Skripta Istorija Na Diplomatija 330 Str

(5-14; 40-57) Дипломатија - Хенри Кисинџер

НОВИОТ СВЕТСКИ ПОРЕДОК

Се стекнува впечаток дека во секој век, како да е во прашање некој природен закон, се појавува една земја која поседува моќ и волја, како и интелектуална и морална сила, во согласност со сопствениот систем на вредности да го обликува целиот меѓународен поредок. Во XVII век, во времето на кардиналот Ришелје, Франција го воведе современиот пристап на меѓународните односи заснован на националната држава, а мотивиран со националниот интерес како наjвисока цел. Во XVIII век, Велика Британија го разработи концептот на рамнотежата на силите, кој во наредните 200 години ќе доминира со европската дипломатија. Во XIX век, Метерниховата Австрија го обнови така наречениот „Европски концерт“, кој Бизмарковата Германија го разори со тоа што ја претвори Европската дипломатија во безобзирна политика на силата.

Во ХХ век, ниедна земја не успеа така одлучно и истовремено така амбивалентно да влијае на меѓународните односи како што тоа го направија Соединетите Американски Држави. Никогаш една земја посилно не инсистирала на недозволеност во вмешувањето во внатрешните работи на другите држави, или постраствено не тврдела дека нејзините сопствени вредности се универзално поприфатливи. Ниедна земја не била по прагматична во своето секојдневно водење на надворешната политика, ниту повеќе го идеологизирала тежнението за остварување на сопствените историски и морални убедувања. Ниедна земја не била помалку спремна да се ангажира надвор од своите граници, дури и тогаш кога стапувала во сојузи и превземала обврски кои по обемот и дометот биле без преседан.

Посебноста која што во текот на целата своја историја на себе си ја препишувала Америка, создала два противречни става во однос на надворешната политика. Според првиот, Америка најдобро ги следи своите вредности со тоа што ја унапредува сопствената демократија, благодарение на што претставува светилник за остатокот на човештвото; според другиот, тие исти вредности на Америка и ја наметнуваат обврската за нивниото остварување ширум светот да води крстоносни војни. Растргната помеѓу носталгијата кон одамна поминатото минато и желбата за совршена иднина, американската мисла се колебаше помеѓу изолационизмот и ангажманот иако уште од завршетокот на Втората светска војна, натежна кон реалноста, односно меѓузависноста.

Двете школи на мислење - за Америка како светилник и Америка како крстоносец - подразбираат, како нешто сосема природно, светски поредок заснован на демократија, слободна трговија и почитување на меѓународното право. Повикувањето на таквиот систем, бидејќи никогаш и никаде не постоел, на другите земји често делува утописки, ако не и наивно. Тој скептицизам сепак никогаш не го засени идеализмот на Вудроу Вилсон, Франклин Рузвелт или Роналд Реган, всушност, на ниеден единствен американски претседател во ХХ век. Ако ништо друго, го поттикна американското уверување дека историјата може да се занемари и дека светот, доколку искрено сака мир, треба да ги примени американските морални „рецепти“.

Двете школи на мислења произлегоа од американското искуство. Иако постоеле и други земји со републиканско уредување, ниедна не била свесно создадена за да се бори за идејата за слободата. Ниедна друга земја не била населена со луѓе кои се

1

упатиле на новиот континент, решени дека во името на општата слобода и благосостојбата ќе ја припитомат неговата дивина. Оттаму овие два пристапа, изолационизмот и мисионерството, иако на прв поглед мошне спротивни, го одржуваат основното заедничко уверување - Соединетите Американски Држави го поседуваат најдобриот систем на власт во светот, а остатокот од човештвото може да постигне мир и напредок така што ќе ја напушти својата традиционална дипломатија и ќе го усвои американското почитување на меѓународното право и демократијата.

Американското патување низ водите на меѓународната политика претставувало триумф на верата над искуството. Уште од 1917 година откако стапи на светската политичка сцена, Америка поседуваше таква надмоќ и беше толку уверена во исправноста на своите идеали, што најважните меѓународни договори склучени во овој век - од Пактот на Друштвото на народите и Келог-Бријановиот пакт, до Повелбата на Обединетите Нации и Хелсиншкиот завршен документ - претставуваат отелотворување на американските вредности. Крахот на Советскиот комунизам претставувал интелектуална победа на американските идеали, но парадоксално на тоа, Америка ја соочи со светот кој во текот на целата своја историја се обидуваше да го избегне. Во меѓународниот поредок каков што сега настанува, национализмот доби нов замав. Земјите почесто го следат сопствениот интерес отколку возвишените принципи и почесто се наметнуваат отколку што соработуваат. Малку што укажува на тоа дека стариот начин на однесување се променил, или дека во децениите што се пред нас би можел да се промени.

Новината во врска со светскиот поредок во настанување се состои во тоа што Соединетите Американски Држави првпат не можат ни да се повлечат од светот, ниту со него да доминираат. Америка не е способна да го промени начинот на кој во текот на целата своја историја ја сфаќала својата сопствена улога, ниту тоа би требало да го посакува. Кога стапи на меѓународната сцена, таа поседуваше таква виталност и сила, што можеше да го натера светот да се прилагоди на нејзината визија за меѓународните односи. Во 1945 година на крајот од Втората светска војна, Соединетите Американски Држави поседуваа таква моќ (во еден момент околу 35 отсто од целото светско стопанство и припаѓаше на Америка), што им се чинеше дека било предодредено да го преобликуваат светот во согласност со своите идеали.

Цврсто уверен во вистинитоста на своите зборови, Џон Ф. Кенеди изјави дека Америка е доволно силна за да може да „ја плати секоја цена, да поднесе секаков терет“ како би можела да го осигура воспоставувањето на слободата. Три децении подоцна, Соединетите Американски Држави многу помалку беа во можост да инсистираат на остварување на сите свои желби. Статусот на голема сила го стекнаа и други земји. Соединетите Американски Држави денес се соочени со предизвикот постепено да ги остваруваат своите цели од кои секоја претставува мешавина на американските вредности и геополитичките потреби. Помеѓу останатото, во светот составен од неколку земји приближно на иста сила, се наметнува потребата поредокот да биде заснован на некаков вид на рамнотежа, а всушност тоа претставува идејата која на Соединетите Американски Држави никогаш не им била блиска. Разликите во американското и европското историско искуство драматично дојдоа до израз веќе при нивна прва средба - на мировната конференција во Париз 1919 година. Европските лидери сакаа да го обноват постоечкиот систем во согласност со познатите методи;

2

Американските миротворци веруваа дека Големата војна не ја предизвикале постојаните геополитички судири, туку недостатоците на европската политика. Во своето познато обраќање - „Четиринаесет точки“ - Вудроу Вилсон на Европјаните им порача дека меѓународниот систем во иднина ќе мора да се заснива на принципот на самоопределување на народите, а не на рамнотежата на силите, дека својата безбедност не би требало да ја засноваат на воените сојузи, туку на системот на колективна безбедност, како и дека нивната надворешна политика дипломатите повеќе не смеат тајно да ја спроведуваат, туку дека треба да биде заснована на „јавни договори без тајни договарања...“. Јасно е дека Вилсон во Париз не дошол толку за да преговара околу условите за завршување на војната, или за да разговара за обновата на меѓународниот поредок, колку за тоа во потполност да го преобликува речиси три века стариот систем на меѓународни односи.

Откако почнаа да размислуваат за меѓународната политика, американците европските неволји му ги препишуваа на системот на рамнотежата на силите. Од друга страна, од моментот кога првпат мораа да се занимаваат со американската надворешна политика, европските политичари со негодување гледаа на тоа што Америка сама на себеси си стави за задача да го спроведе како глобална реформа. И американците и европејците се однесуваа како таа другата страна да е онаа која што слободно го избрала својот начин на водење на дипломатијата, па оттаму дека е или само помудра или помалку воинствена, па би можела и да се определи за некој друг многу поприфатлив метод.

Всушност, и американскиот и европскиот пристап кон надворешната политика произлегоа од нивните сопствени, посебни околности. Американците живееја на безмалку пуст континент кој од непријателските сили го штитеа два огромни океана, додека соседните земји беа слаби. Бидејќи на Америка не и се спротивставувала ниедна сила во однос на која било потребно да се воспостави рамнотежа, таа не ни морала да се соочува со нејзините предизвици дури и кога тамошните политичари би дошле на бизарна идеја да ја поддржуваат Европа во некоја средина која не се интересирала за Европа. Мачните недоумици во врска со безбедноста, какви што ги прогонувале европските земји, не се допреле до Америка во наредните 150 години. Кога дошло до тоа, Америка стапила во двете светски војни кои ги започнаа европските земји. Таа во двата случаи се вклучила во моментот кога рамнотежата на силите веќе не функционирала, што претставувало парадокс: се додека функционирала онака како што била замислена, рамнотежата на силите која поголемиот број на американци ја презирале, овозможувала всушност и безбедност за Америка, а во меѓународната политика ја вовлекло всушност нејзиното пореметување. Европските земји не се определиле за рамнотежата на силите како средство за регулирање на своите односи покрај вроденото кавгаџиство или склоноста на Стариот свет кон интриги. Ако американското инсистирање на демократија и на меѓународно право е последица на карактеристичното чувство на сигурност, европската дипломатија е искована во суровата школа низ која поминала.

Европа е втурната во политиката на рамнотежата на силите кога е срушено она за што прво се определила, средовековниот сон за универзалното царство, а од пепелта на тоа прастаро тежнение настанале бројни држави чијашто сила помалку или повеќе биле еднаква. Таквите држави можат да функционираат само на два начина: или едната

3

од нив станува толку силна што воспоставува доминација и создава империја, или никогаш ниедна не стекнува доволно моќ да ја реализира таа цел. Во овој другиот случај, претензиите на најагресивниот член на меѓународната заедница се зауздуваат со заедничките претензии на останатите, со други зборови, дејството на рамнотежата на силата. Смислата на системот на рамнотежата на силите не се состоела во избегнувањето на кризите или дури и војните. Кога исправно функицонирал, целта и била и во ограничувањето на способноста на државите да воспостават хегемонија, како и во ограничувањето на обемот на судирот. Тој систем самиот по себе не си ја дал задачата да го воспостави мирот, колку што стабилноста и умереноста. Рамнотежата на силите, по дефиниција, не може во потполност да ги задоволи сите членови на меѓународната заедница бидејќи таа најдобро функионира кога незадоволството се одржува под нивото на кое оштетената страна би ја исполила намерата насилно да го менува меѓународниот поредок. Теоретичарите на рамнотежата на силата често создаваат впечаток дека таа претставува природен облик на меѓународните односи. Всушност, во текот на целата историја на човечкиот род системот на рамнотежата на силите мошне ретко се воспоставувал. Западната хемисфера никогаш не го запознала, како ни територијата на денешна Кина уште од завршетокот на периодот на завојуваните држави, пред повеќе од две илјади години. Карактеристичен облик на државно уредување на најголемиот број од човештвото, во текот на најдолгите историски периоди, претставувала империјата. Империите не се заинтересирани за делување во рамките на некој меѓународен систем туку тежнеат самите тие да бидат меѓународниот систем. Тие не чувствуваат потреба за рамнотежата на силите. Всушност, на тој начин во текот на најголемиот дел од својата историја, Соединетите Американски Држави ја воделе надворешната политика на двата американски континенти, а истото го правела и Кина во Азија.На Запад, единствени примери на функционирање на системот на рамнотежата на силите можат да се најдат во градовите-држави на античка Грција и ренесансна Италија, како и во европскиот систем на држави настанат по Вестфалскиот мир по 1648 година. Главната одлика на тие системи била во тоа што реалната ситуација - постоењето на бројни држави прилично еднакви по моќ - да биде сватена како начело по кое ќе се раководи светскиот поредок.

Во интелектуален поглед, идејата за рамнотежата на моќта се одразува во уверението на сите водечки политички мислители во епохата на просветеноста. Според нивното мислење, целиот свет, вклучуваќи ја и политичката сфера, делува во согласност со разумните начела кои взаемно се доведуваат во рамнотежа. Во таа смисла, сите наизглед непресметани постапки на разумните луѓе се стремат кон општото добро, иако докажувањето на таа претпоставка делувала неубедливо во векот кој речиси во целост го одбележале судирите што уследиле по Триесетгодишната војна.Адам Смит во Богатството на народите го изнел уверувањето дека „ невидливата рака’’ на поединечната, себична економска активност ќе се преточи во општата економска благосостојба. Медисон во Федералистичките списи тврдел дека во републиката, доколку е доволно голема, благодарение на некаков автоматизам, ќе се воспостави вистинска хармонија помеѓу политичките „фракции“ кои себично ги следат сопствените интереси. Идентичен став одразувале Монтескјевите идеи за поделбата на власта со цел воспоставување на контрола и рамнотежа кои се вклучени и во

4

американскиот Устав. Власта требала да се подели на три гранки за да би можело да се предупреди деспотизмот, а не за да се создаде хармонична влада; тежнеејќи спрема сопствените интереси секоја гранка би ги оневозможила пречекорувањата и со тоа би му служела на општото добро. Истите принципи биле применети и на меѓународните односи. Се претпоставувало дека секоја држава, следејќи ги своите себични интереси, ќе допринесе кон напредокот, на ист начин како што слободата на изборот, благодарение на „невидливата рака“, на секоја држава неизоставно ќе го обезбеди општото добро за сите.Подолго од еден век, ова очекување било, се смета, реализирано. По потресите што ги предизвикала Француската револуција и Наполеоновите војни, европските државници во 1815 година на Виенскиот конгрес повторно ја воспоставиле рамнотежата на силите и го ублажувале безобзирното потпирање на силата, со тоа што се обиделе врз основа на заедничките правни и морални норми да го ускладат однесувањето на меѓународната сцена. Меѓутоа, на крајот од XIX век, европскиот систем на рамнотежата на силите се вратил на начелата на политиката на сила, и тоа во опкружување во кое тешко можело тоа да го поднесе. Уништувањето на непријателот се претворило во стандард и метод на водење на дипломатијата, што предизвикало постојано одмерување на силите, се додека во 1914 година не избила криза од која никој не отстапил. По катастрофата каква што претставувала Првата Светска Војна, Европа повеќе никогаш во потполност не ја обновила својата водечка улога на светската сцена. Како главен актер, се појавиле Соединетите Американски Држави, но Вудроу Вилсон набргу ставил на знаење дека неговата земја одбива да се однесува во склад со европските правила.

Во ниту еден период од својата историја, Америка не била вклучена во системот на рамнотежата на силите. Пред светските војни, таа имала корист од функционирањето на системот на рамнотежата на силите во кој не била вклучена, но себеси истовремено си го дозволувала луксузот да го осудува по сопствено наоѓање. Во текот на студената војна, Америка била вклучена во идеолошка, политичка и стратешка борба со Советскиот Сојуз, во кој биполарниот свет функционирал во согласност со начела потполно различни од начелата на системот на рамнотежата на силите. Во биполарниот свет, не може да постои претпоставка дека судирот води кон општо добро; секоја добивка за едната страна претставува загуба за другата. Америка во студената војна во суштина постигна победа без војување, а таа победа сега ја обврзува да се соочи со дилемата која што ја спомнуваше Џорџ Бернард Шо: „Во животот постојат две трагеди. Едната е кога ќе го изгубиш она што најмногу го сакаш. Другата е кога баш тоа ќе го добиеш“.

Американските политичари своите вредности до таа мера ги разбирале како нешто што е над секое сомнение, што ретко кога разбирале како е возможно истите вредности врз другите да делуваат револуционерно и вознемирувачки. Ниту една друга земја не тврдела дека во меѓународните односи етичките принципи требале да се применуваат потполно исто како и во личните, што е дијаметрално спротивно од Ришелјеовата максима за државната причина (raison d’etat). Америка сметала дека спречувањето на војната претставува правен исто колку и дипломатски предизвик, а кога биле во прашање промените, таа им се спротивставувала не поради самите нив, туку поради начинот на кој се спроведувале, посебно на примената на силата. Еден Бизмарк или еден Дизраели би ја исмеале идејата надворешната политика да се сведе на

5

метод, а не на суштина - доколку воопшто би ја и сватиле. Ниту една земја никогаш себе си не си наметнувала морални потреби како што тоа го правела Америка. И ниту една земја никогаш себе си толку не се мачела во врска со премостувањето на јазот помеѓу своите, по дефиниција апсолутните, моралните вредности и недостатокот на особените ситуации на кои би требало да се применат.

Во текот на студената војна, единствениот американски пристап во надворешната политика во голема мера одговарал на предизвикот за каков што стануваше збор. Постоел длабок идеолошки судир, а само една земја, Соединетите Американски Држави поседувала комплетен арсенал - политички, економски и воени средства - за организирање на одбраната на некомунистичкиот свет. Во таквата положба, една земја може да инсистира на своите ставови и често може да ги избегне проблемите со кои се соочуваат државниците чии што земји се наоѓаат во понеповолна позиција, па оттаму се приморани поради ограничените средства следат претежно малку амбициозни цели отколку што се нивните реални надежи, додека околностите бараат дури и во реализирањето на таквите цели да се пристапува во фази. Студената војна во голема мера ги уништила традиционалните претстави за моќта. Во текот на најголемиот дел од историјата постоела синтеза помеѓу воената, политичката и економската моќ, која била успешно симетрична. За време на студената војна различни елементи на моќта значително се оддалечиле. Поранешниот Советски Сојуз преставувал воена супер сила додека во економски поглед бил џуџе. Исто така било можно една земја да биде економски гигант, но во воен поглед да биде целосно без значење, каков што бил случајот со Јапонија.

Во светот по студената војна, тие различни елементи по своите околности ќе стануваат се повеќе слични и симетрични. Релативната воена моќ на Соединетите Држави се повеќе постепено ќе опаѓа. Отсуството на конкретен непријател ќе предизвика во земјата притисок средствата за одбрана да се пренасочат кон други приоритети, а тој процес веќе започнал. Кога повеќе не постои една закана и кога секоја држава од сопствената национална перспектива ја набљудува опасноста со која е соочена, земјите кои својата заштита ја наоѓале во американската закрила ќе бидат поттикнати да превземат поголема одговорност за сопствената безбедност. Со тоа функционирањето на новиот меѓународен поредок ќе делува во правец на воспоставување на рамнотежата дури и на воен план, иако тоа би можело да потрае и неколку децении. Овие тенденции ќе бидат уште посилно изразени на економски план, каде американската надмоќ наголемо опаѓа и каде натпреварувањето со САД станува многу полесно.

Меѓународниот поредок во XXI век ќе го одбележува нешто што на прв поглед делува противречно: од една страна ќе дојде до уситнување, а од друга до се поголема глобализација. На нивото на меѓудржавните односи, новиот поредок повеќе ќе наликува на европскиот систем на држави од XVIII и XIX век, отколку на ригидните структури од времето на студената војна. Ќе се состои од најмалку шест големи сили - САД, Европа, Кина, Јапонија, Русија и можеби Индија - како и од мноштво средни и помали земји. Истовремено, меѓународните односи за прв пат навистина станаа глобални. Комуникациите се моментални; светското стопанство функционира истовремено на сите континенти. Цела низа на проблеми кои искрснаа, како што е неконтролираното ширење на нуклеарното оружје, заштитата на животната средина,

6

демографската експлозија и економската меѓузависност, можат да се решаваат единствено на светско ниво. Усогласувањето на различните вредности како и различното историско искуство на земјите чие што значење е помалку или повеќе подеднакво, за Америка ќе претставува ново искуство и значајно отстапување и од изолационизмот каков што постоел во минатиот век и од фактичката хегемонија од времето на студената војна, и тоа начин на кој оваа книга се обидува да го осветли. Останатите важни актери подеднакво се соочени со тешкотијата да се прилагодат на светскиот поредок во настанување. Европа, единствениот дел од современиот свет во која некогаш функционирал полицентричниот систем, го создала концептот на националната држава, суверенитетот и рамнотежата на силите која речиси три века претставувала доминантна идеја во меѓународните односи. Меѓутоа, ниедна од европските земји кои што својата политика некогаш ја засновале на државната причина денес не е доволно силна за да ја превземе водечката улога во меѓународниот поредок во настанување. Својата релативна слабост тие земји се обидуваат да ја надокнадат со тоа што најголемиот дел од својата енергија ја вложуваат во создавањето на обединета Европа. Меѓутоа, дури и ако успеат во тоа, насоките врз основа на кои обединета Европа би можела да се насочи на глобалната сцена нема автоматски да се создадат, бидејќи таков политички ентитет никогаш до сега не постоел.

