Shkencat natyrore dhe teknika

Gordana Bilbiloska

SHKENCAT NATYRORE DHE TEKNIKA

klasë e 6 për arsim fi llor nëntëvjeçarë

Shkup, 2011

Botues:

MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS Rr. Мito Haxhivasilev - Jasmin bb 1000 Shkup

Recensentë:- Prof. D-r Gordana Dimeska, kryetar fakulteti Matematiko-natyrorë- Shkup

- Liljana Аntonovska, profesor anëtar në SHF “Ljuben Lape”- Shkup

- М-r Slagjana Stamenkova, anëtar arsimtar në SHF Krste Misirkov”- Shkup

Lektor: Nada Manasieva

Përpunimi kompjuterik : Dimitar Angelov

Përkthyes: Neshe Salih

Redaktim profesional: prof. Burhanxhait Nebiu

Lektor i botimit në shqip: Murtez Sejdiu

Shtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

Tirazhi: 8.300

Me vendim për lejimin dhe përdorimin të librit mësimor nga lënda e Shkencave natyrore për kl. E 6-të në shkollimin fi llor nëntëvjeçar me nr 22-995/1 të datës 13.06.2011 të sjellë nga Komisioni nacional për tekste mësimore

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски” , СкопјеАВТОР: Билбилоска, Гордана - авторНАСЛОВ: Природни науки и техника за 6 одделение :деветгодишно основно образованиеИМПРЕСУМ: Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011ФИЗИЧКИ ОПИС: 127 стр. : илустр. ; 28 смISBN: 978-608-226-278-9УДК: 5/6(075. 2)ВИД ГРАЃА: монографска публикација, текстуална граѓа, печатенаИЗДАВАЊЕТО СЕ ПРЕДВИДУВА: 07. 11. 2011COBISS. MK-ID: 89102090

PARATHENIE

I dashur nxënës, këtë vit do ti plotësosh dijenitë nga shkencat natyrore nëpërmjet të lëndës së re SHKENCAT NATYRORE DHE TEKNIKA. Маteriali është i ndarë në pesë tërësi. Në temën e parë përpunohet vendi i planetit Toka në gjithësi. Tema e dytë e shqyrton Tokën si sistem dinamik. Në temën e tretë do të njoftohemi me vetitë e botës së gjallë. Ekologjia përpunohet në temën e katërt. Libri mbaron me temën shkencat natyrore në jetën e përditshme. Libri është i pasuruar me fotografi dhe ilustrime të cilat do të ju ndihmojnë që të thellohesh në sekretet e natyrës. Si do ta përdorësh librin? Në çdo temë jua parashtrojmë hyrjen e shkurtër të përmbajtjes së çdo teme, ju njoftojmë me tërësitë që duhet ti arrish dhe termet e reja me të cilat do të njoftohesh. Çdo mësim është i ndarë në katër tërësi. Në fi llim ju nxisim-mendo që të përgjigjesh. Mandej rrjedh përpunimi njësisë mësimore. Mbasi do të njihemi me njësinë mësimore rrjedhin përgjigjet,pjesë e cila duhet me vetë iniciativë ti përpunosh që ti kontrollosh arritjet e tua. Në fund rrjedhin aktivitetet,për të cilën vjen deri te puna hulumtuese . Për nxënësit të cilët duan që ti zgjerojnë dijenitë e tyre rrjedh mëso më shumë.

Punë e suksesshme.

Autori

PËMBAJTJA

1.PLANETI TOKA NË GJITHËSIGjithësia, Dielli dhe sistemi Diellorë.................................................................................................... 8Trupat qiellorë në gjithësi.................................................................................................................... 11

2.TOKA ËSHTË SISTEM DINAMIKPërbërja e brendshme e Tokës........................................................................................................... 16Dukuritë natyrore të Tokës.................................................................................................................. 19Mungesa e shkëmbinjve dhe llojet e shkëmbinjve ................................................................... 25Mungesa e tokave dhe llojet e tokave............................................................................................ 28

3.VETIT E BOTËS SË GJALLËOrganizmat e gjalla dallohen me ndërtim qelizor...................................................................... 32Qeliza.......................................................................................................................................................... 36Organizmi njëqelizorë dhe dyqelizorë............................................................................................ 39Ushqimi dhe të ushqyerit..................................................................................................................... 41Bimët krijojnë ushqim........................................................................................................................... 44Shtazët janë harxhues........ .................................................................................................................. 46Zinxhirët e të ushqyerit......................................................................................................................... 48Frymëmarrja-vetia themelore biologjike........................................................................................ 50Mënjanimi-lirimi nga materiet e dëmshme................................................................................... 52Lëvizja e organizmave të gjalla.......................................................................................................... 54Ndjeshmëria e ngacmimit................................................................................................................... 57Organet për pranimin e ngacmimeve (nxitjeve)......................................................................... 59Cikli jetësorë tek bimët......................................................................................................................... 62Mënyra e shtimit jo gjinorë te bimët............................................................................................... 64Mënyra e shtimit gjinorë dhe jo gjinorë te shtazët.................................................................... 67Cikli jetësorë tek shtazët....................................................................................................................... 69Fazat zhvilluese të njeriut..................................................................................................................... 71

4.ЕКОLOGJIANivelet e ndarjes ekologjike................................................................................................................ 74Ekosistemi.................................................................................................................................................. 77Ekosistemi pyjorë.................................................................................................................................... 79Shkretëtira, ekosistemi detar dhe polar.......................................................................................... 81Raportet në botën e gjallë................................................................................................................... 85

5.SHKENCAT NATYRORE NË JETËN E PËRDITSHME

Përdorimi i shkencave natyrore në jetën e përditshme............................................................ 90Mënyrat e matjes në jetën e përditshme........................................................................................ 95Prodhimtaria e ushqimit....................................................................................................................... 98Konservimi i ushqimit......................................................................................................................... 101Prodhimi i materialeve të dobishme për njeriun...................................................................... 104Riciklimi................................................................................................................................................... 109Uji i pastër për pije, mungesë dhe zgjidhja............................................................................... 112Lëvizje nëpër mjedis ujorë dhe ajrorë......................................................................................... 114Fitimi i energjisë në forma të ndryshme...................................................................................... 116Fjalori terminologjik........................................................................................................................... 120

MËSO MË SHUMË

AKTIVITETE

PËRGJIGJU

MENDO

LEGJENDA

Pa ujë të mjaftueshëm në qeliza, bimët vdesin. Uji përmban sheqere të tretura po edhe materie të tjera ushqyese. Bimët, si edhe format tjera të jetës, kanë nevojë për ushqim për zhvillimin e tyre, mbijetesë dhe reproduktim. Rritja dhe zhvillimi i bimëve është një nga ndodhitë kryesore të natyrës. Sidoqoftë, për shkak se ndodh, ngadalë, gjatë disa ditëve ose javëve, nuk është vështirë të vërehen në kohë të saktë. Pasi bima do të arrijë pjekuri të duhur lulëzon dhe në lulen formohen thërrime të polenit. Ato thërrime të polenit përçohen deri te lulja tjetër. Procesi është i njohur si pluhurim.

Poleni arrin në lulen e re dhe ndodh procesi i shtimit.Mandej formohet fara që me anë të shtazëve, era ose në mënyrë tjetër shpërndahet. Disa nga farat e shpërndara do të rriten në bimë të reja. Në bazë të ciklit jetësorë të bimëve ndahen në: një vjetore, dyvjetore dhe më shumë vjetore. Bimët një vjetore e gjithë ciklin e saj jetësorë e kalojnë në një vjet. Atëherë rriten, zhvillohen, lulëzojnë, japin fryt dhe farë dhe vdesin. Bimët dyvjetore vitin e parë rriten dhe zhvillohen, ndërsa në vitin e dytë japin lule, fryt, farë dhe në fund vdesin.

Bimët shumë vjetore disa vitet e para pas mbirjes rriten dhe zhvillohen. Çdo vit të ardhshëm japin lule, fryt dhe farë. Në këtë grup bimësh marrin pjesë degët e frutave.

Cikli jetësorë i një organizmi tregon një varg të ndryshimeve në rritjen dhe zhvillimin e organizmit që nga fi llimi si formë e pavarur e jetës deri në pjekuri. Cikli jetësorë i bimëve fi llon me farën. Nga kjo rritet dhe zhvillohet bima e re dhe në fund bima vdes. Por, jep farë nga e cila përsëri do të zhvillohet bimë e re. Fara mund të mbijetojë një periudhë më të gjatë kohore derisa të vijë në kushte të volitshme. Me një sasi të mjaftueshme të ujit dhe nxehtësisë fara fi llon të rritet në bimë. Ky proces quhet mbirje. Nga fara së pari del rrënja dhe gjethet. Rritja është proces me të cilën bima e zmadhon numrin dhe madhësinë e gjetheve dhe kërcejve. Rritja edhe e bimëve edhe e shtazëve kërkon energji. Shtazët fi tojnë energji nga ushqimi që e konsumojnë. Bimët fi tojnë energji nga dielli nëpërmjet të fotosintezës. Fotosinteza është proces

ku pigmenti klorofi l i gjelbër thith energji nga drita diellore dhe, me shfrytëzimin e kësaj energjie, nga uji dhe dyoksidi i karbonit, prodhon oksigjen dhe karbohidrate të thjeshta. Kryesisht, shumica e bimëve rriten me thithjen e materieve ushqyese nga toka. Aftësia e tyre që ta bëjnë këtë varet nga natyra e tokës. Në varshmëri nga lokacioni i tij, toka përmban ndonjë kombinim të pesofi lit, argjilit, materies organike. Uji është kyçe për e gjithë jetën. Derisa edhe shumicës së bimëve shkretinore u është e nevojshme uji. Por, nëse toka ka tepricë të ujit, rrënjët e bimës do të kalben. Rrënjët e shëndosha mundësojnë baraspeshë përkatëse të ujit e cila është kyçe gjatë kultivimit të bimëve.

Si do ta përdorësh librin!

Titulli i njësisë mësimore

Rikujtohu

CIKLI JETËSOR TEK BIMËT

Vallë

bimët rriten? Këtë

si e vërejmë? Vallë

bimët a vdesin?

Fig. 19.1 Cikli

jetësorëFig. 19.2 Cikli jetësorë

Fig. 19.3 Rritja

Fig. 19.4 Rritja e bimëve

Fig. 19.5 Qeset e polenit

Fig. 19.6 Pluhurimi dhe shumimi

Shikoni video- përshkrimet për ciklet jetësore të disa bimëve

Çka është cikli jetësorë? Cilat kushte janë të nevojshme që fara të zhvillohet në bimë të re? Si janë të ndarë bimët sipas ciklit jetësorë?

Lulet me ngjyrat e saja, format dhe strukturat dhe me nektarin e ëmbël i tërheqin bletët, fl uturat, insektet, shpendët dhe shtazë tjera që t’i pluhurosin. Disa bimë që lulëzojnë natën kanë mekanizëm të veçantë të tërheqin pluhurimin siç janë lakuriqët.

Figura

Skema

Përpunimi i njësisë mësimore

Aktivitetet për hulumtim

Përgjigje që ta kontrollosh dijeninë

Për ato që duan të mësojnë më shumë

PLANETI TOKË NË

GJITHËSI

Gjithësia, Dielli dhe sistemi

Diellorë,Trupat qiellorë në gjithësi

Nxënës me përvetësimin e këtyre faqeve do të mundesh:• ti përshkruash gjithësinë dhe yjet;

• të kesh pasqyrë për hapësirën e gjithësisë;

• ti dallosh dhe ti klasifi kosh trupat qiellorë;

• ti shpjegosh karakteristikat e Diellit;

• të njoftohesh me karakteristikat e Hënës;

• ta kuptosh paraqitjen e fazë e hënës (fazë lunare);

• ti përshkruash dukuritë e meteorëve dhe kometave;

• të zhvillosh mendime personale për vendin e njeriut dhe jetën e tij në Gjithësi.

Termet me të cilat do të njoftohesh:

Gjithësia Yll Grup yjesh Galaksia Rruga e qumështit, Satelit natyrorë, Hëna, Fazat e hënës Мeteor

GJITHSIA DIELLI DHE

SISTEMI DIELLOR

Fig. 1.2 Grup yjesh

Fig. 1. 1 Gjithsia

Gjithësia është hapësira e pafund që na rrethon. Gjithësia ende konsiderohet si kozmos ose univerzum. Atë e përbëjnë yjet, planetët, satelitët etj. Disa të janë të mëdha e disa të janë të vogla, disa të janë të gazta e disa të të lëngëta, disa janë të nxehta e disa të të ftohta. Astronomët besojnë se gjithësia është formuar nga një eksplozion gji-gant që është quajtur Big-Beng. Eksplozioni i madh e ka formuar hapësirën si fl luskë e nxehtë që është rritur sa më e madhe. Edhe sot astronomët mendojnë se gjithësia vazh-dimisht zgjerohet.

Ylli është trup i madh i cili është i ndërtuar nga gaz-rat e nxehta. Për shkak se ndodhen në distancë të mad-he nga planeti jonë dhe për shkak të atmosferës tokësore, ne yjet i shohim si pika të vogla që shkëlqejnë. Për shkak të nxehtësisë së lartë të yjeve ato rrezatojnë dritë. Formi-

mi i yjeve zhvillohet nëpërmjet të nxehjes së resë së gaztë, nën ndihmën e gravitacio-nit. U njoftuam se Toka është rrumbullake dhe lëviz rreth boshtit të saj të paramendu-ar dhe prandaj ne i shohim vetëm yjet që gjinden mbi gjysmërrethin tonë. Grupi i yjeve që ndodhen afër njëra tjetrës formojnë grup yjesh. Popujt e vjetër grupit yjorë u kanë dhënë emra të ndryshme, zakonisht emra të shtazëve që i kanë kujtuar. Edhe sot nga grupi yjorë më të njohura janë: Macja e madhe, Ariu i vogël, Demi, Luani, Shqiponja etj. Yjet formohen, qën-drojnë dhe pas një kohe të caktuar bien. Me ter-min trupa qiellorë janë të përfshirë të gjitha objektet në gjithësi, edhe atë: yjet, planetët, asteroidet, satelitët, natyrorë, kometat, me-teorët, galaksitë etj.

Sa është e madhe gjithësia? Sa është i nxehtë Dielli? Pse na është e nevojshme drita dhe nxehtësia e Diellit?

Planetët janë trupa të errët qiellorë, ato nuk krijo-jnë dritë por vetëm e dëbo-jnë dritën që e pranojnë. Në sistemin tonë Diellorë ka tetë planetë : Merkuri, Ven-era, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Toka është i vetmi planet në të cilën ka jetë. Sаtеlit është trup qiellorë e cila rrotullohet rreth ndonjë planeti,Toka ka një, Jupiteri ka 63, Saturni 60 satelitë, Marsi 2

satelitë, ndërsa Venera nuk ka satelitë. Satelitët mund të jenë natyrale ose artifi ciale, të kryera nga njeriu.Sistemi Diellorë është pjesë e një spirale gjigante në gjithësi. Kjo është galaksia- Rruga e qumështit në të cilën ka miliardë yje. Dielli bashkë me tetë planetët të cilat rrotullohen rreth saj, e formojnë sistemin

Diellorë. Për planetin tonë Dielli është burim i energjisë jetësore. Ndrit për shkak se i djeg gazrat nga e cila është e përbërë dhe shkakton dritë të fortë të ndritshme. Para rreth 5000 milionë vitesh me dendësimin e resë së gaztë dhe pluhurit është krijuar sistemi Diellorë. Dielli është trupi më i madh në atë sistem, por për nga madhësia e saj i takon mesatares sipas madhësisë së yjeve. Edhe sipërfaqja është e përbërë nga masa e vluar e shumë gazrave të nxehta të cilat vazhdimisht lëvizin si një det i valëzuar. Supozohet se në sipërfaqen e saj ka temperaturë prej 6000C. Ç’është ndërtuar nga bërthama, sipërfaqja e

dukshme (fotosfera), atmosfera diellore (kromosfera) dhe korona.

Fig. 1.3 Sistemi diellorë

Fig. 1.4 Satelitët e Jupiterit

Fig. 1.5 Ndërtimi i Diellit

Hromosfera

Fotosferë

Bërthamë

Korona

Forca tërheqëse e Diellit është disa herë më e madhe nga forca tërheqëse e Tokës. Tetë planetët e sistemit Diellorë bashkë me trupat të tjerë qiellorë rrotullohen rreth Diellit. Pse themi se pa Diell nuk ka jetë? Dielli na jep dritë dhe nxehtësi. Me ndihmën e dritës diellore, uji dhe dyoksidi i karbonit, bimët krijojnë ushqim dhe oksigjen për vete dhe për të gjithë organizmat e gjalla në planetin e Tokës.

Njeriu jeton në planetin Tokë të rrethuar me bimë dhe shtazë dhe e gjithë ajo që e përbëjnë natyrën e gjallë, jo të gjallë dhe të ndryshuar. Por disa përfaqësues nga natyra e gjallë janë aq të vegjël që mund t’i shohim vetëm me instrumente për zmadhim (llupë, mikroskop). Ato organizma të imta e përbëjnë mikrobotën. Vallë a mundemi për njeriun të themi se është mikrobotë në raport të hapësirës së pafund që e rrethon?

Oksigjeni në atmosferë

Dyoksidi i karbonit i ajrit

Sheqeri

Uji nga toka

Çka e përbën gjithësinë? Pse na duken yjet sikur se xixëllojnë? Numëroi trupat qiellorë. Përshkruaje ndërtimin e Diellit.

Përpuno modelin e sistemit Diellorë.

Shiko video prezantime për gjithësinë, yjet, planetët.

Nëse ke mundësi vizatoje planetariumin dhe bisedo

me ndonjë njeri profesional për çështjen e Diellit,

planetëve dhe trupave të tjerë qiellorë. Vëzhgo qiellin

yjorë gjatë tre ditëve, çka vëren?

Shkenca që merret me studimin e yjeve quhet astronomi. Pjesa e rrezatimit diellorë te ne njerëzit që mundemi ta shohim quhet dritë e dukshme (380-780 manometra gjatësi valore). Sytë tona e shohin si të bardhë, por ajo në fakt përbëhet prej më shumë ngjyra. Përveç dritës së dukshme për ne, spektri i rrezatimit diellorë përmban edhe rreze ultravjollcë, infra të kuqe etj. Rrezeve diellore dhe dritës së dukshme u janë të nevojshme 8 minuta që të arrijnë deri në Tokë.

TRUPAT QIELLORË

NË GJITHËSI

Hëna јështë i vetmi satelit natyror i Tokës. Ajo është trup i vogël qiellorë, rreth një e katërta nga diametri i Tokës. Paramendohet se është krijuar ashtu që ka qenë e shkëputur nga Toka, kur në të ka rënë ndonjë trup gji-gant qiellorë. Në hënë nuk ka atmosferë, nuk ka jetë. Ajo shumë shpejtë nxehet dhe ftohet. Gjatë një dite mujore (e cila zgjat rreth 14 ditë në Tokë) temperatura rritet deri në +120 0C dhe ulet deri në -160 0C. Sipërfaqja e Hënës është shkëmbore, e mbuluar me pluhur me trashësi me-satare prej rreth 68 km. Në të vërehen numër të madh të thellësive ose kratereve. Thellësitë krijohen kur me-teorët bien në sipërfaqe. Astronomët e lashtë kanë menduar se Hëna ka dete, këto në fakt kanë qenë anët e errëta që i kanë parë. Sot me siguri e dimë se ato janë hapësira të mëdha, por që ende i quajmë dete. Hëna rrotullohet rreth boshtit të saj si dhe rreth Tokës. Në rrugën e saj rreth Tokës ajo vetëm një herë rrotullohet rreth

boshtit të saj. Për këtë shkak nga Toka e shohim vetëm njërën anë të Hënës. Hëna e rrethon Tokën për 27,3 ditë Tokësore.

Çka është satelit? Cilat janë trupat qiellorë?

Fig. 2.1 Toka dhe Hëna

Fig. 2.2 Sipërfaqja e Hënës

Fig. 2.3 Pjesët e hënëzës

Një e katër-ta e parë

Një e katër-ta e fundit

Muaji i ri

Muaji i plotë

Rrezet e diellit

Duke lëvizur rreth Tokës, pjesë të ndryshme nga sipërfaqja e Hënës ndryshe janë të ndriçuara nga ana e Diellit. Format e ndryshme që i ka Hëna, për shkak të ndryshimit të vazhdueshëm të pozitës në raport të Diellit dhe Tokës quhen fazat e hënës (fazat lunare). Ato janë tetë. Fazat e hënës (fazat lunare) janë: Hëna e re, faza e parë (risi), një e katërta, Faza e fundit e ndriçimit, Hëna e plotë, Faza e parë e errësimit,një e katërta e fundit, Faza e fundit e errësimit. Nga këto faza lunare karakteristike janë katër, edhe atë:

• Hëna e re, ana e Hënës që është e kthyer nga ne nuk është e ndriçuar dhe nuk mund të shihet, përveç gjatë kohës së errësimit të Diellit;

• Një e katërta e parë, Hëna është e dukshme në mbrëmje, kurse perëndon në mesnatë;

• Hëna e Plotë, Hëna është e dukshme gjatë gjithë natës;• Një e katërta e fundit, Hëna del në mesnatë dhe është e dukshme deri në lindje të

diellit. Ndërmjet një Hëne të Re dhe ajo e ardhshmja kalojnë rreth 29 ditë dhe 12 orë.

Меteori është trupi qiellorë i cili duke rënë nëpër atmosferë len gjurmë drite. Меteorët lëvizin me shpejtësi të madhe dhe kur hynë në atmosferën e Tokës disa të digjen e disa jo. Ato që nuk do të digjen bien në Tokë si një lloj i gurëve të vegjël. Коmeta është trup i errët qiellorë në pjesë më të madhe e përbërë nga akulli. Kur kometat janë afër Diellit, një pjesë e akullit kalon në gaz. Gazi bashkë me pluhurin e liruar nga akulli formon bisht të gjatë dhe të ndritshëm e cila lëviz mbas kometës. Te kometat dallojmë kokën dhe bishtin. Kur shihet nga Toka tek kometa më e vërejtur është bishti i saj. Коmetat lëvizin nëpër rrugë në periudhë të ndryshëm kohore. Ajo është koha për të

cilën një herë e rrotullojnë rreth Diellit. Mund të jetë prej disa, e deri me miliona vite. Emrat më së shpeshti i kanë marrë sipas njerëzve që i kanë zbuluar ose sipas njerëzve që të parët i kanë parë.

Fig. 2.4 Fazat e hënës (fazat lunare)

Fig. 2.5 Меteori Fig. 2.6 Коmetë

Kometa të njohura janë kometa e Haleeut, kometa Enke etj.

Nëse shohim kah qielli do të vërejmë se është plotë me yje që janë të shpërndarë nëpër të. Nëse shohim edhe në kahen tjetër, mundemi të vërejmë se në qiell ekzistojnë grupe yjesh. Galaksia është grup yjesh që janë të lidhura. Galaksitë formohen në re të mëdha nga gazrat e errëta. Pas një kohe, gravitacioni i tërheq thërrmijat e gazrave njëra kah tjetra. Kjo re më shumë e më shumë dendësohet dhe në një moment bëhet aq e dendur, që të munden nëpër të të formohen yje. Me ndihmën e teleskopëve astronomët mund ti shohin format e ndryshme të galaksive. Mund të jenë spirale, eliptike ose me formë jo të rregullt. Në gjithësi ka gati mijëra galaksi. Sateliti natyrorë është objekt që rrotullohet rreth ndonjë planeti ose rreth trupit qiellorë më të madh nga ai. Yjet dhe planetët kanë satelite natyrore. Siç u njoftuam, Hëna është i vetmi satelit natyrorë i Tokës. Të gjithë trupa qiellorë kanë masë dhe janë nën ndikimin e gravitacionit, por ndonjëherë është vështirë që të përcaktohet se cili objekt është i cilit satelit.

Fig. 2.7 Galaksia

Në fi gurën e mëposhtme janë të paraqitura fazat e hënës (fazat lunare)!

Vallë a ka jetë në Hënë? Pse? Përshkruaje Hënën e Re dhe të PlotëHulumto për sa vite paraqitet kometa e Heleeut.

Përpuno një pano për format e ndryshme të Hënës (faza). Me arsimtarin simuloni formimin e kratereve (në rërë me hedhjen e gurëve, topit etj. lëndë). Bisedoni për njeriun dhe gjithësinë, për udhëtimin e parë të njeriut në Hënë. Shikoni video prezantime për dukuritë dhe trupat qiellorë.

Nil Armstrong dhe Edvin Baz Oldrin janë njerëz të parë të cilët kanë shkelur në Hënë. Ky hap historik ka ndodhur më 20 qershor të viti 1969. Atëherë Nil Armstrongu ka raportuar „Ky është një hap i vogël për njeriun, por i madh për njerëzinë „.

TOKA ËSHTË SISTEM

DINAMIK

Përbërja e brendshme e Tokës

Dukuritë natyrale të Tokës

Mungesa e shkëmbinjve dhe llojeve të

shkëmbinjve

Mungesa e truallit dhe llojeve të truallit

Nxënës me përvetësimin e këtyre faqeve do të mundesh:• ta njohësh ndërtimin e brendshëm të Tokës me

ndihmën e grafi kut/modelit;

• ti shpjegosh ndryshimet e brendshme dhe të jashtme të Tokës;

• ti njohësh dhe selektosh dukuritë natyrore : tërmete, vullkane, stuhi, erozion, batica, zbatica, shira;

• ta shpjegosh formimin e dukurive natyrore;

• ti numërosh ndikimet dhe shkaqet për formimin e shkëmbinjve;

• të lirohesh që t’i dallosh llojet e shkëmbinjve (të shtypura, magmatike, të ndryshme);

• ta shpjegosh krijimin e shtresës së tokës;

• të aftësohesh që ti dallosh dhe ti klasifi kosh tokët (rërore , argjilore);

• të nxitesh që të mendosh për rëndësinë bujqësore të tokave.

Termet me të cilat do të njihesh:

Sferat Tokësore Tërmetet Cunami Vullkanet Stuhi Trualli

ZbaticaShiratErozioniShkëmbinjtëBatica

Njëra nga tetë planetët që rrotullohen rreth Diellit është planeti Toka. Çka është e njohur edhe si „planet i kaltër“, prandaj shikuar nga gjithësia ka ngjyrë të kaltër. Ngjyra e kaltër është rezultat i ujit e cila e mbulon 71% të sipërfaqes së saj dhe të gazrave në atmosferë. Nëse e shikojmë Tokën në ndonjë incizim satelitorë do të mund të vërejmë sipërfaqet e mëdha ujore, sipërfaqet tokësore të paraqitura si pyje, shkretëtira, male, do të vërejmë edhe disa nga ndërtimet që i ka ndërtuar njeriu. Ato e paraqesin mbështjellësit e jashtëm ose sferat e Tokës. Dallojmë atmosferë ose mbështjellës ajrorë, hidrosfera ose mbështjellësi ujorë, litosfera ose korja e Tokës dhe biosfera ose sfera në të cilën ka jetë. Ajrin që e marrim është pjesë e mbështjellësit ajrorë rreth Tokës, e njohur me emrin atmosfera. Llogaritet se atmosfera është krijuar para rreth 4 milionë vitesh si rezultat i aktivitetit

vullkanik. Atmosfera e parë ka qenë e ndryshme, por me paraqitjen e botës së gjallë ka ndryshuar. Këtë mbështjellës tokësorë nuk e shohim sepse ajri është i pangjyrë. Është e ndërtuar nga përzierja e gazrave. Më së shumti ka azot me rreth 78%, mandej oksigjen me rreth 21%, dyoksid i karbonit rreth 0.03% dhe gazra të tjera. Trashësia e atmosferës paraqet rreth 900 km dhe paraqet mbështjellës të hollë e cila ka funksion mbrojtës. Roli i atmosferës nuk është vetëm që të na sigurojë oksigjenin për frymëmarrje. Ajo na mbron nga rrezet e dëmshme të diellit të cilat e pengojnë zhvillimin e gjithë botës së gjallë në planet. Po ashtu e mbron e dhe Tokën nga meteorët më të vegjël duke e iniciuar djegien e tyre para se të arrijnë në sipërfaqen. Gazi ozon që ekziston ndodhet në atmosferë me shtresë të hollë dhe e thith pjesën më të madhe të rrezeve të dëmshme të diellit. Atmosfera është vend jetësorë për një numër të madh të bimëve, shtazëve dhe mikroorganizmave.

PERBERJA E BRENDSHME

E TOKES

Çfarë forme ka Toka? Vallë e gjithë sipërfaqja e Tokës ka ndërtim të njëjtë? A mundesh të supozosh se si është brendia e Tokës? Çka është ajri?

Fig. 3.1 Planeti Tokë

Fig. 3.2 Ndërtimi i Tokës

Korja e To-kës

Atmosfera Hidrosfera

Mbësht-jellës

Bërthama e jashtme

Bërthama e brendshme

Atmosfera është e ndërtuar prej disa shtresash:

• troposfera, është shtresa më e ulët dhe më i dendur në të cilën ndod-hin të gjitha ndryshimet kohore. Përmban një sasi të madhe të avul-lit të ujit. Vetitë më karakteristike të ajrit janë temperatura, shtypja dhe lagështia. Ajri i nxehtë ngrihet në lartësitë dhe zëvendësohet me atë të ftohtin. Si rezultat i kësaj lëvizjeje mundësohet ndryshimin klimatik. Në këtë shtresë paraqiten dukuritë meteorologjike dhe atmosferike si mjegull, shira, rrufeja etj.;

• stratosfera, përmban ozon e cila na mbron nga rrezet e dëmshme ultravjollce. Теmperatura në shtresat më të ulëta të stratosferës është e përhershme. Ajri në këtë shtresë është shumë i holluar dhe i thatë. Trashësia e kësaj shtrese është rreth 50 km;

• mezosfera, shtresë e cila ka rënie të madhe të temperaturës. Kjo shtresë është me trashësi prej rreth 85 km;

• јоnosfera (termosfera), është shtresë e cila përmban thërrmija të elektrizuara. Trashësia e kësaj shtrese është 500 km;

• еgzosfera, është shtresë e vakuumit ose hapësirë e paajër. Në egzosferë ka gazra të holluara. Ndodhet në lartësi prej rreth Tokë ndodhet uji në gjendje të lëngtë. Shumë pjesë e vogël e ujit është në gjendje

të gaztë dhe të ngurtë. Pjesa më e madhe e ujit të lëngtë në Tokë është uji i detit, ato janë ujërat e oqeaneve dhe deteve, ndërsa pjesa më e vogël janë ujërat e ëmbël ose ujërat e burimeve, lumenjve, liqeve dhe të ngjashëm. Në planetin tonë të katër oqeanet e përbëjnë të a.sh.q detin Botërorë me rreth 96% të ujit të përgjithshëm, dhe ato janë: Oqeani i Qetë , Oqeani Atlantik, Oqeani Indian dhe Oqeani i Veriut të akullt. Prandaj uji i ëmbël nga liqet dhe uji i rrjedhshëm kanë rëndësi të madhe për jetën në planetin tonë. Uji i përgjithshëm i Tokës e ndërton hidrosferën.

Fig. 3.3 Shtresat e atmosferës

Fig. 3.4 Hidrosfera

Fig. 3.5 Litosfera

Egzosfera

Termosfera

Mezosfera

Stratosfera

Troposfera

Lartësia mbidetare

Ajo përfshin 71 % nga sipërfaqja e përgjithshme e Tokës. Në hidrosferë ka jetë. Litosfera është mbështjellës i ngurtë gurorë i Tokës. Pjesa më e madhe e kësaj sfere ndodhet nën fundin e oqeaneve. Si dhe në sferat e mëparshme të përmendura, edhe në litosferë ka jetë. Atmosfera, hidrosfera dhe litosfera ndërmjet veti janë të lidhura në biosferë. Ajo i përfshin pjesët nga të gjithë sferat Tokësore, gjegjësisht pjesë në të cilën ekziston jetë, e

paraqesin biosferën.

Brendia e Tokës është e ndarë në sfera, e ato janë: sipërfaqja e ngurtë dhe e hollë e quajtur korja Tokësore, mandej mbështjellësi Tokësorë dhe bërthama Tokësore. Korja tokësore në të cilën jetojmë është pjesa e vetme ku njeriu mund ta hulumtojë. Toka nuk ka formën e rrethit të rregullt. Ajo ka formën e sferës, pak e shtypur në polet për shkak të lëvizjes rreth boshtit të vetë, ndërsa pak e zgjeruar në ekuator. Duke u nisur nga sipërfaqja po deri në qendrën e Tokës ka rreth 6400 km. Është e përbërë nga shtresat e ndryshme të shkëmbinjve dhe metaleve. Коrja është e ndarë në kore kontinentale dhe kore oqeanike, e cila ndodhet nën fundin e oqeaneve, është e përbërë nga shkëmbinjtë lehtë të tretshëm me dendësi të vogël. Mbështjellësi Tokësorë është e përbërë nga shkëmbinjtë e shkrira dhe ka trashësi prej 2800 km. Ky mbështjellës është me dendësi më të madhe nga korja, është e pasur me hekur dhe magnezium. Në pjesën e sipërme të mbështjellësit, e cila është është afër kores, ndodhen vend pozita nga tërmetet dhe vullkanet. Bërthama e Tokës në pjesë më të madhe është e ndërtuar nga metalet nikel dhe hekur. Ajo është e nxehtë dhe ka dendësi të madhe.

Fig. 3.6 Biosfera

Përshkruaje formën e Tokës? Numëroi sferat e Tokës? Çka është biosfera? Vizato atmosferën Tokësore dhe shënoi shtresat.

