Şeriat ve Kölelik - İlhan Arsel

7/30/2019 eriat ve Klelik - lhan Arsel

1/67


2/67

LHAN ARSELeriat ve Klelik


3/67

NDEKLER

SUNU ................................................................................................................................. 7

SLAM ERATININ KLELK DENEN EY BENMSEMED VE KLEL YOK ETME

AMACINI GTT DDALARINA DAYALI YALANLAR...................................................... 10

SLAM ERATI, KLEL KALDIRMAK DEL, SRDRMEK AMACINA DAYALIDIR .......... 12

KURANA GRE KLELK DOAL BR KURULU ............................................................... 15

ERAT SSTEMNDE KLE (VE CARYE), EFENDSNN MUTLAK TASARRUFU ALTINDA BR

MAL, BR EYA NTELNDE....................................................................................... 17

MUHAMMED, KLEL KALDIRMAK DEL, FAKAT DOAL BR KURULU OLARAK (HEM

DE ARAPLARDA UYGULANAN ESK EKLYLE) SRDRMEK STEM, BZZAT KENDS KLE

EDNM, KLE SATMI VE BAKALARINA KLELER HEDYE ETMTR ............................ 19

MUHAMMEDN KLELER LEHNE GETRD SYLENEN HKMLER (RNEN

AZATLANMAK YA DA BEDEL KARILIINDA KLELKTEN KURTULMAK VS. GB),

KLEL YOK ETMEK N DEL FAKAT KLE SAHPLERNE BRTAKIM IKARLAR

SALAMAK N GRMTR .................................................................................... 30

SLAM ERATINDA KLE AZATLAMA PAMUK PLNE BALANMITIR; AZATLAMAYI

GEREKTREN HALLER ARASINDA, KLE SAHBNN ADAM LDRMES, YALAN YERE ANTMES YA DA GNE TUTULMASI GB HALLER VAR........................................................ 37

MUHAMMEDN GETRD SSTEME GRE, KLESZ BIRAKILMAK, CEZALANDIRILMAK

GB BR EY SAYILIR; FAKAT KLE SAHPLER, GNAH LEMEKTEN KAINMAK SURETYLE

KLEL SRDREBLRLER.............................................................................................. 42

ERKEN EHVET GALESNE ENGEL OLMAKTANSA KLEL SRDRMEK DAHA Y ..... 44

KLE AZATLAMAKTAN KURTULMANIN DER KOAY YOLLARI: TANRIYA VE

EYGAMBERNE DUADA BULUNMAK, VGLER YADIRMAK YA DA YAYA OLARAK HAC

GREVN YAPMAK VS. ..................................................................................................... 49

ERAT SSTEM, KLELN YOK OLMASINI KIYAMET ALAMET OLARAK GRR ........ 51

ERAT SSTEM, KLELER, HAYSYET DUYGUSU BAKIMINDAN AAI KERTEDE BR

YARATIK OLARAK GRR.................................................................................................. 52

ERAT SSTEM, KELEY NSANDAN SAYMAZ; HUKUK SJES OLARAKDAH GRMEZ

(TIPKI HAYVANLARI DA GRMED GB) ........................................................................ 54

KLELERN NEML MEVKLERE GETRLM OLMALARI, NSANLIK HAYSYETNE SAYGI

DUYGUSUNDAN YA DA KLEL KALDIRMA ARZUSUNDAN DEL ................................. 56

KLELERN DURUMUNUN YLEMESNDE MUHAMMEDN ROL OYNADII HAKKINDA . 59


4/67

SLAM DNYASI HBR ZAMAN KLELE KARI GELMEM, SESN IKARMAMITIR;

DNSEL NTELK TAIDII N ........................................................................................... 61


5/67

Bu kitabn yayn haklarAnaliz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nindir.

Birinci Basm: Austos 1997Kapak: Jean-Lon Grme,

The Slave Market (Kle Pazar)Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn

Bask: Yaylack Matbaas

ISBN: 975-343-183-X

KAYNAK YAYINLARI: 228

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM UYGULAMA LTD. Tstiklal Caddesi 184/4 80070 Beyolu-stanbul

Tel: (0212) 252 21 56-252 21 99 Faks: 249 28 92


6/67

LHAN ARSELeriat ve Klelik


7/67

SUNU

Her konuda olduu gibi klelik konusunda da eriat, kapkaranlk birzihniyetin ifadesi olarak karmzdadr. u bakmdan ki, insan varlnnkutsall ve haysiyeti ile badamaz kurulular ve bu arada klelii, hibiritiraz ve direnie olanak brakmadan, yzyllar boyunca srdregelmitir:Hem de gkten indii sylenen emirlere ve bu emirlerden kma gelenekleredayal olarak.

Gerekten de eriat hkmleri, kaynaklaryla belirteceimiz gibi,kleliin doal bir kurulu olup kle ile hr arasndahukuki eitsizliklerbulunduunu, savalarda alnan esirlerin kle (ya da cariye) olarakpaylalmasnn Tanr emri olduunu ortaya vurmaktadr. O kadar ki,Kuranda Tanrnn byk cmertlikle Muhammede ganimet olarak kleler,cariyeler helal ettii dahi yazldr. Ayet yle: Ey Muhammed! Allahnsana ganimet olarak verdii ve elinin altnda bulunan cariyeleri sana helalkldk (K. 33 Ahzab Suresi, ayet 50)

Yine eriat verilerine gre Muhammed, yaam boyunca ve eitliyollardan (ve genellikle savalar yolu ile) kleler edinmek, kleleri kendi

hizmetinde tutmak (rnein tarlalarnda altrmak, cariyeleri de odalkolarak kullanmak), ona buna satmak, hediye etmek, Mslmanlara kleedinmeleri iin olanak salamak, kleleri azadlamaktansa bakalarna hibeetmenin daha hayrl bir i olduunu anlatmak ve bylece kendindenrnekler yaratmak suretiyle, klelii, Tanrsal ve dinsel bir kurulu olarakgeerli klmtr. Hem de ylesine ki, kleleri efendilerine sadkane veyararl bir ekilde hizmet ettirebilmek iin: Cennete ilk girecek olanlarefendilerine sadakatle hizmet eden klelerdir. Demi; lmeden nceki Vedahacc vesilesiyle yapt konumada: Efendisinden bakasna intisabakalkanlarn Allahn gazabna, meleklerin lanetine ve btn Mslmanlarnilencine uramalarn dilemitir.

Muhtemelen bundan dolaydr ki, kle azadlama iini, her ne kadarbaz kurallara balam ise de, bir bakma efendisinin keyfine terk etmi, kleazadlayan kimsenin, azadlad kle zerinde velayet hakkn ya daKarabet-i hkmiyyesini srdrtm, Tanrya ve kendisine dua edenmminlerin kle azadlama zorunluluundan uzak kalmalar kolaylnyerletirmi ve kleliin yok olmasn Kyamet alameti eklinde belirtmitir.


8/67

Bu nedenledir ki tm slam lkelerinde klelik, yirminci yzylagelinceye kadar doal ve resmi bir kurulu olarak i grmtr;panayrlarda ve esir pazarlarnda insanlar, tpk hayvanlar gibi parayla alnp satlabilmilerdir.

20. yzyln balarnda klelik, Mslman lkelerde resmenkaldrlmaya balanm olmakla beraber, ne uygulanmas gerekten yokedilebilmi ve ne de zihniyet olarak terk edilebilmitir. O kadar ki slamdnyasnn en byk bilim yuvas saylan el-Ezher niversitesi, kleliinKurandan kaynaklanan bir kurulu olduunu ve sava esirlerinin kleolarak kullanlmalarnn doal olduunu savunmaktan geri kalmamtr (Bkz.Macalla, Temmuz 1962). Yine bunun gibi 1962 ylnda Kral Faysal, Batlkelerinin zorlamasyla klelii kaldrr grnrken, din adamlar, bukuruluun temellerinin Kuranda yattn syleyerek, direnme yolunusemilerdir.

Din sorunlar alannda allamelii kimseye brakmak istemeyen bizimkendi mollalarmz ise, yirmi birinci yzyla girmek zere bulunduumuz udnemlerde bile hl, slamda kleliin (cariyeliin) Harp esirleri kurumunuinhisar ettirildiini ve bu nedenlegncelliini yitirmi bir konu olmadnbelirterek slamda cariye harp esiridir. Harbler ise dnyamzngndemindedir. Diye ahkm yrtrler. Onlarn bu parlak grlerinden

anlalan o ki, slamda klelik zihniyeti, daha nice ylar boyunca, sonu gelmezbir iltifata mazhar olacak demektir. Nitekim Atatrkn byk biridealizmle ykmak istedii bu zihniyet, farkl adlar altnda bugn hlhkmn srdrmektedir: ou evlerde altrlan beslemeler (ki yoksulailelerden allnm kck kzlar olup kleden farksz ekilde i grrler)bunun canl kantlarndan biridir.

*

1400 yllk uygulamann ortaya vurduu gerek bu olduu halde,eriatlar, bu gerei grmezlikten gelerek ve eriat verileriyle olmadk

cambazlklara girierek, slamn klelie kar olduunu, klelii daha ilkanlardan itibaren ortadan kaldrma amacna ynelik bulunduunu, fakattoplumda dzensizlik olmasn diye bu ii zamana braktn sylemektengeri kalmazlar. Sylerken de kendilerine dayanarak edindikleri yalanlarn,hem bir yandan Tanr fikrini zedelediini ve hem de insanlarmzn kafalarntlediini dnmezler. Dnseler ile unu bilirler ki, karlarnda, eriatnieriinden habersiz, aklc gten nasipsiz ve her eye kr krneinanmaya hazr ynlar vardr.


9/67

Bizlere den gre, hi ylmadan, bu ynlar, eriatnn yalanlarnakanmayacak kerteye ulatrp, onlarn penesinden kurtarmaktr. Bu daancak eriatn iyzn eletirip sergilemekle mmkndr.

Temmuz 1997


10/67

I

SLAM ERATININ KLELK DENEN EY BENMSEMED VEKLEL YOK ETME AMACINI GTT DDALARINA

DAYALI YALANLAR

eriatlara gre slam dini gya klelie kardr ve gya Kuran insandenilen varln zgr (hr) olarak doduunu ve zgr ekilde yaamasgerektiini kabul eder; insanlarn tek bir asldan geldiklerini, rengi, dili vesosyal durumu ne olursa olsun her insanine eit yarabildiini ngrr.

Yine eriatlara gre dier dinler ve eski medeniyetler klelii yoketmeyi dnmedikleri halde Muhammed, klelerin durumunu iyiletirmive klelii kkten yok etmeyi ama edinmitir. Her ne kadar kleliikaldramam ise de eitlik getirmitir: kleleri efendilerinin seviyesineykseltmek istemitir.

Yine eriatlara gre ilk olarak insanlar aras eitlii ngren ve klecizihniyete kars gelen Kurandr ve gya bu olay, insanlk tarihi bakmndanyep yeni bir gelimesalamtr.1

Eer bu byle ise, neden dolay Muhammed klelii yasaklamamtr,kknden yok etmemitir? eklindeki bir soruyu da eriatlar yle

yantlarlar:Bir kere, derler;

klelik slam ncesi dnemlerden beri sregelen bir kurulutur.Muhammed bu kurulusu, yaamn bir gerei olarak buldu. Eer kleliiyasaklam olsayd i kargaalklara ve ayaklanmalara sebep olmu olurdu.Daha baka bir deyimle Araplar arasnda geerli bulunan klelik sistemini birhamlede kaldrp atmak Tanrya ve Muhammed'e sakncal grnd.2

te yandan derler;

savalarda alnan esirlerin durumu itibariyle klelik sistemininkaldrlmas mmkn deildi. nk Muhammed, her ne kadar sava denen

eye kars idiyse de, savalar nleyemezdi. Savalar olacak ve esirler alnacakt.ste bu nedenledir ki Muhammed klelii kknden yok etmedi fakat bukurulusu insanlk haysiyetini zedeler nitelikten kard, ve daha sonrakidnemler itibariyle yok olucu esaslara balad.3

1Bu tr iddialar iin bkz. Glpnarl,slam Tarihi,Milliyet gazetesi, 14 Aralk 1968. Ayrcabkz. Sahih-i Buhari Muhtasar, c. VI, s. 536; Hadis No: 11120-1121, c. VII, s. 462 vd.; c. XII, s.260.2Bu tr iddialar iin bkz. Sahih-i...., c. VII, s. 466.3Bu dorultudaki iddialar iin bkz. Demircan (Ali Rza), slama Gre Cinsel Hayat, stanbul,1986, c. II, s. 250.


11/67

Bu iddialara sarlan eriatlara (zellikle Arap yazarlara) gre,Muhammed'in, klelii kaldrmak ve klelerin durumunu dzeltmekmaksadyla getirdii kurallar, daha sonraki dnemlerde uygulanmamtr ve

uygulanmamasnn sorumlular da genellikle Trklerdir. nkTrklerslam anlayabilecek yeterlikte olmamlardr.Bu itibarla kleliinsrdrlmesine sebep olan Trkleri slamn temsilcisi olarak grmemekgerekir.4

Yine eriat yazarlara gre bugn artkKlelik ve efendilik tarihekarmtr ki slam dininin gaye-i mesaisi de (amac da) bu(dur).5

4Bu tr iddialar iin bkz. Ameer, Ali Syed, The Spirit of Islam, London, 1935, s. 265-267. Bukonu ile ilgili dier bilgiler iin bkz. . Arsel, Arap Milliyetilii ve Trkler,nklap Kitapevi,stanbul, 1987.5Diyanet leri Bakanlnn bu konudaki iddialar iin bkz. Sahih-i..., c. VIII, s. 460; c. XII, s.260.