Во текот на целата своја историја, Русија претставувала посебен случај. Таа на европската сцена се појавила доцна - откако Франција и Велика Британија веќе на големо се консолидирале - и врз неа не можело да се примени, се чинело ниеден од традиционалните принципи на европската дипломатија. Русија се граничела со три различни цивилизации - Европа, Азија и муслиманскиот свет - а нејзиното стојалиште го сочинувале претставниците на сите тие култури, па оттаму никогаш не била национална држава во европска смисла. Благодарение на тоа што руските властодршци постојано ги припојувале териториите на соседните земји и со тоа ги ширеле државните граници, руската империја била неспоредливо поголема од било која друга европска земја. Дотолку повеќе, секое ново освојување го менувало карактерот на државата, бидејќи тоа истовремено значело и припојување на уште една нова, непокорна, неруска етничка група. Тоа била една од причините поради кои Русија сметала дека мора да одржува голема војска чија што големина никогаш не била во согласност со било каква надворешна закана.Растргната помеѓу опсесивната несигурност и подеднакво опсесивното тежнеење кон ширење, помеѓу барањата кои ги поставувала Европа и искушението какво што претставувала Азија, руската империја отсекогаш играла извесна улога во европската рамнотежа, иако емотивно никогаш не била дел од Европа. Во свеста на руските властодршци потребата за освојување се стопила во потребата за безбедност. По Виенскиот конгрес, Русија почесто од било која друга сила ја упатувала својата војска надвор од својата територија. Аналитичарите често објаснуваат дека рускиот експанзионизам потекнува од чуството на несигурност. Меѓутоа, руските писатели истите тие освојувања подраго ги оправдуваат со повисоки месијански цели. На тој пат Русија ретко покажувала чувство за мерка, а доколку би застанала на неа, исполувала склоност кон повлекување во мрачно мрзоволие. Во текот на поголемиот дел од својата историја, Русија била идеја која барала можност да се реализира.

7

Посткомунистичка Русија се нашла во граници во кои никогаш во текот на својата историја не била. Исто како и Европа, таа поголемиот дел од својата енергија ќе мора да ја посвети на редефинирање на сопствениот идентитет. Дали ќе се потруди повторно да го фати ритамот со кој се движела во текот на целата своја историја и да ја обнови изгубената империја? Дали тежиштето на својата гравитација ќе го преусмери кон исток и поактивно ќе се вклучи во азиската дипломатија? Врз основа на кои принципи и методи ќе реагира на бурните промени долж своите граници, посебно во променливите услови на Средниот Исток? Со оглед на неизбежните потреси кои тие прашања со себе ги повлекуваат, Русија секогаш ќе претставува не само важен фактор, туку и потенцијална опасност за светскиот поредок.Кина исто така се соочува со светскиот поредок кој за неа претставува новина. Во текот на две илјади години, кинеската империја под единствената царска власт го обединувала сопствениот свет. Таа власт секако повремено се сопнувала. Војните во Кина не избивале ништо поретко отколку во Европа. Меѓутоа, како тие воопшто се воделе помеѓу претендентите за царскиот престол, биле по карактер повеќе граѓански отколку меѓудржавни војни, кои пред или отпосле без исклучоци доведувале до воспоставување на некоја нова централна власт.Се до XIX век, Кина никогаш немала сосед способен со неа да се натпреварува за превласт, и никогаш не помислувала дека таква држава може да се создаде. Странските завојувачи ги симнувале кинеските династии само затоа за веднаш потоа да се претопат во кинеската култура и да ја продолжат традицијата на Средното кралство. Во Кина не постоел поимот на суверена еднаквост на државите; странците се сметани за варвари, а односите со нив се сведувале на царевата согласност да му направат поклонение, како што во Пекинг е сватена посетата на првиот британски амбасадор во XVIII век. Кина не им придавала значење на испраќањето на амбасадорите во странство, иако не се либела варварите од далечните краишта да ги испраќа во меѓусебни војни. Тоа, меѓутоа, се чинело само повремено доколку би искрснала потреба, а не претставувало вообичаена пракса и стратегија која можела да се спореди со европската рамнотежа на силите, па Кина оттаму не ни создала постојана дипломатска служба каква што постоела во Европа. Бидејќи во XIX век е сведена на понижувачката положба на објект на европската колонизација, таа дури неодамна - по Втората Светска Војна - се вклучила во мултиполарниот свет, за што не постои преседан во нејзината историја.

Јапонија исто така била отсечена од сите контакти со надворешниот свет. Цели петстотини години пред 1854 година кога комодор Метју Пери насилно ја отворил, Јапонија варварите не ги удостојувала дури ни со непријателство едни со други, ниту од нив, како на пр. Кина, не очекувала поклонение. Затворена кон надворешниот свет, Јапонија се гордеела со своите единствени обичаи; воената традиција ги одразувала граѓанските војни, а внатрешното устројство го заснивала на убедувањето дека нејзината специфична култура е супериорна и дека затоа не само што не може да подлегне на странското влијание, туку и дека на крајот ќе го порази, а не да го прифати.Во текот на студената војна, кога Советскиот Сојуз претставуваше главна закана за безбедноста, Јапонија својата надворешна политика можеше да ја поистовети со политиката на илјада милји оддалечената Америка. Новиот светски поредок, со голем број на различни предизвици, речиси сигурно таа земја со особено гордо минато, ќе ја примора да го преиспита своето ослонување на еден единствен сојузник. На

8

рамнотежата на силите во Азија, Јапонија ќе стане многу поосетлива отколку што тоа било кога била Америка која се наоѓа на другата хемисфера, а е свртена кон три страни - кон другиот брег на Атлантикот, кон другиот брег на Пацификот и во правец на Јужна Америка. Кина, Кореја и Југоисточна Азија ќе стекнат потполно поинакво значење за Јапонија отколку САД и ќе ја инагурираат својата сопствена политика која ќе биде повеќе независна и повеќе ќе се наслони на самата себе си. Што се однесува до Индија, која сега се јавува како водечка сила во јужна Азија, во нејзината надворешна политика често се приметуваат трагите од времето кога европскиот империјализам бил на самиот врв и тоа се втиснал во традицијата на една древна култура. Пред доаѓањето на Британците, Индискиот потконтинент со илјада години не претставувал единствена политичка целина. Британската колонизација била реализирана со често мали воени сили, пред се благодарение на тоа што локалното население во нив гледало само замена на едни завојувачи со други. Меѓутоа, веднаш штом ја воспоставила централната власт, британската империја почнала да ја подриваат всушност оние вредности кои самата ги увела во Индија - системот на власта и културниот национализам. Индија сепак претставува нова национална држава. Окупирана со борбата да го прехрани своето огромно население, таа во текот на студената војна се вклучи во движењето на неврзаните, додека улогата на меѓународната политичка сцена која би одговарала на нејзината големина допрва ќе треба да ја превземе. Така во суштина ниедна од најзначајните земји кои ќе мораат да го изградат новиот светски поредок нема никакво искуство со полицентричниот систем во настанување. Никогаш до сега некој светски поредок не бил до таа мера во глобални размери, ниту бил заснован на такво мноштво на различни идеи. Ниеден од претходните поредоци не морал ни да ги усклади својствата од претходните системи засновани на рамнотежата на силите со современото глобално јавно мислење и со наглиот развој на технологијата. Гледајќи наназад, сите меѓународни системи по нешто неизбежно делуваат слично. Еднаш откако ќе се воспостават, тешко е и да се замисли во кој правец историјата би се движела кога светот би се определил за нешто друго, или дали воопшто постоел поинаков избор. Во моментот кога се воспоставува, пред меѓународниот поредок се отвараат многу можности. Меѓутоа, секој избор ги ограничува сите преостанати опции. Со оглед на тоа што сложеноста ја намалува флексибилноста, посебно се значајни почетните определувања. Дали некој меѓународен поредок ќе биде релативно стабилен, како што бил системот настанат по Виенскиот конгрес, или особено нестабилен, како што тоа биле системите воспоставени по Вестфалскиот или Версајскиот мир, ќе зависи од мерките во кои е способен да го усклади она што на земјите кои ги опфаќа им овозможува чувство на сигурност со она што го смета за праведно.Двата најстабилни меѓународни поредока, поредокот кој настана по Виенскиот конгрес и поредокот кој настана по завршувањето на Втората Светска Војна, со кои доминираа САД, поседуваа предност каква што овозможува идеолошкото единство. Во првиот случај, основните принципи ги воспоставиле државниците, припадници на истата аристократска класа со истите погледи на нематеријалните вредности; американските лидери кои го обликувале повоениот свет припаѓале на покохерентна и по витална интелектуална традиција.Поредокот кој денес настанува ќе мораат да го изградат државници кои им припаѓаат на различни култури. Тие се наоѓаат на чело на огромни и толку сложени бирократски

9

апарати, што својата енергија често повеќе ја трошат на одржување на самата таа машинерија отколку на утврдување на целта. Оние на високите функции стигнуваат благодарение на квалитетите кои не мораат обврзно да бидат и квалитети потребни за водење на земјата, а уште помалку да одговараат на изградбата на меѓународниот поредок. Единствениот расположлив модел на полицентричниот систем е моделот каков што го изградија западните земји, кои многу учесници можат да не го прифатат. И покрај сето тоа, искачувањето и падот на некогашните светски поредоци засновани на полицентричност - од Вестфалскиот мир до нашево време - претставува единствено искуство на кое можеме да се потпреме во обидот да ги сватиме предизвиците со кои се соочуваат современите државници. Проучувањето на историјата не ни нуди никаков прирачник со упатства за автоматска примена, историјата не учи на основата на аналогијата, односно така што ги осветлува можните последици на ситуацијата кои можат да се споредат со минатите случувања. Меѓутоа, секоја генерација мора одново да утврди кое од тие случувања навистина може да се спореди.

Интелектуалците го анализираат функционирањето на меѓународните поредоци, а државниците ги изградуваат. Разликата помеѓу перспективата на аналитичарите и перспективата на државниците е мошне голема. Аналитичарот може да го избере проблемот кој ќе го проучува, додека на државникот проблемите му се наметнуваат. На донесувањето на јасниот заклучок аналитичарот може да му посвети онолку време колку му е потребно за тоа; најголемиот проблем со кој е соочен државникот е недостатокот на време. Аналитичарот не се изложува на никаква опасност. Ако се покаже дека заклучоците до кои дошол се погрешни, може да напише друга расправа. На државникот му се овозможува само една прилика; неговите грешки се непоправливи. Аналитичарот на располагање ги има сите аргументи, а судот за него се донесува врз основа на силата на неговиот интелект. Државникот мора да делува врз основа на проценките кои во моментот кога ги донесува не можат да се докажат; за него суди историјата врз основа на мудроста која ја покажал во соочувањето со неизбежната промена и над се, на успехот кој го постигнал за зачувување на мирот. Поради тоа проучувањето на начинот на кој државниците се однесувале кон прашањето за светскиот поредок - што и зошто функционирало или не - не може дефинитивно да го објасни современата дипломатија, но затоа пак може да биде предуслов за нејзино разбирање.

Od univerzalizam do ramnoteà: Ri{eqe, Vilijam Oranski i Pit

Poredokot koj istori~arite denes go narekuvaat evropski sistem na ramnoteà na silite nastanal vo XII vek, po kone~niot pad na sredovekovnoto te`neewe kon univerzalizmot, odnosno idejata za svetski poredok koj ja obedinuva tradicijata na Rimskoto carstvo i Katoli~kata crkva. Vo soglasnost so taa tradicija, svetot pretstavuval odraz na nebeskoto carstvo, pa taka kako {to na neboto vladee Bog, so ovoj svet bi trebalo da vladee eden car, a so univerzalnata crkva eden papa.

10

Vo toj duh feudalnite dràvi vo Germanija i severna Italija se najdoa pod vlasta na “rimskiot imperator”. S# do XII vek, Svetoto rimsko carstvo bilo dovolno mo}no za da dominira so Evropa. Vo odnos na nego, ostrovskata Anglija i Francija, ~ija granica se nao|ala mnogu pozapadno od rekata Rajna, pretstavuvale periferni dràvi. Ako nekoga{ rimsko-germanskiot car uspeal da vospostavi centralna vlast nad site teritorii koi se nao|ale pod negova jurisdikcija, odnosot me|u zapadnoevropskite dràvi sprema taa vlast bi moèle da bidat sli~ni na odnosot me|u kineskite sosedi sprema Srednoto kralstvo, pri toa Francija bi moèla da se sporedi so Vietnam ili Koreja, a Anglija so Japonija.

Me|utoa, vo sredniot vek, carot re~isi nikoga{ neuspeal da vospostavi silna centralna vlast i toa ne samo poradi toa {to nepostojanata komunikacija go ote`nuvalo povrzuvaweto na tolku golema teritorija. Centralizacijata najmnogu go osuetilo razdvojuvaweto na crkovnata od svetovnata vlast vo Svetoto rimsko carstvo. Za razlika od faraonot ili cezarot, za rimsko-germanskiot car ne se smetalo deka poseduva boèstveni svojstva. Sekade nadvor od Zapadna Evropa, duri i vo oblastite pod jurisdikcija na Isto~nata crkva, crkvata i dràvata bile obedineti, a najva`nite imenuvawa i vo ednata i vo drugata sfera zavisele od centralnata vlast, so ogled deka crkvata ne poseduvala ni sredstva ni ovlastuvawa koi bi & ovozmoìle avtonomna polo`ba na koja zapadnoto hristijanstvo poloùvalo pravo.

Povremenite sudiri pome|u papata i carot, kako i postojanata mo`nost do niv postojano da se dojde, vo Zapadna Evropa sozdadoa uslovi za podocna da se pojavi konstitucionalizmot i podelbata na vlasta, kako temeli na sovremenata demokratija. Toa na mnogu feudalci im ovozmoìlo preku cenkawe so sprotivstavenite strani da ostvarat pogolema samostojnost, pa blagodarenie na toa vo toj del na Evropa se pojavile bezbroj vojvodstva, grofovii, slobodni gradovi i biskupii. Iako site feudalci teoretski bile obvrzani na vernost na carot, vo praksa pravele kako {to im bila volja. Centralnata vlast re~isi i da ne postoela, dodeka pravo na carskata kruna poloùvale mnogu dinastii. Carevite ja odrùvale starata slika na univerzalna vlast koi voop{to i ne ja poseduvale. Zemjite na periferijata – Francija, Anglija i [panija – ne ja priznavale vlasta na Svetoto rimsko carstvo, iako & pripa|ale na univerzalnata crkva.

Niti eden rimsko-germanski car ne moèl ni da se obide svoeto univerzalno te`neewe da go pretvori vo politi~ki sistem, s# dodeka vo XV vek kako postojani pretedenti ne se pojavile Habsburzite koi vo me|uvreme, blagodarej}i na ve{to sklopenite brakovi, uspeale da dojdat do {panskata kruna i do ogromno bogatstvo. Vo prvata polovina na XVI vek, carot Karlo V tolku mnogu ja zacvrstil svojata vlast {to ja podobril mo`nosta za vospostavuvawe na edinstveno sredovekovno carstvo vo ~ij sostav bi vlegle i teritorii koi denes gi opfa}aat Germanija, Avstrija, severna Italija, ê{ka, Slova~ka, Ungarija, isto~na Francija, Belgija i Holandija. Toa carstvo moèlo da bide dovolno silno da vospostavi

11

hegemonija i da ja spre~i pojavata na bilo {to {to bi potse}alo na evropskata ramnoteà na silite.

Me|utoa, tokmu toga{ so Reformacijata do{lo do oslabuvawe na papskata vlast, {to gi smalilo i {ansite za vospostavuvawe na edinstveno evropsko hegemonsko carstvo. Dodeka bila mo}na, papskata vlast pretstavuvala opasnost, trn vo okoto na “rimskiot imperator”, a koga vo XVI vek po~nala da opa|a, stanala podednakvo opasna za samata ideja na carstvo. Carevite, koi na sebe gledale kako na Bo`ji pretstavnici, sakale i drugite da gi vidat vo taa uloga. Me|utoa, vo XVI vek, protestantskite zemji vo carot se pomalku gledale Bo`ji pretstavnik, a se pove}e vienski vojskovodec vrzan za dekadentniot papa. Reformacijata na buntovnite feudalci im ovozmoìla nova sloboda vo dejstvuvaweto, kako vo verskata, taka i vo politi~kata sfera. Nivniot prekin so Rim, pretstavuval prekin so univerzalnosta na verata, a nivnata borba so habsbur{kite carevi pokaùvala deka feudalcite pove}e ne go smetaat za verska dol`nost po~ituvaweto i predanosta kon carot.

Koga idejata za edinstvo po~nala da se raspa|a, novite evropski dràvi po~uvstvuvale potreba za postoewe na nekoj princip koj bi go opravdal nivniot eres i bi gi reguliral nivnite odnosi. Go na{le vo me|usebno zavisnite idei, kako {to se raison d’etat (dràvna pri~ina) i vo ramanoteàta na silite. Doktrinata na dràvnata pri~ina podrazbira dobroto za dràvata da gi opravduva site sredstva {to se koristat za negovo ostvaruvawe, srednovekovnata ideja za univerzalen moral se zamenil so nacionalniot interes. Nostalgijata za univerzalna monarhija ja zamenila idejata za ramnoteà na silite, koja dala uteha deka so toa {to sekoja dràva }e go sledi svojot sebi~en interes, nekako }e se ostavri op{ta bezbednost i napredok.

Najstarata i najcelosnata formulacija na ovoj nov postulat nastanala vo Francija, edna od prvite nacionalni dràvi vo Evropa. Francija bila zemja koja moèla najmnogu da izgubi dokolku do{lo do zacvrstuvawe na Svetoto rimsko carstvo koe – re~eno so sovremen jazik – ”lesno bi ja pretvorilo vo Finska”. Blagodarej}i na toa {to popu{tile religioznite stegi, Francija po~nala da go korisiti soperni{tvoto, {to me|u nejzinite sosedi ja pottiknalo Reformacijata. Francuskite vladeteli sfatile deka ponatamo{noto slabeewe (a u{te pove}e raspa|awe) na Svetoto rimsko carstvo bi ja zgolemilo bezbednosta na Francija i bi & ovozmoìlo so malku sre}a da se pro{iri na istok.

Glaven pretstavnik na ovaa francuska politika bila edna isklu~itelna li~nost, inaku crkoven velikodostojnik – Arman @an di Plesi, kardinal Ri{eqe, prv minister na Francija od 1624 do 1642 godina. Velat deka po povod smrtta na kardinalot Ri{eqe, papata Urban VIII navodno rekol: “Ako Bog postoi, kardinalot Ri{eqe }e odgovara za mnogu dela. Vo sprotivno…, postigna golem uspeh vo tekot na ìvotot”. Ovoj dvosmislen epitaf nesomneno bi mu se dopadnal na dràvnikot koj navistina postigna

12

ogromen uspeh blagodarej}i na toa {to gi izbegnuval, vsu{nost gi gazel, osnovnite postulati na svoeto vreme.

