Bwletin Llên Natur Golwg newydd ar y byd o’n cwmpas

Rhifyn

26Ebrill 2010

modd penderfynu drwy symudiadau'r nodwydd - "Fel hyn,"

meddai'r artist, "y byddai teuluoedd ffermydd o gwmpas fy

nghartref yn penderfynu p'run ai ceiliog ynte iar fyddai'r cyw

yn yr wy."

Y Bras Bach yw'r lleiaf o'r holl dylwyth, yn mesur rhyw

13cm. Mae ei liwiau o frown a du yn ei wneud yn anodd i'w

weld a gellir yn hawdd fethu a gwahaniaethu rhyngddo a

Bras y Cyrs (Reed Bunting). Bu'r aderyn fyw am yn agos i

ddwy flynedd mewn adardy yng nghwmni rhai adar eraill. Yr

ydym yn ffodus iawn ym Môn fod y Cyngor Sir wedi

cynhyrchu llyfr rhyfeddol gyda'r teitl Adar Mon gan Peter

Hope Jones a Paul Whalley - llyfr dwyieithog gwerth chweil

yn llawn o ffeithiau adaryddol. Fe gofnodir ynddo ddarganfod

y Bras Bach hwn yn Llanddeusant, ynghyd ag un record arall

ar Ynys y Moelrhoniaid ar 25 Medi 1961. Aderyn arall o'r un

teulu yw'r Bras Melyn (Yellow Hammer) ond wrth yr enw

'Dinas Felen' y byddwn ni yn ei adnabod”.

O lygad y ffynnonYm Mwletin 19 adroddwyd y stori hon gan Wil Evans yn ail

law. Dyma fynd i lygad y ffynnon, sef papur bro Y Glorian

2010, a chael ei adroddiad cyflawn o’r digwyddiad: “Bore oer

iawn oedd hi ar 8fed lonawr, 1957 a minnau'n trafeilio o

Langefni i gyfeiriad Llanfaethlu pan welais aderyn bychan

mewn trafferthion ar fin y ffordd; sylweddolais yn syth bin bod

un adain wedi derbyn niwed go arw. Bum allan o hydion yn

ceisio ei ddal, ac wedi llwyddo, ei osod yn ofalus mewn bocs

bychan i fynd ag o adra. Roedd un adain yn hongian yn llipa

o'i ochor a sylweddolais ei fod yn un o deulu'r Brasiaid

(Buntings) ond ni allwn benderfynu'n siwr pa un ohonynt.

P'run bynnag, adref a ni a gosod y 'deryn mewn cawell

pwrpasol gan ofalu fod ganddo fwyd a diod mewn lle cyfleus.

Aeth rhai dyddiau heibio cyn i mi benderfynu dangos y 'deryn

i'm cyfaill T. G. Walker, Ysgol Henblas, yntau wedyn yn fy

siarsio i'w ddangos i Charles Tunnicliffe, yr artist

adnabyddus oedd yn byw ym Malltraeth. Drannoeth, es i

weld yr artist a'i wraig Winnie yn 'Shorelands', Malltraeth.

Doedd yr un o'r ddau wedi gweld y math hwn o dderyn o'r

blaen a mawr oedd eu diddordeb ynddo. Penderfynwyd fod

rhaid creu llun ohono a gadewais ef ym Malltraeth am

ddiwrnod neu ddau er mwyn i'r artist enwog gofnodi llun

ohono. Daethant i'r penderfyniad fod un adain wedi ei thorri'n

ddrwg iawn ac mai'r Bras Bach oedd yr aderyn dan sylw, ac

nad oedd yr un o'r ddau wedi gweld un erioed o'r blaen.

