Sicill-i Ahval Kayıtlarına Göre II. Abdulhamid Dönemi Osmanlı Bürokrasisinde Yahudi Memurlar

Sicill-i Ahvl Kaytlarna Gre II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Brokrasisinde Yahudi

Memurlar

According to Sicil-i hval Registers, Jewish Officials in the Ottoman Bureaucracy during the Period of

Abdulhamid II

Musa Kl*

zet

Tanzimat dnemiyle birlikte Gayrimslimlerin devlet hizmetine kabullerinin nndeki engeller kaldrlmaya balanmtr. zellikle brokratik reformlar ve Osmanlcln bir devlet politikas olarak benimsenmesi imparatorluk brokrasisinin kaplarn Gayrimslimlere at. Bylece gemie gre daha fazla Gayrimslim devlet hizmetine kabul edilmitir. Fakat II. Abdlhamid dnemine kadar Yahudiler bu sreten yeterince yararlanamadlar. Sicil-i Ahval kaytlar, II. Abdlhamid zamannda Osmanl brokrasisinde grev alan Yahudi memurlar tespit edebilmemizi salar. Yine bu kaytlar sayesinde Yahudi memurlarn doum yerleri, eitim durumlar ve brokratik kariyerleri hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu sayede, Tanzimat dneminin balangcnda Yahudilerin Osmanl brokrasisine kabul edilme frsatndan yeterince yararlanamamalarnn nedenlerini belirlemek mmkndr.

Anahtar Kelimeler: Yahudi, Gayrimslim, II.Abdlhamid, Brokrasi, Tanzimat.

Abstract

With the era of Tanzimat, the obstacles which prevented the acceptance of the non-Muslims to the bureaucratical body of the state had been started to throw away. Especially the bureaucratic reforms and the acceptance of Ottomanism as a state policy provided to welcome of the non-Muslims to the imperial bureaucracy. Thus, more non-Muslims

* Ar. Gr. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, email: [email protected]

MUSA KILI

130

were adopted to government service. However, until the period of Abdlhamid II, the Jews could not benefit from this process adequately. Sicill-i Ahvl registers allow us to identify Jewish officers involved in the bureaucracy of Abdlhamid II. Thanks to these registers, we can also be informed about birth places, education levels and bureaucratic careers of the Jewish officiers. In this way, it is possible to determine the reasons for not benefit enough about opportunity for acceptance of the Jewish to Ottoman bureaucracy at the beginning of the Tanzimat era.

Keywords: Jewish, Non-Muslim, Abdlhamid II, Bureaucracy, Tanzimat.

Giri

Tanzimat dneminde, Osmanlclk fikrinin bir devlet ideolojisi haline gelmesi ve reform abalar gibi, birbirinden ayr dnlemeyecek iki temel nedenden tr, giderek daha fazla sayda Gayrimslime devlet hizmetinde grev verilmeye balanmtr. Osmanl Sultan ve brokratlar bir yandan Bat karsnda gerilemenin durdurulmas iin kapsaml reformlar hayata geirmeye alrken, dier yandan Gayrimslim milletleri etkisine alan milliyeti hareketlerin nne gemek iin tm tebaann eitliini salamaya ynelik admlar attlar. Bu abalarn bir yansmasn da Gayrimslimlerin devlet hizmetinde istihdam edilmelerinin nndeki engellerin kaldrlmasnda grmek mmkndr.

3 Kasm 1839 tarihinde okunan Tanzimat Ferman, ya da bir dier ad ile Glhane Hatt- Hmayunu, Osmanlclk politikasnda ilk nemli adm ve kapsaml reform programnn balangc kabul edilir. Ferman can gvenlii, rz ve namus dokunulmazl, adil vergi toplanlmas, askerlikle ilgili yeni dzenlemeler yaplmas, msaderenin kaldrlmas gibi konular ele almaktadr. Ayrca ilk defa imparatorluk snrlar iinde yaayan tm halklarn eitlii zel olarak vurgulanmaktayd. Tanzimat Fermannn ilanndan hemen sonra da eitlik ilkesine ynelik baz uygulamalar fiiliyata geirildi. 1839dan sonra ilk defa asker tp okuluna Hristiyan renciler kabul edildi. Yabanc tccarlarn davalarna bakmak zere oluturulan mahkemelerde hem Mslman hem de Gayrimslimlere yer verildi. Ayn zamanda tanklklar konusunda da eitlik saland1.

Tanzimat dneminin ilk yllarnda, eitlie dair yeni gelimelere ramen Gayrimslimlerin devlet hizmetinde istihdamna dair bir dzenleme yaplmamt. Bununla birlikte, devlet hizmetinde alan Gayrimslimlerin

1 Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform, (1856-1876), ev. Osman Aknhay, stanbul 2005, s. 46.

OSMANLI BROKRASSNDE YAHUD MEMURLAR (OTAM, 31/Bahar 2012)

131

saysnn artmaya balamasnda II. Mahmud dneminden itibaren Osmanl brokrasisini merkeziletirme ve bat tarznda kabine sistemine geie ynelik reformlarn nemli katks bulunur. Bu dnm, ilk olarak 1836 ylnda Sadaret Kethdl, Umr- Mlkiye Nezretine; Reislkttblk da Hariciye Nezretine dntrlmesiyle balad. Yine ayn yl Sadarete bal avubalk, Divn- Devi Nezreti ve bir yl sonra defterdrlklar Maliye Nezreti olarak yeniden yaplandrld2. Fakat klasik ekilde kalemlerden yetien memurlarn bu kurumlardaki pozisyonlar doldurmas zordu. Ayrca merkezilemenin yan sra i ve d gelimelerdeki hareketliliin yol at younluktan dolay personel bulmakta yaanan sknt daha da artacakt. Geleneksel eitimin deien brokrasinin ihtiya duyduu trden memurlar yetitirememesi yznden, yeni araylara gidildi. II. Mahmud dneminde, devlet memuru3 ihtiyacn karlamak zere Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulm- Edebiye adnda iki orta dereceli okul ald. Bu okullarda klasik eitimin yan sra Franszca dersi de mfredata konuldu. Fakat iyi niyetli bu giriimler uygulamada ok fazla baarl olamad4. Sonuta Babli, personel ann bir blmn Gayrimslimlerden karlamaya yneldi.

Pratikte Gayrimslim memur istihdamnda belirgin bir art gzlemlenmesine ramen yzyln ikinci yarsna kadar yasal dzenlemelere gidilememiti. Nihayet 1855 ylnda ilan edilen bir fermanla Gayrimslimlerin askeriyede miralay rtbesine ve brokraside birinci snf memuriyetlere kadar ykselebileceklerinin teminat veriliyordu5. Bir yl sonra 1856 Islahat Ferman ile Gayrimslimlerin devlet memuru olmasnda hibir engel bulunmad ve memurluun en st rtbesine kadar ykselebilecekleri ilan ediliyordu. Bylece en azndan resmi olarak Gayrimslimlerin devlet memuru olmas ve ykselmeleri konusundaki engeller tamamen ortadan kalkm oldu6.

Islahat Fermanndan sadece ay sonra Meclis-i Vl gibi nemli bir kuruma, ilerinde Halim adnda bir Yahudi sarrafn da bulunduu drt Gayrimslim ye olarak atand7. 1867de Lbnan Mutasarrflna atanan Ermeni Katolik Davud Karabet, paala ykselen ilk Gayrimslim olarak tarihe

2 Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (1836-1856), stanbul 1993, s. 26. 3 Bernald Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Ankara 1996, s. 85. 4 Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Bbli (1789-1922), (ev. Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994, s. 135-136. 5 Edward Engelhard, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Yay. Haz. Akn Bedirhan, stanbul 1999, s. 127-128. 6 Musa Kl, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 244. 7 Davison, a.g.e., s. 97.

MUSA KILI

132

geti8. Bir yl sonra Meclis-i Vlnn lavedilmesiyle yerine r-y Devlet ve Divn- Ahkm- Adliye adyla kurulan yeni meclislerde Gayrimslim yelerin says arttrld9. Ayn yl, Kirkor Agaton isimli bir Ermeni, Nafia Nezretinin bana tayin edildi10. Bylece ilk defa bir Gayrimslim, nazr olarak Osmanl hkmetinde yer ald.

Tanzimat ve zellikle Islahat fermanlarndan sonra gayrimslim istihdamnda nemli mesafeler kat edilmi olmasna ramen Yahudi milletinin bir sre iin bu sreten yeterince yararlanamadklar gzlemlenir. Ancak II. Abdlhamidin iktidarnda Yahudi memur istihdamnda belirgin bir art grlmektedir. Yine bu dnemde tutulan Dhiliye Sicill-i Ahvl defterleri sayesinde Yahudi memurlar hakknda daha salkl bilgilere ulama ansna sahibiz.

Dhiliye sicil kaytlar memurlara verilen sicil formlar ile ekillenmi ve daha sonra kaytlar sicil defterlerine aktarlmtr. Formlarda memurun ad, baba ad, doum yeri ve tarihi, eitim ald kurumlar, bildii diller, varsa telif ettii eserler ve memuriyet kariyerine dair sorular yer almaktadr. Ancak memurlar hakknda kapsaml bilgi sahibi olabileceimiz sicil tutma usul II. Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle sona ermitir11.