Malku se dràvnicite koi kako svoja zasluga moàt da prepi{at deka pove}e od nego vlijaele na istorijata. Ri{eqe be{e tatko na dràvata vo sovremena smisla. Toj ja zastapuval doktrinata za dràvna pri~ina koja neumorno ja sproveduval vo korist na svojata zemja. Pod negovo pokrovitelstvo, taa doktrina ja zameni srednovekovnata ideja za univerzalnite moralni vrednosti i stana na~elo na koe po~ivala francuskata politika. Iako vo po~etokot se te`neelo edinstveno kon spre~uvawe na habsbur{kata dominacija vo Evropa, toj zad zebe ostavi baga` koj negovite naslednici, koi vo tekot na narednite dva veka }e se dovedat vo isku{enie da vospostavat francuski primat vo Evropa. Ako se izzeme toa {to ovie ambicii ne se ostvareni, ramnoteàta na silite prvo bila realnost, a potoa sistem na koj se temelat me|unarodnite odnosi.

Ri{eqe do{ol na vlast 1624 godina vo vreme koga rimsko-germanskiot car Ferdinand II Habsbur{ki probuval da ja oìvee katoli~kata univerzalnost, da go iskoreni protestanstvoto i da vospostavi carska vlast nad sredovekovnite vlastodr{ci. Toj proces, odnosno Kontrareformacija, vo 1618 godina vo sredna Evropa ja predizvikal edna od najsurovite i najrazornite vojni vo istorijata na ~ove{tovoto, koja podocna }e se nare~e “Triesetgodi{na”.

Do 1618 godina, delovi od sredna Evropa koi pripa|ale na germanskoto govorno podra~je i vo pogolem del pod vlast na Svetoto rimsko carstvo, se podelile na dva vooruèni tabora – protestanti i katolici. Voeniot fitil e zapalen taa godina vo Praga, a ne tolku podocna, poàrot }e ja zafati cela Germanija. Dodeka Germanija s# pove}e krvarela, nejzinite kneèstva stanuvale s# polesen plen za osvojuva~ite od strana. Nabrzo potoa, vo sredna Evropa se pojavile danska i {vedska vojska, a na krajot od sudirot se vklu~ila i Francija. Do 1648 godina, koga vojnata kone~no e zavr{ena, sredna Evropa e pretvorena vo pepeli{te, a Germanija go izgubila re~isi tretina od svoeto naselenie. Vo vreme koga ovoj tragi~en sudir bil vo zenitot, kardinalot Ri{eqe, francuskata nadvore{na politika ja zasnoval na na~eloto na dràvna pri~ina, {to vo naredniot vek }e go prifatat i site ostanati evropski dràvi.

Bi bilo logi~no Ri{eqe, kako visok crkoven velikodostojnik, da ja pozdravi Ferdinandovata borba za obnova na neprikosnovenosta na katolocizmot. No toj, franciskiot nacionalen interes go stavil nad kakvi bilo crkovni celi. Toa {to po profesija bil kardinal ne go spre~ilo da vidi kako obidot na Habsburg povtorno da se vospostavi katolicizmot pretstavuva geopoliti~ka zakana za bezbednosta na Francija. Toj vo toa ne videl religiozen ~in, tuku politi~ki manevar na Avstrija naso~en kon vospostavuvawe na dominacija vo sredna Evropa, {to Francija bi ja svelo na zemja od vtorostepeno zna~ewe.

Ri{eqeoviot strav ne bil neosnovan. Eden pogled na kartata na Evropa pokaùva deka Francija od site strani bila opkruèna so habsbur{ki

13

zemji: na jug [panija, na jugoistok gradovite-dràvi vo severna Italija, so koi voglavno vladeele [panci, na istok Fran{ Konteom (dene{nata oblast nad Lion i Savoj) - isto taka {panska vlast, i na sever Holandija pod {panska uprava. Onie malku granici na koi ne se nao|ale {panskite Habsburzi pripa|al na avstriskiot ogranok na istata dinastija. Lorenskoto vojvodstvo bilo vo vazalen odnos sprema rimskiot imperator, isto kako i va`nite oblasti vo dolinata na Rajna, vo dene{en Alzas. Ako severna Germanija podpadnela pod vlasta na Habsburg, toga{ Francija opasno bi oslabela vo odnos na Svetoto rimsko carstvo.

Toa {to [panija i Avstrija pripa|ale na istata, katoli~ka crkva, kako i Francija, na Ri{eqe ne mu pretstavuvala golema uteha. Nasporti o~ekuvawata, toj odlu~il da ja spre~i pobedata na Kontrareformacijata. Vo soglasnost so ona {to denes bi se nareklo interes na nacionalnata bezbednost, a {to toga{ prv pat e definirano kako dràvna pri~ina, Ri{eqe bil spremen da stane protestantski vladatel i da go iskoristi primatot na univerzalnata crkva.

Da postapuvale vo soglasnost so istite pravila, ili da sfatele deka nastanuva svet zasnovan na doktrinata za dràvna pri~ina, habsbur{kite carevi }e uvidele deka se nao|aat na najdobriot pat da go postignat ona, od {to Ri{eqe najmnogu se pla{el – prevlast na Avstrija i izdigawe na Svetoto rimsko carstvo na nivo na dominantna evropska sila. Me|utoa, neprijatelite na habsbur{kata dinastija so vekovi imale korist od nejzinata nespretnost da se prilagodi na takti~kite potrebi, ili na nesposobnosta da se sfatat idnite dvièwa. Habsbur{kite vladeteli bile principielni lu|e. Koga bile vo pra{awe nivnite ubeduvawa, na kompromis bile spremni samo dokolku se nao|ale pred poraz. Pa zatoa na po~etokot na ovie politi~ki odisei bile osobeno bespomo{ni vo odnosot na kardinalovite bezobyirni mahinacii.

Carot Ferdinand II, ~ista sprotivnost od Ri{eqe, nikade ne ni slu{nal za dràvna pri~ina. No i da slu{nal, }e ja otfrlel kako nagrduvawe na svetoto, so ogled deka sproveduvaweto na Bo`jata ideja go sfa}al kako svoja ovozemska misija i vo svojata titula “svet rimski imperator” sekoga{ go naglasuval zborot “svet”. Toj nikoga{ ne bi moèl da ja prifati idejata deka boèstvenite celi moàt da bidat ostvareni, bezmalku, so moralni sredstva. Na nego nikoga{ nema da mu dojde ni na kraj pamet da sklu~i dogovor so [ve|anite – protestanti, ili so Turcite – muslimani, {to kardinalot go napravil kako ne{to sosema prirodno. Ferdinandovite stavovi gi rezimiral negoviot sovetnik, jezuitot Lamormaini:

Toj, vo svojata mudrost, u{te na po~etok ja osudi la`nata i iskrivena politika koja se ra{irila vo ova vreme. Toj smeta{e deka ne moè da se sorabotuva so onie koi ja sledat vakvata politika, so ogled deka propovedaat laga i go zloupotrebuvaat Bog i verata. Bi bilo mnogo ludo, koga bilo koj, bi probal da go zacvrstuva kralstvoto {to e dovereno od Boga, so sredstvata koi Bog gi mrazi.

14

Vladetelot opredelen za takvi apsolutni vrednosti ne bi moèl da prifati kompromis, a u{te pomalku e sposoben da gi izmeni svoite stavovi. Godinata 1596, dodeka s# u{te bil nadvojvoda, Ferdinand izjavil: “Koga e vo pra{awe verata, poprvo bi umrel otkolku da otstapam na sekta{ite”. Na {teta na svoeto carstvo, toj nesomneno ostanal na ovie svoi zborovi. Kako pomalku da go interesiralo dobroto na carstvoto otkolku pokoruvaweto na Bo`jata volja, cenel deka dol`nosta mu naloùva da go uni{ti protestanstvoto, bez razlika na toa {to postignuvawe na odreden kompromis moèlo i toa kako da mu koristi. Kaàno so zborovite na sovremeniot jazik – bil fanatik. Zborovite na eden od carskite sovetnici, Kaspar Scipijus, gi vadi na videlina carskite ubeduvawa: “te{ko na kralot {to ne se odziva na Boìjiot glas {to od nego bara da gi pobedi ereticite. Vie nema da se borite za sebe, tuka za Boga” (bellum non tuum, sed Dei esse satuas). Spored Ferdinand, dràvata postoela za da & sluì na religijata, a ne obratno: “Vo dràvnite raboti, taka zna~ajni za na{ata sveta vera, nevozmo`no e da se potpirate sekoga{ na ~ovek, nade`ta mora pove}e da se potpira na Boga vo koj edinstveno treba da se veruva”.

Ri{eqe ja doìvel ferdinandovata religioznost kako strate{ka zakana. Bez razlika na toa {to i toj bil religiozen, svojata manastirska dol`nost ja sfatil isklu~ivo kako svetovna. Spasenieto mu bila va`na cel ednisteno kako ~ovek, no na Ri{eqe-dràvnikot toa ne mu bilo va`no. “ôvekot e besmrten i zatoa moè da se spasi sega ili nikoga{ pove}e”. So drugi zborovi, na dràvata ni na ovoj ni na toj svet nikoj nema da & odade po~it zatoa {to go pravi ona {to e ispravno, nagrada ja ~eka samo dokolku ima dovolno sila da go stori ona {to e neophodno.

Ri{eqe nikoga{ ne bi si dozvolil da propu{ti mo`nosti kako {to mu se ukaùvale na Ferdinand vo 1629 godina, edinaeset godini vojna. Protestanskite vladeteli bile podgotveni da prifatat politi~ka dominacija na habsbur{kata dinastija pod uslov da im se dozvoli slobodata na veroispoved i zadrùvawe na crkovnoto zemji{te {to go zaposednale vo vremeto na Reformacijata. Me|utoa, Ferdinand ne bil spremen svoeto versko opredeluvawe da go podredi na politi~kite potrebi. Odlu~en vo namerata da go iskoreni protestanskiot eres, toj, odbivaj}i go ona {to bi pretstavuvala golema pobeda i garancija za opstanok na negovoto carstvo, objavil Edikt za restitucija spored koj protestanskite vladeteli morale da ja vratat crkovnata zemja zaposednata po 1555 godina. Toa bilo triumf na gordosta nad korisnoto, klasi~en slu~aj vo koj ubeduvaweto gi nadvladealo politi~kite presmetki. Vo ovoj slu~aj, toj stav pretstavuval znak deka vojnata }e se vodi do istrebuvawe.

Koga takva pogodna prilika ve}e se ukaàla, Ri{eqe odlu~il da ja poddrì vojnata s# dodeka sredna Evropa potpolno ne iskrvari. Verskata obvrznost ja istisnal na strana i na doma{nata politi~ka scena. Aleksimoviot edikt od 1629 godina, ja garantiral na hugenotite slobodata na veroispoved, vsu{nost ona za {to carot ne otstapil i poradi {to vojuval so germanskite knezevi. Za{tituvaj}i ja svojata zemja od vnatre{ni sudiri

15

koi ja razdrmaa sreda Evropa, Ri{ewe re{il verskata revnost na Ferdinand da ja iskoristi za francuskite nacionalni celi.

Carskata nesposobnost da gi sfati svoite nacionalni interesi – poto~no, negovoto dobivawe da go prifati zna~eweto na bilo kakvi sli~ni idei – mu ovozmoìlo na prviot minister na Francija da gi poddrì i da im pomogne na germanskite knezevi - protestanti vo borbata protiv katoli~kiot car. Ulogata na branitel na slobodata na protestanskite knezevi protiv centralisti~kite celi na rimsko - germasnkiot car bila mnogu neobi~na kako za Re{eqe, taka i za Luj 13, kralot katolik. Implikaciite od pomo{ta na eden francuski crkoven velikodostojnik od najvisok rang, koja ja dal na protestanskiot kral na [vedska, Gustav Adolf, vo vojnata protiv rimsko-germanskiot car, po zna~ewe bi moèla da se meri so dlabokite, dramati~ni promeni koi 150 godini podocna }e ja donesat francuskata revolucija.

Vo vremeto koga verskiot zanes i ideolo{kite fantazii se s# u{te dominantni, nadvore{nata politika li{ena od strasti i moralni imeprativi, bila ne{to kako sneèn planinski vrv vo pustina. Ri{eqeovata cel bila da ja spre~i mo`nosta Francija da bide zaokruèna, a toa baralo iscrpuvawe na Habsburgovistite i spre~uvawe na nastanokot na edna golema sila na nekoja od francuskite granici, posebno na granicata na Germanija. Francuskite interesi bile edinstvenite kriteriumi koi gi zemal vo obzir koga sklu~uval sojuzi, najprvo so protestanskite dràvi, a podocna i so muslimanskata otomanska imperija. Za da ja prodoì vojnata i so toa da gi iscrpi zavojuvanite strani, Ri{eqe gi potpomagal neprijatelite na svoite neprijateli, gi potkupuval, pottiknuval buni i pokrenal cel red od neobi~ni dinastitski i pravni sporovi. Toa taka dobro mu odelo od raka, {to vojnata zapo~nata vo 1618 godina, ja protegnal od decenija vo decenija, s# dodeka kone~no ne vlegla vo istrijata pod nazivot “Triesetgodi{na”, koja mu ja nametnala osobinata po koja i e najmnogu poznat.

Francija stoela nastrana i go sledela uni{tuvaweto na Germanija, s# dodeka vo 1635 godina ne & se pri~inilo deka zamorot }e gi prekine nerpijatelstvata i deka }e se vospostavi mir. Me|utoa, Ri{eqe ne bil zainteresiran za kompromis s# dodeka francuskiot kral ne stane mo}en kako habsbur{kiot car, ili po mo`nost i pomo}en. Sledej}i ja taa cel, toj vo 17-tata godina od vojnata go ubedil svojot suveren vo neophodnosta da se vklu~i na stranta na protestantite – za {to ne moèl da najde podobro opravduvawe od mo`nosta da se iskoristi za zagolemuvawe na mo}ta na Francija:

Dokolku toa {to }e posegnete po xebot, a za sabjata kon neprijatelite na svojata dràva celi deset godini odbivaj}i ja vojskata na svojot sojuznik, pretstavuva znak na isklu~itelna mudrost, toga{ otvorenoto vleguvawe vo vojna vo moment koga va{ite sojuznici bez va{a pomo{ pove}e ne moàt da se dràt }e bide znak na hrabrost i ogromna mudrost. Toa }e pokaè deka kako ~uvar upravuvate so mirot vo

16

svoeto kralstvo, popatno doma}inite-~uvari so najprvo }e se poma~at da steknat mnogu pari, a potoa znaat kakoi da go potro{at.

Uspehot na politikata zasnovana na dràvnata pri~ina pred s# zavisi od sposobnosta da se proceni odnosot na silite. Univerzalnite vrednosti se odreduvaat vrz osnova na sopstveni premisi, pa zatoa i ne e potrebno sekoga{ od novo da se tolkuvaat. Me|utoa, utvrduvaweto na granicite na mo}ta, ne samo {to bara iskustvo i procenlivost, tuku i prilagoduvawe na okolnostite. Ramnoteàta na silite, teoretski, sekako bi moèla sosem to~no da se presmeta. Praksata, me|utoa, pokaùva deka donesuvaweto na realisti~ni procenki e mnogu te{ko. U{te posloèna zada~a prestavuva usoglasuvaweto na sopstvenite presmetki so presmetkite na drugite zemji, a vsu{nost toa e preduslov za funkcionirawe na ramnoteàta na silite. Konsenzus vo odnosite kako vid na ramnoteà obi~no se postignuva na osnova na povremeni sudiri.

Cvrsto ubeden deka e mo`no skoro matemati~ki to~no da se prilagodat sredstvata na celite, Ri{eqe ne se somneval vo svojata sposobnost da odgovori na sekoj predizivik. “Logikata”, napi{al toj vo svojot Politi~ki testament, “bara rabotata koja treba da se poddrì i silata koja }e ja poddrì da bidat geometriski proporcionalni”. Sudbinata go predodredila kako visok crkoven poglavar, ubeduvaweto go smestil me|u filosofite racionalisti kako {to bile Dekart i Spinoza koi smetale deka ~ovekovoto odnesuvawe moè nau~no da se obrazloì. Prilikite mu ovozmoìle me|unarodniot poredok vo ogromna merka da se izmeni vo korist na negovata zemja. Toa bil eden od retkite slu~ai vo koj nekoj dràvnik sam za sebe izrekol to~en sud. Ri{eqe isklu~ivo jasno gi sogleduval sopstvenite celi, no toj, kako i negovite idei, ne bi nadvladeale ako ne bil sposoben so taktika da ja prilagodi strategijata.

Edna takva, do taa mera presmetena doktrina, sekako ne moèla da projde bez osporuvawe. Bez razlika na toa kolku {iroko, podocna }e bide prifatena, doktrinata na ramnoteà na silite dlaboko ja navreduvala unverzalisti~kata tradicija zasnovana prvenstveno na eti~kite zakoni. Edna od naj jasnite kritiki poteknuva od peroto na poznatiot teolog Jansen Kornelius koj ja napadnal politikata li{ena od kakvi bilo eti~ki ko~nici:

Veruvaat li tie deka svetovnata, privremena dràva moè da bide nad verata i crkvata?... Ne misli li najhristijanskiot kral deka vo upravuvaweto so negovata dràva ne postoi ni{to {to bi go primoralo da se {iri i da go brani carstvoto na Gospod moj, Isus Hrisots?...Dali toj ne bi se osudil da mu kaè na Bog: neka samo mojata dràva bide za{titena od opasnost, a tvoja e mo}ta i slavata, kako i verata koja me u~i da te oboàvam, slobodno moè da nestane i da propadne.

Ova sekako bilo to~no toa {to Ri{eqe go govorel na svoite sovremenici i kolku {to nam ni e poznato, na svojot Bog. Poradi goleminata na promenite koi gi donel, Ri{eqeovite idei najto~no moàt da se sogledaat tokmu vo stavot {to negovite protivnici go proglasile za reductio ad absurdum (argument deka do taa mera e nemoralen i opasen {to

17

sam sebe se pobiva). Kako kralski prv minister, toj religijata i moralot go podredil na svojata yvezda voditelka – dràvnata pri~ina.

Pokaùvaj}i do koja mera preovladale cini~nite metodi na svojot u~itel, Ri{eqeovite braniteli argumetite na kriti~arite gi svretele protiv niv samite. Politikata na nacionalen interes, tie tvrdele, prestvauva najgolem moralen zakon, zatoa eti~kite principi gi kr{at negovite kriti~ari, a ne toj.

Oficijalnata presmetka so kritikata ja izvr{il Daniel de Prijezak, ~ovek blizok na Dvorot, re~isi so sigurnost, so Ri{eqeov blagoslov. Prijezak so klasi~en makijavelisti~ki stil gi osporil pretpostavkite deka Ri{eqe pravi smrten grev sledej}i ja politikata koja navodno pottiknuva {irewe na eresot. Vsu{nost, toj tvrdel, deka tokmu Ri{eqeovite kriti~ari ja doveduvaat vo pra{awe svojata du{a. Pretpostavuvaj}i deka Francija bila naj~ista i najpredana katoli~ka zemja vo Evropa, sluèj}i na interesite na Francija, Ri{eqe istovremeno sluì i na interesite na katoli~kata vera.

Prijezak ne objasnil vrz osnova na {to zaklu~il deka na Francija & pripa|a takvo edinstveno mesto vo katoli~kiot svet. Me|utoa, od pretpostavkite proizleguva deka jakneweto na Francuskata dràva e vo interes na katoli~kata crkva, pa od toa proizleguva i deka ri{eqeovata politika bila visokomoralna, vsu{nost, habsbu{kiot prsten prestvauval tolku golema zakana za bezbednosta na Francija, {to negovoto probivawe go opravuvalo francuskiot kral bez razlika na metodite koi }e gi primeni vo te`nenieto da ja ostavri taa moralna cel.

Toj vojuva za da se vsopostavi mir, a ako vo taa vojna se slu~i ne{to neposakuvano, vo pra{awe ne e smisleno zlostorstvo, tuku nu`nosta ~ii zakoni se najnemislordni, a sproveduvaweto najsurovo… vojnata e pravedna ako celta za koja se vodi e pravedna… ottuka ona {to treba da se ima na um e namerata, a ne sredstvoto… namerata da se kazni vinovnikot ~esto doveduva do prolivawe na nevina krv, no za toa ne moè da se snosi vina.