Gwnaethpwyd lluniau o'r aderyn prin. Pan elwais i gyrchu'r

deryn yn ôl, dywedodd Tunnicliffe ei fod wedi cario allan hen

arferiad cefn gwlad ei gartref yn Sir Amwythig i geisio

penderfynu rhyw y deryn bach. Defnyddiwyd nodwydd ddur

gyffredin a'i hongian wrth edau dros y deryn. Dywedodd bod

Cymdeithas Edward Llwyd: Rhif Elusen Gofrestredig : 1126027 Ychwanegwch ddeunydd i llennatur@yahoo.co.uk Golygydd: Duncan Brown, Cysodi: Ifor Williams.

siglen lwyd, siglen las, brith y fuches llwyd, tinsigl lwyd, sigldin lwyd, shigwti lwyd, gwingdin y dwr, sigldin y gwys, brith y fuches,

sigl-i -gwt, sigldin y gwys, tinsigl brith, brith yr oged, sigwti fach y dwr, siglen, brith yr had, llwyd y baw, pioden fach yr afon.

Dyma rhai o’r enwau a gasglodd Dewi Lewis ar gyfer ei ddwy gyfrol Enwau Adar a Rhagor o Enwau Adar a gyhoeddwyd

gan Wasg Carreg Gwalch yn 1994 a 2006. Mae nhw mewn print o hyd. Pa rai sy’n perthyn i’ch ardal chi?

Siglen Lwyd ar Afon Ffyddion

yn Niserth, 12 Chwefror 2010.

Eifion Griffiths

Siglenni Eifion ac Alun

Siglen Fraith Ardal Llyn

Brenig, 13 Mehefin.

Alun Williams

Dyma garreg fedd i gi o'r enw Clwyd...

...a fu farw ym 1849 ar dir Castell y Waun, ger Wrecsam.

Sylwer ar y mwsog yn tyfu o fewn y llythrennau. Dwi'n siŵr

bod y ci hwn wedi cael mwy o barch gan yr arglwydd na'r

gweision a fu'n ei fwydo. Llun a sylw gan Gwyn Williams

Symbylu da...eto“Ymddengys fod rhyw berthynas neilltuol rhwng y

gerdinen a da corniog. Clywais rai yn dywedyd

flynyddoedd yn ôl yn sir Gaerfyrddin mai â gwialen

gerdinen y dylid gyrru da; na wnâi cerdinen ddim gadael

gwrym ar groen anifail corniog er ei daro'n galed â hi. Ond

â ffon onnen yn gyffredin y gyrrir da i'r ffair, ac am yr onnen

y mae traddodiad yn nwyreinbarth y sir na wna ddim

niwed i'r creadur”. Cofnod o wefan Llên Natur

Gornchwiglen a’r dylluanYn ôl rhyw hen

chwedl, roedd y

gornchwiglen yn arfer

nythu yn y coed fel

adar eraill... a'r dylluan

(twyll-Lleu, o chwedl

Blodeuwedd) yn nythu

ar y llawr. Un diwrnod

perswadiwyd y

gornchwiglen gan y

dylluan i gyfnewid eu

llefydd nythu, ac felly y

bu. Ond yn fuan iawn

fe welodd y

gornchwiglen ei bod

wedi gwneud

camgymeriad mawr...

ac ers hynny mae hi yn gweiddi ar y dylluan i newid nôl -

'NEWID, NEWID' yw ei chri. Sion Roberts

Mwy o enwau Dewi: hen het, cornicyll, gwae fi (fel pee-

wit y Saesneg), criglen y gornwich, chwilgorn y gwynt,

Cwymp ac imp y dailManon Lewis ar Galwad Cynnar bore 6 Mawrth 2010 yn

son bod blinder y corff yn dilyn "cwymp ac imp y dail" yn

ôl ei nain o ardal Carreglefn, Môn.