12/67

II

SLAM ERATI, KLEL KALDIRMAK DEL, SRDRMEKAMACINA DAYALIDIR

Hemen belirtelim ki bu yukardaki iddialar, batan aa yalandanibarettir. nk ne Kuran "zgr" insan tipi yaratmak istemitir, neMuhammed klelii yok etmeyi kendisine ama edinmitir ve ne de klelikkurulusu Trkler yznden srp gitmitir. Aksine kleliin Tanrsal (vedolayyla doal) bir kurulu olarak i grmesine ve 1400 yl boyunca hikalkmamacasna srp gitmesine sebep olan, dorudan doruya slam eriatolmutur. Bu dzenin kurucusu olan Muhammed, biraz ilerde rnekleriylegreceimiz gibi, mr boyunca kleler edinmi, savalarda ele geirilenesirlerin paylalmas srasnda kendi payna den klelere sahip olmu,kendi hizmetinde ve arazilerinde kleler altrm, kle satn alm, klesatm, ona buna kleler hediye etmitir. Sylendiine gre sahip bulunduuklelerin says 60 il 80 arasnda olmutur. ld zaman, mallar,hurmalklar ve araziler yannda, hizmetinde tuttuu kleleri de ailesiefradna miras brakmtr. Bu itibarla sorulmak gereken soru sudur:kleliin kaldrlmasn kendisine ama edinen bir din hi klelii doal birkurulu olarak yerletirir mi? Ya da kendisini byle bir dinin peygamberiolarak tantan bir kimse hi kle edinerek, ya da kullanarak bakalarna kt

rnek olma yolunu tutar m?Gerek u ki, slam eriat, klelii kt gzle grmek ve kaldrmak

yle dursun fakatdoalbir kurulu bilmi ve genel olarak insan varln"zgr" deil "kul" olarak grm ve kullarn da kendilerine ait kullarbulunduunu kabul ederek kleliin hi kalkmamacasna srp gelmesinevesile olmutur.

Gerekten de Kurana gre insanlar "hr" ve "kle" olmak zere yasamsrerler. "Kle" insan, bakasnn mlk saylan, onun hizmetinde olan, onuntarafndan ynetilen, alnp satlabilen insan demektir (dii kleye "cariye"denir). Kle olmayan, ya da klelere efendilik yapanlar ise hr saylrlar.

Ancak ne var ki Kurann "hr" olarak tanmlad insanlar dahi aslndagerek anlamda hr (zgr) olmaktan uzaktrlar: gkten indii sylenenbuyruklarn uygulaycsdrlar; yani zgr iradeye sahip olarak is grmeolaslndan yoksundurlar. nk Kurana gre Tanr insanlar (ve cinleri)esas itibariyle kul diye yaratmtr."Kul"szc Kur'an'da "abd" olarakgeer ki esas itibariyle "kle" anlamndadr. Her insan Tanrnn klesi olmakzere yaratlmtr, u bakmdan ki Tanrnn buyruklarna gre "gdlpynetilir". ZariyatSuresinde yle yazl:

"Cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etmeleri iin yaratmmdr." (K.Zariyat 56)


13/67

"Bana kulluk etmeleri iin yaratmmdr"szlerini: "Buyruklarmyerine getirmeleri iin yaratmmdr" eklinde anlamak gerekir. NitekimBakara Suresinde u var:

"Ey insanlar! Sizi ve sizden ncekileri yaratan Rabbinize kulluk edin! Ki'Ona kars gelmektenkorunmu olabilesiniz."(K. Bakara 21)

Saysz denecek kadar ok bu buyruklar arasnda Tanrya tapmak veibadet etmek, gibi olanlar yannda kiinin ve toplumun (devletin) tmyaantlarn, en ince noktasna varncaya kadar dzenleyen hkmler vardr.

Fakat Tanrnn bu kullar arasnda, kullara kulluk (klelik) edecekolanlar da vardr; nk Tanr, o sinirsiz keyfilii ierisinde, istemitir kiinsanlardan bir ksm, dier bir ksmna klelik etsin. Nitekim Kuranda,kleliin doal bir kurulu olduunu ortaya vuran hkmler vardr ki(rnein Nahl 75) birazdan zetleyeceiz. Fakat imdilik eriatnn klelikkonusundaki dier iddialarndaki isabetsizliklere deinelim.

Bu iddialardan biri yle:Klelik Araplar arasnda yerleik bir kuruluidi. Eer Tanr klelii bir anda kaldrm olsayd, halk ayaklanr, kargaalkolurdu.

Sylemeye gerek yoktur ki byle bir iddia, Tanry acz ierisinde,gsz bir Yaratan imi gibi gsterip Tanr fikrini zedelemekten baka birise yaramaz. Zira iktidarna sinir bulunmayan ve her eyi diledii gibi yaratpdiledii sekle sokabilen bir Tanrnn, klelik gibi kt bir kurulusu, srf halkayaklanr endiesi ile yasaklamadn sylemek, O'nun iktidarn ve

yceliini inkr demek olurte yandan toplum dzenini salamak zere en sert ve amansz cezalar

ngrmekten geri kalmayan (rnein arap iimini yasaklatan, ya da hrsznbileklerinin kesilmesini emreden) bir Tanry:Klelii yasaklarsamtoplumda kargaalk kar" mazeretine snm gibi gstermek, Tanr fikrinikltmekten baka bir ey deildir.

Yine ayn ekilde:Tanr klelii sava esirleri sistemiyle snrlamakistedi, bu nedenle tm olarak yasaklamad. Amac devrim (niteliini) tayandsturlar koyarak kkten kaldrmakteklindeki iddiann da tutar bir ynyoktur, nk Kuranda klelik, ne sava esirlerine mnhasr bir kurulu

olarak ele alnmtr ve ne de ortadan kaldrlmak amacna dayatlmtr.Kurana gre Tanr, insanlardan bir ksmn "efendi" ve bir ksmn da "kle"eklinde tutmu olmakla vnr (K. Nahl Sresi, ayet 75)

eriatnn:slam klelii, insanlk haysiyetini inetici bir kuruluolmaktan kardeklindeki iddiasna gelince, bu da yalandan ibarettir, ziraslami emirlere gre kleler, kle olmayanlara oranla pek ok hususlardaaa klnmlardr. rnein klelerin (ve cariyelerin) ibadet haklar vehukuk sorumluluklar az olduktan gayri efendilerinin onlara kars cezaisorumluluklar da pek sinirlidir. Cinayet isleyen birisine kars ksasuyguland halde, cariyesini ldren kiiye uygulanmaz ve bu kii ksas


14/67

olarak ldrlemez; zira Kurana gre ksas:Hr ile hr, kle ile kle vekadn ile kadn'dr." (K. Bakara 178; Maide 45). Kle (ya da cariye) ldrenkimseye "ta'zir" (azarlama) cezas uygulanr.

Yine bunun gibi hr kadnlara zina isnat eden kimse, bu isnadn drttank ile ispatlayamazsa kam daya cezasna arptrld halde, cariyeyezina isnat eden kimse, ispat edemedii takdirde byle bir cezaya uramaz,sadece azarlanr, ve ahiret cezasn bekler. te yandan cariyesine hksiz yerezina isnat eden kimse, bu yeryznde ceza grmez; sadece kyamet gnndedvlr. 6

Bundan baka cariyeler haccetmekle zorunlu deillerdir; yabancerkekler nnde rtnmekle, cilbabgiyinmekle de ykml deillerdir.

Sosyal durumlar bakmndan da aa klnmlardr. rnein hr birkadnla evli olan erkek cariye edinebilir fakat onunla evlenemez. Cariyeyegelince o da sahibinin izni olmadan evlenemez.

Yine bunun gibi, bir ka kadnla evli bulunan bir erkek, kadnlarnnbet srasna gre dolamakla grevlidir. Ancak gecelemedeHr kadnakuma olan cariyenin hakk, hr katinin yarsdr. 7

te yandan kleler, tpk ergenlik ana girmemi kimseler gibi,efendilerinin yanna girebilmek iin kez izin isteme durumundadrlar.Kuranda yle yazl:

Ey mminler! Ellerinizin altnda bulunan (kle ve cariyeleriniz), veiinizde henz ergenlik ana girmemi olanlar, sabah namazndan nce,

leyin soyunduunuz vakit ve yats namazndan sonra (yannzagireceklerinde) sizden defa izin istesinler. Bunlar,mahrem (kapanmam)halde bulunabileceiniz vakittir...(K 24 Nur 58).

Sylendiine gre bu ayet u vesileyle inmitir: Bir le vaktiMuhammed, baz hususlarda mer b. Hattb ile grmek ister. Mdlicadndaki bir sahabe ile haber gndererek meri huzuruna artr. O sradamer le uykusuna yatmtr; muhtemelen st de aktr; yani oras burasgrnmektedir. Mdlic odaya girince uykuda bulunan meri uyandrr.Fakat mer bundan holanmaz ve kendi kendine: Keke byle zamanlardaizinsiz girmek yasaklansa! diye mrldanr; ya da gnlnden byle bir ey

geirir. Uykudan uyandrlmann verdii honutsuzlukla kalkar Muhammedinyanna varr. Fakat bir de grr ki az nce gnlnden geirdii temenniyeuygun olmak zere Tanr, Muhammed'e yukardaki ayeti gndermitir.Anlalan o ki Tanr, merin uykudan uyandrlmas olay vesilesiyleklelerin izinsiz olarak efendilerinin yanna girmelerini sakncal bulmu, vemerin temennisi dorultusunda igrmtr. 8

6 Ebu Hreyre'nin rivayetine gre Muhammed yle der:Her kim klesine ve cariyesinezina isnat eder, memlki de o isnattan uzak bulunursa, o kimse kyamet gnnde dvlr;Meer kimemlk, efendisinin dedii gibi ola. Bkz. Sahih-i, Hadis No. 2092, c. XII, s. 2607 Demircan, age, c. II, s. 2578Diyanet Vakfevirisinde Nur suresinin 58. ayetinin yorumuna baknz.


15/67

III

KURANA GRE KLELK DOAL BR KURULU

Muhammed'in sylemesine gre Tanr, klelii doal bir kurulu olarakbenimsemi ve Kuran hkmleriyle o ekilde dzenlemitir. Gerekten deNahl ve Rum surelerinde, "rzk bol ve hr"kiilerle, bu kiilerin satn alpsahip bulunduklar klelerden sz edilmekte, bunlarn birbirlerine eitbulunmadklar belirtilmektedir. Nahl Suresinde yle yazl:

Allah, hibir eye gc yetmeyen, bakasnn mal olmu bir kle ile,katmzdan kendisine verdiimiz gzel rzktan gizli ve ak olarak harcayan(hr) bir kimseyi rnek verir. Bunlar hi eit olurlar mi?... (K. 16 Nahl 75)

Ayn Sure'de bir de u var:

Allah kiminize kiminizden daha bol rzk verdi. Bol rzk verilenler, saellerinin satn alp sahip olduklar klelerine rzklarn verirlerken kendilerinirzk alannda onlara eit saymazlar...(K. 16 Nahl 71).

Her ne kadar baz gayretkeler bu ayetlerde sz geen "kle" deyimiile "put"larn ya da "kfirlerin" kastedildiini ne srerlerse de yalandr.nk burada, esas itibariyle anlatlmak istenen ey "kle" ile "kle olmayan"(yani "hr" saylan) kimselerdir. Nitekim bunun byle olduunu RumSuresindeki u ayet biraz daha vurgulamakta:

Tanr size kendinizden birmisal vermektedir. Size verdiimiz rzklarda,(sa elinizle satn alp sahip olduunuz) klelerinizin de eit surette hak sahibiolmalarna raz olur ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz sayar msnzki, bizzat yaptmz ilerde bize ortaklar koulmasna raz olasnz?... (K. 30Rum 28) 9

[Bu ayetin bir baka evirisi yle:

Tanr, kendinizden size bir rnek vermekte: Size verdiimiz rzklarda ,sa elinizle satn alp sahip olduunuz klelerinizden kendinize eit olarakortak yaptklarnz ve kendiniz gibi sayp nem verdikleriniz var midir (kimlknde olan putlar, tanrlkta Tanrya ortak yaplmas doru olabilsin)?...(K. 30 Rum 28)]

Yani gya Tanr, putlarn kendisine ortak klnmasn istemedii iinkullarna yle demekte: "Nasl ki siz, sa elinizle satn aldnz klelerinizikendinize denk grmek istemez iseniz, ve nasl ki size vermi olduumuzrzklarda, klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olmaziseniz, putlar da Tanrya ortak komanz doruolmaz. 10

9Diyanet Vakf evirisinden.10Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Turan Dursun, Kuran Ansiklopedisi, Kaynak Yaynlar,stanbul 1994, c. VII, s. 202 vd.


16/67

Daha baka bir deyimle Tanr, klelii doal bir ey imi gibi kabuletmekte ve srf kendisine ortak koulmasn diye, kle sahibi ile klearasndaki ilikilerde eitsizlie yer vermekte.