Dhiliye sicil defterlerinde yaklak 92 bin memurun kayd bulunmaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla12 bu memurlardan yalnz 303 Yahudi kkenli idi13. Bu almamzda, memur kaytlarnda yer alan bilgileri dorudan aktarmaktan ziyade, sicillerdeki verilerin genel deerlendirmesini yapmay tercih ettik. Bu sayede, baka kaynaklarn da yardmyla, Tanzimat dneminde daha fazla Gayrimslim devlet hizmetinde kullanlmaya balamasna ramen Yahudilerin bu durumdan yeterince yararlanamamasnn ve II. Abdlhamid 8 Kl, a.g.t., s. 255. 9 Davison, a.g.e., s. 252-253. 10 Davison, a.g.e., s. 101. 11 Glden Saryldz, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879-1909), stanbul 2004, s. 29. 12 Kataloglarda yer alan zetlerde Yahudi olduu belirtilen isimlerin says ok daha azdr. Nitekim sicil kaytlarna dayanarak Yahudi memurlar hakknda bir alma yapan Yunus zger, zetlerde sadece 60'a yakn Yahudi ismi bulunabildiini belirterek almasn 85 Yahudi memurun sicil kaydna dayandrmtr. Bu alma iin bkz. Yunus zger, Sicil-i Ahval Defterlerine Gre Baz Yahudi Memurlarn Sosyo-Kltrel Durumlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 4, S. 16, K 2011, s. 382-401. 13 Kataloglarda Yahudi olduu belirtilen memurlarn dnda kalan isimleri belirlemek iin sicil defterleri taranarak milliyeti belirtilmemi Gayrimslimler hatta Yahudilerin ve Mslmanlarn kullanabilecei ortak isimlerin kaytlar kontrol edildi. Bylece gzden kaabilecek Yahudi kkenli memur saysn en aza indirdiimizi dnmekteyiz. Yine de bu saynn kesin olduunu syleyemeyiz.


133

dneminde grlen artn nedenleri zerinde bir fikir yrtmek mmkn olmutur.

I. lk Atama Yllarna Gre Yahudi Memurlar

Sicil kaytlar 1879 ylndan itibaren tutulmaya balanmsa da, II. Abdlhamid dnemi ncesi ve sonras arasndaki bariz fark ilk greve balama tarihleri ak bir ekilde gsterir;

Tablo 1: Yahudi Memurlarn lk Atama Yllar

1292 (1875/1876) ve ncesi 28 1293 (1876/1877) 1302 (1884/1885) 42 1303 (1885/1886) 1312 (1894/1895) 79 1313 (1895/1896) 1322 (1904/1905) 100 1323 (1905/1906) ve Sonras 55

lk atama tarihlerine dair tablodan anlalaca gibi II. Abdlhamid dnemi ncesinde devlet hizmetinde yalnz 28 Yahudi bulunmaktayd. Sicil kaytlarna gre en erken tarihte Osmanl brokrasisine adm atan isim 1848de Yanya vilayeti mal mdrlnde greve balayan Davion Efendidir14.

Hi phesiz Tanzimatn erken dnemlerinde de devlet hizmetine girmi Yahudilere rastlamak mmkndr. rnein Avusturya kkenli bir Yahudi olan Sigmund Spitzer, 1839da Mekteb-i Tbbiyede terih muallimliine tayin edilmiti15. Jacob Bivaz, 1830larn sonunda di hekimi olarak grevlendirilmi ve sarayda otuz yla yakn almt16.

Yine de II. Abdlhamid dnemi ncesinde grev alan Ermeni ve Rum kkenli memurlarla karlatrma yaplmas halinde Yahudi kkenli memurlarn saysnn ok az olduu bir gerektir. 1877 ncesinde Hariciye Nezretinde grev alan 128 Gayrimslim arasnda 69 Ermeni, 29 Rum, 10 Avrupal ve 8 Arap Hristiyana karlk yalnz be Yahudi kkenli memur bulunmaktayd17.

Yukardaki tablonun bize gsterdii bir baka nokta ise Yahudi memur saysnn II. Abdlhamidin saltanata gelmesi ile birlikte giderek art gstermesidir18. Bunu teyit eden baka veriler de bulunmaktadr. 1885 ylnda stanbul yaayan Yahudilerin % 0,44 bir kamu hizmetinde alrken bu oran

14 BOA., DHSADd., 10/671. 15 Erdoan Kele, Doktor Sigmund Spitzerin Hatralar ve Sultan Abdlmecid, Trk Sosyal ve Siyasi Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal-Yunus zger, stanbul 2011, s. 163. 16 Avigdor Levy, The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey 1994, s. 108. 17 Kl, a.g.t., s. 291. 18 Hicri 1323 (1905/1906) ylndan sonra grlen d II. Abdlhamidin tahttan indirildii 1909 ylndan sonra sicil kaytlarnn tutulmasndan vazgeilmesinden kaynaklanmaktadr.

MUSA KILI

134

Ermenilerde % 0,58 ve Rumlarda % 0,38 idi19. Yahudilerin saysal olmasa da oransal olarak Rumlar gemesi ve Tanzimatn eitliki politikalarndan en iyi ekilde yararlanan Ermenilerle arasndaki farkn ok yksek olmamas dikkat ekicidir.

II. Yahudi Memurlarn Doum Yerleri

Yahudi memurlar ounlukla Yahudi nfusunun youn olduu blgelerdendi. Yahudi memurlarn byk blm bata stanbul olmak zere Ortadouda Badat, am, Trakyada Edirne, Kale-i Sultani (bugnk anakkale), Egede zmir, Manisa, Balkanlarda Selanik dnda Manastr, skp, Gmlcine gibi ehirlerden olmalar artc deildir. Yine de Yahudi memurlarn doum yerlerine dair tablodaki verilerinden yola karak baz ilgin karmlar yaplabilir;

Tablo 2: Yahudi Memurlarn Doum Yerleri

stanbul ve evresi 121 Ortadou 54 Trakya 51 zmir evresi ve Ege Adalar 27 Balkanlar 25 Selanik ve evresi 24 Dier 1

stanbul ve evresinde doan Yahudi memurlarn says dier yerlere gre olduka yksektir. stanbulda Yahudi nfusunun youn olduu bir gerektir20. Bununla birlikte bakent olmas hasebiyle nezaret merkezlerinin burada bulunduunu ve memur olabilmek iin nitelikli eitim verebilecek okullardan ekserisinin stanbulda faaliyet gsterdiini de gz nnde bulundurmak gerekir.

Ortadou kkenli Yahudi memurlarnn says yksek olmakla birlikte bu blgede doan 54 memurdan 32si Badat kkenlidir. Badat stanbul ve Selanikten sonra Osmanl topraklarndaki Yahudi cemaatinin en nemli merkezlerinden biriydi21. Badat ehri sakinleri arasnda dier gayrimslim milletlere gre daha youn nfusa sahip olmalarndan dolay Yahudi kkenli memurlar zorunlu olarak daha fazla tercih edilmi olabilirler. Ortadou kkenli Yahudi memurlarla ilgili bir baka ayrnt da Kudste Yahudi nfusu fazla olmasna ramen yalnz memur bu ehirdendir. Dolaysyla Kudse

19 Levy, a.g.e., s. 111. 20 Stanford J. Shawn verilerine gre 1897de stanbulda yaayan Yahudi nfusu 45364 kiidir. Bkz. Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul 2008, s. 442. 21 Paul Dumont, Jews, Muslims, and Cholera: ntercommunal Relations in Baghdad at the End of the Nineteenth Century, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 355.


135

younlaan Yahudi gnn Osmanl Devletinde rahatszlk ve pheye neden olduu iin Yahudi memur istihdamndan imtina edilmi olabilir.

zmir ve evresi dnda Anadoludan yalnz bir memur bulunmas yine ilgin ayrntlardan biridir22. Bu durumu o dnemde Ege blgesi dnda Anadoludaki Yahudi nfusunun az olmas23 ve modern eitim olanaklarndan daha yoksun olmalaryla aklamak mmkn olabilir.

III. Eitim Durumlar

XIX. yzyln byk blmnde, Osmanl Yahudilerinin hemen hepsi, klasik eitim dnda bir renim hayat geirme ansna pek sahip deildi. Ge bile olsa XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modern eitim olanaklarna kavumaya balamlardr. II. Abdlhamid dnemi ncesinde az sayda Yahudinin devlet hizmetinde yer almasnn temel nedenlerinden biri de bu gecikmedir. Bu durumu Yahudi memurlarn sicil kaytlarnda eitim durumlaryla ilgili verilen bilgiler zerinden gzlemlemek daha yararl olacaktr;

Tablo 3: Yahudilerin Eitim Aldklar Okullar

Yahudi Okullar 258

Karma Okullar 142

Muallim-i Mahsusa 22

Yabanc Okullar 18

Avrupa Eitim Kurumlar 12

Aznlk Okullar 5

Dier 11

Yahudi toplumunda ilk modern okullar alncaya kadar eitim tekeli tamamen hahamlarn elindeydi. Hahamlarn idare ettikleri okullarda dini eitim dnda bir ey verilmezdi. Yaadklar lkenin dili bir yana, braniceyi bile doru drst renemezlerdi24. Otoritelerinin sarslacandan korkan hahamlarn kat tutumu yznden XIX. yzyln ortalarna kadar Yahudiler klasik eitim kurumlarn modernletirmek adna herhangi bir teebbste bulunamamlardr.

Batl tarzda eitim veren ilk Yahudi okulu ancak 1856 ylnda bir banker ailesi olan Kamondolarn gayretleriyle alabildi. Fakat Yahudi din adamlarnn muhalefeti iddetli oldu. Okulda Franszca dersleri verilmesini bahane ederek

22 zmir ve evresi dnda Anadoludan olan tek memur 1294 Alanya doumlu Samuel Efendi idi. BOA., DHSADd., 166/431. 23 McCarthynin Hicri 1330da (1911-1922) Anadolu nfusuna ilikin verdii tabloda Ege kysndaki Aydn, Biga ve bugn Trkiye snrlar iinde yer almayan Halep karldnda Yahudilerin toplam nfusu 13.855 olarak gzkmektedir. Bkz. Justin McCarthy, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998, s. 112. 24 Shaw, a.g.e., s. 218.

MUSA KILI

136

kurucusu Abraham Salomon Kamondoyu aforoz ettiler25. Zor artlar altnda eitime devam eden Kamondo okulunun Yahudi ocuklarnn Bat tarznda eitim almalarnda nclk etmesi nemli olmakla birlikte ruhban snfnn direnii ve faaliyet alannn stanbul ile snrl olmas toplum zerindeki tesirini azaltt. Osmanl topraklarndaki birka benzer teebbsn de etkisi clz kald26.