Nadroedd brithionSiaced hud o grwyn

nadroedd In looking up

another word in

Chambers' Scots

Dictionary I came across

a word which might just

have the most specialised

meaning in any language:

warlock-fecket, 'a magic

jacket woven from the

skin of water-snakes at a

certain period of a March

moon'. The existence of

this word is a reminder

that, contrary to common

belief the grass-snake or

water-snake does in

Britain occur sporadically

in Scotland (and in

northern England), not only in the south of England -

though of course famously not in Ireland where there are

no native snakes. Refererences in Gaelic place-names to

nathair may be to this snake which likes shallow water and

wetland for feeding and dry warm slopes for nesting, and

not necessarily to the adder which keeps to the dry

ground. It is tempting to see an inflated reference to Natrix

natrix, usually larger than the adder, as a possibility for

Scots names such as Drakemyre - 'dragon myre', which

would have been natural habitat for a creature which must

have became much rarer as lowland pools and myres

were drained in recent centuries. Bill Patterson, scotplace@yahoogroups.co.uk

(diolch i Ifor Williams am dynnu’r sylw i Llen Natur)

Neidr fraith Cwm Gwendraeth Rydym yn byw ym

Mhenbryn, Heol yr Eglwys Gorslas, Llanelli. Tynnwyd y llun

acw yn yr ardd gefn a

chae go wyllt drws nesa -

a digon o wair! [neidr

wair yw enw arall arno].

Cymydog yw'r

ffotograffydd wedi dwli ar

nadroedd - Winsey

Taylor. Mae'r ardd yn

agos i Lyn Llech Owain -

digon o fywyd gwyllt yno.Ken Williams

...a Sain Ffagan Dyma gyw neidr fraith a dynnwyd 23 Tach

1997 yn ngerddi Sain

Ffagan, Caerdydd.

Sylwch ar y dorch felen

am ei wddf - nodwedd

sydd yn rhoi ei enw

amgen “ringed snake” i

hon yn Saesneg. Am

drafodaeth am y dyddiad

hwyr gweler y Bwletin

nesaf. Dewch ag

ychwaneg o gofnodion -

hen a newydd.

G ŵ y l S a n t A m b r o s 1 4 E b r i l l

Sylwch ba mor fawr

yw ei gopa erbyn y

dyddiad hwn. Yn ôl

y gwyn ar blu'r

adain, cyw yn

aeddfedu yw hwn.

Map o

gofnodion y

neidr fraith

yn Nghymru

o gronfeydd

Llên Natur.

Dewch â

mwy atom...

Llun: Eifion Roberts 22 Chwefror 2010,

Morfa Conwy.

O ddyddiadur y WardenGwarchodfa Natur Genedlaethol Allt

y Benglog; 26 Chwefror 2010

SH606238: Yr arwydd cyntaf i mi

weld eleni o flodyn benywaidd collen

ar fin agor [gweler isod]. Cynffonau

ŵyn bach yn gollwng paill wythnos a

hanner yn ôl. Dau dalp o gen Lobaria

pulmonaria [llabed yr ysgyfaint] wedi

disgyn oddi ar onnen fawr. Wedi

gosod un ar fonyn onnen arall

gerllaw, ac am chwilio am gartref i'r

llall adre, er nad yw trawsblaniadau

fel hyn wedi bod yn llwyddiannus iawn yn fy mhrofiad i.

Lefel pH y rhisgl yn holl bwysig mae'n debyg cyn iddo hyd

yn oed dechrau ystyried cymryd at ei le! Dwi ddim gwaeth

a thrio. Paul Williams, Warden CCGC

Fflamau bach cochion Yn nofel D H Lawrence "Women

in Love" cyfeiriodd Ursula at flodau benywaidd y gollen fel

"fflamau bach cochion".

O Sianel Llên NaturI weld yr ar arlwy newydd ewch i

http://www.llennatur.com/cy/node/136

Drudwennod rhyfeddol Aberystwyth. Ym mha gyfnod

neu flwyddyn y sylwyd cyntaf ar glwydfa ddrudwennod

Aberystwyth. Ewch i Fwletin 4 i weld hanes clwydfeydd

Cymru yn 1933...does dim son amdani'r adeg honno.