Grlyor ki Muhammed'in tanmlad Tanr, "gzel bir ekilderzklandrd" kullar ile bu kullarn sahip bulunduklar kleler arasndaeitlik olamayacan bildirmekte, ve bununla deta vnmektedir.

te yandan Tanr, yine Muhammed'in sylemesine gre, kle ileefendisi arasnda eitlik salamann aleyhindedir; salamak isteyenlerin dekarssndadr. nk kleyi efendisi ile eit klmann, Tanrya sirk komak(putlar Tanrya ortak yapmak) gibi bir ey olabileceini anlatmaktadr. RumSuresindeki ayeti tekrar okuyalm:

Tanr size kendinizden bir misal vermektedir. Size verdiimiz rzklarda,(sa elinizle satn alp sahip olduunuz) klelerinizin de eit surette hak sahibiolmalarna raz olur ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz sayarmsnzki, bizzat yaptmz islerde bize ortaklar koulmasna raz olasnz?... (K. 30Rum 28)

Bu ayetin anlatmak istedii ey u: Nasl ki Tanr, Yce niteliklere sahipolarak stn ise ve nasl ki O'na ortak komak gnah saylr ise, klesahiplerinin de, birbirlerini saydklar ekilde, klelerini saymalar ve onlarkendilerine ortak yapmalar uygunsuzdur. Daha baka bir deyimle Efendininklesini kendisine e deerde tutup ortak klmaa matuf her davran,Tanrya sirk komak gibi gnah bir eydir.

te yandan Tanr, yine Muhammed'in sylemesine gre, klelikkurulusunu getirmek yannda, kullarna kleler vermekle vnr. BastaMuhammed olmak zere sevgili kullarna ganimet olarak kleler ve cariyelerverir. Bunun byle olduu Kuranda yle belirtiliyor:

Ey Muhammed!... Allah'n sana ganimet olarak verdii ve elinin altndabulunan cariyeleri... sana hell kldk... (K. 33 Ahzab 50)


17/67

IV

ERAT SSTEMNDE KLE (VE CARYE), EFENDSNNMUTLAK TASARRUFU ALTINDA BR MAL, BR EYANTELNDE

Kurann eitli ayetlerinde kle'den (ya da cariye'den) sz edilirkenou kez "mal", "eya", "alnp satlabilen ey" anlamlarna gelen deyimlerkullanlmtr; kle sahibi kimseler ise "mal/eya sahibi kimseler" olarakgsterilmilerdir. rnein Rum Suresinde "Milku'l-yemin" yani sa elin satnald, sahip olduu kleler"diye yazldr (Bkz. . Rum 28; Ayrca bkz. Nur 31,33, 58; Ahzab 55; Nahl 71). Nahl Suresinde "memlk" yani "Birinin mal olan

kle" deyimi yer alr (K. Nahl 75). Nis Suresinde "Rakabe" yani "sahibibulunduu kle" diye yazldr (Nisa 92; Ayrca bkz. Maide 89; Mcadele 3;Beled 13). Bakara Suresinde "Rikb" yani "sahip bulunduu kleler" diyegeer.

Bundan anlalan u: kle (cariye), yle bir yaratktr ki efendisininmutlak tasarrufu altndadr. Efendisi onu dilerse mr boyunca kle olarakhizmetinde kullanr, dilerse bir mal gibi satar, ya da dilerse mr boyuncakendisine hizmette bulunmak zere azat eder.

te yandan Muhammed, iman sahibi erkeklere, kle kadnlar "cariye"(odalk) olarak ehvet arac eklinde kullanma olasln salamtr.Araplarn kadna ne kadar dkn olduklarn bildii iin, u veya bu nedenlekadnsz kalmasnlar diye bu yoludnmtr. Gazali bu konuda yle der:

"Arap kavminde ehvet galip olduu iin, slih olanlar da daha okevlenme ihtiyac duyarlar... Kalbin huzurunu salamak ve zinay nlemek iincariye ile evlenmek mubah olmutur..." 11

Bundan dolaydr ki Muhammed Kurana bu olasl salayacakhkmler koymutur. rnein Nis suresinde, "imanl hr" kadnlarlaevlenmeye gc yetmeyen Mslman erkeklerin, kendi elleri altndabulundurduklar cariyeleri alabilecekleri yazldr:

"inizden, hr mmin kadnlarla evlenmeye g yetiremeyen kimse,ellerinizin altnda bulunan imanl gen kzlarnz (saylan) cariyelerinizdenalsn..." (K. Nis 25).

Yine bunun gibi, birden fazla kadnla ayn zamanda evlenemeyecekdurumda olan erkeklere, bir kadn ve ayrca diledikleri sayda cariye alabilmeolanan salamtr. Kurann Nis suresinde yle yazl:

11 Gazali, hyu Ulumid-Din, Bedir Yaynevi, stanbul,1975, c. II, s. 79.


18/67

...beendiiniz (veya size hell olan) kadnlardan ikier, er, drderaln.Hakszlk yapmaktan korkarsanz bir tane aln; yahut da sahip olduunuzcariyeler ile yetinin...(K. Nis 3).

ehvet ihtiyacn gidermek zere cariye alma olasln Muhammed,sadece baka erkekler bakmndan deil fakat kendi ihtiyac bakmndan dangrm ve Kurana bu dorultuda ayetler koymutur. rnein on birkadnla ayn zamanda evli bulunduu srada artk bakaca kadn almamasiin (velev ki gzellii houna gitmi olsun) Tanrdan vahiy indiinisylerken cariyelerin bu snrlama dnda brakldn eklemitir. Ayetyle:

(Ey Muhammed!). Sa elinin satn ald cariyeler hari,bundan byle(imdiye kadar aldn kadnlardan) baka hibir kadn, gzellikleri hounagitse bile, sana hell olmaz. Karlarn baka karlarla deitirmen de

(yle)....(K. 33 Ahzb 52)

Bundan baka bir de erkeklere evli kadnlarla evlenme yasankoyarken evli cariyelerle evlenme olasln tanmtr: nk cariye herhususta kullanlabilecek bir maldr. Nis suresindeki ayet yle:

Sahip olduunuz cariyeler mstesna, evli kadnlar da size haramklnmtr..." (K. Nis 24).

Her ne kadar bu ayette sz edilen cariyelerin sava esiri olarak elegeirilmi kadnlar olduu ve bu kadnlarn evliliklerinin kendiliinden,tutsaklk nedeniyle, kendiliinden bozulmu saylaca belirtilirse de,

sylemeye gerek yoktur ki insan haklarna ve ahlakilie terslik bakmndancariyenin sava esiri olup olmamasnn fark yaratmamas gerekir. Tutsakalnan bir katini, srf kocas dman kesimindedir diye, bir baka erkeinkoynuna sokmann ne adletle ve ne de insafla ilgisi vardr.

Yine her ne kadar cariyelerin fuha zorlanmasn nlemek iinMuhammedin:cariyelerinizi fuha zorlamayn(Bkz. K. Nis 33) eklindehkmler yerletirdii kabul edilirse de, bu hkmlerin uygulama gcndenyoksun bulunduu anlalmaktadr. rnein cariyesini fuha zorlayan vebundan kazan salayan kimseye belirli bir ceza getirmemitir. Getirmekyle dursun fakat efendisinin istei zerine cariyenin byle bir ise gnllolarak katlanmas halinde bu davrann balanabilir saylacanbildirmitir. Nis suresine koyduu ayet syle:

Dnya hayatinin geici menfaatini elde etmek iin, iffetli olmak isteyencariyelerinizi fuha zorlamayn. Kim onlar buna zorlarsa, bilsin ki Allah hiphesiz onu deil,zorlanan kadnlar balar...(K. Nis 33)

Grlyor ki cariye sahibi kimse "iffetli kalmak isteyen" cariyesini fuhazorlayacak olursa, belli her hangi bir dnyev cezaya arptrlmayacaktr.Sadece gelecek dnyada Tanr onu balamayacaktr. Fakat eer cariye"iffetli" kalmak istemez ise, onu fuha srkleyen efendisi iin,balanmamak dahi sz konusu olmayacaktr.


19/67

V

MUHAMMED, KLEL KALDIRMAK DEL, FAKATDOAL BR KURULU OLARAK (HEM DE ARAPLARDAUYGULANAN ESK EKLYLE) SRDRMEK STEM,

BZZAT KENDS KLE EDNM, KLE SATMI VEBAKALARINA KLELER HEDYE ETMTR

Muhammed'in klelii ortadan kaldrmak istedii, kleleri koruyucuhkmler getirdii, rnein klelere kt muameleyi nledii ya da kle azat

etmeyi tevik ettii sylenirse de yalandr. nk bir kere, yukardabelirttiimiz gibi, klelii doal bir kurulu olma niteliinde karmay veortadan kaldrmay hibir zaman dnmemi, aklndan bile geirmemitir.Eer geirmi olsayd, tpk kendisinden yzlerce yl nce Budha'nn yaptgibi klelii kkten yok eder, klelie cevaz veren zihniyeti yerer, kle almsatmn yasak ederdi. Bilindii gibi Budha, klelii aka ilk kez yeren vekle ticaretini yasak eden bir din adam idi. Irklar arasnda fark gzetmez,kendisine hangi rktan olduu soruldukta cevap bile vermez, klelii insanvarlnn kutsall ile badatrmazd.

Oysa ki Muhammed, kendisini ve mensup bulunduu Arap rkn,brahim ve smailsoyundan gelme bilmi ve brahim soyunu da insanln enstn kua olarak belirtmitir.12 Klelii kaldrmak yle dursun fakatkleliin srdrlmesini ve kle ticaretinin gelimesini salamtr. Nitekimyasam boyunca bizzat kendisi kleler edinmi, kle satn alm ve elindekikleleri ona buna satm ya da hediye etmi, bakalarna da bu ekildehareket etme olasln salamtr. Azad ettii kleleri bile kendi ilerindeve emrinde altrd olmutur.

Biraz ilerde greceimiz gibi, her ne kadar klelerinden bazlarn

azatlad grlmekle beraber bu ii ou zaman belli bir gereksinimnedeniyle yapm, ve bakalarn da, kle azatlama iinde aceleci olmamayatevik etmitir. rnein bir defasnda, kendi elerinden Sevde b. Zama'a'nn,acma duygularna kaplarak kle azatlamasn fkeyle karlam ve sonraKurana: nsan hayr istedii kadar erri de ister. nsan pek acelecidir(K. 17sra 11) eklinde ayet koymutur, ki ilerdeki sayfalarda ele alacaz.

12ou Mslman yazargibi baz yabanc yazarlar da Muhammed'in, tpk Budha gibi, rk venesep ayrm yapmadn sanrlar. Bkz. Dinah Shelton, HumanRights Within Church, s. 517.


20/67

te yandan kle snfn genellikle aa grm, sadece kfirlere,zellikle mriklere (putperestlere) oranla bir derece stn bulmutur.Kurana koyduu u ayet bunun kantdr:

nanan bir cariye, hounuza gitmi olan (fakat) puta tapan birkadndandaha iyidir.(K. Bakara 221).

Yani cariyenin deeri, puta tapana oranla birazck daha iyidir

Biraz ilerde greceiz ki Muhammed klelii Araplara zg eski vekt ekliyle benimsemitir. Fakat daha nce klelii doal bir kurulu olaraksrdrmesinin nedenlerine gz atalm.

A) Klelii Kknden Yok Etmeyip Srdrmesinin NedenleriNeden dolay Muhammed klelii doal bir kurulu olarak

benimsemi ve srdrmtr? eklindeki bir sorunun yant zetle udur:

Bir kere tavizci (dn verici) bir siyaset adam olduu iin bu yolagitmitir. kincisi, sapl bulunduu geleneksel inanlar nedeniyle kleliikaldrmamtr. ncs ise kleliin, kendi taraftarlar iin olduu gibi,kendi z karlar iin gerekli olduunu hesaplamtr.

Taviz (dn) siyaseti ynls olduu iin klelii kaldrmamtr.,diyoruz nk klelik Arap toplumunun eski alardan beri benimseyegeldii bir kurulu idi. Muhammed kendisi de bu gelenee bal olarak kleleredinirdi. Klelii, geleneksel bir inanla, bylesine benimsemi olan Araptoplumunu, bu gelenekten yoksun klmak kolay bir ey deildi. Zira kleliinortadan kaldrlmas halinde toplumun direnmesi, ayaklanmas,taraftarlarnn da kendisini brakmalar sz konusu idi. Oysa ki Muhammed,evresindekileri, zaman zaman tavizlerle honut edici vaatlerle kazanmaihtiyacnda idi. ou baarlarn taviz siyasetine borlu idi. rnein

Araplarn ikiye dknlklerini bildii iin, henz gl duruma gemediisre boyunca ikiye izin vermitir. Bir aralk, sadece ibadet srasnda ikiiimine yasak koymutur. Fakat daha sonra, ve hele bir gn amcalarndanbirinin sarho halde iken kendisine hakaretler etmesi zerine ikinin kiilerikendi otoritesi bakmndan tehlikeli durumlara getirebileceini dnm vekesin olarak yasaklamay kararlatrmtr. Bu ii amcasnn lmnden veUhud savandan hemen sonra (ki kendisinin de gl duruma getiitarihlere rastlar) yapmtr.


21/67

te yandan Muhammed, iinden kt ortamn zihniyetine saplolarak, insanlarn Tanr tarafndan eit yaratlmadklarna inanmt. Buinanca sapl bir kimsenin, Tanrdan gelme eitli eitsizlikler yannda,kleliin de yer alm olmasna inanmas kadar olaan ne vardr?

Fakat bundan gayri bir de Araplar putlara tapmaktan vazgeirtip tekbir Tanrya taptrtabilmek iin klelik kurulusunu geerli bilmitir. Hemenekleyelim ki bunu yaparken asil dnd ey, kendisini Tanrnn elisi(peygamberi) imi gibi gsterip Araplar, Tanrya taparken kendisinetaptrmak olmutur.

Gerekten de Kurana koyduu ayetlerden birinde Tanr'nn ylekonutuunu bildirir:

...Ve O'nundur gklerde ve yeryznde ne varsa; hepsi de O'na itaateder. yle bir mabuttur ki her eyi nce yaratr, sonra ldrr de tekrar diriltir,

ve bu pek kolaydr O'na... (K. 30 Rum 26-27)

Gya bu ekilde konumakla Tanr, kendi yceliini dile getirmekte vezellikle Araplarn tapmakta olduklar putlarn stnde bulunduunuhatrlatmaktadr. Bununla anlatmak istedii ey, kendisinden bakasnataplmamasdr. Bunu biraz daha akla kavuturmak ile kle ile efendisiarasndaki ilikileri rnek verir. Fakat verirken, her eyden nce kle'nin,kle sahibinin elinde bir mal, bir eya niteliinde olduunu ve kle ile

efendisi arasnda eitlik bulunmadn belirtir:

Allah hibir eye gc yetmeyen ve bakasnn mal olan bir kle ile,kendisine verdiimiz gzel nimetlerden... sarf eden kimseyi misal gsterir: hi

bunlar eit olur mu?... (K. Nahl 75)

Bununla sylemek istedii ey sudur: Nasl ki kleler sizin elinizde birmal olup eit deil iseler ve bu nedenle nasl ki onlar kendinize ortak komaziseniz, putlarnz da Bana ortak koamazsnz. Nur suresinden bu hususuyle dile getirir:

Allah size kendinizden bir misal vermektedir: size verdiimizrzklardan, emrinizde bulunan klelerinizin de eit surette hak sahibi

olmalarna raz olur musunuz, ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz

sayar msnz ki bize ortak koulmasna raz olasnz? (K. 30 Rum 28).