Yahudilerin Bat tarznda eitim alabilecekleri modern okullara kavumalar kendi abalar ile deil de Avrupadaki dindalar sayesinde olmutur. 1860 ylnda Fransada kurulan Alliance sralite Universelle, Douda yaayan dindalarn cehaletten kurtarmak ve daha laik bir yaam benimsemelerine katk salamak iin Osmanl topraklarnda okullar aacakt. 1866dan itibaren faaliyete geen eitim kurumlar Yahudi toplumunu byk lde etkileyecekti. Osmanl topraklarnda Yahudilerin yaad hemen her yerde okullar aan Alliance rgt Fransa meneli evrensel bir giriim olmasndan dolay clz bir muhalefetle karlamtr27.

Artk bir yanda dini eitim veren haham okullar ve dier yanda mspet ilimlerin retildii modern okullar olmak zere iki farkl ama sadece Yahudi toplumuna hitap eden cemaat mektepleri ayn anda faaliyet gstermekteydi. Eitim durumlarna dair tablodan anlald zere 258 Yahudi memur, eitim hayatlarnn en azndan bir blmnde kendi cemaat mekteplerinde devam etmilerdir. Baz memurlarn sicil kaytlarnda ilk ve orta renimini grd okullar belirtmemesinden dolay bu saynn daha yksek olmas muhtemeldir28. Memurlarn byk ounluu gittii okulun adn belirtmedii iin geleneksel mi yoksa modern mi bir eitim ald konusunda kesin bir fikir yrtemiyoruz. Yine de memurlardan 89u Alliance ve 13 Kamondo okullarna devam ettiklerini aka ifade etmitir.

Tanzimat dneminde karma okullarn kurulmas, hem Mslim-Gayrimslim eitliini salamak hem de ortak bir vatandalk bilinci oluturmak iin nemli bir admd. 1827de kurulan Mekteb-i Tbbiye, Osmanl mparatorluunda Gayrimslimleri kabul eden ilk devlet okuluydu. Mekteb-i Tbbiyedeki bu uygulama uzun bir sre iin istisna olarak kald. 1856 Islahat Fermannda Gayrimslimlere devlet okullarna kabul edileceklerine dair bir vaat sz konusuydu. Fakat Fransann Gayrimslimlere devlet okullar kaplarnn

25 Okulun kurulu hikayesi iin bkz. Nora eni, Sophie Le Tarnec, Camondolar Bir Hanedann k, ev. Yaman Aksu, stanbul 2000, s. 53-67. 26 Shaw, a.g.e., s. 254. 27 Alliance okullarna dair bkz. Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas: Alliance Okullar (1860-1925), ev. brahim Yldz, Ankara 1997. 28 rnein sak Lui, ilk ve orta renimine dair bilgi vermeden Mekteb-i Sultanide okuduktan sonra eitimine yurt dnda devam ettiini belirtir. BOA., DHSADd., 42/5.


137

almas ynnde verdii nota uyarnca bugnk ad ile Galatasaray Lisesi yani Mekteb-i Sultaninin ald 1868 ylna kadar karma okullar konusunda bakaca gelime olmad29.

Mekteb-i Sultaninin almasndan bir yl sonra devlet okul sisteminin organizasyonu iin yeni bir dzenleme yapld. Buna gre, ilkretim seviyesindeki sbyan ve rdiye okullarnda pratik glklerden kanmak iin Gayrimslimlerle Mslmanlar ayr eitim alacaklard. Fakat ortaokul seviyesindeki idadilerden itibaren karma eitim veren okullar alacakt30. Hem devletin resmi dili Trkeyi retmesi hem de bir ksmnn mesleki eitim vermesinden dolay karma okullarn kurulmas memur olmak isteyen Gayrimslimler asndan cazibeli eitim kurumlaryd. Karma eitim veren okullarda renim grdn ifade eden 154 memurun gittikleri okullar unlardr;

Tablo 4: Yahudi Memurlarn renim Grdkleri Karma Okullar

dadi 69 Mekteb-i Tbbiye 47 Mekteb-i Sultani 28 Mekteb-i Hukuk 14 Mekteb-i Mlkiye 11 Askeri Rdiye 7 Dier 25

Yahudi memurlarn en fazla gittii karma okul tr idadilerdi. Daha nce zikrettiimiz 1869 dzenlemesinde, her sancak merkezine bir idadi almas ngrlmekteydi31. Yahudilerin bu okullar tercih etmesini de imparatorluk apnda karma eitim veren okullarn en yaygn olmasna balayabiliriz.

1827 ylnda renime balayan Mekteb-i Tbbiyenin Yahudilerce tercih edilen bir okul olmasnn birka nedeni vard. Her eyden nce, Gayrimslimleri ilk kabul eden okul olmas hasebiyle daha kkl bir gelenee sahipti. Bu okuldan ilk Yahudi renci 1834 ylnda mezun olmutu. Bunu muhtemelen dier Yahudi mezunlar izlemiti. Kendisi de bir Yahudi olan Sigmund Spitzerin mdrl dneminde okulda 24 Yahudi renci vard32. Yahudilerin Mekteb-i Tbbiyeye ilgisinin bir nedeni de kaybettikleri itibarlarn yeniden kazanma arzusu olabilirdi. leride deineceimiz gibi bunu bir nebze olsun baardlar da.

Karma okullar arasnda verdikleri eitimle ne kan ve sekin bir yere sahip Mekteb-i Sultani, Mekteb-i Mlkiye ve Mekteb-i Hukuk gibi okullara giden Yahudi memurlarn says da az deildir. Avrupaya uygun mfredat

29 Davison, a.g.e., s. 256-257. 30 Davison, a.g.e., s. 258-259. 31 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara 2007, s. 166. 32 Levy, a.g.e., s. 110.

MUSA KILI

138

programnn benimsendii bu okullara gidenlerin iyi bir eitim almann yan sra, kamu kurumlarnda almak isteyenler iin de iyi tercihlerdi. Hariciyede Mekteb-i Sultani, mlki idare memurlar arasnda Mekteb-i Mlkiye, Adliye Nezretinde Mekteb-i Hukuk mezunlarnn ayr bir yeri vard.

Karma okullara dair bir baka ilgin yn, 7 Yahudi memurun askeri rdiyelerde eitim aldn ifade etmesidir. slam hukukuna gre zimm statsnde olan Gayrimslimlerden askerlik yapabilme vasfna sahip olanlar cizye vergisi derler ve bu hizmetten muaf tutulurlard. Tanzimat dnemiyle birlikte Gayrimslimlerin askerlik sorunu da gndeme gelmi ve 1856 Islahat Ferman ile birlikte Gayrimslimlerin de askerlik hizmetinde bulunacaklar ak ekilde ifade edilmiti. Bu kapsamda yaplan deiikliklerden biri de 1863den itibaren askeri okullara Gayrimslim rencilerin de kabul edilmesidir. Fakat Yahudiler ve dier Gayrimslim gruplar askerlik hizmetine olduu gibi askeri okullara gitmeye scak bakmamaktaydlar33. Nitekim Osmanlnn kne kadar Gayrimslimlerin askerlik meselesi gndemdeki yerini korumutur.

Yukarda deindiimiz okullarn dnda Yahudi memurlardan 25i bata Ticaret, Ziraat, Orman ve Telgraf meslek okullar olmak zere eitli devlet okullarnda eitim aldklarn ifade etmitir. lerinden Yusuf imas Efendi34 ve didya Efendi35 isimli iki memur ise medresede renim grdn belirtir. Bu durum ilgin gelse de yaadklar blgede cemaatlerine ait millet mektebi olmamasndan dolay byle bir tercihte bulunmalar muhtemeldir. Yine Yahudi memurlardan iki isim Osmanlnn ilk ve tek niversitesi olan Drlfnunda eitim aldn belirtmitir36. Nesim Ruo37 gittii blm belirtmemise de Mion Efendi'nin38 tbbiye blmnden mezun olduunu biliyoruz39.

Yahudilerin karma devlet okullarna kar ilgisinin beklenen dzeyde olmad anlalmaktadr. Buna karlk Osmanl Devleti, Yahudi ailelerin ocuklarn karma okullara gndermelerini tevik etmekte ve muhafazakarlarn tepkilerini azaltmak iin gayret gstermekteydi. 1847 ylnda Sultan Abdlmecidin emri ile Mekteb-i Tbbiyede okuyan Yahudi renciler iin bir

33 Ufuk Glsoy, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, stanbul 2000, s. 107-108. 34 BOA., DHSADd., 46/31.; BOA., DHSADd., 57/455. 35 BOA., DHSADd., 57/455. 36 Osmanl mparatorluunda bir niversite kurmaya ynelik almalar Tanzimat dneminde balamt. Fakat Osmanlnn ilk ve tek niversitesi Drlfnun ancak 1900 ylnda alabilmiti. Bkz. Ekmeleddin hsanolu, Drlfnun, DVA., C. VIII, s. 524. 37 nc snf derslerini verdiini ifade etmitir. Bkz. BOA., DHSADd., 187/93. 38 BOA., DHSADd., 189/226. 39 Darlfnun ilk ald dnemde Tbbiye okullar resmen balanmamakla birlikte niversitenin tabii kollarndan saylyordu. II. Merutiyet dneminde Tp okullar niversite bnyesine resmen katlmtr. Bkz. hsanolu, a.g.m., s. 524.


139

haham tayin edilmi, kendi dini kurallarna gre yemek piirilmesi amacyla ayr bir mutfak kurulmu ve rencilerin abat gnn evlerinde geirmelerine izin verilmiti. Mekteb-i Sultaninin kurulduu ilk yl kaydedilen 341 renciden 34 Yahudi idi. O dnem stanbuldaki nfuslar % 5in altnda olmasna ramen bu orann iki kat Yahudi renci kabul edilmiti. Yani Yahudi aznla kar pozitif ayrmclk uygulanmt40.

