Srt D a, 1y - Yz Deniz: M e r S U l

Fotora f lar

Gne Karabuda

Hazr layan

Filiz Ozdem

0E30 S T A N B U L

Y ap K redi Y ay n la r - 2117

Srt Da, Yz Deniz: Mersin Hazrlayan: Filiz zdeni

Kitap Editr: Filiz zdeni Dzelti: ncilay Ylmazyurt

Fotoraflar: Gne Karabuda

Grafik Tasarm: Nahide Dikel Grafik Uygulama: Arzu akan - Akgl Yldz

Bask: Metgraf Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.Organize Sanayi Blgesi, Eskoop Sanayi Sitesi, A 3 Blok, No: 169-173

kitelli - stanbul Tel: (0 212) 549 93 80

1. Bask: stanbul, Kasm 2004 ISBN 975-08-0868-1

Bu kitapta yaymlanan tm yazlarn sorumluluu yazarna aittir.

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2004

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 34433 stanbul Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.yapikrediyayinlari.com

Mersinin Antik Dnem FilozoflarMersinden Geen Filozoflar

Remzi Yac *

Gnmzde, Mersinin Antik Dnem filozoflaryla ilgili almalar, bu blgede 20. yzyln ilk yarsnda balatlan arkeolojik kazlara paralel olarak gemie duyulan ilginin art, kentli ya da Akdeniz kltrne ait olmann bilincinin belirgin bir ivme, ilerlik kazanmas nedeniyle Mersine ilikin olarak yaplan eviri k itap1, kitapk2 ve derlemeleri3 ieren bir dizi y a yndan olumaktadr. Bu makalede: Mersinin Antik Dnemde, M 4.-MS 3. yzyllarda yaam, bata filozoflar olmak zere, air, gramerci, retorik- i, heykeltra, eczac ve dierleri ad altnda gruplanan nlleri antik ve ada kaynaklar gzden geirilerek incelenmeye allmtr. Yazm srasnda, antik kaynaklarn aslndan evirileri, yabanc dilde yaplan evirilere yelenmitir. Ancak yine de kimi nllerin hakknda bildiklerimiz, sz edilen kaynaklarn ikinci elden olmas nedeniyle snrldr4. Bu almann Mersin ile snrl kalmas, zellikle filozof, edebiyat ve kuramclarn iinden ktklar Tarsus, Soloi ve Seleukeia gibi kentlerin o dnemdeki kozmopolit yapsnn irdelenmesiyle ters dmemektedir. Aslnda Kilikiann en nemli merkezleri arasnda bulunan bu kentlerin, Helenistik-Roma barnn yaand dnemlerdeki nemine, tarihsel, kltrel, siyasi ve toplumsal y a plar ile ilgili nemli ayrntlara yeri geldiinde deinilmesi, bu filozof ve edebiyatlarn reti ve kuramlarn anlamamz kolaylatrmaktadr.

Antik Dnemde bir felsefe okuluna ait olmak entelektel kimliin bir parasyd. Buradaki felsefe okulu kavram, gnm zdekinden farkl olarak, geleneksel tanrlara tapnanlarn oluturduu, kurucu bir kiinin yetkisine verilmi, okulun z olarak nitelenen metinleri, grleri savunan kiilerin oluturduu topluluk olarak tanmlanmaktadr^. Felsefe okullarn dnce yelpazesi olduka geni aydnlar (polihistor) oluturmaktayd. Soloi ve Tarsus filozoflarnda da rnekleri grld zere; bir filozof ayn zam anda doabilimci, edebiyat, sz sanats (hatip), belge toplayc (kroniki), siyaseti, hekim olabiliyor ve ok ynl olarak eitli bilim dallaryla uraabiliyordu^. 0 dnemin felsefecilerinin Atina, Rhodos, Mile- tos, Tarsus, Antakya, skenderiye gibi nemli polislerde hocalarnn derslerini izleyerek, syleilere, tartmalara, konferanslara katlarak deneyim kazandklar bilinmektedir. Helenistik Dnem ncesinde, bir polis yurtta-

* Do. Dr. Remzi Yac, Dokuz Eyll . . .. , , . . .niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi S1 o lm a k kml,k bel i r lemenin en on d e gelen e le r inden b in say l mak tay-Arkeoioji Blm retim yesi. d7. Ancak Mersinin Antik Dnem filozoflarnn iinden kt Helenistik

213

Tarsus Mzesi'nden

Dnemde, skenderden nce kendini toplumun doal esi olarak gren polis yurtta, imdi geleneksel retilere pek aldrmayan bireyci ahlak, kimlii ile zdeletirmiti. Bunun iin davranlarn biim- lendirebilecei ve rehber felsefe olabilecek Stoaclk, Epikurosuluk gibi yeni retilere eilimlerini glendirmiti8. Bir dier deyile, M 3. yzylda tanrlara kar olan gl inanlarn yitiren Helenistik halklarn daha ok felsefeye yneldikleri sylenebilir9. Helenistik ayd n lanm a ad verilen bu olgu, 1 polis 'in gerilemesiyle hem bireysellii hem de koz- mopolitizmi tevik etmekteydi. Btn insanlarn kkeni, vatan ne olursa olsun kozmopolitai -ayn kentin ve dnyann yurtta lar - olduu dncesini

yaygnlatranlar, Tarsus ve Soloi filozoflarnn ounluunu oluturan S toaclardr10.

M 7.-5. yzyllarda Ioniallar11, Eleallar (talya) ve Sofistlerce kurulan eitli felsefe akmlar, sistematik dnce iin gerekli birikimi olutursa da, Helenistik ve Roma Dneminin en nemli felsefe akmlarnn M 4. yzyln balarnda A tinada Platon ve Aristoteles ile kurulduu ve bu yzylda biimlendii grlm ektedir12. Ovalk Kilikiann (Cilicia Cam- pestris) bat ucunda Dou Akdeniz ticaretinde nem li liman kentleriyle (Tarsus, Soloi) M 7. yzyldan balayarak kolonileen Mersin ve yakn evresi, batda klasikleen bu dnce okullarna ilgisiz kalmam ve hatta bu tr okullar kendi bnyelerinde kurumsallatrmlardr. Kilikiann metropolisi (anakent) konum undaki Tarsus, komusu Soloi ve Dalk Kilikiadaki (Cilicia Trakheia) Silifkenin (Sclcukcia) batdaki bu gelimelere paralellik gsteren (rn. Peri- patetikler13, Akadem iallar14) Tarsuslu, Soloilu, Sele- ukeial Stoaclar15 gibi douya zg, bir seenek oluturacak birikime sahip filozoflar vard r16.

Klasik kaynaklarda corafi olarak Cilicia Pedias (Lat. Campestris) olarak anlan blgenin (Ovalk Kili- kia) batsnda yer alan ve arada snr oluturan La- mos ayndan sonra gelen Cilicia Trakheiann da (Lat. Aspera) bir blm n iine alan gnm z Mersininin Antika tarihinde yetitirdii nl filozoflar, komedi airleri, retorikiler, gramercileriyle adn duyurm u olmas, blgenin Grek-Roma Dnemi arkeolojisi, tarihsel kaynaklar, zengin etnik, kozmopolit yaps incelendiinde hi de artc deildir. Cilicia Pedias blgesi iinde yer alan Tarsus ve Antakya, Helenistik-Roma Dneminin belli bal dnce okullarydlar.

SOLOLU FLOZOFLAR, EDEBYATILARVE DERLERSoloi filozoflarn, Eski ve Orta Stoac, Peripatetik

(Aristotelesi) ve Orta Akademiaclar olarak grupla- mak olasdr. Antik kaynaklarda Soloi filozoflar ile ilgili ilk nemli bilgileri, M 1. yzyl sonu - MS 2. yzyl banda yaam olan Amasyal Strabon (M 64/63-MS 21) vermektedir. S trabonun Gcographika adl bayaptna gre: Soloiun nl yerlileri arasnda babas Tarsustan g etmi olan Stoac filozof Khrysippos, gldr airi Philemon ve nazm tarznda yazlm Phaenomera adl yaptn yazar Aratos

214Cambazl Kilisesi

vardr. Soloilu filozoflara, peripatetik (Aristotelcsi) filozof Klearkhosu 17 ve Stoacln kurucusu Ze- no n un evresinde (Aratos ile birlikte) bu lunan Soloilu Athenodorosu d a 18 eklemek gerekir. skenderin kom utanlarndan Nikatorun kurduu Seleukoslar Dneminde Soloi en parlak an yaamtr. Yukarda ad geen nller bu dnemde yetimilerdir. Ayrca heykeltra Milon, filozof Bion ve Aristomakhos Soloiun dier nlleri g rubunda saylabilir.

K hrysipposStrabonun Soloiun nl yerlileri arasnda sayd

ve Tarsostan g ettiini belirttii (XIV. V. 8) Khrysippos (M 281/77-208/4), Stoac filozoflarn en nemlilerinden birisidir19. Diogenes Laertiosun nl

Filozoflarn Yaamlar ve retileri adl kitab Zenon ile Khrysipposa ilikin ayrntl bilgiler vermektedir20. Soloilu21 Apolloniosun oludur. nceleri uzun mesafe koucusu olduu bilinmektedir (VII. 179). M 260larda A tinaya gitmi ve orada ilk olarak Pla tonun Akademiasnn bana geen Arkesila- osun (M 315-240) konferanslarn izlemitir. Arke- silaostan ve Lakydesten ald mantk ve diyalektik dersleri sonradan onun Kukuculuk (Scepticism) felsefe akmna ve Orta Akadem iaya kar savamnda etkili olmutur. Khrysippos daha sonra Zenon ve Kle- an thesin Stoac felsefesine ynelmi ve btn yaamn dnce dizgesinin o luum una ve geliimine adamtr22. Stoac Poikile A kadem isinin23 kurucusu Kbrs-Kitionlu Zenondan sonra okulun bana geen ikinci adam Assoslu Kleanthesin hem rencisi hem de ardl o lm utur (M 232) ve lene dein bu Akademinin yneticiliini srdrmtr.

rencileri arasnda, Tarsuslu Zenon, Babilli Di- ogenes, Tarsuslu Antipater (Antipatros) bu lunm aktadr. Stoa okulunun bana getikten sonra kendisini konferanslara ve yazm aya vermitir. Bir Soloilu olarak Khrysipposun Grekesinin bozuk (soloikize- in)24 olmas ho grlebilir. Bal olduu Stoac felsefeye ilikin saysz eserler vermi ve Pla tonun Akademiasnn saldrlarna kar okulunu baaryla savunmutur. Bu baars nedeniyle Stoaclk adeta onun adyla btnlemitir.

