащяси эютцрмцшдцр.

Райондан комиссийа эялир. Онун щяйят-йаны сащясини юлчяркян верилян торпаьын нор-мадан чох аз олдуьу бялли олур. Она суал верирляр:

- Башга йердя дя торпаьын вармы?- Ялбяття, вар. Мян нежя кянд совети сядри-

йям ки, мяним башга йердя торпаьым олмасын?- Дямир ями, щарададыr, эедяк юлчяк.Кцня Дямир жидди шякилдя ялини узадыб

дейир:- Узагда дейил, балалар, чыхын юлчцн

торпаг дамын белиндядир».

94

Башга бир мисал: «Кянддя йенийетмя бир ашыг олур. О эянж ашыьын атасы да вахты иля бабят ашыг олмушду. Эянж ашыг Дямир кишийя дейир:

- Дямир ями, дейирляр ки, Ашыг Ясяд оху-йанда онун няфясиндян отузлуг лампа кечирмиш.

Дямир киши онун сюзцнц тясдигляйир вя дейир:

- Елядир бала, мян Ашыг Ясядин мяжлисиндя чох олмушам.

Оьлан цзцнц Дямир кишийя тутуб дейир:- Дейирляр, мяним атамын да эур сяси

олуб.Дямир киши юзцнц йыьышдырыб жаваб верир:- Щя, бир дяфя дя сянин атан охуйанда

лампа sönüb».Вя йахуд:«Щябиб Таьыйев кянд тясяррцфаты шюбя-

синин мцдири ишлядийи дюврдя памбыг сащяляриня баш чякя-чякя эялиб Гараханлыйа чыхыр. Кцня Дямир Гараханлы, Жиловдарлы, Гядирли, Яли-мярданлы вя Хатынлы кяндлярини юзцндя бирляш-дирян «Киров» колхозунда тясяррцфат бригадири ишляйирди. Тарланын алагдан сон тямизлянмя ишляри эедирди. Щябиб алаг оту басмыш сащяни Кцня Дямиря эюстяриб дейир:

- Дямир, щямишя мярдликдян, тямизликдян, дцзлцкдян данышырсан, бу нядир?

95

- Щябиб мцяллим, бу эцн она да янжам чякярик.

- Йох, Дямир киши, бу олмады. Дцшмян евин ичиндя ола-ола, кянарда дцшмян ахтарырыг. Ахшам мцтляг бцройа эял.

- Ня дейирям, эял дейирсян, эялим. Ç арямиз нядир?

- Щябиб Таьыйев Кцня Дямирин щазыр-жаваб адам олдуьуну билдийи цчцн юзц беля дейирди. О, катибля сюзляшиб, Кцня Дямири бир даща сынамаг истяйирди.

…Бцрода бцтцн мясяляляр мцзакиря едил-дикдян сонра сюз Кцня Дямирин цстцня эялди. Катиб Кцня Дямири айаьа галдырыб деди:

- Дямир киши, йолдаш Таьыйевин вердийи мялумата эюря, сянин сащяни алаг басыб.

- Йолдаш катиб, башын щаггы памбыьы алаг отундан тямизлядиб гуртармышам.

Буну ешидян Щябиб Таьыйев йериндян галхыб:

-Йолдаш катиб, эюзцнцн ичиня кими йалан данышыр. Памбыьы алаг məhv edir.

Иши беля эюрян катиб быьынын алтындан эцлцмсцнцб сорушур:

-Дямир киши, Щябиб беля дейир, сян еля. Инди кимя инаным. Сяня, йохса Щябибя?

- Йолдаш катиб, Щябибин аиляси чох варлы олуб. Щятта, о, анадан оланда гановуза бц-

96

кцбляр. Биз iся чох касыб олмушуг. Мян доьу-ланда ися безя бцкцбляр. Ялбяття, Щябибя инанмаьын мяслящятдир».

Башга бир мисал: «Дямир кишинин бир иняйи вя бир ешшяйи олур. Щяр икиси бир эцндя бала верир. Аз кечмир ки, годуг йетим галыр. Иняйи щям бузов, щям дя годуг ямир. Ушаглара ися сцд галмыр. Дямир киши ялини эюйя галдырыб дейир:

- Ай Аллащ, годуьун анасыны юлдцрдцн, юзцнц дя юлдцр ки, бары ушаглара bir щорралыг галсын.

Сящяр тездян Дямир кишийя хябяр верирляр ки, иняк дя юлдц.

Дямир киши цзцнц йенидян эюйя тутуб гышгырыр:

- Сян нежя Аллащсан ки, годугла иняйи бир-бириндян сечя билмирсян?!».

Вя йахуд: «Кцня Дямир тясяррцфат бригадири ишлядийи

дюврдя района тязя катиб эюндярирляр. Катиб эязя-эязя эялир Киров адына колхозун памбыг тарласына чыхыр. Щямин эцн бярк йаьыш йаьды-ьындан Дямир киши тут аьажынын kюлэясиндя отуруб фящлялярля сющбят едирди. Бирдян катибин эюзц онлара саташды. Машыны сахладыб гышгырды:

- Тез олун сащяляря, иш башына…

97

Кцня Дямир катиби танымадыьындан она фикир вермяйиб сющбятини давам етдирир. Ялгя-ряз, катиб ня гядяр гышгырырса, она фикир верян олмур. Ялажсыз галан сцрцжц сигналы басыр. Щамы сющбяти йарымчыг кясиб машына тяряф бойланыр. Кцня Дямир катибин машыныны таныйыб она йахынлашыр.

Катиб Кцня Дямиря вя жамаата бир-ики аьыр сюз дейиб ишлямялярини тяляб едир. Йеня щеч кяс йериндян тярпянмир. Катиб щирсли-щирсли:

- Каш йер палчыг олмайайды. Онда эюрярдиниз сизи ня щала салардым – дейир.

Кцня Дямир:- Йолдаш катиб, еля бизим дя аманымызы

гыран палчыгдыр. Йохса, ращатжа ишимизи эюряр, сизин дя бал кими ширин сюзляринизи ешитмяздик».

Кцня Дямир йаратдыьы лятифялярдя щалал зящмят сащиби олан кяндлинин щансы чятинлик-лярля цзляшдийини ади бир дилля, щяр кяся анлат-маьы бажарыр. Онун дейим тярзи еля сяррастдыр ки, гаршысындакыны дярк етмяйя мяжбур едир.