Grlyor ki Tanr (tabii yine Muhammed'in sylemesine gre),insanlarn kendisini brakp putlara tapmamalar ve putlar kendisine ortakkomamalar iin yukardaki rneklere sarlmaktadr. Yani insanlara sunuhatrlatmaktadr ki kle ile efendisi arasnda eitlik yoktur ve olamaz.


22/67

Bundan dolaydr ki efendi, kendi klesini kendisine ortak komaz. O haldeputlar da Tanry ortak komamaldr, nk Tanr stndr (Efendi'dir).

Daha baka bir deyimle Tanr gya srf insanlar kendisine ortakkomasnlar diye rnek yaratmak istemi ve klelii doal bir kurulu olarakkabul etmitir.

Btn bunlar bir yana fakat Muhammed, bir de kendi zgereksinimlerinin itiiyle, kendi hizmetinde ve islerinde kleler kullanm,onlardan yararlanmtr.

B) Muhammed, Klelik Kuruluunun Srdrlmesini, GnlkGereksinimleri Nedeniyle n Plana Almtr

Her ne kadar Muhammedin, lm deinde son nefesini verirken:Ne bir dinar, ne azat edilmemi bir kle ve ne bir ey brakmadn sylediiiddia edilirse de13, bunun byle olmad anlalmaktadr. nk gereksudur ki Muhammed, mr boyunca hizmetinde kle bulundurmu,savalarda ele geirilen esirlerin paylalmas srasnda kendi payna dsenklelere sahip olmu, kle satn alm, elindeki kleleri para karlndasatm, ya da ona buna hediye olarak datm, lmnden nceki Veda hacc

vesilesiyle yapt konumada, kleleri efendilerine kars sadk olmayaararak: ... efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allah'ngazabna, meleklerin lanetine ve btn Mslmanlarn ilencine urasn...(Sahih-i Buhari Muhtasari... Cilt X. sh. 398) demi, ve lrken de karlarnabyk araziler, hurmalklar ve bu arada hizmetinde bulunan kleleri mirasbrakmtr. Nitekim Ebu Hreyre'nin rivayetine gre yle demitir:

Vefatmda varislerim ne bir dinar, ne bir dirhem paylamaz. Braktmeykadnlarmn nafakasndan, iimin cretinden geri kalan vakftr.14

Burada Braktm ey diye szn ettii varlk, yle pek nemsiz bir

ey deil fakat byk araziler ve hurmalklardr. nk savalar srasnda elegeirilen ganimetlerden edindii paylar bir yana fakat sava vermeden eldeettii Ben Nadr ve Fedek arazilerine ve hurmalklarna sahipti. Buralar,evvelce Yahudi kabilelerine ait zengin yerler iken Muhammed'e intikal etmi

13Amr bn-i Hrs'in rivayeti olan hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1167, c. VIII, s. 205.14 Sahih-i..., Hadis No: 1173, c. VIII, s. 235.


23/67

idi. Sadece Ben Nadir'deki mallarnn, bir yl boyunca ailesinin tm geimineyetecek kadar deerli olduu sylenir.15

Ayrca Hayber, Kurayza arazileriyle Ureyne kylerine sahip idi.16

Hayber'de byk arazileri ve hurmalklar vard. Kz Fatma ile damad Alilehine yapm olduu vasiyetle Hayber ve Fedek'teki arazilerinden onlarapaylar brakt anlalmaktadr.

Ve ite bu arazilerini ve hurmalklarn Muhammed eitli yollardan(genellikle savalardan) ele geirdii kleleri marifetiyle iletir ve bylece bolsaydaki kadnlarnn geimini salard.

Yine her ne kadar ld zaman azat edilmemi klesi bulunmadsylenirse de yine yalandr; nk gerek sudur ki seksen ya da yze yakn

kleye sahip olmu ve bunlar, lm tarihine kadar kendi arazilerindealtrmtr. ou kaynaklar klelerinin saysnn 80, ve cariyelerininsaysnn da de 20 olduunu ortaya vurmaktadir.17Kle satn alp satt, veona buna kle hediye ettii de bilinen bir gerektir. Azatlad kleleri bilemr boyunca hizmetinde kulland grlmtr. Bu konuda bir iki rnekvermek gerekirse:

Muhammed, Ebu Kebee(dier namyla Suleym) ile Muvayhibadndakikleleri, bedel karlnda sahiplerinden satn almtr. Sevban ile Mid'amadndaki kleler, bakalar tarafndan Muhammed'e hediye edilen

klelerdendir. Sevban adl kle Abdurrahman b. Avf'n, Mid'am ise Rifaa b.zeyd Czam'nin kleleri iken bu kiiler tarafndan Muhammed'ebalanmlardr. Mihran adndaki kle, Habe Kral tarafndanMuhammed'e hediye edilen Marya ile irin adndaki iki cariye ile birlikteMuhammed'e hediye olarak gnderilmitir. Ebu Zumayre ile Yesar adndakikleler, eitli gazalar (savalar) srasnda ele geirilen esirlerden olupganimet datm eklinde Muhammed'in payna dsen klelerdir.18 Safiye,Hayber seferinde elde ettii esirlerden biridir ki onu, azat ederek nikhnaalm ve dier eslerinin arasna katmtr. Bunlar dnda seksen ya da yze

yakn klesi vard ki ou savalarda edinilen ganimet mallar olarakMuhammed'in payna dmlerdir.

Her ne kadar klelerinden bazlarn azatlamakla beraber ou zamanbu azatladklarn mr boyunca hizmetinde tutmutur. rnein Zeyd bn-i

15 mer b. Hattab'n rivayetine dayal olarak Buharinin naklettii hadis iin bkz. Sahih-i...,Hadis No. 1225, C. VIII, s. 332.16Hadisler iin bkz. Sahih-i..., C. VIII, s. 236.17 Sahih-i..., C. VIII, s. 206.18 Bu konuda Taber ve bn shak gibi kaynaklara baknz. Taber, Milletler ve HkmdarlarTarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1966, C. II, s. 849 vd.


24/67

Harise'yi (ki kars Hatice'ye verilen bir kle olarak kendisine almtr),Mslmanl kabul etti diye azatlam, daha sonra Zeynep b. Cah ileevlendirmi, az gemeden Zeyneb'e ak olmakla onun Zeyneb'i boamasnasebep olmu, bunun zerine Zeyneb'le evlenmi, fakat buna ramen Zeyd'inlmne kadar onun hizmetinden yararlanmtr. Sefine ile Yesar adndakiklelerini, yasam boyunca kendisine hizmet etmek artyla azatlamtr.Cariyelerini, genellikle kendi ev hizmetinde tutard. lerinden bazlarn(rnein Marya'y) cinsel ihtiyalarn gidermek iin kullanrd. Erkekklelerini de arazilerinde ve hurmalklarnda altrrd.

Kendisi gibi Ashabi'nin pek ou da klelere sahip idiler; onlar dasavalarda elde edilen esirlerden kendi paylarna denleri kle edinirler,kle satn alrlar, kle satarlar, ona buna kle hediye ederler, bakalarnn dakendilerine kle hediye etmelerini beklerlerdi.

bn-i Sa'd'n Tabakat adl kitabnda belirtildiine gre Aye, kendibabas Ebu Bekir'in ok sayda kleye sahip bulunduunu, bunlar ailesininhizmetinde kullandn ve azatlamadn ve ld zaman klelerbraktn sylemitir.19

Muhammedin damad olan Ali'nin, ganimet olarak kle ve cariyeedinmesiyle ilgili u olay olduka ilgin: Yemen'de elde edilen ganimetmalnnbete birini toplamak zere Muhammed, damad Ali'yi, Yemen valisi

Halid bn-i Velid'e gnderir. Ali Yemen'e varr varmaz, ganimetten hissesinebir cariye ayrr. O gece cariyesiyle yatar ve sabah olunca gusleder (eriatusulnce ykanr). Buna tank olan Bureydeadnda biri fkelenir ve durumuMuhammed'e bildirir. Muhammed ona yle der:

Hayr. Ali'ye darlma! nk onun ganimet malnn bete birindekihissesi, ald cariyeden daha oktur.20

Bu szler, Muhammed'in insan varlna vermi olduu deerinderecesine gstermek bakmndan ilgintir.

19Bu konuda ayrca bkz. Sahih-i..., C. VI, s. 370.20Hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1641, C. X, s. 353.


25/67

C) Muhammed, Bizzat Kendisi Kle Edinmek Yannda, Bakalarnda Kle Sahibi Klmtr

Biraz nce belirttiimiz gibi Muhammed, sahibi bulunduu kleleri vecariyeleri hem arazilerinde, ba ve bahelerinde altrr ve hem de evilerinde kullandrrd.

Fakat ara sra bunlar mal datr gibi datt da olurdu. rneinkendisine sevindirici haber getirenlere bu ekilde cmertliklerde bulunduuok grlmtr. Cariyesi Mariya'dan doan olu brahim vesilesiyle yaptbudur. Vakid, Taber, bn Sa'd gibi kaynaklarn bildirmesine gre olay syle:Hicret'in sekizinci ylnda Muhammed'in Mariya'dan bir olu olur; adn

brahim koyar. brahimin ebesi Slme adnda bir kadndr ve Muhammed'inazatladklarndandr. brahimin doumundan sonra Slme, Mariya'nnodasndan kp doruca Ebu Rafiye21 giderek haberi yetitirir. Bununzerine Ebu Rafi koa koa Muhammed'in bulunduu yere gelir ve Mariyannbir erkek ocuk dourduu mjdesini verir.

Yllar boyu Tanrya, erkek ocuk vermesi iin yalvar yakar olmu olanMuhammed habere ok sevinir ve mjdeyi getiren Ebu Rafiye mkfatolarak bir kle hediye eder.22nk nasl olsa elinde bol sayda kle vardrve bir kleyi hediye ederken onun yerine bir yenisini edinmenin kolay

olduunu bilir.

Ne ilgintir ki bu Ebu Rafi, daha nceleri Msrl bir Kipt olupMuhammed'in amcas Abbasn klesi idi; ve Abbs onu bir sre sonraMuhammed'e kle olarak hediye etmiti. Fakat Abbs Mslmanl kabuledince Ebu Rafi derhal Muhammed'in yanna giderek ona amcasnnMslman olduu mjdesini vermiti; bu sevindirici haberi verdi diyeMuhammed Ebu Rafiyi azat etmiti.23 Ve ite vaktiyle kendi klesi ikenazatlam olduu Ebu Rafiye, imdi klelerinden birini hediye etmekte, EbuRafi de onu kabul etmekteydi.

te yandan Cabirin rivayetine dayal hadislerden renmekteyiz kiMuhammed kle satn almak ve ald kleleri satmak ya da datmaksuretiyle bir takm kazanlarsalamay da ihmal etmemitir.24

21 Burada ad geen Ebu Rafi, Msrl bir Kipt'dir. Asl adnn Eslem ya da brahim olduusylenir. Bu Ebu Rafiyi, Hayber Yahudilerinden olan ve Muhammed'in ldrtt Ebu Rafiile kartrmamak gerekir.22Taber, age, 1966, c. II, s. 734; bn Sa'd, age, 1967, c. I, s. 152.23 Sahih-i..., C. VII, s. 14, 283.24Bu konudaki hadisler iin bkz. Mohammed Mansour Ilahi, The English Trannsalation of theHoly Traditions, Lahore, 1932, Vol. I, s. 173.


26/67

Btn bunlardan gayri bir de kiileri minnet altnda tutmakmaksadyla, nimet datr gibi kleler hediye etmeyi marifet bilirdi. Bazkimseleri de kle hediye ederek honut etmeye alrd. Kle ve cariyehediye etmek suretiyle vey kz kardei eyma Bint-i Hrs'i sevindirmesi bukonuda zikredilebilecek nice rneklerden biridir. Bilindii gibi eyma,Muhammed'e st annelii etmi olan Halimenin kzdr. Ya itibariyleMuhammedden byk olup anasnn Muhammed'i emzirdii yllarda onukucanda gezdirmi, ninnilerle uyutmu ve ona bakmtr. Ve ite hicretin 8.ylnda Muhammed'in, Huneyn'e kar giritii sava sonucunda ele geirilenesirler arasnda eyma Bint-i Haris de vard. Esir alnnca, kendisini esir alanaskerlere: Ben sizin efendinizin st kardeiyim. der. Bunun zerinemuhafzlar kendisini Muhammed'in yanna gtrrler. Ksa bir tahkikat

sonucu eymann kim olduunu renen Muhammed: Arzu edersenyanmda kal... (Yok eer) kavminin ve ailenin yanna gitmek istersen oraya da

gidebilirsin. der. eyma, kavminin yanna dnme isteinde bulunur ve isteivehile Muhammed de onu Ben Sa'd kabilesine gnderir. Gnderirken dekendisine bir erkek kle ve bir de cariye hediye eder. 25 Kuku edilemez kieymay asl honut eden ey kendisine kle ve cariye hediye edilmiolmasdr.

Hatrlatalm ki bu savata Muhammed alt binden fazla esir alm vesinirsiz denecek kadar ok ganimet mal ele geirmiti. Bu Arap kabilelerinin

slamiyeti kabul etmeleri ve esirleri geri istemeleri zerine, ele geirdiiesirleri iade etmi fakat ganimet mallarn alkonmutur.

Sylemeye gerek yoktur ki savalarda ele geirilen esirleri kle olarakkullanmak yannda, kle satn almay, ya da ona buna kle hediye etmeyiolaan bulan Muhammed gibi bir kimsenin klelii kaldrma amacndaolduunu sylemek gerei yanstmak olmaz.