Diogenes Laertios [VII. 183); Khrysippossuz bir Stoa dnlemeyeceini Khrysippos olmasayd Stoa olm azd diyerek belirtmektedir. Khrysippos, hibir zaman politikaya girmemi ve Helen krallaryla iliki kurmaktan da zellikle kanmtr. Bir filozof olarak, her zaman yoksul bir yaam srmeyi yelemitir. Yazm konusunda olaanst yetenekli ve retkendir. Bu konuda ylesine verimlidir ki, 500 satrdan az yazd gnler enderdir25. Diogenes Laertio s a (VII. 180) gre toplam 705 kitab ve ek olarak bunlarn blm balklarna ilikin bir katalogu vardr26. ou korunam am tr27 ve ikinci eldendir. Khrysippos, zellikle mantk, bilgi kuram ve fizik zerine yazmtr28. Yalnz mantkla ilgili olan 300 kitabnn yaklak 119 blm bal vardr. Etikle ilgili o lanlar 42 blm balndan sonra kesintiye uram; fizikle ilgili olanlar ise yok olmutur. lk iki yzyl boyunca tezleri okunmu, tartlm ve zerine yorum lar getirilmitir.

216

Khrysippos, Antikada dhi bir mantk olarak grlmektedir. Aristotelesin (M 384-322) kategori- yel tasmna (syllogismos) kar karak Stoac m antn temellerini oluturmutur. Bylece Stoac mantk, byk lde Khrysipposa mal olmutur. Mantk kavram balca ikiye ayrlr: Diyalektik ve retorik. Diyalektik karmak bir alandr. Platoncu ve Aristotelcsi geleneksel izler tar ancak ayn zamanda biimsel mant da kapsamaktadr. Khrysipposun, diyalektik kavram, Aristotelesten ayrlp Platona yaklarken bir bilim ve eylerin gerek doasn konu alan bir disiplin olarak grlen diyalektiin karsna pratik bir disiplin olarak dil ve akl yrtmenin grnm olan retorii geirmitir. Stoaclara gre: insan zihni douta bir tabulc rasdr, yani doldurulmaya hazr bo bir sayfa (levha) gibidir29. Bu sayfaya yazlan ilk iaret, bir duyu-algsdr. 0 halde doutan oluturma kapasitesi olan zihnin gereklemesi iin d dnyaya gereksinimi vardr. zlenimlerinden hareketle genel fikirler kavramlar ve tmel yarglarla d dnyay alglayabilen zihin, evrensel akl (logos) ile zdetir ve bylece dnyay deneysel olarak kavrayabilmektedir. Ancak aklla anlalabilir gereklik, ayr bir idealar dnyasnda deil maddesel bir dnyann iindedir. Buna gre; Stoaclar insann beden ve ruhtan olutuunu, beden ldnde ruhun da onunla birlikte yok olup gittiini ya da ana kaynana geri dndn ne srerler. Ruh, bedende ateten bir kvlcm gibidir. nsan, evrensel akl-log'ostan (=Tanr) bir pay almtr30. Kavramsal dnme gcyle, rasyonel bir varlk haline gelir ve evreni bilme dzeyi artar. Bylece an layp, bildii doada eer onun deimez yasalarna bal kalrsa hem bilgelii hem de zgrln kazanabilir. Bu nedenle insan kendisinden pay ald logosa uygun yaamaldr. Bu durumda Stoac etie gre mutlak iyi ve gerekli olan tek bir ey vardr: Erdem. Erdemsizlik ise tek kt eydir. Bu ikisi arasndaki istek ve nefret konusu olabilecek, haz-ac, salk-hasta- lk, gzellik-irkinlik, varsllk-yoksulluk vb ne ahlaken kaytsz (apathic) kalnmaldr31.

Khrysipposun erdemin birlii retisi, dier Stoaclar arasnda ona zgdr. Erdem, insanolunda doal olarak bulunm am aktadr. Khrysipposa gre erdem sonradan yaam deneyimi ve eitim araclyla kazanlmaktadr ve yalnzca olgun bir kii t a rafndan elde edilmektedir. Bu insan iyi ile kty ayrt edebilecek ve bylece hatal dnce ve yanl

yarglamadan kanacaktr. nk bilinsizce davranmak ve bilgisiz olmak erdem deildir. Bu durum da erdem tektir. Kii ya erdemlidir ya da deildir. Ortas yoktur. nsanlar yalnzca erdem mutlulua ulatrr. Kiinin erdemli yaamas kendisini gerekletirmesi anlamna gelmektedir. Bunu yapabilmesi ancak kendisini dzene sokmasna baldr.

Khrysipposun yaamnn nemli bir ksm felsefe ile ilgili tartmalara katlmakla gemitir. Bu tartmalarda cretkrla dayanan bir zgven sergilemitir. En sk sarf ettii nerme: Bana retilerini syle, sana onlar destekleyen savlar bulaym dr. Khrysippos mevki ve unvanlar her zaman kmsemitir. Dier filozoflarn yaptnn tersine, eserlerini hibir zaman prenslere ya da nemli kiilere adamamtr. Bu

mbrigon antik ky, Demircili Ky

217Arka sayfadaki fotoraf: Kzkalesi, Adamkayalar

nadanl yznden zellikle Akademiallar ve Epiku- rosular arasnda birok dman edinmitir.

Khrysipposun matematie nemli bir katks vardr: Bir says. Birin daha nee bir say olarak dnlmemesi tu h af gelebilir ancak gerekte tek bir nesne tanmlanrken saysal olarak belirtilmesi gerekme- mitir. Buna karn nesneler llrken, bir, say olarak gereklidir. Khrysippos, birin oklu bir say olduunu, bu nedenle de say olarak benimsenmesi gerektiini ne srm tr32.

Stoaclar genelde dnyann Tanrfnn kendisi ya da onun ruhunun bir grnts olduunu ne srmlerdir. Bu ruhun en stn tarallarm akl ve mantk oluturmaktadr. Bunlar eylerin ortak doasnda vardr ve salt bir btnn ya da bu btnn her parasnn oluumunda yer almaktadrlar. Bu eler, Tan- rdan doarlar ve yine ona dnerler. Khrysippos, Tan- rdan kimi zaman kaderin ve gerekli olaylar zincirinin gc olarak; kimi zaman da ate olarak sz etmektedir. Bazen, rnein su ve hava gibi doadaki akc eyleri bazen de gne, ay, yldzlar ve bir btn olarak evreni Tanr kimliiyle zdeletirip kutsallatrmt^

Khrysippos'un lm nedenine ilikin eitli sylentiler vardr: Kimilerine gre 80 yana doru ar arap imekten, kimilerine gre de incir yiyen bir eei grp kahkahadan krlarak lm tr33.

A ristotelesKhrysipposun olu olan Aristoteles babasnn

retisine bal kalarak onun izinden yrm t r34.

AristokreonKhrysipposun yeenidir. Khrysippos, kz kardei

nin oullar olan Aristokreon ile Philokratesi yanna getirerek eitmitir35. Diogenes Laertiosa gre: I. Tasm ve yntemleriyle ilgili mantk alannda [VII. 196, 197); 11. Ahlak alannda, ortak grle ve bundan kan bilim ve erdemlerle ilgili olarak (VII. 201, 202); III. Ahlak alannda iyi ve kt ile ilgili olarak yazd kitaplarnn bazlarn Aristokreona adamtr.

AthenodorosDiogenes Laertiosun [VII. 38) Hippobotostan ak

tardna gre: Sotoacln kurucusu Zenonun rencileri arasnda Thebaili Philonides, Korinthoslu Kallippos, skenderiyeli Poseidonios, Sidonlu Zenon ile birlikte Soloilu Athenodoros da vardr36.

KrantorAkademia dnrlerinden, terim retmede n l

Krantor (M 335-275), Soloiludur37. Diogenes Laertiosun [IV. 24 ' te) aktardna gre: Kendi yurdunda saygn bir konum dayken A tinaya gelen ve Polemon ile birlikte Ksenokratesin rencisi olan Krantor, ardnda otuz bin satrlk an brakmtr.

Kranlorun iki vardr: Polemon ve Orta Aka- dem iann kurucusu Arkesilaos. 12 ta lanton tutan varln brakt Arkesilaosun nereye gmlmek istediini sormas zerine: Sevgili lkemin tepelerine gml olmak gzel bir ey diye iirsel bir an latmla karlk vermitir. Krantor, yazd iirleri m hrleyip Tarsustaki Athena T ap na fna koymutur.

Tm ozanlar iinde en ok Homeros ve Euripidese hayran olan Krantorun Ac zerine adl eseri en beenilenidir (IV. 26).

K learkhosDiogenes Laertios I. kitabnda [I. 5-9), felsefenin

bulunuunu barbarlara yaktrp, felsefenin barbarlarla balad sylencesini aratrrken; bu barbarlarn arasnda saylan plak Bilgelerin bilmece gibi konuarak felsefe yaptklarn aktarmaktadr. Diogenes Laertios, sylencelere gre; plak Bilgelerin Pers kkenli Maglarn soyundan geldiini belirtmekte; kaynak olarak da Soloilu Klearkhosun Eitim zerine adl yaptn gstermektedir38. Klearkhos, Stoaclarn ounluu oluturduu Soloi ve Tarsus filozoflar arasnda Peripatetik (Aristotelesi) felsefe akmna bal bir filozof olarak39 dikkati ekmektedir.

P hilem onHelenistik D nem de A tinada tragedyann eski

parlakln yitirmesinden sonra onun yerini daha ok gnlk yaam a ilikin hicivleri, rnein, ak entrikalar, batan karlan gen kzlar, karakter betimlemeleri vb konu edinen ve M enandros ile o lgunlaan Yeni Komedya doldurmutur. Yazl kaynaklarda Soloilu ya da Syracusal olarak anlan Philem o n 40 (M 368/60-267/63) S trabona [XIV. V. 8) gre So lo ilu dur.

M 327 ylnda Dionysos enliklerinde dl alan Philemonun Latin ozanlar zerinde etkisi byktr. rnein, onun Emporos (Tccar), Thesauros (Hazine), Phasma (Hayalet) adl komedilerinin Plautusun Mer- eator, Trinummus, Mostellaria adl eserleri zerinde

220

^julwLj

Tarsus elalesi

etkisi olduu grlmektedir. Philemonun 41 oyunlarnda kiiler ok belirgin olmamasna karn elence, entrikalar arlk kazanmakta, yaratc bir hayal gc, ustaca anlatm, diyalog eitlemeleri dikkat ekmektedir. Atinada yaayp vatandalk hakk elde eden (M 307/6) Philemonun ileri yalarda Atinada ld sanlmaktadr42. Yaklak 97/99/101 yllk uzun yaamnda doksan yedi komedi yazmtr. Altmn zerindeki eserinin bal bilinmektedir. ounluu tipik komedi, ikisi mitolojik hiciv tarzndadr. Philemonun portresi Soloi sikkeleri zerinde yer almaktadr43.