Përpuno modele për prerjen e brendshme të Tokës (p.sh me topth të prerë dhe argjilë). Përpu-

no vizatime në letër pllakati për ndër-timin e brendshëm të Tokës. Shiko video prezantim për karakteris-tikat e bërthamës dhe mbështjellësit e Tokës.

Јurij Gagarini është kozmonauti i parë i cili me anije kozmike në vitin 1961. fl uturoi nga Tokë dhe na tregoi se si duket „planeti i kaltër“ shikuar nga lartë. Globusi është model që tregon se si është forma e Tokës. Me arritjen në lartësitë zvogëlohet sasia e oksigjenit dhe temperatura. Prandaj është e domosdoshme që kozmonautët gjatë udhëtimeve në gjithësi të përdorin oksigjen nga aparatet speciale. Në disa planetë tjera ekziston ujë por në formë të akullit, por që jeta mund të zhvillohet vetëm nëse ekziston ujë në gjendje të lëngtë.

Atmosfera

LitosferaBiosferaHidrosfera

Tërmetet

Tërmeti është dukuri natyrore e Tokës, e cila paraqitet për shkak të zhvendosjes së pllakave tektonike ose lëvizjes së kores së Tokës. Kjo është e përcjellë me lirimin e sasisë së madhe të energjisë e cila shkakton dridhje të Tokës. Litosfera e Tokës paraqet mozaik pllakash të cilat lëvizin. Kufi ri i pllakave të këtilla tektonike gjatësia nëpër të cilën paraqitet zhvendosja quhet sipërfaqja e fi danishtes. Përderisa pllakat kontinentale dhe pllakat oqeanike rrëshqasin dhe shtyhen njëra me tjetrën, ato shkaktojnë shtypje të madhe nën sipërfaqen e kores Tokësore.

Ndonjëherë shtypja e shkaktuar lirohet gradualisht dhe shkakton dridhje më të vogla. Përderisa shtypja mbetet një kohë më të gjatë ai bëhet më i madh, kështu që

energjia e akumuluar lirohet përnjëherë. Nëpër shkëmbinjtë fi llojnë të zgjerohen valët rënëse dhe ajo sjell deri në tërmet. Burimi i valëve rënëse është quajtur fokus ose hipo qendër, vendi mbi fokusin quhet si epiqendër. Forca e tërmetit varet nga sasia e energjisë së liruar, thellësia e hipo qendrës, largësia nga epiqendra dhe përbërja e kores tokësore.

DUKURITË NATYRORE

TË TOKËS

Cilat dukuri

natyrore i

njeh? Çka është e

përbashkët për tërmetet

dhe vullkanet? Prej nga

paraqiten shirat?

Fig. 4.1 Zhvendosja e pllakave tektonike Fig. 4.2 Rrëshqitja e pllakës kontinentale dhe tektonike

Fig. 4.3 Pllakat tektonike të Tokës

Pllaka veri amerikane

kore oqeanike

Tërmetet regjistrohen me mjet që quhet sizmograf, ndërsa dokumenti në të cilën verifi kohen tërmetet quhet sizmogram. Forca e tërmetit matet me disa shkallë. Shkalla e Merkalievit ka 12 shkallë dhe i mat efektet e tërmeteve në sipërfaqen e Tokës. Shkalla e Riterit e mat forcën e valëve rënëse dhe energjia që lirohet gjatë dridhjes. Kjo matëse ka 9 shkallë. Me Shkallën Evropiane Mikroseizmatike (EMS) përcaktohet intensiteti i tërmetit në

ato evropiane por edhe në shumicën e vendeve tjera. Në varshmëri nga forca e tërmetit, zona e sulmuar mund të jetë edhe plotësisht e shkatërruar. Tërmetet dëmin më të madh e shkaktojnë në epiqendrat, duke u larguar nga

ato zvogëlohet edhe fuqia e shkatërrimit të tërmetit. Në zonën e epiqendrës shkatërrohen ndërtesat, shtëpitë dhe objektet tjera, këputen rrjetat elektrike, shpesh herë paraqiten edhe zjarre. Tërmete më të vogla paraqiten edhe në vendin tonë. Më 26 korrik të vitit 1963 në Shkup ka qenë i sulmuar nga tërmeti me 9 shkallë sipas shkallës së Merkalievit, ndërsa 6,1 sipas shkallës sizmike të Riterit Tërmeti i Shkupit është ndjerë në hapësirë prej rreth 50.000 kilometra

katrorë. Dridhja ka shkaktuar shkatërrim dhe dëmtim të një numri të madh të ndërtesave dhe objekte të tjera. Nën ndërtesave të shkatërruara me mijëra njerëz e kanë humbur jetën ose kanë qenë të lënduar.

Fig. 4.4 Elementet e tërmetit

Fig. 4.5 Seizmogram

Fig. 4.6 Shkupi pas tërmetit

Epiqendra

Hipoqendra

Gjatë tërmeteve të forta kur epiqendra është e pozicionuar nën sipërfaqen e oqeanit, mund të shkaktojnë valë të mëdha. Ato janë të njohura si cunami. Lartësia e këtyre valëve arrin deri në 30 m ose më shumë . Kur valët arrijnë deri në bregun shkaktojnë dëme të mëdha.

Vullkane

Vullkani është hapje ose plasaritje e kores Tokësore nga e cila del magma në formë të

lumit nga lava e nxehtë. Kur ka еrupcion vullkanik

eksploziv nga hapja e vullkanit rrjedhin gazra të nxehta dhe helmuese, hiri, kurë të nxehtë dhe sasi të madhe të lavës në disa kilometra. Lava vullkanike ftohet rreth hapjeve dhe shkaktohen format konusoide. Forma e vullkanit varet nga dendësia e magmës dhe forca me të cilën ajo shpërthen. Toka rreth vullkanit është shumë pjellore, falënderim të hirit që paraqitet. Erupsionet vullkanike

eksplozive paraqiten atje ku pllakat e kores Tokësore ndahen njëra nga tjetra. Vullkanet ndahen sipas fuqisë dhe shpeshtësia e erupsioneve të tyre. Vullkanet që kanë erupsione të shpeshta janë quajtur si aktive, ato që kanë erupsione të rralla quhen të fj etura, ndërsa ato që janë ndalur me

eruptim janë quajtur vullkane të shuara. Tek vullkanet e gjalla dallohen: shtretër të masës së nxehtë, kanali vullkanik sipas së cilës lëviz magma e nxehtë, hapja e vullkanit ose krateri dhe kupa vullkanike e cila shkaktohet rreth vullkanit nga lava e precipituar. Shumica e vullkaneve ndodhen përgjatë gjatësisë së kufi jve të pllakave tektonike, sepse atje korja është më e dobët. Vullkanet shpesh herë paraqiten rreth rretheve malore tokësore, por paraqiten edhe në fundin detar dhe shpërthejnë në sipërfaqen e ujit.

Fig. 4.7 Cunami

Сл. 4. 9 Структура вулкана

Сл. 4. 8 Вулкани

Gryka

kana

li i v

ullk

anit

Pjesa e vullkanit

Llava

Vendqëndrimi

Gejzerët janë burime nëntokësore të cilat lëshojnë ujë të nxehtë. Ndodhen në zonat vullkanike të cilat afër nën sipërfaqen e Tokës ka shkëmbinj të nxehtë. Uji nxehet nga ato shkëmbinj, avulli jep shtypje për së larti e mandej nëpër ndonjë plasaritje del në ajër. Lartësia e fl uksit të rrjedhjes mund të jetë prej disa centimetra e deri në disa metra.

Stuhitë

Stuhi është shkatërrim në atmosferë. Stuhitë i shkaktojnë retë e mëdha të quajtura kumulonimbuse. Në brendinë e reve ka kristale të akullta, breshri dhe pika uji të cilat fërkohen njëra me tjetrën dhe shkaktojnë elektricitet.Kur kjo sasi e elektricitetit do të jetë më e madhe, vjen deri te zbrazja, kjo njihet si vetëtima të cilën e vërejmë. Vetëtima mund të formohet ndërmjet resë dhe truallit

,ndërmjet dy reve ose në një re të njëjtë. Zërin që e dëgjojmë kur ka stuhi quhet rrufe. Ajo krijohet për shkak të zgjerimit të shpejtë të ajrit të nxehtë, ndërsa nëpër të kalon vetëtima.

Erozioni

Erozioni është proces i shkatërrimit të shtresës sipërfaqësore të tokës dhe bartja e materialit në vend tjetër. Shkatërrimi i shkëmbinjve mund të jetë:• imtësim fi zik i masave shkëmbore deri në rërë të

imët ose pluhur;• zbërthim kimik i shkëmbinjve nën ndikimin e ujit dhe disa reagensë kimike;• shkatërrim dhe zbërthim organik i shkëmbinjve.Nën termin erozion të tokës nënkuptohet proces i tërheqjes dhe bartjes së tokës pjellore të tundur me shira dhe erë. Erozioni varet nga faktorët natyrorë por edhe nga faktori njeri, për shkak të shkatërrimit të vegjetacionit natyrorë. Pasojat e erozionit janë : vërshimet, precipitimi i sasive të mëdha të bartësve, veçanërisht në akumulimet ujore, shkatërrimi i objekteve etj. Nga erozioni mbrohemi duke marrë më shumë masa dhe aktivitete siç janë: ndërtimi i tarracave dhe mureve, përpunim të tokës konturore, pyllëzimi etj. Pas një kohe erozioni e ndryshon reliefi n e Tokës.

Fig. 4.11 Stuhia

Fig. 4. 10 Geysers

Fig. 4.12 Erozioni i tokës

Batica dhe zbatica

Batica dhe zbatica janë dukuri e rritjes dhe uljes reciproke të nivelit detar, me ndikimin e forcave të gravitacionit të Hënës dhe Diellit. Uji në dete rritet dhe lëshohet 2 herë gjatë ditës, gjegjësisht në çdo 6 orë. Маsa e Diellit është shumë më e madhe nga masa e Hënës, por Hëna është aq afër Tokës kështu që forca e saj tërheqëse është 2,5 herë më e madhe në krahasim me masën ujore të Tokës nga Dielli. Prandaj sipërfaqet ujore që janë të kthyera kah Hëna u rritet niveli dhe paraqitet batica. Në anën e kundërt të Tokës masa ujor mbetet

mbrapa dhe atje paraqitet batica e pavërejtur. Ndërmjet këtyre dy baticave toka lëshohet dhe paraqitet zbatica. Zonat e batica dhe zbatica për botën e gjallë në det ka përparësi dhe mangësi. Me largimin e ujit nga bregu, shtazët në mënyrë direkte janë të koncentruar në Diell dhe në temperaturë më të lartë. Gjatë kohës së zbatica koncentrimi i kripës bëhet më i madh. Përparësitë përbëhen në atë se batica sjell ujë të freskët me sasi të reja të ushqimit, ndërsa zbatica i

mënjanon substancat mbeturinore.

Shirat

Shirat paraqesin forma të avullit ujor të kondensuar të cilat bien në sipërfaqen e Tokës, në gjendje agregate të lëngtë ose të ngurtë. Shira më të shpeshta janë shiu, bora, gradë etj. Shirat krijohen në atmosferë kur tretja e gaztë kondenson në retë. Pikat e kondenzuara lidhen në mes veti dhe bien në Tokë në formë të shiut. Sasia e shiut matet me mjet të posaçëm për matjen e shiut.

Fig. 4.13 Batica

Fig. 4.14 Zbatica

Fig. 4.15 Shi

Reja paraqet sasi të pikave të kondenzuara ose kristaleve të ngrira në atmosferë. Dallojmë më shumë lloje të reve, siç janë:

• Stratusi është re e ulët e pa formë në majat e maleve, ku prej tyre bie shiu ose bora e imët;

• Кumulonimbus është re e ulët por i madh dhe gjatë kohës së vranët prej tij shpesh bie gradi;

• Кumulus është re e bardhë, e cila paraqitet gjatë kohës së mirë;

• Cirusi është re e lartë, në formë të gërshetës, dhe paraqitet në kohë të mirë.

Në temperaturë më të ulët se 0*C, avlli i ujit kondenson në kristale të borës. Breshri paraqitet kur rreth pikave të ngrira të shiut akumulohet ujë dhe ajo ngrin. Vesa paraqitet kur netët janë të kthjellëta gjatë verës. Veçanërisht paraqitet në vende me lagështi më të madhe. Brymë vërehet gjatë dimrit kur koha është e mirë.

Fig. 4.16 Re

Fig. 4. 17 Borë

Si ndodhin tërmetet? Çka është epiqendër? Cili është dallimi në mes vullkaneve të fj etura dhe të shuara?Cilat pjesë vërehen tek vullkanet e gjalla?Shpjego formimin e stuhive. Si mund të ndalohet erozioni i tokës?Sa herë gjatë një ditë e natë paraqitet batica?Cilat janë përparësitë të baticës e cilat të zbatica?Shpjegoi llojet e shirave që bien në Tokë.

Меteorologjia është shkencë e cila e studion kohën.Disa minuta para valës së parë të cunamit të arrijë deri tek bregu, për sa metra deti tërhiqet për sa metra.Kur stuhia është larg, së pari vërehet vetëtima e mandej dëgjohet rrufeja. Pasi të vëresh vetëtimë numëroi sekondat derisa ta dëgjosh zërin. Atë numër ndaje me 3 dhe do të njoftohesh se sa kilometra je i larguar nga stuhia.

Lexo tekste për dukuritë natyrore dhe pasojat e ndryshimeve të brendshme dhe të jashtme të Tokës. Përpuno model dinamik të vullkanit. Shiko video prezantim të erupsionit vullkanik. Përpuno fotoalbum për

dukuritë natyrore të Tokës.

Korja e Tokës është e ndërtuar nga shtresat të shkëm-binjve të ndryshëm. Ato e formojnë reliefi n e Tokës, malet, fushat, kodrat, fundin e detit. Janë formuar gjatë në peri-udhë prej milionë vitesh. Shkëmbinjtë mund të jenë të përbëra prej një ose më shumë minerale. Dallohen në mes veti për nga ajo se si janë krijuar, sipas përbërjes kimike, ngjyrës, fortësisë, madhësisë etj. Sipas mënyrës së formimit ndahen në: magmatike, sedimentuese dhe të ndryshme

(metamorfe).

Shkëmbinjtë më të vjetra dhe më të shpërndarë të Tokës janë shkëmbinjtë magmatikë. Ato krijo-hen pas erupsioneve vullkanike. Маgma del në sipërfaqen ftohet dhe kalon në shkëmb të ngurtë. Shkëmbinjtë magmatikë mund të formohen edhe në brendinë e Tokës, nëse vullkani nuk ka forcë që ta hedh magmën në sipërfaqe. Në zonat ku ka vullkane të gjalla, shkëmbinjtë magmatik ndodhin edhe sot. Para rreth katër miliardë vitesh, nga

këto shkëmbinj ka qenë e formuar korja e ngurtë e Tokës. Shkëmbinjtë më të njohur magmatikë janë: bazalti, graniti etj. Bazalti më së shumti

ndodhet në sipërfaqen e Tokës, ndërsa graniti në kontinentet. Shkëmbinjtë magmatik janë shkëmbinj të ngurtë dhe për këtë shkak gjejnë përdorim në ndër-timtari. Shkëmbinjtë sedimentues krijohen me precipitimin e materialit të imët të rërës, argjilit, gëlqeres, mbeturinat nga shtazët të ngordhur (nafta), mbeturina nga bimët (karboni) etj. Ato precipitohen në fundin e liqeve ose deteve, e mandej precipitojnë në brendinë e tokës dhe atje ngurtësohen.

KRIJIMI I SHKEMBINJVE DHE

LLOJET E SHKËMBINJVE

Çka janë shkëmbinjtë? Ku ke vërejtur shkëmbinj? Vallë të gjitha shkëmbinjtë kanë ngjyrë dhe formë të njëjtë?

Fig. 5.1 Shkëmbinj në Matkë

Fig. 5.2 Shkëmbinj magmatikë

Fig. 5.3 Formimi i shkëmbit magmatik

Shkëmbi magmatik i formuar nga lava e vullkanit

Magma

Nga këto shkëmbinj janë të formuar num-ri më i madh i tokës në të cilën lëvizim. Sipas mënyrës së precipitimi dhe llojit të materialit që precipiton, ekzistojnë tre lloje të shkëm-binjve sedimentues : mekanike, kimike dhe organogjene. Shkëmbinjtë sedimentues mekanik for-mohen me precipitimin e materialit të imët në ujërat ose në tokë. Materiali i precipituar gjatë kohës verbohet, çimentohet dhe shndërrohet në shkëmb të fortë. Shkëmbinjtë sedimentues mekanik janë argjiri, rëra, çakall. Në këto shkëm-binj ndodhen mbeturina fosile-të ngurtësuara

nga kërmijtë, peshqit, shpendët dhe shtazë të tjera. Shkëmbinjtë sedimentues kimik for-mohet me precipitimin e materialit që krijohet nëpërmjet të tretjeve kimike. Kështu janë formuar: sol, gipsi, bigori etj Shkëmbinjtë sedimentuese organogjene janë formuar me precipitimin e mbeturinave nga organizmat bimore dhe shtazore. Në këtë mënyrë janë formuar shkëmbinjtë gëlqerorë, koralet etj. Në grup të posaçëm të shkëmbinjve sedi-mentues organogjene marrin pjesë karboni dhe nafta. Karboni është formuar nga drun-jtë gjigant që kanë ekzistuar para shumë milionë vitesh, ndërsa nafta është formuar me zbërthimin e organizmave në detet e dikurshme. Karboni dhe nafta kanë veti të digjen dhe të lirojnë temperaturë të lartë.

Fig. 5.4 Formimi i shkëmbinjve sedimentues (shtresorë)

Fig. 5.5 Shkëmbinjtë sedimentues

Material i imët

Formimi i shkëmbinjve sedimentues nga

materiali i grumbulluar i copëtuar

Shkëmbi sedimentues

SedimentShtresim

Erozion, bartje

Shkëmbinjtë e ndryshuar (metamor-

fe) formohen nga sedimentet dhe nga shkëmbinjtë magmatik në brendinë e kores së Tokës nën ndikimin e shtypjes së lartë dhe temperaturave të larta. Për shkak të ndikimit të këtyre faktorëve ato e ndryshojnë pamjen fi llestare dhe për-bërjen kimike. Меrmeri është shkëmb i ndryshuar e cila është krijuar me ndrysh-imin e shkëmbinjve gëlqerorë. Në shkëm-binjtë e ndryshuar marrin pjesë: mermeri, kristale etj. Llojet e ndryshme të shkëmbinjve janë të përbëra nga minerale të ndryshme. Min-erali është i përbërë nga kristalet të cilat lidhen në mes veti dhe formojnë strukturë të rregullt.

Fig. 5.6 Shkëmbinjtë e ndryshuar

Si ndahen shkëmbinjtë sipas mënyrës së krijimit? Si krijohen shkëmbinjtë magmatik? Sa lloje të shkëmbinjtë sedimentues ekzis-tojnë?Ku gjejnë përdorim karboni dhe nafta? Numëro shkëmbinj të ndryshuar. Ku gjejnë përdorim këto shkëmbinj: argjili, gipsi, gëlqerori, graniti dhe mermeri?

Vëzhgo lloje të ndryshme të shkëmbinjve. Me arsim-

tarin vizitoni minierë për mermer ose ndonjë gur stolie dhe njoftohuni me përdorimin e tyre . Nëse në afërsinë e vendit tuaj ka gurore vizitojeni, njofto-huni me shkëmbinjtë që përdoren dhe për aplikimin e tyre.

Njeriu i përdor mineralet e shkëmbinjve, si për shembull met-alet ar, argjend, bakër, aluminium etj. Mineralet krijohet edhe nga uji, gjatë avullimit të tij. Të këtillë materiet min-eralore që janë të tretura në ujë dhe të cilat, nëpër plasaritjet e shkëmbinjve arrijnë deri në shpella nëntokësore. Uji avullohet dhe mbeten shtresa gëlqerore . Me shtresimin e këtyre materia-leve gëlqerore krijohen shpel-la të stolisura siç janë stalak-titet dhe stalag-mitet.

Fig. 5.7 Stalaktitet dhe stalagmitet

Toka paraqet shtresë sipërfaqësore të kores Tokësore. Ç’është e përbërë nga thërrmijat mineralore, materie organike, ujë, ajër dhe organizma të gjalla. Krijimi i tokës është proces i ngadalshëm, prej disa qindra deri në disa mija vite. Prej këtu rrjedh edhe rëndësia e saj e madhe. Faktorët të cilat ndikojnë në formimin e tokës janë: reliefi , klima, vjetërsia dhe përbërja e shkëmbinjve, si edhe organizmat bimore që jetojnë në atë zonë. Për shkak të formimit në një kohë të gjatë, tokët gjatë formimit ndryshojnë, ndërsa njeriu ka ndikim të vetë në formimin e tyre. Në Republikën e Maqedonisë ka rreth 30 lloje të tokave. Toka ka numër të madh funksionesh : • furnizon ushqim për organizmat e gjalla; • vend për aktivitetin njerëzor; • mundëson pasuri gjeologjike dhe arkeologjike; • vend jetesë për disa organizma të gjalla; • formon, i pastron dhe i shndërron shumë materie, si uji, disa materie të ushqyeshme dhe karbon; Profi li tokësorë është horizonti tokësorë i përgjithshëm në të cilën klasifi kohet toka gjatë procesit të formimit. Në tokë dallojmë disa shtresa:

• shtresë të pasur me materie organike, quhet humus dhe shënohet me О;

• shtresë të pasur me rrënjë dhe organizma të gjalla, shënohet me А;

• shtresë në të cilën nuk ka shumë organizma të gjalla, por ka rrënjë të bimëve dhe shënohet me В;

• shtresë pa organizma të gjalla dhe me thërrmija të mëdha shënohet me С.

Toka përbëhet nga materiet organi dhe dhe inorganike nga të cilat më i rëndësishëm është humusi. Ai e rregullon gjendjen e strukturës së tokës, ndalon erozionin, mundëson lëshimin e ujit dhe ajrit. Pranon, përçon dhe i akumulon elementet kimike të rëndësishme për rritjen dhe zhvillimin e bimëve. Në natyrë është krijuar dhe spontanisht krijohet, me zbërthimin dhe precipitimin e materialit organik në sipërfaqen.

KRIJIMI I TOKËS DHE

LLOJET E TOKËS

Si quhet shtresa sipërfaqësore e litosferës? Për se përdoret toka?Sa lloje të tekëve i njeh?

Fig. 6.2 Profi li tokësorë

Сл. 6. 1 Тлo

Теkstura јështë përbërje e rërës, pluhurit dhe argjilit në tokë. Me ndryshimin e teksturës fi tohen kushte të përshtatshme për mirëmbajtjen e bimëve. Tokët janë të grupuara sipas madhësisë së thërrmijave mineralore. Të tre grupet kryesore të tokës në bazë të teksturës janë: rërore, glinore dhe argjilore. Tok a rërore është e vrazhdët, përmban thërrmija të cilat mund të shihen me sy. Thërrmijat kryesisht nuk ngjiten, kur kanë lagështi. Toka rërore nuk përmban shumë materie ushqyese. Glina përmban thërrmija më të vogla nga thërrmijat e tokës rërore. Kjo tokë ka pamje të pluhurit. Thërrmijat e glinës ngjiten, përderisa do të kenë lagështi. Glina nuk e përmban formën pasi të thahet. Toka argjilore përmban thërrmija edhe më të vogla. Thërrmijat e tokës argjilore ngjiten pasi të kenë lagështi dh më së shpeshti e mban formën pas tharjes. Toka argjilore është e lëmuar kur është e thatë, ndërsa ngjitëse kur është me lagështi. Tokët që përmbajnë më shumë argjilë janë të quajtura si toka të rënda. Argjila mund të përmbajë shumë materie ushqyese, por nëpër të vështirë depërton ajri dhe uji. Përbërja e tokës ka rol të rëndësishëm për funksionet e saja. Çdo shkatërrim i kësaj përbërjeje shkakton probleme të caktuara me funksionin e saj. Çdo ditë toka dëmtohet me erozion, zvogëlimin e materieve organike, ndotje, zvogëlimin e botës së gjallë, vërshime, koha jo e mirë, dëmtim mekanik, plehra artifi ciale etj. Ndërmjet të gjithë këtyre faktorëve njeriu me aktivitetet e tij më së paku ndikon në shkatërrimin e shtresës tokësore.

Ndotësi i tokës mund të jetë i pranuar nga rrënja e bimës dhe kjo ndikon në rritjen jo të rregullt të saj. Bima mund të jetë e ngrënë nga shtazët shtëpiake, e mandej nëpërmjet të mishit, qumështit ose vezëve, njeriu e përçon ndotësin në trupin e tij.

Fig. 6.3 Shtresat e tokës

Si formohet toka? Numëroi funksionet e tokës? Përshkruaji shtresat e tokës. Numëroi llojet e tokës. Shpjego rëndësinë e tokës.

Përpuno model të shtresave tokësore.

Bisedoni për karakteristikat e tokës për të cilat Resnja është e njohur me mollë, Koçani me oriz, Prilepi me duhan, Strumica me kulturat kopshtare. Njoftohuni me mjetet e përpunimit të tokës.

Që të formohet tokë prej 2.5 centimetra janë të nevojshme ndërmjet 1 dhe 25 shekuj. Çka është llogaritur se çdo vjet nga erozioni humbin rreth 75 000 milionë tona tokë. Një centimetër kub të tokës mund të jetë vend jetesë e më shumë se 1.000.000 baktereve. Pothuajse çdo gjë që është e nevojshme për njeriun e fi ton nga toka: ushqimi, veshmbathja, letra, druri, barërat ...

VEÇORITË E BOTËS

SË GJALLË

Organizmat e gjalla dallohen me ndërtim qelizorë

Qeliza

Organizmi njëqelizorë dhe shumëqelizorë

Ushqimi dhe të ushqyerit

Bimët krijojnë ushqim

Shtazët janë harxhues

Zinxhiri të ushqerit

Frymëmarrja – veti themelore biologjike

Mënjanimi-lirimi nga materiet e dëmshme

Nxënës me përvetësimin e këtyre faqeve do të mundesh:• ta zbulosh shumëllojshmërinë dhe gjenezën e organizmave të gjalla;• ti kuptosh dallimet e organizmave të gjalla;• ta kuptosh ndërtimin qelizorë të organizmave (njëqelizorë dhe shumëqelizorë);• ti emërtosh format, pjesët përbërëse të qelizës dhe funksionet e tyre (bimore dhe shtazore)

me ndihmën e grafi kës; • ti vëresh dhe ti shprehësh ngjashmëritë dhe dallimet në ndërtimin ndërmjet qelizës shtazore

dhe bimore; • ta zbulosh kuptimin e të ushqyerit në raport të të gjithë shtazëve tjera, vetive dhe proceseve;• të kuptosh se bimët e prodhojnë ushqimin në pjesët e gjelbra nga materiet e tokës, ajrit

dhe dritës Diellore;• ta kuptosh se shtazët janë harxhues të ushqimit;• ta shpjegosh lidhshmërinë e bimëve dhe shtazëve nëpërmjet të të ushqyerit (zinxhiri i të

ushqyerit);• ta kuptosh frymëmarrjen si këmbim të gazrave ndërmjet organizmit dhe mjedisit jetësorë; • ta kesh të qartë se bimët marrin frymë me ndihmën e gjithë organeve;• të kesh dijeni se shtazët marrin frymë me ndihmën e organeve për frymëmarrje të cilat

janë të ndryshme në varshmëri nga mjedisi jetësorë; • ta kesh të qartë se organizmi lirohet nga materiet e panevojshme dhe të dëmshme;• ta lidhësh lëvizjen te shtazët me të ushqyerit;• ta kuptosh se mënyrat për lëvizje varen nga mjedisi jetësorë;

Termet me të cilat do të njihesh:Ndërtim qelizorëQeliza Mbështjellësi qelizorëCitoplazmaBërthamaOrganizmat njëqelizorëMikroorganizmat

Organizmat shumëqelizorëUshqimiTë ushqyeritProdhuesitHarxhuesitBarngrënësMishngrënës

Gjithë anshëmZinxhiri i të ushqyeritFrymëmarrjaKëmbimi i gazraveOrganet e frymëmarrjes Mënjanimi Lëvizje

Lëvizje e organizmave të gjalla;

Ndjeshmëria e nxitjes;

Organet për pranimin e nxitjeve;

Cikli jetësorë te bimët;

Shumimi jo gjinorë te bimët;

Shumimi gjinorë dhe jo gjinorë te shtazët;

Cikli jetësorë tek shtazët;

Fazat zhvilluese të njeriut

• ti krahasosh mënyrat dhe organet për lëvizje tek përfaqësuesit të njohur nga mjediset jetësore dhe të ushqyerit e tyre;

• ti kuptosh se bimët në mënyrë të kufi zuar lëvizin;• ta kuptosh ndjeshmërinë tek shtazët si lidhje e organizmit

me mjedisin;• ta kuptosh rëndësinë dhe t’i përdorësh termet lidhur me

ndjeshmërinë;• ti përshkruash paraqitjet e tua për lidhet ndërmjet dritës,

ushqimit, mënyrës së lëvizjes dhe mbrojtjes nga rreziqet;• ti shpjegosh lidhjet (ndjeshmërinë) e një shtaze dhe

mjedisit;• ta kuptosh rritjen, shumimin ,vdekjen si faza të ciklit

jetësorë të çdo organizmi të gjallë;• ta kuptosh rritjen dhe shumimin jo gjinorë te bimët;• ta kuptosh shumimin tek organizmat si mënyrë për

mbijetesë;• ti njohësh fazat zhvilluese gjatë rritjes së njeriu;• ta pranosh vjetërsinë dhe vdekjen si fazë natyrale në ciklin

jetësorë të çdo individi.

Organet e lëvizjesNdjeshmëria Ngacmimi Organet për pranimin e nxitjeve Mbrojtja nga nxitjet të forta RritjaZhvillimi

Shumimi jo gjinorëShumimi gjinorëShumimiPlakjVdekja

Çdo organizëm i gjallë është i ndërtuar nga pjesët më të vogla. Këto pjesë të vogla kanë funksione të ndryshme, por të gjithë punojnë bashkë që të mund t’ju mundësojnë orga-nizmit të jetojë dhe të mbijetojë në mjedisin e tij. Pjesët më të vogla janë të ndërtuar nga pjesët tjera më të vogla, të cilat po edhe ato janë të ndërtuar nga pjesët edhe më të vogla, dhe kështu deri sa të vijë në pjesën më të vogël – qeliza. Qeli-

za është njësia themelore ndërtuese e të gjithë organizmave të gjalla.

Të gjitha organizmat e gjalla të Tokës janë të ndarë në pesë mbretëri edhe atë: mbretëri e baktereve, mbretëri e pa-ra-shtazëve dhe algave, mbretëri e këpurdhave, mbretëri e bimëve dhe mbretëri e shtazëve. Për çdo organizëm të gjallë veti të përbashkëta janë ndërtimi i tyre

qelizorë dhe pro-

ceset jetësore të cilat zhvillohen në të. procese jetësore të përbashkëta tek të gjithë organizmat e gjalla janë: frymë-marrja, të ushqyerit, rritja, lëvizja ndjesh-mëria, mënjanimi dhe shumimi.

Të gjithë organizmat e gjalla marrin frymë. Pranojnë ok-sigjen nga mjedisi i jashtëm dhe me ndihmën e saj ushqimin

e shndërrojnë në energji. Shtazët që jetojnë në mjedis ujorë marrin frymë nëpërmjet të verzave. Në këtë mënyrë marrin frymë peshqit, bretkosat ujore. Shtazët që jetojnë në tokë ose në mjedis ajror mund të marrin frymë me sistem të gypave (trakesë) ose me mushkëri të bardha. Me sistem të gypave marrin frymë edhe in-sektet. Mushkëri të bardha ka tek njeriu, shpendët, qentë, majmunët, gjarpërinjtë, zvarranikët etj. Disa shtazë si për shembull krimbat, oksigjenin e marrin nëpërmjet të lëkurës.

Si janë të ndërtuar bimët dhe shtazët? Vallë të gjitha pjesë ndërtuese të bimëve dhe shtazëve mundemi ti shohim? Për çka janë të ngjashëm bimët dhe shtazët? Për çfarë dallohen bimët dhe shtazët?

Fig. 7.1 Organizmat e gjalla

ORGANIZMAT E GJALLA DALLOHEN

ME NDËRTIM QELIZOR?

Fig. 7.2 Verzat te peshku

Verzat

Mushkëritë e bardha Goja

Fig. 7.3 Organet e frymëmarrjes tek njeriu

Uji

Hapësira e hundës

Laringu

Bimët marrin frymë me ndihmën e hapjeve, të ashtuquajtura stome, të cilat ndodhen më së shumti në gjethe.

