1

Fmijt dhe adoleshentt e prdorin inter-netin pr gjithka. Shpesh, interneti sht vend i dobishm pr ta, fal t cilit ata fi -tojn aftsi, prvoja dhe njohuri t reja, por njkohsisht ekzistojn edhe rreziqe reale q mund t ndikojn n privatsin dhe sigurin vetjake t tyre, madje mund ta vn n pyetje sigurin e gjith familjes. Derisa jan n internet, fmijt tuaj mund t hasin n informata apo fotografi shqet-suese, n mnyr naive t pranojn apo shkmbe-jn fajl q mund ta v n rrezik t gjith familjen prej vjedhsve-sajber apo ta infektoj kompjuterin me viruse. Ata mund t hasin n dhunues-sajber (cyberbullies) t cilt do t prpiqen ti trembin apo turprojn. Edhe m keq, fmijt tuaj, pa ditur, mund t komunikojn me rrmbyes online (on-line predators), t cilt e prdorin internetin pr t vendosur marrdhnie shoqrore me fmij t lndueshm, hiqen se jan moshatar t tyre apo ndonj i rritur tek i cili mund t ken besim, e m von prpiqen ti bindin q t takohen drejtpr-drejt.

Nr. 5DORACAK PR TIK

SIGURIA E FMIJVE N INTERNET: SI MUND T RRITURIT TI NDIHMOJN FMIJT N MBROJTJEN NGA RREZIQET POTENCIALE T INTERNETIT, DERISA NJKOHSISHT U TREGOJN PR PRMBAJTJET DHE SHRBIMET Q MUND T JEN T DOBISHME?

Doracak pr prdorim t sigurt t internetit nga fmijt, i dedikuar pr prindrit dhe arsimtartKy doracak prmban informata, kshilla dhe udhzime konkrete t cilat do tu ndihmojn prindrve t sigurojn mbrojtje m t madhe t fmijve t tyre derisa ata e shfrytzojn internetin. Njkohsisht, ky doracak u dedikohet arsimtarve t cilt gjithashtu ndikojn mbi shprehit, njohurit dhe qndrimet e fmijve. Ai prmban dhe rregulla konkrete q duhet ti msojn dhe respektojn fmijt dhe adoleshentt. Doracaku paraqet edhe nj burim t pasur informatash q mund t jen t dobishme pr gazetart dhe mediat gjat hulumtimeve t tyre. Kt botim, si dhe t gjith doracakt e deritanishm t cilt i ka botuar Metamorfozis, mund ti gjeni n form elektronike n ueb-sajtin e fondacionit: www.metamorphosis.org.mk. Pr versionet e botuara, shkruani n: info@metamorphosis.org.mk

Nuk ka dyshim se ka rreziqe nga prdorimi i inter-netit, sidomos pr fmijt, por sht e gabim q pr shkak t ksaj tua ndaloni qasjen te t gjitha prmbajtjet dhe mundsit q i ofron ai. N kt mnyr nuk do ti mbrojm ata, sepse fmijt pr-dorin internet n vende t ndryshme: n shtpi, n shkoll, te shokt etj., kshtu q sht e pamundur vazhdimisht t keni kontroll mbi ta, e sht m e keqja, do tua shkurtoni mundsin t msojn dhe t hulumtojn shum gjra dhe t fi tojn prvoja t reja, t cilat nuk do t mund ti prjetonin nprm-jet asnj mediumi tjetr. Duhet t vendosni raport miqsor dhe korrekt me fmijt tuaj, tua shpjegoni gjrat pr t cilat duhet t ken kujdes gjersa jan online, dhe t ndrmerrni masa t caktuara deri n at shkall e cila nuk ka do ta dmtoj privatsin e tyre, lirin dhe t drejtn e przgjedhjes. Balansin e vrtet n mes t masave q do ti ndrmerrni dhe privatsis, t drejtave dhe lirive t fmijve tuaj, mund ta caktoni vetm ju, edhe at n prputhje me moshn e tyre, kushtet dhe vet fmijt.

Shpesh, fmijt shum m mir i kuptojn mundsit q ua ofrojn teknologjit bashkkohore dhe interneti sesa prindrit e vet. Prandaj, q t mund tu ndihmoni fmijve tuaj n zhvillimin e shpre-hive t mira t internetit, s pari duhet t njiheni me termat themelore q kan t bjn me pr-dorimin e internetit, si dhe me aktivitetet me t cilat merren ata gjersa jan online. Ky sht hapi i par q duhet ta ndrmerrni pr mbrojtje m t madhe t fmijve tuaj gjersa ata shfrytzojn internetin.

2

interneti rrjet i shtrir n mbar botn i kompjuterve t cilt mundsojn qasje t leht te nj numr i madh informatash, q u mundson njerzve ti gjejn dhe ti shfrytzojn ato informa-ta, si dhe t komunikojm n mes vete.

World Wide Web (WWW, ueb) shrbim i inter-netit q ofron numr t pakufi zuar t ueb-sajteve, lojra, fotografi , tinguj, prralla dhe informata t tjera q lidhen ndrmjet tyre nprmjet linqeve.

Web page (ueb-faqe) nj dokument i uebit q ka adres unike apo URL

Website (ueb-sajt) grup ueb-faqesh t ng-jashme t lidhura nprmjet linqeve, t menax-huara nga nj kompani, organizat apo individ.

dresa lokacion unik i do ueb-faqeje, ueb-sajti, fajli apo shfrytzuesit t e-mailit.

Browser (shfl etues) program kompjuterik q mundson vzhgim t ueb-faqeve. Shfl etues m t njohur jan Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opera e t tjer.

Browsing (shfl etim) shikim i ueb-faqeve t in-ternetit, kalim nga nj faqe n tjetrn. Prdoren dhe termat surfi m, navigim.

Links, hyperlinks (linqe, hiperlinqe, lidhje, hip-erlidhje) fotografi apo pjes teksti, t cilat kur do t klikohet mbi to, mundsojn lidhje elektron-ike me prmbajtje t tjera si: fotografi , tinguj, ani-macione, video apo ueb-faqe t tjera.

Bookmark, favorite (shnues, favorit) lidhje e ruajtur e nj ueb-sajti apo ueb-faqe q shtohet n nj list t veant t lidhjeve t ruajtura n shfl -etues. Fal lidhjeve t ruajtura n kt mnyr, faqet e vizituara njher, m von mund ti hap-ni leht pa pasur nevoj q ti shkruani adresat e tyre nga fi llimi.

Search engine (krkues) program i cili krkon informata n ueb, n baz t fj alve kye q i fusin shfrytzuesit dhe pastaj kthen list t ueb-faqeve q kan lidhje me temn e dhn. Krkuesit m t njohur jan Google, Yahoo, MSN Search etj.

Para se dhe vet ti ndani rreziqet e internetit prej dobive t tij, s pari duhet t njiheni me disa nocione t cilat i prshkruajn karakteristikat e tij, shrbimet, mundsit e tjera etj.

20 nocionet e mposhtme jan nocione themelore dhe t obligueshme:

Download (shkarkim) kopjim dhe inizim i fa-jleve n kompjuterin tuaj. Mund t merren ueb-faqe, dokumente, fotografi etj.

E-mail (Electronic Mail) Posta elektronike apo e-maili sht sistem pr drgim t mesazheve n mnyr elektronike nga nj kompjuter n tjetr. Mesazhet elektronike mund t drgohen dhe t pranohen pr disa sekonda, prandaj paraqesin mnyr m t prshtatshme pr kmbim t posts n krahasim me mnyrn tradicionale t telegrafi t, posts ordinare.

SPAM e-mail i padshiruar apo e-mail i pranuar pa krkes t specifi kuar nga pranuesi.