Dirgelwch y gwningen Roedd gweld y clip am y

gwningen yn fy atgoffa fi o'r broblem gefais yma am 2-3

blynedd yn ôl. Cwningen yn dod yma o'r cae ac yn tyllu o

dan fy nionod i a phan es i yno wedyn mewn hanner awr

roedd y twll wedi ei gau. Fedrwn i ddim deall beth oedd

yno ar y pryd gan na welais gwningen o gwmpas ond bore

wedyn gwelais y genawes yn tyllu’n union yr un lle a be

ddaeth allan ond 6 o gywion. Fedrwn i ddim credu ei bod

wedi claddu'r rhai bach fel hyn gan na chlywais na gweld

am hyn cynt. Tom Jones

Bydd croeso mawr i’ch clipiau fideo amgylcheddol (llai na 10

munud yr un cofiwch). Mae gennym sianel ar ‘You Tube’ -

cysylltwch os oes gennych gyfraniad.

Llyn Nantlle ISAF

Dyma lithograff gan C. Haghe o’r Wyddfa o lan llyn isaf

Nantlle a ddylunwyd yn 1854. Yn 1884 torrodd y dŵr i

mewn i chwarel Dorothea, ac o’r herwydd, yn 1883

dechreuodd y gwaith o wagio’r llyn. Dyma’r olygfa a

baentiodd Richard Wilson a Turner. Holais yr hanesydd

Dafydd Gwyn: “gwelir ager-beiriant yn codi ar y chwith yn

Nghloddfa’r Lôn, a osodwyd ym 1840-41, a thomennydd

yn ymestyn allan i'r dde. Erbyn arolygiad ordnans 1889,

mae'r llyn wedi mwy neu lai diflannu”.

Pa un o’r ddau lyn gwreiddiol, yr “isaf” a’r “uchaf” yw Llyn

Baladeulyn tybed, a beth yw’r gwahaniaeth rhwng Llyn

Nantlle a Llyn Baladeulyn - os oes gwahaniaeth? Dyma

ddywed Twm Elias: “Mae ‘bala’ yn golygu lle mae afon yn

llifo allan o lyn – fel gweli yn ‘Y Bala’, ac mae’r elfen

‘deulyn’ yn ei leoli rhwng y ddau lyn ’decini”. Felly, priodol

yw gofyn ai rhan o bentre’ Nantlle yw Baladeulyn? Meddai

Wicipedia: “Ar un adeg roedd dau lyn yma, ond gyda

datblygiad y diwydiant llechi sychwyd Llyn Nantlle Isaf i

geisio lleihau llifogydd yng ngweithfeydd Chwarel

Dorothea gerllaw. Mae cysylltiadau â chwedl Math fab

Mathonwy; rhwng y ddau lyn y cafodd Gwydion hyd i Leu

Llaw Gyffes ar ffurf eryr. Yn ddiweddarach, roedd Marged

uch Ifan yn cadw tafarn gerllaw”.

Trychineb arall yn 1884: Ochtertyre, Crieff, 26 Ionawr

1884: An exceptionally stormy week ends today with the

lowest unchallenged pressure reading ever recorded in

the British Isles - 925.6 mbar. A violent gale ensues,

blowing down a million trees on one Scottish estate alone

Woodward A. & Penn R. , The Wrong Kind of Snow (Hodder & Stoughton)

G ŵ y l B a d a r n 1 7 E b r i l l

The clean white Cumulus clouds drifting across Mon against an eggshell blue sky - an early promise of Spring to come after the coldestwinter since 1978-79. The increasing warmth of an early March sun has warmed the ground sufficiently to allow enough convection tobuild cumulus. There is a gentle SW breeze (a rare wind direction in this cold winter, there were only 8 days with SW winds in the wholewinter), and the clouds are moving from left to right. No cloud over the cold Irish sea (too cold for convection currents ), then as the airmoves across Mon the first clouds form, getting bigger and bigger as the ground heats up away from the coast, resulting in a classiccloud street. Tynnwyd y llun gan DB ar y 2 Mawrth 2010. Y sylw gan Huw Holland Jones

Lobaria pulmonariaAbergwyngregin

Gwell marw na ’maedduAu cours d’une

chevauchée, le Roi Breton

Conan Meriadec apercu

dans les roseaux d’une

ruisseau aux abords

fangeux une forme

blanche qui allait et

venaiit. Youenn Kermorgen

(gyda diolch i Dominig Kervegant)

I ddarllen y gweddill yn

Ffrangeg ewch i gronfa

Llên y Pethau Byw ar

ein gwefan a chwiliwch

am Conan Meriadec.