Organizmat e gjalla ushqehen në mënyra të ndryshme. Trupi i shtazëve nuk mund të formon ushqim, dhe prandaj ato e shfrytëzojnë ushqimin e gatshëm nga bimët ose ushqehen me shtazë të tjera. Çdo ditë marrin ushqim që të mundet trupi të formon energji për kryerjen e proceseve jetësore, qelizat që të rriten dhe të riparohen.Për dallim nga shtazët, bimët kanë aftësi vetë të krijojnë ushqim. Ky proces zhvillohet në pjesët e gjelbra të bimës. Organizmat rriten, kjo domethënë se e zmadhojnë madhësinë e tyre. Shtazët bëhen më rënda dhe më të larta. Të vegjlit e shtazëve rriten dhe e arrijnë madhësinë e prindërve të tyre. Bimët e zmadhojnë lartësinë e tyre, masën dhe rindërtohen. Tek shtazët dallohen mënyra të ndryshme të lëvizjes. Disa të shkojnë, disa të nxitojnë, të tjerat lëvizin me kërcim, zvarritje, fl uturim etj . Shtazët lëvizin në të gjithat mjedise jetësore, në truall, në ujë dhe tokë. Shkaku themelorë për lëvizjen është kërkimi i ushqimit, por lëvizin edhe për të gjetur vend jetesë, ti mbrojnë të rinjtë, të gjejnë

partner etj. Për dallim nga shtazët të cilat lëvizin në mënyrë aktive, gjegjësisht e ndryshojnë vend jetesën bimët nuk e ndryshojnë vend jetesën por lëvizin në pjesë të caktuara të trupit të tyre. Lëvizja e tyre është e kahëzuar kah Dielli. Pjesa e bimës që është në tokë, rrënjë, lëviz kah burimi i ujit dhe kah qendra e Tokës.

Fig. 7.4 Të ushqyerit e shtazëve

Fig. 7.6 Lëvizja e bimëve

Fig. 7.5 Bima rritet

Uji Uji

Bimët dhe shtazët janë të ndjeshëm në sinjalet nga mjedisi i jashtëm. Kjo domethënë se janë të ndjeshëm në ndryshimet në mjedisin e tyre dhe re-agojnë në këto ndryshime. Disa shtazë siç është lepuri janë shumë të frikshëm dhe reagojnë edhe në ndrysh-met më të vogla. Shtazët të cilat jetojnë në det reago-jnë në sinjalet të cilat i bar-tin valët detare. Bimët, po ashtu reagojnë në sinjalet

nga mjedisi por në mënyrë të ndryshme nga shtazët. Kthehen kah Dielli, kah uji, janë të ndjeshme me prekje, dëmtim mekanik dhe ngjashëm. Që të munden normalisht të jetojnë organizmat çdo ditë i mënjanojnë materiet e panevojshme dhe të tepërta nga trupi i tyre. Shtazët në mjedisin e jashtëm lëshojnë materie të lëngtë, të ngurta dhe të gazta. Ato kanë organe të veçanta për mënjanimin e këtyre materieve. Për dallim nga këto bimë nuk kanë organe të veçanta, dhe më së shpeshti këtë e bëjnë nëpërmjet të gjetheve dhe luleve.

Shumimi është veti e përbashkët për të gjitha organizmat e gjalla. Që të mundet të zhvillohet ky proces organizmat duhet të jenë mjaftë të pjekur . Bimët shumohen me fara ose me pjesë të këputura nga vetë bima.

Fig. 7.7 Mimoza

Fig. 7.8 Mënyrat e lëvizjes së shtazëve

Shtazët shumohen në më shumë mënyra. Thjeshtë të ndërtuarat vetëm nga qeliza, shumohen me ndarjen e vetë qelizës. Shtazët me ndërtim më të ndërlikuar shumohen me lindje të të vegjëlve, me dhënien e vezëve ose me këputjen e pjesëve nga trupi i tyre. Në procesin e shumimit të organizmave e përbashkët është formimi i njësive të reja dhe mbijetesa e llojit të tyre.

Fig. 7.9 Shumimi tek bimët

Bëni përmbledhje nga materiali i konservuar nga shembujt të mbled-hur të bimëve dhe shtazëve. Për-gatitni album me grafi k për format e ndryshme të organizmave të gjalla dhe proceset jetësore. Vëzhgoni vetitë të ndryshme të shtazëve (lëvizje të peshqve në akuarium, të ushqyerit e shpendëve, ndjeshmëria e mimozës etj).

Fig. 7.10 Shumimi tek shtazët

Shqyrto këto fotografi a të shtazëve të

caktuara. Vallë a janë të gjallë organizmat? Si e vëren këtë? Cilat anë vetitë e përbashkëta për bimët dhe shtazët? Në tabelë shënoi dallimet dhe ngjashmëritë te bimët dhe shtazët në raport të të ushqyerit, lëvizjes dhe shumimit?

Për një organizëm të llogaritet se është i gjallë, duhet ti ketë këto karakteristika: • organizmat e gjalla janë të ndërtuar

nga qelizat;• organizmat e gjalla fi tojnë dhe e

shfrytëzojnë energjinë;• organizmat e gjalla rriten dhe

zhvillohen;• organizmat e gjalla shumohen;• organizmat e gjalla i përgjigjen

sinjaleve nga mjedisi i tyre jetësorë;• organizmat e gjalla adaptohen në

mjedisin e tyre jetësorë. Kristalet e sheqerit rriten në fundin e shurupit, por ato nuk janë organizma të gjalla sepse e plotësojnë njërin kusht për organizëm të gjallë. Me arsimtarin bisedoni për ndonjë objekt që tregon disa nga karakteristikat e organizmave të gjalla a nuk është i gjallë.

Sipas formës qelizat janë: topthore, drejtkëndore, të degë-zuara, të spiralizuara ose me formë të parregullt.U njoftuam me qelizën, njësinë themelore ndërtuese dhe funk-sionale nga të cilat janë të ndërtuara të gjitha organizmat e gjal-la. Shkencëtari anglez Robert Huk, i pari e ka zbuluar duke e vë-zhguar një copë tape. Qelizat i ka parë dhe i ka përshkruar si kuti të mëdha, të radhitura njëra pas tjetrës. Sot me modernizimin e mikroskopit është depërtuar më thellë në strukturën e qelizave. Qelizat ndërmjet veti dallohen për nga ndërtimi, forma ose pamja dhe madhësia. Numri më i madh i qelizave sipas madhësisë janë mikros-kopike, gj.gj mund të shihen vetëm me mikroskop. Por, ekzis-tojnë edhe qeliza të cilat janë të dukshme me sy. Të këtilla janë qelizat e limonit, portokallit, shegës, qepës dhe disa të tjera. Madhësia e qelizave mund të jetë njëmijë herë më e vogël prej një centimetri ose të arrijë gjatësi deri në një metër.

Qelizat që i ndërtojnë bimët janë të quajtura qeliza bi-

more, ndërsa qelizat të cilat marrin pjesë në ndër-timin e shtazëve janë qeliza

shtazore. Pjesët themelore ndërtuese të çdo qelize janë: bërthama, citoplazma dhe membrana qelizore. Si edhe çdo organizëm i gjallë edhe qeliza mund të funksionojë vetë. Në të zhvillohen të gjitha proceset jetësore.

QELIZA

Cilat janë njësitë më të vogla ndër-tuese të organizmave të gjalla? Vallë a mundemi ti numërojmë njësitë më të vogla ndërtuese tek njeriu?

Fig. 8.1 QelizatFig. 8.2 Qelizat e dukshme

nën mikroskop

Fig. 8.3 Pemë citruse Fig. 8.4 Pambuku

Qeliza shtazore

Brendia e çdo qelize është e mbro-jtur me mbështjellës qelizorë. Ajo paraqet membranë të hollë e cila e kontrollon se çka hyn dhe çka del nga qeliza. Në qelizë hynë vetëm ma-teriet e nevojshme, ndërsa jashtë saj dalin materiet e tepërta dhe të pan-evojshme. Citoplazma është mate-rie gjysmë e lëngtë e cila e plotëson brendinë e qelizës. Ajo përmban një numër të madh të materieve të cilat i ndihmojnë qelizës. Në citoplazmë janë të vendosura të gjitha pjesët qelizore. Bërthama paraqet „qendër të kontrolluar „ të qelizës. Ka dy funksione themelore: i kontrollon të gjitha proceset jetësore në qelizë dhe në të është e vendosur materiali trashëgues i cili bartet prej një qelize në tjetrën. Me pjesët tjera të qelizës shtazore do të njoftohesh në lëndën e biologjisë.

Qeliza bimore

Përveç pjesëve themelore, në qelizën bimore ndodhen edhe muri qelizorë,

kloroplasti dhe kokërrza të amidonit. Muri qelizorë është mbështjellës plotësues i qelizës bimore. E përmban formën e qelizës, merr pjesë në këmbimin e materieve ndërmjet qelizës dhe mjedisit të jashtëm dhe shërben si mbështjellës mbrojtës. Kloroplastet janë pjesë të gjelbra në qelizën bimore, përmbajnë pigment të gjelbra e cila merr pjesë në procesin e formimit të ushqimit tek bimët. Ushqimi i formuar në kloroplaste, akumulohet në qelizën në formë të ushqimit rezervë në kokrrat e amidonit.

Fig. 8.5 Qelizat me forma të ndryshme

Bërthama

Qeliza bimore Qeliza shtazore

Fig .8.6 Pjesët e qelizës Fig. 8.7 Bërthama qelizore

Kloroplaste

Citoplazma

Kokrra amidoni

Bërthama

Muri qelizorMembrana qelizore

Zgjidhni model të qelizës, duke përdorur materiale të cilat i keni në përdorim. Me ndihmën e arsimtarit vëreni në mikroskop preparatet të: qelizës bi-more, qelizës shtazore, qelizës mikrobe.

Ushtrim: Vërejtja mikros-kopie e qelizave Mjete dhe materiale: mikroskop, qelq lëndore dhe sipërfaqësore, pincetë, qepë, pikues me ujë, fl etore dhe laps. Qërojeni qepën dhe me pincetë nxjerri] copë nga mbështjellësi i brendshëm. Copën vendoseni në qelqin lëndorë, pikoni 2-3 pika ujë dhe mbulojeni me qelqin sipërfaqësorë. Preparatin vëzhgojeni në mikroskop. Çka vëreni? Vizatoni në fl e-toret tuaja dhe shënoni pjesët e qelizës.

Fig. Lëkura e qepës

Si janë të ndarë qelizat? Cilat pjesë i ka vetëm qeliza bimore? Si mund të jenë qelizat sipas formës?

Duke e përdorur fotografi në plotësoje këtë tabelë.

Pjesa qelizore Shenjë e fotografi së

Funksioni

BërthamaMbështjellësi qelizorë

Citoplazma

Muri qelizorëKloroplasti

Kokërrza tëamidonit

Ndarja themelore e qelizave është në prokariote dhe eukariote. Qelizat prokariote kanë material bartës, por nuk kanë bërthamë të vërtetë të formuar. Qelizat eukariote janë qeliza me bërthamë të vërtetë të formuar. Kur qelizat do të ishin të mëdhenj sa një shtëpi, bërthama do të ishte e madhe sa një dhomë.

Vakuola

Një organizëm mund të jetë i defi nuar si qenie e gjallë, e cila mund të ndikojë në mënyrë të pa varur duke i treguar të gjitha shenjat themelore të jetës. Sipas ndarjes kemi dy lloje të organizmave, njëqelizorë dhe shumëqelizorë. Organizmat njëqelizore janë të ndërtuar prej një qelize. Në atë qelizë zhvillohen të gjitha procese jetësore dhe orga-nizmi punon pa ndalur.

Organizmat njëqelizorë, mundet të gjinden në të gjitha mjedise jetësore, në tokë, në ujë dhe në mjedis ajrorë. Më së shpeshti organizmat njëqelizorë i vëzhgojmë me mjet për zmadhim, por disa të mund të shihen edhe me sy. Shumohen me ndarjen e qelizës në dy gjysma gati të barabarta. Mikroorganizëm është çdo organizëm të cilën nuk mundemi të shohim me sy. Mikroorganizmat mund të jenë përkatës pothuajse të të gjitha mbretërive të orga-nizmave të gjalla. Për dallim nga organizmat njëqelizorë, organizmat shumëqelizorë janë të ndërtuar nga më shumë se një qel-izë. Të gjitha qelizat në një organizëm të këtillë nuk kanë formë të njëjtë, ndërtim dhe madhësi. Që të mundet të punojnë grupohen mes veti në inde. Indi përbëhet prej shumë qelizave të cilat janë të ngjashme për nga forma, ndërtimi dhe madhësia dhe

kryejnë punë të njëjtë. Indi që ndodhet në sipërfaqen e të gjitha organizmave është sipër-faqësore, ka rol mbrojtës për trupin. Indi i cili i lidh pjesët në një trupi është indi lidhorë, në bimë ha-set indi bartës dhe ka rol të bart materie nëpër gjithë bimën. Indet grupohen ndërmjet veti dhe formojnë organ, ai kryen një funksion. Te njeriu veshkat e pastrojnë gjakun, lukthi e përpunon ushqimin, zemra e bën qarkullimin e gjakut nëpër trup, zorra e hollë i thith materiet ushqyese etj. Në dy grupe janë të ndarë organet tek bimët. Në një grup marrin pjesë: rrënja, kërcelli dhe gjethi, ato u ndihmojnë bimës të rritet dhe të zhvillohet. Në grupin e dytë marrin pjesë: lulja, fryti dhe fara dhe i mundësojnë bimës qe të shumohet.

ORGANIZËM NJIQELIZOR

DHE SHUMË QELIZOR

Fig. 9.1 Organizmat një qelizore

Fig. 9.2 Mikroorganizmat

Çka është qeliza? Sa qeliza ka në një organizëm të gjallë? Si punojnë qelizat në një organizëm të gjallë?

Më shumë organe të lidhura ndërmjet veti gjatë kryerjes së një procesi jetësorë formojnë sistemin organik. Për shembull, veshkat, mëshikëza e urinës dhe kanalet urinare janë organe të ndryshme, kanë funksion të ndryshëm, por bashkë e formojnë sistemin për mënjanimin. Sistemi i tretjes së ushqimit e pranon, përpunon ushqimin dhe i mënjanon materiet e panevojshme në mjedisin e jashtëm, sistemi i frymëmarrjes e pranon oksigjenin, ndërsa dyoksidin e karbonit e mënjanon në mjedisin e jashtëm etj. Lidhshmëria e sistemeve organike e përbëjnë organizmin. Që të mundet organizmi të punojë pa ndalur, është e nevojshme dikush ta kontrollojë atë punë. Në organizmin e njeriut dhe në organizmin e shtazëve këtë rol e ka sistemi nervorë. Ai e përshtat punën në inde, organet, sistemet organike dhe organizmit si tërësi.

Fig. 9.3 Luledielli

Indi qelizorë Indi i gjakut ZemraSistemi bartës

Organizmi i njeriut

Fig. 9.4 Niveli i organizmit të organizmit të njeriut Dallimet më të shpeshta ndërmjet organizmave njëqelizore dhe shumëqelizore janë

Organizmi njëqelizorë Organizmi shumëqelizorë

Ndërtimi

Në organe

Jo gjinore dhe gjinore

Një qelizë Më shumë qeliza

Procese jetësore Shumimi Në vetë qelizën jo gjinore

Një qelizë Në organe të specializuara dhe sisteme

Vëreni në mikroskop or-ganizmat njëqelizorë dhe

shumëqelizorë të kënetave. Çka vëreni?

Organizmat njëqelizorë e marrin ushqimin nëpërmjet të organeleve qelizore të njohur si vakuola ushqyese. Ushqimi përpunohet edhe nëpërmjet të organeleve qelizore mënjanohet jashtë nga trupi. Organelet në organizmin njëqelizorë punojnë si organet në organizmat shumëqelizore. Ekzistojnë 78 organe të ndryshme në trupin njeriut.Njeriu ka 11 sisteme organike të mëdha. Ato janë sistemi muskulorë, sistemi për tajitje, sistemi për tretje, sistemi bartës, sistemi limfatik, sistemi lëkurorë, sistemi nervorë, sistemi për shumim, sistemi për frymëmarrje, sistemi skeletorë dhe endokrin.

Defi noi këto terme: ind, organ dhe sistem organik. Numëroi tre dallime ndër-

mjet organizmave njëqelizore dhe shumëqelizore. Vallë të gjithë orga-nizma njëqelizorë janë mikroorga-nizma? Numëroi funksionet e sistemit nervorë të cilat i ke të njohura.

Ushqimi është çdo materie që organizmi i pranon nga mje-disi që të mbijetojë dhe ti kryejë proceset jetësore. Të ushqyerit

nënkupton marrjen e materieve ushqyese në trupin tonë që të sigurohemi se trupi mund të rritet në rregull, dhe të gjitha or-ganet tona ti kryejnë në rregull funksionet e veta. Që të mundet ushqimi të shkaktojë rritje të trupit, ta mbrojë shëndetin dhe të jep energji për të gjitha proceset jetësore, është e nevojshme të kalojë nëpër sistemin e tretjes. Ushqimi mund të përdoret i freskët ose me përpunim termik. Çdo komponim që ndodhet në ushqim dhe shfrytëzohet quhet materie ushqyese. Çdo ush-qim i përmban këto materie ushqyese: proteinat, sheqernat (karbohidratet), yndyrat, vitaminat dhe materiet minerale.

Proteinat më së shumti ndodhen në ushqime me prejardhje shtazore, ato janë të nevojshme për organizmin për ndërtimin e qelizave. Yndyrat i konsumojmë nëpërmjet të ushqimit me prejardhje bimore dhe shtazore. Me ndih-mën e tyre organizmi fi ton nxehtësi dhe energji për kryerjen e aktiviteteve fi zike ose punë të krejt trupit. Sheqernat i marrim më së shpeshti nëpërmjet të frutave ose mjaltit. Sheqernat e këtilla janë të përdorshme për organizmin, sepse japin energji. Vitaminat i konsumo-jmë në sasi të vogla çdo ditë nëpërmjet të të ush-qyerit. Ato kanë veti që mundësojnë eshtrat tona të rriten në rregull, lëkura dhe dhëmbët të jenë më të shëndetshme, i ndih-mojnë trupit tonë në luftë kundër sëmundjeve. Мineralet materiet në sasi të vogla janë të domosdoshme për punë të rregullt të organizmit. Ushqimi i shëndetshëm është çdo ushqim i cili mundëson baraspeshën e trupit dhe rezis-tencën ndaj stresit, infeksioneve dhe sëmundjeve. Bimët janë të përshtatur të shkaktojnë ushqim në trupin e tyre. Për dallim nga ato trupi i shtazëve nuk mundet të formon ushqim dhe duhet çdo ditë ta konsumojë.

USHQIMI DHE

TE USHQYERIT

Vallë të gjitha organizmat e gjalla ushqehen?Pse njeriu ushqehet?

Fig. 10.1 Piramida e të ushqyerit

Fig. 10.2 Pemë dhe perime

Proteine më së shumti ka në ushqime me pre-jardhje shtazore, mish, qumësht dhe vezë dhe produktet e tyre. Ushqim i pasur me yndyra është qumështi dhe produktet qumështore, disa lloje të mishit, vezëve, lulediellit, ullirit etj. Sheqerna ka në produktet e ëmbla, por duhet të përdoren sheqernat e pemëve dhe mjaltit. Pemët dhe perimet janë të pasura me vitamine dhe minerale. Të gjitha këto materie ushqyese duhet çdo ditë ti konsumojmë si ushqim që të mundësojmë rritje dhe zhvillim të rregullt të orga-

nizmit. Sasia e ushqimit që e konsumojmë varet nga mosha, aktiviteti fi zik dhe gjinia. Duhet ti largohemi ushqimit të tepërt të yn-dyrshëm, ushqimin që përmban aditive artifi ciale dhe ushqim të konservuar.

Fig. 10.3 Proteinat

Fig. 10.4 Yndyrat

Fig. 10.5 Sheqernat

Hulumtoni mënyrën e të ushqyerit të bretkosës, peshkut të akuariumit, kërmillit dhe shpendit. Çka vëreni?

Çfarë ushqimi zakonisht përdorin? Çka është ushqimi? Numëro materiet ushqyese. Çka do të ndodhë nëse hani ushqim më shumë se çka

është e nevojshme? Pse një djalë 12 vjeçar duhet të konsumojë më shumë ushqim sesa një bebe? Numëro pesë lloje të ushqimit që përmbajnë vitamina

APortokall, pemë të verdha dhe perime, ajkë, gjalpë, mëlçia e

zezë

Pamje më të mirë, lëkurë dhe fl okë të shëndetshme, sistemi të frymëmarrjes dhe tretjes, rritje

dhe zhvillim të eshtrave dhe dhëmbëve, mbron nga infektimet

Teprica shkakton kokëdhimbje, prishje të të pamurit, vjellje, lëkurë

të thatë me zbokth

Climoni,speca, kaça, dredhëza,

brobulle, domate, perime

Shërimi i plagëve, plagëve nga djegiet, plagët tjera, mbron nga arterioskleroza dhe shtrëngime

të zemrës, e ndalon ftohjen

Mungesa shkakton sëmundjen skorbut; Teprica krijon

amullinë,jashtëqitje, krijimin e gurësve në veshkat

DProdukte qumështore,

losos, tuna

Eshtra dhe dhëmbë të shëndetshëm, e ndalon

sëmundjen e rahitisit

Mungesë- nervozë, pagjumësi Teprica – përzierje, humbje të

oreksit, etje të madhe

EVajrat bimorë, arra, pemë

të detit, avokado

Punë normale të sistemit imunologjik, endokrin

dhe gjinorë, mbron nga arterioskleroza

Mungesë - dobësimi i gjakut

КSpinaq, lakër, brobull, mushkëri e

zezë˛ e viçit, çaj i gjelbër, djathi

Për krijimin e proteinave themelore të rëndësishme për

koagulimin e gjakut, për punën e veshkave dhe metabolizmit të

eshtrave

Teprica -reaksione alergjike, ndikon keq në aftësinë e koagulimit të

gjakut

Produktet qumështore, sardina, losos, badem, perime me ngjyrë

të gjelbër të errët

Është i domosdoshëm për zhvillimin e eshtrave dhe dhëmbëve, merr pjesë në

koagulimin e gjakut, e mban shtypjen e gjakut, e ndalon

rahitisin te fëmijët dhe osteoporozën tek të moshuarit

Teprica – iritim dhe fundërrimin e kalciumit në indet e buta

Mishi i kuq, frute detare, perime me ngjyrë të gjelbër në të errët,

arra, pemë të thata

Përforcimi i sistemit imunologjik

Mungesa shkakton dobësimin e gjakut

Mishi i pulës, vezët, peshku, arra, produktet e qumështit,

drithërat

Shëndeti i eshtrave, rritja dhe riparimi i indeve

Mungesë -dobësi e përgjithshme, humbja e oreksit, dhimbje në eshtra

dhe thyeshmëria e tyre Teprica-e shpejton zvogëlimin e

sasisë së kalciumit

Qumësht i payndyrshëm, pemë të freskëta dhe perime, banane,

аvokado, patate

Udhëheq me ritmin e zemrës dhe shtypjen e gjakut

Mungesë-përzierje, vjellje, dobësi e muskujve, aritmia e zemrës

Alga, pemë detare, perime E ndalon gushën, merr pjesë në punën e nervave dhe muskujve Teprica - iritim, hiperaktivitet

Qumësht i payndyrshëm, pemë detare, vezë, soja, kikirikë,

djathi, ostriga

Rritja dhe zhvillimi i eshtrave, sistemi imunologjik, e forcon

sistemin për shumim

Mungesë- rënia e fl okëve, dermatitis, humbja e oreksit, lodhje

(гвожђе)

B

Mushkërie zezë dhe organet e brendshme, peshku, mishi i

bagëtisë, tharmën e birës, vezë, groshë, drithërat

Mirëmbajnë lëkurë dhe muskuj të shëndetshëm, e përmirësojnë

punën dhe ndarjen e qelizave.

Mungesa shkakton lëkurë të yndyrshme, shtrëngime të

lukthit, kokëdhimbje, ndryshim të menjëhershëm të disponimit

mineralet

Ca

(kalciumi)

Fe

(hekuri)

P

(fosfori)

K

(kaliumi)

Zn

(zinku)

I

(jodi)

vitamina ndodhet në ...

ndodhet në ...

Ç’është e nevojshme për ...

Ç’është i nevojshëm për ...

Mungesë/tepricë ...

Mungesë/tepricë ...

Njeriu dhe shtazët çdo ditë konsumojnë ushqim sepse trupi i tyre nuk mundet ta prodhojë. Ushqimi është i nevo-jshëm për zhvillimin të gjithë proceseve jetësore. Bimët munden vetë të krijojnë ushqim. Ky është procesi i fotosin-tezës, një nga proceset më të rëndësishme që ndodhin në natyrë.

Fotosinteza është krijim i ushqimit (sheqerna) dhe oksigjen në gjethet e gjelbra të bimës. Ekziston një shtresë e qelizave e cila ndodhet menjëherë nën sipërfaqen e gje-thit. Këto qeliza përmbajnë kloroplaste . Në kloroplaste ndodhet materia e gjelbër klorofi li. Nga Dielli deri në kul-min e gjethit vjen energjia e dritës dhe mbetet e robëruar nga ana e klorofi l-

it. Kjo energji akumulohet për përdorimin e mëvonshëm. Dyoksidi i karbonit i gaztë nga ajri hyn nëpër vrimave e vogla të sipërfaqes së poshtme të gjethit. Моlekulat e dyoksidit të karbonit nga ajri arrijnë deri në qeliza ku ka klorofi l i cili e ka akumuluar dritën e diellit. Kjo energji ndi-hmon që të krijohet ushqimi dhe të lirohet oksigjeni. Që të zhvillohet ky proces është i nevojshëm edhe uji dhe në të materie mineralore të tretura në të cilën bima i pranon nga toka nëpërmjet rrënjës. Këtu ndodhen gypa përçuese që e bartin ujin deri tek gjethi. Oksigjeni i formuar nëpër-mjet gjethit shkon në ajër. Këtë e përdorin të gjitha or-ganizmat e gjalla për frymë-marrje. Ushqimi në formë të kokrrave të amidonit nëpër-mjet të gypave përçues kthe-het në rrënjë, kërcell ose në gjethin.

BIMET KRIJOJNE

USHQIM

Vallë bimët ushqehen?

Fig. 11.2 Kloroplaste

Fig. 11.3 Fotosinteza

Сл. 11. 1 Лист

UshqimUjë

Dyoksid karboni

Ujë

Ushqimin e akumuluar mandej e për-dorin njeriu, shtazët dhe vetë bimët që të rriten dhe ti kryejnë proceset jetësore. Sheqernat e akumuluara në bimë të cilat i përdorim ndodhen në: mollë, portokall, kumbulla dhe rrushi. Amidoni i deponuar ndodhet në: patate, misër, oriz dhe drithi.Bimët nuk janë lloje të vetme në të cilat

zhvillohet procesi i fotosintezës. Algat dhe disa lloje të baktereve po ashtu kanë mundë-si ta kryejnë këtë proces.

Ushtrim: Bimët krijojnë ushqim Mjete dhe materiale: bima spinaqi, alkooli, tretje e jodit, llambë spiritusi, enë për nx-ehje, letër për zhytje. Në enë për nxehje vendosni 2-3 gjethe të spinaqit dhe zhyteni në alkool. Mandej nxe-heni. Pasi gjethet do ta humbin ngjyrën e gjelbër nxirrni dhe vendosni në një copë letër, që ta thithë alkoolin. Mandej në çdo gjeth pikoni nga 2-3 pika tretje të jodit. Gjethet do të marrin ngjyrë të kaltër të errët deri në të zezë për shkak të amidonit që ndodhet në to.

Fig. 11.4 Ushqimi i pasur me amidon

Çka është fotosinteza? Çka do të kishte ndodhur në planetin tonë nëse bimët

nuk kryejnë fotosintezë? Bëj një listë të bimëve nga të cilat do ta përdorësh rrënjën.

Me ndihmën e arsimtarit parashtroni eksperiment ku do ta vërtetoni se bimët krijojnë ushqim (amidon ).Zgjidhni listë me të dhëna për pjesët e bimëve të cilat shërbejnë në ushqimin e njeriut.

Bimët tokësore, veçanërisht drunjtë, lirojnë rreth 80% nga rezervat e përgjithshme botërore të oksigjenit.

Të gjithë organizma të gjalla u është e nevojshme en-ergji që të mbijetojnë. Energjinë e fi tojnë nëpërmjet të ushqimit. Sipas mënyrës së të ushqyerit organizmat e gjalla janë të ndarë në:• prodhues;• harxhues; • zbërthyes. Siç u njohëm më parë deri tani bimët vetëm formojnë ushqim. Një pjesë e ushq-imit të formuar e përdorin për nevojat e veta, ndërsa një pjesë e deponojnë në gjethin, rrënjën ose kërcel-lin. Sipas mënyrës së të ushqyerit bimët janë prodhues. Shtazët janë harxhues sepse përdorin ushqim të gatshëm

nga bimët ose nga shtazët tjera.

Kur bimët dhe shtazët vdesin, ende ekziston energji të akumuluar në to. Organizmat të cilat i përdorin shtazët e ngordhura dhe bimët quhen zbërthyes. Zbërthyes më të shpeshtë janë disa mikroorganizma dhe kërpudha. Ato i zbërthejnë trupat deri në ujë dhe kripëra mineralore. Këto kripëra mineralore dhe uji përsëri kthehen në tokë, ajër dhe ujë. Bimët e gjalla nëpërmjet tokës ose ajrit këto materie përsëri i përdorin. Kur shtazët i hanë bimët, këto materie i marrin në trupin e tyre. Zbërthyesit janë të dobishëm për bujqit, kopshtarët dhe në përgjithësi për jetën në Tokë. Grup gjethesh, bari dhe mbeturina të tjera i shndërrojnë në komposto. Ai është i pasur me minerale, të cilat mandej kthehen në tokë.

Vallë shtazët formojnë ushqim? Si ushqehen? Vallë të gjitha shtazë e hanë ushqimin e njëjtë?

Fig. 12.1 Harxhues

SHTAZET JANE

HARXHUES

Fig. 12.2 Prodhues

Fig. 12.3 Zbërthyes

Të gjithë shtazët nuk ushqehen me lloje të njëjta të ushqimit. Shtazët, siç janë dreri, zebra, kali, delja dhe lepuri ushqehen vetëm me ushqim me prejardhje bimore dhe quhen barngrënës.

Një grup shtazësh, si merimanga, luani, tigri, kuna dhe huti , që hanë vetëm shtazët tjera, quhen mishngrënës.

Gjethengrënës, si kitra, korbi, gaforrja, ariu dhe bretkosa janë shtazë të cilat ushqehen me ushqim me prejardhje bimore dhe shtazore. Sipas llojit të ushqimit që e han edhe njeriu merr pjesë në grupin e gjethengrënësve.

Fig. 12.4 Barngrënës Fig. 12.5 Mishngrënës

Fig. 12.6 Gjethengrënës

Me arsimtarin shikojeni prezantimin për

mënyrën e të ushqyerit tek zbërthyesit

dhe bisedoni për rëndësinë e tyre në planetin e Tokës.

Si janë të ndarë organizmat e gjalla sipas

mënyrës së të ushqyerit? Shpjego rolin e

zbërthyesve. Si janë të ndarë harxhuesit sipas llojit

të ushqimit që e konsumojnë?

Mishngrënësit janë të aftësuar në jetë duke gjetur gjah në më shumë mënyra. Përshtatshmëritë e tyre janë: vrapojnë shpe-jtë, kanë dhëmbë të mprehtë, pamje të ash-për, shqisat e erës të zh-villuara mirë dhe kthetra të ashpra.

Çdo organizmi të gjallë i nevojitet energji që të mund të jetoje. Shtazët fi tojnë energji nga ushqimi që e konsumojnë. Bimët e shfrytëzojnë dritën, ujin dhe materiet minerale që të formojnë energji. Ndërsa zinxhiri i të ushqyerit na tregon se si për punën e përditshme konsumojmë ushqim dhe si materiet ushqyese dhe energjia përçohen nga organizmi në organizëm. Zinxhiri i të ushqyerit fi llon me prodhues, ndërsa mbaron me harxhues. Disa shtazë hanë bimë, ndërsa këto i hanë shtazë të tjera.

Prodhuesit janë hallka e parë në një zinxhir të ushqimit. Përveç bimëve prodhues janë edhe algat të cilat jetojnë në mjedis ujorë. Harxhuesit janë në hallkën e ardhshme të zinxhirit të ushqimit. Ekzistojnë grupe të harxhuesve . Grupi i parë i harxhuesve është quajtur shtazë barë kullotës.

Ato ushqehen me bimët nga zinxhiri. Grupi i dytë i harxhuesve janë quajtur gjethen-

grënës. Grupi i fundit i harxhuesve, mishngrë-nësit, në ushqimin e tyre e përdorin dy grupet e para të harxhuesve. Ato në fakt janë hallka e fundit në zinxhirin e të ushqyerit.

ZINXHIRI I TË

USHQYERIT

Me çka ushqehet lepuri?Kush e han lepurin?

Fig. 13.1 Zinxhiri i të ushqyerit

Fig. 13.2 Niveli i organizmit në zinxhirin e të ushqyerit


Huti

lulja

bretkosavemza

gjarpri

Bimë

prodhues

HutiMij

Barngrenesgjithngrënës mishngrënës

Insekt

Kur anëtari i fundit ose ndonjë anëtar tjetër në zinxhirin e të ushqyerit do të vdesë paraqiten zbërthyesit. Në këtë grup janë kërpudhat, bakteret dhe disa mikroorganizma të cilat anëtarët e vdekur i shndërrojnë në ujë dhe kripëra minerale. Këto materie kthehen përsëri në tokë dhe prodhuesit e përdorin që të krijojnë ushqim. Njerëzit janë në fund të zinxhirit të ushqimit. Ato i hanë bimët dhe shtazët.

Fig. 13.4 Njeriu në zinxhirin e të ushqyerit

Përpunoni zinxhirë të thjeshta të të ushqyerit për livadh (bashkësi jetësore në tokë) dhe në liqen (bashkësi jetësore ujore). Ndiqni video përshkrime për zinxhirë të thjeshta të të ushqyerit.