Eitim durumlarna dair tabloda grld gibi 22 Yahudi memur eitim dnemlerinin bir blmnde ya da tamamnda zel retmenlerden ders almt. Bu tr eitim tarzna ancak ekonomik durumu iyi olan aileler ynelebilirlerdi.

Osmanl topraklarnda eitim veren yabanc devletlere ait okullar misyonerlik faaliyeti amacyla kurulduu iin Yahudi ailelerin ocuklarn gndermekte isteksiz davrandklar anlalmaktadr41. Yabanc okullarda eitim grdn ifade eden 18 Yahudi memurdan 9'u Fransz; 5'i ngiliz; 3' talyan; 2'si Alman ve 1'i spanyol okullarna devam etmitir.

Saylar az olsa da baz Yahudi memurlar daha iyi eitim alma ansna sahip olduklar yurt dnda renim grmlerdi. Bunlardan 5'i lise dzeyinde42 olmakla birlikte 6's niversite ve dengi okullara43 devam ettiini ifade etmitir. Yine bu konuda da dier Gayrimslimlerin gerisinde kaldklar grlr. II. Abdlhamid dneminden nce Hariciye Nezretine giren 124 Gayrimslimden 49u yurtdnda eitim alm olmasna ramen bunlarn hibiri Yahudi deildi44.

Yahudiler dier Gayrimslim okullarna kar ilgisizdiler. Dier Gayrimslim cemaatlerine ait okullarda eitim alan 5 Yahudi memurdan 4'

40 Levy, a.g.e., s. 110. 41 Ilan Karmi, The Jewish Community of stanbul in the Nineteenth Century: Social, Legal and Administrative Transformation, stanbul 1996, s. 71. 42 Jak Namyas ve Viktor Romayo Paristeki kolejlerde, Vitalis Efendi Fransada ziraat okulunda, sak Aseko Marsilyada ressam okulunda ve Samuel Efendi Rus mekteb-i idadisinde renim grd. Bkz. BOA., DHSADd., 1/480.; BOA., DHSADd., 181/79.; BOA., DHSADd., 96/107.; BOA., DHSADd., 109/451.; BOA., DHSADd., 166/431. 43 Abram de Kastro, Mekteb-i Tbbiyeden sonra bu okulun nezretinde talyada Tp eitimine devam etmitir. Bkz. BOA., DHSADd., 28/181.; sak Lui devlet tarafndan Almanyaya gnderilerek nce Saksonya Ziraat Okulu'nu ardndan Berlin niversitesi'ni bitirmiti. Bkz. BOA., DHSADd., 42/5.; Sason Efendi Viyana Akademisinden mezundu. Bkz. BOA., DHSADd., 77/439.; Alberto Samuel Fransada bir sre okuduktan sonra Cenova ve Hamburg niversitelerinde hukuk tahsil etmiti. Bkz. BOA., DHSADd., 88/421.; Samuel Efendi, Mekteb-i Tbbiyenin ardndan Viyanada tp tahsiline devam etmiti. Bkz. BOA., DHSADd., 156/93.; lyas Farisi, Pariste tp eitimi almt. Bkz. BOA., DHSADd., 179/59. 44 Kl, a.g.t., s. 299.

MUSA KILI

140

Rum ve biri Srp okuluna gittiini ifade etmitir. Farkl dini inanlara sahip olmalarnn yannda Hristiyan milletlerin kmseyen tavrlar hatta iddete varan tutumlar bu ilgisizlii perinlemekteydi45.

IV. Dil Becerileri

Yahudi cemaatinin modern eitim kurumlarna daha ge kavumalar kadar Osmanlnn resmi dili Trkeyi renme konusunda ilgisizlikleri de memuriyete kabul edilmelerindeki nemli engellerden biri olduu anlalr. zellikle Alliance okullar yneticilerinin dnemin Yahudi cemaatine dair tuttuklar kaytlar bu gr destekler niteliktedir. rnein 1880lerde Aydn vilayetinde yaayan 3.000'den fazla Yahudi arasnda yalnz 2 kii Trke okuyup yazabiliyordu46. Yine Alliance okulundan bir yetkilinin Parise gnderdii raporda, o dnemde Osmanl topraklarnda yaayan Yahudilerden 100.000'i Franszca bilmesine ramen yalnz 1.000'i Trkeyi anlayabildii ifade edilmekteydi47.

Baz Yahudiler, Trke bilmenin devlet memurluu kapsn aacannn ve toplumsal konumlarn ilerleteceinin farkndaydlar. Toplumlarnn medeni milletleri yakalamas iin Franszca renmenin gerekliliini dnmekle birlikte birou da gelecein Trkede olduunda hemfikirdi48. 1840ta stanbul hahambas Moe Fresko, yaynlad bir beyannamede Trkenin nemine deinir ve Yahudilerin Trke renmesi gerektiini belirtir49. Alliance okul yneticileri de Yahudilerin Trke renmesine nem verilmesi gerektiini dnyorlard. Buna ramen okullarnda alan retmenlerin ou Fransz kkenli olduu iin Trke retme konusunda baarl olunduu sylenemez. Baz okullarda Osmanl Yahudileri altrlyordu50. Fakat ya yksek cret istedikleri ya da yetersizliklerinden dolay pek de tercih edilmiyorlard51.

45 XIX. yzylda devam eden Hristiyan ve Yahudi atmalarna dair bkz. Shaw, a.g.e., s. 310-328. 46 Paul Dumont, Jewish Communities in Turkey during the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance sralite Universelle, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 215. 47 Shaw, a.g.e., s. 258. 48 Aron Rodrigue, Ondokuzuncu Yzylda Trkiye Yahudilerinin Batllamas: ok Dilli Bir Cemaatin Oluumu, Tarih ve Toplum, C. 6, S. 31, stanbul 1986 (Temmuz), s. 21. 49 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 155-156. 50 Yahudi memurlar arasnda, kariyerlerinin bir blmn Alliance okullarnda retmen olarak yapanlar da bulunmaktayd. rnek olarak Jak Yako, Kale-i Sultani, zmir, Rodos ve Sakz Alliance okullarnda retmenlik ve idarecilik yapmt. BOA., DHSADd., 89/107; Bohur Amon, Kudsdeki Alliance okulunda bir mddet almt. BOA., DHSADd., 163/413. Mirhay Efendi bir mddet Alliance okullarnda altktan sonra devlet memurluuna gemiti. Bkz. BOA., DHSADd., 166/19. 51 Dumont, a.g.m., s. 227.


141

Trke renme konusunda asl ilerlemelerin, Yahudi cemaatinden gelen taleplerle deil devlet politikalar sayesinde gerekletiini syleyebiliriz. 1894 ylnda btn Gayrimslim okullarnda Trke reniminin zorunlu hale getirilecek52 ve 1908 ylnda ttihat Terakkinin iktidara gelmesiyle yabanc ve Gayrimslim okullarnda Trk dilinin yan sra Trkiye Tarihi ve Corafyas derslerinin Trk retmenlerce okutulmas karar alnacakt53.

Yahudi toplumunun genel durumunun aksine, memurlar arasnda Trke bilen memur says olduka yksektir. Toplam 287 Yahudi memur Trke bildiini ifade etmitir. Aradaki byk farkn neden kaynakland aslnda pek muamma deildir. 1876da ilan edilen Kanun- Esasde devlet memuru olmak isteyenlerin Trke bilmeleri gerektii aka beyan edilmiti54. Bu artn hem pratikte, hem de Kanun- Esasnin 1878de hukuken deil ama fiilen askya alnmasndan dolay ne kadar uyguland konusunda pek fikir sahibi deiliz. Ancak II. Abdlhamid dneminde nezaretlerin memur alm iin kurduklar ntihb- Memurin Komisyonlar yaptklar snavlarda Trke dil bilgisine dair sorular da yneltmekteydi55. Bu yzden memurlar arasnda Trke bilenlerin saysnn fazla olmasn doal karlamak gerekir.

Sicil kaytlarna gre Yahudi memurlarn Trkeden sonra en fazla bildikleri dil Franszca olarak gzkmektedir. Toplam 246 memur bu dili bildiini belirtir. Yahudiler bu dili Alliance ve Kamondo okullar gibi modern okullarda renebilmekteydiler. yle ki 1860lardan balayarak bu dil gnlk hayatta da egemen hale gelmeye balamt56. Yine karma okullara giden Yahudilerin pek ou da bu dili renme ansna sahiptiler.

Beklenenin aksine Yahudi memurlar arasnda branice bilenlerin says azd. 146 memur bu dili bildiini beyan etmitir. branice bilenlerin bu kadar az olmas Yahudi cemaatinin dil bakmndan mtecanis bir topluluk olmamasndan kaynaklanyordu. Bu dil daha ok bir ibadet dili olarak ilev gryordu. Alliance okullarnda bile hahamlar tarafndan retilen branice sadece Tevrat ve baz dua kitaplarn anlamaya ynelikti. Bu dil gnlk kullanm iin bile yeterli dzeyde retilmemekteydi57.

Franszca dnda kalan Bat dillerinden spanyolcay 102; talyancay 63; ngilizceyi 33 ve Almancay 30 memur bildiini belirtir. Bu eitliliin temel

52 Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev. Gl aal Gven, stanbul 2002, s. 112. 53 Akyz, a.g.e., s. 277. 54 Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul 1999, s. 146. 55 Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokrasi, stanbul 2001, s. 197. 56 A. Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, s. 180. 57 Rodrigue, a.g.e, s. 126-127.

MUSA KILI

142

nedeni, belki ngilizceyi istisna tutmak kaydyla, Yahudi cemaatlerinin genelde ana dil olarak Osmanl topraklarna g ettikleri lkelerin dillerini konumasdr. Fakat spanyolcann Ladino ve Almancann Yidi dili olarak biraz farkllam ekillerinin kullanlyor olmas memurlarn bu dilleri ne dzeyde bildiklerine dair soru iaretlerine yol aar.