AratosDidaktik ozan Aratos, Soloiun yetitirdii dnemi

nin en nl airlerinden birisidir. Athenodoros ve Le- tophilann olu Soloilu Aratos, M 315-240/239 yllar arasnda yaamtr44. Kkeni bir olaslkla Tarsus

da olabilir.45 Ondan Soloida kalan tek anda, 19. yzyl gravrlerinde yklmak zere olduu grlen silindir biimli mezar yapsdr46. Bir ant (m onum en- tum) grnmndeki bu mezar, Melann Pompono- niustan aktard bilgilerle uyumaktadr. Pompono- nius, doduu yerde onun iin bir ant yaptrldndan sz etmektedir. Roma Dnemi Soloi sikkelerinde betimlenen portresi onun heykelinin bir yknmesi- dir47. Aratosun antmezarnn gnmzdeki yeri, 1999 ylnda balatlan kazlarla aa karlan tiyatronun yasland hyn kuzeybats olmaldr. zeri toprakla rtl, otlarla kapl bir tepecik grnmndedir. Aratosun mezar, belki de devrinin en grkemli antsal mimari rneklerinden ve Soloi halknn ona olan sevgisinin en nde gelen kantlarndan birisiydi. Bu mezarn gnm zde arkeolojik kazlarla ortaya karlp restore edilmesi gerekmektedir.

221

Soloi/Pompeiopolis. (Ali Murat Merzeci Koleksiyonu)

Aratosun ilk hocas, gramerci Ephesoslu Menekra- testir ve olaslkla bir sre orada eitim grmtr. Daha sonra Atinaya gitmitir. A tinada Kbnsl Ze- nondan kurucusu olduu Stoac felsefeyi renmitir. Dier hocalar arasnda Philuslu Timon, Eretrial Me- nedemos ve peripatosu Praksiphanes bulunm aktadr...... Makedon Antigonos Hanedannn krallarndan Demetrios Poliorketesin olu Antigonos Gonatas ile tanmtr. Antigonos Gonatas, Aratosu M 277de Makedonyadaki sarayna davet etmitir. Ara- tos orada hem kraln evliliini kutlam hem de Anti- gonosun Keklere (M 277) kar kazand utkuyu, bu savaa ithafen yazd bir Pan lahisi {Hymn to Pan) ile onurlandrmtr. Daha sonra Suriyeye gitmi ve orada Antiokhosun saraynda Odysseia'nn yazmn bitirmitir. Sonunda yine M akedonyaya dnm ve orada Antigonostan nce (M 240/39da) lmtr48.

Aratosun en ok tannan yapt gnmze dein ulaan Phaenomena adl gkbilimle ilgili iiridir. Bu iirini yakn dostu A ntigonosun istei zerine kaleme almtr. Phaenomena aslnda Knidoslu Eudok- sosun (M 390-337) bilimsel amala yazd dzyazlarn iirsel bir eitlemesidir. Phaenomera hemen byk bir n kazanmtr. Ancak iirin iindeki gkbilimle ilgili yanllklar baz yorumcular metni deitirmeye zorlamtr. Bu nedenle de olduka eletirilmitir. Bunlardan zellikle Hipparkhosun (M 190-120) yorumlar uzun sre geerliliini korumutur. Buna karn Aratosun Phaenomena's Grek ve Romallar arasnda olduka ilgi grm ve Eskian sonuna dein nn srdrmtr. Phaenomena, Ataksl P. Tarentius Varro, Cicero, Germanicus lulius Caesar ve Avienius tarafndan Latinceye evrilmitir. Lucretius ve Vergiliusu etkilemitir. Aratos, iir bie-

222

12.

PO

MP

EO

PO

LIS

Pres

M

ersi

ne

minde arbal Hesiodosu, dilinde ise Homerosu rnek almaktadr. Bu nedenle iirinde byk lde y a ln bir anlatm ayrt edilmektedir. Phaenomena , konusu nedeniyle kolaylkla okunam am aktadr ancak yine de zamannn en ok okunan yaptlar arasndadr.

Aratos, Phaenomena dnda da birok iir yazmtr. Bunlarn ou ne yazk ki gnm ze ulaam amtr. rnein Destanlar (Epikedcria), Talamalar (Epigrams), Atlar (Elegies), lahilerin (Hymns) y a n sra ksa iirlerini toplad, balnn anlam belirsiz bir baka yapt da vardr. Dier kayp yapt larnn balklar ise yine gkbilim ve tp ile ilgilidir49. Meteoroloji ile ilgili Diosemeia (Gkyz Olaylar) ile Phaenomena (Gkle lgili Olaylar) adl eserleri Antikada yaygnlam ve ne kavumutur. Phaenomena' da kendi dneminin astronomi ile ilgili bilgilerini zetlemitir50. Aratos, bin dizeden fazla olan ve kendisine Grek ve Romallar arasnda byk bir n kazandran ve Ortaada da nn srdren bu iirini yakn dostu Makedonya kral Antigonos II Go- natasn istei zerine yazmtr. Phaenomena'da ay n zamanda tektanrc bir dinin belirtileri grlr. zellikle Zeusa adanan nsznde onun atmosferik olgular denetleyen bir gk tanrs olarak insanlara yardm edici zellikleri n plana kartlr ve her yerde grnen belirtileri aktarlr. Zeus bu zellikleriyle btn dnyaya egemen, dzen kurucu, ynlendirici, yaratc bir tanrdr.

Aratosun her yerde olan ve her eyi ynlendiren, dzenleyen Tanr (=Zeus) ya da akl dncesi Stoac felsefe okulunun ikinci adam Klcantheste de ne kar. Kleanthesin Zeusa olan vgsyle Aratosun nsz (proem ), iir dili ve dnce olarak birbirine benzemektedir. Bu olaandr nk Aratos hemerisi olan Stoac Khrysippos gibi Stoacln kurucusu Kbrsl Zenonun rencisi olmutur. Kleanthesin dizeleri de, Aratosun Phaenomena'smda olduu gibi Zeusun kiiliinde tektanrc bir doktrinin izlerini tamaktadr51. Ovidius, Soloilu Aratos iin, Cum sole et luna semper Aratus erit (=Aratos, gne ve ayla birlikte daima var olacak) demektedir52.

Aratosun iirinin 15. yzyl bir elyazmas, Rnesans ve Reform Dneminin en byk ustalarndan nl Alman ressam Albrecht Dreri de (1471-1528) etkilemi ve nl gkyz haritas tablosunu (1515) yaratmasnda esin kayna olmutur. Bu tablo cennetin ilk resimli izelgesidir. inde yer alan yldz

Mersin Mzesinden bir imparator heykeli

tanrlar, Ortaa hatta Arap grnmleri yerine ilk kez klasik grnmleriyle betimlenmilerdir.

M ilonPliniusa gre [XXXV. 146) Milon, Soloi doumlu

bir yon tucudur53.

A ristom akhosSoloiun nllerinden birisi de, ad dier yazarlar

tarafndan Kilikiann nlleri arasnda saylan Aris- tom akhostur. Plinius, Aristomakhos ile ilgili olarak, onun arcla olan sevgisi ve kendisini bu ie adamas yznden elli sekiz yl baka hibir eyle uramadndan sz etmektedir. Plinius ayrca onun arap hazrlama yntemleri zerine yazdn aktar

223

makta, bitki yetitirme konusunda ayrntl bilgiler ieren, deneylere dayanan nerileri dikkate alndnda tarm alannda da bir uzm an saylmas gerektii konusunda kuku duym am aktadr54.

BionDiogenes Laertiosun (IV, 5 8 'dej szn ettii, Bi

on adl nllerin beincisi Soloilu Biondur. Soloilu Bion, Aethiopia zerine eser vermitir.

TARSUSLU FLOZOF, EDEBYATI,RETORK, ECZACILARTarsus filozoflar da S trabonun ilgi alanndadr.

Bunun nedeni, Tarsusun yetitirdii filozoflarn okluu ve Helenistik-Roma dnemlerinde dikkate deer bir dnce merkezi olmasna balanabilir. skender imparatorluu paylaldktan sonra, nceki dnemde zgr, bamszlnn yan sra edebiyat-ktiltr d n yasnda da zgn konum uyla hakl olarak yer edinen Atinann neminin giderek azalmasna karlk, Helenistik Dnem in yeni, ykselen siyasi ve entelektel bakentleri arasnda saylan Aleksandreia (skenderiye), Pergamon (Bergama) ve Antiokheiann (Antakya)55 yannda Tarsusun yeri belirlenirken Strabon vg dolu bir anlatm sergilemektedir56:

Tarsosta halk kendini byk bir evkle sadece felsefeye deil ayn zamanda genellikle btn renim dallarna balamtr. Kent bu konuda Athenay ve Aleksandriay ya da filozoflarn dersleri ve okullaryla anlan herhangi bir yeri gemitir. Fakat buras dier kentlerden o kadar farkldr ki, renmeye dkn olanlarn tm yerlilerdir, yabanclar burada misafir kalma eiliminde deildirler; yerliler de burada kalmaz, onlar renimlerini darda tamamlar ve tamamladktan sonra da darda yaamaktan holanrlar, pek az anavatana dner. Bu durumun zdd Alek- sandria dnda az nce saydm kentlerde grlr. Onlarn sk sk gitmelerine ve gittikleri yerde hoa vakit geirmelerine karn birounun ne renme akna yurtlarndan dar gittiini, ne de renimlerini yurtlarnda izlemeye istekli olduklarn grrsnz. Aleksandriallarda her ikisi de vardr. Onlar birok y a bancy kabul ederler ve kentlerinden pek ounu dar gnderirler. Tarsos kenti her trl retorik okullarna sahipti ve genellikle gelien ve glenen halk ile blgenin anakenti olma nn korudu (XIV. V. 13).