Wrth iddo farchogaeth heibio afon fechan un diwrnod

cafodd sylw Conan Meriadec, Brenin Llydaw, ei dynnu at

anifail bach lliw eira yn yr hesg yn mynd yn ôl a blaen wrth

geisio croesi’r afon. Daliodd Conan ei geffyl yn ôl i edrych,

ac fe welodd y creadur yn ceisio croesi ar frigyn rhy wan

i’w gynnal - ac ymddangosai’n llawn ofn y byddai’n disgyn

i’r llaid. Cododd y creadur ei lygaid fel petai’n dyheu am

gymorth. “Paham y mae cymaint o ofn ar y creadur”

meddai Conan wrth ei gydymaith. “Fy mrenin” meddai,

“ermin yw hwn. Ni chafodd ei frifo - mae arno ofn baeddu

ei ffwr gwyn difrycheulyd yn y baw wrth groesi’r afonig”. “O

Ryfeddod o Burdeb” meddai Meriadec, “mae anrhydedd

yn galw arnaf i’w achub a’i amddiffyn”.

Fel petai’r carlwm wedi deall y sgwrs rhwng y ddau ddyn

ac wedi gwerthfawrogi daioni Conan, rhedodd ar hyd y

fraich yr estynnodd y brenin ato, a chuddiodd ym

mhlygiadau ei fantell. Dan deimlad a chan fwytho’r

creadur bach dywedodd Conan “Fel hyn mae hi am fod,

well gen ti farw na chael dy ddifwyno” “Kentoc’h mervel

eget bezan saotret”. O hyn ymlaen dyma fydd arwyddair y

Llydäwyr, a thithau ermin fach fydd yr ymgnawdoliad byw

ohono”.

Pa chwedl Gymraeg y mae hwn yn eich atgoffa o hono

tybed?

Gwanwyn hwyr

Dyma graff o fesuriadau Dyn Tywydd Llên Natur, Huw Holland

Jones. Cymerodd y mesuriadau 20cm. o dan wyneb y pridd pob

dydd ers 2002. Wrth ymestyn y llinell goch yn ôl i le mae’n

cyffwrdd y llinell felen, meddai Huw, gwelwn fod gwanwyn eleni

bythefnos dda yn hwyrach na’r cyfartaledd o’i fesur wrth godiad

tymheredd y pridd....yn y Waunfawr o leiaf

Eira Ebrill 1908

“4th week of April 1908 - the series of snowstorms which

visited nearly all parts of the British Isles was probably

unprecedented for so late a date in spring. In early afternoon

of 23rd a cold rain gave place to snow and lasted without

cessation for 16 hours.. 24th the country around Herts was

covered with snow to depth of 8" . British Birds 2 1908

23 Ebrill 1908 Snowing at intervals all m[orning]. and

a[fternoon]. Snowing heavily in night. Llyfrau Nodiadau Arthur Lockwood)

Dyma un eryr llwglyd iawn gyfaill...!

Meddai Bill

Weaver, un o

gydnabod yr

a r t i s t - b l o d a u

D o r e e n

Hamilton o Fôn

sydd wedi

dangos ei gwaith

yn y Bwletin fwy

nac unwaith:

“Ever wonder

just how big a

Golden Eagle

is? This should

give you all an

idea”. Tynnwyd y

lluniau gan

heliwr gyda ffôn

symudol fach yn

M o n t a n a ,

Canada yn

ddiweddar. Diolch i’r heliwr, Bill, Doreen,

a Wil Williams am sicrhau

bod y lluniau gwych hyn yn

gweld golau dydd.

Oes gennych

chithau gyfresi o

luniau i rannu ym

Mwletin Llen Natur?

Hen Ŵyl Farc Efengylwr 25 Ebrill

“Arwydd o Eira” gan Gill Brown (2010)

oren cyfartaledd 2002-2009

glas 2009 (y llynedd)

coch 2010 (hyd at 21/3/2010)