Osmanl topraklarnda konuulan diller arasnda Trke dnda Rumcann bariz stnl gze arpar. 117 memur Rumca bildiini ifade etmitir. Rumcann bu kadar ok benimsenmesinin temelinde bizce birka neden vardr. Birincisi Rumlarn ounlukta bulunduu blgelerde yaayan Yahudilerin bu dili benimsemesidir. Zaten Anadolunun kadim Yahudileri Rumcay kullanmaktayd. Her ne kadar Avrupadan glerle birlikte spanyolca Rumcann yerini almaya balasa da Yahudi cemaatlerinden Karailer bu dili kullanmaya devam etmilerdir58. kincisi, ticaret hayatnda da Rumcann yaygn ekilde kullanlyor olmasdr.

Arapa bildiini ifade eden 59 memur bulunmaktayd ve bunlarn ou Osmanlnn Arap eyaletlerinde doanlardr. slamn yaylmas ile birlikte blgenin yerel Yahudileri eski dillerinin yerine Arapay benimsemilerdi59. berya yarmadasndan g ederek blgeye yerleen Sefardiler birka yzyl iin kltrlerini ve konuma dilleri Ladino'yu muhafaza etmilerse de zamanla Mustarbe (Araplam) olarak adlandrlan Arapa konuan yerli Yahudilerin adet ve dillerini kabul etmilerdi60.

Yahudi memurlar arasnda 15i Bulgarca; 11i Farsa, 5'i Rusa; 4' Srpa; 3' Ermenice, biri Arnavuta, biri Aramice, biri Latince ve biri Ulaha bilmekteydi.

Baz Yahudi memurlarn dil bakmndan olduka yetenekli olduu grlr. Nesim Alahim isimli Yahudi memur, Trke, Franszca, Almanca, spanyolca, Ulaha, Bulgarca, Srpa kitabet edebildiini ngilizce, Rusa ve Rumcaya aina olduunu belirtir61. nemli isimlerden Avram Galanti, Trke, Franszca, ngilizce, Almanca, Rumca, spanyolca, talyanca bilmekteydi ve Farsaya ise ainayd62.

V. Baba Meslekleri

Yahudilerin, kamu hizmetine girmekte fazla baarl olamamalarn sadece Yahudi toplumunun ie kapank yaps ve taassuptan dolay modern eitim

58 Galanti, a.g.e., s. 151. 59 Lewis, a.g.e., s. 92. 60 Levy, a.g.e., s. 64. 61 BOA., DHSADd., 164/35. 62 BOA., DHSADd., 195/309.


143

kurumlarndan yararlanmada ge kalmalar ile aklayamayz. Birbiri iine gemi olgular olan ekonomik geri kalmlk ve himayecilik, hmi-mahmi ilikileri, akraba kayrmacl gibi patrimonial yntemleri gelitirememelerinin de olumsuz etkisi vard. Oysa Ermeni ve Rumlarn hem ekonomik olarak giderek glendikleri, hem de patrimonial balantlar daha rahat saladklar grlr.

Bu milletler arasndaki temel farklardan biri Yahudilerin Patriklik gibi tm cemaati ieren bir yapnn olmamasdr. 1835 ylnda hahambalk kurumu yeniden canlandrlmak istenmi ancak stanbul Yahudileri arasnda bile temsil yetkisi tartma konusu olmu ve cemaat iindeki ekimeler devam etmitir63. Genelde g ettikleri blgelere gre ayran Yahudi cemaatinde daha nce deindiimiz gibi dil birlii bile bulunmamaktayd. Yine de XVI. ve XVII. yzyllarda Yahudi toplumunu tamamen kucaklayan bir yapnn olmamasnn eksiklii sarayda byk nfuz sahibi olan Yahudiler sayesinde pek hissedilmemekteydi. Bu isimler cemaatin devlet ile ilikilerini yrtyor ve sorunlaryla ilgileniyorlard64. Fakat zamanla birlik ve korumadan yoksun kalan Yahudiler rakip milletler karsnda tutunamayarak eski glerini kaybettiler. Bu ayn zamanda st dzey brokratlar ve sarayn himayesinden mahrum kalmalar anlamna gelmekteydi. Osmanl mparatorluunun eski gcnden uzaklamas, savalarn ekonomiye ar yk olmas, Rumlar ve Ermeniler Batl devletlerin korumasnda ticaret etkinliklerini geniletmeleri Yahudilerin ekonomik gcnn de zayflamasna neden oldu65.

1826da Yenieri Ocann lavedilmesi Tanzimat dnemi ncesinde Yahudi toplumunun ald son byk darbe oldu. Yahudiler yllardan beri bu ocan sarrafbalk ve apbalk gibi nemli grevlerini stlenmekteydi. Bunun karlnda, bazen kar atmasna girseler de, ocan himayesini grmekteydiler66. Ocan kaldrlmas ile cemaatin nde gelen ismi sadece grevlerinden olmakla kalmam ayn zamanda mlkleri msadere edilerek67 idam edilmilerdi68. Artk Yahudiler Tanzimat dneminde yaanan dnme

63 Shaw, a.g.e., s. 268. 64 M. Kl, Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, s. 101. 65 Gayrimslim milletlerin ekonomik durumlarndaki deiime dair bkz. Charles Issawi, The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth Century, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis, Vol. I, New York-London 1982, s. 261-285. 66 Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi (20. Yzyln Bana Kadar), stanbul 1993, s. 170. 67 Bir rivayete gre, yllk gelirin 200 milyon kuru olduu bir dnemde 108 milyon kuru deerinde mlke el konulmutur. Bkz. Virginia H. Aksan, Kuatlm Bir mparatorluk, Osmanl Harpleri 1700-1870, ev. Gl aal Gven, stanbul 2011, s. 343. 68 Gleryz, a.g.e., s. 183-186.

MUSA KILI

144

ayak uydurmalarna liderlik edecek Ermeni Amiralar veya Fenerli Rumlar gibi gl ailelerden69 ve devlet adamlarnn himayesinden yoksun kalmlard70.

Osmanl Yahudilerinin kt ekonomik durumunun XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln banda bile devam ettii grlr. XIX. yzyln sonunda Yahudilerin finans, ticaret ve endstrideki paylar % 5, 24 idi71. Alliance okulu kaytlarna gre 1906da Silivride yaayan 400 Yahudi aile arasnda yalnz biri ok iyi gelire sahipti. 12 ailenin durumu fena saylmazd. 282 aile reisinin meslekleri ise u ekilde sralanmaktayd; 130 seyyar satc, 50 ayakkab boyacs, 40 saka, 20 bakkal, 12 tenekeci, 7 terzi, 4 kasap, 3 kuyumcu, 3 berber, 3 meyhaneci, 2 ayakkab tamircisi, 2 memur, 1 duvarc ve 1 dlger. Geri kalan aileler ise sabit bir gelire sahip deildi72. Bu artlardaki aile fertlerinin, ocuklarnn memur olabilmesi iin yeterli dzeyde eitim almalarn ve gerekli iltimas salayacak koullara sahip olmadklar aktr.

Sicil kaytlarndaki baba mesleklerine dair bilgiler hem Yahudilerin ekonomik durumu hem de himaye ve iltimastan ne lde yararlanabildiklerine dair bir fikir verebilir. Yahudi memurlarn baba meslekleri unlard; 62 tccar, 55 esnaf ve zanaatkar, 29 memur, 18 sarraf ve banker, 11 haham ve hahamhane alan, 7 dellal, 5 simsar, 4 doktor, 3 retmen, 3 zel irket alan, 2 dava vekili, 1 konsolos tercman, 1 tenekeciler kethdas, 1 gazete matbaacs. Geriye kalan 102 memurun sicil kaydnda baba mesleine dair bir bilgi bulunmamaktadr73. Yahudi memurlarn, cemaatlerinin geneline gre, gerekli eitimi salayabilecek kadar yeterli gelire sahip ailelerden geldiklerini sylemek mmkndr. Ama ayn zamanda bir memuriyete tayin veya terfide gerekli iltimas salayabilecek meslekler asndan dier Gayrimslim milletlere gre daha dezavantajl bir konumda bulunduklarn syleyebiliriz.

st dzey brokratlarla yakn ilikide olmak gerekli iltimas salamak iin olduka nemliydi. Hi phesiz babas devlet memuru olanlar bu trden

69 1840larda palazlanan tek byk Yahudi banker ailesi Kamondolarn Osmanl Yahudilerinin modernlemesinde oynad rol gz nne alndnda bunun anlam daha iyi anlalacaktr. 70 Bu gelimelerin sonucunda Yahudilerin devlet hizmetinde yer alma isteinden souduu iddias da bulunmaktadr. Bkz. etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1996, s. 113. 71 Karmi, a.g.e., s. 114-115. 72 Dumont, a.g.m., s. 217. 73 Hariciye Nezreti sicil kaytlarn incelemi olan Carter Findley, bu bilgi eksikliini ya ktiplerin ihmalkrl ya da memurlarn baba mesleklerini kayda deer grmedikleri iin belirtmemelerinden kaynaklanm olabileceini belirtir. Hariciye sicil kaytlarnda baba mesleini belirtmeme oran grece mtevaz ailelerden gelen Yahudi aileler arasnda en yksek dzeydedir. Bkz. Findley, a.g.e., s. 110-111.


145

ilikileri salamalar daha kolay olabilmekteydi. Hariciye alan Mslman memurlar arasnda babas kamu hizmetinde istihdam edilenlerin oran % 85in zerindedir. Gayrimslimler arasnda bu oran % 40n zerinde gzkr. Ancak Yahudiler arasnda bu oran en dk dzeydedir74.

Osmanl hazinesi ve brokratlarla mali ilikilerinden dolay banker ve sarraf gibi finans alannda i gren aileler de ocuklarn memur yapmak iin gerekli iltimas salayacak gce sahip olduklarn varsayabiliriz. Tanzimat dnemi ncesinde Osmanl finans hayatnda nemli rol oynayan Yahudi sarraflar Ermeni meslektalaryla rekabetleri, Yenieri Ocann lavedilmesi ve 1840 ylnda iltizam usulne son verilmesi sonucunda eski glerini kaybettiler75. Nitekim 1877 ncesinde Hariciyede ie balayan 20 Gayrimslimin baba meslei sarraf olmakla birlikte bunlardan 18i Ermeni ve yalnz biri Yahudi idi76.