Chat room (dhoma pr bised) vend n inter-net q mundson komunikim me njerz t tjer n internet n koh reale, prkatsisht drejtprdrejt. Dhomat pr bised n internet jan shum popul-larizuara n mesin e adoleshentve dhe fmijve.

Real time (n koh reale) komunikim nprm-jet internetit n t njjtn koh, n mnyr simul-tane.

Bllogu sht ditar online i cili mund t prmbaj fotografi , linqe dhe komente t vizitorve.

Social Networking Site (sajt pr rrjetzim social) ofron mundsi pr krijim t faqeve personale si-pas nj procedure t thjesht, t cilat paraqesin profi le publike t shfrytzuesve, nprmjet t t cilave ata njihen me njri tjetrin, shkmbejn fo-tografi , interesa etj. Sajtet e tilla kan numr t madh shfrytzuesish, kurse pjesa m e madhe e tyre jan fmij dhe adoleshent. Sajtet m t njohura pr rrjetzim social jan Hi5, Facebook, My Space etj..

Forumi ueb-sajt n t cilin njerzit mblidhen q t shkmbejn informata pr tema t ndryshme.

Shrbim pr mesazhe instant (IM Instant mes-saging) shrben pr drgim dhe pranim t me-sazheve nprmjet internetit, n koh reale, duke shfrytzuar softuer pr at qllim. Softuert m t njohur jan: ICQ, Skype, GoogleTalk, MSN Messen-ger, Yahoo!Messenger etj.

HAPI NUMR 1 Edukimi

3

Cilat jan ant e mira t internetit?Interneti ofron mundsi, si pr t rriturit, ashtu dhe pr fmijt dhe adoleshentt. Edhe pse ka shum an t mira, n prgjithsi ato mund t grupohen n kto karakteristika:

Qasje e leht n shum informata Blerje

Komunikim i shpejt pa marr parasysh largsin Lexim lajmesh

Mundsi t pakufi zuara pr hulumtim Lojra

Kryerje t transaksioneve bankare dhe fi nanciare Reklamim

far bjn fmijt n internet: komunikojn me fmij t tjer vizitojn ueb-sajte me prmbajtje argtuese e shfrytzojn si burim informatash pr

projektet shkollore dhe pr detyrat e shtpis.

Edhe pse dobit e tij i tejkalojn rreziqet e tij, megjithat n internet ekzistojn edhe rreziqe.

Ato dalin nga kto karakteristika t internetit:

mundson anonimitet dokush mund ta fsheh identitetin e vet n internet

nuk ka kufi zim pr prmbajtjet q mund dhe lejohen t shpallen

prmbajtje joadekuate pr fmij: pornografi dhe material tjetr seksual fotografi t frikshme t personave t vrar apo

t lnduar rnd urrejtje drog arm dhe dhun t dhna t pasakta dhe irelevante

nuk ka as kufi zim sa i prket prmbajtjeve t cilat mund ti shpallin fmijt duke shfrytzuar programet pr komunikim

apo sajtet pr rrjetzim social, shum leht zbulohen t dhnat personale t tyre, prandaj sht i mundshm dhe keqprdorimi i tyre nga t tjer.

ka haker dhe viruse funksionimi jo i mir i sistemit, humbja e t

dhnave, dmtimi dhe shkatrrimi i trsishm i disa komponenteve t harduerit.

ka rreziqe ligjore dhe fi nanciare shfrytzim joligjor i prmbajtjeve t mbrojtura,

keqprdorim i mundsis pr kryerje t transaksioneve fi nanciare etj.

do i treti fmij n shoqrin e informatiks ka bllogun apo ueb-sajtin e vet.

Nj hulumtim i kryer me adoleshent nga mosha 15 deri n 24 vjet ka treguar se 59% e tyre mendojn se shikimi i pornografi s n internet, i inkurajon t rinjt t ken seks para se t jen t prgatitur pr at.

12% e t gjitha ueb-sajteve jan pornografi ke.

90% e fmijve nga mosha 8 deri n 16 vjet kan par pornografi n internet, edhe at n t shumtn e rasteve rastsisht.

Mosha mesatare kur fmijt pr her t par hasin pornografi n internet sht 11 vjet.

Fakte statistikore nga bota(sipas http://www.familysafemedia.com dhe burime tjera)

4

M shum pornografi n internet konsumohet n moshn prej 12 deri n 17 vjet.

Industria pornografi ke n internet tregon se 20-30% t qarkullimit n sajtet e tilla e realizojn fmijt.

N dit drgohen 2.5 miliarda mesazhe e-mail pornografi k.

26 emra t karaktereve pr fmij (pokemon, ekshn men etj.) ojn n mijra porno sajte.

27% e fmijve prej moshs 7 deri n 17 vjet lirisht do ta jepnin adresn e vet t shtpis nprmjet internetit, kurse 14% - adresn e vet t e-mailit.

40% e adoleshentve kan ln informacione personale n internet q t tjert t mund ti kontaktojn.

Nj n pes fmij q prdorin dhoma pr bised jan kontaktuar nga pedofi l onnline.

Dy nga pes kidnapime t viktimave prej 15 deri n 17 vjet kan ndodhur si pasoj e prdorimit t internetit.

76% e rasteve t eksploatimit seksual t iniciuar nprmjet internetit kan qen fmij t moshs 13 deri n 15 vjet. 75% kan qen vajza. Shumica e rasteve kan vazhduar me takim t drejtprdrejt, kurse n 93% t ktyre takimeve ka pasur seks t paligjshm.

Gjat nj viti, mesatarisht, nj nga pes fmij kan marr propozim seksual nprmjet internetit, kurse vetm 25% e tyre u kan treguar prindrve t vet pr kt gj.

89% e t gjitha krkesave seksuale jan realizuar nprmjet dhomave pr

bisede apo mesazheve instant.

Fakte statistikore nga bota

Koht e fundit, n Drejtorin pr mbrojtjen e t dhnave personale gjithnj e m shpesh vijn lajmrime pr keqprdorim t t dhnave personale n internet, konkretisht nprmjet ueb-sajteve pr rrjetzim social (si Hi5, My Space, facebook etj.). Sipas t dhnave t fundit, 10% e krkesave t marra prej qytetarve kan t bjn me keqprdorim t t dhnave personale n internet. Megjithat, numri real sht shum i madh n qoft se merret parasysh se qytetar do dit telefonojn n kt Drejtori pr t krkuar kshilla dhe ndihm n lidhje me kto pun.

Rasti q vijon fl et pr keqprdorim t t dhnave personale t personave t rritur t shkaktuar dhe realizuar prej gjimnazistve.

Koht e fundit, sht e shpesht dukuria e krijimit t profi leve t rrejshme, prkatsisht ueb-faqeve personale n emr t huaj. Para do kohe, nj shkolle e mesme nga Shkupi e informoi Drejtorin se sht kryer keqprdorim i t dhnave personale t profesorve n njrin nga ueb-sajtet pr rrjetzim social, me ka sht dmtuar personaliteti i tyre, por edhe autoriteti i shkolls. Secili prej profi leve prmbante t dhna personale, emr dhe mbiemr, t dhna pr gjinin dhe moshn, por edhe prmbajtje

t tjera ofenduese dhe fyese. Krijuesit kreativ kishin shkuar aq larg sa kishin shpallur edhe prezentime personale, dshmi dhe fotografi t personave n emr t t cilve i kishin krijuar profi let, dhe n t cilat ishin shpallur detaje t rrejshme pr jetn private t antarve t familjeve t profesorve, si dhe informata t rrejshme pr jetn e tyre profesionale. N pjesn e ueb-sajtit t parapar pr komunikim t shrytzuesve t regjistruar sht botuar nj bised e rrejshme midis profesorve q kishte t bj me shtyerjen e testimeve dhe pyetjes s nxnsve, prfshinte komunikim me nxnsit, por pjesa m e madhe e prmbajtjeve ishin shum vulgare. Edhe pse bhet fj al pr ueb-sajt t regjistruar n Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe Drejtoria nuk ka kompetenca t inicoj procedur kundr ktij kontrollori, ajo si organ q e mbron privatsin e t gjith qytetarve t Republiks s Maqedonis, menjher kontaktoi ekipin e portalit dhe profi let e rrejshme u fshin n afat prej disa orsh.