Ekzistojnë më shumë se 100.000 lloje të ndryshme të organizmave të organizmave zbërthyes. Nëse një hallkë është e shkëputur nga zinxhiri i të ushqyerit, mund të ketë pasoja katastrofale.

Çka është zinxhiri i të ushqyerit?Çka do të ndodh me zinxhirin e të ushqyerit nëse prodhuesit nuk ekzistojnë?Ku është vendi i njeriut në zinxhirin e të ushqyerit?Nga fotografi a e ardhshme formoni pesë zinxhir të të ushqyerit.

Bar Vemza Pula Njeriu

Organizmat e gjalla kanë nevojë të vazhdueshme të mar-rin ajër të pasur me oksigjen gj.gj të marrin frymë. Frymë-marrja përbëhet nga marrja dhe lirimi i frymës. Nëpërmjet frymëmarrjes ushqimi digjet dhe shndërrohet në energji e cila është e nevojshme për organizmin. Po ashtu frymëmarrja është e përgjegjshme për mënjanimin e gazit dyoksid i kar-bonit dhe disa materie të tjera të panevojshme nga trupi në

mjedisin e jashtëm. Tek grupet e ndryshme të organizmave të gjalla frymë-marrja zhvillohet nëpërm-jet organeve të veçanta ose pjesë të trupit. Bimët kanë organe të veçanta për frymë-marrje. Të gjitha pjesët e bimës si rrënja, kërcelli dhe gjethi marrin frymë. Frymëmarrja te bimët bëhet shumë më ngadalë sesa te shtazët. Këmbimi i gazrave zhvillohet nëpërmjet të hapjeve të vogla të quajtura hapje ose gojore që ndodhen në numër të madh tek gjethet.

Tek organizmat njëqel-izorë këmbimi i gazrave zh-villohet nëpërmjet të mem-branës qelizore. Gypat e vegjël ajrorë të quajtura trakeje kalojnë nëpër trupin e insektit. Ajri hyn në trakeje nëpër vrimat e murit truporë.Shtazët që jetojnë në mjedis

ujore marrin frymë me verza. Këto organe, të cilat ndodhen në të dy anët e kokës, janë të përbërë nga hapjet e verzave, të cilat janë në strukturë të perlave të cilat sigurojnë sipër-faqe të madhe për këmbimin e gazrave. Edhe pse verzat janë të kufi zuara në një pjesë të vogël të trupit, sipërfaqja e madhe e tyre shkakton këmbim të mjaftueshëm të gazrave. Uji e cila përbën oksigjen të tretur hyn në gojë të shtazës. Kjo e lëviz nofullën e tij dhe në këtë mënyrë uji pompohet nëpër verza

FRYMËMARRJA – VETIA THEMELORE

BIOLOGJIKE

Cilat orga-nizma të gjalla marrin frymë? Çka do të ndodhë nëse disa mikroorganiz-ma ndalohen të marrin frymë?

Fig. 14.1 Ndërti mi i gjethit Fig. 14.2 Gojore

oksigjeni

ushqim dyoksid karboni

avulli i ujit

për punë për zhvillimin e proceseve jetësore

energjia

Fig. 14.3 Organizmat njëqelizorë

Mushkëritë e bardha janë organe të brendshme për frymëmarrje tek ujë tokësorët, zvarranikët, shpendët dhe gji-tarët. Përveç ngjashmërive, ekziston edhe ndryshueshmëri e madhe në sistemin e frymë-marrjes tek kurrizorët tokësorë. Bretkosat, për shembull, kanë ballon si mushkëri të bardha të cilat nuk kanë sipërfaqe të mad-he. Shpendët kanë rreth tetë torba për ajër me mure të holla. Te njeriu mushkëritë e bardha janë të vendosura në kraharor. Kanë strukturë shpuzore e cila mbushet me ajër kur marrim frymë.

Fig. 14.4 Insektet

Fig. 14.5 Peshqit

Sipërfaqja e mushkërive të bardha

është përafërsisht e njëjtë me sipërfaqen e një salle

tenisi. Çdo ditë përafërsisht njeriu merr frymë rreth

25.000 herë, dhe për periudhë prej 70 vitesh, ai do të

bëjë më së paku 600 milionë frymëmarrje.

Fig. 14.6 Mushkëritë e bardha tek njeriu

Çka fi tohet gjatë frymëmarrjes? Si frymëmarrja tek bimët dallohet nga frymëmarrja e shtazëve? Cilat janë organet për frymëmarrje tek shtazët që jetojnë në tokë?Si marrin frymë peshqit?

Hulumtoni pasojat kur organet e ndryshme të frymëmarrjes tek shtazët janë të vendosura në ajër dhe në ujë. Hulumtoni frymëmarrjen e një shtaze për shembull peshkut në ujë në gjendje të qetë dhe në lëvizje, numëroni lëvizjet e verzave në minutë dhe shënoni të dhënat. Hulumtoni frymëmarrjen e një bime dhe një shtaze nën qelqore (të kihet kujdes të mos rrezikohet jeta e shtazës).

Çdo ditë në trupin e njeriut konsumohen materiet e nevojshme ushqyese dhe oksigjeni. Këto janë të nevo-jshme për punën normale të trupit. Por gjatë kryerjes së proceseve jetësore formohen materie të dëmshme dhe të tepërta. Nga ato trupi i njeriut duhet çdo ditë të liro-het. Mënjanimi është nxjerrja e materieve të panevojshme jashtë nga trupi. Këto produkte të panevojshme patjetër duhet të mënjanohen nga trupi sa më shpejtë, sepse janë të helmuar për qelizat. Veshkat, lëkura, mushkëritë e bardha dhe disa nga organet për tretje janë organe nëpër-

mjet të cilave në mjedisin e jashtëm mënjanohen materiet e dëmshme. Çdo mbajtje e tyre në trup mund të shkaktojë probleme në punën normale të tyre. Veshkat janë palë organesh, të vendosura në pjesën më të hollë, kanë ngjyrë të kuqe të errët dhe formë të kokrrës së groshës. Kanë rolin e fi l-trave, sepse e pastrojnë gjakun nga materiet e dëmshme. Përveç veshkave sistemin për mënja-nimin te njeriu e përbëjnë edhe kanalet urinare dhe mëshikëza urinare. Nëpërmjet të sistemit për mënjanim largohet uji, kripërat minerale dhe materie tjera të dëmshme. Lëkura e mbulon trupin e njeriut dhe kryesisht është e kyçur në mbrojtjen e trupit nga humbja e ujit, nga bakteret, dritës dhe dëmtimet.

Por, ajo ndikon edhe si organ për mënjanimin e djersës dhe tepricën e kripërave nga trupi. Edhe pse mushkëritë e bardha janë pjesa kryesore e sistemit për frymëmarrje, ato kanë rëndësi të madhe në mënjanimin sepse ndihmojnë në mënjanimin e avullit të ujit dhe dyoksidit të karbonit. Sistemi për mënjanim është sistem që ka lidhshmëri me sistemin për tretje. Nëpërmjet sistemit për tretje materiet e ngurta në formë të mbeturine largohen nga trupi në mjedisin e

jashtëm.

MËNJANIMI -LIRIMI NGA

MATERIET E DËMSHME

Vallë në or-ganizmat e gjalla formo-hen materiet e panevo-jshme?Si njeriu i liron materiet nga trupi? Çka do të ndodhë përderisa bimët nuk lirojnë materie?

Veshka

Fig. 15.1 Sistemi për mënjanimin te njeriu

Fig. 15. 2 Lëkurë

Kanali urinarë

M ë s h i k ë z a urinore

Mëlçia e zezë është pjesë e sistemit për tretje, por ka rol të rëndësishëm në sistemin për mënja-nimin e materieve të dëmshme. Me të rregullo-het akumulimi i sheqernave, mbeturinave nga zbërthimi i proteinave dhe yndyrave etj. Kjo i ndihmon organizmit të lirohet nga këto mbetu-rina të panevojshme. Materiet e panevojshme shndërrohen në materie të dëmshme. Zorra e trashë, është pjesa e fundit nga ky sistem i cili i mënjanon materiet e ngurta nga trupi. Në organizmat njëqelizorë, produktet e dëm-shme largohen direkt nëpërmjet të sipërfaqes së

qelizës. Organizmat shumëqelizorë kanë organe të veçanta për mën-janim. Bimët i mënjanojnë gazrat nëpërmjet hapjeve ose nëpërmjet poreve në sipërfaqen e gjetheve. Gjëndërrat në lulen lirojnë mate-rie me erë. Pjesët tjera të bimës lirojnë materie ngjitëse, vajra etj. Shumë materie organike mbeturi-nore shkojnë në tokë nëpërmjet

rrënjëve ose gjetheve rënëse. Këto materie mbeturinore mënjanohen me humbje graduale të kores dhe rënies së gjetheve, luleve, frytit dhe farave.

fi g. 15.4 Каntarioni

Me ndihmën e arsimtarit përpunoni mekanizëm të thjeshtë për fi ltrimin e tretjes së ngjyrosur.

Fig. 15.3 Organizëm njëqelizorë

Çka është mënjanim? Në çfarë mënyre njeriu lirohet nga materiet e pan-evojshme? Çka lirojnë bimët?

Sistemi i mënjanimit të njeriut të moshuar zakonisht liron rreth 1-1,8 L urinë për 24 orë.Si rezultat i prishjes së funksionit të veshkave, produktet e panevojshme mbesin në gjak dhe duhet të mënjanohen me metodë artifi ciale.

Lëvizja është proces jetësorë i njohur për të gjitha organizmat e gjalla. Lëvizja te njeriu është mundësuar nga aktiviteti i përbashkët i eshtrave dhe muskujve. Shtazët mund të lëvizin në mënyra të ndryshme prej një vendi në vend tjetër, në kërkim të ushqimit dhe vendstrehimi dhe kanë lloje të ndryshme të organeve për frymëmarrje. Pse është e rëndësishme lëvizja e shtazëve?• të gjejnë ushqim;• të gjejnë vendbanim;• ta mbrojnë veten nga armiqtë.

Lëvizje në tokë

Format e lëvizjes së shtazëve në tokë janë: ecja, nxitimi, kërcimi dhe zvarritja. Shtazët tokësorë kanë dy çifte të ekstremiteteve. Disa prej tyre i përdorin të katër këmbët për ecje, ndërsa të tjerat i përdorin vetëm

ekstremitetet e pasme, për shembull, kanguri. Disa insekte kanë gjashtë këmbë për lëvizje, për shembull, lloj insekti që han bukë dhe buburrecë shtazët tjera lëvizin me ndihmën e trupit, siç janë skrrajat e shiut. Gjarpinjtë lëvizin duke përdorur disa mënyra të ndryshme, në varshmëri nga sipërfaqja dhe shpejtësia e nevojitur. Kur shkojnë në tokë, bretkosat i përdorin këmbët e pasme për kërcim. Disa shtazë derisa edhe rrokullisen, zakonisht jo si mënyrë themelore për lëvizje. Disa shtazë lëvizin nëpër materie të ngurta, futen në tokë me përdorimin e kthetrave, dhëmbëve ose metodave tjera. Rrëmojnë vrimë ose tunel në tokë që të formojnë hapësirë të përshtatshëm për jetesë ose fshehje të përkohshme. Karkalecat i përdorin këmbët e pasme për kërcim. Disa shpendë nuk janë të aftë të fl uturojnë për shkak se krahët e tyre janë shumë të dobëta për fl uturim, si për shembull, struci ,emu, etj. që lëvizin me ecje. Gjatë lëvizjes në tokë, pinguinët ose lëvizin ngadalë me të dyja këmbët, ose rrëshqasin me stomakun. Sipas nevojës mund të kërcejnë me të dyja këmbët.

LEVIZJA E ORGANIZMAVE

TE GJALLA

Fig. 16.2 Lëvizje në tokë

Pse organizmat e gjalla lëvizin? Cilat janë organet për lëvizje tek njeriu?Vallë bimët lëvizin?

Fig. 16.1 Lëvizje

Lëvizje në mjedis ujorë

Në mjedis ujorë shtazët: notojnë, lundrojnë, zvarriten në fundin. Shtazët si patat mund të notojnë në sipërfaqen e ujit. Me not lëvizin edhe peshqit, bretkosat, gjarpërinjtë e ujit etj. Peshqit notojnë me ndihmën e fl etëve. Bretkosat notojnë me ndihmën e lëkurëzës së gishtave të këmbëve të pasme. Pinguinët notojnë të dy fl etët dhe këmbët. Yjet detarë dhe gaforret lëvizin me zvarritje nëpër fundin. Organizmat e imta njëqelizore lundrojnë në sipërfaqen e ujit.

Fig. 16.4 Lëvizje në mjedis ajrorë

Shpendët kanë krahë, të cilat u ndihmojnë gjatë fl uturimit. Tek ato ekstremitetet e përparme janë të shndërruara në krahë të cilët kanë pupla. Disa insekte kanë një ose dy çifte të krahëve për fl uturim, për shembull fl utura. Krahët janë të ndryshme nga ato të shpendëve, nuk kanë pupla. Organizmat njëqelizorë njësoj si edhe shumëqelizorët kanë aftësi për lëvizje. Ato nuk kanë organe të veçanta për lëvizje, këtë e realizojnë me pjesët e qelizës të cilat ndodhen në membranën qelizore si vetullat.

Fig. 16.3 Lëvizje në mjedis ujorë

Lëvizje në mjedis ajrorë

Fig. 16. 5 Bakteret

Për shumë shtazë aftësia për lëvizje është me rëndësi të veçantë për mbijetesë. Për shembull, shtazët migruese të cilat udhëtojnë në largësi të mëdha, zakonisht kanë mekanizëm në të cilën harxhohet shumë pak energji në njësi të largësisë. Barngrënësit dhe gjethengrënësit shpesh duhet të lëvizin shpejtë që të ikin nga grabitqarët. Mishngrënësit kanë zhvilluar mekanizëm për lëvizje të shpejtë që të mundet më lehtë ta përvetësojnë gjahun. Lëvizja te bimët është i ngadalshëm dhe proces i vazhdueshëm. Për dallim nga shtazët të cilët mund të lëvizin nga një vend në vend tjetër, bima është e rrënjëzuar në vetë vendin ku rritet. Drita e diellit është me rëndësi të madhe për bimët dhe pa të nuk do të mbijetojnë. Me pjesën nëntokësore të bimës lëvizin kah burimi i dritës. Rrënja e bimës lëviz në tokë kah burimi i ujit ose kah qendra e Tokës.

Fig. 16. 6 Lëvizjen e bimëve

Vëzhgoni dhe krahasoni lëvizjet e shtazëve (peshku në ujë, gjitari në tokë dhe në ujë, insekti në tokë (buburreci), insekti në ajër (fl utur, miza). Vëzhgoni aftësinë e formës së organeve për lëvizje në tokë-këmbë, në ujë-perka, në ajër-fl etët. Vëzhgoni lëvizjen e bimës kah drita- misrin, lulediellin etj.

Gepardi mund të vrapojë me shpejtësi prej 76 kilometra në orë - kjo është me të vërtetë shpejtë! Karkalecat mund të kërcejnë në largësi edhe deri më 40 herë më gjatë nga gjatësia e trupit të tyre. Vemëza mesatarisht ka 2000 muskuj.

Çka është lëvizje?Cilat janë organet për lëvizje tek njeriu? Në çfarë mënyre lëvizin shtazët në mjedis ujorë? Cilat janë shkaqet për lëvizjen e shtazëve? Si lëvizin bimët?Pse bimët nuk e ndryshojnë vendbanimin?

Jeta e njeriut dhe organizmave të tjerë të gjallë zhvil-lohet pandashëm nga mjedisi jetësorë. Që të mundet të mbijetojnë në mjedis, te njeriu është paraqitur nevoja të jetë informuar për çdo gjë që ndodh rreth tij. Gjatë evo-lucionit janë zhvilluar organe të veçanta të cilat i prano-jnë ngacmimet nga mjedisi i jashtëm, e informojnë trurin dhe ai jep urdhër për reaksion. Ato janë organet shqisore - shqisat. Aftësia e organizmit ose organit të përgjigjet në ngacmimet e jashtme quhet ndjeshmëria. Jo shumë më parë, është besuar se njeriu ka vetëm 5 shqisa: parja, dëgjimi, prekja, era dhe shija. Por shkencëtarët në këtë listë e shtuan edhe shqisën e urisë dhimbjes dhe etjes. Të gjithë shqisat tona janë të ndarë në dy grupe, të jashtme dhe të brendshme. Të jashtmet na bëjnë me dinjitet për ndodhitë

jashtë nga trupi i ynë. Nëpër-mjet shqisave të brendshme marrim të dhëna për ndry-shimet në trupin tonë, siç është uria, etja, dhimbja dhe lodhja. Ekzistojnë disa hapa në procesin e ndjeshmërisë së ndryshimeve të jashtme dhe të brendshme. Ngac-mimi vjen deri te organi e deri në trup, impulset ner-vore nga organi udhëtojnë

deri te truri. Në tru, impulset kalojnë në ndjenjë ose reaksion. Për shembull, nëse digje-mi në fl akë, mbaresat nervore të lëkurës nxiten, dhe dërgojnë impulse deri tek truri, që i njeh si dhimbje. Por dhimbja vetë vetiu nuk ndjehet në tru, ajo ndjehet në gish-ta, të cilat në fakt janë organet ku është bërë stimulimi. Truri reagon me dërgi-min e sinjalit deri te muskujt përreth për heqjen e gishtit.

NDJESHMËRIA

E NGACMIMIT

Vallë organizmat mund të jetojnë ndaras nga mjedisi?Vallë organizmat reagojnë në sinjalet e mjedisit?

Fig. 17.2 Rruga e një ngacmimi

Fig. 17. 1 SHQISAT

Fig. 17.3 Bimët reagojnë në ndotjen e ambienti t

Si edhe shtazët ashtu edhe bimët reagojnë në ngacmimet nga ambienti jetësorë. Ato nuk kanë organe shqisore të veçanta, në ngacmime re-agojnë me ndryshime të ngadalshme. Përderisa ndod-het në kushte të papërshtatshme, mungesë të ujit, dritës, nxehtësisë, bima tregon ndryshime nëpërmjet rritjes dhe zhvillimit të dobët. Mjedisi jetësorë i ndo-tur e ndalon zhvillimin normal të bimës. Ndryshimet e këtilla dhe të ngjashme ndikojnë keq te bimët sepse ato nuk munden ta ndryshojnë vendbanimin. Ndjeshmëria ka rëndësi të madhe në jetën si te njeriu edhe te shtazët dhe te bimët. Nga aftësia për pranimin e ngacmimeve varet orientimi i tyre në rrethinë, adap-timi, ushqimi, shumimi dhe në përgjithësi mbijetesa.

Fig. 17.4 Ndjeshmëria ndaj dritës

Çka është nxitja? Numëro nxitje në të cilat reagon njeriu.Çka është ndjeshmëria? Shpjego rrugën e një nxitje. Si bimët reagojnë në nxitjet?

Hulumtoni ndjeshmërinë e një bime në kushte të ndryshimit të ndjeshmërisë dhe ndryshimit të temperaturës.

Bimët u përgjigjen në nxitjet e ndryshme të jashtme me përdorimin e materieve-hormone si kontrollorë në një lidhje nxitje-përgjigje. Lëvizjet janë të njohura si tropizma, pozitive si lëvizja është kah burimi i nxitjes dhe negative kur është e kundërt nga burimi i nxitjes.

Çdo ditë dëgjojmë shumë zëra. Cili organ na ndihmon që ti dëgjojmë këto zëra? Cili organ na e rregullon shijen e të ushqyerit që e hamë? Si e ndjejmë erën e luleve? Përgjigje e këtyre pyetjeve është veshi, gjuha dhe hunda. Bashkë me lëkurën dhe syrin e përbëjnë organet

shqisore. Roli i tyre është të pranojnë informata nga rrethina.

Shikimi

Syri është organ për shikim. Zakonisht janë çift, kanë gati formë sferike dhe ndodhen në hapësirat e syrit të kafkës. Syri i njeriut ka ndërtim të përbërë. Rrezet e dritës të cilat hyjnë në sy, përthyhen nga ana e pjesëve të caktuara të syrit dhe fotografi a është formuar në pjesën e brendshme të syrit. Këto fotografi janë të nxitura me qelizat të ndjeshme ndaj dritës prezentë në syrin dhe sjellin mesazhe në trurin. Disa lloje të gjarpërinjve kanë senzorë të veçantë infra

të kuqe të cilat u mundësojnë që ta gjejnë gjahun në errësirë absolute me përdorimin e vetëm ngrohtësisë që emitohet nga gjahu . Sytë e merimangës dallohen në varshmëri nga lloji. Merimangat të cilat e zënë gjahun kanë pamje të shumë të zhvilluar. Merimangat që jetojnë nëpër shpella, në errësirë, nuk kanë ose kanë pamje dobët të zhvilluar. Ato varen në përgjithësi nga zëri që e dëgjojnë. Insektet kanë dy sy të përbërë me shumë thjerrëza të ndryshme. Me sytë e ndërlikuar nuk munden të shohin shumë detaje ose gjëra që janë larg. Me ato mundet të shihen shumë lëvizje të shpejta ose gjëra që janë të afërta për to. Sytë e njeriut janë të dobëta në krahasim me disa shtazë. Disa shtazë shohin ngjashëm si njerëzit. Disa shtazë mund të shohin më shumë ngjyra, disa nuk shohin me ngjyra, disa kanë më shumë se dy sy, ndërsa të tjerët më së miri shohin gjatë natës. Sytë e shtazëve ujorë janë të përshtatur për të parë nëpër ujë. Shtazët ujorë nuk kanë kapakë ose kanale të lotit, sepse ato jetojnë në mjedis ujorë. Sytë e këtyre shtazëve janë veçanërisht të ndjeshme në dritën e kaltër, sepse ajo është ngjyra e cila më së thelli depërton në ujë.

Çka është nxitja? Si njeriu pranon nxitje nga rrethina? Vallë shtazët pranojnë nxitje nga rrethina?

ОRGANET PËR PRANIMIN

E NXITJEVE

Fig. 18.1 Syri i njeriut

Fig. 18.2 Syri i insekti t

Ekzistojnë edhe sy të tjerë të specializuar të shtazëve. Për shembull, kameleoni mund të sheh në kahe të kundërta njëkohësisht, disa gaforre lumenjsh kanë sy thupëror që mund të rrotullohen rreth 360 shkallë.

Dëgjimi

Veshi është organ për dëgjim që është i specializuar për pranimin e zërave, po ashtu ndihmon në mbajtjen e baraspeshës. Te njeriu ky organ mund të ndahet në veshin e jashtëm, veshin e mesëm, dhe veshin e brendshëm. Zëri hyn nëpër hapësirën e veshit në veshin e jashtëm. Mandej bie në membranë të hollë të quajtur si lodra e veshit, nëpërmjet të tre eshtrave të holla kalon deri te veshi i brendshëm. Merimanga nuk ka vesh. Dëgjon nëpërmjet të fi jeve shumë të holla të këmbëve. Ato janë të aftë për lokalizimin e burimit të zërit duke e kuptuar lëvizjen e ajrit. Fijet e antenave të insekteve shkaktojnë truptha shqisorë të ndjeshme për zërat.

Shija

Te njeriu gjuha është shqisë për shije, ku mund të ndjehen katër shije themelore: të kripur, të ëmbël, e hidhët dhe e tharët. Shumëkëmbëshit kanë shqisa për shije të cilat janë të vendosura në gojë dhe në këmbë. Insektet i tejkalojnë tretjet e kripura.

Era

Hunda është organ shqisorë për erë. Te insektet shqisa për erë është e vendosur në antenat. Peshkaqenët kanë shqisë të zhvilluar mirë për erë, ku mund ta ndjejnë erën e gjakut në largësi prej disa kilometrash. Qentë kanë ndjenjë për erë e cila është shumë më e zhvilluar sesa tek njeriu.

Fig. 18.3 Veshi

Fig. 18.4 Shqisa për erë

Prekja

Shqisa për prekje është e shpërndarë nëpër trupin. Mbaresat nervore në lëkurë dhe pjesët tjera të trupit i përçojnë informatat në trurin. Disa pjesë të trupit kanë numër më të madh të mbaresave nervore dhe prandaj janë më të ndjeshme. Katër lloje të shqisave mund të dallohen: e ftohta, e ngrohta, prekja dhe dhimbja. Peshqit kanë linjë anësore në të cilat janë të vendosura qeliza shqisore të cilat janë të afta t’i zbulojnë lëvizjet në ujë. Peshku mund të ndjejë edhe lëvizje më të vogla valore në ujë dhe me të, të mbrohet nga rreziku.

Fig. 18.5 Linja anësore

Numëro organet shqisore dhe nxitjet të cilat ato i pranojnë. Shpjego për shqisën e të pamurit tek grupet e ndryshme të shtazëve. Ku është vendosur shqisa për shije tek njeriu? Çka do të ndodhë nëse dëmtohet ndonjë nga shqisat e njeriut?

Hulumtoni aftësitë tuaja shqisore duke u përkufi zuar në një shqisë (pamje, dëgjim, nxehtë-ftohtë, erë ), shënoni dhe analizoni të dhënat.

Njeriu dallon ngjyra kromatike dhe akromatike. Kromate janë ato të cilat ndodhen në spektrin diellorë të ngjyrave: vjollcë, e kaltër, e gjelbër, e verdhë, portokall, e kuqe. Ngjyrat akromatike janë e bardha, e zeza dhe të gjitha niansat e përhimëta ndërmjet tyre. Niansa të ndryshme të ngjyrave kromatike ndodhin me përzierjen e valëve të dritës me gjatësi valore të ndryshme. Veshi i njeriut e regjistron vetëm ato valë të zërit frekuenca e të cilave lëviz prej 16 deri 20 000 herc (valë në sekondë). Zërat mund të jenë si shushurimë, tone dhe fj alë. Shushurimat janë dridhje jo periodike ajrore, ndërsa tonet dhe fj alët janë periodike.Shqisat e erës formohen kur materiet kimike të gazta ndikojnë mbi shqisën për erë. Erërat ndahen në: të luleve (vjollca), të pemëve (limoni), mëlmesave (vanila), rrëshirave (rrëshira, të djegura (katrani dhe mbeturina (plehra). Shqisat për lëvizje dhe baraspeshë e informojnë njeriun për lëvizjet dhe pozitën e trupit gjatë aktiviteteve të ndryshme: ecje, nxitim, lëkundje, vibrim.

Cikli jetësorë i një organizmi tregon ndryshime në rritjen dhe zhvillimin e organizmit. Cikli jetësorë i bimëve fi llon me farën. Nga kjo rritet dhe zhvillohet bimë e re dhe në fund bima vdes. Por, jep farë nga e cila përsëri do të zhvillohet bimë e re.

Fara mund të mbijetojë periudhë më të gjatë kohore derisa nuk vjen në kushte të përshtatshme. Në sasi të mjaftueshme të ujit dhe nxehtësisë fara fi llon të rritet dhe të zhvillohet në bimë. Ky proces quhet të mbimunit. Nga fara së pari del rrënja e mandej kërcelli dhe gjethet.

Rritja është proces në të cilin bima e zmadhon num-rin dhe sasinë e gjetheve dhe kërcellit. Rritja e bimëve dhe shtazëve kërkon energji.Shtazët e fi tojnë energjinë nga ushqimi që e hanë. Bimët

fi tojnë energji nga Dielli nëpërmjet fo-tosintezës. Kryesisht, shumica e bimëve rriten me thithjen e materieve ushqyese nga toka. Aftësia e tyre ta bëjnë këtë varet nga natyra e tokës. Në varshmëri nga lokacioni i tyre, toka përmban ndonjë kombinim të rërës, lymit, argjilit dhe ma-teries organike. Uji është i rëndësishëm gjatë gjithë jetës. Por, nëse toka ka tepricë të ujit, rrënjët e bimës nuk do të mbijnë. Rrën-jët e shëndetshme sigurojnë baraspeshë përkatëse të ujit e cila është e rëndë-sishme gjatë mirëmbajtjes së bimëve. Pa ujë të mjaftueshëm në qeliza, bimët vdesin. Uji sjell sheqer të tretur dhe materie ushqyese të tjera. Bimët, si edhe format tjera të jetës, kanë nevojë për ushqimin, për zhvillimin e tyre, mbi-jetesën dhe reproduktimin.

CIKLI JETESORE

I BIMEVE

Vallë bimët rriten? Këtë si e vërejmë? Vallë bimët vdesin?

Fig. 19.1 Cikli jetësorë

Сл. 19. 2 Rritje

Сл. 19. 3 Rritjen e bimëve

Rritja dhe zhvillimi i bimëve janë një nga ndodhitë kryesore në natyrë. Pasi bima do të arrijë pjekurinë e duhur lulëzon dhe në lulen formohen kokërrza të polenit. Këto kokërrza të polenit shpërndahen deri në lulen tjetër. Procesi është i njohur si pluhurizim.

Poleni arrin deri tek lulja e re dhe ndodh procesi i shumimit.

Poleni arrin deri tek lulja e re dhe ndodh procesi i shumimit.

Mandej formohet fara e cila me shtazët, ajrin ose në mënyrë tjetër shpërndahet. Disa nga farat e shpërndara do të rriten në bimë të reja.Në bazë të ciklit jetësorë, bimët ndahen në: njëvjeçare, dyvjetore dhe shumëvjeçare. Bimët njëvjeçare gjithë ciklin e tyre jetësore e kalojnë në një vjet. Atëherë rriten, zhvillohen, japin lulen, frytin dhe farën dhe vdesin.

Bimët dyvjetore vitin e parë rriten dhe zhvillohen, ndërsa në vitin e dytë japin lule, fryt dhe farë dhe vdesin. Bimët shumëvjeçare disa vite të para pas të mbijnë rriten dhe zhvillohen. Çdo vit i ardhshëm jep lulen, frytin dhe farën. Në këtë grup bimësh marrin pjesë drunjtë e pemëve.

Fig. 19.4 Qeset e polenit

Fig. 19.5 Pluhurimi dhe shumimi

Fig. 19.6 Shpërndarja

Shikoni video përshkrime për ciklet jetësore të disa bimëve.

Çka është cikli jetësorë? Cilat kushte i janë të nevojshme farës që të zhvillohet në bimë të re? Si janë të ndarë bimët sipas ciklit jetësorë?

Lulja me ngjyrat e saja, forma dhe struktura dhe me nektarin e ëmbël i tërheq bletët, fl uturat, insektet shpendët dhe shtazë të tjera që ta pluhurojnë. Disa bimë të cilat lulëzojnë natën kanë mekanizëm të veçantë të tërheqin pluhurizuesit siç janë lakuriqët.

Shumimi është një nga vetitë themelore për organizmat e gjalla. Kjo mundëson fi tim të një pasardhësi të ri me qëllim të vazhdimit të llojit. Tek bimët dallohen dy mënyra të shumimit:• jo gjinore• gjinore. Bimët shumohen në mënyrë jo gjinore në disa mënyra: me lastare, me pjesët të prera, me toptha, me hudërzim, me shartim, me rizome, me kulturë të indit. Për të gjitha këto mënyra të shumimit është i nevojshëm një prind. Njësia e re do të bëhet kopje e prindit të tij.

Degëza – lastarë

Bima lëshon lastare majat e të cilave kanë sythe. Nga ajo zhvillohet bimë e re. Kjo mënyrë e shumimit është tek dredhëzat.

Rizomat

Rizomat janë mbetje nëntokësore nga të cilat formohet bimë e re. Në këtë mënyrë shumohet bari, luleshpatë dhe disa bimë tjera.

SHUMIMI JOGJINORË

TEK BIMËT

Çka është shumim? Pse bimët duhet të shumohen?

Fig. 20.1 Bimët

Fig. 20.2 Lastari te dredhëza

Сл. 20. 3 Rhizomes

Plis (toptha)

Topthat përveç se paraqesin vend për sigurimin e ushqimit rezervë ato janë edhe organe për shumim. Kanë pjesë thelluese në të cilat formohen sythe. Në këtë mënyrë shumohet patatja.

Hudëzimi

Shërben për ta kaluar dimrin bima në periudha jo gjinor të vitit dhe për shumim gjinorë. Gjendet te hudhra, qepa, gladiola etj.

Pjesë të prera

Një numër i madh i bimëve shumohen me pjesët të prera. Më së shpeshti pjesët e kërcellit ose gjetheve vendosen në ujë dhe pasi të lëshohen rrënjët mbillen në tokë pjellore. Kështu shumohen disa nga bimët saksie, afrikane, vjollca, begonia etj.

Shartimi

Procesi i bashkimit të dy bimëve të ndryshme në atë mënyrë që ato do të jetojnë si një bimë quhet shartim. Mënyra e këtillë e shumimit përdoret te pemët.

Fig. 20.4 Vjollcë Afrikane

Fig. 20.5 Sharti mi

Fig. 20.6 Metodë për klonimin e bimëve

Klonimi i bimëve me kulturë të indit

Me kulturë të indit fi tohen bimë të reja nga grup qelizash të bimës prind. Kjo mënyrë realizohet në laboratori. Përfshin disa hapa: • merren sasi të vogla të indit ose numër të madh të qelizave;• materiali bimorë përçohet në pllaka të cilat përmbajnë sipërfaqe sterile ushqyese; • shtohen hormone bimore që të nxiten qelizat të ndahen; • qelizat rriten shpejtë në inde të vogla; • indet përçohen në enë ku zhvillohen në bimë. Ushtrim: Bimët Mjete dhe materiale: copë patate, gjethi i

vjollcës afrikane, degë sardele, saksi me tokë, gotë me ujë. Copën e patates vendoseni në saksi me tokë. Vëzhgoni saksinë gjatë një muaji. Çka vëreni? Gjethin e vjollcës afrikane dhe degën e sardeles vendoseni në gotë me ujë ose në saksi me tokë. Pas disa ditësh do të lëshojnë rrënjë. Si duken bimët që zhvillohen?