Bir dier meslek grubu olarak hekimlii sayabiliriz. Bir zamanlar saray evresinde nemli konumda olan Yahudi hekimlerin Rum meslektalarna stnl kaptrdklarn daha nce zikretmitik. Tanzimat dneminde bile hekimlik meslei sayesinde baz Rum aileler byk nfuz kazanmay baarmt77. Yahudi hekimlerin ise yeniden nfuzlu hale gelmeleri ancak saraya ve nde gelen devlet adamlarna hizmet vermeye baladklar II. Abdlhamid dneminde mmkn olabilecekti78.

Aslnda, Tanzimat dneminin kurumsal modernleme abalar ve memuriyete dair dzenlemeleri ile patrimonial yntemlerin etkisi azaltmaya allmtr. Yine de himaye ve iltimas brokrasiye gei ve terfilerde etkili bir ara olarak varln korumutur. Doal olarak nitelikli eitim ve himayeden yoksun Yahudiler kamu hizmetine girmekte zorlanrken Ermeni ve Rumlar memuriyetlerde sayca stnlk kazandklar gibi, nemli makamlara gelme frsatlarndan da yararlanmlardr. Bu konuda dnemin en nemli kurumlarndan olan Osmanl Hariciye Nezreti olduka iyi bir rnektir. Mustafa Reid Paann himayesini kazanan Fenerli Rumlar d temsilciliklerde kadrolarken l Paa korumasndaki Ermenilerin 1850lerden itibaren Hariciye merkez tekilatnda arlk kazandklarn gzlemlemek mmkndr79. Tanzimat

74 Findley, a.g.e., s. 109-111. 75 Karmi, a.g.e., s. 108. 76 M. Kl, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), s. 277. 77 Hekimlikle balayan ykselileri ve Osmanl brokrasisinin farkl alanlarda istihdam edilen yeleri ile Fenerli Rum Karatodori ailesi buna iyi bir rnektir. Bkz. Maria Georgiadou, Expert Knowledge between Tradition and Reform, The Carathodorys: a Neo-Phanariot Family 19th Century Constantinople, Mdecins et ngnieurs Ottomans lge des Nationalismes, Ed. Mropi Anastassaiadou-Dumont, Paris 2003, s. 243-294. 78 Avram Galante, Histoire des Juifs de Turquie, C. IX., stanbul tsz., s. 96-99. 79 M. Kl, a.g.t., s. 276.

MUSA KILI

146

dnemi boyunca Yahudiler bu tr balar kurmakta zorlandklar iin istihdam konusunda daha az baar kazandlar. Ama ileride grlecei gibi ttihat ve Terakki dneminde bu parti ile organik balar sayesinde daha nemli mevkiler kazanmay baaracaklard.

VI. Yahudi Memurlarn stihdam Edildikleri Alanlar

Tanzimat dnemi modernlemesinin en belirgin zelliklerinden biri de brokratik yapnn genileyerek yeniden organizasyonudur. Zira hem memur ihtiyacnn artmas hem de yeni kurumlarda alacak nitelikli memur bulmakta yaanan skntdan dolay Gayrimslimlerden yararlanma yoluna gidilmitir. Sicil kaytlarnda yer alan bilgiler sayesinde Yahudi memurlarn istihdam edildikleri alanlar belirlemek mmkndr;

Tablo V: stihdam Edildikleri Alanlar80

Maliye/Ekonomi 93 Haberleme/Ulam 80 Salk 51 Mlkiye 37 Hariciye 36 Adliye 33 Eitim 17 Belediyeler 10 Orman/Ziraat 7 Polis 6 Askeriye 6

Yahudilerin en fazla istihdam edildikleri memurluklar ekonomi ve maliyeye dair olanlard. Zira Tanzimat dneminde sosyal alandan sonra en nemli deiim ekonomide grlmt. lk olarak devlet kurumlarnn modernizasyonu kapsamnda 1838de Maliye ve bir yl sonra Ticaret Nezreti kurulmutu. Fakat yaplan dzenlemelere ramen ekonomik reformlar Tanzimat dneminin en az baarl olanlarn banda gelir. Bu konuda Osmanl brokratlarn skntya sokan konulardan biri de yeni reformlar uygulayacak yetimi insanlarn azlyd81. Gayrimslimler, devletin ve st dzey brokratlarn mali meselelerinde her zaman yer aldklar iin ekonomik alanda ihtiya duyulan personelin karlanmasnda nemli rol oynamlardr. Gemite eitli mali hizmetlerde yer alan Yahudilerden de istifade edilmitir. Maliye, Ticaret, Hazine-i Hassa, Gmrk ve Dyn- Umumiye gibi kurumlarda alanlarn yan sra tarada muhasebe memurluu ve mal sandk eminlii gibi ekonomiyle alakal grev alanlar da vard.

Ekonomik alanda istihdam edilen Yahudilerin byk ounluu kk memuriyetlerde bulunmakla birlikte baz isimlerin nemli makamlar igal

80 Baz memurlar farkl alanlarda istihdam edildii iin birden fazla yerde gsterilmitir. 81 Akyldz, a.g.e., s. 126.


147

ettikleri de grlr. Jak Namyas, Hazine-i Celile-i Maliyede mstear muavini olarak grev yapmt82. Nesim Efendi, Hazine-i Hassa Masrift Nazr ve Kuydt Kalemi mdrlklerinde bulunmutu83. Alber Ferid, Maliye Nezreti mfettilerindendi84. Nesim Ruo, Vilyt- Sitte Maliye Komisyonu mfettiliinden sonra Maliye Nezreti mavirliine tayin edilmiti85.

Eski kurumlarn slahnda olduu gibi yeni ortaya kan ve zellikle teknik bilgi gerektiren kurumlarn da personel ihtiyacn karlamak iin Gayrimslimlerden faydalanlmtr. zellikle Krm Savanda ilk defa kullanlmaya balayan telgrafn byk bir hzla yaylarak lke genelinde kullanlmaya balanmas ile teknik eleman bulma konusunda yaanan sknt sonucu Gayrimslimler iin yeni bir istihdam alan almtr86. Nitekim haberleme ve ulam hizmetinde alan 79 Yahudi memurdan 63 telgraf brolarnda grev yapmaktayd.

Yahudilerin hekimlik mesleine ve Mekteb-i Tbbiyeye gsterdikleri ilginin sonucunu salk alannda grmek mmkndr. Salk alannda hizmet veren 51 Yahudiden 43 hekim ve 4' eczac olarak grev yapmaktayd. stelik askeriyede hekim subay olarak hizmet ettiklerini bildiimiz Yahudiler bu sayya dhil deildi87.

Mlkiye alannda istihdam edilen memurlarn byk ounluunu taradaki belli bal memurlar oluturmaktadr. Fakat burada belirtilen memurlarn ou kk memuriyetlerde grevliydi. Taradaki memurlar arasnda en dikkat eken isim Hanyada kaymakam muavinlii yapan Yakob Efendi idi88.

Mlki alanda grev alan memurlar arasnda en nemlileri hi phesiz Meclis-i yan ve Mebusan yeleriydi;

Bohur Efendi, Ekim 1861den itibaren iki yl Babli Tercme Odasna mlazemetten sonra 1868 ylnda Hazine-i Maliye-i Celile mtercimlii ve bir sene sonra r-y Devlet muavinliine tayin edilmiti. 1873de r-y Devlet yeliine getirilmise de bir yl sonra azledilerek stinaf Mahkemesi azalna atand. Fakat 1875 ylnda yeniden r-y Devlet azalna atanarak bu grevinde drt yl kalmtr. Sicil kaydna gre son grevi ehremaneti

82 BOA., DHSADd., 1/480.; Jak Namyas birka defa devlet borlanmalar iin Avrupaya gnderilmiti. Bkz. Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 134. 83 BOA., DHSADd., 42/21. 84 BOA., DHSADd., 179/333. 85 BOA., DHSADd., 183/91. 86 Kl, a.g.t., s. 268. 87 Avram Galanti, askeri snfta yer alan 8'i paala kadar terfi etmi eitli rtbelerde 40 Yahudinin ismini zikreder. Bkz. A. Galante, Histoire des Juifs de Turquie, s. 96-105. 88 BOA., DHSADd., 169/239.

MUSA KILI

148

muavinlii olmasna89 ramen II. Merutiyetin ilanndan sonra Meclis-i yana ye olarak seildii anlalmaktadr90.

kinci isim ise herhangi bir devlet hizmetinde bulunmadan dorudan 1868 ylnda kurulan ilk r-y Devletin yeliine seilen Davion Efendidir. 1872de Mahmud Nedim Paann tensikt uygulamalarndan dolay emekliye sevk edilen Davion Efendi, drt yl kadar emeklilikten sonra ilk Meclis-i yana ye olarak atanmt91.

Ayn Meclisinde olduu gibi Meclis-i Mebusana da seilen Yahudiler bulunmaktayd. I. ve II. Merutiyetlerde 4'er Yahudi Meclis-i Mebusana seilmitir92. Fakat bu isimlerden yalnz II. Merutiyet mebuslarndan Sason Efendinin sicil kayd vardr. lk olarak 30 Mays 1883 tarihinde Badat Vilayet Tercmanlna tayin edilen Sason Efendi, 12 Kasm 1903te Hamidiye Vapurlar daresi mdrlne getirilmiti. 31 Aralk 1908de ilk ve 24 Mart 1912de ikinci defa Badat mebusu seildi. 21 Eyll 1913te ise Ticaret ve Ziraat Nezreti mstearlna tayin edildi93.