Башга бир мисал: «Вахты иля мяркяздя, йерлярдя фяалиййят эюстярян гадынlar шураsынын сядрляри Аллаща бяндялик елямяк истямирдиляр. Ялляриндя олан сялащиййятлярдян истифадя едяряк истяdikləri адамы вязифядян узаглашдырыр, щябс етдирир вя партийа билетини ялляриндян алdырırдылар. Эцлзар Мещдийеванын Товуз, Чимназ Аслано-

98

ванын ися Республика Шурасынын рящбяри ишля-дикляри дюврдя гярибя бир щадися баш верир. Кцня Дямирин рящбярлик етдийи Хатuнлы совет-лийинин ящатясиндя олан кяндлярин бириндя жаван бир гыза тохунурлар. Бу щадисядян хябяр тутан щямин тяшкилатлар тяжили район партийа комитя-синин бцро ижласыны жаьыртдырырлар. Бир нечя рящ-бяр ишчинин, о жцмлядян, Кцня Дямирин партiya билетини алмаг гярарына эялирляр. Ижласын со-нунда сюз алан Дямир дейир:

-Йолдашлар, щамыныз йахшы билирсиниз ки, мян бир йаны Мурьуз, бир йаны Торпаггала, бир йаны ися Кцр чайы олан мин щектарларла сащяйя рящбярлик едирям. Щямин йерин ящалисини, мал-гарасыны вя диэяр шейлярини эюз бябяйим кими горуйурам. Бяс нийя бу гызжыьаз о гядяр дя мясафяси олмайан жаныны горуйа билмир, бир щектар дейил, ики щектар дейил… Бцтцн гадын-лара дейирям, юзцнцзц горуйун. Беля «хырда»ишлярдян ютрц бизи дя жянжялляря salмайын».

Башга бир мисал: «Шаир Фятяли иля Кцня Дямир мющкям дост идиляр. Араларындан су кечмирди. Щяр йеря гоша эедиб, гоша эялирдиляр.

Эцнлярин бириндя Фятяли бярк хястялянир, жан вермяйя башлайыр. Шаирин бу щалını эюрян кянд ящли онун йанына ахышмаьа башлайыр. Шаирин еви эцндя нечя дяфя долуб бошалыр. Фятяли иля сон эюрцшя эетмякдя йалныз кянддян тякжя

99

Кцня Дямир лянэийир. Вязиййяти беля эюрян Залоьлу Мящяммяд ондан сорушур:

- Ай Дямир, сян ки, шаирля мющкям дост олмусан. Ахы таныйан да, танымайан да нечя эцндцр онун евиндядир. Бяс, сян нийя эетмирсян?

Кцня Дямир ялини додаьына апарыб дейир:- Сус, Залоьлу! Бяли, мян шаирля дост

олмушам вя бу эцн дя достам. Анжаг биляряк-дян араны сойудурам ки, о дцнйаdan эедяндя башгалары кими мяни дя йанына чаьырмасын».

Еля Кцня Дямирин сюзцнцн гцдряти дя, кясяри дя бундадыр. Онун лятифяляри щямйерли-ляринин йаддашына еля щопмушдур ки, онлары унутдурмаг гейри-мцмкцндцр. Инанырыг ки, Кцня Дямирин лятифяляри няшр олунub, bundanсонра няинки йурдумузда, щятта онун щцдуд-ларындан чох-чох узагларда йайылажаг вя хал-гын мяняви сярвятиня чевриляжякдир. Онун ады Бящлул Даняндя, Молла Нясряддин кими мяш-щур лятифя усталары иля йанашы чякиляжякдир.

Кцня Дямир щям дя эюзял аиля башчысы олмушдур. Оьлу Фярман али тящсилли кимйа-биолоэийа мцяллими олмуш, кичик оьлу Мяммяд рус дили мцяллимидир. Гызлары: Гарател, Синятел, Гяниря, Мцшкцназ вя Жямиля – щамысы али тящсил алмышlar.

100

Бунлардан тякжя оьлу Фярман дцнйасыны дяйишмишдир. Онун да йурдунда ювладлары галмышдыр.

Цмумиййятля, Кцня Дямирin йурдунда бюйцк нясил шяжяряси – йцздян артыг нявя-няти-жяси галыр. Онун адыны лятифяляри иля йанашы ювладлары ляйагятля йашатмагдадыр. Бизим цчцн ян мараглы одур ки, сойдашлары онун лятифя-ляриндян хцсуси зювг алырлар.

Мцдриклик тимсалы олан Молла Нясряд-диндян щям яввял, щям юз дюврцндя, щям дя сонралар щазыржаваб, сюзц мягамында дейян, лятифялярини афористик ифадялярля бязяйян, дадлы-дузлу сющбятляри иля йаддагалан агилляримиз олубдур. Онлардан бири дя чаьдашlarıмызdanКара-ьан Усубдур. Молла Нясряддинин лайигли да-вамчысы олан Усуб Щцсейн оьлу Гулийев 1886-жы илдя сяфалы даьлар гойнунда, Дашкя-сянин Габагтяпя елатында йерляшян Тапан кян-диндя дцнйайа эюз ачмыш, эцлцш вя зарафатла долу мараглы, мцдрик бир юмцр сцрмцшдцр. 1958-жи илдя 72 йашында юз доьма кяндиндя вяфат етмиш вя орада да дяфн олунмушдур.

Караьан Усубун 15 ювлады олмушдур. Щазырда дюрд оьлу – Щцмбят, Биннят, Щямяд, Щямдям, 6 гызы – Савад, Зящра, Ясмят, Минайя, Сещран, Зяргялям йашайыр. Онлардан да 60-а гядяр нявя-нятижяси вар.

101

Бир сюзля, Караьан Усуб ону таныйанларын йаддашында сюзцбцтюв, щазыржаваб вя щеч нядян горхмайан, чякинмяйян бир шяхсиййят кими галмышдыр.

Щяля чохларынын яввялляр дцнйада мисли олмайан сцлщсевяр, инди iся тоталитар реъим ад-ландырılдыьы Совет Иттифагынын «вятяндашы» олдu-ьу заманлар бу дювлятин ич цзцнц сюзалты мяналарла халга чатдырыр, онун мянфи жящят-лярини бцтцн чылпаглыьы иля эюстярир.