Lloji i ktill i shkeljes s privatsis s profesorve nuk sht dukuri vetm n shkollat e mesme t Republiks s Maqedonis. Shum shpejt pas zbulimit t ktij rasti, Drejtoria u lajmrua se e njjta gj ka ndodhur edhe n

Si sht situata n Maqedoni?

(sipas http://www.familysafemedia.com dhe burime tjera)

5

nj shkoll tetvjeare. U rekomandohet t gjithve q do t vrejn shpallje t pasakta t t dhnave personale n ndonj ueb-sajt pr rrjetzim social, q menjher ta lajmrojn Drejtorin pr mbrojtjen e t dhnave personale q kto parregullsi t hiqen sa m shpejt q sht e mundur. Drejtoria sht n bashkpunim t vazhdueshm me ekipet e ueb-sajteve pr rrjetzim social, q mundson zbulim t shpejt dhe efektiv, dhe zgjidhje t problemeve q kan t bjn me shkeljen e t dhnave personale. Megjithat, m me rndsi sht q t gjith ata q prdorin ksi lloj ueb-sajtesh, t ken kujdes kur shpallin t dhna personale, por dhe t huaja, n internet.

Fmijt dhe adoleshentt shpesh jan viktima t keqprdorimeve t t dhnave personale. Ja nj rast i paraqitur n Drejtori i cili fl et pr kt gj:

Keqprdorimi m i shpesht i t dhnave personale t fmijve n internet ndodh nprmjet keqprdorimit t emrave prdorues dhe fj alkalimeve (password) t faqeve t tyre personale, t krijuara n ueb-faqet pr rrjetzim social. N nj nga rastet e paraqitura ishin zbuluar jo vetm fj alkalimi dhe emri prdorues pr hyrje n profi lin personal, por edhe fj alkalimi pr hyrje n postn elektronike personale, nprmjet e-mail adress t ciln adoleshentja e kishte ln pr kontakt. Ishte zbuluar madje dhe prgjigja e pyetjes s fsheht, q sht els pr hyrje n postn elektronike personale, n rast t harrimit t fj alkalimit. Vjedhsi i emrave prdorues dhe fj alkalimeve, kishte vendosur prmbajtje dhe fotografi vulgare n faqen personale t adoleshentes dhe n at mnyr seriozisht e shkeli privatsin e saj.

LOL - Laughing out loud qeshem

me z t lart

ROFL - Rolling on fl oor laughing

rrotullohem n

dysheme nga t qeshurit

JK - Just kidding po bj vetm sha

ka

AFK - Away from keyboard larg t

asti ers

BAK - Back at keyboard u ktheva

te tasti era

BRB - Be right back kthehem men

jher

L8R Later - m von

CUL (CUL8R) - See you later shih

emi m von

PRW - Parents are watching prind

rit po shohin

PIR - Parent in room prindi n dho

m

ASAP - As soon as possible sa m

shpejt q sht e mundur

MIRL - Meet in real life t takohe

mi n jetn reale

F2F - Face to face ball pr ball

SYS - See you soon shihemi s sh

pejti

OMG - Oh my God O Zot

WTH - What the hell far dreqin

do?

CD9 - Code 9: Parents nearby pri

ndi n afrsi

POS - Parent over shoulder prind

i po vshtron pas

shpine

IRL - In real life n jetn reale

A/S/L - Age/Sex/Location Mosha/

gjinia/vendi

Kuptojeni gjuhn online t fmijve dhe t adoleshentveNdoshta ndonjher ju ka ndodhur t kaloni afr monitorit t kompjuterit prderisa fmija juaj bisedon me ndonj prej shokve online t tij nprmjet programeve pr bised apo pr mesazhe instant, dhe shikimi rastsisht u ka mbetur te disa simbole dhe shkurtesa t pakuptueshme, pr shkak t t cilave mund t dyshoni n shum shtje. Nuk duhet ta hulumtoni n mnyr t detajuar gjuhn me t ciln komunikojn t rinjt online, por sht mir ti dini disa prej shprehjeve dhe simboleve kryesore. Kjo mund tju ndihmoj pr dy shtje: mund ta prforcoj komunikimin tuaj t ndrsjell nprmjet at-it, SMS-it dhe e-mail-it dhe tju jap ide m t qart pr at se ka bisedojn ata me shokt online. Nuk do t thot se kur prdorin simbole dhe shkurtesa se ata fshehin dika, m shpesh duan vetm ta ruajn privatsin e vet. Megjithat ka dhe t till q direkt juve ju fusin n loj. Si do q t jet, sht e plqyeshme ti dini disa prej shkurtesave m t njohura, q ti kuptoni m mir aktivitetet online t fmijs tuaj.

Ja disa prej tyre:

6

Shumica e shkurtesave t tilla jan t parrezikshme dhe t rinjt duan ti prdorin si pjes e stilit t tyre t shprehjes, q sht karakteristik e tyre dhe e moshatarve t tyre, por disa duhet ti njihni mir sepse drejtprdrejt mund t ndikojn n sigurin e tyre. Pr shembull, shkurtesa A/S/L sht nj ndr m t vjetrat dhe m t prdorurat, por sipas nj ankete, prindrit m s paku e din kuptimin e saj (92% e t anketuarve). Me tu shfaqur kjo shkurtes n bised, duhet ta dini se fmija juaj bisedon me nj t panjohur dhe ka gjasa t mdha t shkmbej shum t dhna personale me t. Nuk duhet ta ndaloni njohjen e shokve online, por duhet t jeni t informuar pr shoqrit aktuale online t fmijs tuaj, n rast se ai do t donte t takohet drejtprdrejt me ndonjrin prej tyre.

Prve shkurtesave, fmijt, madje dhe m t rriturit, prdorin mjaft simbole me t cilat shprehin emocione t ndryshme q e shoqrojn pjesn tekstuale t shkmbimeve t mesazheve t shkurtra. Kto jan krejtsisht t parrezikshme,

por n qoft se doni t afroheni m shum me fmijt tuaj, fi lloni ti prdorni n komunikimin e ndrsjell. M shpesh nuk ka nevoj t dini si ti shkruani q t shfaqet simboli i dshiruar, sepse n shumicn e programeve pr bised dhe shkmbimin t mesazheve t shkurtra, si dhe n disa e-mail servise, ato jan t prfshira si elemente t gatshme grafi ke q vetm duhet t przgjidhen. Por, n qoft se me fmijt tuaj m shpesh komunikoni nprmjet mesazheve SMS, mos harroni t buzqeshni :), t qeshni me z t lart :D, t zemroheni >:(, apo t mbyllni syrin ;), gjithsesi n situatn dhe kontekstin prkats.

Edhe nj kshill pr prindrit t cilt nuk kan shum prvoj n komunikimin nprmjet internetit: kur prdoren online, shkronjat e mdha do t thon brtitje, prandaj anashkalojeni prdorimin e tyre q t mos ju keqkuptojn.

Hapi nr. 2 Caktoni disa rregulla themelore Fmijt duhet t din n cilat kushte, n ciln periudh dhe n ciln mnyr mund ta prdorin internetin. Kto kushte prcaktoni ju. Filloni pr shembull me at se internetin mund ta prdorin vetm pasi ti ken prfunduar obligimet shkollore.