D) Muhammed, Klelii, Arap Toplumunda Uygulanagelen Eski

ve Kt ekliyle Alm ve Bir Sre Bu ekliyle Uygulamtr

Muhammed'in Cahiliyet diye kmsedii slam ncesi dnemlerdeklelerin elleri demir buka (ki Trke'de buna lle tabir olunur) ileboyunlarna zincirlenirdi; bundan dolaydr ki bunlara laleli esirler denirdi.

25 Belirtelim ki, Muhammed, Hunayn Seferini, eymann mensup bulunduu Ben Sa'dkabilesinin ittifak halinde bulunduu bir birlie kars amt. Bu birlie Hevzin ve Sakfkabileleri de dahildi. Yukardaki olay iin bkz. Sahih-i...., C. VII, s. 97-99. Ayrca bkz. Taber,age, 1966, c. II, s. 734.


27/67

Hem haysiyet krc ve hem de beden bakmdan eziyet ve ikence niteliindeolan bu ilkel gelenei Muhammed deitirmemitir; klelii bu ekliyle, yaniklelerinin ellerinin boyunlarna balanmas usulne uygun olaraksrdrmtr. O kadar ki laleli esirlerin bu halini, ibret alnmak gereken bireymi gibi Kuranda zikretmekten bile geri kalmamt rnein cimriliikt gstermek ve sadaka vermeyi tevik maksadyla sra Suresine koyduuayet syle:

Habibim, elini 'laleli esirler' gibi boynuna bal klma, muhtalarauzat... (K. 17 sra 29)26.

slam kaynaklar, klelerin kollarnn boyunlarna zincirle balanmasgeleneinin slamn ilk dnemlerinde geerli olduunu kabul ederler; fakat

daha sonra bunun kaldrldn iddia ederler. Bununla beraber bu kaldrmaiinin Muhammed zamannda ve onun emriyle mi, yoksa daha sonra molduu pek belli deildir. Fakat her ne olursa olsun, gayri insan byle birgelenei bir sre iin dahi olsa srdrmenin, kendisini peygamber diyetantan bir kimse iin iftihar edilecek bir ey olmadn sylemek gerekir.

E) Sava Esirlerinin Karlksz ya da Fidye KarlSalverilmesini Emretmesi, Klelii Kaldrma Amacna Dayal Deil

Kurann Muhammed balkl suresinde yle yazl:

Savata inkr edenlerle karlatnzda boyunlarn vurun... onlaresir aln; sava sona erince onlar ya karlksz ya da fidye ile salverin. Allah

dilemi olsayd baka trl de alabilirdi... (K. 47 Muhammed 4)

Bu ayete bakarak slamda klelerin salverilmesi gerektii sonucunavaranlar vardr. Oysa ki byle bir sonuca varmak ne Muhammed'in temeldncesine ve ne de tarih gereklere uygun olur. nk bir kere bu ayetiMuhammed, Mekkelilerle yapt Bedir sava vesilesiyle ve kendi gnlk

siyaseti ynnde i grsn diye koymutur. u bakmdan ki bu savata elegeirilen 70 den fazla esirlerin byk ounluu, genellikle kendisinin veAshabnn yakn akrabalar idi. rnein Abbs kendi amcalarndan biri idi;te yandan Ali'nin erkek kardei de esir alnanlar arasnda idi. Bu itibarla

26Hemen ekleyelim ki elini muhtalara uzat derken gerekten hayrhah olmay deil fakatkiisel karlarn dnmekteydi. nk o tarihlerde sahabisinden birok kiiyi kendisigeindirirdi; bunlar arasnda Bill, Suheyb, Slim, Mehca, Habbab gibi kimseler vard(Diyanet Vakfnn Kuran evirisinde sra Suresinin 28. ayetine baknz). Baz zamanlaronlara verecek bir ey bulamaz, kendisini mahcup durumda bulurdu. Bundan dolaydr kisra Suresine 28. ayeti koymu ayrca da yukardaki ayeti eklemitir.


28/67

esirleri salvermekle taraftarlarn honut etmi olacak, muhtemelenMekkeliler arasnda kendisine yeni taraftarlar edinecekti.

te yandan esirlerden bir ksm varlkl bir ksm varlkszd. Varlklolanlardan fidye almak kazan salamak bakmndan yararl idi. Byle olduuiindir ki Muhammed, esirler arasnda varlk sahibi olanlar fidye vermeyezorlamtr. Bunu yaptktan sonra taraftarlarna, ellerine geirdikleri esirleridiledikleri gibi fidye alarak ya da almadan salmak hususunda serbest

brakmtr.

Bu itibarla yukardaki ayetin, genel olarak klelii sona erdirmek gibibir amac yoktur. Esasen Hanef'ler bu ayetin srf Bedir sava vesilesiyle igrdn ve hatta bu nedenle daha sonra ilga olunduunu ne srerler.

ii'ler ise bu hkmn ilga olunmadn ve mminlerin savata aldklaresirleri kle olarak saklayabileceklerini sylerler.

Yine bunun gibi Muhammed'in, Huneyn Sava sonucu olarak ele

geirdii esirleri kavimlerine iade etmi olmas da klelik kurulusunuortadan kaldrma hevesinden deil fakat yine kendi gnlk siyasetiningereine uyma zorunluundan domutur. Biraz yukarda deindiimiz gibi,Hicretin sekizinci ylnda Hevzn ve Ben Sekif kabilelerine kars giritiiHuneyn sava srasnda Muhammed alt binden fazla esir ve ayrca da bolmiktarda ganimet mal (rnein 24 bin deve, 40 bin davar, ve 4 bin okkiye

gm) ele geirmiti. Sylendiine gre Hevzin kabilesi reislerinin dileizerine esirleri iade etmi, fakat ganimet mallarn kendisine alkonmutur.Esirleri iade etmesi, klelie kars oluundan deil fakat dize getirdii bukabilelerin artk Mslmanl kabul etmi olmalarndandr. Esasen kendimensup bulunduu Arap rkndan olan ve Mslmanl kabul etmi bulunansava esirlerini kle olarak tutmann, kendi taraftarlar tarafndan olumsuzkarlanacan bilmekteydi. Kald ki onun iin asil nemli ey sinirsizderecede bol ganimet mallarna konmu olmak idi.

Tekrar belirtelim ki, klelii doal bir kurulu olarak benimseyen ve

bu hususu Kurana koyduu ayetlerle ortaya vuran, arazilerinde vehurmalklarnda ya da karlarnn emrinde kleler altran, kle satp alan,ya da elindeki kleleri ona buna kle olarak hediye eden, ve daha dorusuklelik kurulusunu yasatmak bakmndan kendinden rnekler verenMuhammed gibi bir kimseyi, Bedir savandan ya da Huneyn Seferindensonra esirleri salverdi diye, klelie kars imi gibi tantmak yanl olur.

F) Muhammedin Kle Kullanlmasna Kar Olduu HususundaVerilen Fatma rneinin Geersizlii Hakknda


29/67

Muhammedin klelik kurumunun aleyhinde olduunu ne srenler,

bir de kz Fatimann kle edinme isteiyle ilgili bir hikye uydurmulardr kiyledir:

Buharinin, Ali bn-i Eb Tlib'den rivayetine gre Muhammed'in kzFatima, bir gn babasna bavurarak deirmen evirmekten eline hastalkgeldiini ve bu nedenle kendisine bir kle hizmeti vermesini ister.Muhammed bu istei geri evirir; evirirken de Fatima ile kocasAli'ye yleder:

Gnde 30 defa Allah- Ekber, deyin; bu size hizmetiden hayrldr.27

Bu rnei eriatlar, klelii kaldrmak ynnde Muhammed'in atmolduu admlardan biri olarak zikrederler.28Oysa ki yalandr; nk bir kerebu rnein uydurma olmaktan ileri geen bir yn yoktur. kincisi deMuhammed, bizzat kendisi 60 il 80 arasnda kle kullanmak, yannda onabuna kle satmaktan ya da hediye etmekten geri kalmam, ve taraftarlarnakle azatlamaktan kurtulmann yollarn retmitir.

Yukardaki rnein uydurma bir ey olmas gerekir diyoruz, nkMuhammed'den kle istedii sylenen Fatimann kleye ihtiyac yoktur.Muhammed ona ve kocas Ali'ye, ganimet mallarndan paylar datrkenesasen bol bol mallar ve kleler vermitir. Bir an iin yukardaki Hadisinuydurma olmadn kabul etsek bile, eer Fatima'ya dilemi olduu kleyivermekten kand ise bu, pek muhtemelen Fatimann srf deirmenevirmekten dolay eline ar girdi diye kle isteme arszlna kzmolmasndandr. Bu itibarla Muhammed'in bu davrannn kleliikaldrmakla ilgisi yoktur. Olmu olsayd herkesten nce kendisi kle edinmezve bakalarna rnek yaratm olurdu. Oysa ki yukarda belirttiimiz veaada da belirteceimiz gibi yze yakn kle edinmi, lnceye kadarklelerini hizmetinde altrm, kle alp satm, ve eitli vesilelerle onabuna kleler hediye etmitir.

27Bu hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1498, C. IX, s. 364.28 Sahih-i..., C. IX, s. 366.


30/67

VI

MUHAMMEDN KLELER LEHNE GETRD SYLENENHKMLER (RNEN AZATLANMAK YA DA BEDELKARILIINDA KLELKTEN KURTULMAK VS. GB),

KLEL YOK ETMEK N DEL FAKAT KLESAHPLERNE BRTAKIM IKARLAR SALAMAK N

GRMTR

Muhammed'in getirdii dzende kleleri azatlama mekanizmas

bulunduu, ya da klelere, bedel karl olarak zgrlklerine kavumalarolana saland ve her hlkrda kle sahiplerine, elleri altndabulundurduklar klelere iyi muamele etmelerinin emredildii sylenir veKurandan ayetler gsterilir. Bunlardan biri yle:

Ellerinizin altnda bulunanlara (kle, cariye, hizmeti ve benzerlerine)iyi davrann. (K. Nis 36)

Bir dieri yle:

Klelerinizden ve cariyelerinizden elverili olanlar evlendirin... (K. 24

Nur 32)

Yine bu surede u yazl:

Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden) mkatebe(antlama niteliinde yazma)yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr

(kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe yapn..." (K. 24 Nur

33)

Burada geenmkatebedeyimi, belli bir bedel demek suretiyle kleya da cariyesinin, zgrlk edinmek zere efendisi ile yapt antlamadr.

Ve bu tr hkmlere dayanlarak slam'n, dier hususlarda olduu gibiklelik konusunda da dier dinlerden stn olduu iddia edilir.Bunu: slamn, asrlarca uygulanagelen ve bir rpda tasfiyesi mmknolmayan klelik messesini ortadan kaldrmak iin alm olduu bir dizitedbirden biridireklinde grenler vardr.29

te yandan eriatlar, Yahudi dininde kle azatlamann sadece branikleler bakmndan ngrldn ve fakat brani olmayan kleler iin byle

29Diyanet Vakfnn evirisinde, Nur Suresinin 33. yetinin aklanmas vesilesiyle yer alansatrlardan.


31/67

bir olanan sz konusu olmadn belirterek slamn kle azatlama i indestnlk tadn ifade ederler. Oysaki birazdan belirteceimiz gibi, klelehine gibi grlen bu tr hkmlerin altnda klelii srdrme amacnnizleri yatar.

Hemen iaret edelim ki Muhammed, her ne kadar kle azatlamausullerine yer vermi grnmekle beraber bu usulleri, klelii insanahsiyetinin haysiyetine aykr bulduu iin getirmemitir; aksine kleliisrdrmek hususunda kolaylk salama maksadyla Bunun byle olduunubiraz aada aklayacaz.

Fakat bu aklamay yapmadan nce sunu belirtelim ki Muhammed,kle azatlama usullerini Yahudilerden renerek slama sokmutur; ancak

sokarken onlardan daha iyi bir sistem getirmi deildir. Aksine, Yahudi dinikle sahiplerine, belli sureler itibariyle klelerini azatlama zorunluunuykledii halde Muhammed byle bir sre ve zorunluk esasna dahi yervermemitir.

Gerekten de Yahudilerin kutsal kitabi saylanAhd-i Atyk'ta kleazatlamayzorunlu klan hkmler vardr. rneinTesniyeadl kitapta yleyazl:

Eer kardein, brani bir erkek ya da brani bir kadn sana satlr ve 6 ylsana klelik ederse... 7ci ylda onun yanndan hr olarak salvereceksin... Onu eli

bos salvermeyeceksin; kendi srnden ve harmanndan ve masarandan onacmerte vereceksin... nk (bu kle) alt yl bir gndelikinin gndeliinin iki

katn sana hizmet etmitir. (Tevrat, Tesniye, Bap15:12-18)

Bu hkmler yannda klesini azat etmeyenlere Tanrnn tehditlersavurduu yazldr (rnein bkz. Yeremya, Bap 34:15-17).

Sylemeye gerek yoktur ki klelie yer verip sonra azatlamay ngrenve stelik sadece brani klelerin azatlanabileceini belirten hkmleri"Yce" bir Tanr anlayyla uzlatrmak mmkn deildir. Bu itibarla Yahudi

dininin bu konudaki hkmlerini yceltmenin anlam yoktur. Fakat Yahudidini, hi deilse belli sureler itibariyle azatlamay ngrmekle bir dereceolumlu bir adm atm saylabilir. Oysaki Muhammed, klelikle ilgilihkmleri Yahudilikten alrken bunu dahi yapmamtr. Yapmak yledursun fakat kle azatlamay kle sahibinin karlarna ve hatta keyfiliinebalamtr. Aada bunun bir ka rneini greceiz.


32/67

A) eriat, Kle Azatlama ini, Kle Sahibinin Bedel KarlndaKlesini zgrle Kavuturmak Hususundaki Keyfiliine Brakr (K.24 Nr Suresi, ayet 33)

Her ne kadar Muhammed kle azatlamay, ya da klelere zgrlklerinisatn alma olasln mmkn klan hkmler getirmi ise de bu hkmleriaslnda klenin lehine deil fakat kle sahibinin karlarna ve keyfiliineuygun decek ekilde dzenlemitir. nk bir kere kle sahibinin, belli birsre sonra, klesini azatlamas diye bir zorunluk yoktur. Her ne kadarklesinin istei ve belli bir bedel vermesi artyla onu azat etmesi sz konusuise de, btn bunlar kle sahibinin takdirine gre ayarlanmtr. rnein

biraz yukarda belirttiimiz ayeti ele alalm. Orada yle yazl:Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden) mkatebe

(antlama niteliinde yazma)yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr

(kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe yapn...