Fig. Sardele

Çka është shumim? Në sa mënyra të shumimit të bimëve ekzistojnë? Në çfarë mënyre shumohen? Shpjego shumimin të patates.Cilat bimë mund të shartohen?

Fig. Gjeth i vjollcës afrikane

Hulumtoni rritjen e bimës në rrugën tuaj. Përcaktoni dinamikën e matjes dhe të dhënat shënoni. Në fund krahasoni të dhënat para fi llimit të matjes dhe në fund të matjeve.

Vetëm njëri prind nevojitet për fi timin e pasardhësit gjatë shumimit jo gjinorë. Kjo domethënë se llojet më shpejtë zgjerohen. Për shembull, shumimi jo gjinorë mundëson hardhi mbledhësit ta mbledhin hardhinë, që do të vazhdojnë ta mirëmbajnë dhe nga ajo të fi tojnë njësi të reja. Mungesa e shumimit jo gjinorë është pamundësia për fi timin e llojllojshmërisë së njësive të reja.

Shumimi është veti e të gjitha organizmave të gjalla të formojnë trashëgimtar të frytshëm. Si tek bimët ashtu edhe tek shtazët ekzistojnë dy mënyra të shumimit: jo

gjinorë dhe gjinorë.

Në mbretërinë shtazore ekzistojnë pak shembuj të shumimit jo gjinorë. Vetëm organizmat njëqelizorë dhe disa organizma shumëqelizorë shumohen në këtë mënyrë. Shumimi jo gjinorë mund të jetë me ndarje të

thjeshtë ose me formimin e sythave.

Me ndarje të thjeshtë shumohen bakteret dhe disa organizma njëqelizorë. Qeliza ndahet në gati pjesë të barabarta dhe nga çdonjëra zhvillohet organizëm i ri.

Shumimi jo gjinorë mund të jetë i përshtatshëm për shtazë të caktuara. Shtazët të cilat mbesin në një vend dhe nuk janë në gjendje të kërkojnë çiftin mund të shumohen në mënyrë jo gjinore. Përparësia tjetër e shumimit jo gjinorë është se një numër i madh i

pasardhësve mund të jenë të formuar për kohë më të shkurtër. Ndërsa mungesë e këtij lloji të shumimit është për shkak të mospasjes së ndryshueshmërisë ndërmjet llojeve. Të gjithë organizmat janë të njëjtë dhe prandaj i ndajnë të njëjtat dobësitë dhe përparësitë. Hidra, shpuzoret, tharmi shumohen me formimin e fl luskave. Pasi që fl luska do të arrijë pjekuri të caktuar shkëputet nga trupi i nënës dhe vazhdon të zhvillohet vetvetiu. Njësia e re lundron në ujë derisa nuk përforcohet që të ushqehet dhe të zhvillohet në hidër të rritur.

SHUMIM GJINOR

DHE JOGJINOR TEK SHTAZËT

Fig. 21.2 Ndarja e organizmit njëqelizorë

Si shumohen shtazët? Cili është kuptimi i shumimit për shtazët?

Fig. 21.1 Мајmunat

Fig. 21. 3 Hidra

Shumimi gjinorë është bashkim i qelizës seksuale femërore dhe mashkullore dhe formimin e organizmit të ri. Qelizat seksuale mashkullore formohen në gjëndrat sek-suale mashkullore, ndërsa qelizat seksuale femërore for-mohen në gjëndrat seksuale femërore. Qeliza vezore e pllenuar quhet zigot. Shumimi mund të jetë i jashtëm përderisa ndodh në mjedis të jashtëm ose i brendshëm nëse ndodh në sistemin seksual të njësisë femërore. Në trupin e krimbit të shiut dhe kërmillit formohen

organet seksuale mashkullore dhe femërore. Peshqit dhe bret-kosat shumohen në mënyrë të jashtme. Femra i lëshon qelizat seksuale në ujë njëlloj sikurse edhe mashkulli dhe krijohet pllenimi. Këto shtazë for-mojnë një numër të madh të qelizave seksuale por të gjitha nuk do të pllenohen. Shpendët shumohen në mënyrë seksuale. Një-sia femërore i ofron vezët. Brenda është njësia e mbrojtur me mbështjellës. Gjarpërinjtë, vezët nga të cilat do të zhvillohen njësi të reja, ku i mbulojnë me tokë në rërë të ngrohtë. Njeriu shumohet në mënyrë gjinore me shumim të brendshëm. Zigo-ti zhvillohet me përdorimin e nënës gjatë nëntë muajve. Pas shumimit këlyshët e disa shtazëve zhvillo-hen në mjedis të jashtëm, të tjerët po në trupin e nënës.

Fig. 21.4 Shumimi

Fig. 21.6 Vezë e shpendit dhe njësi e re

Fig. 21.5 Kërmilli

Shikoni video përshkrimet për mënyrën e shumimit të baktereve, tharmit dhe ndonjë shtaze njëqelizore.

Bretkosat femërore lëshojnë deri në 9.000 vezë, krapi 800.000 vezë, ndërsa bakalari 2.000.000 vezë. Peshqit mashkullorë lëshojnë 30 herë më shumë qeliza seksuale nga femëroret.

Çka është shumim jo gjinorë? Në cilat mënyra zhvillohet shumimi jo gjinorë te shtazët?Cka është shumim gjinorë?Cka është zigot?

Gjatë ciklit jetësorë, bimët dhe shtazët formojnë trashëgimtar të llojit të tyre. Cikli jetësorë është rreth që nuk ka fund, një jetë mbaron dhe çdoherë fi llon një jetë e re. Shumica e shtazëve ,duke i përfshirë peshqit,gjitarët, zvarranikët dhe shpendët kanë cikle jetësore të thjeshta: • Lindin • Rriten• Dhe zhvillohen• plaken dhe në fund të ciklit jetësorë vdesin. Organizmi i ri lind, është anëtar i ri dhe bëhet i moshuar. Të rinjtë zakonisht janë të ngjashëm me prindërit e tyre, vetëm janë më të vegjël. Në çdo fazë të zhvillimit ato më shumë bëhen si prindërit e tyre.

Bretkosat, fl uturat dhe disa shtazë të tjera kanë cikël të ndërlikuar jetësorë. Ato janë të nënshtruar në metamorfozë ose ndryshim të madh. Bretkosat lindin, gjeneratat e reja jetojnë në ujë dhe marrin frymë me verza, në fund kalojnë në njësi më të moshuara. Bretkosat e moshuara lëshojnë vezë në ujë. Nga ato formohen bretkosa të reja, të cilat ngjajnë në peshqit të vegjël, dhe quhen fulterëz. Fulterëzat kanë bisht dhe marrin frymë me verza. Më vonë bishti zhduket, formohen mushkëritë e bardha dhe bretkosa bëhet e rritur. Bretkosa femër e rritur mund të formojë vezë dhe cikli jetësorë vazhdon. Cikli jetësorë i insekteve ka katër faza: vezë, larvë, kukulla dhe njësia e rritur.

CIKLI JETESORE

TEK SHTAZET

Çka është cikli jetësorë?Cilat ndryshime ndodhim në jetën e fl uturës?

Fig. 22.1 Cikli jetësorë i fl uturës

Fig. 22.2 Cikli jetësorë i bretkosës

Fig. 22.3 Cikli jetësor i insekti t

Shumica e gjitarëve zhvillohen në mënyrë të veçantë në trupin e femrës. Mandej ato lindin të gjalla. Kur të rejat do të lindin, nëna formon qumësht që ti ushqen. Prindërit kujdesen për gjeneratën e re në periudhën e parë të jetës. Gjitarët e rij mandej rriten, zhvillohen dhe bëhen të rritur. Njësia e rritur e vazhdon jetën dhe bëhet e përgatitur të krijon jetë të re.

Fig. 22.4 Femra tek gjitarët i mban të vegjlit në stomakun

Rritja është zmadhim i masës trupore të organizmit. Organizmat rriten, duke u falënderuar ndarjes së qelizave, me çka zmadhohet numri dhe madhësia e tyre. Rritja është dukuri e pakthyeshme. Rritja mund të vërehet, por më së shumti vërtetohet me matjen e lartësisë, peshës dhe gjatësisë së organizmit. Zhvillmi sillet në ndryshimet biologjike që ndodhin në organizmin nga vetë lindja e më tutje gjatë jetës. Zhvillimi domethënë formim të pjesëve të trupit dhe fi timi i ngjashmërive me vetë prindërit. Plakja është periudhë nga cikli jetësorë e cila dallohet me zvogëlim të përgjithshëm të të gjitha funksioneve në organizëm. Shtazët duhet të hanë, të rriten, dhe të shumohen. Kjo është pjesë nga cikli jetësorë. Trupat e tyre janë të aftësuara për zgjidhjen e problemeve jetësore dhe mbijetesë në mjedisin.

Cka është cikli jetësorë? Shpjego ciklin jetësorë te bretkosa. Shpjego ciklin jetësorë tek fl uturat. Çka ndodh me organizmin derisa rritet? Se çka vërehet plakja?

Shikoni video përshkrime për ciklet jetësore të fl uturës, bretkosës dhe njeriut.

Periudha jetësorë e disa shtazëve: merimanga 1-20 vjet, macja 8-15 vjet, pinguini 15-20 vjet, ariu polar 20-30 vjet, gorilla 35-50 vjet, elefanti rreth 65 vjet.

Cikli jetësorë te njeriu fi llon me shumimin e qelizës seksuale femërore dhe formimin e zigotit. Gjatë jetës së tij njeriu kalon nëpër disa faza, edhe atë posa lindurit, fëmijëri, adoleshenca, rini, pjekuri dhe pleqëri. Faza e posa lindurve fi llon me lindjen dhe vazhdon deri në vitin e parë të jetës. Posa lindurit nuk mund të fl a-sin, nuk mund të ushqehen dhe të veshën vetë. Prindërit kujdesen për nevojat e tyre. Fëmijëria ndodh në moshë ndërmjet 1 dhe 10 vite. Në dy vitet e para të fëmijërisë, fëmijët mësojnë se si të shko-jnë, të fl asin, të veshën dhe të kujdesen për vete. Këto af-tësi të fëmijës gjatë fëmijërisë i përvetëson dhe socializo-het. Fëmijëria është si blloqet në ndërtesë që ndërtohet në adoleshencë, e mandej pjekuria do të jenë të ndërtu-ara. Adoleshenca është periudha më e gjallë në jetën e njeriut. Paraqitet prej 11 deri 14 vjet. Në adoleshencë or-ganet seksuale tek organizmat mashkullore dhe femërore tajonë hormone seksuale të cilat mundësojnë zhvillim të karakteristikave seksuale sekondare. Te meshkujt këto

janë: zëri i thellë, du-kuri e mjekrës dhe mustaqeve, muskuj të fortë, formimi i organeve seksuale dhe formimi i qel-izave seksuale ndërsa tek femra: zhvillimi i gjinjve dhe gjëndrës qumështore, zë të butë, ndjenjë e brend-shme femërore dhe paraqitja e ciklit mu-jorë.

FAZAT ZHVILLUESE

TË NJERIUT

Në cilën fazë të zhvillimit ndodhesh? Cilat ndryshime në zhvillimin i vëren te vetja?

Fig. 23.1 Fëmijëria

Fig. 23.2 Fëmijë e porsalindur

Fig. 23.3 Fëmijëria

Fig. 23.4 Adoleshenca

Pas pubertetit vjen rinia dhe zgjat deri 18vite. Ajo dallohet me pjekuri seksuale. Djemtë dhe vajzat më shumë janë qenie të vetëdijshme seksuale dhe kërkojnë pa varshmëri më të madhe nga prindërit e tyre. Por kjo është fazë kur të rinjtë lehtë bien në risqe në vetë shëndetin e tyre dhe të mjedisit. Kur fëmijët arrijnë fundin e adoleshencës llogariten për të rritur. Pjekuria është faza më e gjatë dhe zakonisht zgjat deri në 18 vite deri në pleqëri. Pjekuria është kur njeriu plotësisht ka siguruar përdorimin e aftësive që i ka mësuar gjatë fazave të para të jetës. Kjo po ashtu është periudhë e rëndësishme, sepse atëherë cikli jetësorë përsëri është i iniciuar, për fi llimin dhe lindjen e fëmijëve të veta.

Në fund të ciklit jetësorë paraqitet plakja. Dallohet me punë të zvogëluar në të gjitha pjesët e trupit. Lëkura bëhet më e hollë dhe më pak elastike, paraqiten rrudha, fl okët marrin ngjyrë të bardhë, masa muskulature zvogëlohet, eshtrat bëhen lehtë të thyeshme, enët e gjakut dobësohen dhe qelizat e trurit fi llojnë të vdesin. Organet shqisore, po ashtu, bëhen më pak të ndjeshme. Te gratë në vitet e pesëdhjeta ndalohet cikli mujorë. Pas pleqërisë, paraqitet vdekja e njësive. Por, cikli jetësorë vazhdon derisa njeriu të len pasardhësin e tij.

Fig. 23.5 Rinia

Fig. 23.6 Jeta vazhdon

Nëpër cila faza zhvillohet jeta e njeriut? Përshkruaje fëmijërinë. Cila ndryshime ndodhin në adoleshencë? Në cilën fazë të zhvillimit të njeriut është i përgatitur të krijon trashëgues? Cilat janë karakteristikat e pleqërisë?

Bisedoni për problemet dhe përparësitë

gjatë rritjes së nxënësve. Shikoni video përshkrime për

fazat nga rritja dhe zhvillimi i njeriut.

Në suazat botërore, ekzistojnë 81 burra në moshën prej 60 ose më shumë vjet për çdo 100 gra në atë grup moshe, edhe ndërmjet më të moshuarit, ka 53 burra për çdo 100 gra. Duke fi lluar prej rreth viteve të tridhjetë e pesta, njerëzit mund të humbin rreth njëqind mijë qeliza të trurit në ditë.

ЕKOLOGJIA

Nivelet e ndarjes ekologjike

Ekosistemi

Ekosistemi pyjorë

Shkretëtira, ekosistemi detar dhe polar Raportet

në botën e gjallë

Nxënës me përvetësimin e këtyre njësive mësimore do të mundesh:• ti emërosh dhe ti shpjegosh termet themelore

ekologjike;• ti numërosh kushtet themelore në mjediset jetësore

të cilat ndikojnë në botën e gjallë;• të parashtrosh shembuj për llojet e bashkësive

jetësore, vend jetesave dhe ekosistemet;• ta kuptosh vendin e njësisë në bashkësinë jetësore;• të tregosh mbi llojet e pyjeve në varshmëri nga

kushtet klimatike;• ti parashtrosh kushtet ekologjike dhe bashkësive

jetësore të pyjeve me shtresë mesatare, pyjet me shi, në shkretëtira, në zonat polare dhe ekosistemit detar;

• ti njohësh dhe ti shpjegosh shkaqet e grabitjes (рredatorizëm), simbiozës dhe parazitizmit;

• ta kuptosh ndikimin e njeriut mbi ekosistemet


Njëshi Bashkësia jetësore Vend jetesë Ekosistem Pylli në brazin mesatarPylli me shi

individi ShkretëtirëEkosistemi detarEkosistemi polarSimbiozaParazitizëmGrabitësit

Mjedisi jetësorë paraqet vend në të cilën zhvillohet ndonjë lloj bimorë ose shtazorë. Edhe njeriu ka mjedis të caktuar jetësorë, por në të nuk është vetëm. Jeton bashkë me bimë dhe shtazë tjera. Në mjedisin ku jetojnë orga-nizmat mbizotëron bashkësia nga kushtet e natyrës së gjallë dhe jo të gjallë. Në mjedisin në të cilin jetojnë orga-nizmat marrin frymë, ushqehen, rriten, zhvillohen dhe i kryejnë të gjitha funksionet jetësore. Kushtet në mjedisin jetësorë iu mundëson këto funksione. Të gjithë organiz-mat e gjalla të Tokës jetojnë në mjedis jetësorë ujorë,

ajrorë ose tokësorë.

Në mjedisin jetësorë ujor jetojnë peshqit, guacat, ga-forret e lu-

menjve, algat, etj. Disa nga ato marrin frymë me varreza dhe e përdorin oksigjenin të tretur në ujë. Lëvizin dhe të gjitha proceset jetësore i realizojnë në ujë. Mjedisi jetësorë ajrorë është e banuar me një numër të madh shpendësh, insekte dhe disa shtazë të tjera. Numri më i madh i pro-ceseve jetësore te këto shtazë zhvillohet në ajër. Shtazët e përdorin oksigjenin nga ajri.

Në mjedisin jetësorë tokësorë jetojnë numri më i madh i shtazëve, të cilat mund të jetojnë nën tokë ose mbi tokë. Ato që jetojnë në tokë janë të përshtatur që t’i kryejnë proceset jetësore në sasi më të vogla të dritës. Shtazët marrin frymë me mushkëri të bardha ose sistem gypash dhe e përdorin oksigjenin nga ajri.

Si është i lidhur njeriu me mjedisin në të cilin jeton? Vallë a mund të jetojë i ndarë nga mjedisi?

Fig. 24.1 Mjedisi jetësorë

NIVELET E NDARJES

EKOLOGJIKE

Fig. 24.2 Mjedisi jetësorë ujorë

Fig. 24.3 Mjedisi jetësorë ajrorë

Ekologjia është shkencë e cila e studion

shpërndarjen e organizmave të gjalla

dhe lidhjeve ndërmjet organizmave dhe

mjedisit të tyre. Në çdo mjedis ekologjik

ekziston nivel i caktuar i organizimit.

Faktorët ekologjik të cilat mbizotërojnë

në një mjedis mund të rrjedhin nga natyra

jo e gjallë dhe e gjallë. Uji-lagështia, ajri,

drita diellore, toka, temperatura janë

faktorë ekologjik nga natyra jo e gjallë. Të

gjitha ndikimet ndërmjetësuese ndërmjet bimëve dhe shtazëve, ndërmjet vetë bimëve

dhe ndërmjet vetë shtazëve i formojnë faktorët ekologjik nga bota e gjallë. Faktorët

ekologjik ndryshojnë gjatë ditë-natës, me ndryshimin e stinëve vjetore etj.

Fig. 24.5 Nivelet e organizmit ekologjik

Njëshi-individi paraqet themelin e raporteve ekologjike. Ai është sistem i gjallë që formon lidhje me mjedisin jetësorë. Grup prej individësh që jetojnë në hapësirë të caktuar formojnë popullacionin.

Të gjitha organizmat të gjalla që jetojnë në një vend jetesë formojnë bashkësi jetësore. Bimët dhe shtazët që jetojnë në një livadh formojnë bashkësinë jetësore të livadhit. Bashkësitë jetësore mund të jenë natyrale dhe artifi ciale. Pylli, kullota, moçale, liqe janë bashkësi jetësore natyrale. Ato janë krijuar dhe jetojnë sipas rrugës natyrale pa ndikuar nga njeriut. Bashkësitë jetësore artifi ciale si kopshtet, parqet, vreshtat, pemishtet këto i formon dhe kujdeset për to njeriu. Në to jetojnë numri më i vogël i llojeve bimore dhe shtazore.

Fig. 24.4 Mjedisi tokësorë jetësorë

Një popullatë ekosistem biosferabashkësia jetësore

Fig. 24.6 Bashkësitë jetësore natyrale.

Vendi në mjedisin jetësorë në të cilën ndikojnë faktorë të veçantë ekologjik quhet

vend jetesë. Vend jetesa të këtilla janë të banuara me bimë dhe shtazë të veçanta а

Në një vend jetesë mbizotërojnë faktorë të ngjashëm ekologjik. Vend jetesë mund të

jetë pjesë e një bregu detar, moçali, pylli dhe të ngjashëm.

Сл. 24. 7 Вештачке животне заједнице

Cka është mjedisi jetësorë? Shpjegoi kushtet në tre mjedise jetësore të Tokë ku jetojnë organizmat? Cka studion ekologjia? Cka është njëshi? Si mund të jenë bashkësitë jetësore? Cka është vend jetesë?

Vizitoni parkun shkollor dhe bisedoni për rrethinën natyror. Vëzhgoni dhe zbuloni llojet e bashkësive jetësore në rrethinën tuaj. Përpunoni projekt për bashkësitë jetësore në rrethinën lokale. Vëzhgoni dhe mbani ditar për një shtazë (njësi), për një bimë ose për lumin lokal.

Bashkësia jetësore ndryshe quhet edhe biocenoza, ndërsa vend jetesa biotop.

Biosfera është pjesë e atmosferës, litosferës dhe hidros-ferës në të cilën paraqitet jeta. Ajo i përfshin të gjitha eko-sistemet. Ekosistem është lidhshmëri funksionale e pjesës së gjallë dhe jo të gjallë të mjedisit jetësorë. Që të mun-den organizmat e gjalla të mbijetojnë në biosferë janë të nevojshme ushqimi dhe oksigjeni. Këto kushte bimëve u mundësohet nëpërmjet procesit fotosintetik. Mjedisi jetë-sorë që nuk është nën ndikimin e njeriut është ekosistemi natyrorë. Kushtet të cilat atje mbizotërojnë janë të radhi-tura në nevojat e organizmave. Në çdo ekosistem zhvil-lohen ndikime të shumta ndërmjetësuese ndërmjet orga-nizmave dhe mjedisit, e këto janë me rëndësi të madhe për mirëmbajtjen e tij. Bashkësia jetësore ndryshon nën ndikimin e kushteve jetësore të ndryshueshme në vend jetesën. Por ndryshimet e bashkësisë jetësore e ndryshoj-në vend jetesën. Liqeni paraqet ekosistem i liqeve, dhe e përfshin hapësirën e liqenit (vend jetesë) dhe botën e gjallë (bashkësi jetësore) që jeton në atë vend. Ekosisteme të këtilla janë edhe një pyll, shkretëtira, lumi, deti etj. Ekosistemet ndryshojnë për nga përbërja e tyre dhe madhësia. Каrakteristika e ekosiste-meve është ndryshimi i tyre i vazhdueshëm. Një nga pjesët kryesore të jetës në një ekosistem është gjetja e energjisë. Çdonjëri që jeton në një ekosistem përdor energji që të mbijetojë. Burimi kryesor i energjisë për jetën në Tokë është Dielli. Bimët e përdorin energjinë e dritës së Diellit që të formojnë ushqim. Këto organizma quhen prodhues.

ЕКОSISTEM

Cilat janë nivelet e organizmit ekologjik?Cka është zinxhiri i të ushqyerit?

Fig. 25.1 Ekosistemi

Fig. 25.2 Ndryshimi i ekosistemit

Organizmat të cilat fi tojnë energji me ngrënien e organizmave të tjera janë quaj-tur harxhues. Ky përçim i energjisë formon zinxhirin e të ushqyerit. Çdo hallkë e zinxhirit ka vend të caktu-ar. Prodhuesit janë me numër më të madh në zinxhirin e të ushqyerit, mandej numri zvogëlohet duke shkuar kah barngrënësit, gjethengrënësit edhe në fund mishngrë-nësit janë me numër më të vogël. Njeriu ka ndikim të vetë mbi ekosistemin. Ai i përdor dhe i shkatërron pyjet, disa ekosisteme i shndërron në ara punuese, i kosit livadhet dhe ngjashëm. Me këto aktivitete shkatërrohet një numër i madh ose i vogël nga bashkësia jetësore që atje jetojnë. Njeriu me aktivitetin e tij e ndryshon natyrën, duke

formuar ekosisteme artifi ciale. Në mjedisin e tij jetësorë njeriu çdo ditë ndërton vendbanime, ura dhe rrugë, fabrika dhe objekte të tjera. E ndryshon mjedisin natyror, duke iu adaptuar sipas nevojave të veta, por e disbalancon baraspeshën e llojeve shtazore. Njeriu i than moçalet, duke i shndërruar në tokë pjellore, por e shkatërron vend jetesën për organizmat të cilat këtu jetojnë. Me prerjen e pyjeve njeriu fi ton dru për djegie dhe material ndërtimorë, por mbas vetes len lloje shtazore pa vend jetesë, e zmadhon erozionin, e pamundëson procesin e fotosintezës dhe ngjashëm.


Fig. 25.4 Numri përfaqësues i anëtarëve në një zinxhir të ushqimit.

Përpuno vizatim të ekosistemit pyjorë ose livadhorë me fotografi a të përfaqësueseve tipik nga bashkësia bimore dhe shtazore të ekosistemeve. Bisedoni për shembujt nga ekosistemet.

Cka është ekosistem?Përshkruaje ndikimin e njeriut në ekosistem?

Në ekosistemet ndodhin edhe disa cikle bio-gjeokimike, dhe atë cikli i ujit, acideve të tharta, cikli azotik, cikli karbonik dhe i oksigjenit. Cikli bio-gjeokimik është lëvizje e materieve inorganike nga atmosfera ose toka në organizmat e gjalla dhe anasjelltas.

Pylli paraqet zonë e cila është me dendësi të madhe drunjsh. Sasi të mjaftueshme të lagështisë dhe nxehtësisë janë kusht i rëndësishëm për zhvillimin e bashkësisë jetësore në pyll. Çdo pyll është i lidhur me zonë klimatike të caktuar. Ekosistemi pyjorë dallohet me kushte të caktuara sipas: tokës, ujit, temperaturës dhe dritës. Toka ka sasi të madhe të lagështisë dhe materieve ushqyese të cilat vijnë nga pjesët të vdekura bimore. Sasinë më të madhe të ujit e thithin myqet dhe me të e mbajnë lagështinë një kohë më të gjatë. Теmperatura në pyjet varet nga kushtet klimatike ku ndodhet, drita, prezenca e erërave dhe lartësia mbidetare. Gjatë dimrit tempetarura nëpër pyje është më e lartë sesa në rrethinën e jashtme, për shkak të degëve të dendura që e pengojnë lëvizjen e ajrit. Sasi e vogël e dritës depërton deri tek shtresat e nën dheut tek pyjet për shkak të dendësisë së madhe të drunjve. Për shkak të dallimeve të veta dhe vendit ku paraqiten janë të ndarë në: pyje nga brezi mesatar dhe pyje

tropike me shi. Pyjet e brezit mesatar ndodhen në gjysmë sferën veriore, në Amerikën Veriore, Azinë verilindore dhe Evropën perëndimore dhe qendrore. Në këto pyje ndodhen drunj të gjatë të cilat munden të jenë gjetherënëse dhe të gjelbra-gjethe mbajtëse, kaçubet dhe bimë të ulëta. Dallimet themelore të pyjeve të brezit mesatar janë:• shira me shpeshtësi të barabartë gjatë gjithë vitit;• toka është pjellore, e pasur me trupa mbeturina nga bimët dhe kafshët;• dendësia mesatare e cila lejon që drita të depërtojë, vegjetacion të pasur dhe të

zhvilluar;• drunjtë dallohen me gjethe të gjera të cilat një herë në vjet bien, siç është dushku,

gështenja, ahu, shelgu, ndërsa në pranverë paraqiten bimë me lule;• nga shtazët janë kitrat, lepujt, shpendët, dreri, ujku, dhelpra, ariu i zi, dhelpra e kuqe,

petriti, qukapiku, insektet, kaprolli, merimangat etj Sipas shpërndarjes sezonale të shirave në pyje të brezit mesatar janë të ndarë në:• pyje me gjethe të gjera dhe gjilpërore dhe të gjelbra me dimra me lagështi dhe

verëra të thata, rënia e shirave bëhet kryesisht në muajt e dimrit ndërsa dimrat janë relativisht të buta;

• pyll gjeth gjilpërore e thatë, në lartësi mbidetare më të madhe, dhe dallohet me rënie të dobëta të shiut;

• pyjet mediterane me shirat gjatë dimrit;• pyjet të gjelbra mesatare me dimra të buta pa ngrirje dhe akull dhe sasia të reshurave

që zakonisht vijnë gjatë gjithë vitit;

EKOSISTEMI

PYJOR?

Sa lloje të pyjeve njihni? Në një ekosistem pyjorë, cili e paraqet vend jetesën e cili bashkësinë jetësore?

Fig. 26.1 Pylli

Pyjet tropikale shi rënëse dallohen me klimë të nxehtë dhe me lagështi gjatë gjithë vitit që mundëson vegjetacion të pasur. Drunj të gjatë edhe deri në 60 m, mandej drunj më të ulët, kaçuba me gjethe të mëdha në të cilat është e nevojshme sasi e vogël e dritës, pallma dhe paprate drunore. Shumica e kërmijve i mbulojnë kërcejtë e drunjve ndërsa në to fshihen gjarpërinjtë, qind këmbësh, merimangat. Lirarët enden dhe rrinë rreth drunjve, si dhe aty lëkunden majmunët. Karakteristikat e këtyre pyjeve janë: • temperatura mesatarisht është 20-250 C, pak ndryshon

gjatë gjithë vitit;• shirat në mënyrë të barabartë janë të shpërndarë gjatë

vitit;• toka është e pasur me materie ushqyese;• pyjet tropikë janë shumë shtresore, sasia e vogël e dritës

depërton në shtresat e poshtme;• bota bimore është i llojllojshëm, ka vreshta vere, myshk,

orkideja;• nga shtazët ka shpendë, lakuriqë, gjitarë të vegjël dhe

insekte. Sipas shpërndarjes sezonale të shirave në pyjet tropikë

shi rënëse ato janë të ndarë në:• pylli i gjelbër në të cilën nuk ka sezon të thatë;• pyll sezonal me periudhë të shkurtër të thatë në pjesë

shumë të lagët tropikë;• pyje gjetherënëse të thata ose me lagështi ku gjatësia e

sezonës së thatë zmadhohet ashtu siç shiu zvogëlohet (të gjithë drunjtë janë gjetherënëse).

Përpunoni fotografi të ekosistemit pyjorë me foto tipike të përfaqësuesve nga bashkësitë bimore dhe shtazore në te. Përdorni internet për kërkim dhe shikim të llojeve të ndryshme të pyjeve me përfaqësuesit e tyre bimorë dhe shtazorë.

Pyjet tropikë shi rënëse prodhojnë 40% nga oksigjeni i nevojitur për Tokën. Një e gjysmë hektar të pyjeve të vjetra humbet çdo sekondë me pasoja tragjike.Në këtë moment, 121 barëra me recetë që shiten nëpër gjithë botën vijnë nga burimet bimore nga pyjet shi rënëse.

Fig. 26.2 Pylli gjetherënës

Fig. 26.3 Pylli gjeth gjilpërorë

Fig. 26.4 Pylli shi rënës

Cka është ekosistemi pyjorë? Përshkruani pyjet nga brezi mesatar. Përshkruani pyjet shi rënëse.

Ekosistemi shkretinorë

Shkretëtira është rajoni ku shirat mesatare vjetore rrallë janë më shumë se 250 mm, ndërsa sasia e ujit e cila humbet me avullimin është më shumë nga sasia e ujit që fi tohet gjatë rënies së shiut. Edhe pse shkretëtira mund të duket si tokë e shkretë pa asnjë forme jetësore, ekziston jetë në këtë ekosistem. Llojet e ndryshme të bimëve dhe shtazëve janë përshta-tur në këto kushte në vështrim të parë kushte të papër-shtatshme. Në ekosistemin shkretinorë, klima është faktori vendosës për ekzistimin e for-mave jetësore. Në shkretëtira temperatura mund të arrijë deri në 50 0C gjatë ditës, dhe të zvogëlohet deri në 5 0C natën. Temperaturat e këtilla ekstreme e bëjnë jetën të vështirë

për format jetësore. Shkretëtirat janë vendbanim i një numri të madh të llojeve nga mbretëria e shtazëve. Si edhe në pjesën më të madhe nga ekosistemet tjera, bimët janë prodhues, ndërsa brejtësit, insektet dhe gjar-përinjtë të cilët ushqehen me këto bimë janë harx-hues. Në kulmin e zinxhirit të të ushqyerit janë gra-bitësit shpendët dhe gjitarët. Anëtarët më të njohur të shkretëtirës janë breshka shkretinore, taraçuk, petritët, noj, kangurët, minj fushe etj. Shumica nga këto shtazë janë aktive gjatë natës, ndërsa ditën e kalojnë të mbuluar nën dhe. Ky adaptim u ndihmon që të luftojnë kundër temperaturave të larta.

Bimët shkretinorë janë të ndryshme nga bimët në ekosistemet tjera, sepse ato duhet të jetojnë dhe të rriten me më pak ujë. Bimët janë me rrënjë të cekëta, ashtu që të thithin ujë. Kur fl asim për vegjetacionin shkretinorë, mendojmë vetëm në kaktuset. Sidoqoftë, ekzistojnë lloje të ndryshme të bimëve që rriten në shkretëtira të ndryshme të botës.

EKOSISTEMI SHKRETINOR,

DETAR DHE POLAR

Cilat bimë dhe shtazë jetojnë në shkretëtirë?Çfarë kushtesh klimatike mbizotërojnë në zonat polare? Cilat janë karak-teristikat e detit si mjedis jetësorë?