«Усуб киши сящяр тездян мешя идарясиня эялир. Биржя мцдирин бош столуна салам верир. Мцдир эяляндя Караьанын гейри-ади щярякятини,yeni саламыны она чатдырырлар.

Мцдир дейир:- Усуб киши, бу нежя саламдыр?Усуб киши дейир:- Бу столда отуран азы он мцдиря салам

вермишям. Инди онлар йохдур, анжаг стол галыр. Йягин ки, сиздян сонра да стол галажаг. Йахшысы будур, еля тез-тез дяйишян мцдирляря йох, йериндя бярк-бярк дуран стола салам верим».

Демяли, совет гурулушунда инсан аьлына, камалына эюря йох, мангуртлашмыш, йалтаг сифятиня, симасызлыьына эюря рящбяр ишя сечилирди. Бцтцн бу мянфи щаллар Караьан Усубун нязяриндян йайынмыр. Ейни заманда, рцшвят-

102

хорлуьун, йаланчылыьын, коррупсийанын мейдан суладыьы бу жямиййятдя оьру вя гулдурун да, йолкясян вя жибэирин дя рящбяр ишдя чалышанлар олдуьу щамыйа мялум иди. Лакин чохлары бу йарамазлыглары эюрцб эюз йумдуглары щалда Караьан беля негатив щаллара дюзмцр вя беля вязифя сащиблярини тянгид атяшиня тутур.Мясялян:

«Эцнейкянд вя Тапан жамааты колхоз йыьынжаьы кечирирдиляр. Караьан Усубун гар-дашы Щямид киши колхоз сядри кими щесабат верирди. Бирдян эюзц гапынын аьзында йабайа сюйкянмиш гардашы Усуба саташды:

-Ай гардаш, тахыл хырманы сащибсиздир. Ижлас гуртарана гядяр хырмана эюз гой.

Усуб:-А башына дюнцм, бизим жамаатда хыр-

ман оьрусу йохдур. Бир-икиси вар, о да йухарыда йан-йюряндя отуруб. Онлардан тяр-пянян олса, о саат хырмандайам».

Караьан Усуб щямишя щягигят жарчысы олмуш, щамыны бу йола, йалныз щягигяти демяйя сяслямишдир. О, узагэюрян аьлынын эцжцня арха-ланараг отуруб-дурдуьу чюряк йолдашларына, йахын йолдашларына юйцд-нясищят вермиш, щяр бириня юз вижданынын сясиня гулаг асмаьы мяслящят эюрмцшдц. Йухарыда гейд едилдийи кими, Караьан Усуб щаггын, ядалятин тяряфдары

103

олмуш, эцжсцзцн эцжлцляр тяряфиндян язилмя-синин гаршысыны алмыш, щарын вязифяпярястляр онун эюзцнцн дцшмяни олмушдур. Дедикля-римизи сцбут етмяк цчцн Караьан Усубун «Мяммяд юлян» вя «Саь олсун гонаг» лятифя-ляриня нязяр йетиряк:

«Ики нясил арасында бичяняк цстя дава-далаш олур. Тясадцфян Караьан Усуб эялиб бурайа чыхыр. Йерсиз торпаг давасы салан тайфанын адамлары ондан сорушурлар:

-Усуб ями, бир ел аьсаггалы кими дцзцнц де. Бу йерин ады нядир?

Караьан:-Мяммяд юлян.-Олду атан рящмятлик.-Мяммяд кимдир?-Сизин бабаныз.-Олду атан рящмятлик. -Онда бу торпаг киминдир?Караьан:-Ялбяття, сизин дейил. Я, баша дцшцн, а

бала, бура йол гыраьыдыр, бурада Мяммяд дя юля биляр, Мяммядвяли дя. Бунун мятлябя ня дяхли вар, торпаг дядя-бабадан Эурзалылар няслиня мянсубдур. Тапшырайдыныз хəтакар ба-баныз юз торпаьынызда юляйди, башгасынын йери-ня дава салмайайды».

104

Вя йахуд:«Бир оьлан Караьан Усубун йанына эялиб

дейир:- Ями, билирсян ки, мян ата-ананын йеэаня

ювладыйам. Аллащ кючянляринизя рящмят елясин. Валидейнлярим дцнйадан кючцбляр. Баьышлайын, Эянжядя бир гыза нишанланмышам. Мяслящятя эялмишям, истяйирям даьда олан евимизи сатыб шящяря кючям.

Усуб киши:- Атанын оьулсуз эору щаггы, бир сюз дейя

билмярям.- Усуб ями, о ня сюздцр, бяс мян атамын

оьлу дейилям?- Айя, атасынын йурдуну сатандан ня оьул

олар?..»Вя йахуд:«Караьан Усуб юмрц бойу мешябяйи ишля-

мишдир. О, бир эцн ганунсуз аьаж кясдийи цчцн бир ушаьы дюйцр. Арадан илляр кечир, оьлан орта мяктяби битирир, али тящсил алыр, алим олур. Ушаг вахтындан гялбиндя галан ажыьы чыхмаг цчцн бир улагla мешяйя эедир.

Усуб киши Бянювшяли талада эюй чямяня узаныбмыш. Жаван оьлан сяслянир:

- Ай Усуб ями, щей, мяни танымадын?Усуб киши тямкинини позмадан дейир:

105

- Бяли, ай бала, таныдым, ня гядяр гожалсам да, мяним сярраф эюзлярим адамла улаьы бир-бириндян йахшы сечир».

Вя йахуд:«Караьан Усуб гардашы Щямидля Эянжяйя

эялир. Шащ Аббас мясжидинин йанында хырдават дцканлары вармыш. Караьан Усуб ики гялйан алмаг цчцн бу дцканлардан бириня эирир. Кара-ьан дейир:

- Гардаш, бу гялйанын бири нечяйядир?Дцканчы бахыр ки, мцштяри эейиминдян

даь адамына охшайыр. Одур ки, бир аз мязялянир ки, бир гялйан аланда эяряк цстцндя бир ешшяк verəsən, yenə də haqqını verəsən.

Караьан динмяз-сюйлямяз дайаныр. Ахырда гардашы Щямид эялиб чыхыр вя дейир:

- Ай гардаш, ики гялйан алмаг ня узун чякди?