Nakratko, celta gi opravduva sredstvata.Eden drug ri{eqeov kriti~ar, Matje de Morg, go obvinil kardinalot

deka ja zloupotrebuva religijata “onaka kako {to va{iot prethodnik Makijaveli objasnil deka toa go pravat Rimjanite, ja oblikuvate…tolkuvate i … ja prilagoduivate… taka kako {to odgovara na va{ite planovi.

De Morgova kritika bila podednakvo to~na i nedelotvorna kako onaa na Janson. Ri{eqe nesporno bil ona {to protivnicite vo nego go gledale: manipulator koj sprema religijata nesomeno se odnesuval to~no kako {to go obvinuvale. Toj nesomeno bi odgovaral deka go sogleduval svetot onakov kakov {to e, kako {to toa bi go napravil Makijaveli. I toj, kako i Makijaveli, verojatno pove}e bi sakal svet ~ii moralni ~uvstva bi bile isten~eni, no istovremeno e ubeden deka na~inot na koj ja vodel dràvata istorijata }e go ceni vrz osnova na toa kolku dobro gi iskoristil postojnite uslovi. Vsu{nost, dokolku dràvnikot se procenuva vrz osnova na toa dali gi ostvaril celite koj sam na sebe gi postavil, Ri{eqe }e mora da se zapomni kako edna od najzna~ajnite li~nosti na sovremenata istorija.

18

Zatoa {to, toj zad sebe ostavil svet potpolno drug od toj koj go zatekol i iniciral, politika koja Francija }e ja seldi narednite tri veka.

Francija, blagodarej}i na Ri{eqe stanala najzna~ajna dràva vo Evropa, a nejzinata teritorija vo ogromna mera se zgolemila. Triesetgodi{nata vojna vo 1648 godina e okon~ana so Vestfalskiot mir, dodeka doktrinata na dràvnata pri~ina vo tekot na narednite vekovi prerasnala vo osnovno na~elo na evropskata diplomatija. Kardinalot koj ne neguval nikakvi iluzii duri ni toga{ koga toj sam bil vo pra{awe, ne bi go iznenadilo ni po~ituvaweto koe dràvnicite vo podocne`nite vekovi go neguvale kon nego, ni zaboravot vo koj negoviot protivnik, Ferdinand II. “Vo dràvnite raboti”, zapi{al Ri{eqe vo svojot Politi~ki testament, “toj koj poseduva mo} ~esto e vo pravo, a toj koj e slab mnogu te{ko }e moè da se odbrani od vinata vo o~ite na najgolemiot del od svetot”. Vo vekovite koi doa|ale ovaa misla retko koga bila neto~na.

Ri{eqeovoto vlijanie na istorijata na sredna Evropa pretstavuvala ~ista sprotivnost na uspesite koi & gi ovozmoìl na Francija. Toj se pla{el od obedinuvaweto na sredna Evropa, i zatoa spre~il do toa i da dojde. Sudej}i spored s#, obedinuvaweto na Germanija go odloìl za dva veka. Po~etnata faza od triesetgodi{nata vojna bi moèla da se sfati kako obid na Habsburg da stane dinastija koja }e ja obedini Germanija – taka kako {to normanskata dinastija od Anglija sozdala nacionalna dràva, ili kako {to toa nekolku veka podocna }e go stori Kapeti vo Francija. Ri{eqe go namalil zna~eweto na habsbur{kata dinastija, dodeka Svetoto rimsko carstvo bilo podelno pome|u pove}e od tristotini vladeteli, od koi sekoj bil sloboden da sproveduva nezavisna nadvore{na politika. Germanija ne uspeala da stane nacionalna dràva, tuku zakopana vo sitni dinasti~ki karanici, prakti~no se zatvorila vo samata sebe. Poradi toa ne razvila nacionalna politi~ka kultura, tuku se posvetila na privincijalizmot od koj ne isplivala s# do vtorata polovina na XIX vek koga Bizmark ja obedinil. Germanija e pretovrena vo sredi{te na pove}eto evropski vojni, od koi mnogu i gi inicirala Francija, i go propu{tila prviot bran na kolonizacija na prekuokeanskite zemji. Koga kone~no se obedinila, bila do taa mera neiskusna vo pogled na odbranata na svojot nacionalen interes, {to predizvikala i mnogu od najgolemite tragedii na ovoj vek.

Me|utoa, bogovite ~esto go kaznuvaat ~ovekot so toa {to vo potpolnost mu gi ispolnuvaat èlbite. Kardinalovata procenka deka uspehot na Kontrareformacijata bi ja svel Francija na “privezok” na s# pove}e centraliziranoto Sveto rimsko carstvo, verojatno bila sosema to~na, posebno ako se pretpostavi, kako {to toj vo svojata prilika pretpostavil, deka nastapuva vremeto na nacionalnite dràvi. Ama, ako Nemzis za Vilsonoviot idelaizam pretstavuval jaz pome|u proklamiraweto i realnosta, za doktrinata na dràvnata pri~ina, Nemezis pretstavuva prenapregawe – isklu~ok se slu~aite koga ja praktikuva vrven majstor, pa moèbi duri i toga{.

19

Ri{eqeovata doktrina na dràvna pri~ina ne prifa}a ograni~uvawa. Kolku daleku nekoj }e otide pred da se utvrdi deka dràvnite interesi se zadovoleni? Kolku vojni se potrebni da se postigne bezbednost? Vilsonoviot idealizam, koja se zalaga za nesebi~na politika, postojano e izloèn na opasnosta da bidat zanemareni dràvnite interesi, Ri{eqeovata doktrina na dràvna pri~ina nosi vo sebe opasnost od samouni{tuva~koto prenapregawe. Vsu{nost, toa se slu~i so Francija koga Luj XIV do{ol na prestolot. Me|utoa, na Luj XIV bezbednosta ne mu ovozmoìla du{even mir, toj vo nea videl mo`nost za osvojuvawe. Preteranata revnosna primena na doktrinata na dràvna pri~ina od strana na Luj XIV, predizivikal strav vo ostatokot od Evropa, {to dovelo do sozdavawe na antifrancuska koalicija koja na kraj gi suzbila negovite pretenzii.

Kako i da e, dveste godini posle Ri{eqe, Francija bila najvlijatelnata zemja vo Evropa, a do den denes ostanala zna~aen subjekt vo me|unarodnata politika. Retko koj dràvnik bi moèl vo svoja zasluga da si prepi{e takov uspeh. Sepak, mora da se kaè deka Ri{eqe svojot najgolem uspeh go ostvaril vo vremeto koga bil edinstveniot dràvnik koj go otfrlil sredovekovniot moral i verskite ograni~uvawa. Ri{eqeovite naslednici neizbe`no ja nasledile i zada~ata da se snao|aat vo sistemot vo koj pogolemiot del od dràvata funkcionirala na osnovite na negovite pretpostavki. Soglasno toa, Francija ja izgubila prednosta kakva {to & ja davale protivnicite so sprotivni eti~ki sfa}awa, kako {to toa bilo slu~aj so Ferdinandovoto i Ri{eqeovoto vreme. Koga naedna{ site zemji ednovremeno }e prifatat isti pravila na igra, postignuvaweto na uspeh e mnogu pote{ko. Bidej}i, golemata slava, koja doktrinata na dràvna pri~ina i ja donese na Francija, se pretvorila vo sizifova rabota, vo postojanoto nastojuvawe dràvnite granici i ponatamu da se {irat i da se posreduva vo sudirite pome|u germanskite dràvi, a so toa i da se dominira co sredna Evropa. Tie napori postepeno ja iscrpuvale Francija s# dodeka na krajot taa ne ja izgubila sposobnosta da ja oblikuva Evropa vo soglasnost so svoite zamisli.

Doktrinata na dràvnata pri~ina im ovozmoìla oravdanie za odnesuvaweto na odredeni dràvi, no ne obezbedila re{enie za predizvicite na svetskiot poredok. Dràvnata pri~ina moè da ja pottikne èlbata za vospostavuvawe na primat ili ramnoteà, me|utoa, vospostavuvaweto na ramnoteà te{ko moè da se isplanira. Taa obi~no nastanuva vo tekot na procesot na ograni~uvawe nekoi zemji da vospostavat hegemonija, kako {to ramnoteàta na sili vo Evropa nastanala od obidot da se ograni~at francuskite aspiracii.

Vo svetot koi go inaugurisa Ri{eqe, dràvite pove}e ne bile ograni~eni so obidite da se pridrùvaat na moralniot kodeks. Ako dobroto na dràvata pretstavuva najvisoka cel, dol`nost na vladetelot bila da ja zgolemi i unapredi sopstvenata slava. Pojakite te`neele da dominiraat, a slabite da se potprat i vrz osnova na toa da gi zdru`t silite, odnosno sklu~uvale koalicii. Dokolku koalicijata bila dovolno silna da go zauzda

20

agresorot, se vospostavuvala ramnoteà na silite, vo sprotivno, edna zemja moèla da vospostavi hegemonija. Ishodot ne sekoga{ bil odnapred odreden i zatoa vojnite ~esto go stavale na proverka. Vo po~etokot ishodot podednakvo lesno moèl da bide i sozdavawe francuska ili germanska imperija i vospostavuvawe na ramnoteà. Poradi toa bile potrebi pove}e od sto godini za da vo Evropa se vospostavi poredok zasnovan isklu~evo na ramnoteà na silite. Ramnoteàta na silite vo po~etokot ne pretstavuvala cel na me|unarodnata politika, tuku ne{to {to re~isi slu~ajno se slu~ilo. Toa, za ~udo, toga{nite misliteli ne go sfatile taka. Kako dvorjani, idejata na erata na prosvetenosta i misleweto koe preovladuvalo vo XVIII vek, tie smetale deka od sudirite na sprotivstavenite interesi, harmonijata i pravdata samo po sebe }e se vospostavat. Idejata za ramnoteà na silite ednostavno pretstavuvala prodolètok na vospostaveniot na~in na razmisluvawe. Nejzina glavna cel bila da ja onevozmoì dominacijata na edna dràva i so~uvuvawe na me|unarodniot poredok, no ne i spre~uvawe, tuku samo ograni~uvawe na sudirite. Za dràvnicite od XVIII vek idejata deka sudirite (ili ambiciite) moèle da se eliminiraat, pretstavuvala ~ista utopija. Spored niv, najdobri mo`nosti za dolgoro~en ishod moèl da se postigne samo so neutalizirawe i zauzduvawe na vrodenite nedostatoci na ~ovekovata priroda.

Mislitelite na erata na prosvetenosta vo me|unarodniot poredok videle del od univerzalizmot koj finkcionira kako nekoj golem mehanizam {to nikoga{ ne stoi, a neizbe`no vodi kon podobar svet. Vo 1751 godina, Volter “hristijanskata Evropa” ja opi{al kako “nekoja vrsta na ogromni republiki podeleni na nekolku dràvi”, koi bez razlika na razli~nite sistemi na vladeewe “ìveat vo vzaemna sloga, i site po~ivaat na isti principi na javnite i politi~ki zakoni kakvo {to drugite delovi na svetot ne poznavaat”. Tie dràvi “nad s# bi bile obedineti vo edna, mudra politika koja pome|u niv kolu {to e vozmo`no }e odrùva podednakva ramnoteà na silite”.

Monteskje se zanimaval so istata tema. Spord nego, ramnoteàta na silite od raznolikosta sozdavala edinstvo:

Vo Evropa situacijata e takva da site dràvi vo nea se me|usebno zavisni…Evropa e edna dràva sostavena od nekolku pokraini.

Vo vremeto koga site ovie redovi se napi{ani, vo 18 vek, ve}e se odigrale dve vojni za {panskoto nasleduvawe, edna vojna za polskoto naseduvawe, i redica vojni za avstriskoto nasleduvawe.

Vo istiot duh, istoriskiot mislitel Emerih di Vatel moèl vo 1758 godina, vtorata godina od Sedumgodi{nata vojna, da napi{e:

Postojanite pregovori koi se odvivaat, ja ~inat sovremenata Evropa nekoj vid na republika, ~ii ~lenovi – poedine~no nezavisni, no vrzani so zedni~ki interes – se obedinuvaat poradi odrùvaweto na poredokot i so~uvuvaweto na slobodata. Ova dovelo do nastanuvawe na dobro poznatiot princip na ramnoteà na silite, pod koj se podrazbira red vo koj nitu edna dràva ne e vo sostojba da ostvari apsolutna prevlast i da vospostavi dominacija na drugite.

21

Tie mislitetli ne ja voo~ile razlikata pome|u namerata i ishodot. Vo tekot na celiot 18 vek, evropskite vladeteli vodele bezbroj vojni ikao ne postoel nitu najmal dokaz deka svesno te`neele kon sproveduvawe na kakva i da e op{ta ideja za me|unaroden poredok. [tom me|unarodnite odnosi po~nale da se zasnovaat na mo}, se pojavile tolku mnogu novi subjekti {to s# pomalku bilo mo`no da se izvede nekakva presmetka.

Brojnite dinastii poradi toa se sosredoto~ile na teritorijalnoto pro{iruvawe poradi jaknewe na sopstvenata bezbednost. Vo tekot na toj proces, od osnovite se promenila nivnata polo`ba zasnovana na mo}. [panija i [vedska s# pove}e stnauvale dràvi od vtorostepeno zna~ewe. Polska po~nala da is~eznuva. Statusot na golemi sili po~nuvale da go stigaat Rusija (koja voop{to ne u~estvuvala vo sklu~uvaweto na Vestfalskiot mir) i Prusija (koja vo Vestfalija igrala nezna~ajna uloga). Ramnoteàta na silite mnogu te{ko se utvrduva duri i toga{ koga nejzinite komponenti se relativno stabilni, procenkata na mo}ta na nekoja zemja i usoglasuvaweto na takvata procenka vo situacija koga mo}ta postojano se menuva beznade`no e sloèna.

Prazniot prostor koj Triesetgodi{nata vojna go ostavila zad sebe vo Sredna Evropa, gi dovel okolnite dràvi vo isku{enie da go zavladeat. Francija postojano vr{ela pritisok od zapad. Od istok doa|ala Rusija. Prusija se pro{iruvala vo sredi{teto na kontinentot. Niedna od va`nite evropski zemji ne ~uvstvuvala posebna obvrska sprema tolku falenata ramnoteà na silite. Rusija samata za sebe razmisluvala kako premnogu dale~na zemja. Prusija, najmala me|u golemite sili, s# {te bila slaba za da vlijae na op{tata ramnoteà. Site kralevi se te{ele so pomislata deka so zacvrstuvawe na svoeto vladeewe pravat najgolem moèn pridones za op{tiot mir, dodeka na se po prisutnata “nevidliva raka” prepu{tale, neograni~uvaj}i gi svoite ambicici, da go opravda ona {to go pravat.

Na~inot na koj Fridrih Veliki go opravdal toa {to od Avstrija ja odezl [lezija, so toa {to Prusija do toga{ imala neprijatelski odnosi so taa dràva i so spogodba bila obvrzana da go po~ituva teritorijalniot integritet na Avstrija, pokaùva deka doktrinata na dràvna pri~ina vo su{tina se sveduvala na presmetka na korista i {tetata.

Nadmo}nosta na na{ata vojska, brzinata so koja moème da ja pokreneme, so eden zbor, na{ata o~igledna prevlast vo sporedba so na{ite sosedni zemji, ni dava vo ovoj neo~ekuvan slu~aj beskrajna prendost vo osnovte na site ostanati evropski sili… Anglija i Francija se neprijateli. Dokolku Francija bi se vme{ala vo rabotite na Car{tinata, Anglija ne bi moèla toa da go dozvoli, pa poradi toa so ednata ili so drugata sekoga{ bi moèle da sklu~ime korisen sojuz. Na Anglija ne bi & pre~elo toa {to ja zazemav [lezija, zatoa {to na niv toa ne im pre~i, a & se potrebni sojuznici. Na Holandija toa }e & bide s# edno, u{te pove}e {to }e se garantiraat kreditite na amsterdamskite bankari za koi sredi{te pretsvuvala [lezija. Dokolku ne moème da se spogodime so Anglija i Holandija, sekako toa }e moème da go napravime so Francija, koja ne

22

moè da otstapi od na{ite planovi, a }e go pozdravat poniùvaweto na carskiot dom. Edinstvno Rusija bi moèla da ni sozdade problemi. Dokolku caricata poìvee… bi moèle da gi podmitime nejzinite glavni sovetnici. Dokolku umre, Rusite }e bidat tolku zafateni so toa {to nema da imaat vreme da se zanimavaat so nadvore{nata politka.

Fridrih Veliki sprema nadvore{nata politika se odensuval kako sprema partija {ah. Toj sakal da ja zaposedne [lezija za da ja zgolemi mo}ta na Prusija. Od toa ne moèle da go odvratat ni moralnite vrednosti, tuku samo eventualniot otpor od pojakite sili. Toj ja prou~il opasnosta na koja se izloùva i koristta koja moè da ja stekne, pa ottamu samo se pra{uval dali drugi dràvi bi se osvetuvale, ili }e baraat nadoknada ako ja osvoi [lezija.

Fridrih taa dilema ja re{il vo svoja polza. Osvojuvaweto na [lezija ja napravilo Prusija vistinska golema sila, no predizvikalo i redica vojni, so ogled deka drugite zemji se obiduvale da se prilagodat na noviot akter. Najnapred izbila vojna za avtriskoto osvojuvawe, koja traela od 1740 do 1748 godina. Na Prusija & se pridruìle Francija, [panija, Bavarija i Saksonija – koja vo 1743 ja promenila stranata, dodeka Velika Britanija ja poddrùvala Avstrija. Vo sledniot sudir, Sedumgodi{nata vojna, koja traela od 1756 do 1763 godina – ulogite se zamenile. Na Avstrija toga{ i pristapile Rusija i Hanover. Do promena na stranite doa|alo vrz osnova na presmetkite za neposredna korist i posebnite nadoknadi, a ne poradi nekoj op{ti princip na me|unarodniot poredok.

Sepak, od ovoj o~igleden bezreden tek vo koj sekoja dràva neskrieno nastojuvala da ja zgolemi svojata mo}, postepeno nastanala ramnoteà. Do nea ne dovelo samoograni~uvaweto, tuku toa {to niedna dràva, pa duri ni Francija, ne bila dovolno silna da ja nametne svojata volja na ostanatite i taka da stvori imperija. Koga i da se pojavela zakana deka edna dràva }e vospostavi hegemonija, sosedite sozdavale koalicii – ne za da ja sledat teorijata na me|unarodnite odnosi, tuku od ~isto li~en interes koi se sostoel vo zapirawe na ambiciite na najmo}nata me|u niv.

Ovie postojani vojni ne predizvikuvale razornuvawa, kako verskite vojni, od dve pri~ini. Paradoksalno e toa {to sredstvata koi za vojna bi gi prisobrale apsolutnite vladeteli od XVIII vek, po obem ne moèlo da se merat so silata na emociite kakvi {to bile vo sostojba da pokrene verata, ili ideologijata, ili populisti~kata vlast. Niv gi ograni~uvala tradicijata, a moèbi i sopstvenata nesigurnost vo pogled na nametnuvawe na danok na prihodite ili ostanati porezi kakvi denes se pla}aat, {to ja organi~uvalo goleminata na nacionalnoto bogatstvo koe potencijalno bi moèlo da se upotrebi za vojna. Vtorata pri~ina e toa {to voenata tehnologija i ponatamu bila na mnogu nisko nivo.