Fig. 27.1 Shkretëti ra

Fig. 27. 2 Bimë shkreti norë

Shtazët që janë prezentë në këtë ekosistem janë disa lloje gjitarë të mëdhenj nga të cilat deveja është shtazë e njohur. Shtazë të tjera të cilat ndodhen në ekosistemet shkretinore janë: dhelprat, lepujt, minjtë e fushës, brejtësit e vegjël, buburrecët, gjarpërinjtë, insektet, disa lloje të shpendëve, miza dhe hardhuca. Shtazët prezentë në ekosistemin shkretinorë janë përshtatur që të mbijetojnë në ditët e nxehta dhe netët e ftohta, me kontrollimin e nxehtësisë së tyre trupore. Baraspesha e ekosistemit shkretinorë në ditën e sotme është e dëmtuar për shkak të aktivitetit të njeriut. Është shumë me rëndësi të njihen dhe të kuptohen format e jetës që janë të kyçura në zinxhirin e të ushqyerit në ekosistemin shkretinorë dhe të ndërmerren masa të domosdoshme për ruajtjen e këtij ekosistemi.

Fig. 27.3 Shtazët shkreti nore

Ekosistemi detar

Ekosistemet detare janë pjesa më e madhe e sistemeve ujore të planetit. Ekosistemet detare janë vendbanim të shumicës së llojeve të ndryshme, të organizmave të vogla të cilat e përbëjnë bazën e ushqimit detar, deri në gjitarë detar të mëdhenj, siç janë balenat. Këtu jetojnë edhe lignjat, guacat, yjet detarë, nga peshqit -tuna, skusha, peshkaqeni etj. Shpendët po ashtu, ndodhen në këtë ekosistem. Anëtarët e ekosistemeve detare janë të ndarë në anëtarë të fundit detarë dhe anëtarët në sipërfaqen e lirë ujore. Si edhe ekosistemet tjera, ato detare kërkojnë materie ushqyese dhe dritë për prodhimin e ushqimit dhe energjisë. Sasia e dritës që depërton nëpër ujin detarë zvogëlohet me zmadhimin e thellësisë së ujit, dhe prandaj fotosinteza mund të zhvillohet vetëm në sipërfaqen e ujit. Теmperatura, drita dhe lëvizja e ujit detar si faktorë, kanë rëndësi të madhe për botën e gjallë që jeton aty. Ekosistemet detare janë shumë të rëndësishme për gjendjen e përgjithshme të ekosistemeve. Llojllojshmëria dhe produktiviteti i ekosistemeve detare është po ashtu e rëndësishme për mbijetesën e njeriut. Këto vendbanime janë burim i pasur i ushqimit.

Fig. 27.4 Deti

Fig. 27.5 Anëtarët detarë

Përveç rëndësisë së ekosistemeve detare, zmadhimi i aktiviteteve njerëzore, siç janë peshkimi i tepërt, zhvillimi afër bregut, ndotja, sjellja e llojeve ekzotike shkaktojnë dëmtim të dukshëm dhe paraqesin kërcënim serioz për detin.

Ekosistemet polare

Fig. 27.6 Ekosistemi polar

Ekosistemet polare janë shtresat në afërsi të poleve. Zona rreth polit Verior quhet Arktik ndërsa rreth polit Jugorë quhet Antarktik. Klima në zonën arktike është polare, dallohet me temperatura të ulëta dhe stinë dimërore të përhershme, me borë dhe akull. Atje jeton ariu polar, fokat, luani i detit dhe balenat, ndërsa nga bimët ka myshk dhe likeje është e banuar nga eskimët të cilët jetojnë në shtëpi të akullta, dhe merren kryesisht me gjueti dhe peshkim. Antarktiku është i pa banuar dhe me botë të gjallë të varfër. Rajonet polare kanë verëra të shkurtra dhe dimra të gjata dhe të ftohta. Në to mund të mbijetojnë vetëm shtazë mirë të përshtatshëm, për shembull shtazë me shtresa të trasha të lëkurës dhe yndyra që e mbajnë nxehtësinë e trupit. Gjitarët polar zakonisht kanë veshë dhe nofulla të vegjël që të mos e humbin shumë nxehtësi nëpërmjet tyre. Pinguinët, balenat, fokat dhe shpendët detarë e zënë gjahun në detet e ftohtë, ndërsa bagëtia moshuse i kullosin bimët në tundrat në të cilat jetojnë gjatë gjithë vitit. Arinjtë polarë jetojnë vetëm në Arktikun, ndërsa pinguinët vetëm në Antarktik. Oqeani është i pasur me materie ushqyese dhe u mundëson jetë për peshqit, shpendët detarë dhe balenat.

Arktiku është pjesërisht oqean i ngrirë i rrethe kuar me peizazhe të ndryshme nën ndi-kimin të mbulesës së borës sezonale dhe akullit. Antark-tiku është kontinent i rrethuar me oqean. Ai është kontinenti

më i ftohtë dhe më i thatë i Tokës. Akulli i Antarktikut ka thellësi mesatare prej rreth 2.000 metra. Antarktiku nuk ka kurrizorë tokësorë, por ka popullacion të madh të shpendëve detare, rreth 45 lloje të shpendëve këtu formojnë fole. Pjesa më e madhe e fokave në botë ndodhen në oqeanin rreth Antarktikut. Antarktiku nuk ka popullsi vendase. Tundra është zonë përreth rrethit të Arktikut ndërmjet pyjeve veriore dhe mbulesës së përhershme e akullit rreth polit të Veriut. Toka në sipërfaqen e tundrës shkrihet vetëm në disa periudha verore përderisa shtresa nën sipërfaqen është çdoherë e ngrirë. Kjo domethënë se vegjetacioni nuk mundet ti lëshoje rrënjët e saja shumë thellë. Atje mund të rriten vetëm shkurra të vogla, myshku dhe drunj të ulët.

Fig. 27.7 kafshët që jetojnë në zonën polare

Fig. 27.8 Tundra

Cilat janë karakteristikat e ekosistemit shkretinor? Cilat janë përshtatjet e shtazëve të cilët jetojnë në shkretëtirë? Numëro anëtarë të ekosistemit detar. Cilat janë përshtatjet e shtazëve të cilët jetojnë në ekosistemin polar?Përshkruaj tundrën.

Hulumtoni për përshtatjet e bimëve dhe shtazëve të cilët jetojnë në ekosistemet shkretinore dhe polare.

Оаza është vend i vogël pjellor në shkretinë në të cilat ujërat e nëntokësore dalin në sipërfaqe. Në Antarktik temperatura lëviz prej-25?C deri -89?C, temperatura më e ulët e matur në Tokë është -89/2?C e cila është e matur vetëm aty.

Në natyrë paraqitet spektër i gjerë i raporteve ndërmjet bimëve, shtazëve dhe mikroorganizmave. Disa nga këto raporte karakterizohen me afërsi ndërmjet llojeve që vazhdon një periudhë e rëndësishme nga cikli jetësorë, ndërsa të tjerat gjatë gjithë jetës. Simbioza është raport ndërmjet dy organizmave që jetojnë bashkë ose bashkim i dy organizmave të ndryshme. Raportet simbiotike janë shumë të përhapura në çdo vend. Ato ndodhin në suazat e ekosistemeve, vendbanimet tona dhe në trupat tona . Këto raporte janë me rëndësi të veçantë për mirëmbajtjen e sistemit të ndërlikuar në të cilin jetojmë. Raportet simbiotike janë përgjegjëse për ekzistimin e bregut koral, për shkak të raportit ndërmjet polipeve korale dhe algat etj.

Në simbiozë njëri anëtar ka dobi, ndërsa tjetri:• mund të mos ketë dobi-komensalizëm;• mund të ketë dobi – mutualizëm;• mund të jetë i lënduar ose i dëmtuar-parazitizëm

Коmensalizmi është lloj i lidhjes kur dy organizma të ndryshëm jetojnë në afërsi të njëri tjetrit. Njëri organizëm

ka dobi nga aktivitetet e tjetrit,përderisa organizmi tjetër nuk është as i dëmtuar e as ka ndonjë dobi. Për shembull, bimët të cilët rriten në bimë të tjera, por nuk janë parazite fi tojnë dobi të madhe ekologjike. Shumë drunj pemësh prodhojnë fryte të cilat kapen për lëkurën e ndonjë gjitari dhe me lëvizjen e gjitarëve ato përhapen. Мutalizëm është lloj i lidhjes e cila përshkruan dy organizma të ndryshme të cilat jetojnë në afërsi të njëri tjetrit, ndërsa çdo organizëm ka dobi nga aktivitetet e organizmit tjetër.

RAPORTET NË

BOTËN E GJALLË

Si janë të lidhur organizmat e gjallë në një vendbanim?

Fig. 28.1 Simbioza

Fig. 28.2 Коmensalizëm

Fig. 28. 3 Mutualizëm

Bimët bishtajor dhe disa bimë tjerë janë të kolonizuara nga bakteret të cilat formojnë toptha të vegjël të rrënjëve të tyre. Këto baktere e lidhin azotin nga ajri për rrënjën. Azoti është elementi themelor i nevojshëm për të gjitha organizmat. Azotin e këtillë bimët mund ta shfrytëzojnë. Te shtazët, mutualizmi paraqitet ndërmjet më shumë shtazëve barngrënëse dhe mikroorganizmave të sistemit për tretje. Thundrakët dhe disa shtazë të tjera hanë bimë të cilat përmbajnë celulozë, edhe pse ato nuk kanë enzime të afta për zbërthimin e celulozës. Këtë e bëjnë mikroorganizmat që jetojnë në to. Parazitizëm është lloj i lidhjes së dy organizmave të ndryshme të cilat jetojnë në afërsi të njëri tjetrit, dhe një nga organizmat, organizëm parazit, ka dobi në llogari të organizmit tjetër, ose ndaj pronarit. Disa baktere parazite jetojnë si fl orë normale të njeriut, përderisa presin mundësi të shkaktojnë sëmundje. Теnia është parazit i cili jeton në zorrën e hollë të të zotit dhe e përdor ushqimin e tij ndërsa organizmi dobësohet. Të gjitha sëmundjet bakteriale, kër-pudhat dhe virusale te shtazët dhe bimët janë shembuj për parazitizëm. Raport grabitësi -gjahu

Grabitësi (predatori ) është organizëm që han organizmin tjetër. Disa shembuj për grabitësit dhe gjahun janë luani dhe zebra, dhelpra dhe lepuri, petriti dhe pula etj. Luanët më të shpejtë janë në mundësi të kapin ushqim, dhe ato do të mbijetojnë, zebrat më të shpejta kanë mundësi të shpë-tojnë nga luanët, dhe prandaj ato do të mbijetojnë. Fjalët: „predatori“ dhe „gjahu“ gati çdo herë përdoren vetëm për shtazë të cilët hanë shtazë, por e njëjta sillet edhe për bimët: lepuri dhe marulja, karkaleci dhe gjethi.

Fig. 28.4 Paraziti zmi

Shumë drunj nga pyjet tropikë shi rënëse kanë raport simbiotik me kërpudhat e rrënjëve të tyre. Kërpudhat fi tojnë energji nga drunjtë, ndërsa si zëvendësim të drunjve u japin fosfor dhe materie tjera ushqyese. Një parazitët janë parazitë të cilët jetojnë brenda në trupin e njeriut ose shtazëve.

Fig. 28.5 Grabitësi -gjahu

Shpjego simbiozën. Çka është komensalizëm? Shpjego mutalizmin nëpërmjet raportit bimë -insekt. Trego disa shembuj për raportin grabitësi -gjahu.

Përshkruani shembuj për raportet simbiotike ndërmjet dy organizmave. Gjeni sh-embuj për parazitizëm ndërmjet pronarit dhe parazitit. Përshkruani ra-portin e grabitësit dhe gjahut. Gjeni të dhëna për raportet e organiz-mave të gjalla në vend jetën tuaj dhe bisedoni në bazë të të dhënave të fi tuara nga ana juaj.

SHKENCAT NATYRORE

NË JETËN E PËRDITSHME

Përdorimi i shkencave natyrore në jetën e përditshme

Mënyrat e matjes në jetën e përditshme

Prodhimtaria e ushqimit

Konservimi i ushqimit

Prodhimi i materialeve të dobishme për njeriun

Nxënës me përvetësimin e këtyre faqeve do të mundesh:• ta kuptosh se shkencat natyrore kanë përdorim të gjerë në jetën e përditshme;• të vështrosh lidhshmërinë ndërmjet shkencave natyrore dhe zbulimeve teknologjike• ta kuptosh se deri në zbulime të mëdha njeriu ka arritur nëpërmjet hulumtimeve të

gjata, a ndonjëherë edhe rastësisht;• ta kuptosh rëndësinë e matjes, leximit dhe kuptimit të rezultateve si faktorë të

rëndësishëm për zbulime të reja;• ta masësh dhe ti lexosh të dhënat nga instrumentet;• ta shqyrtosh rëndësinë e shkencave natyrore në fi timin dhe ruajtjen e ushqimit në

gjendje të rregullt;• ta lidhësh fi timin e bukës, uthullës, dhallit, produktet dimërore me praninë e disa

mikroorganizmave;• ti përshkruash mënyrat për fi timin e : bukës, dhallit dhe uthullës;• të parashtrosh shembuj për efektin pozitiv dhe negativ të mikroorganizmave;• të parashtrosh mënyra për ruajtjen e ushqimit në gjendje të rregullt (tharja, ngrirja,

thartimi);• të përshkruash se si fi tohet qelqi dhe produktet qelqore;• ta kuptosh se nëpërmjet të hulumtimeve fi tohen materiale të reja (materiale plastike

dhe barëra);


Zbulimet teknologjikeUshqimiMikroorganizmatTharmaProdhimet qumështore Uthulla Коnservimi i ushqimit

QelqiMateriale plastikeBarëratRiciklimiMulliri i erësMulliriKolektori i energjisë diellore

• ta kuptosh rrezikun nga përdorimi i barërave pa reko-mandimin e mjekut;

• të shpjegosh për përdorimin dhe dobinë e riciklimit;• të arrish shprehi për klasifi kimin e materialeve të për-

dorshme (letër, qelq, metal dhe plastikë) për riciklim;• të numërosh prodhime të cilat munden përsëri të

përdoren;• ta shpjegosh rëndësinë dhe nevojën e ujit të pastër

për pije;• ta përshkruash pastrimin e ujit të detit në ujë për pije;• të zbulosh se objektet me formë hidro/aerodinamike

më shpejtë lëvizin nëpër mjedisin;• të parashtrosh shembuj për shndërrimin e energjisë

prej një forme në një formë tjetër në jetën e përdit-shme (mulli me erë, mulliri, hidrocentrali, kolektori di-ellorë , laser , dinamo në biçikletë, poçi, mikseri, kalo-riferi);

• ta kuptosh përdorimin e dritës në teknologjinë më të re (laserë).

Riciklim

Uji i pastër për pije,

mungesa dhe zgjidhja

Lëvizje nëpër ujë dhe mjedis ajror

Fitimi i energjisë në forma të ndryshme

Njohja e shkencave natyrore është e rëndësishme që të kuptohet se shkenca dhe teknologjia janë ngushtë të lidhura me jetën tonë. Shkencat natyrore merren me studimin e natyrës dhe organizmave të gjalla. E studiojnë natyrën dhe e zbulojnë lidhjen ndërmjet njeriut dhe natyrës. Hulumtimi në fushën e shkencës e hapi rrugën e zbulimeve të mrekullueshme. Vallë a keni ditur se të gjitha gjërat rreth jush janë të lidhura me shkencën dhe teknologjinë? Nga koha kur do të zgjohemi në mëngjes, e deri sa të shtrihemi të fl emë, çdo gjë është nën ndikimin e shkencës dhe teknologjisë.

Shkencat natyrore në jetën e përditshme

Biologjia është shkencë për gjallesat, ajo e studion natyrën e gjallë. Biologjia i studion karakteristikat dhe vetitë e organizmave të gjalla, prejardhjen e tyre dhe raportet ndërmjet veti si dhe raportet e organizmave të gjalla ndaj mjedisit jetësorë. Dijenitë për biologjinë rrjedhin nga e kaluara e lashtë, që nga njerëzit e lashtë. Ato kanë fi lluar ti dallojnë bimët dhe shtazët kur i kanë mbledhur për ushqim, më vonë kanë fi lluar ti kultivojnë bimët dhe ti zbusin kafshët. Kanë arrirë në dijeni për kushtet në të cilën

jetojnë bimët dhe kushtet që janë të nevojshme të shtazëve për jetë. Më vonë është nevojitur të mësojnë për mënyrën e shumimit të organizmave të gjalla. Biologjia është ngushtë e lidhur me jetën tonë të përditshme. Për shembull, ushqimin që e hamë është nevojë biologjike e organizmit që të kryhen proceset jetësore, siç janë frymëmarrja, tajitja, shumimi. Ne, po ashtu, i kuptojmë dallimet ndërmjet organizmave të gjalla dhe natyrës së vdekur dhe nevojat e gjallesave tjera për mbijetesë. Rëndësia e biologjisë në jetën tonë të përditshme qëndron në faktin se biologjia mundohet ti studion parimet bashkuese që ekzistojnë ndërmjet organizmave të ndryshëm. Rëndësia e biologjisë në jetën tonë të përditshme qëndron në prodhimin e ushqimit dhe veshmbathjes, në sigurimin e produkteve për letër dhe ngjyrë, kultivimi i peshqve, shtazëve, kulturat kopshtare dhe pemë etj. Përparimi i mjekësisë, po ashtu, e paraqet rëndësinë e biologjisë në jetën tonë të përditshme.

Kujtohu se ku

gjejnë përdorim dituritë

e shkencave natyrore?

Fig. 29.1 Hulumti mi në shkencat natyrore

PËRDORIMI I SHKENCAVE NATRORE


Fig. 29.2 Çaji nga bimët

Studimi i sëmundjeve, shkaktarët e tyre agense, barërat janë mënyra të diturisë biologjike se mundohemi të arrijmë kah zvogëlimi i vuajtjeve të njeriut. Rëndësia e biologjisë në jetën tonë të përditshme, po ashtu, qëndron në gjetjen dhe mjekimin e sëmundjeve trashëguese. Biologjia ka rol të rëndësishëm në kontrollin e ndotjes së mjedisit jetësorë. Kimia është shkencë e cila merret me studimin e vetive, përbërjes dhe strukturës së substancave si dhe ndryshimet që ndodhin gjatë reaksioneve kimike. Kimia i studion vetitë e xeheve, karbonit, drurit, kripës, lëndët djegëse fosile dhe produkte të tjera natyrore dhe përpunimi i tyre. Fakt i thjeshtë është se kimia luan rol të rëndësishëm në aktivitetet e përditshme të çdo njeriu nga momenti kur është lindur. Çfarë përdorimi ka kimia me të vërtetë në jetën e përditshme? Zakonisht përdorimi fi llon që nga zgjimi i parë në mëngjes. Shumica e njerëzve zgjohen me alarm ose radio. Këto lëndë të përgjithshme për amvisëri përmbajnë bateri, që i bën shumë të varur kimikisht. Kimia luan rol të rëndësishëm në zbulimin dhe kuptimin e materialeve që ndodhen në këto lëndë të zakonshme për amvisëri. Kimia po ashtu merret edhe me prodhimin e sapunëve dhe mjeteve tjera për higjienë. Pa kimi, këto materiale ose kombinacionet e tyre mund të jenë të rrezikshme ose nuk mund të ekzistojnë. Nuk ka gati asgjë të bëni gjatë një dite, e në njëfarë mënyre të mos kyçet kimia. Pasta përmban kemikale,

qumështin që e pimë përmban kalcium i cili është element kimik dhe ngjashëm. Djegia e drurit dhe ndryshkja e hekurit janë shembuj për ndryshime kimike. Kimia është shkencë eksperimentale atraktive e cila na mundëson ta kuptojmë botën dhe e bën jetën tonë më të lehtë. Gjeografi a është shkencë që e hulumton dhe studion sipërfaqen e planetit Tokë. Gjeografi a në kuptimin më të ngushtë të fj alës është edhe shkencë natyrore edhe shoqërore, sepse i studion të gjitha format e sipërfaqes së tokës, të gjitha dukuritë natyrore të cilat ndodhin në të dhe në

atmosferë, popullsinë dhe veprimtarinë ekonomike të saj. Gjeografi a i studion pasuritë natyrore, botën bimore dhe shtazore në Tokë. Gjenezat e gjeografi së datojnë nga e kaluara e lashtë. Njerëzit kanë qenë të interesuar për Diellin, Hënën, yjet, rrufenë, shiun dhe ngjashëm. Gjeografi a është zhvilluar me zhvillimin e tregtisë, marinës, e veçanërisht është zhvilluar në kohën e zbulimeve të mëdha gjeografi ke. Këto dituri gjeografi ke na mundësojnë që ti kuptojmë aktivitetet e përditshme, si udhëtimi kah shkolla, ndotja e cila shkakton nxehjen globale etj.

Fig. 29.3 Uji

Fig. 29.4 Liqeni natyrorë

Punët që do ti kryejmë, por për cilat janë të nevojshme dituritë nga gjeografi a janë: zgjedhim vend ku do të jetojmë, zgjedhim vend për vizitë dhe njoftohemi se si të arrijmë deri atje, njoftohemi se në cilin vend të qytetit janë vendosur restorantet etnike dhe kulturore, e kuptojmë se pse është vështirë të ndërtohen shtëpi në vendet tatëpjete të maleve me tokë jo stabile etj. Vallë a pyeteni se pse njerëzit vazhdojnë të jetojnë në vende ku ballafaqohen me reshje ose uragane, tornado ose tërmete ose ka ndotje nga fabrikat industriale kimike ose nukleare. Fizika është shkencë e cila merret me studimin e energjisë dhe raportit të tij ndaj materies. Fizika është shkencë e gjerë e cila i përfshin të gjitha shkencat e sotme natyrore. E gjithë ajo që ne e përdorim në jetën tonë të përditshme tek e fundit rregullohet me parimet e fi zikës. Të gjithë në përditshmëri përdorim biçikletë dhe automjete, lloje të ndryshme të makinave dhe mjeteve, të cilat punojnë sipas parimeve të fi zikës. Prek këtu që të kuptohen edhe punët më të thjeshta të këtyre sendeve, studimi i fi zikës është me rëndësi të madhe. Përzierja e ujit me sheqer është edhe një shembull për ndryshim fi zik, por sheqeri dhe uji mund ndahen me avullimin e ujit ku mbetet sheqeri i thatë. Të gjitha dukuritë natyrore në Tokë i përshkruan fi zika. Gjen përdorim në jetën e përditshme. Zbulimet e fi zikës sjellin deri në gjetje të ndryshme të cilat ndikojnë në jetën tonë, si energjia elektrike, auto mjetet dhe elektronika në përgjithësi. Proceset e ndryshme mjekësore dhe mjetet mbështeten në fi zikë, sepse këto mjete ndihmojnë në diagnostikën dhe mjekimin e sëmundjeve të ndryshme. Shkencat natyrore janë ngushtë të lidhura ndërmjet veti në lëndën e studimit dhe lidhshmëria e tyre në zgjedhjen e problemit të caktuar. Problemi i nxehjes globale me rëndësi të barabartë shqyrtohen dhe mund të zgjidhen me dituritë e të gjitha shkencave natyrore.

Shkencat natyrore dhe zbulimet teknologjike

Zbulimet teknologjike në masë më të madhe ose më të vogël janë të lidhura me shkencat natyrore. Zhvillimi i shkencave natyrore ka mundësuar që të arrihen zbulime më të rëndësishme të cilat e përmirësuan jetën dhe zgjodhën shumë probleme që e mundonin njerëzinë. Në pjesën e mbetur do të njoftohemi me disa shkencëtarë natyrorë dhe zbulimet e tyre që dhanë kontribut për jetë më të mirë. Rоbert Huk është shkencëtar anglez i cili e ka zbuluar qelizën. Duke kërkuar nën mikroskop copë tape, ka vërejtur zbrazëtira të ngjashme për nga forma me zbrazëtirat e hojeve të bletëve, dhe i ka quajtur qeliza. Me mikroskopin që e ka pasur atëherë nuk ka qenë e mundur të shihen të gjitha pjesët e qelizës.

Fig. 29.5 Dukuria natyrore- retë

Fig. 29.6 Mikroskopi i R. Huk

Çarls Darvini është shkencëtar britanik i cili e ka themeluar bazën për teorinë moderne të evolucionit sipas së cilës të gjitha format e gjalla janë zhvilluar me selektim natyrorë. Me anijen „Bigël“ dhe me grup biologësh është nisur në ekspeditë shkencore nëpër gjithë botën. Gregor Mendel është botanik austriak i cili llogaritet për themelues të gjenetikës klasike. Me përdorimin e llojeve të ndryshme të bizeles dhe ndjekjen e vetive të caktuara i ka vërtetuar rregullat themelore të trashëgimisë.

Lui Paster ka qenë mikrobiolog dhe kimist francez. Në mënyrë eksperimentale ka dëshmuar se bakteri mund të shkakton sëmundje tek njeriu. Me tundimin e sëmundjeve të rrushit të verës ka zbuluar se bakteret mund të shkatërrohen me nxehtësi dhe e ka zgjeruar metodën për mbrojtjen e ushqimit, i cili e ka marrë edhe emrin e tij, pasterizim. Pasteri ka zbuluar vaksina kundër shumë sëmundjeve, i ka përmirësuar metodat për vaksinim dhe ka gjetur vaksinë kundër tërbimit, me përdorimin e trurit

kurrizorë të thatë të lepujve të sëmurë. Vaksina për herë të parë ka qenë e përdorur te një djalë, i cili ka qenë i kafshuar nga një qen i tërbuar. Аleksandër Fleming është mikrobiolog skotlandz dhe farmakolog i cili e ka zbuluar kërpudhën penicilium.

Аlbert Ajnshtajn është padyshim një nga fi gurat më të njohura ndikuese të erës moderne. Kontributi i tij për fi zikën moderne është unikate. Ai i ka shlyer konceptet e deriatëhershme për kohën dhe hapësirën, energjinë dhe materien. Ai është babai i teorisë së relativitetit dhe teorisë së kuanteve. Ајnshtajni ka qenë fi zicienti teorik – mjetet e konkretizimit të tij kanë qenë, thjeshtë lapsi dhe letra. Nikolla Teslla ka qenë hulumtues gjeni dhe zbulues i fushën e elektroteknikës dhe radioteknikës. Теslla është i

njohur për nga zbulimet e tija revolucionare në zonën e elektromagnetizmit nga fundi i shek. 19 dhe fi llimit të shek. 20. Patentet e Tesllës dhe puna e tij teorike bëhen bazë për formimin e sistemit të përgjithshëm të rrymës alternative. Pas demonstrimit të tij në komunikimin pa tel dhe radios, është emëruar për fi tues në „Luftën e rrymave“. Ai bëhet një nga shkencëtarët më të mëdhenj dhe më të respektuar botërorë. Теslla vendos një vulë dhe në zonën e robotikës, konstruimit të telekomandës së largët dhe radarit, si dhe në zhvillimin e shkencës kompjuteristike. Isak Njutn është fi zicient dhe matematicient anglez, që nga shumica llogaritet si fi zicient më i madh i gjithë kohëve. Kontributet e tija më të mëdha në fi zikë janë ligji i gravitacionit dhe ligjet për lëvizjet.

Fig. 29.7 Vaksinimi

Fig. 29.8 Аlbert Ајnshtajn

Dimitrij Ivanoviç Mendeleev

është themeluesi i sistemit periodik të elementeve. Në sistemin periodik të Mendeleevit ka pasur 68 elemente. Në atë kohë, ai e ka ditur ekzistimin e elementeve tjera të cilat ende nuk kanë qenë të zbuluar. Јоhan Kepler është astronom gjerman . E ka zbuluar teleskopin-mjet që shërben për vëzhgimin më të mirë të planetëve dhe yjeve. Me llogaritjet matematikore i ka zbuluar ligjet sipas së cilës lëvizin planetët. Sipas ligjeve të Keplerit, planetët lëvizin në orbita

eliptike („rrugë“) rreth Diellit. Galileo Galilei është matematicienti, fi zicienti dhe astronomi italian. I ka zbuluar pikat e Diellit dhe ka theksuar se yjet janë shumë të larguara nga Toka. Ka vërtetuar se rruga e Qumështit është nuk është re, por masë prej yjesh. Për shkak të teorive të tyre ka qenë i persekutuar nga kisha. Është e njohur fj alia e tij „Sidoqoftë (Toka) lëviz“ i cili e ka shprehur në një seancë gjykimi i cili ka qenë i detyruar të mohojë teorinë e Kopernikut.

Fig 29.9 Sistemi periodik i Mendeleevit nga viti 1871.

Lexoni tek-ste nga en-

ciklopeditë, nga librat historike, atllase dhe të ngjashëm për zbulimet e rëndësishme dhe për mënyrën e jetesë në periudha të ndryshme. Diskutoni duke dhënë shembuj për përdorimin e shkencave natyrore në jetën e përditshme.

Ku gjejnë përdorim dituritë nga biologjia? Ku përdoren dituritë nga kimia? Ku përdoren dituritë nga fi zika? Ku gjejnë përdorim dituritë nga gjeografi a? Numëro disa zbulime teknologjike.

Аristoteli ka jetuar prej vitit 384-322 para erës sonë. Ai është një nga mendimtarët më të mëdhenj antik i cili është marrë me fi lozofi , por i është përkushtuar edhe biologjisë, mjekësisë, fi zikës dhe astronomisë. Ai ka theksuar se „Toka është top që nuk lëviz në gjithësi dhe është qendër rreth së cilës rrotullohen planeta tjera, yjet, Hëna dhe Dielli“. E ka shkruar librin „Për qiellin „ e cila është nga fusha e astronomisë.

Jemi rrethuar me lëndë të ndryshme dhe rreth nesh ndodhin dukuri të ndryshme. Çdo ditë kemi nevojë të shohim në orë, ta organizojmë kohën, të shikojmë në termometër në klasë që të dimë se sa është temperatura momentale. Herë pas here e masim lartësinë tonë dhe peshën etj. Të gjitha këto aktivitete janë të nevojshme për zhvillimin normal të jetës. Jo vetëm që masim, në hulumtimet e shkencave natyrore shpesh i krahasojmë që të sjellim përfundim. Vetitë e lëndëve dhe dukurive dhe karakteristikat e materies kanë madhësitë fi zike. Madhësi fi zike janë: gjatësia, syprina, vëllimi, masa, koha, dendësia, temperatura, shtypja, forca e rrymës elektrike, shpejtësia, forca, puna etj. Për çdo madhësi fi zike ka shenjë përkatëse ose simbol. Vlera numerike e madhësisë fi zike duhet të shënohet bashkë me njësinë matëse. Njësia matëse është madhësi e sasisë fi zike . Matja është veprim me të cilën përcaktohet vlera e ndonjë madhësie fi zike me ndihmën e instrumenteve matëse përkatëse. Të gjitha madhësitë fi zike kanë emra internacionale dhe shprehen në njësi. Shenjat ofi ciale për madhësitë fi zike dhe njësitë janë defi nuar nga sistemi Internacional i njësive SI.

MËNYRAT E MATJES


Në cilat aktiv-itete të përditshme ti e përdor matjen si veprim?Në cilat lëndë që i më-son është e nevojshme të bëhet ndonjë matje?

Në jetën e përditshme dhe në hulumtimet e thjeshta në shkencat natyrore më së shpeshti përdoren matjet e masës, gjatësisë, temperaturës dhe kohës.

Madhësi fi zike Njësia matëse Shenja (simboli)

Masa

Gjatësia

Koha

Теmperatura

Sasia e substancës

Rrymë elektrike

Intensiteti i dritës

kilogrami

metri

Sekonda

Kelvin

Mol

Amper

Kandela

Кg

m

s

К

mol

А

cd

Fig. 30.1 Sistemi internacional i njësive

Маsa matet me peshore. Peshoret mund të jenë teknike dhe analitike, por dallohen për nga saktësia dhe masën të cilat mund ta masin. Peshorja analitike është instrument i ndjeshëm me të cilin duhet të punohet me kujdes. Gjatësinë e masim me metër ose me vi-zore. Меtri përdoret për matjen e gjatësive më të mëdha, ndërsa vizorja për matjen e gjatësive më të vogla, më së shpeshti gjatë kryerjes së detyrave shkollore. Përveç gjatësisë me metër matet edhe lartësia dhe gjerësia. Теmperatrura matet me termometër, por më së shpeshti shprehet në shkallë Celsiusi. Ekzistojnë termometra të zhivës dhe alkoolit të cilat dallohen sipas gjerë-sisë së shkallës matëse. Kohën e masim me mjet që quhet orë. Masim orë, minuta

dhe sekonda.Përveç këtyre matjeve themelore, shumë shpesh në hulumtimet e shkencave natyrore është e nevojshme të matet vëllimi i ndonjë lëngu. Vëllimi i lëngjeve përcaktohet me enë matëse të cilat janë të shënuara ndarjet. Nëse vërejtjet për ndonjë dukuri natyrore ose objekt janë vetëm përshkruese, ato sigur-isht do të jenë joprecize dhe mund të shkaktojnë mospajtime ndërmjet eks-perimentatorët. Shumica e eksperimenteve kërkojnë që vërejtjet e kryera të jenë me numër. Për shembull, shkencëtarët jo vetëm që munden të tregojnë se ob-

jekti është i madh ose i vogël, ato duhet ta shprehin madhësinë e tij me numër dhe me përdorimin e njësive standarde, si kilogram ose metër.

Fig. 30.2 Peshore analiti ke

Fig. 30.3 Vizore

Fig. 30.5. Termometri

Fig. 30.4 Меtri

Si ka përparuar shkenca gjatë shekujve, ashtu rëndësia e matjeve të sakta është zgjeruar nëpër gjithë botën. Me qëllim që tu mundësohet shkencëtarëve të cilët punojnë në pjesët e ndryshme të botës ti krahasojnë matjet e tyre, është e nevojshme defi nimi i njësive themelore.