Hapi nr. 3 Kompjuteri n vend qendrorVendoseni kompjuterin n vend qendror, n dhom apo n klas, q t mund t shikoni koh pas kohe se bjn fmijt tuaj. Kjo sht e rndsishme q t vreni n qoft se fmijt rastsisht hasin prmbajtje t cilat nuk korrespondojn me moshn dhe interesat e tyre.

Hapi nr. 4 Vendosni kufi zim kohor Fmijve nuk duhet tu lejoni t kalojn m shum se 1-2 or n dit para monitorit t kompjuterit. Pr fmijt deri n mosh 7 vjeare, m mir sht t shfl etoni s bashku me ta, ndrsa pr fmijt m t mdhenj, sht e rndsishme t prcaktoni ku mund t hyjn dhe ku nuk mund t hyjn n internet, para se t fi llojn me aktivitetet online.

7

Ruajtja e t dhnave personale

Tregojuni fmijve tuaj se nuk duhet tua japin t dhnat e veta personale njerzve t panjohur n internet dhe prkujtoni se duhet ti prdorin op-cionet pr privatsi n faqet e tyre personale pr rrjetzim social. Informatat q i ln aty duhet t jen private, gjegjsisht t kufi zuara pr qasje. Mjaf-ton q kto informata t mund ti shohin vetm shokt dhe familjet e tyre. Ata nuk do t donin ti tre-gojn informatat q n t ardhmen mund tu bhen penges n rrugn pr n fakultetin ku duan t stu-diojn apo punn t ciln duan ta bjn. Tregojuni se sht e pandershme t zbulohen t dhnat pr shokt dhe familjet e tyre. Kur shpallin fotografi , ato duhet ti bjn private dhe t mos u vendosin tag-e (etiketa t cilat i emrtojn t pranishmit n fotografi ).

Fmijt duhet t mbajn mend se fj alkalimet jan vetm pr ta dhe t ken kujdes asnjher t mos e aktiviziojn opcionin pr t mbajtur mend automatikisht emrin prdorues dhe fj alkalim-in kur e kontrollojn e-mailin apo kur prdorin programe pr bised n ndonj kompjuter pub-lik.

Takimi i drejtprdrejt

Msoni fmijt q n jetn reale t mos takohen me personat t cilt i kan njohur online. N qoft se pajtoheni q fmija juaj t takohet me ndonj shok q e ka njohur online, m mir sht t shkoni me ta dhe takimi t bhet n ndonj vend publik. Ado-leshentt t cilt me siguri nuk do t donin t shkoj-n me t rritur, duhet t marrin me vete nj shok t vetin.

Sjellja online

Pr fmijt sht shum m e leht t sillen n mnyr t pahijshme online, sesa n jetn reale. N kt kontribuon edhe mundsia pr prdorim t pseudonimeve t cilt i fshehin fajtort e vrtet pr ndonj mesazh t keq, kurse mesazhet e tilla, mund t prhapen leht dhe shpejt te t gjith fmijt e shkolls. Kjo dukuri sht e njohur me emrin sa-jber-dhun (cyberbullying).

Nj rregull t ciln fmijt duhet ta respektojn thot: n qoft se dikujt nuk do ti kishe thn dika ball pr ball, mos ia thuaj as nprmjet e-mailit, SMS-s, biseds n internet apo mesa-zhit instant dhe mos e vendos n faqen e diku-jt tjetr.

Q vet ata t mbrohen nga e-mailat e padshiruar, fyes ose friksues, tregojuni se mund ta prdorin op-cionin pr fi ltrim t e-maileve t padshirueshm nprmjet shrbimit q ua ka mundsuar e-mail adresn e tyre. M tepr informata pr bllokimin e e-mailave nga drgues t padshirueshm mund t gjeni n: http://www.crisp.org.mk/bllokim

Msoni fmijt t shpallin prmbajtje me prgjegjsi. Ata duhet ti shqyrtojn kushtet pr prdorim t serviseve para se t vendosin t shpal-lin nprmjet tyre. Gjithashtu, n qoft se vrejn ndonj prmbajtje t paprshtatshme, n qoft se ekziston opcion, mund ta shnojn si t till, q ta pamundsojn q edhe fmij t tjer t hasin n t. Mundsi t till, pr shembull ka shrbimi You-Tube, i cili mundson vendosje t fl amujve n video t paprshtatshme, q m von ato t fshihen.

Kontrollimi i vrtetsis

Prkujtoni fmijt se gjithka q sht shpallur n internet, nuk do t thot se patjetr sht e sak-t. Prmbajtjet duhet t shihen me sy kritik, infor-macionet duhet t vrtetohen edhe prej burimeve t tjera, si dhe t kontrollohet autori i tekstit t ci-lin planifi kojn ta marrin si baz pr projektin e tyre shkollor apo pr ndonj aktivitet t tyre personal. Msoni si ti dallojn prmbajtjet e besueshme prej atyre t pabesueshme dhe msoni se kopjimi i tek-steve nga ndonj ueb-sajt mund t jet plagjiat. Pr dallimin e vrtetsis s ueb-sajteve, n mnyr t detajuar informohuni ktu: http://www.crisp.org.mk/besim

Hapi nr. 5 Msoni fmijt pr sjellje t prgjegjshme dhe t sigurt online

8

Si mas m serioze t ciln mund ta ndrmerrni pr t ofruar siguri pr fmijve tuaj n internet sht prdorimi i softuerve special pr fi ltrim, mbikqyrje dhe kontroll t prindrve, si dhe prshtatja e opcioneve t gatshme pr siguri t sajteve t cilat i prdorin ata. Softuert e till jan shum t prshtatshm pr kontrollim t aktiviteteve online t fmijve m t vegjl, edhepse disa prej opcioneve q ato i prmbajn, mund t zbatohen edhe tek adoleshentt. Fmijt dhe adoleshentt edhe vet duhet t msojn si t jen t sigurt online, sepse sht e pamundur q prindrit dhe msuesit ta mbkiqyrin do lvizje t tyre online.

Ekzistojn disa mnyra pr kontrollim t aktiviteteve t fmijve gjersa ata jan online. N qoft se vetm doni t dini se cilat faqe i kan vizituar fmijt tuaj, shikojeni listn e faqeve n menyn History (historia). Nga ana tjetr, mund t prdorni softuer pr fi ltrim t prmbajtjeve t pahijshme, ose t paktn ta aktivizoni opcionin pr krkim t sigurt n kuadr t krkuesit t cilin e prdorni. Pr shembull, prej faqes kryesore t krkuesit Google, klikoni n linkun Preferences dhe pastaj przgjidhni nj prej opcioneve t ofruara n pjesn SafeSearch Filtering. N kt mnyr do t pengoni q prmbajtjet eksplicite gjat krkimit t paraqiten para syve t fmijve tuaj.

Softuert e mposhtm mund t prdoren pr m shum qllime, prfshijn shum opcione pr fi ltrim, mbikqyrje dhe kufi zim t prmbajtjeve dhe aktiviteteve online. Q t vendosni kontroll t prindrve mbi aktivitetet online t fmijve tuaj, przgjidheni at q ju prgjigjet m shum.

1. Crawler Parental Control sht nj prej softuerve t rrall pr kontroll t prindrve q jepet falas, e sht gjithprfshirs dhe plotsisht funksional. Menjher pas instalimit jepet fj alkalimi i administratorit, q prindit i mundson ti bj prshtatjet q dshiron pr secilin prdorues t kompjuterit ve e ve. Softueri mundson kontrollim t kohs q prdoruesi e kalon online, si dhe kufi zim t kohs q ai mund ta kaloj n prgjithsi n kompjuter. Mund t vendosen ueb-sajte t caktuara t cilat prdoruesi nuk lejohet ti vizitoj, t tjera q jan t lejueshme, si dhe fj al, t cilat, n qoft se gjenden n ndonj ueb-faqe, do ta bjn t pamundur futjen n t.