- Чох бащадыр. - Бири нечяйядир?- Яслиндя бир аббасыdır, амма сатыжы

дядясинин гиймятини дя цстцня гойуб». Вя йахуд:«Тапанда жаван бир ашыг йетишмишди. Йахшы

саз щавалары, бир-ики дастан да билирди. Ахшамлар кяндин кишиляри бир евя топлашыб, бу эянж ашыьы охудар, щяр адам да бир манат верярди. Беляликля, ашыьын щяр ахшам он-он беш

106

манат дювран пулу оларды. Бу дювран пулу эянж ашыьы дахилян разы салмырды.

Бир эцн Эядябяйдян ашыьын бир гонаьы эялир. Ашыг гонаьа эилейлянир. Ахшам олур. Гонаг да ашыгла бярабяр ел мяжлисиня эедир. Дювран пулу йыьыланда гонаг жибиндян бир ийирмибешлик чыхарыб сазын цстцня атыр. Гонаг беля едир ки, о бири адамлар да она бахыб ашыьа чох пул версинляр.

Караьан Усуб тез дилляниб дейир:-Гардашлар, ял сахлайын, щеч кяс ашыьа бир

гяпик дя пул вермясин. Саь олсун гонаьы, щамынын явязиндян бу эежянин пулуну верди. Эянж ашыг вя гонаг юз пулларыны эютцрцб, динмяз-сюйлямяз евя гайыдырлар».

Караьан Усуб аиля-мяишят мясяляляриня хцсуси фикир верян, намус, исмят вя гейрят rəmzi олан бир шяхсиййятдир. Эюзц даьыныглар, онун-бунун намусуна саташанлар, аиля гурмаьы яйлянжя сананлар онун эюзцнцн дцшмянидир.

Башга бир мисал: «Караьан Усуб ешидир кi, бир оьлан онун гардашы гызыны эютцрцб гачмаг истяйир. Бир дя бахыр ки, щямин оьлан атын цстцндя охуйа-охуйа эялир. О, армуд аьажынын далына чякилир ки, oğlanın ня охудуьуну ешитсин.

Оьлан бир ел мащнысы охуйурмуш:

107

Башына дюндцйцм булаьын йолу,Эедяндя бош эедир, эяляндя долу.Аь синян цстцндя бянювшя колу,Дярсям юлдцрярляр, дярмясям юллям.

Караьан от бичининдян эялдийи цчцн ялиндя дярйаз (кярянти) вармыш. О, аьажын далындан чыхыб дейир:

- А бала, сянинки бюйцк Аллащдан цзцлцб, бянювшяни дярсян, бу кярянти иля башыны цзяжяyəм, дярмясян дя ки, еля юзцн юлцрсян».

Йурдумузун щяр йериндя олан Молла Нясряддин нявяляринин йаратдыьы лятифяляри топлайыб няшр етдирмяк чаьдаш ядябий-йатымыз цчцн ящямиййятли вя олдугжа важибдир.

Щямишя садялик вя щалал зящмяти севян Караьан Усуб щяйаты бойу мешябяйи ишля-мишди. О, тябиятя црякдян баьлы иди. Йашыллыг-лары, мешяликляри чох севирди. Караьан Усуб мешялярин горунмасына, жаванлашмасына, аьажларын салынмасына, йашадыьы Тapан кян-динин баь-баьата чеврилмясиня хцсуси сяй эюстярирди. Онун Хядижя таласында, Хялпя-рянкдяки «Имарят» адланан сащядя, Шямкир

108

чайынын, Гашгачайын сащилляриндя йени мешя-ликлярин салынмасында, жыр мейвя аьажларынын пейвянд едилмясиндя хиdмятляри бюйцкдцр.

Караьан Усуб sаз-сюз сянятинин вур-ьуну иди. O, Ашыг Бястинин, Ашыг Ясядин, Ашыг Мирзянин, Шаир Жавадын, Ашыг Гара-нын, Гарачыоьлу Ибращимин, Ашыг Исламын вя башга мяшщур сяняткарларын апардыглары мяжлислярдя дяфялярля иштирак едиб. О, щятта саз чалмаьы да бажарырды. «Дилгями», «Рущани», «Гарачы», «Баш сарытел» онун ян чох севдийи щавалар иди.

Караьан Усуб хейирхащ вя мцдрик бир ел аьсаггалы кими халг арасында бюйцк нцфуза малик иди. О, адамлар арасында деди-году вя чякишмяляря, щяр жцр наразы-лыьа сон гойулмасы, инсани мцнасибятлярдя достлуг, сямимиййят вя мещрибанлыьын бяр-па олунмасы цчцн ялиндян эяляни ясирэя-мирди. Дашкясянлиляр онун щуманист ямялля-риндян бу эцн дя дярин миннятдарлыг щисси иля сющбят ачырлар.

Профессор С.П.Пирсултанлы онун щаггын-да йазыр: «Мян юзцм 1954-1955-жи иллярдя Караьан Усубла щямсющбят олмушам. Сон дяряжя эцжлц щафизяйя малик инсан иди. О,

109

Молла Нясряддинин, Бящлул Даняндянин, Дабравол Гасымын, Gюйчяли Бящрам Га-мановун, Gянжяли Бамязя Мусанын, Унну Аьжанын (Товуз) вя башгаларынын йарадыжы-лыьыны, мцяллифи мялум олмайан лятифяляри эю-зял билирди. Щямин лятифяляри еля дузлу, тябии, жанлы шякилдя данышырды ки, ону динлямякдян доймаг олмурду.

Караьан Усубун Эянжяли Бамязя Муса щаггындакы сющбятляри дя мараглы иди. О, Мусанын ады иля баьлы эцлмяжяляри дя хцсуси бир щявясля сюйляйирди».

«Бамязя Мусанын арвады Щцрцжащан чох чиркин имиш. Бяйляр Мусайа саташыб дейярмишляр:

- Я, Муса, щейфин эялмир, бизим пуллары алыб бу чопур Щцрцжащана йедиздирирсян.