[Bir baka eviri yle:Klelerinizden hr olmak iin bedel vermekisteyenlerin, onlardan bir iyilik grrseniz, bedel vermelerini kabul edin... (K.24 Nur 33)]

Ayetin anlam u: Kle ya da cariye, belli bir bedel dedii takdirdeefendisinden, kendisine zgrln vermesini isteyebilir. Eer efendisi,kendisinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsa, belli olan bedelialmak suretiyle ona zgrln verir.

Dikkat edilecek olursa, bu hkme gre kleler iin zgrle kavumaisi, nemlikoula balanmtr: bunlardan biri klenin zgrlekavumak istemesi; ikincisi bir miktar bedel vermesi; ncs de klesahibinin takdir hakkn kullanmas, yani klede bir hayr, yeteneklik,gvenirlik grmesidir. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii, son dereceg koullara balanm stelik bir de kle sahibinin keyfine ve mutlak

takdirine braklmtr. u bakmdan ki, bir kere kle ya da cariyenin,zgrle kavuabilmek iin, efendisine belli bir bedeli demesi gerekiyor.Bedeli tespit edecek olan da efendisidir. Sylemeye gerek yok ki, kle sahibiolan kimse, bu bedeli az ya da ok tutmak suretiyle klesinin zgrlekavumas olasln elinde tutabilir. te yandan bu bedel ne olursa olsun,kle bakmndan bunu bulmak, salamak g, belki de imknszdr. nkklelik sresince para kazanm deildir. Olsa olsa bu bedeli, birisinden boralmak suretiyle, ya da birisinin bu bedeli demesi sayesindesalayabilecektir. Ancak ne var ki byle bir halde klelikten kurtulabildiihalde, kendisine bedel karln veren kimseninkrabet-i hkmiyyesi


33/67

altna girmi olacak, yani o kiinin kendi zerinde sz hakkna sahip olmasnaraz olacaktr.

te yandan kle sahibi, yukardaki ayet hkmne gre, eer klesindenyeteri kadar iyilik grmediini dnyor ise, ya da onun, zgrle sahipolabilecek yetenee erimedii kansnda ise, azatlama yolunagitmeyebilecektir: velev ki kle gerekli bedeli vermeye hazr olsa bile.Bundan baka klenin verecei bedelin tespitinde dahi (her ne kadar bukonuda baz kurallar rol oynamakla beraber) son karar kle sahibine aittir.Btn bu hususlar bakmndan kle (ya da cariye) iin ii mahkemeyegtrp lehte bir karara balatma olasl da yoktur.

Sylemeye gerek yoktur ki btn bu hususlar, hi deilse kleyi, srf

efendisini honut edebilmek iin, daha iyi hizmette bulunmaya zorlayceylerdir. Bundan dolaydr ki, kle azatlama ii, esas itibariyle kle sahibininkarlarna ve keyfine braklm bir i olmaktadr.

Bu byle olduu halde eriat zihniyete sapl olanlar Nur suresinde yeralan yukardaki hkm:slamn, asrlarca uygulanagelen ve bir rpdatasfiyesi mmkn olmayan klelik messesini ortadan kaldrmak iin alm

olduu bir dizi tedbirden biridir diyerekalklarlar. Oysaki bu tedbirin,biraz nce belirttiimiz gibi kleyi zgrle kavuturmak bakmndanimrenilecek hi bir yn yoktur. Hele kleyi, efendisinin takdir ettii bir

bedel karlnda zgrle kavumak gibi bir durumda klmas, gerektenzerinde durulmak gereken u soruyu ortaya vurmaktadr: Neden kle,yllar boyu hizmetini grd efendisine bedel vermek zorunluunda kalsn?Bedel vermek durumunda braklmak gereken kimse kle deil, fakat onuparasz pulsuz yllar boyu emrinde altrm ve smrm olan efendisiolmak gerekmez mi?

Yine bunun gibi yukardaki hkm alklanmaya layk bulanlar klelii:...asrlarca uygulanagelen ve bir rpda tasfiyesi mmkn olmayan birkurulu olarak grmekte olup slamn bunu kaldrmak iin adim attn

sylemekle vnmekteler. Bunu sylerken Tanr fikrini zedelediklerini farketmemektedirler. nk bir yandan Tanr'nn her eyi yapmaya kdirolduunu iddia ederken, dier yandan kleliin, Tanr bakmndan birrpda tasfiyesi mmkn olmayan bir kurulu olduunu eklemek Tanryacz ierisinde klmaktan baka bir ey olmaz. Gerek udur ki Muhammed,klelii kaldrmann hem kendi otoritesi bakmdan sakncal olduunudnerek (nk byle bir halde taraftarlarn gcendirebilirdi) ve hem dekle kullanmann ekonomik yararlarn hesap ederek hareket etmeyi kendignlk siyasetine uygun bulmutur.


34/67

B) Kle Azatlayan Kimse, Onun zerinde "Velyet" Hakkn, ya da

Hi Deilse "Krabet-i Hkmiyye"sini Muhafaza Eder

Biraz yukarda deindiimiz gibi klenin, klelikten kurtulmas,efendisinin takdir ettii bedeli demekle mmkndr. Ancak ne var ki bubedel ne olursa olsun, kle bakmndan bunu salamak g, belki deimknszdr. nk klelik sresince para kazanm deildir. Olsa olsa bubedeli, ondan bundan bor alarak, ya da birisinin bu bedeli stlenmesisayesinde deyebilecektir. Ancak ne var ki byle bir halde kleliktenkurtulabildii halde, kendisine bedel karln veren kimsenin krabet-i

hkmiyyesi altna girmi olacak, yani o kiinin kendi zerinde sz hakknasahip olmasna raz olacaktr. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii kleyigerek anlamda zgrle kavuturmu olmaz; nk klesini azat edenkimse, onun zerinde"velyet"hakkn, ya da hi deilse"krabet-ihkmiyye"sini muhafaza eder.

"Velyet"szc bakasnn zerinde sz hakkna sahip olmakanlamn tar."Krabet-i hkmiye"deyimi ise "yaknlar zerindehkmetmek" demektir. Bunun ilgin bir rneiAye ile Berrearasnda geenu olaydr ki,Urve Ibn-i Zbeyr'in Ayeden rivayetine dayaldr:

Berreadndaki bir cariye, gnlerden bir gn kendi efendisinin takdirettii bedeli deyip zgrln kazanmak ister; fakat bedeli deyecek kadarparas yoktur. Bu nedenle Ayeden yardm ister. Aye de: Krabet-ihkmiyyen bana ait olmak zere bu bedeli veririm" der. Fakat Berre'ninefendisi bunu kabul etmez. Bunun zerine Aye konuyu Muhammed'e aar;Muhammedi de Ayeye: "Berre'yi unlardan al, istedikleri vel'y da artkl" der.

"Vel"szcnn anlam, kle sahiplerinin, azat ettikleri kimseler

zerindeki haklardr. Gya Muhammed bu tavsiyede bulunurken:Vel'yart klmann hkm yoktur, nk vel er'n mu'tika (azat edenkimseye) id'tirdemi ve bylece"vel"hakkn eski sahipten yeni sahibegeirmitir. Bunun zerine Aye, Berre'yi satn alr ve sonra onu azat eder.Azat etmek suretiyle onun eski sahibine olan nispetini kesmitir. Kesmitirama Berre zerindeki "krabet-i hkmiyye"sini (yani yaknlk hakkn)devam ettirmitir.30

30 Urve Ibn-i Zbeyr'in Ayeden rivayeti iin bkz. Sahih-i..., C. VI, s. 480 vd.


35/67

Grlyor ki Muhammed, hile-i seriye yoluna bavurarak, sahibitarafndan azatlanm Berre zerinde Ayenin sz hakkn srdrmesini,yani hkmetmesini, salamtr.

C) Kle Sahibi, Mslman KlesiniAzatlarsa, Cehennem AteindenKorunmu Olur; Fakat Yar Hurma Sadaka Vermek Suretiyle KlesiniAzatlamadan da Ayn Sonuca Varabilir

Her ne kadar eriat sisteminde azatlama usul yer alm bulunmaklaberaber, bu usuller insancl bir dnceye oturtulmu deil, fakat klesahibinin karlarna gre ayarlanmtr. Bunun byle olduunu kantlayanrneklerden biri u hkmdr:

Her kim rakabe-i m'mine'yi(Mslman kleyi)azat ederse (Tanr da)azat olann her uzvuna bedel, azat edenin bir uzvunu Cehennem ateinden azat

eder.31

Grlyor ki kle sahibi, elinin altnda bulundurduu klenin insanlkhaysiyetini dnerek deil, fakat srf kendisini Cehennem ateindenkorumak iin, yani kendi z karlar adna, kle azat edecektir. Ancak ne varki bu hkm, kle sahibini azatlama yoluna gitmeye zorlayacak nitelikte

deildir, nk cehennem ateinden korunmak iin kle sahibininbavurabilecei bakaca yollar vardr ve bu yolara ynelmek pek kolaydr.rnein kle sahibi, yarm hurma sadaka vermek suretiyle klesiniazatlamadan cehennem ateinden kurtulabilir. Muhammed'in sylemesiyle:

(Ey Klesini azat edemeyen kimseler) Cehennem ateinden hi olmazsa

yarm hurma ile sadaka vererek korununuz.32

Fakat btn bunlar bir yana, bir de u var ki yukardaki hkm azatedilecek olan kimsenin Mslman kle olmas gereini vurgulam olup,

Mslman olmayan klenin azatlamas iini askda brakmtr.

31 Sahih-i..., C. III, s. 344.32 Sahih-i..., C. III, s. 344.


36/67

D) Srf Savaa Sokabilmek Amacyla Kleleri Azatlama Siyaseti

Daha nce de belirttiimiz gibi eriat zihniyeti kle azatlama iini,insanlk ahsiyetinin haysiyeti adna ngrm deildir: ya sahibinin ya dayneticilerin karlar adna ngrmtr. Birinci kk biraz nce zetledik.kinci kka gelince, bunu,Halife mer b. Hattab'n azatlad on iki bin kleolay ile aklayalm.

Kendisine rakip olarak grdAnsve Mseylemet'l-Kezzbadndakikiilere kar Muhammed, Yemende hkm srmekte olanZ-Kel'danyardm istemiti.Muhammed'in lmnden sonraki bir tarihte, dahadorusumer b. Hattabn hilfeti srasndaZ-Kel, kendi kabilesi ile birlikte

Medineye g eder. Ederken on iki bin kadar kleyi de beraberinde getirir.mer bu kleleri satn alr ve azatlar. Fakat bu iyilii klelerin kara gzlerininhatr iin yapmamtr; kendi karlar iin yapmtr. nk maksad,azatlamak suretiyle kendisine minnettar kld bu on iki bin kiiyi, dilediigibi savalara srklemek, canla, basla savatrmaktr. Nitekim savarkenMslman olarak lmenin ehit olmak anlamna geleceini ve bu sfatlacennete ulaacaklarn dnen bu zavalllar, gerekten de lm gze alaraksavalara katlmlardr. mer onlar mriklere kar giritii savalardadiledii gibi kullanmtr.33

33 Sahih-i..., C. X, s. 361-362.


37/67

VII

SLAM ERATINDA KLE AZATLAMA PAMUKPLNE BALANMITIR; AZATLAMAYI GEREKTREN

HALLER ARASINDA, KLE SAHBNN ADAM LDRMES,YALAN YERE ANT MES YA DA GNE TUTULMASI GB

HALLER VAR

Biraz nce deindiimiz gibi slam eriat kle azatlamay ngrenhkmlere yer vermi olmakla beraber bu hkmleri insan sevgisinden

dogma bir dnceye oturtmu deildir. Klelii insan ahsiyetininhaysiyetine aykr bulduu iin de bu hkmleri ngrm deildir. Sadeceve sadece kle sahiplerine baz karlar salamak amacyla, ya da batlinanlar uygulamak maksadyla, ya da Arap kavmine baz ayrcalklarsalamak zere, ya da kle sahiplerini, dinsel grevleri yerine getirmemektendolay cezalandrmak maksadyla ngrmtr.

Btn bunlar bir yana, fakat bir de azatlamay kaypak usullere balamve bylece kleler iin klelikten kurtulma yollarn tkamak zere olmadkbulular ortaya vurmutur. Bu alandaki ustal, dier alanlardaki

ustalklarndan aa deildir.

Yukarda da belirttiimiz gibi eriatn getirdii esaslara gre, kleazatlamay gerektiren hallerden biri, klenin istekte bulunmasdr. Fakatistekte bulunmak yeterli deildir; isteinin kle sahibi tarafndan kabuledilmesi ve ona (yine kle sahibinin takdir edecei miktarda) belli bir bedelidemesi gerekir. Eer kle sahibi, kleden iyilik grmedi ise, ya da onuzgrle yetenekli bulmad ise azatlama yoluna gitmeyebilecektir. nkbiraz nce deindiimiz gibi Kuranda yle yazl:

Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden)mkatebe(antlama niteliinde yazma)yapmak isteyenlerle, eerkendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe

yapn... (K. 24 Nur 33).

Dikkat edilecei gibi burada ngrlen azatlama ii, klenin isteinebraklmtr. Klenin istei dndaki azatlama hallerine gelince bunlararasnda, kle sahibinin ister yanllkla, ister bilerek adam ldrmesi, ya dayapm olduu bir andn tutmamas, ya da gnesin tutulmas gibi durumlarvardr. Bir iki rnekle yetinelim:


38/67

A) Yanllkla Mslman Bir Kiiyi ldren Kle Sahibi, Mslman

Bir Klesini Azat eder; Mslman Klesi Yoksa, ki Ay Oru Tutar (K. 24Nur 33. K. 4 Nis 92).