Fig. 30.6 Gota matëse Fig. 30.7 Мikro pipeta

Çka është madhësi fi zike? Çka është njësi matëse? Cka nënkupton metoda e matjes? Cilat janë madhësitë fi zike themelore dhe njësitë e tyre matëse në SI siste-min?

Mateni temperaturën në klasën tuaj para fi llimit të orëve, në pushim e madh dhe pas mbarimit të orëve, gjatë gjithë javës. Të dhënat paraqitni në ta-belë. Lexoni të dhënat nga ujëmatësi.Ndiqni letrat kohore nga Interneti.

1: metër (m): Ajo është gjatësi e rrugës së dritës, që kur udhëton nëpër vakuum për kohë prej 1 / 299 792 458 pjesë të sekondës.2: kilogram (Kg): Kjo është e barabartë me masën e prototipit ndërkombëtar për kilogram. Prototipi është cilindër prej platini-iridiumi që ruhet në Bironë Ndërkombëtare për matje dhe pesha, në Sevër, në afërsi të Parisit, Francë.3 koha (s): Kjo është koha e zgjatjes së 9, 192, 631, 770 periudhave të radiacionit e cila i përgjigjet kalimit ndërmjet dy nivele hiperfi ne nga gjendja themelore e atomit të ceziumit.4: amper (A): Kjo është rryma e zakonshme e cila, mbahet me dy përçues paralel direkt me gjatësi të pakufi zuar, me prerje tërthore rrethore dhe gjatësi prej 1 m, përveç në vakuum. Do të shkaktohet ndërmjet tyre forcë e barabartë me përçuesit e Njutonit në një metër gjatësi.5: kelvin (K): Kjo është pjesë e 1/273.16 nga temperatura termodinamike e pikës treshe të ujit.6: Mol (mol): Ajo është vlerë faktikisht e sistemit që përmban aq njësi elementare, saqë ka atome në 0,012 kilogramë karbon . 7: kandela (cd): Është intensiteti i tejdukshëm, në kahe të caktuar që emiton rrezatim monokromie me frekuencë prej herci dhe që ka intensitet diellorë në atë kahe prej 1 / 683 vatë.

Numëro produktet ushqyese që i prodhon njeriu? Cilat nga këto produkte ushqyese njeriu mund ti prodhojë në kushte shtëpiake?Ushqimi ka rëndësi të madhe në jetën e njeriut. Nëpërmjet ushqimit fi tojmë energji për kryerjen e aktiviteteve fi zike dhe për kryerjen e të gjitha proceseve jetësore. Ushqimin e marrim nga bimët dhe nga shtazët. Bimët përdoren në formë të freskët ose me përpunimin e tyre fi tohen produkte tjera ushqyese. Në të ushqyerit e përditshëm përdorim bukë,

qumësht dhe produkte qumështore etj. Dituritë nga shkencat natyrore qysh nga e kaluara e largët të njeriut i kanë ndihmuar këto produkte ushqyese që ti prodhojë edhe në kushte shtëpiake. Misri dhe elbi kanë qenë dy nga kulturat më të vjetra që janë kultivuar. Edhe njerëzit të cilët kanë jetuar që nga viti 5000 p.e e kanë ditur se këto kokrra hahen. Besohet se buka me tharmi janë zbuluar rastësisht, kur përzi-erja e misrit dhe ujit kanë qenë të lëna në vend të ngrohtë, ku natyrisht krijohet tharmi që të formohet brumi. Pjekja e brumit në furrë ose mbi zjarr të hapur i jep shije më të mirë bukës. Romakët kanë menduar metoda për bluarjen e drithit me fërkim, ndërmjet dy gurëve . Vonë në shek. 18, ka qenë i menduar mekanizmi që e ka thjeshtësuar procesin e bluarjes, dhe kjo ka mundësuar deri në prodhim masiv të miellit të bardhë. Gjatë shek. 20, inovacionet shkencore dhe teknike bënë që të ndërtohen fabrika të mëdha për bukë, të cilët e kontrollojnë procesin e ndërlikuar fi zik, kimik dhe biologjik. Buka është e bërë nga tre komponentë themelore: drithë, ujë dhe tharmi i pjekës. Pro-

cesi i prodhimit të bukës përbëhet nga shtimi i pjesës së nevojshme të ujit në miellin dhe tharmin. Mandej përpunimi i përzierjes nën shtypje për formimin e brumit, fermentimi i brumit, përpunimi i brumit që të fi tohet brumi i dëshiruar dhe pjekja. Fermentimi, po ashtu, mund të jetë e shkaktuar me shtimin e aditivëve kimike dhe vitaminës С. Bru-mi vendoset në enë të mbyllura dhe ruhet në tem-peraturë të kontrolluar derisa të arrijë brumi.

PRODHIMTARIA E

USHQIMIT

Numëro produktet ushqyese që i prodhon njeriu? Cilat nga këto produkte ushqyese njeriu mund ti prodhojë në kushte shtëpiake?

Fig. 31.1 Mulliri për drithë

Fig. 31. 2 Bukë

Tharmi është kërpudha njëqelizore. Një nga karak-teristikat më të rëndësishme është aftësia të fermentojë sheqernat për prodhimin e alkoolit. Tharmi karakterizohet me mundësi të madhe për jetë, në vend jetesa natyrore. Tharmi shpesh merret si shtesë sepse përmban 50% albumina dhe është i pasur me B vitaminë. Kosi fi tohet me fermenti-min e qumështit të lopës së pasterizuar me shtim të kulturës qumështore. Ajo tek qumështi shkakton vlim të tharët qumështor, ku sheqeri i qumështit kalon në acid qumështorë. Kosi duhet të posedojë dendësi dhe njëtrajtshmëri. Uthulla është lëng alkoolik në të cilën i është lejuar të merr shije të thartë. Përdorimi i

uthullës që ushqimi të merr shije është e vjetër me shekuj. Po ashtu, përdoret si barë, material korroziv dhe si konzervans. Shndërrimi i verës ose të lëngut të pemëve në uthull është proces kimik. Që nga historia, disa procese ka qenë e nevo-jshme të bëhet uthull. Fuçi me mollë kanë qën-druar hapur në temperaturë të dhomës. Gjatë disa muajve, lëngjet e pemëve fermentojnë në alkool, e mandej oksidohen në acid acetik.

Kjo metodë kontinuive dhe e ngadalshme kërkon disa muaj që të prodhohet uthulla. Në prodhimtarinë moderne komerciale të uthullës, procesi është i shpejtuar. Këto metoda bazohen në shtimin e oksigjenit sa është e mundshme më shumë në produktin alkoolik dhe oksidim më të shpejtë të të njëjtit. Uthulla fi tohet nga produktet të ndryshme, më shpesh verë, birrë dhe oriz. Baza e uthullës është materie e lëngshme, e cila paraqitet në sipërfaqen e produktit alkoolik që është i shndërruar në uthull. Ajo është karbohidrat natyrorë i quajtur celulozë. E njëjta i shtohet edhe në seritë alkoolike të tjera që të shpejtohet formimi i uthullës.

Fig. 31.4 Kosi

Fig. 31. 3 Tharmi

Ndonjëherë përdoren shtesa për ndryshimin e shijes së uthullës, siç janë: hudhra, borzilok, mjedulla, qershia, limoni etj. Në procesin e fi timit të disa produkteve ushqyese mikroorganiz-mat mund të kenë efekt pozitiv ose negativ. Ekzistojnë baktere qumësh-tore të dobishme që ndodhen në kos dhe disa përpunime tjera qumësh-tore. Ato e përmirësojnë shijen dhe kanë efekt pozitiv mbi sistemin për tretje. Mikroorganizmat e dobishme marrin pjesë në konservimin e lakrës dhe përgatitjeve dimërore. Përpos rolit të dobishëm shumica e mikro-organizmave kanë efekt negativ mbi ushqimin, ato e prishin ushqimin.

Fig. 31.5 Uthull

АB-КULTURA V

ndikim të përshtatshëm në sistemin për tretje, e pastron lukthin. Birra e tharmit tregon efekte pozitive kundër: lodhjes fi zike dhe mentale, e zvogëlon nivelin e sheqerit dhe yndyrave në gjak për këtë shkak rekomandohet për per-sona me sëmundje të sheqerit. Me ndikimin antibakterial natyror e neutralizon ndikimin e dëmshëm të baktereve, përdoret edhe në koz-metikë etj.

Cilat janë përbërësit themelorë për prodhimin e bukës? Cili është roli i tharmit të bukës? Përshkruaj procesin e fi timit të kosit. Cka është uthulla?Numëro shembuj të efektit pozitiv të mikroorganizmave.

Vizitoni punëtori për prodhimin e bukës dhe njoftohuni me procesin. Mundojuni ta thartësoni qumështin me ndihmën e arsimtarit. Shikoni video përshkrim për mënyrën e fi timit të uthullës.

Bakteret i zbërthejnë substancat e ushqimit dhe në këtë mënyrë e bëjnë të njëjtën të papërdorshme dhe të rrezik-shme për njeriun. Disa baktere formojnë acide që e prishin ushqimin, ndërsa të tjerat formojnë gazra me çka e bëjnë ushqimin të merr erë të keqe. Sa më gjatë bakteret qën-drojnë në ushqim, aq më shumë shumohen dhe ushqimi më shpejtë prishet. Ka shumë mënyra se si të shkatërrohen këto baktere dhe të mbrohet ushqimi. Njëra mënyrë është të shtihet kripë. Kripa i shkatërron bakteret ose e pengon shumimin e tyre. Mënyrë tjetër është tharja e ushqimit, sepse bakteret nuk mund të jetojnë pa lagështi. Nxehja i shkatërron gati të gjitha bakteret për shkak se gati çdo ushqim gatuhet. Edhe frigoriferët e ruajnë ushqimin të freskët, sepse bakteret nuk munden të jetojnë në temperaturë më të ulët se 0oC. Коnzervimi i ushqimit është metodë e ruajtjes në të cilin ushqimi përpunohet dhe paketohet, që të ndalohet ose ngadalësohet humbja e kualitetit dhe vlera ushqyese. Ruajtja zakonisht përfshin ndaljen e rritjes së baktereve, tharmit, kërpudhave dhe mikroorganizmave tjera. Proceset e ruajtjes së ushqimit përfshijnë numër të madh të metodave. Ruajtja e pemëve në formë të xhemit, për shembull, nënkupton vlim të pemës që të zvogëlo-het lagështia dhe të shkatërrohen bakteret, kërpudhat etj. Ekzistojnë metoda të ndry-

shme tradicionale për ruajtjen e ushqimit që e kufi zojnë hyrjen e energjisë dhe e zvogëlojnë prezencën e karbonit. Që të pengohet ushqimi nga prishja, përdoren një numër i madh i metodave: ftohja, ngrirja, tharja, vakumim , zhytje në tretje shumë të kripur, acid , bazë etj. Pemët më së shpeshti konservohen në: xhem, komposto, shurup, ëmbëlsirë, ndërsa perimet konservohen si ajvar, tur-shi, djegëset dhe të ngjashme.

КОNSERVIMI I

USHQIMIT

Sa kohë spe-ci mund të qëndron i freskët? Në cila mënyra e përpunojmë specin që të mund të qëndron më gjatë?

32.1 Ushqim i konservuar

Fig. 32.2 Përgati tja e ushqimit për konservim

Një nga metodat më të vjetra të konser-vimit të ushqimit është me tharje. Me këtë zvogëlohet aktiviteti i ujit mjaftueshëm që të ndalohet ose ngadalësohet rritja e bak-tereve. Sterilizimi është proces teknologjik gjatë së cilës me nxehtësi shkatërrohen mikroor-ganizmat. Pemët zakonshmit sterilizohen në temperaturë prej 100 0C. Për shkak të rezistencës së mikroorganizmave, steril-izimi shpesh përsëritet 3-4 herë. Në kushte shtëpiake nuk mundet të arrihet sterilizimi i plotë, por edhe e pjesërishmja është e dobishme, për shkak se nuk ndikon mbi kualitetin e produktit. Sterilizimi arrihet me vlim. Ngrirja është mënyrë e konservimit të pemëve dhe perimeve. Perimet të pak-etuara dhe të përgatitura në rregull, ruhen në frigorifer dhe përmban përqindje të madhe të vlerës biologjike. Perimja e këtillë e mban pamjen fi llestare, ngjyrën, aromën dhe shijen, përmban përqindje të madhe të vitaminave në krahasim mënyrën termike të konservimit. Disa lloje që janë vështirë të tretshme, ushqimi i freskët me ngrirje bëhet shumë më e përshtatshme për organet për tretje siç janë lakra e kuqe, kelji, kërpudhat etj. Para ngrirjes së perimeve ai pastrohet, lahet, thahet dhe paketohet. Pavarësisht nga ajo se cili lloj i perimes ngrin, procesi është i ngjashëm. Pasi ta kullojmë nga uji i ftohtë, perimen e vendosim në material të thatë dhe të pastër që ta pi ujin, e mandej paketo-

het në qese najloni. Madje duhet të kemi ku-jdes ajri nga qesja plotësisht të shtypet. Bal-ancimi ka për qëllim që të shkatërrohen disa materie të cilat edhe në temperatura të ulëta e ndryshojnë ushqimin. Më së miri është që në çdo paket të ngjitet etiketë me shkrim për atë se cili lloj i perimes është i paketuar, me datë dhe sasi. Disa lloje të perimeve siç janë: sallata e gjelbër, qepa, trupkat, trangujt nuk janë të përshtatshme për ngrirje. Fto-hja e mbron ushqimin, e ngadalëson rritjen dhe shumimin e mikroorganizmave të cilat shkaktojnë prishjen e ushqimit.

Fig. 32.3 Tharja e pemëve

Fig. 32.4 Ngrirje

Thartësira është proces i konservimit të ushq-imit me shtimin e uthullës. Në këtë mënyrë më së shpeshti konservohen perimet. Në ushqimet shtëpiake edhe sot e konservojmë me kripë, uthull, mjaltë, sheqer, ndërsa me lën-gun e limonit e ndalojmë që pemët ose perimet të qëruara të nxihen. Këto substanca janë përdorur dhe përdoren, që ushqimin që e ka gjatë verës të mbetet e përdorshme edhe gjatë dimrit. Substancat për konservimin e ushqimit e pengo-jnë ose e ngadalësojnë shumimin e mikroorganiz-mave të cilat munden të shkaktojnë prishjen. Коnservimi i ushqimit ka rëndësi të madhe në të ushqyerit sepse mundëson që gjatë gjithë vitit të konsumojmë ushqim të pasur me minerale, vi-tamina dhe përbërësit tjerë të dobishme. Fig. 32.5 Konservimi i ushqimit në

shtëpi

Shkrirja në mikrovalë është më e sigurt. Ushqimi më së shpejti shkrihet dhe nuk ka kohë të mjaftueshme për rritjen e baktereve. Mishi i ngrirë duhet të ruhet në pjesën më të poshtme të frigoriferit, ku temperatura është më e ulët. Shkrirja në ujë të ftohtë është më e shpejtë nga shkrirja në frigorifer, por mandej kërkon më shumë kujdes. Ushqimi duhet të jetë i paketuar ashtu që të mos rrjedhë që ti pengojë bakteret të mos hyjnë në ushqim. Mishi mund të absorbojë ujë si shpuzorja. Ndërrojeni ujin çdo 30 minuta. Asnjëherë mos shkrini ushqimin në ujë të nxehtë.

Çka është konservimi i ushqimit? Pse ushqimi konservohet?Cila është metoda më e vjetër për konservimin e ushqimit?Numëro dhe shpjego mënyrat e konservimit të pemëve dhe perimeve?Çka janë substanca për konservim?Me cila substanca konservohet ushqimi në kushte shtëpiake?

Gjeni receta për ruajtjen e ushqimit në gjendje të rregullt. Diskutoni për prishjen e ushqimit dhe si ajo të pengohet.

Në mjedisin tonë jemi të rrethuar me lëndët që na e lehtësojnë jetën. Ato janë të përgatitura nga materiale të ndryshme me veti të ndryshme. Materialet që shpesh i përdorim janë: qelqi, plastika, druri dhe metali. Zhvillimi i shkencës i përmirëson vetitë e këtyre materialeve, ndërsa ato fi tojnë përdorim më të madh.

Qelqi dhe produktet e qelqit

Qelqi është material i ngurtë që fi tohet me ngurtësimin e tretjeve silikate të ftohura. Sipas zbulimeve është gjetur në Egjipt dhe Mesopotami para erës sonë. Mandej nga Egjipti është bartur në Itali, prej ku dhe shpërndahet nëpër gjithë Mbretërinë Romake. Ka qëndruesh-mëri kimike, tejdukshmëri, përçuesh-mëri të vogël të nxehtësisë, ngurtësi mekanike të mjaftueshme. Këto veti lejojnë që qelqi të gjejë përdorim të gjerë në ndërtimtari dhe në amvisëri. Lënda e para themelore për fi timin e qelqit është rëra kuarcore që shkrihet në temperaturë shumë të lartë prej 1400 deri 1700 0C. Pas shkrirjes shndërrohet në masë qelqore. Qelqi fi tohet sipas procesit teknologjik:• lënda e parë thahet, pastrohet nga papastërtitë e ndryshme dhe thërrmohet;• bëhet dozimi i komponentëve në raporte të masës përkatëse, kryhet përzierje me

dorë ose me makinë, ku fi tohet e a.sh.q „guri qelqorë „;• masa e njëtrajtshme paketohet në copë më të mëdha;• shkrihet në furra speciale në temperatura të larta. Guri qelqorë nxehet në temperaturë prej 1450 deri 1600 oC deri në ndarjen e plotë të të gjitha përzierjeve në formë të shkumës. Gjatë procesit të shkrirjes, përzierja çngjyroset dhe mënjanohet ajri dhe gazrat të tjera me ndihmën e shtesave të ndryshme.

PRODHIMTARIA E MATERIJALEVE

TË DOBISHME PËR NJERIUN

Prej çfarë materiali janë bërë gota për ujë dhe stilolapsi me të cilin shkruani? Cilat veti i kanë këto materiale?

Fig. 33.1 Rëra e kuarcit

Shtrirja e gurit të qelqit kryhet në tre faza të ndara hapësinore. Në pesën e parë sillet përzierja, në pjesën e dytë bëhet shkrirje e plotë e gurit qelqorë dhe në fazën e tretë bëhet ftohja. Masa e qelqore ftohet gradualisht deri në temperaturë të formësimit. Përpunimi i qelqit bëhet me: tërheqje gj.gj zgjatje, fryrje, tërheqje, derdhje dhe presim.Në procesin e fryrjes prodhohen pllaka të ndryshme dhe gypa. Меgjithatë, sot, kryesisht kjo metodë përdoret për fi timin e të a.sh.q qelqit „me vrima“. Fryrja e qelqit mund të kryhet me dorë dhe me makinë. Me dorë kryhet me ndihmën e fryrësit e a.sh llullë qelqore. Ajo paraqet gyp të gjatë i hekurit që në njërin skaj është veshur me drurin, ndërsa në tjetrin është e përforcuar që të mbrohet nga ndikimi i temperaturës së lartë. Punëtori, fryrësin e fut në furrë dhe me rrotullimin e vazhdueshëm e mbledh masën e shkrirë.

Mënyra e ftohjes së qelqit ka ndikim të madh ndaj vetive të tij. Nëse ftohja është graduale fi tohet qelq i tejdukshëm, elastik dhe i fortë. Nëse masa e shkrirë ftohet shpejtë, atëherë për shkak të ftohjes së jo barabartë të qelqit është shumë e ndjeshme gjatë goditjes dhe në ndryshimin e temperaturave të për njëhershme, ku shumë lehtë mund të thyhet. Kalitja është proces i përpunimit special termik me të cilën zmadhohet fortësia dhe ngurtësia e qelqit.

Fig. 33.2 Përpunimi i qelqit me dorë

Fig. 33.3 Produkte të qelqit

Fig. 33.4 Përpunimi i stolive nga qelqi

Polirim (Pastrimi) është mënyrë për mënjanimin e jo homogjenitetin optik të qelqit, e cila paraqitet për shkak të prezencës së sipërfaqeve valore dhe trashësisë së jo barabartë. Turbullimi јështë proces i erodimit mekanik ose kimik të sipërfaqes së qelqit. Qelqi përdoret edhe për fi timin e stolive dhe zbukurimeve.

Materialet plastike

Nevojat e njeriut për përdorimin e materialeve çdo ditë rriten, ashtu që materialet natyrore më nuk munden të mjaftojnë. Njeriu kërkon mënyra si ndonjë nga materialet natyrore ti zëvendësojë me artifi ciale. U krijuan materiale të reja, të cilat sipas llojllojshmërisë dhe kualitetit do të kenë edhe përparësi. Shkencëtarët nëpërmjet kimisë më veç prodhojnë materiale artifi ciale. Në grupin e materialeve organike artifi ciale të reja marrin pjesë edhe polimerët dhe masat plastike, ndryshe e njohur si „plastika“.

Fig. 33.5 Lëndë të plasti kës

Plastika është materiali që e vulosi shekullin e njëzetë dhe që në ardhmëri do ta mbajë dhe zgjerojë rolin e vet. Për kimistët paraqet materie e parë organike e fi tuar në mënyrë artifi ciale. Aq është prezentë në jetën e përditshme që vështirë është funksionimi pa të. Përdoret: në shtëpi, ofi se, fabrika, në industrinë automobilistike, në elektroindustri, në industrinë e mobileve dhe ambalazhit për ushqim.

Fig. 33.6 Sti ropori

Plastmasa e parë , gj.gj polimeri i parë, është zbulim i amerikanit Xhon Vesli Hajat prej shek. 19 . Shkencëtari Belgjian Leo Bakeland, në fi llim të shek. 20 e ka zhvilluar polimerinë e parë artifi cial – bakelit. Në SHBA është gjetur edhe një material revolucionar- najloni. Në mesin e shek. 20 në një fi rmë gjermane është gjetur stiropori. Kjo shkumë e bardhë e fortë , në veten ka 98% ajër të robëruar, ka peshë të vogël dhe aftësi të mëdha të termoizolimit. Polimerët dhe masat plastike sot kanë përdorim të madh praktik në ndërtimtarinë bashkëkohore. Nga ato përpunohen lëndët më të imta për përdorimin e përditshëm, si dhe materiale të ndryshme të cilat munden ta zëvendësojnë letrën, lëkurën, drurin, shumë produkte qeramike, qelqin dhe deri edhe metalet.

Përdorimi i gjerë i materialeve polimere i detyrohen vetive të tyre:• peshë të vogël;• përçueshmëri të vogël të nxehtësisë;• shumë polimere kanë pamje të mirë të jashtme dhe mundësi të prodhohen në ngjyra

të ndryshme;• stabiliteti i mirë kimik;• veti të mira teknologjike: lehtë formohen, prehen, gdhenden, lehtë ngjiten, presohen,

farkohen etj.• disa polimere kanë stabilitet të zmadhuar të fërkimit dhe goditjeve, fuqi të madhe

dhe tejdukshmëri. Përveç përparësive këto materiale kanë edhe mangësitë e tyre:• rezistencë të ulët ndaj temperaturës;• deformacion të pamjes;• disa polimere kanë cilësi që të vjetërsohen nën ndikimin e nxehtësisë, dritës dhe

oksigjenit ;• lirojnë komponime kimike me erë jo të mirë të cilat ndonjëherë janë të dëmshme për

shëndetin e njeriut.

Barërat

Barërat paraqesin produkt që sipas mënyrës shkencore është vërtetuar se nëse u jepet njerëzve ose shtazëve në sasi të caktuara dhe në mënyrë të rekomanduar, mund të shërojë nga sëmundjet e ndryshme. Për barin që të vijë në mënyrë të sigurt deri tek përdoruesi, duhet të kalojë nëpër proces të caktuar të prodhimit. Fig. 33.7 Barërat

Procesi i prodhimtarisë është çdo metodë e cila përdoret në prodhimtarinë e barërave, nga përgatitja e materialeve e deri në paketim. Çdo barë ka substancën elementare, aktive dhe substancën ndihmëse. Pjesa më e madhe e barërave fi tohen nga bimët. Коntrolli i kualitetit të prodhimtarisë është shumë i rëndësishëm që bari ta mbajë vetinë themelore, ndërsa kjo është ndihmë gjatë problemit të caktuar shëndetësorë. Përgjegjësia e çdo prodhuesi të barërave është:• procesi i prodhimtarisë ta parashtrojë sipas ligjit të vërtetuar për barëra;• të mundësojë sistem për kontrollin e kualitetit. Para se të fi llojë me prodhimtarinë e barërave, kompanitë farmaceutike është e nevojshme të bëhen analiza profesionale të substancave dhe ti kyçin efektet e mundshme të padashur nga përdorimi i barrës. Për ne është me rëndësi se barrën nuk duhet ta marrim pa rekomandim të mjekut. Doza e cila është rekomanduar prej mjekut është shumë i rëndësishëm. Çdo zmadhim i të njëjtës pa konsultim, mund të rezultojë me pasoja të padashur, helmime të shpeshta deri sa edhe në vdekje.

Çka është qelqi? Shpjego procesin teknologjik për fi timin e qelqit. Çka është turbul-limi i qelqit?Numëro lëndët që i për-dor e janë të prodhuara nga qelqi. Ku gjejnë për-dorim materialet poli-mere? Çka është bari? Kush mundet të prodhon barëra?

Shikoni video përshkrime për fi timin e qelqit dhe produkteve qelqore. Shikoni video përshkrime për fi timin e barit penicilinë si dhe barërave tjera. Shikoni video përshkrime për përdorimin e materialeve plastike.

Pambuku i qelqit dhe fi jet e qelqit fi tohen nga qelqi i thyer dhe komponentët themelore për fi timin e qelqit, rërës kuarcore, gëlqerorit, sodës etj. Теknologjia e prodhimtarisë së pambukut qelqor përbëhet prej dy fazash: fi timi i masës qelqore të shkrirë dhe fi timi i fi jeve qelqore të holla.

Riciklimi është përpunim i materialeve të përdorura për fi timin e produkteve të reja. Me këtë proces pengohet humbja e materialeve, zvogëlimi i shpenzimit të lëndëve të para të reja, zvogëlohet përdorimi i energjisë, zvogëlohet ndotja e ajrit dhe ujit. Riciklimi është komponentë e rëndësishme e zvogëlimit bashkëkohor të hedhurinave. Riciklohen shumë lloje të qelqit, letrës, plastikës, tekstilit dhe elektronikës. Pothuajse gjysma e hedhurinave që e formojmë mund të riciklohet. Shenja e riciklimit ka tre shigjeta të cilat i paraqesin të tre fazat: mbledhje,

përpunimi dhe përdorimi i sërishëm.

Riciklimi i materialit do të prodhon material të ri, për shembull, letra do të shndërrohet në letër të re për zyrën. Formë tjetër e riciklimit është shpëtimi i materialeve të caktuara nga produktet e përbëra, si për vlerën e tyre të brendshme ose për pjesët e tyre të rrezikshme. Riciklimi është në praktikën e zakonshme, e përdorur shumë më parë. Në periodat kur resurset

kanë qenë të rralla, hulumtimet arkeologjike të deponive antike tregojnë më pak hedhurina nga amvisëritë si hiri, mjete të thyera dhe qeramikë. Kjo domethënë se hedhurinat përsëri janë përpunuar. Në periudhën e para industrisë, ka dëshmi për hedhurinat e bronzit dhe metaleve të tjera, të cilat janë mbledhur dhe janë shkrirë për përdorimin e sërishëm. Industrializimi e ka nxitur kërkesën për materiale më të përshtatshme, si disa metale sepse kanë qenë më të lira sesa ato që janë fi tuar nga xehja e papërpunuar.

RECIKLIMI

Çka ndodh me shishet plastike të përdorura? Çka ndodh me letrat e përdorura?

Fig. 34.1 Mbledhja e hedhurinave për riciklim

Fig. 34.2 Shenja për riciklim

Që nga civilizimet e vjetra njerëzit kanë pasur nevojë të shkruajnë. Këtë e kanë bërë në argjilë, lëkurë, kanë gdhendur gurin dhe drurin. Letra e parë është e për-punuar në Kinë rreth viteve 150 p.e.s edhe pse dëshmo-het se në përdorim ka qenë edhe 200 vjet më parë. Prej atëherë e deri në ditën sot-me, letra përdoret çdo ditë më shumë ose më pak. Këtu fi llojnë një numër i madh i problemeve ekologjike. Por, problemet thellohen edhe me përdorimin e ngjyrave helmuese për letrën dhe plastifi kimin e tyre sepse le-tra e këtillë nuk riciklohet. Letra prodhohet në fab-rika të mëdha. Pjesa më e madhe e letrës fi tohet nga druri i butë, për shembull dëllinja dhe pisha. • degët priten në trungje, dhe çohen në fabrikë për letra;• trungjet imtësohen në pjesë të imta në pluhurin e sharës;• pluhuri i sharës duke vluar me substanca kalon në pulpë (masë

fi jore) që ti lëshojnë fi jet;• fi jet përzihen me komponime kimike dhe ngjyra;• nga pulpa me thithje mënjanohet uji;• cilindrat e mënjanojnë ujin e mbetur dhe e presojnë pulpën në letër;• tubi i madh i mbështjellë me letrën është produkti i fi nal. Letra e cila e përbën një të tretën e hedhurinave mund të përpunohet prej 3 deri 5 herë. Një ton i letrës së ricikluar përmban 17 drunj dhe 67 % energji për letër të prodhimtarisë së re.

Fig. 34.3 Rruga e një shisheje

Teknologjitë e reja vazhdi-misht e përmirësojnë kualite-tin dhe dizajnin e materialeve të ricikluara. Përmirësimet e proceseve prodhuese re-zultojnë me prodhim të një numri të madh të produkteve të ricikluara. Për shembull, le-tra e ricikluar sot është me karakteristika të ngjashme si dhe letër me kualitet të lartë e prodhuar nga produktet primare dhe mund të përdo-ret në të njëjtën mënyrë.

Me riciklimin e qelqit, përsëri fi tohen produkte qelqore të cilat kanë përdorim të për-ditshëm. Nga plastika e ricikluar fi tohen materiale plastike për amvisëri, ndërtimtari dhe industri. Procesi i riciklimit në përgjithësi është i përfunduar kur blejmë produkte të bëra nga materialet e ricikluara. Me këtë e nxisim këtë proces dhe ndihmojmë në mbylljen e qarkut të materies.

Fig. 34.4 Shporta për selekti min e hedhurinave

Një nëpunës hedh rreth 90 kg letra brenda një viti. Një zyrë administrative mund të shpëton 17 drunj dhe ta pengojë ndotjen e atmosferës me 30 kg gazra të dëmshme prej çdo toni letre që do të riciklohet. Me riciklimin e një shishes do të kursehet aq energji sa është e nevojshme:• për punë të një poçi drite prej 100 vat për

rreth një orë;• për punë të një kompjuteri prej rreth 25

minuta;• për punë të një lavamani rreth 10 minuta.

Çka është riciklimi? Numëro disa lëndë të cilat i përdor dhe mund të riciklohen. Ku gjen përdorim qelqi i ricikluar?

Përpunoni tabelë me materiale dhe produkte të cilat munden të riciklohen ose përsëri të përdoren. Punoni në grupe: ricikloni letër (gazeta).

Çdo qelize të trupit ka nevojë për ujë. Ky është shkaku se pse është aq me rëndësi të konsumohet mjaft lëng, veçanërisht uji. Ta marrim për shembull trurin, i cili përbëhet prej 90% ujë. Nëse nuk sigurohet ujë të mjaftueshëm për trupin, truri nuk mundet mirë të funksionojë. Ujin për pije të cilën e përdorim nëpër shtëpi vjen nga burimet e ujit të pastër. Çdo ditë kemi më pak ujë të pastër. Ndërmjet shkaqeve kryesore për gjendjen e këtillë është zmadhimi i numrit të popullsisë dhe pakujdesit njerëzorë për mjedis jetësorë të pastër. Pjesë të shumta të botës ballafaqohen me mungesën e ujit për pije. Mungesa e burimeve ujore dhe nevoja plotësuese për ujin, do të jenë shumë të rëndësishme në ardhmëri. Shumë është e qartë se uji si edhe burimet fosile të energjisë në ardhmëri do të llogariten si faktor për përcaktimin e stabilitetit botërorë. Uji që nëpër shtëpia

vjen nëpërmjet të rrjetit ujësjellës, kalon në procese të pastrimit kimik dhe biologjik. Klorimi është metodë për dezinfektimin e cila rekomandohet që të sigurohet uji i sigurt nëpër shtëpia. Shtohet klor në sasi të vogla për shkatërrimin e mikroorganizmave të mundshme në ujë. Që të kursehet uji për pije, duhet të përdoret uji teknik për ujitje dhe nevoja të ngjashme. Teknologji shumë më e mirë është ajo e cila mundëson që uji mbeturinorë të përdoret, të pastrohet, nga ajo të mënjanohen shkaktarët e sëmundjeve. Uji i këtillë mund të përdoret në bujqësi. Trupi i njeriut përmban prej 55% deri 78% ujë në varshmëri nga madhësia e trupit . Funksionet e ujit në trup janë me rëndësi vitale:• kryen bartjen e materieve ushqyese dhe oksigjenin në qelizat;• ndihmon gjatë metabolizmit;• u ndihmon organeve tona më mirë ti thithin materiet ushqyese;• e rregullon temperaturën trupit

UJI I PASTËR PËR PIJE, MUNGESA

DHE ZGJIDHJA

Pse duhet të përdorim ujë çdo ditë?Cilat janë burimet natyrore të ujit për pije?