Муса ися ейщамла дейярмиш:-Щцрцжащанын цзцня баханда аьжа

ханымлары йадыма салырам».Бу эцн ел арасында Караьан Усуб ады

иля баьлы хейли лятифя вя сюйлямяляр эязиб долашмагдадыр. Бялкя дя Караьан Усубун ады иля сюйлянян лятифялярин чоху ондан габаг вя йа онун саьлыьында йаранмышды. Йахуд ола билсин ки, о, бунларын чохуну

110

кимдянся ешидиб, юйрянмиш вя йаддашына кючцрмцшдцр.

Жясарятля дейя билярик ки, милли йумор йарадыжылыьымызда, бядии эцлцш сянятимиздя Караьан Усубун йери вя дясти-хятти эюрцн-мякдядир.

Бундан башга, мяшщур йумор гящря-манлары – Молла Нясряддин, Бящлул Да-няндя вя онларжа башгаларынын сырасында бу эцн биз Караьан Усубун да адыны фярящля чякя билярик.

Юз тярбийяви мязмуну, афористик гайяси иля диггяти жялб едян бу сянят нцмуняляри Караьан Усубун дярин аьыл вя зякасы баря-дя тясяввцрц даща да эенишляндирир.

Караьан Усубун бизим тяряфимиздян топланмыш отуз цч лятифяси тцрк мятбуа-тында, гырхы ися йерли гязетлярдя няшр олун-мушду.

Йурдумузун щяр эушясиндя Молла Нясряддин кими щазыржаваб, елин сюз билижи-ляри олмушду. Онларын ел арасында чохсайлы лятифяляри, дузлу йумору, сюз-сющбятляри бу эцн дя йашайыр, дилдя-аьызда эязир. Бу мяналы сярвятляри бир-бир цзя чыхармаг,

111

топлайыб чап етdirмяк вя халга чатдырмаг лазымдыр.

Сюз билижиляринин чоху йалныз айры-айры бюлэялярдя мяшщурдуrлар. Одур ки, йара-дыжылыглары мящялли характер дашыйыр. Молла Нясряддин нявяляринин лятифяляри йазыйа алы-ныб, чап едилдикдян вя эениш oxucu кцтляsiарасында йайылдыгдан сонра цмумхалг мaлына чеврилir вя юзцнцн бяшярилик вясигясини халгдан алır.

Mən özüm də xalq yaradıcılığı örnək-lərini toplamaqla yanaşı, yeri düşdükcə şeir və nəsr əsərləri yaradıram. Hətta, mənim ləti-fə yaradıcılığım da var. Özümdən xəbərsiz iş yoldaşım professor Xəlil Yusifli lətifələrimi toplayıb ayrıca kitab şəklində nəşr etdir-mişdir. (2005) İkinci lətifə kitabımı dosent Sahib İbrahimli toplayıb nəşr etdirmiş-dir.(2005) Həmin lətifə kitablarını oxuyan professor Sadıq Şükürov öz elmi qənaətlərini belə ifadə etmişdir. “Sədnik Paşayevin nəsrləyazdığı lətifələr sadə və şirin, xalq dilindən ibarətdir. Bunların içərisində ideyaca müasir həyatla – Şəkili İsmayıl bəy Nakamın (1839-1906), “Lətifnamə” əsəri ilə səsləşən-ləri dəvar ki, bu da Sədnik Pirsultanlının klassik

112

ənənəyə bağlanmasıdır. Sədnik Pirsul-tanlı da Nakam və Dədə Yadigar kimi xüsusi şairlik təbinə malik olmuş və çox əsər yazmış, bir çox xalq lətifələrini toplayıb, nəzəri cəhətdən onların mahiyyətini aydınlaşdır-mışdır. Bu lətifələri nəzəri cəhətdən izah edərkən, belədoğru qənaətə gəlir: Mənim toplayıb yazdıqlarımın böyük bir əksəriyyəti köhnəklassik poeziyanın hekayələrinin təkra-rından ibarət olsa da, müasir səslənir. Sədnik yazır ki, hökmdar bir nəfərə əlli şallaq vurul-masını əmr edir. Hökm icra olunur, müqəssir ayağa qalxıb hökmdarın qarşı-sına gəlib təşəkkür edir. Hökmdar soruşur bu nə təşək-kürdür... Sən mənə yeni həyat verdin, hakimi mütləq kimi məni öldürtdürə bilərdin.

Bu lətifə müasirliyi ilə adamı düşün-dürür. Cılız insanlar hakimiyyətdə olanda elmli adamlar ilbiz kimi süründürülür.

Sədnik Pirsultanlının mənzum lətifələ-rində köhnə mövzuların, çeynənmiş fikirlərin, təkrarından əmələ gələn yorucu bir yeknə-səklik yoxdur. Belinski deyirdi ki, köhnəmövzunu yeniləşdirmək istedadın kamilli-yidir. Professor Sədnik Paşayev köhnə möv-zuya yeni məna verməyi bacaran elm ada-

113

mıdır. Müasir dövrdə şifahi xalq ədəbiyyatını onun kimi bilən çox azdır. Belə adamı qorumaq ağıllı insanların borcu olmalıdır. Axı, onun dediyi kimi “Tut ağacından saz da olar, paz da olar...”.Sədnik Pirsultanlı birdir, pirdir, pakdır-pakdır...”

114

Нятижя

Əsərin ясасыны тямсиллярин вя лятифялярин тядгиги ящатя едир. Она эюря дя яввял тям-силярин мювгейиндяn, сонра ися лятифяляринижтимаи дяйяриндян сюз ачmışıq. Тямсилляр щаггында мцхтясяр олараг ашаьыдакылары демяк олар:

«Тямсилин тарихи образлы сюзцн тарихи гядяр гядимдир. Тямсил щям Шярг, щям дя Гярб ядябиййатында, щям шифащи, щям дя йазылы сянятдя, щям ян гядим дюврлярдя, щям дя бизим эцнлярдя мювжуд олан жидди, кяскин, фяал вя бюйцк ижтимаи-яхлаги тясиря малик ядяби формадыр. Бир ядяби форма, бир ъанр кими тямсилин мцяййянляшмиш поетикасы, тялябляри, нормалары, спесифик тематикасы, цслубу вя сурятляр алями, дцнйажа мяшщур нцмайяндяляри вардыр. Тямсил ъанрынын айрыжа бир ядяби нюв кими формалашыб хцсуси сима кясб етмясиндя шифащи тямсил тяжрцбяси, мцштяряк ядяби сяйи нятижясиндя тямсил ъанры эцжлц бир дцнйяви ядяби форма кими камала чатмышдыр. Гейд едилмялидир ки, тямсил ъанр олараг бир зярурят кими мейдана эял-мишдир».