Kle sahibinin adam ldrmesi azatlamay gerekli klar; ancak ne var kibu da baz koullara balanmtr. Eer Mslman bir kii, yanllkla birMslman ldrm ise elindeki klelerden Mslman olan bir kleyi azatetmekle zorunludur. Eer elinde bulunan kleler arasnda Mslman bir kleyoksa azatlama diye bir ey sz konusu olmaz. Bu takdirde iki ay orututmakla yetinecektir (K. 4 Nis 92).

Eer kle sahibi, kendi bulunduu topluma dman bir topluluamensup Mslman bir kiiyi ldrm ise, bu takdirde yine elindekiklelerden Mslman bir kleyi azatlamakla grevli; fakat buna gyetiremiyorsa iki ay oru tutmak zorunluunda (K. 4 Nis 92).

Grlyor ki kle azatlama ii, kle sahibinin adam ldrm olmaskouluna balanmtr. Sylemeye gerek yoktur ki eer bu usullerle kleliinortadan kaldrlaca dnlyorsa, dnyann sonunun gelmesini beklemekgerekecektir ki, bu takdirde pek isabetli bir ey yaplm saylmayacaktr.

B) Andn Yerine Getirmeyenler ya da Karlarn AnalarnaBenzetenler (Zhar Yapanlar) Bakmndan Kle Azatlama Sorunu (K. 5Mide 89. K. 58 Mcdele 3)

Kuranda yeminini yerine getirmeyen, yani andn bozan kiininyapmas gereken eylerden sz edilir ki buna"keffret"denir. "Keffret"szc, ilenmi olan bir gnahtan kurtulmak iin denmek gereken eydir.

Andn bozan kimse, gnah ilemi olaca iin bu gnahtan kurtulmak zereya on fakir (dkn) insani yedirecek, giydirecektir, ya da bir kle azatedecektir. Bunu da yapamaz ise gn oru tutacaktr. lgili ayet yle:

Allah, size rastgele yeminlerinizden dolay deil, (fakat) bile bile ettiinizyeminlerden tr hesap sorar. Yeminin keffreti, ailenize yedirdiinizin

ortalamasndan on dkn yedirmek, yahut giydirmekya da bir kle azat

etmektir. Bulamayan gn oru tutmaldr...(K. 5 Mide 89)


39/67

Grlyor ki yerine getirilmeyen bir yemin vesilesiyle mutlaka kleazat etmek diye bir ey yok: kle sahibi olan kii, on fakiri yedirip iirmek yada giydirmek suretiyle (yani klesini azat etmeden) bu gnahtan kurtulabilir.

Yine bunun gibi "zhar"yapmak zere ant ien ve sonra andndandnmek isteyenler bakmndan da, kle azatlama sorunu sz konusudur.nk Kur'an'n Mcdele suresinde yle yazldr:

Kadnlardan zhr ile ayrlmak isteyip de sonra sylediklerindendnenlerin karlaryla temas etmeden nce bir kleyi hrriyete kavuturmalar

gerekir...(K. 58 Mcdele 3)

"Zhar"yapmak demek, bir kimsenin kendi karsn anasna, bacsna,halasna, teyzesine ve benzeri yaknlara benzetmesi demektir ki34 boamak

anlamna gelir: rnein bir kimse karsna:"Sen bana anamn srtgibisin" diyecek olursa, kars ona haram klnm ve terkedilmi saylr.Kzgnlkla bu sz karsna syleyen bir erkek, karsn boam olur. Eer busyledii eyden, piman olup, andndan dnmek suretiyle karsna tekrarkavumak istiyor ise, bu takdirde keffret olarak bir kle azat etmelidir. Eerazat etme olanan bulamaz ise bu takdirde iki ay boyunca oru tutmaldr.Bunu da yapamaz ise altm yoksulu doyurmaldr.

Yine grlyor ki kle azatlama kle sahibinin "zhar" yapmak gibi birgnah ilemesine balanmtr; bu gnah ilemedii takdirde klesini

azatlama durumunda kalmayacaktr. Bylece kle sahibi, zhar yapmaktankanmak suretiyle azatlama zorunluundan kurtulmu olacaktr. Bylecezavall klelerin kaderi, efendilerinin zhar yapp yapmamalarnabalanmtr. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii, klenin insanlkhaysiyetine dayal bir iolarak grlmemitir.

C) Gne Tutulursa Kle Azatlamak Gerek; Meer ki Bunun YerineYarm Hurma Sadaka Verile

Muhammed, Arabn sapl bulunduu batl itikatlar dorultusunda olmakzere, gne tutulmasn ya da yer depremini ya da iddetli rzgr esintisini,tufan ve sel afetlerini Tanrnn gazaba gelmesinden dogma eyler olarakkabul etmi ve bu gibi haller vukuunda namaza durulmasn emretmitir.35

34Turan Dursun, Kuran Ansiklopedisi, Kaynak Yaynlar, C. VII, s. 202.35Bu konudaki hadisler iin bkz. Sahih-i..., C. III, s. 312-313.


40/67

Her ne hikmetse gnesin tutulmasyla etrafn gpegndz karanlabrnmesinde bir hayrszlk bulunduunu ve Tanrnn gazabn yattrmakgerektiini dnm olmaldrki bu gibi hallerde namaz klmaktan gayri birde kle sahiplerine, Mslman klelerinden birini azat etmeleri gereinibildirmitir. Bu konuda Muhammed'in elerinden Esma yle der:

"...(Reslllh!)kusf-i ems dolaysyla rakabe azat etmeyi ferman

buyurmutur.36

Burada geen rakabe szc kle (ya da cariye) anlamndadr.

Sylemeye gerek yoktur ki kle azatlamay, gne tutulmas gibinadiren vuku bulan doa olaylarna balamann gln olmaktan ileri geenbir yn olamaz. Kald ki byle bir halde dahi kle azat edemeyecek olanlar,

yarm hurma sadaka vermek suretiyle kle azat etmi saylrlar ve dolaysylamkfatlara kavuabilirler. Daha baka bir deyimle Muhammed, kleazatlamay, yarm hurma sadaka vermek eklinde pamuk ipliine balamaysakncal bulmamtr. te yandan kle azatlamay gne tutulmas gibinadiren vuku bulan tabiat olaylarna balamakla da, kleliin kaldrlmaskonusunda ne kadar isteksiz bulunduunu bir kez daha kantlamtr.

D) Muhammed, Arap Kavminden Olanlarn Kle Kalmalarnstenmez

Muhammed, kendi kavminden olan insanlar, yani Araplar, Kavm-necib olarak tanmak yannda bir de birtakm ayrcalklarla donatmakistemitir ki bunlardan biri Arap'tan kle olamayaca hususu ile ilgilidir.

Daha nce de deindiimiz gibi Muhammed, kendisini ve kendi mensupbulunduu Arap kavmini, brahimden ve onun olu smail neslinden gelmesaymtr. Bundan dolaydr ki smail neslinden gelenlerin kle tutulmalarnistemezdi. Nitekim Ayenin,Temmi kabilesine mensup bir cariyesi

vesilesiyle Ayeye yle emretmitir:

"Bu esireyi azatla, nk o smail neslindendir."37

Ama bu "licenapl", Arap olmayan kleler iin gstermemitir; aksineonlar bakmndan klelii srdrtebilecek usullere ynelmitir.

Bu konuda verilebilecek dier rnek u ki, Muhammed, belli bir duaygnde on kez tekrarlayan kimseleri smail peygamber neslinden on esri

36 Sahih-i..., Hadis no. 552, C. III, s. 343. 37 Sahih-i..., Hadis no. 1118, C. VII, s. 463.


41/67

azatlam gibi sevaba mstahak saymtr.38 smail neslinden derkenanlatmak istedii ey "Arap esirler"dir. nk biraz yukarda belirttiimiz gibiMuhammed, Arap rknn brahim'in olu smailden gelme olduunu iddiaetmitir.

38 Sahih-i..., Hadis no. 2158, C. XII, s. 351.


42/67

VIII

MUHAMMEDN GETRD SSTEME GRE, KLESZBIRAKILMAK, CEZALANDIRILMAK GB BR EY SAYILIR;

FAKAT KLE SAHPLER, GNAH LEMEKTEN KAINMAKSURETYLE KLEL SRDREBLRLER

Kle azat etmenin kle sahipleri iin ok g ve istenmeyen bir eyolduunu Muhammed iyi bilirdi. nk kle sahibi olmak mal, mlk sahibiolmak gibi kar salayan bir eydi. Bundan dolaydr ki kle azat etmenin

sarp yokua trmanmak kadar g bir ey olduunu sylerdi. Kuranakoyduu ayet syle:

Ama o sarp yokuu trmanmay gze alamad. Sarp yokusun ne olduunubilir misin? 'Kle azat etmektir o' (K. Beled 11-16)

Ve ite klesiz kalmann kle sahipleri bakmndan pek zor bir eyolacan bildii iindir ki baz gnahlar karl olarak bunu, bir tr cezaolarak tanmlamt. Biraz yukarda grdmz gibi andn yerinegetirmeyen ya da zhr eden kle sahipleri, kle azatlama eklindeki bir"cezaya" katlanmak suretiyle gnahlarndan syrlm olurlar. u durumdakle iin zgrle kavuma ans, sahibinin bu gnahlar ilemesine baldemektir.

te yandan Muhammed, getirmi olduu dier birok zorunluklar,yasaklar ve haramlar uygulayabilmek iin kle azatlama cezasnngrmtr. rnein orulu iken cins mnasebette bulunmak yasaktr;orulu mmin bir kii, kadnlarnn her tarafndan yararlanmak olananasahip bulunduu halde onlarn avret yerine dokunamaz. Daha baka birdeyimle kadnlarn pebilir, dillerini emebilir, gslerini elleyip skabilir,

fakat cins mnasebette bulunamaz (K. 2 Bakara 187). Bulunacak olursagnah ilemi saylr ve gnahnn karl olarak kle azat etmekzorunluunda kalr. Kle'ye sahip deil ise iki ay oru tutmakla yetinir. Orututamayacak durumda ise altm yoksulu doyurmakla, buna da gc yetmezise bir hurmay yoksula sadaka olarak vermekle gnahtan kurtulmu olur.39

Grlyor ki orulu iken kadnlaryla cins mnasebette bulunan kii,kle azatlamaya mahkm klnmak suretiyle cezalandrlmaktadr. u

39Bu konuda Eb Hreyre'nin rivayetine dayal hadisler iin bkz. Sahih -i..., Hadis no. 918, c.VI, s. 275.


43/67

durumda bu cezay nlemek kadar kolay bir ey yoktur: orulu iken cinsmnasebette bulunmayp kadnn avret yeri dnda kalan yerlerindenyararlanmakla bu salanabilir. Ya da cins mnasebette bulunma isini, aksamvaktini bekleyip, orucu bozduktan sonraya brakmak mmkndr ki, bu dapek g bir ey olmasa gerektir. Orulu kii iin klesini azatlamaktansa bukadarck bir fedakrla katlanmaktan daha kolay ne vardr ki?

te yandan ibadet grevini gereince yerine getirememekten dogmagnahlar da kle azatlamak suretiyle gidermenin mmkn olduuanlalmaktadr. slam kaynaklar bunu nefsi terbiye etmek, ya da nefsizorlamak bakmndan nemli bulurlar veAbdullah bn mer ile bn EbRbiarneklerini verirler. Sylendiine greAbdullah bn mer, birdefasnda iki yldz grnceye kadar aksam namazn geciktirdii iin, ikiklesini azat etmi, bylece gnahtan kurtulma yolunu bulmutur. Yine bunugibi bn Eb Rbia, sabahn iki rektn zamannda klamad iin bir klesiniazat etmitir.40Fakat hemen ekleyelim ki bu gibi hallerde mutlaka kle azatetmek diye bir ey yoktur. Kle azatlamak yerine bir yl oru tutmak, ya dayaya olarak hacca gitmek suretiyle de kle sahipleri gnahlardan kurtulmayolunu bulabilirler.

Btn bu sylediklerimizden kan sonu u olmaktadr kislameriatnda kle azatlama, insanninsanlkahsiyetine kar duyulan bir

saygdan doma bir ey deil, sadece kle sahibine birtakm karlar salama,rnein onu birtakm gnahlardan uzak klma amacna dayal bir eylemdir.Bu tr usuller ve eylemlerle klelii ortadan kaldrmann mmknolmadn sylemek iin khin olmaya gerek bulunmad da ortadadr.

40 Bkz. mam Gazali, hyu ulmiid-dn, Diyanet leri Bakanl Mfettilerinden AhmedSerdarolunun evirisi, Bedir Yaynevi, stanbul 1975, c. IV, s. 734.


44/67

IX

ERKEN EHVET GALESNE ENGEL OLMAKTANSA KLELSRDRMEK DAHA Y

Bilindii gibi Kuranda, erkeklere drde kadar kadn ve diledii saydacariye alma hakk tannmtr "Hr" kadnlarla evlenme olanana sahipbulunmayanlar, bu hkmden yararlanarak kendilerine cariye edinebilir vebylece ehvet ihtiyalarn giderme olasln bulurlar (K. Nisa suresi, ayet3)..

slam dnyasnn "byk" statlarnn yorumlarndan anlamaktayz kiMuhammed'in getirdii bu sistemde ehvet gailesini giderme amac, kleliinsrdrlmesine ara yaplmtr.bn-i Abbsile ilgili u olay bunun kantdr:

Genten bir adam, bir gn bn Abbs'a bavurarak ehvet ihtiyacierisinde bulunmakla beraber "hr" bir kadnla evlenebilecek durumdabulunmadn syler. Gnah ilemekten kand iin evlilik d yollarla(yani zina yolu ile) ihtiya giderme kkn tercih etmediini ekleyerek usoruyu sorar:

Zin'dan korunmak iin elimle istimna ediyorum, bunda gnah varm?