Gcographika 'da Tarsusun bylesine nemli bir

felsefe merkezi olmasnn nedenlerine deinilmeme- sine karn, Soloilularda olduu gibi Tarsuslu filozoflara ilikin ayrntl bilgi verilmektedir. S trabonun adn sayd Tarsus doumlu filozoflar arasnda An- tipatros, Arkhedemos, Nestor ve iki Athenodoros: Athenodoros Kordylion, Athenodoros Kananites bu lunmaktadr (XIV.V.14). S trabonun dierleri arasnda sayd filozoflar: Plutiades ve Diogenes gezgincidir. airlerden Dionysides, gramercilerden Artemidoros, Diodoros ve retoriki Hermogenes ile Areios Tarsus 'un nllerindendir.

Khrysippostan sonra balayan Orta Stoa dneminde de tannm filozoflar arasnda yukarda ad saylan Tarsus kkenliler ounluktadr. Bu dnem de (M 2. yzyl) Eski Stoaclk keskinliini yitirerek Latinlemitir57.

T arsuslu KratesHakknda fazla bilgi yoktur. Ancak, Diogenes La

ertios [IV. 2 3 te) Krates adndaki on kiiden onuncu- sunun Tarsuslu Akademia filozofu Krates olduunu belirtmektedir.

ZenonDiogenes Laertiosun [VII. 3 5 te) sayd sekiz Ze-

n o n dan beincisi Khrysipposun rencisi ve ardl Tarsuslu Zenondur. Zenon az sayda kitap yazm buna karlk ardnda ok sayda renci brakmtr. Tarsuslu Zenon, Stoacln kurucusu Kitionlu Zenon ve onun rencisi kendisin in ise hocas olan Khrysipposun felsefe retirlerken ilk sraya koyduklar mant, Stoa Poikilenin ikinci adam Kle- an thesin diyalektik, retorik, ahlak, politika, fizik ve tanrbilim olarak alt blmlere ayrmasna kar kmtr. Zenona gre bunlar mantn deil felsefenin blmleridir [VII. 41).

Antipatros ve A rkhedem osStrabon, [XIV. V. 7 4 te) doutan Tarsuslu Stoac

lar arasnda Arkhedemos, Nestor ve iki Athenodoros ile birlikte Antipatrosu da saymaktadr. Antipatros, A tinadaki Stoa okulunun banda bulunan Karne- adesin ba dman olarak bilinmektedir58.

nde gelen Stoac filozoflar, Soloilu Khrysippos ve Babilli Diogenes, konumay snflandrarak: zel isim, cins isim, fiil, bala ve harfi tarif (artikel) balklaryla be blme ayrmlardr. Antipatros, De-

224

Tarsus Cumhuriyet Alamndaki antik yol

yiler ve A nlam lar zerine eserinde bunlara bir de orta (zarf?) terimini eklemitir59. Ayrca Tanm zerine adl yaptnn birinci kitabnda tanm n tan m na: zmleme yoluyla tam olarak dile getirilmi bir szdr biiminde bir aklk getirmektedir60.

H erakleidesTarsuslu Herakleidesin hocas Tarsuslu Antipat-

rostur. Athenodoros ile birlikte hatalarn eit o lm adn kabul ederler61.

A thenodoros K ordylionStrabonun szn ettii filozof Athenodoroslar-

dan bir dieri, Kordylionlu olarak anlan yal Athe- nodorostur. Athenodoros tam bir Stoac fanatikti62. Marcus Cato ile birlikte yaad ve vatan nda ld belirtilmektedir (Strabon, XIV. V. 14).

Athenodoros K ananitesStrabona [XIV. V. 14) gre: Sandonun olu olan

doutan Tarsuslu Athenodoros Kananites (M 74- MS 7), mparator Caesarn her zam an onurlandrd bir hocasdr. Ciceronun ve Gen Catonun arkadadr63. Yalandnda memleketi Tarsusa dnen Athenodoros Kananites, halkn kandran ve soyan bir ynetici olan Boethos64 tarafndan ynetilen hkmeti devirerek baa gemi ve halkn sevgisini kazanm, gvenini salamtr.

S trabonun dostu, Stoaclarn nderi, kendi dneminin bir dehas Poseidoniosun (M 51den nce) rencisi olan A thenodorosun, A ugustus d nem in de imparatorluk ailesi zerinde etkisi bykt. Athenodoros, M yak. 15 ylna dek yaam n A ugus- tu s un y an nda geirmitir. Yalannca doduu kente dnm ek iin ondan izin istemitir. Augus- tu s un ellerini tu tarak : Sana hl ihtiyacm var,

225

Mersin Mzesi'nden bir sava sahnesini betimleyen kabartma levha

sessizlie de, demesi bu etkinin belirgin bir gstergesidir. A thenodorosun ayrlrlarken A ugustusa: Kzdn zam an Caesar, alfabenin harflerini kendi kendine sayp bitirinceye kadar, hibir ey syleme ve y ap m a diyerek verdii t, onun zerindeki koruyucu luunu ve saygnln belirtmektedir65.

A thenodorosun zellikle ahlak felsefesi konusundaki soylu ve arbal grleri arkada Ciceronun vgsn kazanmtr. Seneca, epistulae morales66 ve de tranquillitate anim i67 adl eserlerinde onun bu konudaki fikirlerinden alntlar yapm tr68.

Augustus dnem inde Tarsus bir niversite kentiydi ve Tarsusun ynetim inde Tarsus niversite- sinin ve dolaysyla A thenodoros gibi dnrlerin etkin bir rol vard. Tarsusun ynetim inde de etkin olan olan A thenodoros ile ardl Nestor gibi d nrler, Tarsusun felsefeye verdii nemi kan t la m aktad r69.

Athenodoros oktanrl Tarsuslularn en by olarak grlmektedir. ldnde sann habercisi Tarsuslu Paulus ocuk yatayd70.

N estorCaesarn kz kardei Octaviann olu Marcellusun

retmeni, Strabonun ada olan Nestor, Stoac bir akademisyendir. Athenodoros Kananitesten sonra Tarsus hkmetinin ba olmu, hem vali hem de kent tarafndan uzun sre onurlandrlmtr71. Nestor, Athenodoros ile birlikte Augustus dneminde Tarsusun halef-selef ynetici filozoflarn olutururlar. Bunda hi kukusuz Athenodoros ve Nestorun Augustusun ve ailesinin eiticiliinde bulunmalarnn rol byktr. M 26-23 yllarnda yneticilik yapmtr. 92 yana dek yaamtr. ada Strabon M 19da onun hakknda yazarken hl yaamaktayd72.

226

P lutiades ve D io g en esKentten kente dolamalar nedeniyle gezgin olarak

nitelenen Tarsuslu bu filozoflar, grevlendirildikleri okul yneticiliklerinde de yeteneklerini kantlamlardr. Diogenes73 ounlukla esinlenerek ya da istenildiinde yazd trajik iirleriyle tannmaktadr74.

HerodotosArieus olu Tarsuslu Herodotos, deneyci hekim

Nikomedeial M enodotosun rencisidir. Tarsuslu Herodotos, Diogenes Laertiosun aktardna [IX. 116) gre: Kukuculuk zerine on kitaplk bir eser ile daha birok gzel eserin yazar olan Sextus Empeiri- kosun75 hocasyd.

D ionysiadesBir tragedya airi olan Tarsuslu Dionysiades, Ple-

iadlar olarak anlan yedi airden birisidir ve Stra- bona gre: Pleiadlarn en iyisidir76.

Artem idoros v e D iodorosArtemidoros ve Diodoros, S trabonun yaptlar

hl yaayanlar olarak nitelendirdii Tarsuslu gramerciler arasnda saylm aktadr77. P lutarkhosa gre: bilimsel aratrmaya merakl olan Diodoros ngiltere, Msr, Eritre Denizi ve Trog'lodyteslerin lkesine gezi yapmtr78.

AreiosTarsus eczaclkla ilgili nemli bir merkezdir. Ec

zaclk ve tpla ilgili konularda nl bir yazar olan Areiosun yaptlar kayptr79.

Aziz PaulusM 76 ylnda Magnus Pompeiusun korsanlara

kar dzenledii harekttan sonra Roma egemenlii altna giren Tarsusta, Greklerle birlikte nemli bir etnik grup da nl Hristiyan kuramc Aziz Pa- ulusun iinden kt Yahudilerdi. Paulusun zam anndaki Tarsus, Kilikiann anakenti konumundayd.

Aziz Paulus yaamnn zorluklar ve servenle dolu en skntl gnlerinde kendisini bir Romal egemene yle tantmaktadr: Ben bir Yahudiyim, Kili- kiann Tarsus kentindenim, hi de nemsiz olmayan bir kentin vatanday m . Paulusun bu ifadesi, yaa d Ge Grek-Erken Roma andaki Tarsus kenti yurttalarnn hissettii gemiten alm an enerji ve

-----------------

Uzuncaburtan mimari kalnt

cesaretin rn, vn kayna, bilinle kamlanan ve glenen bir mirasn verdii uygarca bir cesaret olarak yorum lanm akta, kentine ve baba ocana kar duyduu gururun ve yurtseverliin bir sonucu olarak yorum lanm aktadr80.

Romallara M ektubunda: Yunanllara da barbarlara da borluyum derken Dou ve Bat kartl ile kltrnn kendi zerindeki belirleyici roln vurgulamaktadr. Buradan bir Dou Akdeniz metropoli- si olan Tarsusun kltrel etnik yapsnn Paulus zerindeki etkisi anlalmaktadr.

A tinada kurulan Stoac, Epikurosu, Platoncu, Aristotelesi Helenistik felsefe okullar, Aziz Paulus zam anndan sonra da varlklarn srdrmlerdir81. Bunlardan Havarilerin leri 'nde [17, 18) sz edilen ilk ikisi, Paulus zam annda dierlerinin en nnde gelmese de en baarllar arasnda yer alm aktayd82.

Aziz Paulus, Grek kentlerinde adn duyuran gezginci filozoflardan biri saylmaktadr83. Anadolu, Kbrs, Yunanistan va M akedonyada misyonerlik iin uzun yolculuklara km, vaazlar verip, kiliseler kurmu ve uzun sre Korinthos ve Romada kalmtr. M 62-64 aras Romada ldrlm tr84. sann ona am yolunda grnd ve onun, say tan m am olanlarn iinde, havari unvan alan tek kii olduu bilinmektedir85.

H erm ogenesFilozof-m parator Marcus Aurelius dnem inde

(121-180) yaayan Tarsuslu Hermogenesin (150- 225), retorik konusunda birok yapt vardr. Genli-

227Arka sayfadaki fotoraf: Karakabakl

Mersin Mzesi bahesi (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)

I

inde nl bir hatip olduu bilinmektedir. Yaptlar: Ahtrmalar-Progymnasmata, Dnceler Hakkmda- Peri Ideon, Keif Hakknda-Per/ Heureseos, Nazmda Duraklar -Peri ton Staseson , Konuma Yntemi Hak- knda -Peri Methodou Deinostetostu r86.