Ramnoteàta vo Evropa kone~no se zacvrstila, a vsu{nost se odrùvala, so pojavata na edna dràva ~ija nadvore{na politika bila direktno posvetena na odrùvawe na ramnoteàta. Toa bila Anglija, koja za taa cel, koga toa go barale prilikite, davala pomo{ na poslabata i

23

zagrozenite strani. Tvorec na taa politika bil angliskiot kral Vilijam III, seriozen, razumen i realisti~ki nastroen ~ovek, po ra|awe Holan|anec. Poradi golemite problemi koi vo rodnata Holandija mu gi sozdavale ambiciite na francuskiot, Kral Sonce, toj vedna{ po stapuvaweto na angliskiot prestol vospostavil vrski za da vo site situacii bi moèl da ja zako~i ekspanzijata na Luj XIV. Anglija bila edinstvenata evropska zemja ~ija dràvna pri~ina ne barala {irewe po samiot kontinent. Sfa}aj}i deka vo nejzin nacionalen interes e odrùvaweto na ramnoteàta, Anglija bila edinstvenata zemja koja za sebe vo Evropa ne bara ni{to pove}e od spre~uvawe na dominacijata na edna sila. Sledej}i ja taa cel, taa stanala otvorena za site kombinacii so drugite zemji koi se sprotivstavuvale na obidite za vospostavuvawe hegemonija.

Od postojanite promeni na sojuzni{tvata pod britansko vodstvo, ~ija cel pretstavuvala spre~uvawe na obidot Francija da ostvari dominacija vo Evropa, postepeno nastanala ramnoteà na silite. Re~isi site vojni vodeni vo tekot na XVII vek i site koalicii koi gi vodela Velika Britanija, bile naso~eni protiv francuskata hegemonija koja se nametnala vo imeto na istite onie evropski slobodi {to poradi ograni~uvawe na habsbur{koto vlijanie vo Germanija prvo gi pottikna Ri{eqe. Ramnoteàta na silite se odràla poradi toa {to zemjite koi se sprotivstvauvale na francuskata dominacija bile premnogu silni za da bidat nadvladeani, no i poradi toa {to ekpanzionisti~kata politka vodena eden i pol vek ja osiroma{ilo Francija.

Takvata uloga Anglija ja odrùvala vo edna jasna geopoliti~ka sostojba. Opstanokot na relativno maliot evropski ostrov, bi bil zagrozen koga site evropski resursi bi moèlo da gi mobilizira eden edinstven vladatel, so toa {to Anglija (takva kakva {to bila obedineta so [kotska vo 1707 godina) bi poseduvala mnogu pomalku resursi i naselenie, pa porano ili podocna bi se na{la na udar na nekoja kontinentalna imperija.

Slavata revolucija od 1688 godina vedna{ ja butna Anglija vo sudir so francuskiot kral Luj XIV. Taa revolucija go simnala od prestolot katoli~kiot kral Xejms II. Tragaj}i po zemjite za protestant koi bi moèl da go zameni, Anglija se odlu~ila za Vilijam Oranski, namesnik (stadhalter) na Holandija, koj na angliskiot prestol poloùval pravo samo vrz osnova na brak so Meri, }erka na simnatiot kral. Zaedno so Vilijam, Anglija ja uvezla i postojanata vojna so Luj XIV okolu teritoriite na dene{na Belgija, kade se nao|ale mnogu zna~ajni utvrduvawa i premini niz koi mnogu lesno bi moèlo da se stigne do britanskiot breg (iako taa grià se javuva podocna). Na Vilijam mu bilo jasno {to bi se slu~ilo dokolku Luj XIV uspee da gi zazeme tie upori{ta: Holandija bi ja izgubila nezavisnosta, a {ansite za vospostavuvawe na francuska hegemonija vo Evropa nekolkupati bi se zgolemile, a Anglija direktono bi bila zagrozena. Vilijamovata odluka da prati angliska vojska da se bori vo dene{na Belgija protiv Francija, potsetuva na britanskata odluka da se bori za Belgija koga vo 1914 godina ja okupirale Germancite.

24

Ottoga{ pa natamu, Vilijam ja predvodel borbata protiv Luj XIV. So mal rast, grbav i asmati~en, Vilijam na prv pogled ne izgledal kako nekoj na kogo sudbinata mu odredila da go porazi Kralot Sonce. Me|utoa, vojvodata Oranski poseduval èlezna volja i isklu~iva bistrina na duhot. Toj sam sebe si se ubedil, re~isi sosema ispravno, deka Anglija }e bide dovedena vo golema opasnost dokolku na Luj XIV, najmo}niot monarh vo Evropa, mu se dozvoli da ja osvoi {panskata Holandija (dene{na Belgija). Bilo neophodno da se sozdade sojuz sposoben da go zauzda francuskiot kral, ne vo smisla na apstraktna teorija za ramnoteà na silite, tuku kako cel za za~uvuvawe na nezavisnosta i na Holandija i na Anglija. Vilijam sfatil deka ako se ostvarat planovite na Luj XIV vo vrska so [panija i nejzinite posedi, od Francija }e napravat super sila na koja nema da moè da i se sprotivstavi nikakva koalicija. Za da predupredi na takvata opasnost, po~nal da bara sojuznici i nabrzo gi na{ol. Golemata alijansa vo ~iij soostav vlegle [vedska, [panija, Savoja, avstriskiot car, Saksonija, Holandija i Anglija, pretstavuvala do toga{ najgolema evropska koalicija formirana protiv edna sila. Bezmalku 25 godini (od 1688 do 1713), Luj XIV re~isi neprekinato vojuval protiv taa koalicija, No, franskuskoto istrajuvawe na doktrinata na dràvna pri~ina na krajot bilo zauzdano od li~nite interesi na drugite evropski dràvi. Francija }e ostane najmo}nata dràva vo Evropa, no ne i dominantna. Toa bilo {kolski primer kako funkcionira ramnoteàta na silite.

Vilijamovoto neprijatelstvo sprema Luj XIV ne bilo od li~na priroda, nitu bilo zasnovano na bilo kakvi antifrancuski ~uvstva, nego go odrùvalo negovata studenata procenka na mo}ta i neograni~enata ambicija na Kralot Sonce. Edna{ na eden svoj sovetnik samiot mu rekol deka, da ìveel vo sredinata na XVI vek, koga Habsburzite se zakanuvale deka }e stanat dominantna sila, }e bil “Francuzin isto kolku {to e sega [panec”, taka kako {to Vinston êr~il vo triesetite godini na 20 vek }e odgovori na obvinuvawata deka e antigermanski nastroen: “Koga okolnostite bi bile poinakvi, nie podednakvo bi moèle da bideme progermanski, a antifrancuski raspoloèni”.

Vilijam bil pove}e od potrebnoto podgotven da pregovara so Luj XIV, koga po~uvstvuval deka so toa najmnogu }e doprinese za vospostavuvawe na ramnoteàta na sili. Toj ednostavno procenil deka Anglija treba da se obide da ja odrì ramnoteàta pome|u Habsburg i Burbon – odnosno ramnoteàta vo Evropa – taka {to }e ovozmoì pomo{ na poslabata strana. U{te od Ri{eqeovoto vreme, poslabata strana bila Avstrija, pa zatoa Velika Britanija za da go osueti francuskiot ekspanzionizam, mu pri{la na Habsburzite.

Britanskoto javno mislewe, idejata za dejstvuvaweto vo ime na celta za vospostavuvawe na ramniteà, vo po~etokot ne ja podràlo. Angli~anite kon krajot na XVII-tiot vek bile skolni na izolacionizam, kako {to dva veka podocna toa }e bidat Amerikancite. Preovladuvalo uveruvaweto deka }e ima dovolno vreme da se otfrli zakanata toga{ koga,

25

i ako se ukaè, pa taka ne postoi nikakva potreba za sprotivstvauvawe na eventualnata opasnost, vrz osnova na toa {to nekoja zemja podocna moè da go napravi.

Vilijam odigral uloga kakva {to podocna }e odigra Teodor Ruzvelt vo Amerika – go predupredil vo su{tina svojot izlolacionisti~ki narod deka negovata bezbednost zavisi od u~estvoto vo ramnoteàta na silite vo prekuokenaskite zemji. Negovite sonarodnici tie stavovi gi prifatile mnogu pobrzo otkolku Amerikancite na Ruzvelt. Dvaeset godini posle smrtta na Vilijam, The Kraftsman, eden tipi~no opoziciki vesnik, ukaùval na toa deka ramnoteàta na silite pretstavuvala eden od “originalnite, trajni principi na britanskata politika” i deka mirot na kontinentot e “taka zna~aen za prosperitetot na ostrovot koj se zanimava so trgovija, {to… britanskata vlada treba postojano da se trudi taa sama da go odrì, ili da go obnovi dokolku drugite ja naru{at ili zagrozat”.

Me|utoa, prifa}aweto na zna~eweto na politikata na ramnoteà na silite ne gi sti{alo britanskite raspravii vo vrska so najdobrata strategija za nejzino vodewe. Se javile dve {koli na mislewa koi gi zastapuvale dvete vode~ki partii vo parlamentot, {to vo golema merka moèlo da se sporedi so sli~nite nesoglasuvawa vo Soednetite dràvi posle dvete svetski vojni. Vigovcite tvrdele deka Velika Britanija trebala da se angaìra isklu~ivo koga ramnoteàta na silite e navistina zagrozena, i toa samo onolku dolgo kolku {to e potrebno opasnosta da se otstrani. Nasproti toa, torievcite veruvale deka osnovna dol`nost na Velika Britanija e da go oblikuva, a ne samo da ja {titi ramnoteàta na silite.. Vigovcite smetale deka sekoga{ }e ima dovolno vreme da se odgovori na napad na Holandija, bidej}i do nego }e dojde, torievcite smetale politikata na is~ekuvawe na neprijatelot moèla trajno da ja oslabi ramnoteàta. Po niv, za da se izbegnat borbite vo Dover, Anglija kon agresorite morala da se stacionira dol` rekata Rajna, ili na koj bilo del na Evropa kade{to ramnoteàta na silite e zagrozena. Vigovcite na sojuzite gledale kako na privremeni zafati koi trebale da se zavr{at {tom so pobeda }e se ostvari zaedni~kata cel, dodeka torievcite se zalagale za u~estvo vo trajni sojuzi koi na zemjata }e & ovozmoàt da go so~uva mirot i u~estvo vo oblikuvaweto na nastanite.

Lordot Karterit, torievski minister za nadvore{ni raboti od 1742 do 1744, ubedlivo se zalagal za postojano angaìrawe vo Evropa. Toj ja kritikuval sklonosta na vigovcite “da ja zanemarat svojata nevolja i poremetuvaweto na kontinentot, da ne go napu{taat svojot ostrov vo potraga po neprijateli, tuku samo da se zanimavaat so doma{nite raboti i li~noto zadovolstvo i nepredizvikuvaj}i ja opasnosta od drugite zemji da spijat s# dodeka na na{iot breg ne gi razbudi yvonotot na uzbuna”. Me|utoa, govorel toj, Velika Britanija mora da se soo~i so relanosta za svojot traen interes i da gi poddrì Habsburzite kako protivteà na Francija, “bidej}i ako francuskiot monarh edna{ pomisli deka na kontinentot pove}e nema sopernik, moè }e se zadovoli so toa {to go osvoil i moèbi }e gi namali svoite garnizoni, }e gi napu{ti svoite utvrduvawa i }e

26

ja raspu{ti svojata vojska, me|utoa, riznicata od koja sega se finansira vojstata vo (holandskata) ramnina, nabrzo }e se iskoristi za planovi koi se mnogu opasni za na{ta zemja…. Pa sogalsno toa, gospoda, …. nie morame da ja poddrìme Avstrija, kako edinstvena sila koja moè da se iskoristi kako protivteà na vladeeweto na familijata Burboni”.

Razlikata pome|u nadvore{nata strategija na vigovcite i torievcite bila prakti~na, a ne teoretska t.e. takti~ka, a ne strate{ka, a gi odrazuvala procenkite na tie partii za zagrozenosta na Velika Britanija. Vigovskata politika, odolgovlekuvaweto go zasnovala na uveruvaweto deka Velika Britanija e isklu~itelno bezbedna zemja. Torievcite smetale deka polo`bata na Velika Britanija e mnogu nesigurna. Bez malku ista }e bide razlikata pome|u amerikanskite izolacionisti i globalisti vo XX vek. Nitu Velika Britanija vo XVIII i XIX vek, nitu Amerika vo XX vek, nema da uspeat lesno da gi ubedat gra|anite deka nivnata bezbednost bara postojano angaìrawe, a ne izolacija.

Od vreme na vreme, vo odredeni zemji }e se pojavel dràvnik koj na nardot }e mu ja obrazloì potrebata za postojano angaìrawe. Vilson go smislil Dru{tvoto na narodite, Karterit }e se zanesuva so idejata za postojano angaìrawe na kontintot. Kaslrej, minister za nadvore{ni raboti od 1812 do 1821 godina, se zalagal za sistem na evropski kongres, a Gledston, pretsedatel na vlada kon krajot na XIX vek, ja predloìl prvata verzija za sistemot na kolektivna bezbednost. Nivnite predlozi ne vrodile so plod, so ogled deka ni Britancite ni Amerikancite, s# do zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, ne moèle da se ubedat deka ne{to niv gi zagrozuva se dodeka nad niv jasno ne nadvisna smrtna opasnost.

Velika Britanija taka se pretvorila vo teg koj ja obezbeduval ramnoteàta vo Evropa, vo po~etok re~isi slu~ajno, a podocna vrz osnova na strategija. Ako Velika Britanija cvrsto ne se odredila da ja igra taa uloga, Francija vo XVIII i XIX vek sigurno }e vospostavela hegemonija vo Evropa, a Germanija bi go strila istoto vo XX vek. Vo taa smisla, êr~il dveste godini podocna so pravo bi moèl da trvdi deka Velika Britanija “ja za~uva slobodata vo Evropa”.

Po~etokot na XX-tiot vek, Velika Britanija voenata ad hoc odbrana na ramnoteàta na silite ja pretvorila vo smislen plan. Do toga{, vo soglasnost so raspoloènieto na svoeto javno mislewe, vodela pragmati~n apolitika, taka {to se sprotivstavila na sekoja zemja koja ja zagrozuvala ramnoteàta, a toa vo XVIII vek nesomeno bila Francija. Vojnite zavr{uvale so kompromisi, koi obi~no nezna~ajno ja podobruvale polo`bata na Francija, no ne & ovozmoùval ostvaruvawe na prvata cel, odnosno hegemonija.

Bilo neizbe`no Francija da bide zemjata koja na Velika Britanija & stavi na znaewe {to podrazbira pod ramnoteà na silite. Bidej}i eden i polovina vek vo ime na dràvata pri~ina te`neela kon dominacija, Francija posle revolucijata ja vratila starata ideja – univerzalnosta. Ekspanzionizmot pove}e ne se zasnoval na dràvnata pri~ina, a u{te pomalku na svoite

27

zna~ajni kralevi. Po revolucijata, Francija zavojuvala so ostatokot od kontinentot za da ja so~uva svojata revolucija, a niz Evropa da gi {iri svoite republikanski idei. Nadmo}nata Francija u{te edna{ se zakanlila deka }e ja zagospodari Evropa. Op{tata voena obvrska i ideolo{kata groznica ja povele francuskata vojska vo pohod na Evropa vo ime na univerzalnata ideja za sloboda, ednakvost i bratstvo. Vrz osnova na taa ideja, Napoleon re~isi uspeal vo Evropa da sozdade zedni~ka dràva vo ~ie sredi{te bi se nao|ala Francija. Do 1807 godina francuskata vojska vospostavila satelitski kralstva dol` rekata Rajna, vo Italija i [panija, ja svela Prusija na vtorostepena sila i seriozno ja oslabela Avstrija. Napoleon od francuska hegemonija go delela samo Rusija.

Me|utoa, Rusija duri toga{ razbudila ~uvstvo na nade` i strav, {to }e se zadrì do denes. Vo po~etokot na XVIII vek, ruskata granica se nao|ala na Dwepar, a sto godini podocna na Visla, petstotini milji zapadno. Vo po~etokot na XVIII vek Rusija se borela za opstanok protiv [ve|anite na Politav, dlaboko vo teritorijata na dene{na Ukraina. Vo sredinata na XVIII vek se vklu~ila vo Sedumgodi{nata vojna i nejzinata vojska stignala do Berlin, za da na kraj stane glaven u~esnik i da ja podeli Polska.

Nemilosrdniot avtokratizam na ruskite institucii, nejzinata fizi~ka sila go napravila u{te pozloben. Za razlika od krunisanite glavi {to so milsot Bo`ja vladeele vo zapadna Evropa, ruskata apsolutisti~ka vlast ne e ograni~ena ni od obi~aite, ni od samouverenata i nezavisna aristokratija. Vo Rusija bukvalno se zaviselo od karakterot na carot.

Vo soglasnost so raspoloènieto na carot koj vo odreden moment se nao|al na prestolot, nadvore{nata politika vo potpolnost moèla da bide ~as liberalna, ~as konzervativna – kako {to toa navistina se slu~uvalo vo vrermeto na Aleksandar I. Me|utoa, vnatre vo svoite granici ruskite vlastodr{ci nikoga{ ne se obidele ne{to da liberaliziraat.

Vo 1904 godina, nepostojaniot Aleksandar I, car na cela Rusija, iznel eden predlog na britanskiot pretsedatel na vladata na Vilijam Pit - Pomladiot, inaku napalonoviot naj lut neprijatel. Pod golemoto vlijanie na misliteli na erata na provetenosta, Aleksandar I, sebe si se zamisluval kako moralna svest na Evropa, a se nao|al vo poslednata faza na svojata opsednatost so liberalnite institucii. Vo toj duh, na Pit mu predloìl nejasen plan za postignuvawe na op{t mir, koj od site zemji baral da gi reformiraat svoite ustvi za da se zavr{i so feudalizmot i da se prifati vlast ograni~ena od Ustavot. Tie reformirani dràvi potoa bi se odkaàle od sila, a svoite me|usebni sporovi bi gi re{avale po pat na arbitraà. Taka toj ruski avtokrat neo~ekuvano stanal prethodnik na Vilsonovata ideja za liberlani institucii kako preduslov za mir, bez razlika na toa {to nikoga{ ne oti{ol podaleku za da se potrudi vakvite na~ela vo praksa da gi primeni na sopstveniot narod. Za samo nekolku godini toj }e se zavrti i }e otide vo sosema drug pravec – apsoluten kozervatizam.

Pit vo odnosite so Aleksandar se na{ol pomalku pove}e vo ista polo`ba, vo koja {to pedest godini podocna }e se najde êr~il vo odnosot

28

so Stalin. O~ajni~ki mu bila potrebna ruskata poddr{ka protiv Napoleon, bidej}i bilo nevozmo`no da se zamisli nekoja druga mo`nost Francija da se porazi. Od druga strana, Pit ne moèl pove}e da bide zaintresiran, od toa {to êr~il podocna }e bide, za toa deka dominacijata na edna zemja }e ja zameni dominacijata na druga, ili za prifa}awe na Rusija kako arbitar na Evropa. Nad s#, britanskite ograni~uvawa ne ovozmoùvale na nitu eden pretsedatel na vlada svojata zemja da ja navede na vospostavuvawe na mir na osnova na politi~ki i op{testveni reformi vo Evropa. Britanija nikoga{ ne vojuvala od takvi pri~ina, zatoa {to narodot ne ~uvstvuval deka go zagrozuvaat burni op{testveni ili politi~ki promeni na kontinentot, tuku samo poradi promena na ramnoteàta na silite.

Protivodgovorot na Aleksandar I gi opfa}al site tie delovi. Ignoriraj}i go ruskiot predlog vo vrska so politi~kite reformi vo Evropa, toj ja istaknal ramnoteàta koja mora da se vospostavi, za mirot da bide so~uvan. Prv pat po Vestfalskiot mir sklu~en pedeset godini prethodno, izneseno e edno op{to re{enie za Evropa. Prv pat, isto taka, se slu~ilo re{enieto vo potpolnost da se zasnova na principite na ramnoteà na silite.