Burada geenistimnadeyiminin karl abaza, yani el ile cinseltatmindir. Bu soruya kar bn Abbs, el ile istimnann irkin bir eyolduunu ve bundan kanmas gerektiini ona bildirir; fakat sunu daeklemekten geri kalmaz ki zina denen ey, el ile istimnadan daha irkin vekt bir eydir, nk zinada dini temelinden yok eden bir ktlk vardr.Eer hr bir kadnla evlenemiyor ise bu takdirde cariye edinmesini tavsiyeeder. Bununla beraber cariye ile evlenmenin, cariyeden doacak olan

ocuunun kle saylp "helk olacan" kendisine hatrlatmaktan gerikalmaz. Ancak ne var ki ocuun kle olarak domu olmasnn, dininmahvolmasndan "ehven" olacan belirtir.

Olay hikye eden Gazalininhyu 'Ulmi'd-dnadl kitabnda yleyazl:

Arap kavminde, ehvet galip olduu iin, slih olanlar da(dinine balolanlar da)daha ok evlenme ihtiyac duyarlar.... Kalbin huzurunu salamakve zinay nlemek iin cariye ile evlenmek mbh olmutur. Hlbuki doanocuk annesine tbi olduu iin, kle oluyor. Bu, bir nevi ocuu helk


45/67

etmektir... (Bununla beraber) ocuun kle olmas, dinin mahvolmasndanehvendir. nk burada ancak bir mddet ocuun yasayn tedirgin etmekvar. Fakat zina etmekle uzun mddet ahiret saadetini kaybetmek vardr.41

Grlyor ki slam eriat, Mslman erkein ehvet gailesini gidermekuruna, kleliin devamn salarken, kleden doan ocuun "tedirginolmasna" da aldr etmemektedir.

41mam Gazali, hyu 'Ulmi'd-dn, Bedir Yaynlar, stanbul, 1975; c. II, s. 79.


46/67

X

KLE AZATLAMAKTAN DAHA HAYIRLI DAVRANILAR:KLE EDNME HTYACINDA BULUNAN KMSELERE KLEHBE ETMEK YA DA ONA BUNA KLE HEDYE ETMEK,

KLEY AZATLAMAKTAN DAHA BYK SEVAP SAYILIR

Sk sk tekrarladmz gibi, her ne kadar eriatlar, Muhammed'in kleazatlamay sevap sayp tevik ettiini ve bu yoldan klelii ortadankaldrmaya altn iddia ederlerse de yalandr. Bu yalanlar onlar

Muhammed'in kle kullanma geleneinin aleyhinde olduunu ne srerek vebunu desteklemek zere hikyeler uydurarak pekitirirler. Bu hikyelerdenbir ikisine yukarda deindik ve grdk ki klelii kaldrma ynndeMuhammedin her hangi bir giriimi olmamtr. Aksine klelii srdrmekiin ne mmknse yapmtr. Nitekim bizzat kendisi yaam boyunca klekullanmak yannda, bakalarna (bu arada kendi eslerine) kle hediye etmek,ya da bakalarn kle sahibi edindirmek bakmndan da pek cmertedavranm bulunduuna gre, kalkp da kz Fatmaya:Gnde 30 defa AllahEkber, deyin; bu size hizmetiden hayrldr.eklinde konumu olamaz.

Hemen ekleyelim ki Muhammed, yine yukarda belirttiimiz gibi,kendisine sevindirici haber getirenlere kle hediye etmek, ya da kendisinestannelii edenHalime'nin kzeymay kleler vererek sevindirmek, yada,Ayenin kle satn almasn ustaca usullerle salamak gibi yollarla kleazatlamaktan daha hayrl eylemler olduunu ortaya vurmutur.

te yandan Muhammed, kle azatlamay fevkalade kaypak esaslarabalamak yannda bir de kle azat etmektense etmemeyi daha hayrlhallerden saymtr. Bu hallerden biri acma duygularna kaplp kleyiazatlamaktansa bakasna hibe etmektir. Dieri de Tanrya ve peygamberine

dua etmek yolu ile kleazatlama iinden uzak kalmaktr.

A) Muhammed, Meymune'nin Kle Azatlamasn Olumsuz BirDavran Olarak Tanmlar: Azd Edecek Yerde Daylarna HediyeEtseydin Ecrin (Ahiret Mkfatn) Daha Byk Olurdu der.

Denilebilir ki, getirmi olduu usullerle Muhammed, kle azatlama iinitemelinden ksteklemitir. Fakat btn bu hususlar bir yana, bir de kle


47/67

azatlamay, biraz yukarda deindiimiz gibi, pamuk ipliine balarken dieryandan kle azatlama yerine kle hibe etmeyi "efdl", yani daha hayrl bir i ,daha byk bir sevap saymtr. Sayarken de buna kendi aile yaamndanrnekler salamtr. Nitekim eslerindenMeymne'nin rivayetine dayalolarak Buharinin naklettii u hadis bunun ilgin bir kantdr:

Ben Hill'denHars'in kzMeymne, -ki hicretin yedinci ylndaMuhammed'in nikhna girmi ve onun esleri arasnda en nemlilerden biriolmutur, gnlerden bir gn sahip bulunduu zenci bir kleyi (cariyeyi),acma duygusuna kaplarak azat etmek ister. Ve bu ii, Muhammededanmadan yapar. Bunu renen Muhammed fena halde fkelenir; derhalMeymne'yi artp kendisine yle der:

Eer cariyeyi(Ben Hill'den)daylarna hediye etseydin ecrin (ahiretmkfatn)daha byk olurdu.42

Bildirildiine gre Meymne'nin daylarve kardeleri kle edinmekiin rpnmakta idiler. Muhammed onlarn byle bir ihtiya ierisindebulunduklarn bildii iindir ki Meymne ile yukardaki ekilde konumu veona, kleyi azatlamaktansa daylarna hibe etmekle daha hayrl bir igrmolacan hatrlatmtr.

Muhammed'in bu szleri vesilesiyle sarihbn-i Battalyle der:

Bu hads'ten kan sonu sudur ki cariyeyi hayrl bir kimseye hibe etmek,onu azat etmekten ok daha iyi bir davrantr.43

B) Bir Baba, Evlatlar Arasnda Hibe ve Hediyede Bulunurken,Klelerini (ve Cariyelerini) de Bu ekilde Onlar ArasndaPaylatrmaldr

Muhammed'in kle hibe edilmesini gerekli grd bakaca haller

oktur.Nu'mn bn-i Beir'in rivayetine dayal olarak Buharinin naklettii birbaka hadis hkmne gre bir baba, evlatlar arasnda hibe ve hediyedebulunurken, klelerini (ve cariyelerini) de bu ekilde onlar arasndapaylatrmaldr. Bu ii yaparken, yani erkek ocuklarndan bir ksmna hibeve hediye datrken, dier evlatlarn bundan mahrum klmamaldr; klacakolurlarsa bu hibe batl saylr.44 Grlyor ki kle sahibi, sahip bulunduu

42Bu hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1135, c. VIII, s. 3143bn Battal'n sylemesi yle: "Bu hadisten mstefad olan hkm, cariyeyi z-rahme hibeetmek, azatlamaktan efdal olmasdr." (Bu hadis iin bkz. Sahih-i..., c. VIII, s. 3244 Sahih-i..., Hadis No: 1133, c. VIII, s. 26 vd.


48/67

kle ve cariyeleri azat edecek yerde, onlar ocuklar arasnda paylatrmakladaha yararl bir iyapm saylacaktr.

C) Muhammed, Sevde'nin Acma Duygularna Kaplarak KleAzatlamasn Uygunsuz Bulur

Bu yukardakilere eklenebilecek bir dier rnek syle: Celleddin gibikaynaklardan renmekteyiz ki Muhammed, savalardan birinde elde ettiiklesini, elleri bal olarak getirip eslerindenSevde b. Zam'a'ya brakr.Adamcaz ylesine byk bir strap ierisinde inleyip kvranmaktadr ki,Sevde acma duygusuna kaplr ve dayanamayp zavally, ellerini zerek,serbest brakr; yani kamasn salam olur. Bunu duyan Muhammed bykbir fkeye kaplr ve Sevde'ye beddualar eder; ederken de onun kolununkopmasn Tanrdan diler. Fakat muhtemelen biraz ar gittiini ve kolsuzbir kadnla birlikte yaamann pek zevkli bir yn olmadn dnmolmaldr ki az gemeden Tanrya yalvarda bulunur ve yle der:

Ey Tanrm! Ben de nihyet bir insanim!. Bu nedenle bedduam inayeteevir.

Dedikten sonra da Kur'an'a, insann aceleci olduuna dair u ayeti

koyar:

nsan hayr istedii kadar erride ister. nsan pek acelecidir.(K. 17 sr11)

nsan acelecidir derken, hi kuskusuz bir yandan fkesine hkimolamayp beddua yoluna gitmi olmak kadar, Sevdenin acma duygusunakaplp kleyi salm olmasn da gz nnde tutmutur.45

45 Yine Celleddin'den renmekteyiz ki baz Kuran yorumcular, bu ayeti farkl bir olayadayandrrlar. Gya Tanr demi yaratp da burnuna hayat nefesini frdnde, dem,nefesin btn vcuduna yaylmasn beklemeden, yani vcudunun bir ksmi henz amurhalinde iken, acele ile ayaa kalkmak istemi fakat dmtr. Ve gya ayet, insann dahademle birlikte aceleci olduunu anlatmak iin konmutur.


49/67

XI

KLE AZATLAMAKTAN KURTULMANIN DER KOAYYOLLARI: TANRIYA VE EYGAMBERNE DUADA BULUNMAK,VGLER YADIRMAK YA DA YAYA OLARAK HAC GREVN

YAPMAK VS.

Biraz nce grdk ki, Muhammed, kle azatlamakyerine kleyi, ihtiyacbulunan bir kimseye hibe etmenin kle sahipleri bakmndan daha hayrl birdavran olduunu sylemitir. Bu dorultuda olmak zere ngrd dier

"hayrl iler arasnda Tanry yceltmek ve vmek zere dua etmek gibidavranlar vardr. Eb Hreyre'nin rivayetine gre Muhammed yledemitir:

Her kim, bir gnde yz defa: -'Allah'tan baka yoktur tapacak... O'nun eiorta yoktur. Mlk O'nundur; O vlr-' derse, o kimse on kle

azatlama(sna) mecr olur(sevap ilemi olur). Ve ona yz sevap yazlr; yz

gnah da balanr(ve bylece o kiiye o gn zarfnda eytann zarar

dokunmaz).46

Yine Eb Hreyre'nin rivayetine dayal bir baka hadisinde Muhammedyle der:

Her kim gnde yz kere: -Allah'tan baka ilh yoktur. hamd O'nundur. O

her eye kdirdir- derse bu dua o kimse iinon kle azatlamak sevabna

muadilolur ve ona yz hasene yazlr; yz musibet de ondan mahvolunur. O

gn iinde eytan errinden eminlik olur. Ve o kimsenin bu duay okumasndan

daha faziletli hi bir kimse evrd ve ezkr getiremez...47

Grlyor ki, Muhammed, kle sahiplerini, klelerini azat etmeyipmuhafaza etme kolaylna kavuturmak iin kolay bir zm yolu bulmutur

ki o da Tanrya yukardaki ekilde gnde yz kere dua etmek, bol bol vgleryadrmaktr.

Ancak ne var ki gndeyz kere dua etmek kolay bir iolmadktan gayri,bkknlk getirici bir eydir. stelik zaman yetmezlii bakmndan dasakncaldr; nk eer kii, gnde yz kez bu duay yapacak olsa, ne alphayatn kazanmak ve ne de doru drst dinlenmek olanana sahip olur. Buitibarla yukardaki emir uygulanmas g bir emirdir. Bunun byle olduunu

46 Sahih-i..., c. IX, s. 59.47 Sahih-i..., Hadis No: 2157, c. XII, s. 350.


50/67

Muhammed de dnm olmaldr ki Eb Eyyb Ensr'nin ve Ibn-iMes'd'un rivayetlerine dayal bir baka hadisi ile yukardaki duannokunmasn gnde ona indirmitir. Hadis yle:

Her kim bu duay (gnde) on kere okursa smail peygamber neslinden onesr azatlam gibi sevaba mstahak olur...48

Dikkat edilecek olursa burada: "smail peygamber neslinden on esr

azatlam gibi sevaba mstahak olur" szleri gemekte. Bu szlerdenanlalmak gereken ey "Arap esirler"dir. nk biraz yukarda belirttiimizgibi Muhammed, Arap rknn brahim'in olu smailden gelme olduunuiddia etmitir.

Kle azatlama zorunluundan kurtulmak iin Muhammedin getirdii

dier bir kolaylk yaya olarak haccetmek, ya da bir yl boyunca orututmaktr.49

Fakat her ne olursa olsun kle azatlama yerine gnde yz ya da on kezdua etmek, ya da bir yl oru tutmak, ya da yaya olarak haccetmek gibiusuller, kle sahipleri bakmndan sadece klelerini muhafaza etmekbakmndan deil fakat aynzamanda gnahlardan kurtulup sevap kazanmakbakmndan da yararl bir eydir. nk yukardaki eriat hkmlerindegeen duay yapacak olanlar, hem bir yandan kle azatlam gibi sevapkazanrlar ve hem de dier yandan yz gnahtan kurtulmu olurlar; stelik

de sevap defterlerine yz yeni sevabn yazldn grrler.

Sylemeye gerek yoktur ki, samimi olarak kle azatlamak isteyenisteyenler dahi, kle azatlamaktansakendileri iin ok daha kazanl olan duausuln tercih etmekte tereddt etmeyeceklerdir.

Kle sahibine, kle azatlamakszn btn bu avantajlar salayan birsistem ierisinde klelii yok etmenin mmkn bulunmadn tekrarlamakabestir.

Fakat eklemekgerekir ki klelii ortadan kaldrmann tek yolu insan

denilen varl kutsal nitelikte saymaktr ve ite slam eriat bu zihniyeteyabanc kald

Documents

Şeriat ve Kölelik - İlhan Arsel