Ayrca Tarsus ve Soloi, Dou gizemciliini (Mithras klt) Kilikia korsanlar araclyla batya (Ro- m aya) yayan bir s konumundadr. Helenistik D- nem de A nadoluda yaygnlaan Mithras klt, Kilik- iallarn Roma devlet dinine bir armaandr. zellikle M 1. yzylda Romaya tutsak olarak gtrlen Kilikiallar, bu kltn ordu iinde yaygnlamasna neden olmulardr. Hint/ran kkenli Mithra (Gr. Mithras); Romann gizem dinleri iinde yer almaktadr87. Plutarkhos, bu dine ilk girenlerin (teletai cpor- reto) Kilikial korsanlar88 olduunu belirtmektedir. Mithras kltn yayanlar da Kilikial korsanlardr. M 1. yzylda balayarak yalnz gemilere deil ada

lara, liman kentlerine el koyarak Roma ekonomisini ciddi bir biimde sarsarak, dou politikasn yeniden gzden geirmeye zorlamlardr89. Mithras klt; Roma birliklerinin mevzilendii her yerde ve zellikle ulatrma yollar zerinde grlmektedir. nk ncelikle Romada korsanlara kar savaan askerler arasnda yaylm ve onlarn tanrs olmutur90. Stoacln yazgya boyun eme (kaderci) retisi ve gkbilimle olan yakn ilikisi (rn. Aratosun Phaenomena's) ile evren (kozmos) modeli; Mithras gizem dininin ay, yl, mevsimler, yldzlara ve zellikle gnee ykledikleri kutsal anlamlarla91 rtmektedir. Tarsusta Stoac gelenee uygun olarak gelitirilen Mithras yeni kozmik olgu, yerel bir tanr olan ve bir takm yldznn simgesi olarak da bilinen Perseus ile btnletirilmitir92. Bu, Soloilu Aratosun kendi memleketindeki arlnn da etkisiyle, Stoacln geleneksel olarak ilgi alanna giren astroloji, astral

230

dinler ve Byk Yl gibi konular, Tarsus niversitesindeki bilginlerin retinasnda canlandran Posido- niosa mal edilmektedir.93 zetle, Bat dnyas (Grek- Roma) iin Stoaclk gibi Mithraizmin de doudaki merkezi Kilikiann bakenti Tarsus olarak grlmektedir94. Tarsus bu anlamda bat iin farkl din ve felsefelerin kararak yeniden biimlendii ve batya sunulduu bir merkez-kent durum una gelmitir. Havarilerin leri'nde sz edilen [17,18) iki felsefe okulu Stoaclar ve Epikurosular en baarl felsefe okullar arasndayd95. MS 1. yzyl sonunda96 Helenistik D- nemin bandan pek iz kalmam gibi grnen Tarsusta Bursal Dio Khrysostomosun sylevinde halktan hl Fenikeliler diye sz etmesi97 ve M 71den balayarak Tarsusta Yahudi kan tayan bir vatanda topluluunun olumas98 ile A rgoslu lara" dayanan ya da Herakles tarafndan kurulduuna ilikin mitolojik bir Grek gemii olan Tarsus, kukusuz kltrel, dinsel ve felsefi anlam da evrensel bir miras bnyesinde tayordu.

M alloslu Krates (Stoac)Bugn A dana Karata yaknlarnda Ceyhan (Pyra-

mos) rma kysnda yer alan antik Mallosta doan bir dier Stoac filozof da Kratestir. Dneminin en byk eletirmenlerinden ve gramercilerindendir. II. Attalos tarafndan P ergam ona davet edilmitir. Ho- meros, Hesiodos ve dierleri zerine yorum lardan oluan yaynlar vardr. M 215-143 yllar arasnda yaayan nl Samothrakeli gramerci Aristarkhosun ada, rakibi ve daha ok gramer almalarna y nelmesi nedeniyle de meslektadr. Krates, Aristarkhosun Analoji Kuramna kar, Aykrlk Kuramn gelitirerek dil konusunda kuralszl savunm utu r100.

M alloslu K rates (G ram erci)Strabon [XIV. V. 7 6da) Mallostan Panalitiosun

rencisi gramerci Kratesin doduu yer olarak sz etmektedir. Diog'enes Laertiosa [IV. 23) gre: Krates adnda on kii vardr. Bunlardan yedincisi, gramerci Malloslu Kratestir.

Peripatetik S eleu k eia llarMersinin Antik Dnem filozoflarnn ounluu

nun Stoac olmasna karn peripatetik bir grup filozofun varl dikkati ekmektedir. Bunlardan ikisi Se-

leukeial dieri ise Soloiludur. Seleukeiallar Ksenark- hos ile Athenaios, Soloilu olan ise Klearkhostu r101. Klasik ada Atinada dnemin en byk iki filozofu Platon ve Aristoteles tarafndan kurulan felsefe okullarndan Platonun kurduu Akademia ile Aristotelesin Peripatetik Okulu Lykeion felsefe okullarnn en nlleridir102. Ayrca kinik Kynosarges Gymnasi- onu unu ve ad geenlere seenek oluturan iki yeni felsefe okulu Zenonun ders verdii Stoa Poikile ve Epikuros Okulu, Helenistik Atinann felsefeye verdii nemi vurgulam aktadr103 Bunlardan Aristotelesin Peripatetik Okulu zamanla yeniden nem kazanm104 ve yukarda ad geen Seleukeial ve Soloilu filozoflar bu okullardan yetimilerdir.

1. yzyl sonunda Rhodoslu Andronikosun Aristotelesin kayp sanlan yaptlarn yaynlamasyla yeniden nem kazanan Aritotelesilik, zor anlalr dili nedeniyle anlalabilir hale getirilmesi bakmndan felsefeciler iin yeni bir ura alan haline gelmitir. Scle- ukeial Ksenarkhos d^ bu dnrler arasnda yer almaktadr. Ksenarkhosun Aristoteles yanls olmas, Antik Dnemde Kilikia blgesinin Stoaclk dnda farkl felsefi akmlara gsterdii ok ynl ilgiyi gstermektedir. Aristoteles zerine yaynladklar inceleme yazlaryla bilinen yeni Aristoteles taraftarlar arasnda Seleukeial Ksenarkhos ile birlikte nde gelen dier dnrlerin adlar da saylmaktadr105. Balca ilgi alanlar, lojik ve Aritoteles kozmolojisi olan bu Yeni Aristotelesilerin okuyup-ilgilcndikleri bayaptlar arasnda Aristotelese atfedilen ve ayn zamanda Ermeni, Arap ve Pers dillerine evrilen Dnya ile lgili adl eser de bulunm aktayd106.

A thenaiosSeleukeial Athenaios da, Tarsuslu Athenodoros

Kananites ve Nestor gibi halknn nderi olan filozoflar arasndadr. S trabonun [XV. V! 4 te) aktardna gre Augustus Caesara kar tasarlanan komplonun ardndan dostu Murena ile kaarken yakalanm ve susuzluu anlaldktan sonra serbest braklmtr. Romaya dnnde kendisini karlayanlara, Hadesin lkesini kastederek: Euripidesin Ben lmn mahzenlerini ve karanlk geitleri terk edip geldim zdeyiini yinelemitir. Athenaios doum yeri Seleukeiada uzun yaamam, ancak dnnden ksa bir sre sonra oturduu evin gece kmesi sonucu hayatn kaybetmitir.

231

K senarkhosCilicia Trakheia blgesinin dnce tarih inde

nemli saylabilecek bir filozof da S trabonun hocas Aritotelesi Seleukeial Ksenarkhostur. S trabonun [XIV. V. 4 te) belirttiine gre, Ksenarkhos, yaamn skenderiye, Atina ve en sonra da Romada retmenlik yaparak geirmitir. mparator Augustus ve Areiosun dostluunu kazanan Ksenarkhos, onurlu bir yaam srmtr. yice yalannca gzlerini kaybetmi ve hastalanarak lmtr.

D io g e n e s lerDiogenes Laertiosa [VI. 81) gre: Bugnk Mersin

(Kilikia) iinde kalan kentlerde domu olan iki Diogenes vardr. D. Laertiosun sralamasnda, drdnc Diogenes Stoacdr ve (Aristipposun tanklyla) Seleukeia doumludur. Beinci Diogenes ise Tarsusludur. iir sorunlar ve zmleri zerine eser verm itir107.

Sonu olarak, M 4. yzylda A tinada balayarak gelien Stoaclar, Epikurosular, P latoncular ve Aris- totelesiler gibi byk felsefe okullar Tarsus, Soloi ve Seleukeia'da izlerini bulmu ve bata Stoaclk olmak zere bu blgeden yetien filozof ve edebiyatlar, alarnn nde gelen dnrleri arasnda yerlerini almlardr.

S trabonun szn ettii Soloi ve Tarsuslu filozoflarn ortak zellii oun luunun Stoac olmalardr. Soloi ve Tarsus iin Stoaclk Eski ve Orta olarak ayrlan zaman dizini iine girmektedir.

Stoacln Z en o n dan sonra ikinci adam Kle- an th es in Zeus 'a lahi adl yapt, Roma dnyasna egemen olacak tek tanrc l n bir ncsyd. Stoacln yalnl ve dinsel dzeyde Roma karak te rine uygun der bir biimde insanlarn en derin arzularna doyum salam as im para tor luk felsefesi olm asna yol amtr. Tarsus bu an lam da ok tan- rl felsefeden tektanrl dine geie tanklk eden en nemli m erkezlerden birisiydi.

NOTLAR1 rn: Ramsay 2000, Ulansey 1998, VVallace&VVilliams 1999, ayrca

genel bir filozof tarihisi olarak: Diogenes Laertios evirisi. Stoaclkla ilgili olarak klasik yazarlardan aln tlar ve geni kaynaka iin bkz. Saunders 1966, de Vogel 1973, Brun 1997 ve dierleri, rn. Ce- vizci 2000, Storig 2000, Thilly 2002.

2 Pimanlk 2002.3 Yac 2001, 2002.4 rnein, Cicero, Seneca, Diogenes Laertios.5 W allace&W illiams 1999: 138.6 U. Nutku, Pimanlk 2002: nsz.7 VVallace&VVilliams 1999: 151.8 Lloyd 1989:174.9 elgin 2000: 44.