Crawler Parental Control mundson dhe kufi zim t qasjes s prdoruesve n dosje (folder) t caktuara, apo dhe n disqe t tra t kompjuterit. Ky kufi zim mund t jet i trsishm ose mund t vlej pr periudha t caktuara t javs dhe dits, kurse ekziston edhe mundsia pr prcaktimin e numrit t lejuar t orve q prdoruesit kan t drejt ti shfrytzojn gjat muajit, javs apo dits. Gjithsesi mund t bllokohen edhe programe t caktuara si dhe t ndalohet qasja n lokacione t caktuara t sistemit, me qllim q t pengohen ndryshime q cilat mund ta bjn t pamundur punn normale t sistemit.

Pr gjith kt, ju si prind, poqese doni, mund t merrni raporte.

Linku pr shkarkim: http://www.crawlerparental.com

Hapi nr. 6 Filtrimi, mbikqyrja dhe kontrolli i prindrve

9

2. Glubble sht nj mjet mjaft popullor famil-jar q shfrytzohet si shtojc pr shfl etuesin e internetit Mozilla Firefox. Edhepse prdorimi i tij sht i kufi zuar vetm pr kt shfl etues, ai mund t prdoret n t gjitha sistemet opera-tive.

Me ndihmn e ksaj shtojce, shfl etuesi ndahet n dy pjes, ku njrn e prdorin dhe admin-istratojn prindrit, kurse e dyta u dedikohet fmijve. Pr do fmij mund t prpilohet profi l i veant q do t mundsoj aktivitete t prshtatshme online pr moshn e tij.

N fi llim, prindi jep fj alkalimin e administratorit, fal s cils mund ti bj prshtatjet e dshiru-ara, si dhe ta shfrytzoj shfl etuesin pr nevojat e veta. N momentin kur ndonjri prej fmijve do t doj ta shfrytzoj shfl etuesin, vetm e przgjedh profi lin e vet. Do t fi toj mjedis krejtsisht t ri, nprmjet t cilit do t mund t navigoj n listn e defi nuar m par t ueb-sajteve edukative dhe argtuese, t krkoj t shoh sajte t reja, sajtet m interesante vetm me nj klik ti vendos n koleksionin e sajteve t plqyera (favorites) apo t ler mesazhe pr antart e tjer t familjes. Mundsit pr krkim jan t kufi zuara n termat e sigurta. Prmbajtjet e przgjedhura deri tani, q jan pjes e Glubble, jan n anglisht, por ju thjesht mund ti shtoni edhe ato n shqip. sht planifi kuar q deri n fund t vitit 2008, interfejsi i programit t jet edhe n shum gjuh t tjera.

Glubble n formn e vet themelore sht falas pr shkarkim dhe prdorim, ndrsa sht plani-fi kuar dhe zhvillim i versionit t pasuruar komer-cial.

Linku pr shkarkim: http://glubble.com

3. K9 Web Protection sht vegl pa pages pr fi ltrim t ueb-prmbajtjeve dhe vendosje t kontrollit t prindrve mbi aktivitetet e fmijve gjersa ata jan online. Pr prdorimin e tij ju duhet licenc, t ciln mund ta merrni pa pag-es, nprmjet e-mailit, n qoft se e kaloni pro-cedurn e regjistrimit.

Ky softuer sht specifi k sepse konfi gurohet prej vet shfl etuesit t internetit. Kjo do t thot se ai e anashkalon problemin e disa programeve t cilat funksionojn vetm pr shfl etues t cak-tuar t internetit. Edhe nj karakteristik tjetr pozitive sht prkrahja pr versionet e fundit t Windows sistemeve operative, duke prfshir edhe Windows Vista, kurse risia e fundit sht prshtatja e tij pr sistemet Macintosh.

ka mund t rregulloni me sistemet K9 Web Protection? Me kt softuer t vogl, para s gjithash, mund ta prcaktoni nivelin e mbrojtjes pr profi lin e dshiruar prdorues t sistemit, keqprdorimin e t cilit do ta pamundsoni nprmjet fj alkalimit. Mund t zgjedhni midis disa niveleve t ofruara pr mbrojtje t cilat prfshijn ndalim t vizits s llojeve t caktuara t prmbajtjeve apo listn e prmbajtjeve t ndaluara ta prshtatni vet ju. Mandej, mund t caktoni periudha brenda dits kur do ta ndaloni prdorimin e shfl etuesit, si dhe periudha kur do ta lejoni. Ueb-sajte t caktuara mund t jen t ndaluara, kurse disa t tjera mund t jen t lejuara gjithmon. Ndalimi mund t caktohet edhe n baz t fj alve kye, si dhe t przgjid-het mnyra pr raportim dhe dnim n qoft se bhet prpjekje pr futje n ndonjrn nga prmbajtjet e ndaluara.

Sigurisht, nj prej opcioneve m t rndsishme q e mundson ky softuer sht sistemi i deta-juar pr raportim, nprmjet t cilit do t fi toni pasqyr t qart pr aktivitetet online t fmijs tuaj.

Linku pr shkarkim: http://www1.k9webprotection.com

10

4. Ndoshta nuk do t keni nevoj pr softuer shtes pr kontroll t prindrve n qoft se e shfrytzoni versionin aktual t sistemit operativ Windows Windows Vista. Tani, fal mjetit Pa-rental Controls i cili gjendet n Control Panel, prindrit mund t krijojn profi le t veanta shfrytzuesish pr fmijt e tyre dhe ato t jen t prshtatshme me moshn dhe interesat per-sonale t tyre. N ndrkoh, me rritjen e fmijs, profi let prdoruese pr shfrytzim t kompju-terit mund t ndryshojn.

Prej ktij vendi qendror, mund t konfi guroni kontrolle t prindrve pr kompjuterin tuaj. N qoft se kontrolli i prindrve sht i kyur, s pari aktivizojeni, e pastaj fmijs tuaj do t mund tia kufi zoni prdorimin e aplikacioneve t caktuara, luarjen e lojrave, ueb-sajtet q mund ti vizitoj dhe kohn q i lejohet brenda dits pr t gjitha kto aktivitete.

Parental Controls sht vegl e integruar n Windows Vista, kshtu q nuk ka nevoj pr shkarkim plotsues dhe pr instalim, edhe pse vet sistemi operativ nuk sht pa pages. Pr shkak se bhet fj al pr prodhim t Microsoft-it, nnkuptohet se kufi zimi i ueb-aktiviteteve ka t bj me shfl etuesin Internet Explorer. Kjo munges mund t tejkalohet me ndalim t shfytzimit t aplikacioneve t tjera.

5. Shfrytzuesit e versionit t fundit sistemeve Mac OS X Leopard mund ta prdorin vegln pr kontroll t prindrve q vjen me vet sistemin. Opcionet e ofruara pr prshtatje jan standarde dhe mundsojn qasje t kufi zuar n ueb-sajte t caktuara, kufi zim kohor, si dhe mbikqyrje t t gjithave aktiviteteve online t fmijs tuaj: ueb-faqet e vizituara, aplikacionet e prdorura dhe njerzit me t cilt ai ka komunikuar nprmjet dhomave pr bised.