Dhiliye Nezreti ile ayn tarihte kurulan Osmanl Hariciye Nezreti kaplarn Gayrimslimlere ilk aan ve oransal olarak en fazla yer veren kurumlarn banda gelir. Hariciyenin bu zellii yabanc dil bilen personele duyduu ihtiyatan dolaydr. Bununla birlikte Yahudilerin Osmanl Hariciyesinde grev almaya balamalar olduka ge bir tarihtedir. Yabanc kkenli olmasndan dolay Napoli maslahatgzarlnda bulunan Sigmund Spitzeri bir istisna olarak sayarsak Yahudiler ancak 1861 ylndan itibaren Hariciyede grev almaya balamlardr.

Parlak bir kariyere sahip olmak isteyen brokratlar iin iyi bir balang yeri olmasna ramen Osmanl Hariciyesinde alan Yahudi memurlarn ou sradan grevlerde bulunmulardr. Bunun en nemli istisnas hi phesiz Davud Molho Efendi idi. Davud Efendi, 1861 ylnda mlazemetle Babli Tercme Odasnda greve balamt. 1876da sniye snf- mtemyizi rtbesi ile Tercme Odasnn mmeyyiz-i snsi ve iki yl sonra Mhimme mdrl grevlerine tayin edilmitir. 1880de l snf- snsi rtbesi ile Divan- Hmayun mtercim-i evveli olarak atanmtr. Bir yl sonra kendisine l snf- evveli rtbesi verildi. Divan- Hmayun tercmanlnn yan sra 1885de tekil edilen Encmen-i Hariciyenin daimi yeliine ve 1890da ntihb- Memrn-i Hariciye komisyonu azalna seildi. 1893 ylnda ise bl rtbesi verildi.

89 BOA., DHSADd., 3/116. 90 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947, s. 142. 91 BOA., DHSADd., 1/80. 92 Galanti, a.g.e., s. 141-142. 93 BOA., DHSADd., 77/439.


149

1907de emekliye sevk edilen Davud Molho 31 Ekim 1912de kanserden vefat ederek ili Musevi kabristanna defnedildi94 .

Adliyede Gayrimslimlerin ve Yahudilerin istihdam edilmesinde kanunlatrma ve yeni mahkemelerin kurulmasna dnk reformlarn nemli katks bulunmaktadr. Tanzimat dneminde hukuk sorumluluklar olan ticaret, nizamiye, istinaf gibi karma mahkemelere Gayrimslimlerin de tayin edilmesi yeni bir istihdam alan oluturmutur. Adliye alannda hizmet eden Yahudi memur saynnn az olduu grlr. Bunun muhtemel temel nedeni, hukuk bilgisine sahip Yahudi memur bulmakta glk yaanmasdr. Yine de adliye alannda istihdam edilen Yahudilerin 16s mahkeme azas olarak grev yapmken ilerinde Davion Efendi95 ve Yasef Selami96 gibi reislik yapanlar da vard.

Eitim alannda istihdam edilen Yahudilerin ou devlet okullarnda Franszca hocas olarak grev yapmaktayd. Bohur Efendi, Mhendishne-i Berr-i Hmyunun lisan muallimlerindendi97. Yine Mois Zeki Efendi98 ve Jak Yako99 ksa bir sre iin bu okulun Franszca muallimliinde bulunan isimlerdendi. Avram100, Bohur Kemal101 ve sak lyada102 Efendiler idadi mekteplerinde Franszca hocal yapan memurlardand. Yine sicil kaytlarnda yer almasa da Mekteb-i Tbbiye ve Darlfnun gibi nde gelen eitim kurumlarnda hocalk yapan Yahudi kkenli isimler bulunduunu da bilmekteyiz103.

1854te ehremaneti unvanyla yeni bir kurumun ihdas edilmesi ve 1857 sonlarnda alnan bir kararla stanbulun 14 belediye dairesine ayrlmas kararlatrlmas ile beled hizmetlerin yrtlmesinde nemli bir adm atlmt. Fakat Galata ve Beyolu blgelerinden sorumlu 6. Daire dndaki belediyelerin kuruluu gecikmitir104. Kurulduu blgede Yahudi nfusu youn olduu iin 6.

94 Davud Molho iin ayrntl bilgi iin bkz. BOA., DH.SADd., 2/366.; M. Kl, Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, s. 108-109. 95 Yanya Ticaret Mahkemesi reisi. Bkz. BOA., DHSADd., 10/671. 96 Biga Sanca Ticaret Mahkemesi reisi. Bkz. BOA., DHSADd., 18/55. 97 BOA., DHSADd., 185/37. 98 Mois Zeki Efendi, daha sonra Canik idadisinde tarih muallimlii yapacakt. BOA., DHSADd., 112/433. 99 BOA., DHSADd., 89/107. 100 BOA., DHSADd., 125/459. 101 BOA., DHSADd., 137/97. 102 BOA., DHSADd., 185/100. 103 Galanti, a.g.e., s. 135. 104 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997, s. 273-274.

MUSA KILI

150

Daire-i Belediyenin ntizam- ehir komisyonunda be Yahudi ye bulunmaktayd105. Buna ramen sicil kaytlarna gre belediye hizmetinde istihdam edilen Yahudilerin says azdr. ehremaneti muavinliinde bulunan Bohur Efendi106 dnda kalan Yahudi isimler nemsiz grevlerde bulunmulardr.

Orman ve ziraat alanlarnda alan Yahudi memurlarn says az olmakla birlikte daha ok uzmanlk gerektiren ve nemli grevlerde istihdam edildikleri grlr. Orman Mektebi mezunu olan Nesim Efendi, Bosna Orman mfetti-i saniliine kadar terfi etmiti107. Yine ayn okuldan mezun Moiz Mosedalmariko eitli ehirlerde orman mfettilii yapmt108. Yurt dnda ziraat eitimi alan sak Lui, Manastr ve Adana vilayetlerinde Ziraat mfettilii grevlerinde bulunmutu109. Yine yurt dnda ziraat eitimi alan Vitalis Efendi, Selanik Ziraat Mektebi mdr olarak tayin edilmiti110. Halkal Ziraat Okulu mezunu Nesim Ruo, Orman ve Maadin Nezreti ziraat idaresinde alm ve Harir mfettii olarak grev yapmt111.

Tanzimat dneminde ekillenen kurumlardan biri olan Zaptiye Nezreti bnyesinde bulunan Polis tekilatnda hizmet verdiini tespit ettiimiz 6 memurdan Andon Leon112 ve Rafael Efendi113 serkomiserlie kadar ykselebilmi isimlerdi.

Dhiliye sicil defterlerinde ilmiye ve askeriye snfna mensup olanlarn kaytlar bulunmamaktadr. Buna ramen daha nce askeri snfa mensup iken kalemiyeye geen Yahudi memurlarn kaydna rastlanmtr. Bu isimlerden biri olan Abram de Kastro, kolaalk rtbesiyle Maltepe hastanesinde hekimlie balamsa da askeri snftan karak grevine devam etmiti114. Moiz Mosedalmariko, eitli vilayetlerde orman mfettiliinde bulunduktan sonra Bahriye Nezreti tercmanlna tayin edilerek askeri snfa dhil olmutu. Miralay rtbesinde iken askeri snftan karak Bahriye Nezreti Tercme Odas

105 Karmi, a.g.e., s. 82. 106 BOA., DHSADd., 3/116. 107 BOA., DHSADd., 55/155. 108 BOA., DHSADd., 189/188. 109 BOA., DHSADd., 42/5. 110 BOA., DHSADd., 75/93. 111 BOA., DHSADd., 183/91. 112 BOA., DHSADd., 113/165. 113 BOA., DHSADd., 122/1. 114 BOA., DHSADd., 28/181.


151

mdrlne tayin edilmiti115. Menahim Efendi, Bahriye Nezretinde balad hekim subaylkta kaymakamlk rtbesine kadar ykselebilmiti116.

Askeri snfa mensup Yahudiler arasnda paala kadar ykselmi isimler vard. Oysa Yahudi memurlar arasnda nemli grevler stlenenler bulunmakla birlikte en st rtbe olan vezarete ulaabilmi bir isim bulunmamaktadr117. Bl rtbesinde bir, l snf- evvelide 4, l snf- snisinde 4, sniye snf- evvel mtemyizinde 8, sniye snf- snisinde 11, slisede 13 ve rbiada 5 memur bulunmaktayd. Bu da gstermektedir ki II. Abdlhamid dneminde Yahudi memurlarn saysndaki belirgin arta ramen ykselme ve terfi konusunda hala dier Gayrimslim milletlerin gerisindedirler. Sonras dnemde sicil kaytlar dzenli tutulmad iin Yahudi memurlarn son durumlar hakknda kesin bir yargda bulunmak gtr118.

Sonu

Tanzimat dneminde yaplan reformlar Gayrimslimlerin devlet hizmetinde istihdam politikasnda nemli deiiklikler getirmi ve giderek daha fazla Gayrimslim memuriyete kabul edilmitir. Fakat makalemizde ortaya koyduumuz gibi Yahudiler daha ok kendilerinden kaynaklanan problemlerden dolay bu frsattan yeterince yararlanamamlard. Ancak II. Abdlhamid dnemi ile birlikte Yahudilerin devlet hizmetine alnmas konusunda gemi dnemlere gre byk ilerleme grlr. Bunun balca nedeni Osmanl Yahudilerinin ge de olsa XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren modernleme srecine girmeleridir. Rum ve Ermeniler arasnda milliyeti hareketlerin artmasndan dolay bu milletlere gven duygusunun azalmas Yahudi istihdamn arttran bir baka nedendir. Yine de istihdam konusunda Ermeni ve Rumlar kadar baar salayamadlar. Kalemiyeye mensup hibir Yahudinin vezaret rtbesine ulaamamas ve kabineye girememesi baarszln ak bir delilidir.

ttihad ve Terakki dnemi Yahudiler iin daha parlak bir srecin eii gibi gzkmektedir. Gayrimslim milletlerin ayrlk hareketlerine kar milliyeti politika izlemeyi benimseyen ttihad ve Terakkinin Yahudilere kar tutumu daha olumluydu. Hi phesiz bunda parti ile baz Yahudilerin organik bann

115 BOA., DHSADd., 189/188. 116 BOA., DHSADd., 143/355. 117 lyas Kohen, sak Molho, Jak Nissim, Mente Galimidi, sak Hacez, sak Fano, zador Grevier ve Jak Nissim askeriyede paalk rtbesine kadar terfi edebilmi Yahudilerdi. Bkz. Galanti, a.g.e., s. 131-132. 118 Abdlhamid Krmz, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde Gayrimslimler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1993, s. 94-95.