10 Eliade 2003: 236. A tina 'da yeniden retilm i Semitik -b ir dou felsefesi- olan Stoacln Roma dnyasna katks olaandyd. Bu durum u Eneyclopaedia B ritannica da R. D. Hicks yle zetlem ektedir: Stoacln Rom aya girii, Rom ann grd en ciddi deiim di. Balangta ulusal yetkililerin kskanlyla keskin bir arpm adan sonra kolayca kabul grd ve soylu aileler arasnda hzla ilerleme kaydetti. Cum huriyetin eski kahram anlarn n Stoac olduklar, darlklar, kat yalnlklar ve greve ballklaryla yeni retimin neredeyse Semitik ciddiyetine uygun olduklar sylenm ekteydi... Bradford 2004: 174.

11 Miletoslular, Ephesoslular. Diogenes Laertios (I, 1) lon felsefesinin Kleitomakhos, Khrysippos ve Thcophrastos ile sona erdiini belirtmektedir.

12 VVallace&VVilliams 1999: 139.13 A ristotelesin yanda ve rencilerine verilen genel bir ad. A ristote

les derslerini gezinerek verdii iin okulu, gezinenler anlam nda Peripatos-7rpi7rCtTO" olarak anlm tr. Bir dier anlam yla Peripatetik Felsefe adn, Theophrastosun okul iin salad binadaki Kpi7l(XTO' denilen zeri kapal gezinti yo lundan almtr. Peri- pa tosun anlam lar iin bkz. Gr-Eng. Lex.: 629, Menzilciolu 2002: 45. Peripatetikler: M 320-270; lk Peripatetikler, M 270-70; Gerileme Dnemi: M 70-MS 230; Son Peripatetikler olarak snflandrlm aktadrlar. Hanerliolu 1993: 140, Akarsu 1984: 145, Cevizci 1997: 548.

14 Platon tarafndan M 387de A tinada kurulan dnce okulu. Eski Akademi M 4.-3. yzyllar, Orta Akademi M 3. yzyl ve Yeni Akademi M 2.-1. yzyllarda etkinlik gsterm itir. Cevizci 1997: 27.

15 rgtl bir dnce okulu olarak yaklak be yzyl sren Stoaclkla birlikte Bat felsefesi ulusal olm aktan kp uluslararas bir d nce sistem ine dnm tr. Kurucusu Kbrs-Kitionlu Zenon, h m anizmi ve kozm opolitizm i ilk ne sren dnrd. Stoaclk, Fe- nike-Helen paganizm i ile Hristiyanlk arasnda bir kpr olmutur. H ristiyanlk ilk dnsel savunm alarn Stoacla kar yapm , an cak birok dnsel ilkesini de onunla badatrm tr. Bu anlam da, Stoaclktaki doaya boyun ei, H ristiyanlkta yerini doann y a ratcs T an ry a boyun eie brakm tr. Doaya uygun yaam ak ve bir b tnn paras olarak insan ruhunun logos'a uygun yaam as, insan iradesinin Tanrnn iradesine uygun dmesiyle olumaktadr. lk S toaclar Douluydu (Kbrs, Kilikia). Sonrakiler, Stoaclk Rom ada devlet felsefesi olduktan sonra Romalyd (Seneca, Epiktetos, Marcus Aurelius) ve toplum hiyerarisinin her katm anna hitap etmekteydi. Bu dnem de yaylm aya balayan Hristiyan etik zerinde etkisi byktr. Magee 1998:16-17. Stoaclk tarihsel olarak byk dnem e ayrlm aktadr: M 4.-3. yzyllarda etkinlik merkezi A tina olan ve kurucusu Kbrs-Kitionlu Zenon, Kleanthes ve Soloilu K hrysippos'tan oluan Eski Stoaclk, M 2. yzylda belli bal Ba- billi Diogenes, Tarsuslu A ntipater, Rhodoslu Panetios, Apameiah Po- seidonios gibi filozoflardan oluan Orta Stoaclk; MS 1.-2. yzyllarda iinde (yukarda adlar saylan) Romal nllerin olduu m paratorluk Dnemi Stoacl. Brun 1997: 11 vd. rgtl olarak yakla

Mut'tan Mersin Mzesi bahesine getirilen lahit teknesi ve kapa (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)

k be yzyl srecek bu felsefe akm, dierlerinden daha st dzeyde bir uluslararas ne kavum utur.

16 A tinann M 153/156da Rom aya Stoaclar, Peripatetikler ve Aka- dem icilerden oluan felsefe ekolne ait bir grup gnderdii sylenmektedir. Bunlar: Akadem iac Karneades, Aristotelesi Kriyolaus, Tarsuslu A ntipatcr, Babilli Diogenestir. Bu grup, Romada byk bir dinleyici kitlesine hitap etmitir. Brun 1997: 18 Barrovv 2002: 163.

17 elgin 2000: 9.18 IJlansey 1998: 83.19 Bkz Russel, 1972, Brun 1997, Thilly 2002.20 ncelikle, I. k itabnda: Khrysipposu Ion felsefesini sona erdiren Fi

lozoflar arasnda sayar (1.14) ve Khrysippos ile sona eren kolu yle sralar: Sokrates, A ntisthanes, Kinik Diogenes, Thebaili Krates, Kitionlu Zenon, Kleanthes vc Khrysippos... "(I.15) . Zenon ile ilgili VII. kitabnda Khrysipposun Fikirleriyle ilgili nemli ayrn tlar vardr. Ayrca VII. 179-202 ona ayrlmtr.

21 Diogenes Laertios (I. 51), Solonun Kilikiada kurduu Soloiden o lanlar Solevler; Kbrstaki Soloiden olanlar ise Soloilu" olarak belirtm ektedir: Oradan ayrlp Kilikiaya gitti ve orada kendi ad ndan Soloi denen kenti kurdu; buraya birka Atinal yerletirdi: zam anla bunlarn dilleri barbarlanca yanl konuuyorlar diye ad kt. Bu kentten olanlara Solevler denir. Kbrstan o lanlar ise Soloilu diye anlrlar.. Ancak bu m etinde dier kaynaklarda da yaygn olarak kullanld gibi; Soloilu biimi yelenm itir.

22 Sena ?: 397 vd.23 Stoaclk, Yunanca s tunlu giri (portique) anlam ndaki stoa szc

nden gelmektedir. Poikile ise boyal (resimlerle kapl) an lam ndadr. Stoacln kurucusu Zenon, derslerini resimlerle kapl bir s tun lu girite veriyordu. Bu nedenle okula kurulduu yerin ad (Stoa Poikile) verilmitir. A thena A gorasnn kuzeybat kesinde yer alan (Stoa Poikile), Otuzlar Tiranlnda bin drt yz yurttan kyma uratld s tunlu giriinin, arndrlm ak am acyla Polygnotes ta ra fndan resimlerle sslendii belirtilm ektedir. Diogenes Laertios (VII. 5), Brun 1997:14, VVhitley 2001; 332 vd.

24 SoIoikistnos= gram ere aykr konum ak, (rn: ne gemek yerine; ileri doru ilerlemek.) Diogenes Laertiosa (Solon 1, 51) gre: Yasa- larm yazar Solon, Kilikiadayken orada kendi adn verdii bir kent kurdu (Soloi). Ve buraya birka Atinaly yerletirdi. Bunlar (soloiki- zeit) zam anla dili bozdular. Genel olarak yapsal ve szdizimsel dil yanl olarak tanm lanabilecek bir gram er terimi olan soloikism os bat dillerine geerek gnm ze ulamtr. Bu terimin kayna Yu- nancay bozuk-arpk konuan Soloi halkdr. Diogenes Laertios (VII, 59).

25 Diogenes Laertiosun (VII. 181) Dioklesten aktardna gre: Yannda oturan yal kadn onun gnde be yz satr yazdn sylemi. H ekatona gre de babasndan kalan miras krallk hzinesine devredildii iin felsefeci olm utur.

26 OConnor&Robertson 2001: 1.

233

27 Eserleri iin bkz. Diogenes Laertios (VII. 189-202).28 Zenon, Khrysippos, A rkhedem os ve Eudromos ilk sraya m ant,

ikinci sraya fizii, nc sraya da ahlak koyanlar arasndadr. Diogenes Laertios (VII. 40).

29 Cevizci 2000: 231.30 Brun 1997: 64 vd.31 Cevizci 2000: 236.32 OConnor&Robertson 2001: 2.33 Diogenes Laertios VII. 184, 185.34 Hanerliolu 1985: 39.35 Diogenes Laertios VII. I S 5.36 Ayrca bkz. Ulansey 1999: 83.37 zbayolu 1999: 212.38 Maglar; insanlarn ldkten sonra dirilip yeniden doduklarna,

bylece lm szletiklerine ve evrenin onlarn yakarlar sayesinde ayakta kaldna inanm aktaydlar. Tanrlara saygl, hi ktlk yapm ayp yiitlie nem veren, lm km seyen Maglar, Pers -kkenliydiler. nderleri Zoroastresti. Bazlarna gre, Yahudiler de onlarn soyundan gelmekteydi. Diogenes Laertios (I. 1-9).

39 elgin 2000: 9.40 OCD: 813.41 Philem on'un ada kendisi gibi nl olan bir baka Yeni Komed

ya yazar daha vardr: Atinal M enandros (M 342-293/2). eitli karakterler yaratm akta ve onlar betim lem ekteki ustalyla dnem inin en baarl ozanlar arasnda saylm aktadr. Ancak Philemon, kimi zam an M enandrosa bile tercih edilmitir. elgin 2000: 33-35.

42 OCD: 813, elgin 2000: 35-36.43 zbayolu 2003: 161.44 PW W : 63.45 Richter 1984: 89.46 Pom ponius Mela (I. 13, 73-76'da) A ratosun mezarnn Soloiun y a

knnda ve kk bir tepe zerinde olduunu belirtm ektedir. M elaya gre: air A ratusun mezar gerekten de anna layktr. Ancak bilinmez neden, iine talar atlm ve paralar krlm tr. zbayolu 2003: 161, 163.