115

Тямсилляр йурдумузун щяр йериндя йох, даща чох Ужар вя Кцрдямирин Шилйан кяндляриндя, Эядябяйин айры-айры кянд-ляриндя вя башга бюлэялярдя йайылмышдыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, тямсилляря нисбятян лятифяляр даща кцтляви ъанрдыр вя о,халг арасында даща эениш йайылмышдыр.

Биз арашдырмаларымызда Молла Нясряд-дин вя Бящлул Даняндя лятифяляриндян дейил, ХХ ясрдя йаранмыш мцасир лятифялəрдян бящс етмишик. Даща доьрусу, «Эянжябасар ляти-фяляри»нин гящряманлары олан Караьан Усуб, Унну Аьжа, Дабравол Гасым вя Кцня Дямир кими лятифя гящряманларынын щяйат вя йарадыжылыьындан данышылмыш, эениш тядгигата жялб едилмиш, онларын щяйатына вя йарадыжылыьына хцсуси диггят йетирилмишдир. Биз индидян дейя билярик ки, «Эянжябасар лятифяляри» эяляжякдя даща бюйцк aspektdətədqiq olunacaqdır. Бурада зянэин бядии материал топланылмышдыр.

Ялбяття, ахтарышлар давам едир. Гарьа Мяжидин, Гычгырыглы Мящяммядин, Дяврал Ялясэярин, Бамязя Мусанын, Бящрам Гамановун və Astaflı Xanımın лятифяля-риндян нцмуняляр эюстярир ки, онларын

116

йарадыжылыьы да диггят мяркязиня чякилмяли вя лятифляри топланылыб няшр олунмалыдыр. Фолклоршцнас Сядник Пашайев йазыларында хябяр верир ки, Ширван лятифяляри дя йахын заманларда ишыг цзц эюряжякдир. Беля олдугда ХХ ясри ящатя едян лятифяляр топлусу мейдана чыхажагдыр ки, о да biz araşdırıcılara yeni imkanlar açacaq vəялиmizдян тутажагдыр.

Азярбайжан фолклоршцнаслыьында индийя гядяр Молла Нясрядин вя Бящлул Даняндя лятифяляриндян сюз ачылмышдыр. ХХ яср лятифяляринин тядгиги фолклоршцнаслыьымызда йени мювзuдuр.

Azərbaycan folklorunda gülüş doğuran folklor janrları təmsil, lətifə, meydan tama-şaları və ya qaravəllilərdən ibarət deyildir. Biz burada bilməcələrə, gülməcələrə, müba-liğə və digər folklor janrlarına yer ayırma-mışıq. Əlbəttə, bu işin başlanğıcıdır. Bu təd-qiqat işini davam etdirməyə gələcəkdə də eh-tiyac duyulacaqdır. Otağa pəncərədən işıq düşdüyü kimi, könüllərə də gülüş vasitəsi iləsevinc payı gəlir, insanda xoş əhval-ruhiyyəyaradır.

117

Əlbəttə, Azərbaycan xalq təmsilləri ta-mamilə yığılmamışdır. Eyni zamanda topladı-ğımız təmsillərin də az bir qismini tədqiqata cəlb etmişik.

Tədqiqata cəlb edilmiş lətifələr Gəncə-basardan toplanılmış lətifələrdir. Biz bundan sonra Şirvan lətifələrini çap etdirəcəyik. Bu da hələ işin az bir hissəsidir. Məlumdur ki, Molla Nəsrəddindən sonra yaranan lətifələr XX əsrə-Sovet dönəminə düşür. O dövrdə ya-ranan lətifələr daha ictimai məzmununa malikdir. Sovet dönəmində yurdumuzun bü-tün guşələrində diqqəti cəlb edən çox sayda lətifələr, hətta təmsillərdə yaranmışdır. Odur ki, yurdu başdan-başa dolaşaraq bu zərif, lətafətli lətifələri həvəslə toplayıb nəşr etdirib xalqa çatdırmaq lazımdır. Xalqımız belə müs-təqillik qazanandan sonra acınacaqlı keçən günləri unutmaq o dövrdə yaranan lətifələr vasitəsilə o zamana gülmək istəyir. Həm dəxalq özündə qürur hissi keçirir ki, o dövrdə dəzamanın təzyiqlərindən qorxmayan eləistedadlı şəxsiyyətlərimiz olmuşdur ki, onlar bir-birindən gözəl lətifə və təmsillər yarat-mışdılar. Onları yaymağı, yaddaşlara, zehin-

118

lərə həkk etməyi bacarmışlar. Unnu Ağcanın, Dabravol Qasımın, Qaraxanlı Künə Dəmirin, Qarğalı Məcidin, Hıçqırıqlı Məhəmmədin, Karağan Usubun yaratdıqları dadlı-duzlu,böyük məna kəsb edən lətifələri heç də Molla Nəsrəddinin, Bəhlul Danənəndənin, Cuğanın və Təməlin lətifələrindən geri qalan deyildir. Onların lətifələrinin üstündən əsrlər keçib, yəni öz ömürlərini kifayət qədər yaşayıb, bit-ginləşmişlər. Bizim topladığımız və topla-yacağımız lətifələri zaman keçdikcə öz təka-mülünü başa çatdırdıqca kamal dövrünə çatıb,daha da cilalanaraq püxtələşəcəklər.O zaman bu lətifələrin hər biri ölməz abidəyəçevriləcəkdir.

119

Sədnik Paşa Pirsultanlının (Paşayev Sədnik Xəlil oğlu) qısa

tərcümeyi-halı

1. Paşayev Sədnik Xəlil oğlu.

2. Pirsultanlı.

3. Şair.

4. Filologiya elmləri doktoru, professor.

5. 1988-ci ilin dekabr ayı-nın 30-da “Əmək vete-ranı”, 1992-ci ilin may ayının 4-də “Əməkdar Mədəniyyət işçisi”, 2007-ci ilin yanvar ayında “Qabaqcıl Təhsil işçisi”, Türkiyə Cum-huriyyəti Kültür Bakanlığının “Teşekkür belgesi”-ni almışdır.