MUSA KILI

152

bulunmasnn da etkisi bulunmaktayd119. kinci Merutiyet dneminde mebus seilen Yahudi kkenli isimlerin tamamnn ttihad ve Terakkipartisinden olmas aradaki yaknl gsteren bir baka olgudur120. Hi phesiz bu yaknlk, Yahudilerin devlet hizmetinde istihdamlarna olumlu katk salamt. Kabineye nazr olarak giremeseler de baz nezaretlerde ikinci adam olarak nemli grevler stlendiler121. Fakat Osmanlnn ykl ve yerine ulus temelli yeni bir devletin douu Yahudilerin bu sreten yeterince yararlanmalarnn nn kesecekti.

119 ttihad Terakki ve Yahudiler arasndaki iliki hakknda bkz. Feroz Ahmad, Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 425-428. 120 Hasan Kayal, Jewish Representation in the Ottoman Parliments, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 511. 121 Ahmad, a.g.m., s. 428.


153

Kaynaka

Babakanlk Osmanl Arivi

Dhiliye Sicil-i Ahval Defterleri:1/80, 1/480, 2/366, 2/398, 3/116, 4/600, 5/407, 8/85, 8/413, 9/931, 10/671, 12/651, 16/215, 18/55, 18/233, 18/491, 19/365, 23/175, 23/451, 28/179, 28/181, 28/457, 30/79, 35/207, 36/121, 37/101, 37/285, 37/311, 40/11, 40/267, 41/391, 42/5, 42/21, 42/49, 43/139, 43/297, 43/345, 45/283, 45/285, 46/31, 51/303, 51/363, 55/155, 55/239, 57/449, 57/455, 58/61, 58/119, 58/283, 58/403, 60/91, 62/199, 62/221, 63/25, 63/151, 65/417, 65/439, 65/471, 66/289, 67/317, 67/375, 67/393, 68/189, 68/313, 69/251, 69/289, 69/397, 70/95, 70/113, 70/197, 70/265, 72/39, 75/93, 75/129, 75/131, 76/35, 77/433, 77/439, 78/9, 78/21, 78/51, 78/81, 78/233, 79/77, 79/327, 81/447, 84/103, 85/167, 85/173, 85/202, 85/213, 86/87, 86/287, 86/311, 87/115, 87/147, 87/243, 88/75, 88/149, 88/177, 88/339, 88/419, 88/421, 89/107, 89/391, 90/203, 90/433, 92/117, 92/425, 94/49, 94/163, 94/201, 94/213, 96/107, 96/251, 98/23, 98/45, 98/141, 98/143, 98/189, 98/457, 99/53, 99/127, 100/39, 100/65, 101/371, 101/481, 102/39, 102/79, 102/209,103/367, 104/224, 105/431, 106/479, 109/445, 109/451, 109/497, 110/61, 110/191, 110/193, 110/247, 110/391, 111/213, 112/183, 112/433, 113/1, 113/165, 114/171, 114/217, 114/317, 115/187, 115/325, 115/339, 115/429, 116/179, 116/209, 116/275, 116/285, 116/467, 117/231, 118/337, 119/119, 119/229, 119/335, 119/449, 120/135, 120/167, 120/199, 122/1, 122/89, 122/309, 122/369, 123/237, 123/345, 123/445, 124/251, 124/271, 125/293, 125/441, 125/459, 126/347, 128/359, 131/405, 132/159, 133/67, 135/219, 135/221, 135/331, 137/31, 137/95, 137/97, 137/307, 139/317, 139/475, 140/27, 140/353, 141/299, 142/105, 142/115, 143/43, 143/355, 143/405, 144/65, 144/411, 145/69, 145/73, 145/369, 145/385, 146/265, 146/307, 146/399, 146/417, 147/477, 148/3, 148/7, 148/301, 148/353, 148/429, 148/435, 152/193, 152/211, 152/213, 153/305, 156/93, 156/153, 156/295, 156/310, 157/347, 158/197, 159/67, 159/201, 160/271, 160/327, 161/61, 163/57, 163/393, 163/413, 164/35, 164/145, 164/365, 165/133, 165/253, 166/19, 166/431, 167/103, 167/389, 168/21, 168/195, 168/241, 168/243, 169/15, 169/17, 169/239, 169/317, 170/213, 170/405, 171/361, 172/244, 172/463, 173/173, 173/503, 174/421, 174/457, 175/35, 175/39, 175/127, 176/47, 176/87, 177/9, 177/11, 177/218, 178/286, 179/57, 179/59, 179/215, 179/297, 179/333, 181/79, 182/69, 182/248, 183/91, 183/221, 184/140, 185/37, 185/100, 185/164, 186/34, 187/25, 187/121, 187/239, 188/105, 189/46, 189/150, 189/188, 189/226, 192/167 ,193/129, 194/189, 195/309, 196/375, 199/137, 199/183, 199/191.

Kitap ve Makaleler

AHMAD, Feroz, Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 401-434.

MUSA KILI

154

AKSAN, Virginia H., Kuatlm Bir mparatorluk, Osmanl Harpleri 1700-1870, ev. Gl aal Gven, stanbul 2011.

AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform (1836-1856), stanbul 1993.

AKYZ, Yahya, Trk Eitim Tarihi, Pegem Yay., 11. Bask, Ankara 2007.

ADIRCI, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Ankara 1997.

DAVSON, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform, (1856-1876), ev. Osman Aknhay, stanbul 2005.

DERNGL, Selim, ktidarn Sembolleri ve deoloji, II Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev. Gl aal Gven, stanbul 2002.

DUMONT, Paul, Jews, Muslims, and Cholera: ntercommunal Relations in Baghdad at the End of the Nineteenth Century, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 353-372.

DUMONT, Paul, Jewish Communities in Turkey during the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance sralite Universelle, Christians And Jews In The Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol. I, New York 1982, s. 209-241.

ENGELHARD, Edvard, Tanzimat ve Trkiye, ev. Ali Read, Yay. Haz. Akn Bedirhan, stanbul 1999.

FNDLEY, Carter V., Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Bbli (1789-1922), (ev. Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994.

GALANT, Avram, Trkler ve Yahudiler, stanbul 1947.

GALANT, Avram, Histoire des Juifs de Turquie, c. IX., stanbul tsz.

GEORGADOU, Maria, Expert Knowledge between Tradition and Reform, The Carathodorys: a Neo-Phanariot Family 19th Century Constantinople, Mdecins et ngnieurs Ottomans lge des Nationalismes, Ed. Mropi Anastassaiadou-Dumont, Paris 2003, s. 243-294.

GLERYZ, Naim,Trk Yahudileri Tarihi (20.Yzyln Bana Kadar) ,stanbul 1993.

GLSOY, Ufuk, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, stanbul 2000.

HSANOLU, Ekmeleddin, Drlfnun, DVA., c. VIII., s. 524.

ISSAW, Charles, The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth Century, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis, Vol. I, New York-London 1982, s. 261-285.

KAYALI, Hasan, Jewish Representation in the Ottoman Parliments, The Jews of the Ottoman Empire, Ed. Avigdor Levy, New Jersey 1994, s. 507-517.

KARM, Ilan, The Jewish Community of stanbul in the Nineteenth Century: Social, Legal and Administrative Transformation, stanbul 1996.


155

KELE, Erdoan, Doktor Sigmund Spitzerin Hatralar ve Sultan Abdlmecid, Trk Sosyal ve Siyasi Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal-Yunus zger, stanbul 2011, s. 161-187.

KILI, Musa, Osmanl Diplomasisi Hizmetinde Yahudiler, Trk Sosyal ve Siyasi Hayatnda Yahudiler, Ed. brahim Erdal, Yunus zger, stanbul 2011, s. 91-128.

KILI, Musa, Osmanl Hariciyesinde Gayrimslimler (1836-1876), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2009.

KIRMIZI, Abdlhamid, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde Gayrimslimler, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1993.

LEVY, Avigdor, The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey 1994.

LEWS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara 1996.

MCCARTHY, Justin, Mslmanlar ve Aznlklar, ev. Bilge Umar, stanbul 1998.

ZDEMR, Hseyin, Osmanl Devletinde Brokrasi, stanbul 2001.

ZGER, Yunus, Sicil-i Ahval Defterlerine Gre Baz Yahudi Memurlarn Sosyo-Kltrel Durumlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, c. 4, S. 16, K 2011, s. 382-401.

RODRGUE, Aron, Trkiye Yahudilerinin Batllamas: Alliance Okullar (1860-1925), ev. brahim Yldz, Ankara 1997.

RODRGUE, Aron, Ondokuzuncu Yzylda Trkiye Yahudilerinin Batllamas: ok Dilli Bir Cemaatin Oluumu, Tarih ve Toplum, c. 6, S. 31, stanbul 1986 (Temmuz), s. 17-21.

SARIYILDIZ, Glden, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi (1879-1909), stanbul 2004.

SHAW, Stanford J., Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul 2008.

EN, Nora, Sophie Le Tarnec, Camondolar Bir Hanedann k, ev. Yaman Aksu, stanbul 2000.

TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, stanbul 1999.

YETKN, etin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, stanbul 1996.

MUSA KILI

156

Documents

Sicill-i Ahval Kayıtlarına Göre II. Abdulhamid Dönemi Osmanlı Bürokrasisinde Yahudi Memurlar