47 Richter 1984: 89, flg. 53, 54.48 OCD: 92; elgin 2000; 154.49 OCD: 92, elgin 2000: 155 vd.50 elgin 1990: 182.51 Strig 2000: 316-317.52 elgin 2000: 158.53 zbayolu 1999: 212, zbayolu 2003: 162.54 zbayolu 2003: 161.55 elgin 2000: 7.56 S trabonun Tarsusun felsefe-retorik okullarna ve niversitesine

ilikin vc szleri abartl bulunm aktadr. Bunun S trabonun Stoacla olan eilimi, hayran olduu m parator A ugustusun hocas, ada Tarsuslu filozof-ynetici A thenodoros (Kananites) ile olan yakn dostluu ve kendi hocalar arasnda Stoac filozof, tarihi, byk bilgin Poseidoniosun olmas gibi birok neden saylabilir. Bkz Pekman, Strabon, nsz XV ve bu konudaki tartm alar iin, Ram- say 2000: 132 vd. Ramsay, S trabonun vg dolu anlatm n kendi iinde elikili bulur ve Tarsusun bu konum uyla aka bir tara kenti grnts izlenimi verdiini ne srer. renmeye hevesli ve snflar kendi halkyla doldurm ann bir stnlk gibi grlm esine karn; ders, ara-gere, itibar ve bilim merkezi olarak sahip olduu hreti yetersiz bulur. Ramsay 2000:148. Tiberius zam annda (Strabonun yazd yllar) yaam olan Philostratos, Tyanal Apolloni- u sun tanklna dayanarak, Tarsus halknn zevke dknl, a rszl, iyi giyinm eye kar dknlnden rahatsz olan Apolloni- usun Tarsusta daha fazla kalm aya dayanam ayp, eitim ini Kilikia A igaiaida srdrdn aktararak Tarsusa ilikin olum suz bir gr ne srer. Ramsay 2000: 150; Bursal Dio Khrysostomos, Tarsus yneticilerini ehliyetsiz, yetersiz bulm aktadr. Onlarn hata yapm akla suladklar filozoflara kar olm alarndan yaknr. zbayolu 2003; 160.

57 Brun 1997: 11, 18; Thilly 2002; 192 vd.58 Ramsay 2000: 150.59 Diogenes Laertios (VII. 57).60 Diogenes Laertios (VII. 60).61 Diogenes Laertios (V//. 121).62 Diogenes Laertios, hangi A thenodoros olduunu belirtm em esine

karn (olaslkla yal), Isodorosu tan k gstererek, Bergama kitaplnn bandaki Stoac A thenodorosun, Stoa retisiyle elien yerleri kitaplarndan kardn, sust yakalanp ba derde girdiini ve bunlarn yeniden kitaplara alndn aktarm aktadr (VII. 34). Ayrca bkz. Hanerliolu 1985: 44.

63 Demiri 1999: no t 13.64 Strabon (XIV. V. /4 de): Y altaklanarak halkn hogrsn kazan

m, benzerleri arasnda kt bir air ve yurtta olarak olum suz bir karakter gibi gsterilm i Boethos, Tarsus hkm etinin yneticisidir. A thenodoros Kananites tarafndan zerinde etkili olduu A ugustu sun yardm yla grevinden alnm , yerine A thenodoros Kanani- tes getirilm itir. Boethos nn, Tarsuslular arasnda geerli olan bir konuda kesintisiz olarak dnm eden konuabilm e yeteneine borludur. Ayrca bkz. Ramsay 2000: 134 vd.

65 Ramsay 2000: 136.66 ...Tanrdan aka isteyebileceiniz dnda hibir ey istemeyecek

noktaya ulatnzda, btn tu tkulardan kurtulm u olacanz bilin..., ...insanlarla Tanr seni izliyorm u gibi yaa; T an ry la da insan lar seni dinliyorm u gibi konu... Ramsay 2000: 134.

67 ...A thenodorosun syledii gibi, o laylarla ilgili eylemden ve devlet ynetim inden ve vatandalara ait grevlerden uzak durm ak en iyisidir... Demiri 1999; 26. Dier rnekler iin bkz. Ramsay 2000: 137.

68 ann sekin ve yksek karakterli filozofu Athenodoros, gezginci yllar sresince byk bir n kazanm ve n yaylm tr. Cice- ronun de offciis adl eserinde kullanlan nl Stoac Poseidoniosun dncelerinin zetini hazrlam a grevini stlenm itir. Cice- ro nun, Claudiusun A thenodorosun soyluluk ve ahlak felsefesi zerine yapt baz yorum lar konusunda dikkatini ektii ve bunlar okum asn salk verdii bilinm ektedir. Ramsay 2000; 134.

69 Drken 2000:149 vd. Ramsay 2000: 132 vd. Ancak A thenodoros ve Nestorun ynetici olm alarnda Tarsusta im paratorluk ailesinin hocas olm alarnn ve m parator A ugustusun roln de gz ard e tmemek gerekir.

70 Ramsay 2000: 139.71 Strabon, XIV. V. 14.72 Ramsay 2000: 139.73 Bkz. D. 3.74 Strabon, XIV. V. 15: Ramsay 2000: 150.75 Ayn zam anda hekimdir. MS 2. yzylda yaad sanlm aktadr.

Pyrrhoneioi Hypotyposeis (Pyrrhon retisinin Ana izgileri) ile Skeptika (Septikler) adl eserleri vardr. elgin 1990: 204.

76 Strabon, XIV. V. 15.77 Strabon, XIV. V. 15; Desideri&Jasink 1990: 47.78 Ramsay 2000: 150.79 zbayolu 2003: 162.80 Ramsay 2000: 31. Ayrca, zbez braniyim. Kutsal yasaya bal

lk derseniz, Ferisydim. Gayret derseniz, kiliseye zulm edenlerden birisiydim" (Philippililere Mektup 3:5; kr G alatiallara Mektup 1:13- 14); srail cinsinden, Benyamin sptndan branilerden bir brani Philippililere Mektup 3: 5; Kudste Camaliyelin dizinin dibinde bu ehirde yetitirildim ve a ta lar eriatnn sklna gre terbiye oldum . (Havarilerin leri 22,3) derken Filistin Yahudisi olduunu vurgulam aktadr.

81 VVallace&VVilliams 1999: 224 vd.82 VVallace&VVilliams 1999: 139-140.83 Ramsay 2000; 134.84 Eliade 2000: 394.85 Eliade 2000:393.86 elgin 1993: 204.

Mersin Mzesi nndeki Soloi heykelleri (Fotoraf: Fevzi Erylmaz)235

87 Mithra; n, savan, adaletin ve inancn simgesidir. Duruken 2003: 18 vd. Kurtarc ve yaratc olarak Gne= Zeus ile ilikili saylmtr. Stoac felsefenin ikinci adam Kleanthes de gnei her ey in yneticisi olarak grm tr. M ithras 1. yzyldan sonra yaln zca askerler arasnda deil, Romal yneticiler (rn. Neron) ve tccarlar arasnda da yaygnlam tr. Genel olarak erkeklerin Tanrs o larak bilinm ektedir. Millas 2003: 93 vd.

88 Saylar en az yirmi bini bulan ve bir kk devlet oluturabilecek gce sahip olan Kilikial korsanlarn, btn Akdenize yaylarak deniz ticaretini fel ettikleri P lutarkhos'tan bilinm ektedir. Plutarkhos, Pom peirin H ayat'nda (Vit. Pomp. 27. 4) M ithras dinini ku tlayanlarn ilk Kilikia korsan lan olduunu belirtm ektedir. Ulansey 1998: 105. Drken 2000: 149 vd. K orsanlarn tm nn sradan olm asnn aksine aralarnda gerekte servet ve g sahibi, aristokrat, akll, bilgili, toplum un st tabakalarna ait aydnlar da vardr. Bunlarn M ithraizm in yaylm asnda ilevi byk olm utur. A ynca gemici korsanlar iin M ithraizm in tem elini o luturan yldzlarn roln de gz nne almak gerekir. Ulansey 1998: 106; Kilikia korsanlar, Pers Tanrs M ithrasn adyla tan nan Pontus kral M ithridates (Mith- rastan gelen) ile yakn iliki iindeydiler. Onlar Rom aya kar ilk rgtleyenin M ithridates olduu bilinm ektedir. Bu yzden korsanlara kar sava, Roma iin ayn zam anda M ithridatese kar sava anlam na gelmekteydi. te yandan M ithridates, Pontus sikkeleri zerindeki portrelerinde de grld zere soyunun Perseustan geldiine inanm akta ve bu sikkeler zerindeki betim lem elerinde kendisini Perseus ile m itolojik bir balam da zdeletirmektedir. Ulansey 1998: 107.

89 Ulansey 1998: 104, Drken 2002: 146 vd. Devletin btnln korum akta nem li bir yeri olan devlet dininin yan nda zellikle bu nalm l dnem lerde insanlarn kiisel inanlarna hitap eden gizem dinlerinden biri olan M ithrann, Ciceronun Stoac Poseidoniosun etkisiyle o luturduu gkyznn altnda, hem en ortada dier cisim lerin egem eni olan gnein bulunduu biim indeki gr bu durum u en iyi biim de aklam aktadr. Ancak eitime, felsefeye, retorie nem veren Tarsus halknn inanlarn hibir zam an tek bir dinle snrlam ad, yerel dinlerini de srdrd grlmektedir. Drken 2000: 149 vd. Phaenom ena'nn yazar Soloilu A ratosun m ozaik ve portrelerinin (MS 3. yzyl) Rom ada hl yaygn olmas (Richter 1984: 89 vd) astronom iyle ilikili olarak bu dinin etkilerine balanabilir.

90 Barrovv 2002: 158.91 Uzayn b tnn yerinden oynatm a yeteneine sahip olan Perseus,

karizm asnn yan sra, kaderci astrolojinin yaygnlam as, astral lm szlk retisinin ykselii ve Tarsus kentinin tanrs Perseus ile zdeleen M ithrasn kaderi belirleyen yldzlar zerindeki gc ile bu dinin yaygnlam asn salam tr. Ulansey 1998: 99, 101- 104.

92 Perseusun boa ldrm e sahnesi, bahar ekinoksunu boa burcundan karm ak iin btn uzay yerinden oynatarak grkemli gcn gsterm esi olarak yorum lanm aktadr. M ithras bu sahnede, Ta- urus takm yldzn (Boa) ldrp (tauroktoni) bahar gndnm n- deki Aries (Ko) takm yldzna dntren Perseus takm yldz ile betim lenm ektedir. Bu olguyu temsil eden boa ldrme sahnesi, Tarsus kentinin simgesi olm utur. Ulansey 1998: 111-112, Drken 2000: 153.