6. 20 may 1929-cu il tarixdə Azərbaycan Res-publikasının Daşkəsən rayonunun Qazaxyol-çular kəndində anadan olub.

120

7. 1946-cı ildə “Daşkəsən” qəzetində “Zəfər bayramı” adlı ilk şeiri çap olunub.

8. Natamam orta təhsilini Qazaxyolçular kən-dində, orta təhsilini Dəstəfur internat məktə-bində alıb. 1950-ci ildə H.B.Zərdabi adına Kirovabad Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (in-diki Gəncə Dövlət Universitetinin) birinci kursuna qəbul olunub, 1954-cü ildə Azər-baycan dili və ədəbiyyatı fakültəsini bitirib.

9. 2004-cü ildən AYB-nin üzvüdür.

10. 1955-ci ildən 1970-ci ilə qədər “Yeni Daşkəsən” (Daşkəsən), “Mübariz” (Goran-boy) və “Yenilik” (Kəlbəcər) rayon qəzetlə-rində redaktor, “Kirovabad kommunisti” qəzetinin məsul katibi işləyib. 1970-ci ilin oktyabr ayında H.B.Zərdabi adına Kirovabad Dövlət Pedaqoji İnstitutuna müsabiqə yolu iləmüəllim qəbul olunub, baş müəllim, dosent vəzifələrində işləyib. Hal-hazırda Gəncə Döv-lət Universitetinin professorudur.

11.1993-cü ildə Ankarada keçirilən “İpək yolu uluslararası xalq ədəbiyyatı simpoziumu”nda və Nevşehirdə keçirilən “Hacı Veli Bektaşi” törənində məruzəçi kimi çıxış edib.

121

1955-ci ilin iyul ayından “Bilik” cəmiyyə-tinin, 1960-ci ilin iyun ayından Jurnalistlər Birliyinin, 1989-cu ilin aprel ayından Aşıqlar Birliyinin, 1998-ci ilin oktyabr ayından Azər-baycan Vətən Müharibəsi Veteranlar Birli-yinin (fəxri), 2003-cü ilin iyun ayından Yeni Azərbaycan Partiyasının, 2004-cü ilin aprel ayından Yazıçılar Birliyinin üzvüdür.

12. Almaniya Avropa Türk-İslam Birliyinin dəvəti ilə “Yunus İmrəyə sevgi ili” kutlama-larında məruzəçi kimi çıxış edib, Türkiyədəelmi konfraslarda və simpoziumlarda iştirak edib, İranda yaradıcılıq səfərində olub.

13. 2007-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi”, 2009-cu ildə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub.

14. Kitablarının siyahısı

1. Лалə, Ашыг Бəсти. Эəнcлик, Бакı, 1969, 55 səh, 10.000 nüsxə.

2. Йашайан əфсанəлəр, Эəнcлик, Bakı, 1973, 78 səh, 4.000 nüsxə.

122

3. Xəstə Гасым, Эəнcлик, Bakı, 1975, 64 səh, 2.200 nüsxə.

4. Йурdумузун əфсанəлəри, Бакı, 1976, 45 səh, 30.000 nüsxə.

5. Низами вə фолклор, Билик, Бакı, 1976, 65 səh, 2.500 nüsxə.

6. Йанардаь əфсанəлəри, Эəнcлик, Bаkı, 1978, 160 səh, 20.000 nüsxə.

7. Азəрбайcан xалq йараdыcылыьынын inkişafı, Билик, Бакı, 1981, 40 səh, 1000 nüsxə.

8. Низами və xalq əfsanələri, Эəнcлик, Бакı, 1983, 128 səh, 4.000 nüsxə.

9. Байатылар (топлайанлар: В.Вəлийев, С.Паша-йев), Йазыçы, Бакı, 1985, 200 səh, 40.000 nüsxə.

10. Azərbaycan əfsanələrinin öyrənilməsi, Билик, Бакı, 1985, 70 səh, 500 nüsxə.

11. Азəрбайcан xalq əфсанəлəри, Йазычы, Бакı, 1985, 285 səh, 50.000 nüsxə.

123

12. Азəрбайcан mifoloji мəтнлəри, Елм, Бакı, 1988, (топлайанлар Сəдник Пашайев, Маqбет Əщмəдов, Ариф Рəщимов, Ариф Аcаlov), 180 səh, 25.000 nüsxə.

13. Азəрбайcан fолклору вə ашыq йарадыcылыьы(дəрс vəsaiti), Азəрбайcан Дöвлəт Уни-верситеtи Нəшрийyаты, Бакı, 1989, 88 səh, 500 nüsxə.

14. Azərbaycan xalq dastanlarının tədrisinə dair (metodik göstəriş), Bakı, 1989, 48 səh, 500nüsxə.

15. ХЫХ əsr Азəрбайcан ашыq йараdыcылыьы (дəрс vəsaiti), Азəрбайcан ДПИ-нин нəшрий-yаты, Бакı, 1990, 98 səh, 500 nüsxə.

16. Öz səsim (şeirlər), İdeya nəşriyyatı, Gəncə, 1990, 72 səh, 500 nüsxə.

17. Азəрбайcан xalq сюйлəмəлəри, Йазыçы, Бакı, 1992, 211 səh, 10.000 nüsxə.

18. Пирсултан булаьы (шeирлəр), Елм, Бакı, 1994, 110 səh, 1000 nüsxə.

19. Инcичичəyим (шeирлəр), Эəнcə, 1996, 100 səh, 500 nüsxə

124

20. Караьан Усубун lətifələri, Gəncə, 1997, тəкрар 2000, 2001, 37 səh, 1000 nüsxə.

21. Xalqın söz mirvariləri, Азəрнəшр, 1999, 110 səh, 500 nüsxə.

22. Илащи бир сəс (шeирлəр), Эəнcə, 1999, 110 səh, 500 nüsxə.

23. Унну Аьcанын lətifələri, Еколоgiya nəş-riyyatı, Эəнcə, 1999, 60 səh, 500 nüsxə.

24. Ağdabanlı şair Qurban, Эəнcлик, Бакı, 2000, 177 səh, 500 nüsxə.

25. Дабровол Qасымын lətifələri, «Əsgəroğlu»,Gəncə, 2001, 62 səh, 200 nüsxə.