Glavnata pri~ina za nestabilnost, Pit ja uvidel vo slabosta na Sredna Evropa, koja Francija sekoga{ ja doveduvala vo isku{enie da gi ostvari svoite hegemonisti~ki celi. (Bil premnogu u~tiv, kako {to i ruskata pomo{ mu bila premnogu potrebna, za da bi ukaàl na toa kako Sredna Evropa, ako bi bila dovolno mo}na da go izdrì francuskiot pritisok, podednakvo bila vo sostojba da gi namali i ekspanzionisti~kite pretenzii). Vospostavuvaweto na mirot vo Evropa trebalo da otpo~ne taka {to na Francija }e & bidat odzemeni site teritorii zavzemeni posle revolucijata i so toa {to odnovo bi se vospostavila nezavisnost na Holandija, so {to glavniot britanski problem }e stane i osnoven princip na re{enieto.

Me|utoa, ograni~uvaweto na francuskata dominacija ne bi bilo od nikakva korist dokolku okolu 300 pomali germanski dràvi i ponatamu ne ja predizvikuvaat Francija na pritisok i interevencii. Za da se namalat takvite ambicii, Pit smetal deka e neophodno vo Sredna Evropa da se sozdadat “golemi gramadi”, so {to germanskite kneèstva }e se obedinat vo pogolemi celini. Nekoi od tie dràvi~ki koi se priklu~ile na Francija, ili neslavno propadnale, trebalo da ja pripojat Prusija ili Avstrija, dodeka ostanatite da se obedinat vo celina.

Pit izbegnuval kakvo bilo spomenuvawe na evropska vlada. Namesto toa, predloìl nova teritorijalna podelba vo Evropa, Velika Britanija, Prusija, Avstrija i Rusija }e go garantiraat trajnot soperni{tvo usmereno protiv francuskata agresija, isto kako {to Franklin D. Ruzvelet }e predloì da se zavr{i Vtorata svetska vojna, me|unarodniot poredok da se zasnova na sojuz protiv Germanija i Japonija. Nitu Velika Britanija vo napoleonovoto vreme, kako ni Amerika vo Vtorata svetska vojna, ne moèle da sfatat deka najgolemata opasnost za mirot vo idnidna moè da pretstavuva tokmu momentalniot sojuznik, a ne neprijatelot koj se u{te ne e porazen. Vsu{nost golemiot strav od Napoleon go nateral britanskiot pretsedatel na

29

vladata da se soglasi so ne{to {to do toga{ negovata zemja go otfrlala – trajnoto angaìrawe na kontinentot, kako i so li{uvaweto na Britanija od takti~kata fleksibilnost so toa {to politikata }e ja zasnova na pretpostavkata za eden traen neprijatel.

Nastanuvaweto na evropskata ramnoteà na silite vo XVIII i XIX vek moè da se sporedi so izvesni aspekti na svetot kakov {to nastanal po zavr{uvaweto na studenata vojna. Toga{, kako i sega, svetskiot poredok, koj se ru{el dovel do sozdavawe na golem broj na dràvi koi gi sledele svoite nacionalni interesi, a ne bile ograni~eni od nikakvi osnovni principi. Toga{, kako i denes, dràvite koi go so~inuvale me|unarodniot poredok se obiduvale da ja definiraat svojata uloga na me|unarodnata scena. Vo toa vreme, imaj}i verba vo takanare~enata “nevidliva raka”, vo potpolnost da se potprat na potvrduvawe na svojot nacionalen interes. Pra{awe e dali svetot po studenata vojna }e moè da pronajde nekoj princip koj }e ja ograni~i mo}ta i li~niot interes. Na krajot, od me|unarodnoto vlijanie, vsu{nost, nekolku dràvi sekoga{ vospostavuvaat ramnoteà na silite. Pra{awe e samo dali odrùvaweto na takviot me|unaroden poredok }e se pretvori vo nekoj smislen plan, ili }e se nastojuva niz razni vidovi na isprobuvawe na mo}ta.

Vo vremeto na zavr{uvawe na napoleonovite vojni, Evropa za edinstven pat vo svojata istorija bila podgotvena da isplanira me|unaroden poredok zasnovan na princip na ramnoteà na silite. Sfateno e deka ne smee da se dozvoli ramnoteàta na silite da se vospostavi sama od sebe na vojuvali{tata, koi gi otvorile vojnite na evropskite dràvi vodeni vo XVIII i po~etokot na XIX vek. Vo Pitoviot plan izneseni se teritorijalni re{enija za popravka na poredokot koj go preobrazuval svetot vo prethodniot vek. Me|utoa, Pitovite evropski sojuznici morale da steknat u{te edno isustvo.

Mo}ta sama po sebe ne e mnogu siguren patokaz za vospostavuvawe na svetskiot poredok, bidej}i te{ko se procenuva, i golema e podgotvenosta da se isfrlat pove}e razli~nosti. Ramnoteàta najdobro funkcionira koga se potpira na soglasnosta za zaedni~ki vrednosti. Taa ja spre~uva mo`nosta, a soglasnosta za zaedni~kite vrednosti ja suzbiva èlbata za ru{ewe na me|unarodniot poredok. Dokolku postoi legitimitet, mo}ta naveduva na isku{enie da se odmerat silite, insistirawe na legitimitetot, dokolku ne se potpira na mo}, stanuva obi~na pozicija.

Vienskiot kongres uspe{no odgovoril na predizvikiot kako {to pretstavuvalo spojuvaweto na ovie dva elementa i so toa se ovozmoìlo vopostavuvawe na me|unaroden poredok koi sto godini ne ja prekinal op{tata vojna.(59-79; 81-109) Дипломатија - Хенри Кисинџер

“Evropskiot koncert”: Velika Britanija, Avstrija i Rusija

30

Vo septemvri 1814 godina, u{te dodeka Napoleon se nao|al na svoeto prvo progonstvo na Elba, voenite pobednici se sostanale vo Viena poradi dogovor za ureduvawe na povoeniot svet. Vienskiot kongres prodolìl da zasedava i koga Napoleon pobegnal od Elba, i trael se do negoviot kone~en poraz kaj Vaterlo. Vo me|uvreme, potrebata za vospostavuvawe na nov poredok stanala u{te poaktuelna.

Pretstavnik na Avstrija bil knezot Meternih, no bidej}i kongresot se odrùval vo Viena, vo blizina sekoga{ se nao|al i avstriskiot car. Pruskiot kral go ispratil knezot Hardenberg, a novopostaveniot kral Luj XVIII-ti se potprel na Taqeran koj so toa go zabeleàl sopstveniot rekord, bidej}i bil vo slu`ba na site francuski vladeteli, u{te od pred revolucijata. Carot Aleksandar I-vi ne bil podgotven na nikogo da go prepu{ti po~esnoto mesto vo Rusija, pa zatoa li~no do{ol vo Viena. Pretstavnik na Golema Britanija bil angliskiot minister za nadvore{ni raboti, lordot Kaslrej.

Tie petmina svojata namera ja sprovele vo delo. Po Vienskiot kongres, Evropa za~ekorila vo najdolgiot period na mir vo svojata istorija. Celi 40 godini ne izbuvnala niedna vojna me|u golemite sili, a po Krimskata vojna od 1854 g. u{te 60 godini ne izbil op{t sudir. Vienskiot dogovor do taa mera bil usoglasen so Pitoviot plan, pa Kaslrej so nego, koga go podnel na Parlamentot, priloìl koncept na originalniot britanski predlog za da pokaè deka strogo se pridrùval do nego.

Toj me|unaroden poredok, pri ~ie vospostavuvawe pove}e od koga bilo porano ili podocna se vodela smetka za ramnoteàta na silite, se odràl najmalku blagodarenie na silata. Ovoj paradoks delumno go predizvikalo toa {to ramnoteàta bila taka dobro isplanirana, {to moèla da ja poremeti samo akcija od ogromni razmeri, kakva {to bilo mnogu te{ko da se prevzeme. Me|utoa, najva`na pri~ina pretstavuvala cvrstata ideolo{ka spojnica, koja blagodarenie na zaedni~kite vrednosti gi povrzuvala evropskite zemji. Ramnoteàta ostvarena na Vienskiot kongres ne bila samo voena, tuku i eti~ka. Silata i pravdata bile prili~no usoglaseni. Ramnoteàta na silite gi namaluvala mo`nostite za pribegnuvawe kon sila; soglasnosta vo pogled na pravednoto re{enie ja namaluvala èlbata za pribegnuvawe kon sila. Me|unarodniot poredok koj ne se smeta za praveden, porano ili podocna }e bide osporen. Me|utoa, na~inot na koj eden narod ja sfa}a pravi~nosta na nekoj svetski poredok, go odreduvaat kako doma{nite institucii, taka i stavovite za takti~ki nadvore{no-politi~ki pra{awa. Poradi toa, kompatibilnosta na doma{nite institucii pretstavuvala potpreka za mirot. Kolku toa paradoksalno da zvu~i, Meternih so svoeto uveruvawe deka zaedni~koto sfa}awe za pravdata pretstavuva preduslov za me|unarodniot poredok go “najavil“ Vilson, bez ogled na toa {to negovata ideja za pravda dijametralno se razlikuvala od ona {to Vilson }e se obide da go institucionalizira vo XX-tiot vek.

Vospostavuvaweto na op{tata ramnoteà na silite se pokaàlo kako relativno ednostavno. Dràvnicite go sledele Pitoviot plan kako

31

arhitektonski proekt. Idejata za samoopredeluvawe na narodite ne postoela, pa ottamu tie ni najmalku ne vodele smetka za sozdavaweto na etni~kite homogeni dràvi na teritoriite koi se povrateni od Napoleon. Avstrija ja zacvrstila svojata pozicija vo Italija, a Prusija vo germanskite zemji. Holandskata Republika ja dobila avstriska Holandija (voglavno dene{na Belgija). Francija morala da se odre~e od site osvoeni teritorii i da se vrati vo “starite granici”, odnosno da se povle~e na teritorijata koja ja poseduvala pred izbivaweto na revolucijata. Rusija gi dobila srednite delovi na Polska. (Vo soglasnost so svojata politika za ne{irewe niz Evropa, Velika Britanija se zadovolila so teritorijalno ograni~uvawe na Rtot na dobrata nade`, na jugot na Afrika.)

Spored britanskata ideja za svetski poredok, proverkata na ramnoteàta na silite pretstavuvala sposobnost na poedine~ni zemji da igraat ulogi koi im bile dodeleni vo ramkite na celokupniot plan - vo golema mera onaka kako {to Soedinetite Dràvi gledale na svoite sojuzni{tva vo periodot po Vtorata svetska vojna. Poradi takviot pristap, V. Britanija vo odnos na drugite evropski zemji se soo~ila so istata razlika vo perspektivata, so kakva se sretnale Soedinetite Dràvi vo tekot na studenata vojna, bidej}i niedna zemja ednostavno ne moè sebesi da se vidi kako “klinec” vo nekoj bezbednosen sistem. Bezbednosta na dràvite im ovozmoùva postoewe, no taa nikoga{ ne bila nivnata edinstvena, pa duri ni najva`na pri~ina.

Avstrija i Prusija ni{to polesno vo sebe ne moèle da vidat “golemi titani”, otkolku {to Francija podocna }e moè da ja izedna~i pri~inata za postoeweto na NATO so podelbata na rabotata. Op{tata ramnoteà na silite ne bi zna~ela mnogu za Avstrija i Prusija ako istovremeno ne postoel soodveten odnos kon nivnata posebna, sloèna vrska, ili ako ne bile zemeni vo predvid istoriskite ulogi na tie dve zemji.

Bidej}i Habsburzite vo tekot na 30-godi{nata vojna ne uspeale da ostvarat hegemonija vo Sredna Evropa, Avstrija se otkaàla od obidot da ostvari dominacija nad site germanski zemji, a poslednite ostatoci na Svetoto Rimsko Carstvo bile ukinati vo 1806 g. Me|utoa, Avstrija sebesi i ponatamu se smetala za prva me|u ednakvite i zatoa bila re{itelna vo namerata da ja spre~i bilo koja germanska dràva, osobeno Prusija, da i go odzeme primatot.

Avstrija sekako imala mnogu pri~ini da bide vnimatelna. U{te otkako Fridrih Veliki ja osvoil [lezija, nejzinite pretenzii za vode~kata uloga vo germanskite zemji bile dovedeni vo pra{awe. Blagodarenie na beskrupoloznata diplomatija, sklonosta kon vojni~kiot zanaet i visokorazvienoto ~uvstvo za disciplina, Prusija za sto godini se izdignala od vtoroklasno kneèvstvo vo neplodnata severnogermanska ramnina do kralstvo, koe iako u{te najmalo me|u golemite sili, vo voena smisla bilo edno od najzna~ajnite. Duri i nejzinite neobi~no iscrtani granici, koi se protegale preku Severna Germanija, od delumno polskiot istok do donekade latiniziranata Rajnska oblast (odvoeni so Kralstvoto Hanover od

32

prvobitnata pruska teritorija), i vlevale na pruskata dràva silno ~uvstvo za nacionalna zada~a, kako {to bilo odbrana na rascepkanata teritorija.

Odnosite pome|u tie dve najgolemi germanski dràvi i nivnite vrski so drugite germanski zemji pretstavuvale glavno pra{awe za evropskata stabilnost. Vsu{nost, vnatre{noto ustrojstvo na Germanija po 30-godi{nata vojna, a moèbi i prethodno, Evropa postojano ja soo~uvalo so istata dilema: slabata i podelena Germanija, svoite sosedi, posebno Francija, sekoga{ gi pottiknuvala na ekspanzionizam; od druga strana, ve}e samata ideja za obedineta Germanija gi uàsnuvala okolnite dràvi, {to ni do denes ne se promenilo. Ri{eqeoviot strav deka obedineta Germanija moè da vospostavi hegemonija vo Evropa i da ja zaseni Francija, go najavil eden angliski nabquduva~ koj vo 1609 g. napi{al: “...za site nas bi bilo uàsno koga cela Germanija bi potpadnala pod vlast na eden suveren”. Istoriski gledano, Germanija bila ili premnogu slaba ili premnogu silna za da moè vo Evropa da se za~uva mirot.

Na “arhitektite” na Vienskiot kongres im bilo jasno deka so cel za za~uvuvawe na mirot i stabilnosta vo Sredna Evropa }e moraat da go poni{tat ona {to vo XVIII-ti vek go sozdal Ri{elje. Toj se pogriìl Sredna Evropa da bide slaba i rascepkana, {to podocna Francija sekoga{ ja doveduvalo vo isku{enie da gi osvojuva nejzinite delovi i bukvalno da ja pretvori vo svoj voen poligon. Zatoa dràvnicite vo Viena se potrudile da ja konsolidiraat Germanija, no ne i da ja obedinat. Avstrija i Prusija bile vode~kite germanski dràvi, a po niv sledel pogolem broj dràvi od sredna golemina - kako {to se Bavarija, Virteberg i Saksonija - koi bile zgolemeni i zasileni. Od nekoi 300 dràvi~ki kolku {to postoele pred Napoleonovite vojni, sozdadeni se 30-tina, me|usebno povrzani vo eden nov entitet - Germanski sojuz. Blagodarenie na toa {to obezbeduval zaedni~ka odbrana vo slu~aj na nadvore{na agresija, Germanskiot sojuz se pokaàl kako genijalna tvorba. Toj bil premnogu silen za da go napadne Francija, no i premnogu slab i decentraliziran za da gi zagrozi svoite sosedi. So toj sojuz e vospostavena ramnoteà pome|u nadmo}nata pruska voena sila i golemiot ugled i legitimitet na Avstriskoto Carstvo. Toj e sozdaden za da se spre~i obedinuvawe na Germanija na nacionalna osnova, da se za~uvaat prestolite na brojnite germanski knezovi i kralevi i da se onevozmoì francuskata agresija. Taa cel e vo potpolnost ostvarena.

Vo odnosot kon porazeniot neprijatel, pobednicite koi gi utvrduvaat uslovite za mir moraat da ja nadrasnat nepomirlivosta neophodna za pobeda, i da go prifatat pomiruvaweto neophodno za vospostavuvawe traen mir. Osvetni~kiot mir pretstavuva hipoteka za me|unarodniot poredok, so toa {to na pobednicite koi gi iscrpela vojnata im nametnuva potreba da ja smiruvaat zemjata re{ena da go poddrì. Sekoja zemja koja smeta deka re{enieto ja o{tetilo, moè skoro sigurno da dobie poddr{ka od nezadovolnata, porazena strana. Poradi toa i }e propadne Versajskiot mir.

33

Kako {to pobednicite vo Vtorata svetska vojna, taka i pobednicite vo Napoleonovite vojni sobrani na Vienskiot kongres ne ja napravile istata gre{ka. Ne bilo ni malku lesno velikodu{noto postavuvawe kon Francija, koja celi 150 godini se obiduvala da ostvari hegemonija vo Evropa, a poslednite 25 vojuvala so sosednite zemji. Nasproti toa, dràvnicite sobrani vo Viena do{le do zaklu~ok deka Evropa }e bide pobezbedna dokolku Francija bide relativno zadovolna, otkolku ako bide nezadovolna. Na Francija i se odzemeni osvoenite teritorii, no i se zagarantirani “starite” - t.e. predrevolucionernite - granici, iako so niv bila opfatena zna~itelno pogolema teritorija od onaa so koja vladeel Ri{elje. Kaslrej, ministerot za nadvore{ni raboti na Anglija i Napoleonoviot najlut neprijatel, istaknal deka:

“Dokolku Francija prodolì so istapite, Evropa nesomneno moè da prezeme mera kakva {to e raspar~uvawe... Sojuznicite treba (sepak) da ja iskoristat ovaa prilika za da obezbedat pauza koja na site evropski sili im e tolku potrebna, so uverenie deka, dokolku bidat razo~arani, povtorno }e posegnat po oru`je, a vo toj slu~aj, ne samo {to }e bidat vo sostojba da soberat impresivna voena sila, tuku }e poseduvaat i moralna sila koja sama po sebe e dovolna da za~uva takva liga...”

Na Francija ve}e vo 1818 g. i bilo dopu{teno da prisustvuva na sobirite na evropskite zemji koi povremeno se sobirale, i taka da se vklu~i vo sistemot zasnovan na kongresite; toj sistem se odràl polovina vek i za toa vreme skoro prerasnal vo nekoj vid zaedni~ka, evropska vlada.

Cvrsto uverena deka site zemji go sfa}aat svojot li~en interes dovolno dobro za da go odbranat, dokolku e zagrozen, V. Britanija, po svoja prilika, bi bila zadovolna se da ostane na toa. Britancite veruvale deka nikakva oficijalna garancija ne e potrebna, za{to i onaka mnogu ne bi doprinela za porazumno utvrduvawe na principite. Od druga strana, zemjite od Sredna Evropa, `rtvite od vojnite koi se vodele 150 godini, insistirale na konkretni vetuvawa.

Osobeno Avstrija bila soo~ena so opasnosti koi V. Britanija ne moèla ni da gi zamisli. Kako relikt na sredniot vek, Avstrija bila carstvo vo ~ij sostav, pokraj nejzinite istoriski teritorii vo Germanija i Severna Italija, se nao|ale i ogromnite podunavski teritorii naseleni so razli~ni narodi koi zboruvale na razli~ni jazici. Svesna za se podisonantnite struewa na liberalnite i nacionalnite idei deka se pove}e go zagrozuvaat nejzinoto postoewe, Avstrija se trudela da sozdade sistem na eti~ki ograni~uvawa, koi }e go predupredat odmeruvaweto na silite. Meternih pokaàl vrvna ume{nost so toa {to najzna~ajnite zemji gi navel, svoite vzaemni sporovi da gi podredat na zaedni~kite vrednosti. Va`nosta od postoeweto na izvesni ograni~uva~ki principi ja objasnil Taqeran:

“Ako... minimumot sila koja dava otpor... bi bila ednakva na maksimumot sila koja napa|a... bi se vospostavila vistinska ramnoteà. Me|utoa... postoe~kata sostojba priznava samo ve{ta~ka, nesigurna

34

ramnoteà koja }e moè da trae samo dotoga{ dodeka vo golemite dràvi preovladuva duhot na umerenosta i pravdata.”