93 Poseidoniosun buradaki rol: Soloilu A ratosun astral bir mitoloji ve astrolojinin Incili niteliindeki yapt Phaenomena zerine alan, M 128lerde ekinokslarn gerilem esini bulan, Tropik ve E kinoks Noktalarnn Yer Deitirmesi adl eserin sahibi H ipparkusun alm alarn astronom i, astroloji ve astral inanlarla A ratostan beri fazlasyla ilgilenen Stoac entelektellere tantm ak olarak zetlenebilir. M 78de Poseidoniosu Rhodosta ziyaret eden Cicero, on dan ok ey renm itir. Ayrca H ipparkusun da zam annn en sevilen didaktik ozan olan Soloilu A ratos zerine yazm olmas kendi hretini perinlem i olm aldr. U lansey 1998: 91 vd, Barrovv 2002: 163. Poseidonios, kendi dnem inin bir dehasyd ve Stoacla

rn nderi konum undayd. Tarsuslu Stoac A thenodoros (M 74-MS 7) ile iliki iindeydi ve M 51'den nce onun hocasyd. Strabon bu kiliden bir ekip olarak sz etm ektedir. U lansey 1998: 82, Ramsay 2000: 133.

94 Ulansey 1998: 80. Ancak Roma gibi byk bir im paratorluk iin dnya, dinler ve felsefelerle doludur ve Romallar dn aldklar her eye dam galarn vurm ulardr. Romada zellikle ordu iinde yaygn olan M ithras klt de Roma iin, Msrn Isisi ve Osirisi, A nadolu 'nun Kybelesi ve Kuzey Suriyenin Jpiter Dolichenusu gibi Dou Akdeniz kkenli kltlerinden birisidir. Barrovv 2002: 158, 168, 210. Freem an 2003: 338. Ancak Fransz tarihi E. Renann, H ristiyanlk doduu yllarda lm cl bir hastalkla engellensey- di, dnya bugn M ithras dininde o lurdu szleri, Hristiyanlk ncesine dek ok sayda yanda toplayan M ithras kltnn bunlarn iinde en nem lisi olduunu vurgulam aktadr. Drken 2000: 146.

95 W allace&W illiams 1999: 139-140.96 MS 74te Ovalk Kilikia (Cilicia Campestris) ile Dalk Kilikia (Cilicia

Aspera) tek eyalet olarak birletirilerek Roma m paratorluk topraklarna katlm ve Tarsus bu eyaletin bakenti olm utur. Ramsay 2000: 152.

97 YVallace&VVlliams 1999; 196. Dion Tarsuslulara ayrca Tarsus ve Ki- likiadaki ilk yerleim ciler anlam nda Argoslu gm enler diye de seslenir. Ramsay 2000: 83.

98 Iosephus, btn Seleukos krallarnn Yahudi gm enlere hogryle baktn ve pek ok isteklerini yerine getirdiinden sz etm ektedir. Aziz Paulusun, M 171de Tarsus vatandal na geen bir aileden geldii dnlebilir. M 64'te Pom peiusun Tarsuslu-Romal vatandal balam tr ki Aziz Paulus bu vatandalardan birisidir. Ramsay 2000: 101, 121.

99 Strabon (XIV. V. 12).100 elgin 2000: 14-15.101 elgin 2000: 9.102 Diogenes Laertios V. 2.103 elgin 2000: 1 I.104 M 1. yzylda Rhodoslu A ndronikos'un nderliinde Aristotelesin

yazlarnn gn yzne karlm asyla. M enzilciolu 2002: 44-45.105 Sidonlu Boetlos (1. yzyl), Bergamal Kratippos (1. yzyl), Aph-

rodisiasl A leksandros (2.-3. yzyllar), Nikolas Damaskinos (M 64-MS 14), Areios Didymos (M 83- MS 10), Aspasios (2. yzyl) vb. Millas 2003: 82.

106 Millas 2003: 81-82.107 Bkz. B.10.

236

KISALTMALAR VE KAYNAKA

KISALTMALARGR-F.NG. LEX., 1975 (1889) (Seventh edition) A N INTERMEDIATE GRE-

EK-ENGLISH LEXICON, Oxford University Press, Oxford.OCD 1989 (Second Edition) OXFORD CLASSICAL DICT10NARY (Edited

by N. G. L. Hammond&H. H. Scullard) Oxford University Press, 0 x - ford.

PW W 1973 THE PENGUIN W HOS WHO IN ANCIENT W0RLD (Edited by B. Radice) England.

ANTK KAYNAKADiogenes Laertios, nl Filozoflarn Yaamlar ve retileri (ev. C. en-

tuna). K. Takent Klasik Yaptlar Dizisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003.

Strabon, A n tik Anadolu Corafyas. Geographika: XII-XIII-X1V (ev. A. Pekman). Arkeoloji ve Sanat Yaynlar (nc bask), stanbul 1993.

Lucius A nnaeus Seneca, Tanrsal ngr-De Providentia (ev. B. Deni- ri). Kabalc Yaynevi, stanbul 1997.

Lucius A nnaeus Seneca, Ruh Dinginlii zerine- De tranquillitate anim i (ev. B. Demiri). K. Takent Klasik Yaptlar Dizisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999.

KAYNAKAAkarsu, B., 2004, Felsefe Terimleri Szl (III. Bask), Sava Yaynlar,

Ankara.Barrovv, R. H., 2002, Romallar (ev. E. Grol), z yaynclk: 378.Bradford, E., 2004, A kdeniz [Bir Denizin Portresi]. (ev. A. Fethi). Ban

kas Yaynlar, stanbul.Brun, J., 1997, Stoaclk (ev. M. Atc). letiim Yaynclk A. ., stan

bul.Cevizci, A., 1997, Felsefe Szl (II. Basm), Ekin Yaynlar, Ankara.Cevizci, A., 2000, ilka Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa.0 Connor, J. J.&E. F. Robertson 1999 Chrysippus o f Soli http://w w w -

g ro u p s .d c s .s t-a n d re w s .a c .u k /~ h is to rv /M a th e m a tic ia n s /C h ry s ip - pus.html.

Copleston, F., 1996, FelsefeTarihi, H ellenistik Felsefe (ev. A. Yardml), Idea, stanbul.

elgin, G., 1990, Eski Yunan Edebiyat, Remzi Kitabevi, stanbul.elgin, G., 2000, rneklerle H ellenistik a iiri, Arkeoloji ve Sanat Ya

ynlar, stanbul.Demiri, B., 1998, R om ann Yurtsever Tarihisi Titus Livius, Arkeoloji ve

Sanat Yaynlar, stanbul.Desideri, P.&Jasink, A. M., 1990, Cilicia, D allet di Kizzuvata alla con-

quista macedone, Universit degli Studi di Torino.Drken, ., 2000, A ntik ada Yaamn ve lmn Bilinmezine Yolcu

luk - R om ann Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.Drken, ., 2003, Roma Dini, Trk Eskia Bilimleri Enstits Y ayn

lan: 19, stanbul.Eliade, M., 2003, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi II. Gotama Bud-

h a dan Hristiyanln Douuna (ev. A. Berktay), Kabalc Yaynevi, stanbul.

Freeman, C., 2003, Msr, Yunan ve Roma - A n tik A kdeniz Uygarlklar (ev. S. K. Ang), Dost Kitabevi (1. Bask), Ankara.

Gkberk, M., 1985, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi (5. Basm), stanbul.Halman, T. S., 2000, Eski Anadolu ve Ortadoudan iirler, stanbul.Hanerliolu, 0., 1985, Felsefe Ansiklopedisi, Kavramlar ve Akm lar,

Remzi Kitabevi, stanbul.

Hanerliolu, 0., 1993, Felsefe Szl (sekizinci basm), Remzi Kitabevi, stanbul.

Hill, G. F., 1964, Greek Coins o f Lycaonia, Isauria and Cilicia, Bologna.Langlois, V., 1861, Voyagc dans la Cilicie et dans les M ontagnes de Ta-

ures, Paris.Lloyd, S., 1997, T rkiyenin Tarihi - B ir Gezginin Gzyle Anadolu Uy

garlklar (eviri E. Varinliolu), Tbitak Popler Bilim Kitaplar 50, Ankara.

Millas, H, 2003, Gemiten Bugne Yunanllar, Dil, Din ve Kimlikleri, letiim Yaynlar, stanbul.

Magee, B., 1998, Felsefenin yks (ev. B. S. ener), Dost Kitabevi, A nkara.

zbayolu, E., 1999, Soli (Cilicia) ve Soloecism us /. Uluslararas Kilikia Arkeolojisi Sem pozyum u Bildirileri, Olba II (I. cilt): 209-219, Mersin.

zbayolu, E., 2003, Notes on Natural Resources o f Cilicia: A Contribu- tion o f Local H istory, Olba VIII: 159-171, Mersin.

Pimanlk, U., 2002, A n tik ada Tarsuslu Filozoflar, Antik Sahaf Kitabevi Yaynlar, Tarsus.

Richter, G. M. A., 1984, The Portraits o f th e Greeks, Phaidon Press Limited, Oxford.

Ramsay, W. M., 2000, Tarsus (Aziz Pavlusun Kenti) (ev. L. Zorolu), Trk Tarih Kurumu Yaynlar X/19, stanbul.

Russell, B., 1972, Bat Felsefesi Tarihi - Antika (ev. M. Sencer), Bilgi Yaynlar, Ankara.

Sena, C., ? Byk Filozoflar A nsiklopedisi (Cilt I: A-D), Nebiolu Yaynevi, stanbul.

Storig, H. J., 2000, lka Felsefesi (ev. . C. Gngren), Yol Yaynlar (2. basm), stanbul.

Thilly, F., 2002, Felsefenin yks - Yunan ve Ortaa Felsefesi (ev. 1. ener), zdm Yaynlar (III. Basm), stanbul.

Ula, S. E., ve dierleri 2002, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, stanbul.

De Vogel, C. J., 1973, Greek Philosophy, a collection o f texts vith notes and explanation III: Hellenistic and Roman period (III. bask), Leiden.

VVallace, R.&Williams, W., 1999 (1998), Tarsuslu Paulus'un Dnyas (ev. Z. Z. Ilkgelen), Homer Kitabevi, stanbul.

VVhitley, J., 2001, The Archaeology o f A ncien t Greece, Cambridge VVorld A rchaeology, Cambridge U niversity Press, Cambridge.

Yac, R., 2001, Solinin nlleri I: A ratos el Sanat Kulb Aylk Blteni 108, A ralk 2001: 11-12, Mersin.

Yac, R., 2002, Solinin nlleri II: A ratos el Sanat Kulb Aylk Blteni 109, Ocak 2002: 13-14, Mersin.

Yac, R., 2002, Solinin nlleri III: Khrysippos" el Sanat Kulb A ylk Blteni 110, ubat 2002: 6-12, Mersin.

237

Narlkuyu, Gzeller Mozaii nden detay