6. Ndrsa shfrytzuesit e sistemeve operative Linux me siguri do t dshirojn ti shfrytzojn shtojcat pr Mozilla Firefox, t cilat gjithsesi jan funksionale edhe pr sistemet e tjera. Disa prej tyre jan: Glubble, ProCon dhe LeechBlock. ProCon mundson fi ltrim t ueb-sajteve me prmbajtje t padshiruar pr fmijt ose qasje vetm n ueb-lokacione t caktuara q jan t lejuara. Ndrsa, LeechBlock mundson fi ltrim gjithprfshirs t ueb-lokacioneve t ndryshme, shnim t prmbajtjeve t padshiruara nga ana e shfrytzuesit, si dhe kufi zim kohor pr t vizituar ueb-sajte t caktuara. T gjitha kto vegla mund ti shtohen shfl etuesit nprmjet opcionit pr zgjerim me shtesa t reja.

11

Soft uer alternati v pr kontroll t prindrve (falas dhe komercial)

Safe Chat Universal Messenger

prshkrim: bashkon m shum pro-grame pr komunikim online, i bllokon programet e tjera t kti j lloji, duke i prfshir edhe programet pr komuni-kim online q jan t bazuara n ueb, dhe prcakton se me k mund t ko-munikojn fmijt, sa koh, si dhe cilat fj al nuk mund ti prdorin gjat komu-nikimitadresa: http://www.zihtec.comlicenca: periudha e testi mit - 14 dit, mimi: $34.95

Golden Eyeprshkrim: soft uer i fuqishm pr spiunim dhe pr mbikqyrje t t gjitha akti viteteve t kompjuterit: vendosjes s fj alkalimeve dhe t dhnave t tjera, ueb-faqeve t vizituara, aplikacioneve t shfrytzuara dhe t gjitha kto t dokumentuara me fotografi t bra n momenti n e prdorimitadresa: http://www.monitoring-spy-software.comlicenca: periudha e testi mit - 15 dit, mimi: $29,95

Safe Eyesprshkrim: i bashkon t gjitha opcionet e nevojshme pr kontroll t prindrve: kufi zon qasje n lloje t caktuara t ueb-faqeve dhe programeve, e kufi zon kohn pr akti vitete t ndryshme n internet, mban shnime pr akti vitetet dhe lajmron pr shkeljet n disa mnyraadresa: http://www.internetsafety.comlicenca: $49,95

Web Watcherprshkrim: njri prej soft uerve m t mir pr fi ltrim n internet, bllokim t programeve, kufi zim kohor dhe mbikqyrje t avancuar t akti viteteve t fmijs gjersa e shfrytzon kompjuterinadresa: http://www.webwatchernow.comlicenca: $97.30

Net Nanny

prshkrim: soft uer pr kontroll t prindrve me karakteristi ka fi ltruese, mundsi pr bllokim t programeve pr bised dhe programeve pr ndarje t fajlave, grupeve (newsgroups) dhe mundsi m t vogla pr mbikqyrje t akti viteteveadresa: http://www.netnanny.comlicenca: periudha e testi mit - 14 dit mimi: $39.99 n vit

Cyber Patrolprshkrim: program pr kontroll t prindrve me przgjedhje t pasur t opcioneve pr fi ltrim, bllokim t programeve, menaxhim t kohs s lejuar dhe mbikqyrje, u dedikohet shfrytzuesve m t avancuaradresa:http://www.cyberpatrol.comlicenca: licenca: periudha e testi mit - 14 dit mimi: $39.95 n vit

We-Blockerprshkrim: bllokues i ueb-prmbajtjeve t padshirueshme me funksione themeloreadresa: http://www.safefamilies.orglicenca: falas

FreeShieldprshkrim: vegl falas pr detekti m dhe mnjanim t prmbajtjeve pr t rrituradresa: http://www.freeshield.comlicenca: falas

ChatShieldprshkrim: bllokues falas i kontakteve t padshiruara t Windows Live Messenger, q kufi zon kontakt me fmij deri n mosh t caktuaradresa: http://www.chatshield.comlicenca: falas

File Sharing Sentinelprshkrim: i bllokon programet peer-to-peer dhe i mbron fmijt nga shfaqja e pornografi s dhe shfrytzimi i prmbajtjeve t mbrojtura, kurse kompjuterin e mbron prej spywareadresa: http://www.akidthaine.comlicenca: falas

KidZui

prshkrim: shfl etues pr fmij t moshs 3-12 vjet.Fmijve ju mundson prjeti m t prvojave multi mediale n internet, kurse prindrve u mundson kontroll t mir adresa:http://www.kidzui.comlicenca: falas

Parental control barprshkrim: mundson fi ltrim t ueb-faqeve t padshiruara dhe ofron kalim t thjesht prej regjimit t prindrve, t mbrojtur me fj alkalim, n regjimin pr fmijadresa: http://www.parentalcontrolbar.orglicenca: falas

12

Prpiloni nj rregullore familjare apo shfrytzojeni at q sht n faqen e fundit. Pasi ta nnshkruajn t gjith antart e familjes, vendoseni n mur, n afrsi t kompjuterit.

Udhzime pr prdorim t internetit sipas moshs s fmijve

deri n 10 vjetFmijt n kt mosh duhet ti mbikqyrni q t jeni t sigurt se nuk hasin n prmbajtje joprkatse. Prindrit, fmijt e t cilve jan n mosh deri n 10 vjet, duhet t shfrytzojn vegla pr prdorim t sigurt t internetit q ta kufi zojn qasjen n prmbajtje, ueb-sajte dhe aktivitete t caktuara, si dhe t marrin pjes aktive n aktivitetet e fmijs n internet.

11-14 vjetFmijt n kt mosh jan m t shkatht kur e prdorin internetin. Sidofoft, atyre dhe m tej u nevojitet mbikqyrje q t sigurohet mbrojtja e tyre nga prmbajtjet jo prkatse. Veglat pr prdorim t sigurt t internetit duhet t shfrytzohen pr

kufi zim t qasjes n prmbajtje dhe ueb-faqe t caktuara, si dhe pr marrje t raporteve pr aktivitetet n internet t fmijve gjersa ata kan qen online. Gjithashtu, fmijt n kt mosh, duhet t kuptojn se informatat private nuk duhet t jepen n internet.

15-18 vjetFmijt n kt mosh pothuajse nuk duhet t ken kufi zime n aspekt t prmbajtjeve, ueb-sajteve dhe t aktiviteteve. Adoleshentt jan mjaft t shkatht n prdorimin e internetit. Megjithat, prindrit, edhe atyre duhet tu caktojn disa udhzime themelore pr siguri. Duhet ti ken n disponim q ti kuptojn mesazhet e paprshtatshme q i kan pranuar fmijt e tyre dhe tu tregojn se si ti evitojn situatat jo t sigurta. Nuk sht keq ti prkujtoni fmijt se cilat t dhna personale nuk duhet t jepen nprmjet internetit.

Kshilla plotsuese pr mbrojtjen e fmijve tuaj n internet sipas moshs s tyre mund t merrni ktu: http://www.crisp.org.mk/udhezime.

Softueri pr kontroll t prindrve sht mnyr e shklqyer pr kontrollim, kufi zim dhe mbikqyrje t aktiviteteve t fmijve gjersa ata jan n internet. Por, siguria e tyre nuk sht e vetmja gj q mund t vihet n pyetje si rezultat i shfrytzimit joprkats t internetit. Siguria e gjith familjes, madje dhe e kompjuterit, t cilin e shfrytzoni t gjith, gjithashtu mund t rrezikohet. Prandaj, duhet t bisedoni me fmijt tuaj dhe tu jepni kshilla t dobishme, si dhe t msoni se si t kujdeseni pr kompjuterin tuaj q ta siguroni funksionimin e tij normal. Pr kt tem, n mnyr m t detajuar mund t informoheni n:http://www.crisp.org.mk/resurse

Hapi nr. 7 Rregullorja familjare

13

Pr arsimtartKshilla pr shfrytzim t sigurt t internetit: zvoglimi i rreziqeve n klas

Udhzimet e mposhtme paraqesin disa strategji themelore q do tu ndihmojn arsimtarve dhe profesorve q ti zvoglojn rreziqet q lidhen me aktivitetet e nxnsve n internet:

Msoni gjithka q mundni pr internetin 1.