Po Vienskiot kongres, vrskata pome|u ramnoteàta na silite i zaedni~koto ~uvstvo na legitimitet e potvrdena so osnovawe na dve koalicii: ~etvoren sojuz, vo koj stapile V. Britanija, Prusija, Avstrija i Rusija, i Svetata alijansa vo ~ij sostav vlegle samo tri t.n. isto~ni dvora - pruskiot, avstriskiot i ruskiot. Na po~etokot na XIX-ti vek, Francija budela isti stravovi kako i Germanija vo XX-tiot; na nea se gledalo kako na hroni~no agresivna sila, ~ie samo postoewe pretstavuvalo faktor na nestabilnost. Zatoa vo Viena e sozdaden ~etvoren sojuz, ~ija cel bila so nadmo}na sila vo po~etok da se skr{i sekoj obid na francuska agresija. Da sozdadele pobednicite sobrani vo Versaj kakov bilo sojuz, svetot moèbi nikoga{ ne bi ja doìveal Vtorata svetska vojna.

Svetata alijansa pretstavuvala ne{to sosema razli~no; Evropa ne videla takov dokument u{te otkako, skoro dva veka porano, Ferdinand II-ri se simnal od prestolot na Svetoto Rimsko Carstvo. Go predloìl ruskiot car, koj se smetal povikan da go smeni i popravi me|unarodniot poredok i negovite akteri, i po nikoja cena ne se soglasuval da se odre~e od zada~ata {to sam sebesi si ja namenil. Vo 1804 g., Pit moèl da go zanemari negoviot predlog vo vrska so vospostavuvaweto liberalni institucii; vo 1815 g. Aleksandar bil premnogu ponesen od pobedata za da moè lesno da se prejde preku negoviot predlog- bez ogled na toa {to toga{ se zalagal za ne{to sosema sprotivno od ona {to se obidel da go nametne 11 godini porano. Aleksandar ovoj pat bil opsednat od verata i konzervativnite vrednosti, pa predlagal ni{to pomalku, tuku celosna reforma na me|unarodniot poredok. Taa, po nego, bi se zasnoval na pretpostavkata deka “kusot koj silite porano go usvoile vo pogled na svoite vzaemni odnosi mora od osnova da se promeni i itno da se zameni so poredok zasnovan na vozvi{enata vistina na ve~nata vera na na{iot Spasitel.

Avstriskiot car na {ega izjavil deka se na{ol vo dilema dali ovie idei da gi razgleda so ministerskiot sovet ili na ispoved. Toj, me|utoa, bil svesen deka ne moè da se vklu~i vo carskata krstonosna vojna, no nitu da go odbie predlogot i so toa na Aleksandar da mu ovozmoì povod vo nego da trgne sam, ostavaj}i ja Avstrija bez sojuznici da se soo~i so liberalnite i nacionalnite struewa na toa vreme. Poradi toa, Meternih toj koncept go preto~il vo koncept imenuvan “Sveta alijansa”, vo ramkite na koj verskiot imperativ e protolkuvan kako obvrska na potpisnicite da ja za~uvaat postoe~kata sostojba vo evropskite zemji. So toa za prv pat vo sovremenata istorija evropskite sili sebesi si postavile edna zaedni~ka zada~a.

Nieden britanski dràvnik ne moèl da se priklu~i na inicijativata koja predviduva op{to pravo - poto~no, obvrska - vpletuvawe vo vnatre{nite raboti na drugite dràvi. Kaslrej ja narekol Svetata alijansa “vrvno misti~na i besmislena tvorba”. Me|utoa, Meternih vo nea videl

35

mo`nost ruskiot car da se obvrze na za~uvuvawe na legitimnata vlast, a nad se da se odvrati od obidot ednostrano i neograni~eno da gi zadovoluva svoite misionerski potrebi. Svetata alijansa gi povrzala konzervativnite vladeteli poradi zaedni~ka borba protiv revolucijata, no gi obvrzuvala i na toa da deluvaat isklu~ivo vo soglasnost, so {to Avstrija teoretski steknala pravo da stavi veto na avanturite na svojot ruski sojuznik, koi bi moèle da ja zadu{at. Evropskata soglasnost, naimenuvana “Evropski koncert”, podrazbirala deka vo slu~aj da dojde do sudir na interesite na dràvata, so konsenzus }e gi re{ava sporovite koi zadiraat vo op{tata stabilnost.

Svetata alijansa pretstavuvala najoriginalen aspekt na vienskata mirovna spogodba. Vozvi{eniot naziv na taa spogodba ja pokrival negovata vistinska smisla - voveduvawe na eti~ko ograni~uvawe vo odnosite me|u golemite sili. Bidej}i za~uvuvaweto na doma{nite institucii stanalo pra{awe na opstanok, evropskite kontinentalni zemji bile primorani da izbegnuvaat sudiri koi vo prethodniot vek bi bile neizbe`ni.

Bi bilo sepak premnogu ednostavno da se dokaùva deka postoeweto na sli~ni institucii samo po sebe podrazbira miroqubiva ramnoteà na silite me|u dràvite. Ako se izzeme Anglija, vo XVIII-tiot vek site evropski monarsi vladeele vrz osnova na bo`joto pravo, a nivnite doma{ni institucii bile me|usebe mnogu sli~ni. Me|utoa, smetaj}i deka tie institucii se neprikosnoveni, a deka tie i nivnata vlast se ve~ni, neprekinato me|usebe vojuvale.

Vudrou Vilson ne bil prv koj poveruval deka karakterot na doma{nite institucii go odreduva odnesuvaweto na edna dràva na me|unarodnata scena. I Meternih veruval vo toa, no vrz osnova na potpolno poinakvi tezi. Dodeka Vilson bil ubeden deka demokratskite zemji po priroda se razumni i miroqubivi, Meternih smetal deka se opasni i nepredvidlivi. Kako svedok na stradawata {to republikanska Francija i gi nanela na Evropa, Meternih go poistovetil mirot so legitimnata vlast. Toj o~ekuval deka krunisanite glavi, gran~iwata na starite dinastii, sekako }e ja so~uvaat osnovnata struktura na me|unarodnite odnosi, ako ne i samiot mir. Vo taa smisla, legitimitetot stanal svrznikot koj go povrzuval me|unarodniot poredok.

Razlikata pome|u Vilsonoviot i Meternihoviot pristap kon pravi~noto vnatre{no ureduvawe i me|unarodniot poredok pretstavuva osnova za razbirawe na razlikata vo amerikanskite i evropskite stavovi. Vilson se zalagal za principite za koi smetal deka se revolucionerni i novi. Meternih se trudel da gi institucionalizira vrednostite koi za nego bile mnogu stari. Kako pretsedatel na zemjata sozdadena so namera da go napravi ~ovekot sloboden, Vilson cvrsto veruval deka demokratskite vrednosti moàt da se preto~at vo zakoni, a potoa i vo potpolno novi svetski institucii. Meternih, pretstavnikot na edna stara dràva ~ii institucii postepeno, skoro neosetno, is~eznuvale, ne veruval deka pravata moàt da se vovedat so zakoni. “Pravata”, spored Meternih, ednostavno postoele sami po prirodata na ne{tata. Dali niv gi potvrduvaat zakonite ili ustavot, bilo vo osnova

36

tehni~ko pra{awe koe nemalo nikakva vrska so ostvaruvaweto na slobodata. Meternih smetal deka garantiraweto na pravata pretstavuva paradoks: “Ona {to samo po sebe se podrazbira, ja gubi silata koga se pojavuva vo vid na proizvolni proklamacii... Rabotite koi po gre{ka se opfa}aat so zakonot samo nametnuvaat ograni~uvawa, ili duri potpolno go poni{tuvaat ona {to trebalo da se za~uva”.

Nekoi od Meternihovite maksimi pretstavuvaat objasnuvawe za na~inite na koi funkcioniralo Avstriskoto carstvo, nesposobno da se prilagodi na noviot svet vo nastanuvaweto. Me|utoa, Meternih pokaùval i racionalisti~ko ubeduvawe deka zakonite i pravata postojat vo prirodata, pa zatoa ne moàt da se nametnuvaat so uredbi. Svoite uveruvawa gi formiral na iskustvata na Francuskata revolucija koja zapo~nala so proklamirawe na pravata na ~ovekot, a se zavr{ila so Golemiot teror. Vilson poteknuval od sredina koja ne iskusila ni{to sli~no pa zatoa - 15 godini pred pojavata na sovremeniot totalitarizam - ne moèl ni da zamisli na kakvi pateki moè da odvede narodnata volja.

Meternih vo periodot po Vienskiot kongres odigral re{ava~ka uloga vo odrùvaweto na me|unarodniot poredok i vo tolkuvaweto na celite na Svetata alijansa. Bil prinuden da ja prezeme taa uloga poradi toa {to Avstrija se nao|ala na udarot na sekoja bura, i {to nejzinite institucii se pomalku im odgovarale na nacionalnite i liberalnite struewa od toa vreme. Prusija gi zagrozuvala avstriskite pozicii vo Germanija, a Rusija me|u nejzinoto sopstveno naselenie od slovensko poteklo na Balkanot. Tuka bila i Francija, sekoga{ spremna kon Sredna Evropa da se postavi vo soglasnost so Ri{eljeoviot testament. Meternih znael deka Avstrija }e se iscrpi dokolku bi se dozvolilo tie zakani da prerasnat vo odmeruvawe na silata, bez ogled na rezultatot od koj bilo poedine~en sudir. Negovata politika zatoa se zasnovala na koristewe na eti~ki konsenzus so cel izbegnuvawe na krizi ili vo nivnoto prenaso~uvawe dokolku ne moèle da se izbegnat; toa go postignuval so diskretno poddrùvawe na sekoja zemja spremna da go primi prviot udar vo sudirot - V. Britanija vo odnos na Francija i Holandija, V. Britanija i Francija vo odnos na Rusija, koga bil vo pra{awe Balkanot, i pomalite dràvi vo odnos na Prusija vo Germanija.

Blagodarenie na svojata isklu~itelna diplomatska ve{tina, Meternih uspeal od poznatite diplomatski tezi da sozdade principi vrz osnova na koi }e funkcionira nadvore{nata politika. Toj uspeal da gi ubedi svoite dvajca najbliski sojuznici, koi inaku pretstavuvale podednakva geopoliti~ka zakana za Avstriskoto carstvo, deka ideolo{kata opasnost kako {to e revolucijata gi preminuva nivnite sopstveni strate{ki mo`nosti. Da se obidela da go iskoristi germanskiot nacionalizam, Prusija vo 30-tina godini pred Bizmark bi go osporila avstriskiot primat vo Germanija. Koga carevite Aleksandar I i Nikolaj I - kako {to toa }e go napravat nivnite naslednici na krajot na vekot - bi gi zemale vo razgleduvawe samo ruskite geopoliti~ki mo`nosti, moèle mnogu podobro da go iskoristat raspa|aweto na Otomanskata imperija, i toa na {teta na Avstrija. I edniot i

37

drugiot se vozdràle i ne ja iskoristile svojata prednost, so toa {to toa ne odgovaralo na preovladuva~koto na~elo za odrùvawe na postoe~kata sostojba. Meternihovata politika, koja po Napoleonovite vojni, se ~inela deka e na izdivnuvawe, na Avstrija i vdahnala nov ìvot i i ovozmoìla da opstane u{te cel eden vek.

Toa preìveano carstvo, ~ija politika ja vodel skoro polovina vek, go spasil ~ovekot koj vo svojata 13-ta godina prvpat go videl, a duri vo 17-tata po~nal vo nego da ìvee. Tatkoto na knezot Klemens fon Meternih bil upravitel na Rajnskata oblast, toga{ vo sopstvenost na Habsburgovcite. Kako kosmopolitska li~nost, Meternih sekoga{ polesno se izrazuval na francuski otkolku na germanski. “Evropa ve}e dolgo, mu pi{uval vo 1824 g. na Velington, za mene pretstavuva tatkovina”. Protivnicite, negovite sovremenici, se potsmevale na Meternihovite jasni maksimi i ispeglani epigrami. Me|utoa, Volter i Kant bi gi razbrale tie stavovi. Toj bil racionalist, nikulec na epohata na prosvetenost, ~ovek koj i pokraj svojata volja se na{ol vo ne{to {to bilo stra{no za negoviot karakter - vo burnite revolucionerni slu~uvawa - a potoa na ~elo na dràvata pod okupacija ~ija struktura ne moèla da se izmeni.Meternihoviot stil go odlikuvale trezvenost na duhot i umerenost na celite: “Ne zanesuvaj}i se so apstraktni idei, nie gi prifa}ame rabotite onakvi kakvi {to se i se obiduvame onolku kolku {to toa na{ite mo`nosti ni dozvoluvaat da se za{titime od iluziite vo pogled na stvarnosta.” Odnosno, “ni{to konkretno ne moè da se definira so frazi koi se rasprsnuvaat i gi snemuva {tom podobro se prou~at, da re~eme so odbrana na civilizacijata.”

So takvite stavovi Meternih se branel od mo`nosta da go ponesat momentnite emocii. [tom Napoleon go pretrpel porazot vo Rusija, u{te pred da stignat ruskite trupi vo Sredna Evropa, Meternih ja identifikuval Rusija kako potencijalna dolgoro~na opasnost. Koga negovite sosedi se skoncentrirale na osloboduvaweto od francuskata vlast, toj go uslovil avstriskoto u~estvo vo antinapoleonovata koalicija so to~no utvrduvawe na voenite celi koi bi odgovarale na opstanokot na negovata tro{na imperija. Meternih se postavil potpolno poinaku otkolku {to se postavile demokratskite zemji koga vo tekot na Vtorata svetska vojna se na{le vo sli~na situacija vo odnos na Sovetskiot Sojuz. Toj, isto kako Kaslrej i Pit, veruval deka silna Sredna Evropa pretstavuva preduslov za evropskata stabilnost. Cvrsto re{en kolku {to e toa mo`no da izbegne odmeruvawe na silite, Meternih bil podednakvo zainteresiran za vodewe na politika i akumulirawe na sirova sila:

“Stavot na (evropskite) sili se razlikuva vo zavisnost od nivnata geografska polo`ba. Francija i Rusija imaat samo edna granica koja te{ko bi moèla da se zagrozi. Rajna so svojata trostruka linija na utvrduvawe obezbeduva mir..., na Francija; blagodarenie na surovata klima..., ruskata granica na Nemen ne e ni{to pomalku bezbedna. Avstrija i Prusija moàt

38

da obezbedat mir samo so vodewe na mudra, odmerena politika i so odrùvawe na dobri odnosi me|usebe i so svoite sosedi...:

Nasproti toa {to Rusija bila potrebna kako za{tita od Francija, Avstrija se pla{ela od svojot opasen sojuznik, a posebno od sklonosta na ruskiot car da vojuva za svoite idei. Taqeran rekol deka Aleksandar I ne e slu~ajno sin na ludiot car Pavle. Meternih go opi{al Aleksandar kako “~udna me{avina na ma{ki atributi i ènski slabosti, ~ovek preslab za vistinska ambicija, no presilen za ~ista sueta.”

Po Meternih, Rusija go nametnuvala problemot, ne tolku vo pogled na skrotuvawe na nejzinata agresivnost, {to baralo napor koj vo potpolnost bi ja iscrpil Avstrija, kolku vo pogled na spre~uvaweto na nejzinite ambicii. “Aleksandar sakal mir vo svetot, izvestil eden avstriski diplomat, no ne poradi samiot mir i negovite blagodeti, tuku pove}e poradi sebe samiot; ne bezuslovno, tuku so negovite li~ni uslovi: toj bi moral da bide arbitar na toj mir, od nego bi potekle mir i sre}a vo svetot i cela Evropa bi trebala da sfati deka toj mir e negovo delo, deka zavisi od negovata dobra volja i deka toj po sopstveniot karakter moè da go poremeti...”

Kaslrej i Meternih se raziduvale vo pogled na na~inot na koj bi moèla da se skroti nepostojanata i nametliva Rusija. Kako minister za nadvore{ni raboti na ostrovskata zemja oddale~ena od mestoto na sudirite, Kaslrej bil spremen da se sprotivstavi isklu~ivo so otvoreni napadi, i toa samo na onie koi ja naru{uvaat ramnoteàta. Meternihovata zemja, od druga strana, se nao|ala vo sredi{teto na kontinentot i ne moèla sebesi toa da si go dozvoli. I ba{ poradi toa {to nemal doverba vo Aleksandar, Meternih se trudel sekoga{ da mu bide blizok, kako bi spre~il kakov bilo znak na zakana od toj pravec. “Dokolku samo eden top ispuka, pi{uval toj, Aleksandar }e ni pobegne na ~elo na svojata svita, po {to ve}e nema da moè da se ograni~i na ona {to vo toj moment }e go sfati kako svoe od Boga dadeno pravo”.

Za da go ublaì Aleksandroviot fanatizam, Meternih primenuval dvojna strategija. Pod negovo vodstvo, Avstrija ja predvodela borbata protiv nacionalnite dvièwa, iako nikako ne se soglasuval toa da se pravi premnogu otvoreno, ili Avstrija prevzemala ednostrani merki. U{te pomalku bil naklonet na pottiknuvawe na drugite da deluvaat na svoja raka, delumno zatoa {to stravuval deka misionerskiot poriv moè Rusija da ja odvede vo ekspanzionizam. Spored Meternih, umerenosta pretstavuvala filozofska doblest i prakti~na neophodnost. Vo edna prilika koga, davaj}i mu upatstva na nekoj avstriski ambassador, toj napi{al: “Mnogu pova`no e da se eliminiraat pretenziite na drugite, otkolku da se istrajuva na sopstvenite... dokolku barame malku, proporcionalno }e dobieme mnogu.” Sekoga{ koga bilo mo`no se obiduval da gi “ublaì” “krstonosnite” planovi na ruskiot car so toa {to go vklu~uval vo sovetuvawata koi odzemale mnogu vreme, kako i so toa {to go ograni~uval na ona vo vrska so {to Evropa bi moèla da postigne konsenzus.

39

Drugiot pravec na Meternihovata strategija pretstavuvalo edinstvoto na konzervativnite sili. Sekoga{ koga stanuvalo neizbe`no ne{to da se prevzeme, Meternih se oddaval na nadmudruvaweto koe edna{ vaka go opi{al: “Avstrija se razgleduva zemaj}i ja vo predvid su{tinata. Rusija nad se saka forma; Britanija saka su{tina bez forma... Na{ata zada~a }e bide da go spoime ona nevozmo`noto za {to se zalaga Britanija i ruskite hirovi.” Meternih so svojata ume{nost i ovozmoìl na Avstrija 30-tina godini da go odreduva tempoto na slu~uvawata, so toa {to vrz osnova na edinstvenite konzervativni interesi na Rusija, zemjata od koja stravuval, sozdal partner, dodeka V. Britanija, vo koja imal doverba, ja pretvoril vo poslednoto upori{te za sprotivstavuvawe na zakanite na ramnoteàta na silite.

Dilemata so koja Meternih postojano se soo~uval se sostoela vo toa {to pribliùvaweto kon ruskiot car se pove}e gi noselo vo pra{awe negovite odnosi so Britancite, a {to toa pove}e go pravel, moral pove}e da mu se pribliì na ruskiot car kako bi ja izbegnal izolacija. Idealna kombinacija za Meternih bi pretstavuvala britanskata poddr{ka poradi za~uvuvaweto na teritorijalnata ramnoteà i ruskata poddr{ka so cel na suzbivaweto na nemirite vo zemjata - ~etvoren sojuz za za~uvuvawe na geopoliti~kata bezbednost i Svetata alijansa za osiguruvawe na stabilnosta vo zemjata.