Fig. 35.2 Uji i deti t

Fig. 35.2 Ujë

Rreth 97% të ujit në Tokë është nëpër oqeane, ndërsa vetëm 3% të ujit të Tokës është i ëmbël. Njerëzit nuk mund të pinë ujë të kripur. Por, uji i kripur mund të shndërrohet në ujë të ëmbël. Procesi quhet distilim. Distilimi është një nga format më të vjetra të përpunimit të ujit, që përdoret edhe sot. Në kohërat antike, shumë popuj e kanë përdorur këtë proces në anijet e tyre që ta shndërrojnë ujin e kripur në ujë për pije. Sot, bimët përdoren për shndërrimin e ujit të detit për pije në anijet dhe në shumë rajone të thata të botës. Distilimi është ndoshta një nga teknologjitë pastruese të ujit për pije që plotësisht i zvogëlon ndotësit e një spektri më të gjerë. Në natyrë, ky proces themelorë i detyrohet ciklit ujorë. Dielli shkakton uji të avullojë nga burimet sipërfaqësore siç janë liqet, oqeanet dhe përrenjtë. Avulli i ujit në fund vjen në kontakt me ajrin e ftohtë, ku kondenson dhe formohen pika vese ose shiu. Ky proces mund të zhvillohet në mënyrë artifi ciale, më shpejtë sesa në natyrë, me përdorimin e burimeve alternative të nxehjes dhe ftohjes. Që ta mbrojmë ujin e pastër për pije duhet të përdorim disa këshilla të rëndësishme:• mbylleni çezmën kur i lani dhëmbët;• bëni tush në shpejtësi, atëherë harxhohet më pak ujë të nxehtë;• mendoni të instaloni tush me fl uks më të dobët;• mbusheni makinën për tesha para se ta kyçni;• në vend që ti shpëlani perimet nën ujë mbusheni lavabonë në kuzhinë deri në gjysmë;• lajeni veturën në bar që të ujitet edhe kopshti në të njëjtën kohë ujitni herët në mëngjes ose vonë natën; ujiteni kopshtin më rrallë por më gjatë.

Cili është roli i ujit për organizmin e njeriut? Si uji i kripur shndërrohet në ujë të ëmbël?Në sa mënyra do të kursejmë ujin nëpër shtëpitë tona?

Rreth 2,4% të ujit në

Tokë është e ngrirë në vazhdimësi në akullnajat dhe shkëmbinjtë të akullit polar. Njeriu mund të jetojë rreth një muaj pa ushqim, por mund të jetohet vetëm rreth 1 javë pa ujë.

Realizoni eksperiment me të cilën paraqitet mënjanimi i kripës nga uji me nxehje. Bëni vid-eo përshkrim, vizatim, tabelë dhe ngjashëm për procesin e pastrimit të ujit. Hulumtoni harx-himin e ujit në amvisëri dhe gjeni mënyrë për kursim.

FIG. 35.3 UJI PËR PIJE;

Popujt e vjetër kanë udhëtuar nëpër ujë duke përdorur lundrues. Anijet e para kanë qenë të bëra para rreth 5000 vitesh. Këto objekte lundrua në shek. 19 kanë qenë të zëvendësuara me makina avulli. Më vonë anijet kanë lundruar me motorë me benzinë. Anijet me avull kanë lëvizur me rrota me fl etë dhe kanë shërbyer për bartjen e njerëzve

dhe bagëtisë. Me lëvizjen anijet i kundërshtojnë forcave termodinamike të ujit dhe forcave aerodinamike të ajrit. Pjesa e përparme e mprehtë të objekteve ujore lundruese e prenë ujin dhe mundëson lëvizje më të lehtë.

Nëndetëset lëvizin nën sipërfaqen ujore. Në hapë-sirën ndërmjet dy mureve të trupit kanë kontejnerë të mëdhenj. Ato janë të mbushur me ajër. Kur nën-detësja duhet të zhytet kah fundi kontejnerët mbush-en me ujë dhe nëndetësja bëhet më e rëndë. Kur nën-detësja duhet të lundrojë në sipërfaqen e ujit, mënjano-het nga ato.

Në fi llim të shek. 20- janë bërë eksperimentet e para të suksesshme që të mbizotëro-hen lartësitë. Sot ekzistojnë aeroplanë të cilat mundësojnë orë të shumta vozitje të sig-urt. Lëvizja e aeroplanëve i detyrohet pamjes së tyre aerodinamike, me pjesë të për-parme të mprehtë të trupit.

LEVIZJE NEPER MJEDISIN

UJOR DHE AJROR

Si lëvizim në mjedisin ujorë? Si lëvizim në mjedisin ajror?

Fig. 36.1 Objekte lundruese

Fig. 36.2 Nëndetëse

Fig. 36.3 Aeroplanë

Kjo formë ndihmon në përvetësimin e hapësirave ajrore. Krahët dhe bishti i aero-planëve kanë fl etë të lëvizshme të njohura si sipërfaqe kontrolluese. Ato u ndihmojnë aeroplanit gjatë fl uturimit si dhe gjatë kthimit në të djathtë dhe të majtë. Helikopterët janë objekte ajrore me përdorim më të gjerë. Përdoren për udhëtime, transport të mallrave, për intervenim të çdo lloji etj. Ato në vend të krahëve kanë fl etë që rrotullohen, të ashtuquajtura rotorë. Ato rrotojnë me shpejtësi të madhe dhe i tërheqin helikopterët që të ngjiten në ajër. Në bisht kanë fl etë plotë-suese e cila krijon forcë dhe i kundërshtohet forcave që u shkak-ton fl eta kryesore. Në atë mënyrë ndalojnë rrotullimin e paparashi-kuar të helikopterit.

Fig. 36.4 Helikopterët

Numëro objektet lundruese. Si lëvizin nëndetëset? Si lëvizin aeroplanët?

Hulumtoni lëvizjen e objekteve me formë hiodrodinamike në mjedis ajror dhe ujor.

Me ndihmën e mjetit periskop, njerëzit në nëndetëset mund të vëzhgojnë se çka ndodh në sipërfaqe. Vëllezërit Villbur dhe Orvill Rajt në vitin 1903 kanë bërë fl uturimin e parë që ka zgjatur 12 sekonda.

Еnergjia është kushti themelorë për ekzistimin e botës së gjallë dhe lëvizjes së materieve në planetin Tokë. Energjia e përgjithshme vjen nga:

• Dielli

Еnergjia diellore arrin në Tokë nëpërmjet të rrezeve diellore. Siç vërehet në fotografi në, rrezet janë tufë drite të

cilat e kahëzojnë energjinë diellore kah sipërfaqja e Tokës në linjën e drejtë . Jo të gjitha këto rreze të kahëzuara arrijnë në Tokë. Kjo është pasojë e vetisë së dritës që të dëbohet, përthyhet dhe thithet . Kjo ndodh kur rrezet e diellit vijnë deri në mbështjellësin e ozonit. Vetëm nji pjesë e tyre lëshohen deri në sipërfaqen e Tokës, ndërsa të tjerat përthyhen dhe dëbohen dikund në gjithësi.

• Toka

Еnergjia e Tokës shprehet nëpërmjet të energjisë e cila posedon uji (lumenjt e shpejta, liqenet e mëdha të cilat ndodhen në lartësi më të mëdha, ujrat e nxehta të cilat dalin nga brendia e Tokës), energjia e erës, lëndët djegëse nukleare, vullkanet etj.

• Materiet organike

Ajo është energji e përbërë nga karboni, nafta dhe gazit natyrorë. Еnergjia domethënë edhe aftësi për kryerjen e ndonji pune. Nëse trupat kryejnë punë atëherë ato posedojnë energji. Domethënë për kryerjen e punës së nevojshme është e nevojshme energjia. Ekzistojnë më shumë lloje të energjisë:• energjia potencijale ( shkëmbi në kodrën ), e posedojnë trupat në qetësi ;• energjia kinetike , e posedojnë të gjitha trupat që lëvizin;• energji kimike (ushqimi, lëndë djegse аkumullator), këto janë trupa të cilat lirojnë

energji gjatë proceseve të cilat quhen reaksione kimke, siç janë tretja e ushqimit dhe djegja e lëndëve djegse ;

• energjia nukleare , materiet radiaoaktive lirojnë energji gjatë ndryshimeve të cilat ndodhin brenda në atome ;

• energjia e nxehtësisë , e posedojnë të gjitha trupat, për shkak të lëvizjes së atomeve të tyre ;

• energjia elektrike , lëvizje e ngarkesës elektrike nëpër tel;• energjia e zërit , valëzimi i ajrit nën ndikimin e mikrofonit ose ndonji burim tjetër. Еnergjia shndërrohet nga njëra në tjetër lloj por ajo nuk mund të krijohet nga

asgjëja, e as nuk është e mundshme plotësisht të asgjësohet.

FITIMI I ENERGJISË NË

FORMA TE NDRYSHME

Cili është burimi më i madh i en-ergjisë në Tokë ?Vallë energjia mund të krijohet?

Fig.37.1 Rrezet e Diellit

Në shtëpinë jemi të rrethuar me objekte të cilat kryejnë shndërrimin e energjisë prej një në tjetër lloj. Në këtë mënyrë llojet themelore të energjisë i fi tojmë në formë të dritës nga poçi, nxehtësia, zëri, lëvizja etj. Hekuri e shndërron energjinë elektrike në atë të nxehtësisë. Telefoni e shndërron energjinë e zërit në elektrike dhe e kundërta. Luhatësja e shndërron energjinë potenciale në energji kinetike, atë në potenciale dhe ashtu vazhdon derisa ta ndërpres luhatjen. Poçi e shndërron energjinë elektrike në dritë.

Fig. 37.2 Aparate të cilat përdorin energji elektrike

Kur nxitojmë, energjia kimike nga ushqimi në trupin tonë shndërrohet në energji mekanike dhe na mundëson që të lëvizim.

Mullinjtë me erë janë mjete për shndërrimin e energjisë së erës në energji elektrike. Vendosen në vende ku ka rrymim të fortë të ajrit. Gjeneratori starton me rrymë

minimale të ajrit. Montohen në kostrukcione metalike. Këto mullinj me erë janë ideale për objektet të cilat janë larg nga rrjeti elektrik. Mullinjtë me erë mund të kombinohen edhe me panele solar, me çka formohen të a.sh.q sisteme hibride. Panelet solar dhe mullinj me erë plotësohen me njëra tjetrën dhe bëjnë mbulim me ditë kur nuk ka Diell ose nuk ka erë. Me këtë mbahet pa ndalur prodhimi i energjisë elektrike.

Fig 37.3 Mullinjtë e erës

Hidrocentralet janë stacione në të cilat energjia potenciale e ujit shndërrohet në energji kinetike me rrjedhje e tij, mandej në energji mekanike dhe më në fund në energji elektrike. Mulliri e përdor energjinë e ujit dhe e shndërron në energji për punë. Era me energjinë e saj e ndih-mon punën. Коlektorët janë mbledhës të nxehtësisë, ato e shndërrojnë energjinë e Diellit në nxehtësi. Kjo nx-ehtësi i përçohet ujit nëpërmjet të sistemit rrethorë. Ashtu e përgatitur, mund të përdoret në amvisëri. Uji i nxehtë mund të rrjedhë nëpër gypat ose të lëvizë nëpër trupat nxehës dhe ti ngrohë. Rrezet nga Di-elli bien në mbulesën qelqore-kolektor. Ai i mbledh rrezet e diellit dhe e shndërron në nxehtësi me ndi-hmën e absorbuesit të errët. Nxehtësia përçohet me ndihmën e lëngut nëpër gypat izolues dhe përçohet në sistemin për nxehje në shtëpi nëpërmjet të këm-byesit të nxehtësisë. Këmbyesi i nxehtësisë është pjesë e rëndësishme e sistemit diellorë dhe sistemit nxehës. Laseri është burim optik i cili emiton tufë rreze. Drita e laserit përbëhet nga një gjatë-sia valore. Kjo është e kundërt me burimet e zakonshme të dritës, si dritë e thjeshtë e cila emiton gati në të gjitha drejtimet dhe në spektër të gjerë të gjatësive valore. Është zbuluar në vitin 1950, ku laseri sot është burimi më i fortë i energjisë që njeriu e ka menduar. Që të krijohet rreze laseri, drita është e fokusuar në kristal të rubinit i cili mbahet shumë i ftohtë. Drita stimulon atome të caktuara të rubidit, të cilat emitojnë dritë të kuqe shumë të fortë. Vallë a mundemi ta mendojmë jetën pa dritë dhe nxehje në shtëpi, radio, televi-

zor, frigorifer, automjet etj? Që e gjithë kjo të ekzistojë dhe punojë harxhohet energji. Domethënë, energjia, veçanër-isht ajo elektrike është shumë e rëndë-sishme dhe duhet në rregull të përdoret. Si zmadhohet harxhimi i energjisë ashtu zmadhohet edhe nevoja për prodhimin e tij. Gjatë kësaj ndotet mjedisi jetësorë, ndërsa vetë procesi i prodhimit të en-ergjisë është i shtrenjtë. Me kursimin e tij dhe përdorimin e arsyeshëm e kursejmë mjedisin në të cilin jetojmë.

Fig. 37.4 Hidrocentral

Fig. 37.5 Mulliri

Fig. 37.6 Kolektor Dielli

Do të kursesh energjinë elektrike çdo herë kur do ta shuash dritën në dhomën pasi të dalësh, do ta kyçsh bojlerin të nxehet uji vetëm për kohë të regjimit të rrymës elektrike të lirë. Gjatë dimrit kur nxehet hapësira, nuk ajroset shpesh sepse ashtu ftohet ajri i nxehur. Në këtë mënyrë kursehet energjia e nxehtësisë. E kundërta e kësaj, nuk duhet të hapet frigoriferi përderisa nuk është e nevojshme dhe mundësisht kjo të kryhet sa më shpejtë, që të mos nxehet ajri brenda në frigorifer. Për ftohjen e tij është harxhuar energji elektrike etj. Kur hamë ushqim, trupi jonë e shndërron

energjinë të akumuluar në ushqimin në energji që të kryejnë punë. Automjetet, aeroplanët, dritat, varkat dhe makinat, po ashtu, e shndërrojnë energjinë në punë. Punë domethënë se diçka lëviz, të ngriturit e ndonjë sendi, dritësimi etj. Këto janë disa nga llojet e ndryshme të punës. Energjia solare, energjia e erës, energjia gjeotermale dhe hidro energjia quhen energji që ripërtërihen. Por, një numër i madh i formave tjera të energjisë që i përdorim në shtëpitë tona dhe automjetet nuk ripërtërihen.

Fig. 37.7 Laseri

Cka është energji?Cka paraqet rrezja e dritës? Cilat janë llojet themelore të energjisë? Numëro disa shembuj për shndërrimin e energjisë prej njërit në tjetër lloj. Pse është e rëndësishme që të kursehet energjia dhe si mundet kjo të realizohet?

Demonstroni eksperimente që ta paraqisni shndërrimin e energjisë prej njërit në lloj tjetër, nëpërmjet të përdorimit të aparateve të ndryshme të amvisërisë. Shikoni video përshkrime për përdorimin e laserit.

Drita e laserit mund të jetë efokusuar në rreze aq të fortë që mund të bëjë vrimë në diamant për vetëm 1/5000-ta pjesë e sekondës. Laserët gje-jnë përdorim të gjerë në kirurgji. A keni ditur se më shumë se 40% nga nxehtësia e një shtëpie të zakonshme humbet nëpërmjet të korridoreve dhe mureve.

FJALOR TERMINOLOGJIK

A Astronomi është shkencë që merret me studimin e yjeve.Atmosfera është mbulesë ajrore e Tokës.Amidoni është sheqer i përbërë Adoleshenca është periudha më aktive në jetën e njeriut, paraqitet prej 11 deri 14 vjet

BBarngrënësit janë shtazë të cilët ushqehen me ushqim me prejardhje bimore Bakelit është polimeri i parë i fi tuar plotësisht në mënyrë artifi ciale Barëra paraqet produkt për të cilin në mënyrë shkencore është vërtetuar se nëse u jepet njerëzve ose shtazëve në sasi të caktuar dhe në mënyrë të rekomanduar mund të shërohen sëmundjet Bërthama është organele qelizore e cila paraqet „qendër kontrolluese „ e qelizës Biologjia është shkencë për organizmat e gjalla, ajo e studion natyrën e gjallë Biosfera është pjesë e atmosferës në të cilën ekziston jetë Bashkësi jetësore formojnë të gjitha organizma të gjalla që jetojnë në një vendbanimBreshëri paraqitet kur rreth pikave të ngrira të shiut precipitohet uji dhe e njëjta ngrinBatica është dukuri e ngritjes alternative të nivelit të detit me ndikimi e forcave të gravitacionit të Hënës dhe Diellit Mullinjtë me erë janë mjete për shndërrimin e energjisë së erës në energji elektrike Vitaminat janë materie ushqyese të cilat i konsumojmë në sasi të vogla çdo ditë nëpërmjet të ushqimit Mulliri e përdor energjinë e ujit nga uji dhe e shndërron në energji për punë Shirat paraqesin forma të avullit të ujit të kondensuar që bien në Tokë

CCirus është re e lartë në formë të gërshetës e cila paraqitet gjatë kohës së mirë Citoplazma është materie gjysmë e lëngtë e cila e mbush brendinë e qelizës dhe në të janë të vendosura organelet qelizore Cunami janë valë të mëdha të cilat formohen gjatë tërmeteve të mëdha kur epiqendra është e pozicionuar nën sipërfaqen e oqeanit

Cikli jetësorë i një organizmi tregon ndryshime në rritjen dhe zhvillimin e organizmit

E Ekologjia është shkencë që e studion shpërndarjen organizmave të gjalla dhe lidhjet ndërmjet organizmave dhe mjedisit të tyre jetësorë Ekosistem është lidhshmëri funksionale e jetës dhe pjesës së mjedisit jetësorë të gjallë dhe jo të gjallë Energjia është aftësi për kryerjen e ndonjë pune Epiqendër është vendi në sipërfaqen e Tokës ku më së shumti ndjehet tërmeti Erozion është proces i shkatërrimit të shtresës sipërfaqësore të kores së Tokës. Еgzosfera është shtresë e vakuumit ose hapësirës pa ajroreEkosistemet detare janë pjesë nga sistemet ujore më të mëdha të planetitEkosistemet polare janë shtresat në afërsi të poleve

FFëmijëria është periudhë e jetës që paraqitet në moshë ndërmjet 1 dhe 10 vjet Fëmijë e porsalindur është periudhë e jetës që fi llon me lindje dhe zgjat deri në vitin e parëFermentim është proces i vlimit gjatë së cilës lirohet energjiFizika është shkencë që merret me studimin e energjisë dhe raportin e tij ndaj materiesFokus ose hipoqendër është quajtur burimi i valëve rënëse gjatë tërmetit Fotosinteza është formimi i ushqimit dhe oksigjenit në pjesët e gjelbra të bimës Fazat e hënës (fazat lunare) janë format e ndryshme të cilat i ka Hëna për shkak të ndryshimit të vazhdueshëm të pozitës në raport të Diellit dhe Tokës

G Galaksia është grup yjesh të cilat në mënyrë gravituese janë të lidhura Gejzerët janë burime nëntokësore të cilat lëshojnë ujë të nxehtë Grup yjesh formojnë grupe të yjeve të cilat ndodhen afër njëra tjetrës

GjGjeografi a është shkencë që e studion dhe hulumton sipërfaqen e planetit Tokë Gjithësia është hapësira e pafund që na rrethonÇdo gjë ngrënës janë shtazë të cilët hanë ushqim me prejardhje bimore dhe shtazore

HHëna është i vetmi satelit natyrorë i Tokës

Hunda është organ shqisorë për erë Harxhuesit janë shtazët sipas mënyrës së të ushqyerit, ato përdorin ushqim të gatshëm Hidrosfera është mbështjellësi ujorë Hidrocentral është vend pozitë e cila energjia potenciale e ujit shndërrohet në energji kinetike, e mandej në energji mekanike dhe në fund në energji elektrikeHumusi është materie organike në tokë Hudrizim shërben për kalimin e dimrit të bimës në periudha të papërshtatshme të vitit dhe për shumim jo gjinorë

IInd është shumë e qelizave të cilat janë të ngjashme për nga forma, ndërtimi dhe madhësia dhe kryejnë punë të njëjtë

JЈоnosfera (termosfera ) është shtresë e atmosferës që përmban thërrmija të elektrizuara Jo gjinore shumimi zhvillohet në praninë e një prindi.

KКоlektorët janë mbledhës të nxehtësisë, ato e shndërrojnë energjinë e Diellit në nxehtësi Коmersalizëm është lloj lidhje kur dy organizma të ndryshëm jetojnë në afërsi të njëri tjetrit, dhe njëri organizëm ka dobi nga aktivitetet e tjetrit, ndërsa organizmi tjetër nuk është as i lënduar me aktivitetet e organizmave tjerë dhe as ka dobi nga ato Коmeta është trup i errët qiellorë në pjesë më të madhe e përbërë nga akulli, kur kometat janë afër Diellit një pjesë e akullit të tyre kalon në gaz. Te kometa dallojmë kokën dhe bishtin.Korja Kontinentale është kore e Tokës Krater është hapje e vullkanit nga e cila del llava Kulturë e indit është veprim me të cilin fi tohen bimë të reja nga një grup qelizash të një bime Кumulonimbus është re e ulët shumë e madhe ku gjatë kohës së keqe shpesh bie breshëri Кumulus është re e bardhë e cila vërehet gjatë kohës së mirë Kimia është shkencë e cila merret me studimin e vetive, përbërjes dhe strukturës së substancave si dhe ndryshimet që ndodhin gjatë reaksioneve kimike Klorimi është metodë për dezinfektimin e cila rekomandohet që të sigurohet ujë të pastër nëpër shtëpia, shtohet në sasi të vogla për shkatërrimin e mikroorganizmave të mundshme në ujë Kloroplastet janë organele qelizore në qelizën bimore, përmbajnë materie të gjelbër e cila merr pjesë në procesin e formimit të ushqimit në bimë

Klorofi l është materia e gjelbër në kloroplastet Korja oqeanike ndodhet nën fundin e oqeaneve Kokërrza të amidonit janë organele qelizore tek bimët ku akumulohet ushqimi rezervë Каlitje është proces i përpunimit special termik në të cilën zmadhohet fortësia dhe ngurtësia e qelqit

LLlava është masë e lëngtë e nxehtë e cila del nga vullkani aktiv Laser është burim optik që emiton tufë rrezesh Lastarë janë pjesë të cilat i lëshon bima Litosferë është korja e TokësLëkura e mbulon trupin e njeriut dhe kryesisht është e kyçur në mbrojtjen e trupit nga humbja e ujit, nga bakteret, dritës dhe lëndimit

MMjedis jetësorë paraqet vend në të cilën zhvillohet ndonjë lloj bimor ose shtazor Mënjanim është çlirim nga materiet e panevojshme jashtë nga trupi Mushkëri të bardha janë organe për frymëmarrje tek njeriuMur qelizorë është mbështjellësi plotësues i qelizës bimore Mbështjellësi qelizorë është membranë e hollë e cila e kontrollon atë që hyn dhe del nga qeliza Маtim është proces i erodimit mekanik ose kimik në sipërfaqen e qelqit Меzosfera është shtresë e atmosferës në të cilin ka rënie të madhe të temperaturës Matje është metodë me të cilën përcaktohet vlera e ndonjë madhësie fi zike me ndihmën e instrumenteve matëse përkatëse. Mishngrënësit janë shtazë të cilët hanë ushqim me prejardhje shtazoreМеteor është trup qiellorë e cila duke rënë nëpër atmosferë len gjurmë të ndritshme Mikroorganizëm është çdo organizëm i gjallë që nuk mundet të shihet me sy Mikroskop është mjet me të cilën vëzhgohen organizmat e imta ose pjesët e saja Materiet minerale në sasi të vogla janë të domosdoshme për punën e rregullt të organizmit Vetëtima shohim kur ka zbrazje të sasisë së madhe të elektricitetitМutualizëm është lloj i lidhjes e cila e përshkruan dy organizma të ndryshëm të cilat jetojnë në afërsi të njëri tjetrit, e çdo organizëm ka dobi nga aktivitetet e organizmit tjetër Madhësitë fi zike kanë vetitë e lëndëve dhe dukuritë si dhe karakteristikat e materies Materie ushqyese është çdo komponim që ndodhet në ushqim dhe shfrytëzohet Mëlçia e zezë është organ në sistemin e tretjes

NNxitje janë informatat të cilat pranohen nga mjedisi i jashtëm nëpërmjet të organeve të veçanta Najlon është material polimer Ndjeshmëria është aftësia e organizmit ose organit të përgjigjen në nxitjet e jashtme

NjNjësi paraqet themel i raporteve ekologjike, ai është sistem i gjallë që realizon lidhje me mjedisin jetësorëNjësi matëse është madhësi e sasisë fi zike

OOrganizmat njëqelizorë janë organizma të ndërtuara vetëm prej një qelize Ozon është gaz në atmosferë, në shtresë të hollë dhe e thith pjesën më të madhe të rrezeve diellore të dëmshme Organ është grup prej indesh të cilat kryejnë një funksion Organizëm është lidhshmëria e sistemeve organike në një tërësiZbatica është dukuri e lëshimit të nivelit të detit me ndikimin e forcave të gravitetit të Hënës dhe Diellit Organizmi shumëqelizorë është organizëm i ndërtuar prej më shumë qeliza

PParazitizëm është lloj i lidhjes së dy organizmave të ndryshëm të cilat jetojnë në afërsi të njëri tjetrit, dhe njëri nga organizmat, organizmi parazit, ka dobi në llogari të tjetrit organizëmProteinat janë materie ushqyese të cilat më së shumti ndodhen në ushqim me prejardhje shtazore, ndërsa për organizmin janë të nevojshme për ndërtimin e qelizave Planetët janë trupa qiellorë të errët, ato nuk formojnë dritë por vetëm e dëbojnë Plastika është material organik artifi cial Polirim (pastrim)është metodë për mënjanimin e jo homogjenitetit optik të qelqit, e cili paraqitet për shkak të prezencës së valëve në sipërfaqen dhe trashësinë e pabarabartë Popullacion është grup prej njësish të cilat jetojnë në hapësirë të caktuar Toka paraqet shtresë sipërfaqësore e kores së Tokës, është e formuar nga thërrmijat minerale, materie organike, ujë, ajër dhe organizma të gjallaProfi li tokësorë përfshin të gjithë horizontet tokësore në të cilat anëtarësohet toka gjatë procesit të formimit Pleqëria është periudhë e ciklit jetësorë e cila dallohet me zvogëlim të përgjithshëm të të gjitha funksioneve në organizmin Prodhuesit janë bimë sipas mënyrës së të ushqyeritPllenim është bashkim i qelizës mashkullore dhe femërore Pluhurim është procesi kur kokrrat e polenit shpërndahen prej njërit në lule tjetër

Pyll paraqet zonë e dendur me drunj

QQelq është material i ngurtë i cili fi tohet me ngurtësimin e tretjeve silikate të ftohura Qeliza është njësia themelore ndërtuese e të gjitha organizmave të gjalla

RRritje është zmadhimi i masës trupore të organizmit Riciklim është përpunim i materialeve të përdorura për fi timin e produkteve të reja Rizome janë mbeturina nëntokësore nga të cilat formohet bimë e re Rinia është periudhë e jetës, zgjat deri në 18 vjet dhe dallohet me pjekuri gjinore

RrRrufe është zëri që e dëgjojmë kur ka stuhi

SSistemin diellorë e përbëjnë Dielli, planetët dhe trupat tjerë qiellorë Stalagtite dhe stalagmite janë stoli të shpellave të cilat krijohen me shtresimin e materialit gëlqerorëSatelit natyrorë është objekt që rrotullohet rreth ndonjë planeti ose trupi qiellorë më e madhe nga ajo Sterilizimi është proces teknologjik gjatë së cilës me nxehjen shkatërrohen mikroorganizmat Sistem organik është grup prej organesh të lidhura ndërmjet veti në kryerjen e ndonjë procesi jetësorë Syri është organ për shikimStiropori është shkumë e bardhë e ngurtë e cila në vete ka robëruar 98% ajërka peshë të vogël dhe aftësi të mëdha termoizolatoreSimbioza është raport ndërmjet dy organizmave që jetojnë bashkë ose derisa edhe bashkim të dy organizmave të ndryshëm Satelit është trup qiellorë e cila rrotullohet rreth ndonjë planeti Stome (gojëza) janë hapje të cilat ndodhen në gjetheStratosfera është shtresë e atmosferës e cila përmban ozon i cili na mbron nga rrezatimet ultraviolete të rrezikshme Stratus është re e ulët e pa formë në majat e maleve, prej tij bie shi i imët ose borë Stuhi është disbalansimi në atmosferë Brymë vërehet gjatë dimrit kur koha është e hapur

Sh Sheqernat janë materie ushqyese të cilat organizmit i japin energji

Shkëmbinjtë sedimentues krijohen me precipitimin e materialit të imët të rërës, argjilit, gëlqerorit, mbeturinat e shtazëve të vdekura (nafta), mbetje të bimëve (karbon) etj. Shkalla e Rihterit e mat fuqinë e valëve rënëse dhe energjinë që lirohet gjatë dridhjes Shqisat janë organe nëpërmjet të cilës pranohen nxitjet nga mjedisi i jashtëmShpërndarje është përçimi i farës në tokën pjelloreShkencat natyrore merren me studimin e natyrës dhe organizmave të gjalla Shkretëtirë është rajon ku shirat mesatare vjetore rrallë e tejkalojnë më shumë se 250 mm Shumimi gjinorë është bashkim i qelizës seksuale mashkullore dhe femërore dhe formimi i organizmit të ri Shkalla Mikroseizmike Evropiane (EMS) është shkallë me të cilën vlerësohet intensiteti i tërmetit Shkëmbinj magmatik krijohen pas erupsionit vullkanik, magma del në sipërfaqen, ftohet dhe kalon në shkëmb të ngurtë Shkalla e Merkalit është shkallë e cila i mat efektet e tërmeteve në sipërfaqen e Tokës Shartimi është proces i bashkimit të dy bimëve të ndryshme në atë mënyrë që ato të jetojnë si një bimë Shkëmbinjtë e ndryshuara (metamorfe ) formohen nga sedimentet dhe nga shkëmbinjtë magmatik në brendinë e kores së Tokës nën ndikimin e shtypjes së lartë dhe temperaturave të larta

TТеleskop është mjet me të cilën mundet më mirë të vëzhgohen planetët Тraheje janë organe për frymëmarrje tek insektet Grabitësi është organizëm që han organizmin tjetër

Тroposfra është shtresa më e ulët dhe më i dendur i atmosferës në të cilën ndodhin të gjitha dukuritë kohore Tundra është zona rreth rrethit Arktik ndërmjet pyjeve veriore dhe mbulesa e vazhdueshme e akullit rreth polit VeriorëTrupa qiellorë janë të gjitha objektet në gjithësi, dhe atë yje, planetë, asteroide, satelitët natyrorë, kometa, meteorë, galaksi etj. Tërmet është dukuri natyrore e Tokës, e cila paraqitet për shkak të zhvendosjes së pllakave tektonike ose lëvizjes së kores së Tokës, e përcjellë me lirimin e sasisë së madhe të energjisë e cila shkakton dridhjen e tokës. Tiptha (plisa) janë vende për mbajtjen e ushqimit rezervë dhe organe për shumim

Th Tharm është kërpudhë njëqelizore

UUshqim i shëndetshëm është çdo ushqim e cila kontribuon në baraspeshën e trupit, rezistencë ndaj stresit, infeksioneve dhe sëmundjeve Ushqimi është konsumimi i materieve ushqyese në trup që ta sigurojmë se trupi mund të rritet në rregull dhe të gjitha organet ti kryejnë funksionet e veta në rregull Ushqimi i konservuar është metodë e ruajtjes në të cilin ushqimi përpunohet dhe paketohet që të pengohet ose ngadalësohet humbja e kualitetit ose vlerës ushqyese Uthull është lëng alkoolik në të cilën i është lejuar të merr shije të tharët

VVerza janë organe për frymëmarrje tek shtazët që jetojnë në mjedis ujorë Vend jetesë është vend në mjedisin jetësorë në të cilën ndikojnë faktorë të veçantë ekologjik Vakuolë është organele qelizore karakteristike vetëm për qelizën bimore Veshkë janë organe për mënjanimin e materieve të panevojshme Vullkan është hapje ose plasaritje e kores së Tokës ku del magma në formë të llavësVeshi është organ për dëgjim i cili është i specializuar për pranimin e zërit, e po ashtu ndihmon në mirëmbajtjen e baraspeshës. Vesa krijohet kur netët janë të hapura gjatë verës, e veçanërisht paraqitet në vendet me lagështi më të madhe

YYlli është trup i madh qiellorë i cili është i ndërtuar nga gazra të nxehta Yndyrat janë materie ushqyese të cilat organizmit i japin nxehtësi dhe energji për kryerjen e aktiviteteve fi zike ose punë të krejt trupit.

ZZigot është vezë e pllenuar nga e cila zhvillohet organizmi i ri Zbërthyesit janë organizma të cilat i përdorin shtazët e vdekura dhe bimëtZinxhiri i të ushqyerit është lidhshmëria e organizmave të gjalla sipas të ushqyerit, na tregon se si për punën e përditshme konsumojmë ushqim dhe si materiet ushqyese dhe energjia përçohen nga organizmi në organizëm

ZHZhvillim është formimi i pjesëve të trupit dhe fi timi i ngjashmërive me prindërit e tyre

Documents

Shkencat natyrore dhe teknika