Zbuloni far shprehish t internetit kan 2. nxnsit ku, sa shpesh dhe sa gjat ata jan online

Prpiquni q monitort n klas t jen 3. gjithmon t dukshm pr ju.

Informoni prindrit 4. drgojuni letra, thirrni pr bised dhe organizoni puntori edukative pr t interesuarit.

Njihuni me politikn pr prdorim t internetit 5. q zbatohet n shkolln ku jepni msim, n qoft se ajo ekziston.

Krijoni marrveshje t ndrsjell pr 6. shfrytzimin e internetit n klas prcaktoni se cilat aktivitete jan t lejuara pr nxnsit, e cilat jo, cilat sajte mund ti vizitojn e cilat jo, dhe prfshini edhe ata n prpilimin e marrveshjes.

Krijoni list t linqeve dhe resurseve t 7. rekomanduara pr detyrat shkollore dhe ato shtpiake.

Msoni fmijt q8. t mos i japin t dhnat e tyre personale n internet.

Nxitni diskutime t hapura me nxnsit m t 9. mdhenj pr sjelljen e tyre n internet.

10. Paraqitni do lloj prmbajtje apo aktivitet online, pr t cilat dyshoni se jan joligjore.

M tepr pr rolin tuaj n mbrojtjen e fmijve gjersa prdorin internet n shkoll, pr rregullat q duhet ti keni parasysh n prputhje me moshn e tyre, si dhe ide dhe resurse q mund ti prdorni n procesin arsimor do t gjeni n: http://www.crisp.org.mk/mesimdhenes.

Fotografi nga edukimet pr shfrytzim t sigurt t internetit t mbajtura n Ohr

14

Rregullore familjare pr internetNuk do t shikoj, shkarkoj ose kopjoj material t paprshtatshm apo t dyshimt. N qoft 1. se pr dika nuk jam i sigurt se a sht OK, s pari do t pyes. N qoft se shoh online, dika t paprshtatshme q do t m shqetsoj, do tu tregoj prindrve t mi. Nuk do t ruaj fshehtsi online prej prindrve t mi.

Nuk do ti jap informacionet e mia personale (emrin e vrtet, moshn, adresn, numrin 2. e telefonit, emrin e shkolls, fj alkalimin dhe pamjen time) askujt online, dhe as q do t mbush formular online pr vetveten pa lejen e prindrve apo t kujdestarve t mi. Asnjher nuk do t drgoj fotografi pa marr lej speciale.

Nuk do t merrem vesh q t takohem drejtprdrejt, me dik me t cilin jam njohur n 3. internet, pa marr lej nga prindrit. N qoft se marr leje pr takim, pajtohem t shkoj me ndonj t rritur, edhe at n vend publik. Nuk do t merrem vesh t bisedoj n telefon me dik q e kam njohur online pa lejen e prindrve. E kam t qart se njerzit mund t mos jen ata t cilt paraqiten online.

Gjithmon do t sillem me edukat kur do t komunikoj me t tjer, nuk do t prdor gjuh 4. t pist, nuk do ti ofendoj njerzit dhe nuk do t sillem n mnyr t pahijshme. Do ta respektoj privatsin e miqve dhe t familjes sime.

Nuk do t blej prodhime apo shrbime online pa miratimin dhe pa ndihmn e prindrve t 5. mi.

Nuk do tu prgjigjem mesazheve e-mail apo mesazheve instant t cilat i kam marr prej 6. ndonj t panjohuri.

Do ti respektoj rregullat e prindrve apo kujdestarve t mi n lidhje me periudhat kur 7. mund ta shfrytzoj kompjuterin, kufi zimet kohore pr shfrytzim, si dhe cilat lojra dhe programe mund ti shfrytzoj, e cilat jo.

N qoft se kam m pak se 16 vjet, nuk do ti prdori dhomat pr bised (chat rooms), por 8. vetm programe pr mesazhe instant dhe do t komunikoj vetm me ato kontakte q do t mi lejojn prindrit apo kujdestart e mi.

Nuk do t instaloj programe softuerike pa marr leje. E kam t qart se programet pr 9. shkmbim t fajlave nprmjet peer-to-peer si Kazaa, Limewire apo BearShare nuk jan t lejuara.

Nuk do ta prdor kompjuterin q t bj pun joligjore, q do t thot se nuk do t marr 10. softuer, muzik apo fi lma n mnyr joligjore.

Kto rregulla do t vlejn kudo q t jem (n shtpi, te shoku apo shoqja, n shkoll apo n 11. klube interneti)

E kam t qart se shkelja e ktyre rregullave mund t rezultoj me marrje t kompjuterit dhe 12. jam i gatshm ti mbaj pasojat.

Pajtohemi me rregullat e msiprme.

Nnshkrimi i fmijve: Nnshkrimi i prindrve:_____________________ __________________________________________ _____________________ _____________________

15

Interneti sht vendi ku mund t gjenden shum informata t dobishme, prmbajtje interesante dhe argtuese, si dhe vend q ofron shum mundsi pr komunikim q mund ti shfryt-zojn fmijt dhe adoleshentt, por edhe t rriturit. Ai sht vend ku mund t fi tohen dhe t shtohen njohurit, t prforcohen kontaktet dhe t hulum-tohen gjra t reja. Edhe prkundr ktyre mund-sive enorme t ktij mediumi t ri, ekzistojn dhe rreziqe t shumta prej t cilave psojn fmijt dhe adoleshentt, si rezultat i naivitetit dhe paprvojs s tyre. Prandaj, sht e nevojshme t njihen disa rregulla themelore t cilat duhet ti respektojn de-risa e shfrytzojn internetin, mirpo njohuri pr-katse pr mbrojtje t fmijve n internet duhet t marrin dhe t rriturit, nj pjes e madhe e t cilve ende e konsiderojn internetin si medium t pan-johur.

Projekti CRISP (Childrens Rights on the internet Safe and Pro-tected) apo Mbrojtja dhe siguria e fmijve dhe t drejtat e tyre n internet, merret pikrisht me kt tem. Ka fi lluar t realizo-het n tetor t vitit t kaluar, por pjesa m e madhe e aktiviteteve u realizuan kt vit, ndrsa do t prfundoj n tetor t ktij viti.

N kuadr t projektit, s pari u botuan tri lloje publikimesh n gjuhn maqedonase dhe shq-ipe t cilat pastaj u shprndan npr shkollat e Maqedonis. N fi llim sht botuar Broshura pr mbrojtje t t dhnave person-ale dhe t privatsis n inter-net n bashkpunim me Drejtorin pr mbrojtjen e t dhnave personale, e m von jan botuar pos-teri i cili e prmban Kartn pr t drejtat e fmijve n internet dhe fl etushka pr prdorim t internetit me shkathtsi. N t njjtn koh sht zhvilluar edhe ueb-sajti zyrtar i projektit, edhe at n gjuhn maqedonase dhe shqipe.

N fazn e dyt sht organizuar seminar eduka-tiv ku morn pjes 34 pjesmarrs nga 11 OJQ nga Maqedonia dhe 8 prfaqsues n rolin e eduka-torve. N kt seminar treditor, pjesmarrsit u trajnuan pr realizim t edukimeve pr prdorim t sigurt t internetit nga fmijt dhe adoleshentt, e t dedikuara, prve pr ta, edhe pr arsimtart dhe prindrit.