26. Йəщйа бəй Дилгəмə el-oba məhəbbəti, Бакı, Аэащ 2001, 105 səh, 600 nüsxə.

27. Ашыq Бəсти “Bənövşələr” “Əсэəроьлу”,Gəncə, 2001, 80 səh, 300 nüsxə.

28.Heca vəznli şeir və mənzum atalar sözləri, Эəнcə, Аэащ, 2001, 110 səh, 200 nüsxə.

29. Heca vəznli tapmacaların inkişafı, AGAH nəşriyyatı, Gəncə, 2001, 110 səh, 300 nüsxə.

125

30. Азəрбайcан епосунуn əфсанə qaynaqları, Азəрнəшр, Бакı, 2002, 102 səh, 500 nüsxə.

31. Qaraxanlı Künə Dəmirin lətifələri, Gəncə, «Pirsultan», 2002, 51 səh, 200 nüsxə.

32. Qамышлы шаир Рцстəм, «Laçın qaya, çal yadıma düşəndə», Gəncə, «Pirsultan», 2002, 80 səh, 300 nüsxə

33. Yuxular олмасайды, «Pirsultan», 2002, 60 səh, 150 nüsxə.

34. Озан-Ашыq сəнəтинин nəzəri мəсəлəлəри, Бакı, Озан, 2002, 208 səh, 250 nüsxə.

35. Озан-Ашыq йарадыcылыьынa dair араш-dıрмалар, Ы cилd, Эəнcə, «Pirsultan», 2002, 203 səh, 150 nüsxə.

36. Озан-Ашыq йарадыcылыьынa dair арашdыр-малар, ЫЫ cилd, Эəнcə, «Pirsultan», 2002, 230 səh, 100 nüsxə.

37.Бир ичим нəьмə (шeирлəр), Эəнcə, «Pirsultan», 2003, 70 səh, 100 nüsxə.

38. Щecа вəзнли байаты və qошма möcüzələri, Gəncə, «Pirsultan», 2003, 80 səh, 100 nüsxə.

126

39. Эəнcəбасар lətifələri, Эəнcə, «Аgah», 2005, 201 səh, 300 nüsxə.

40. Бир чичəк дə Вəтəндi, Эəнcə, 2005, 127 səh, 200 nüsxə.

41.Əsatirlər, əfsanələr, rəvayətlər (S.P.Pirsultanlı və digər müəlliflər), “Şərq-Qərb”, 2005, 304 səh, 2500 nüsxə.

42. Мир Cəфəр Баьыров йаddашларда, «Pirsul-tan», Gəncə, 2005, 80 səh, 100 nüsxə.

43. Елдəн-обадан eşitdiklərim, Gəncə, «Аgah», 2005, 170 səh, 200 nüsxə.

44. Yıldızdağdan əsən külək, Gəncə, 2006, 100 səh, 200 nüsxə.

45. Azərbaycan folkloruna dair tədqiqlər, Gəncə, 2006, 402 səh, 200 nüsxə.

46. Publisistika və folklor, Gəncə, 2007, 330 səh, 200 nüsxə.

47. Azərbaycan əfsanə və rəvayətlərinin ədəbi abidələrimizlə müqayisəli tədqiqi, Elm, 2007, 310 səh, 500 nüsxə.

127

48.Pirsultan Pinarı (Şeirlər), «Pirsultan», Gəncə, 2007, 666 səh, 100 nüsxə.

49. Saz nəfəsli şeirlərim, «Pirsultan», Gəncə, 2008, 121 səh, 200 nüsxə.

50.Aşıq Şəmşirin poetik aləminə səyahət, “Təknur”, Bakı, 2008, 295 səh, 500 nüsxə.

51. Azərbaycan türklərinin xalq əfsanələri, Azər-nəşr, Bakı, 2009, 427 səh, 200 nüsxə.

52. “Novruz-Qəndab” və digər məhəbbət dastan-larının müqayisəli tədqiqi, Azərnəşr, Bakı, 2009 112 səh, 200 nüsxə.

53. “Aşıq Tifil Əsəd və Aşıq Ağbulaqlı Aqil”, “Pirsultan”, Gəncə, 2009 114 səh, 100 nüsxə.

54. “Qızıl beşik və Ana maral”, “Pirsultan”, Gəncə, 2010, 126 səh, 100 nüsxə.

55.“Lilpar bulağı”, “Pirsultan”, Gəncə, 2010, 120 səh, 100 nüsxə.

56. Azərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araş-dırmalar, “Azərnəşr”, Bakı, 2010, 260 səh, 200 nüsxə.

128

57.Azərbaycan folklorunda gülüş”, GəncəDövlət Universitet nəşriyyatı, 2010, 130 səh. 200 nüsxə

15. Sədnik Paşa Pirsultanlıya həsr olunmuş kitablar.

1. Ələsgər Əlioğlu. “Sədnik Paşanın yaradıcılılıq yolu”. “Səda”, Bakı, 1996. 52 səh. 100 nüsxə

2. Elm və sənət adamları Sədnik Paşa Pirsultanlı haqqında. “Pirsultan”, Gəncə, 2003, 410 səh. 300 nüsxə.

3. Seyfəddin Rzasoy. “Azərbaycan folklorşü-naslıq tarixi və Sədnik Paşa Pirsultanlı”. “Nurlan”, Bakı, 2008. 212 səh. 500 nüsxə

4. Qasım Qırxqızlı. “Sədnik Paşa Pirsultanlının bədii yaradıcılığı”. “Pirsultan”, Gəncə, 2010, 130 səh, 100 nüsxə.

129

M Ü N D Ə R İ C A T

Ön söz ................................................................ 3

GİRİŞ ............................................................ 4

I FƏSİL

Азярбайжан фолклорунда эцлцш .................. 11

I I FƏSİL

Лятифяляримизин йени гящряманлары ................ 70

NƏTİCƏ ........................................................ 114

Sədnik Paşa Pirsultanlının (Paşayev Sədnik Xəlil oğlu) qısa tərcümeyi-halı ........ 119

130

Sədnik Paşa PirsultanlıProfessor, filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan

folklorunda gülüş

Kompüter tərtibatçısı:Turanə İmanova

Yığılmağa verilmişdir: 25.05.2010Çapa imzalanmışdır: 12.06.2010

Qiyməti müqavilə yolu iləTiraj: 200