Edukatort ishin prfaqsues t ktyre OJQ: Asocia-cioni pr iniciativ demokratike (Gostivar), Shoqata humanitare dhe e bamirsis e romve PHURT (Dellev), Fondacioni pr zhvillim t bashksis lokale (Shtip), Shoqata humanitare Nna (Ku-manov), Qendra kulturore e t rinjve (Manastir), Qendra pr iniciativ qytetare (Prilep), Hapni dri-taret (Shkup), Kshilli rinor i Ohrit (Ohr), Forumi edukativ rinor (Shkup), Kshilli pr parandalim t delikuencs te t miturit (Kavadar) dhe Ambasada e par e fmijve n bot - Megjashi (Shkup).

N fazn e tret u realizuan edukime n 28 shkolla t Maqedonis. N to u prfshin 3144 nxns t shkollave tetvjeare dhe t mesme, 411 arsimtar dhe 421 prindr. Edukimet prfshinin prcjellje t prmbajtjeve pr prdorim t sigurt t internetit

nprmjet prezantimit, ndarje t pakove me materiale edu-kuese, diskutim interaktiv dhe plotsim t pyetsorve pr vlersim t shprehive t tyre n internet, si dhe pr njohu-rit e tyre t prgjithshme pr internetin dhe rreziqet e mundshme nga prdorimi jo i drejt i tij.

N fazn prfundimtare t ktij projekti bhet analiza e rezultateve t pyetsorve dhe shihen ndryshimet q kan ndodhur n mendimet, shpre-hit dhe vetdijen e t anket-uarve, si rezultat i dallimeve n prgjigjet e tyre n t dy rrethet e plotsimit t pyet-sorve t parapar n procesin e vlersimit, njri i realizuar n

maj-qershor, e tjetri n shtator. Nj prej aktiviteteve prfundimtare t projektit sht edhe ky doracak pr arsimtart dhe prindrit, por, nprmjet t t cilit dhe vet fmijt mund ta fi tojn edukimin e domosdoshm pr siguri n internet.

Projekti CRISP zbatohej n bashkpunim me Drejto-rin pr mbrojtje t t dhnave personale dhe Am-basada e par e fmijve n bot Megjashi, kurse fi nanciarisht sht mbshtetur nga BE-ja.

Pr projektin CRISP

Sigurt n internet (http://www.crisp.org.mk,http://www.internetisigurt.org.mk)Ky ueb-sajt sht krijuar q t kontribuoj pr siguri m t madhe dhe mbrojtje t t drejtave dhe t privatsis s fmijve n internet. Sajti sht pjes e projektit Mbrojtja dhe siguria e fmijve dhe t drejtat e tyre n internet (Childrens Rights on the internet Safe and Protected) apo shkurtimisht CRISP t cilin e zbaton Fondacioni Metamorfozis me ndihm fi nanciare nga Bashkimi Evropian.

Ueb-sajti prmban shum gjra t dobishme pr fmijt dhe adoleshentt, prindrit dhe arsimtart e tyre. Ktu do t gjeni shum kshilla dhe udhzime se si t knaqeni n mnyr t sigurt n begatit e internetit, informata t prgjithshme pr internetin si medium, mundsit q i ofron, rreziqet q i bart me vete dhe mnyrat se si t mbrohemi prej tyre.

http://parental-control-software.topchoicereviews.comRecenzim pr softuerin m t mir komercial pr kontroll t prindrve pr vitin 2008.http://www.netsmartz.orgPjes e qendrs nacionale pr fmij t humbur dhe t keqprdorur dhe mbrojtje t tyre, q prfshin edukim pr prdorim t sigurt t internetit, dedikuar t gjitha kategorive t moshave. http://www.kidsmart.org.ukUeb-sajt me program praktik pr siguri n internet, dedikuar pr shkolla, t rinj, prindr dhe agjenci. http://www.saferinternet.orgInsafe sht rrjet i nyjeve nacionale q e koordinojn vetdijen pr siguri n internet n Evrop. http://teachtoday.euUeb-sajt i shklqyeshm shumgjuhsh q siguron resurse pr arsimtart n temn: prdorimi i prgjegjshm dhe i sigurt i teknologjive t reja t komunikimit.

http://www.childnet.comOrganizat joprofi tabile e cila bashkpunon me organizata t tjera q t ndihmoj q interneti t bhet vend i shklqyeshm dhe i sigurt pr fmijthttp://www.getnetwise.orgServis publik q kontribuon q shfrytzuesit e internetit t ken prvoja t sigurta, konstruktive, edukative dhe argtuese online. http://www.media-awareness.caResurse edukative pr mediumet dhe internetin http://cybersafetynet.comInformacione dhe vegla q do tu ndihmojn prindrve dhe fmijve t tyre t jen t sigurt kur jan online. http://www.besafeonline.orgInformata pr t gjitha format e njohura t komunikimit online, rreziqet dhe problemet q paraqiten gjat shfrytzimit t tyre dhe mnyra pr evitim t tyre si dhe ballafaqim me to. http://www.cybersmartkids.com.auQendr edukative resursesh pr prdorim t sigurt t teknologjive t reja.

Ueb-sajte t dobishme pr m shum informacione

Ky dokument sht krijuar me ndihmn fi nanciare t Unionit Evropian. Pr prmbajtjen e ktij dokumenti prgjigjet vetm Fondacioni Metamorfozis dhe e njjta nuk mund t unifi kohet me qndrimet e Unionit Evropian.

Autor i tekstit: Irina Shumadieva

Prkthimi: Jordana Shemko-Georgievska, Vermilion transtlations

Lekturoi: Miftar Abdiu

Prpunimi grafi k:

Autori dhe Fondacioni Metamorfozis i mbajn t drejtat e autorve pr tekstet q jan botuar n kt manual. (Botimi n gjuhn maqedonase: shtator 2008).

Prmbajtjet publikohen n form digjitale nn licencn e Creative Commons: Trego nj burim-N mnyr jokomerciale-Pa vepra t prshtatura. 2.5 Maqedoniahttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.5/mk

Metamorfozis sht nj fondacion i pavarur, jopartiak dhe joprofi tabil me seli n Shkup, Republika e Maqedonis.Qllimet kryesore t saj jan zhvillimi i demokracis dhe prosperitetit nprmjet promovimit t ekonomis t bazuar n njohuri dhe shoqri t informacionit.

Adresa e kontaktit:Fondacioni Metamorfozisrr. Naum Naumovski Bore 88-1000 Shkup, Maqedonitelefon: +389 2 3109 325faks: +389 2 3225 206-posta: info@metamorphosis.org.mkueb-faqja: www.metamorphosis.org.mk

CIP . , 004.738.5-053.2(035)umadieva, IrinaSigurt n internet / [autor i tekstit Irina Shumadieva ; prkthimi: Jordana Shemko-Georgievska ]. - Skopje : Metamorfozis, 2008. - 16 . : . ; 30 cm. - (Doracak pr TIK / Metamorfozis ; nr. 5)

ISBN 978-9989-2792-6-3I. Shumadieva, Irina umadieva, Irina) COBISS.MK-ID 73859082

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 300 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 450 /GrayImageDepth -1 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.00222 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /DCTEncode /AutoFilterGrayImages true /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile () /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/CreateJDFFile false /Description > /Namespace [ (Adobe) (Common) (1.0) ] /OtherNamespaces [ > /FormElements false /GenerateStructure false /IncludeBookmarks false /IncludeHyperlinks false /IncludeInteractive false /IncludeLayers false /IncludeProfiles false /MultimediaHandling /UseObjectSettings /Namespace [ (Adobe) (CreativeSuite) (2.0) ] /PDFXOutputIntentProfileSelector /DocumentCMYK /PreserveEditing true /UntaggedCMYKHandling /LeaveUntagged /UntaggedRGBHandling /UseDocumentProfile /UseDocumentBleed false >> ]>> setdistillerparams> setpagedevice