Me|utoa, kako {to pominuvalo vremeto, a se}avaweto za Napoleon bledneelo, ovaa kombinacija se pote{ko se odrùvala. Kako {to pove}e tie sojuzi se pribliùvale na sistemot na kolektivna bezbednost i evropskata vlada, tolku V. Britanija se pove}e ~uvstvuvala deka mora od niv da se isklu~i. A {to pove}e V. Britanija se oddale~uvala, Avstrija stanuvala pozavisna od Rusija, poradi {to se porigidno gi branela konzervativnite vrednosti. Toa se pretvorilo vo vol{eben krug od koj ne moèlo da se izleze.

Kolku i da imal razbirawe za avstriskite problemi, Kaslrej ne moèl da ja navede V. Britanija da se pozabavi so mo`nite namesto so vistinskite opasnosti. “Koga teritorijalnata ramnoteà na silite vo Evropa }e se poremeti, uveruval Kaslrej, Britanija moè efikasno da se vme{a, no ova e posledna vlada vo Evropa od koja moè da se o~ekuva deka }e se vpu{ti vo razgleduvawe na kakvo bilo apstraktno pra{awe... Nie }e go zavzememe svoeto mesto koga vistinskata opasnost }e go zagrozi evropskiot poredok, no ovaa zemja ne moè i nema da deluva vrz osnova na apstraktni i {pekulativni na~ela na vnimatelnost”.

I pokraj se, sr`ta na Meternihovite problemi se sostoela vo toa {to potrebata go primoruvala kako so nekoe apstraktno pra{awe da se pozanimava tokmu so ona vo {to V. Britanija gledala apstrakcija i {pekulacija. Vsu{nost, brzo se pokaàlo deka nemirite vo zemjata se opasnost koja Avstrija ne moèla da ja suzbie.

Za na samiot po~etok da gi ublaì nesoglasuvawata, Kaslrej predloìl odrùvawe na povremeni sostanoci ili kongresi na ministrite na nadvore{ni raboti na koi bi se razgleduvala situacijata vo Evropa. Sistemot

40

na odrùvawe na kongresi bil obid da se postigne konsenzus vo vrska so pra{awata so koi Evropa bila soo~ena i so cel da se sozdade pat za nivno re{avawe na multilateralna osnova. No, V. Britanija ne bila nakloneta kon sistemot na evropskata vlada, za{to toj premnogu se pribliìl kon obedineta Evropa na koja Britancite postojano se protivele. Vo soglasnost so svojata tradicionalna politika, niedna britanska vlada nikoga{ ne prevzela postojana obvrska da gi razgleduva aktuelnite slu~uvawa dokolku ne bila soo~ena so konkretna zakana. U~estvoto vo evropskata vlada za britanskoto javno mislewe ne bilo ni{to poprivle~no otkolku {to 100 godini podocna Dru{tvoto na narodite }e bide za Amerika, i toa od sli~ni pri~ini.

Britanskiot kabinet sosema jasno gi iskaàl svoite rezervi u{te na prviot takov sostanok, na kongresot vo Eks-la-[apel vo 1818 g. Instrukciite {to vo taa prilika gi dobil Kaslrej izdi{uvaat so mrzovolnost: “Nie vo ovaa prilika ja prifa}ame, iako nevolno, (op{tata deklaracija), i jasno im stavame do znaewe (na vtorostepenite sili) deka... povremenite sostanoci treba da se ograni~at na edna... tema, ili duri... na edna sila, Francija, a ne da podrazbiraat obvrska da se intervenira dokolku me|unarodnoto pravo ne go opravduva me{aweto. Na{ata vistinska politika sekoga{ se zasnovala na toa da ne se me{ame dokolku situacijata ne e navistina seriozna, a toga{ toa go pravime èstoko.” V. Britanija sakala da ja drì Francija pod kontrola, no nadvor od toa vo London preovladuval dvoen strav - od angaìrawe na kontinentot i od obedineta Evropa. Samo vo edna prilika V. Britanija smetala deka diplomatskata aktivnost koja se vodela na kongresot i odgovara na nejzinite celi. Vo tekot na gr~koto vostanie 1821 g., èlbata na ruskiot car da go za{titi hristijanskoto naselenie od Otomanskoto carstvo koe se ru{elo, Anglija ja protolkuvala kako prva faza na obid na Rusija da go osvoi Egipet. So ogled na toa deka vo pra{awe bile britanski strate{ki interesi, Kaslrej ne se dvoumel na ruskiot car da mu apelira vo ime na samoto sveto edinstvo koe se do toj moment se obiduval da go ograni~i na smiruvawe na Francija. Toj, na sebe si svojstven na~in, podrobno ja objasnil razlikata me|u teoretskite i prakti~nite pra{awa: “Pra{aweto za Turcija e od potpolno druga priroda, i nie vo Anglija ne go razgleduvame teoretski tuku prakti~no...”

Me|utoa, Kaslrejovoto povikuvawe na Alijansata pred se ukaàlo na nejzinata su{tinska slabost. Sojuzot vo koj eden partner svoite li~ni strate{ki interesi gi tretira kako edno prakti~no pra{awe, ne ovozmoùva nikakva dopolnitelna sigurnost na drugite ~lenovi. Vo toj slu~aj ne postoi nikakva obvrska nadvor od onaa {to pra{awata od nivniot nacionalen interes i onaka bi gi nametnuvala. Meternih nesomneno go ohrabruvalo toa {to Kaslrej iskaùval li~no razbirawe za negovite celi, pa duri i za samata cel na kongresot. Kaslrej, po zborovite na eden avstriski diplomat, potsetuval na “golem qubitel na crkovnata muzika - saka da aplaudira, no ne se osmeluva.” Kako i da e, vo situacija vo koja ni najevropski orientiraniot britanski dràvnik ne se osmeluval da aplaudira na ona vo {to

41

veruva, ulogata na V. Britanija vo “Evropskiot koncern” morala da bide privremena i nedelotvorna.

Sli~no na ona {to 100 godini podocna }e mu se slu~i na Vilson vo vrska so Dru{tvoto na narodi, Kaslrejovite obidi da ja ubedi V. Britanija da se vklu~i vo sistemot na kongresot mnogu go nadminale ona {to angliskite pretstavni~ki institucii moèle da go prifatat ili teoretski, ili od strate{ko gledi{te. Kaslrej bil ubeden, kako i Vilson, deka opasnosta od nova agresija najdobro moè da se izbegne dokolku negovata zemja bi se vklu~ila vo nekoj evropski forum koj bi gi ottrgnuval zakanite pred da prejdat vo krizi. Toj ja razbiral Evropa mnogu podobro od pove}eto negovi britanski sovremenici i znael deka vo novopostavenata ramnoteà mora da se vloì mnogu trud. Smetal deka go na{ol re{enieto koe V. Britanija bi moèla da go poddrì so toa {to od nea ne bi se baralo ni{to pove}e od prisustvo na sostanocite na ministrite za nadvore{ni raboti na 4-te zemji pobedni~ki i {to toj sistem nemal obvrzuva~ki karakter.

Me|utoa, duri i takvite sobiri britanskiot kabinet premnogu go potse}ale na nekakva evropska vlada. Vsu{nost, sistemot na kongresi nikoga{ ne gi ni ras~istil svoite po~etni dilemi. Koga Kaslrej do{ol na prvata konferencija vo Eks-la-[apel vo 1818 g., Francija bila vklu~ena vo sistemot, a V. Britanija od nego izlegla. Kabinetot ne mu dozvolil na Kaslrej da prisustvuva vo evropskite kongresi koi potoa se odràle vo Trope 1820 g, vo Qubqana 1821 g. i vo Verona 1822 g. V. Britanija se distancirala od sistemot koj nejziniot sopstven minister za nadvore{ni raboti go vospostavil, isto kako {to eden vek podocna Soedinetite Dràvi }e ostanat nadvor od Dru{tvoto na narodite osnovano na predlog na nivniot pretsedatel. Vo dvata slu~ai, obidot na liderot na najmo}nata zemja da vospostavi op{t sistem na kolektivna bezbednost propadnal poradi ograni~uvawata i tradiciite na nivnite zemji.

I Vilson i Kaslrej veruvale deka me|unarodniot poredok vospostaven po edna katastrofalna vojna moè da se za{titi samo ako vo nego se vklu~at site relevantni ~lenovi na me|unarodnata zaednica, a posebno nivnite sopstveni zemji. Tie smetale deka bezbednosta moè da se ostvari samo kolektivno; ako edna zemja padne kako `rtva, na krajot }e stradaat site. Koga bezbednosta vaka }e se sfati, site dràvi imaat zaedni~ki interes da se sprotivstavat na agresijata, a u{te pove}e da ja spre~at. Sprama Kaslrej, V. Britanija, bez ogled na svoite stavovi za poedine~nite pra{awa, imala vistinski interes za so~uvuvawe na op{tiot mir i za odrùvawe na ramnoteàta na silite. Toj, kako i Vilson, smetal deka toj interes najdobro }e se odbrani so u~estvo vo donesuvaweto odluki koi vlijaat na me|unarodniot poredok, i vo organizirawe na otporot za naru{uvaweto na mirot.

Slabata to~ka na kolektivnata bezbednost se sostoela vo toa {to interesite retko koga se edinstveni i {to bezbednosta retko se sfa}a na ist na~in. ^lenkite na op{tiot sistem na kolektivna bezbednost zatoa polesno }e se sloàt da ne deluvaat, otkolku da postignat dogovor za

42

zaedni~ka akcija; ako ne gi povrzuvaat jasni op{ti interesi, moè da im se slu~i da gi napu{ti najmo}nata ~lenka koja se ~uvstvuva najbezbedna, pa zatoa vakov sistem i e najmalku potreben. Ni Vilson ni Kaslrej ne bile vo sostojba svoite dràvi da gi vklu~at vo sistemot na kolektivna bezbednost za{to zemjite od koi poteknuvale ne ~uvstvuvale deka im se zakanuva nekoja predvidliva opasnost, so koja i onaka bi moèle sami da izlezat na kraj, ili smetale deka vo slu~aj na potreba bi moèle vo posleden moment da pronajdat sojuznici. I vo ednata i vo drugata zemja preovladuvalo misleweto deka u~estvoto vo Dru{tvoto na narodite ili vo sistemot na evropskite kongresi ne ja zgolemuva bezbednosta tuku rizicite.

Pome|u tie dvajca anglosaksonski dràvnici sepak postoela i edna ogromna razlika. Kaslrej ne se raziduval samo so svoite sovremenici, tuku i so celokupnata sovremena nadvore{na politika na svojata zemja. Toj ne ostavil nasledstvo; nieden britanski dràvnik ne se potpiral na Kaslrej kako na idol. Vilson ne samo {to ne uspeal da ja pridviì izvornata amerikanska motivacija, tuku ja prenaso~il na novo, povisoko nivo. Site negovi naslednici vo izvesna merka se potpirale na nego, a samata amerikanska nadvore{na politika podocna e formulirana vrz osnova na negovite tezi.

Lordot Stjuart, britanskiot nabquduva~ komu mu bilo dozvoleno da prisustvuva na mnogu evropski kongresi, inaku Kaslrejov polubrat, najmnogu energija tro{el na definirawe na granicite na britanskoto angaìrawe, a ne na pridones kon postignuvawe konsenzus vo Evropa. Na sobirot odràn vo Trope podnel memorandum so koj e potvrdeno pravoto na samoodbrana, no i naglaseno deka V. Britanija “kako ~lenka na Alijansata nema sebesi da si nametne moralna odgovornost za op{to odrùvawe na redot.” Lordot Stjuart smetal deka za svoja obvrska na kongresot vo Qubqana e da povtori kako V. Britanija nikoga{ nema da se angaìra protiv “teoretski opasnosti”. Samiot Kaslrej go iznel britanskiot stav vo eden oficijalen dokument od 5 maj 1820 g. êtvorniot sojuz, tvrdel toj, pretstavuval sojuz za “osloboduvawe na golem del na evropskiot kontinent od francuskata voena dominacija.. No, negovata cel nikoga{ ne bila nekoja unija, ili svetska vlada, ili zanimavawe so vnatre{ni pra{awa na drugite dràvi”.

Kaslrej na kraj se na{ol vo rascep me|u svoite ubeduvawa i realnosta koja ja nametnuvale potrebite na negovata zemja. Od taa neodr`liva situacija ne moèl da vidi izlez. Vo tekot na svojot posleden razgovor so kralot, Kaslrej rekol: “Potrebno e da se prostime od Evropa; samo Vie i jas ja poznavame Evropa koja ja spasivme; nikoj osven mene ne go razbira ona {to se slu~uva na kontinentot”. êtiri dena podocna izvr{il samoubistvo.

Kako {to Avstrija stanuvala se pozavisna od Rusija, kako najgolem problem so koj bil soo~en Meternih se nametnuvalo pra{aweto kolku dolgo negovoto povikuvawe na carevite konzervativni na~ela }e uspee da ja zadrì Rusija da ne gi iskoristi mo`nostite {to i se ukaùvaat na Balkanot i na periferijata na Evropa. Toa mu poa|alo od raka re~isi 30 godini, vo

43

tekot na koi uspeal da go so~uva evropskiot konsenzus vo vrska so revoluciite vo Neapol, [panija i Grcija, kako i da ja odvrati Rusija od intervencija na Balkanot.

Me|utoa, Isto~noto pra{awe so toa ne bilo re{eno. Nego vsu{nost go nametnala borbata za nezavisnost na balkanskite narodi pod turska vlast. Isto~noto pra{awe za Meternih pretstavuvalo problem kako poradi toa {to se koselo so sistemot koj go stvoril vrz osnova na opredeluvaweto za za~uvuvawe na postoe~kiot poredok, taka i so toa {to osloboditelnite dvièwa koi bile momentno naso~eni kon Turcija, nabrzo moèle da se svrtat protiv Avstrija. Za intervencija bil najraspoloèn ruskiot car, no nikoj, posebno vo London ili Viena, bez ogled na toa {to ba{ toj najmnogu se zalagal za principot na legitimitet, ne veruval deka toj, koga edna{ bi ja pridviìl svojata vojska, bi bil spremen i ponatamu da go ~uva postoe~kiot poredok.

Zaedni~kiot interes za ublaùvawe na poremetuvawata predizvikani so ru{eweto na Otomanskata imperija izvesno vreme gi odrùvalo prijatelskite odnosi pome|u V. Britanija i Avstrija. Iako poedine~nite balkanski problemi mnogu malku gi interesirale, Angli~anite èstoko se protivele na ruskiot prodor vo toj pravec, bidej}i go sfa}ale kako zakana za britanskite interesi vo Sredozemjeto. Meternih go poddrùval toj otpor, no nikoga{ neposredno ne u~estvuval vo ona {to Britancite go pravele za da go zaprat ruskiot ekspanzionizam. Negovata ve{ta i nad se diskretna diplomatija, potprena na zna~eweto na evropskoto edinstvo, laskaweto na Rusite i laèweto na Britancite, i ovozmoìla na Avstrija da ja za~uva poddr{kata na Rusija, dodeka suzbivaweto na ruskiot ekspanzionizam go prepu{tala na drugite zemji.

Meternihovoto zaminuvawe od politi~kata scena vo 1848 g. pretstavuvalo po~etok na krajot na balansiraweto koe na Avstrija i ovozmoìlo koristej}i go edinstvoto na konzervativnite interesi da gi so~uva odlukite na Vienskiot kongres. Legitimitetot sekako ne moèl zasekoga{ da go nadoknaduva postojanoto vlo{uvawe na geopoliti~kata polo`ba na Avstrija, ili se pogolemoto nesoglasuvawe me|u nejzinite doma{ni institucii i preovladuva~kite nacionalni tendencii. No, su{tinata na dràvni{tvoto ja ~inat nijansite. Za razlika od Meternih koj ve{to go koristel Isto~noto pra{awe, negovite naslednici svojata nesposobnost da gi osovremenat doma{nite institucii se obidele da ja nadoknadat so uskladuvawe na svojata diplomatija so se poprisutnata politika na sila koja ne obziraj}i se na legitimitetot so vreme dovela do naru{uvawe na me|unarodniot poredok.

Toa bilo pri~ina poradi koja “Evropskiot koncert” se skr{il na Isto~noto pra{awe. Vo 1854 g. golemite sili zavojuvale za prv pat od vremeto na Napoleon. Toj sudir, odnosno Krimskata vojna koja istorijata dolgo ja osuduvala kako potpolna besmislica i kako ne{to {to moèlo da se izbegne, paradoksalno, ne go predizvikale zemjite vo ~ii interesi vo

44

golema mera zadiralo Isto~noto pra{awe - Rusija, Britanija ili Avstrija, tuku Francija.

Vo 1852 g. francuskiot car Napoleon III, koj ne{to pred toa izvr{il dràven udar koj go donel na prestolot, go ubedil turskiot sultan da mu dodeli titula na za{tinik na hristijanite vo Otomanskoto carstvo, odnosno uloga koja po tradicija mu pripa|ala na ruskiot car. Nikola, I se razbesnil bidej}i Napoleon, po nego nelegitimen vladetel, go zavzemal ruskoto mesto na za{titnik na slovenskite narodi na Balkanot i pobaral ist status kako Francija. Koga sultanot go odbil negoviot emisar, Rusija gi odbila diplomatskite odnosi so Turcija. Britanskata nadvore{na politika vo toa vreme ja formuliral lord Palmerston, poznat po preteranoto prezirawe na Rusija. Toj vedna{ ja ispratil kralskata mornarica niz Dardanelite. Ruskiot car i ponatamu se odnesuval vo duhot na Meternihoviot sistem: “Vie ~etiri, rekol mislej}i na ostanatite golemi sili, moète da mi izdavate naredbi, no toa nikoga{ nema da se slu~i. Moàm da se potpram na Berlin i na Viena.” Za da go pokaè toa, Nikolaj naredil okupacija na kneèvstvata Moldavija i Vla{ka (dene{na Romanija).

Avstrija, koja moèla najmnogu da izgubi vo vojnata, predloìla re{enie koe samo po sebe se nametnalo - Francija i Rusija zaedni~ki da deluvaat kako za{titnici na Hristijanite vo Otomanskoto carstvo. Palmerston ne bil raspoloèn za nikakvo re{enie. Za da ja zasili britanskata pregovara~ka pozicija, ja pratil kralskata mornarica na vlezot vo Crno More i so toa ja ohrabril Turcija da i objavi vojna na Rusija. V. Britanija i Francija ja poddràle Turcija.

Me|utoa, vistinskite pri~ini za taa vojna bile mnogu podlaboki. Povikuvaweto na religija bilo vsu{nost izgovor za politi~ki i strate{ki planovi. Nikolaj I go sledel stariot ruski son za osvojuvawe na Carigrad i za izleguvawe na Bosforot i Dardanelite. Napoleon III ja videl mo`nosta da ja izvadi Francija od izolacija i preku slabeeweto na Rusija smetal deka }e ja razbie Svetata alijansa. Palmerston baral bilo kakov izgovor za site vremiwa da go prekine ruskiot prodor kon Bosforot i Dardanelite. Koga izbuvnala vojnata, britanskite brodovi vlegle vo Crno More i po~nale da ja uni{tuvaat ruskata Crnomorska flota. Anglo-francuskite sili se istovarile na Krim za da ja osvojat ruskata pomorska baza Sevastopol.

Tie nastani za avstriskite politi~ari ne zna~ele ni{to drugo osven problem. Tie mu pridavale zna~ewe na svoeto tradicionalno prijatelstvo so Rusija, no stravuvale deka ruskiot prodor na Balkanot bi moèl da pottikne nemiri me|u nivnite podanici od sloensko poteklo; Istovremeno se pla{ele deka svrstvuvaweto do svojot star prijatel Rusija, bi i ovozmoìlo na Francija izgovor za napad na avstriskite teriotorii vo Italija.Avstrija vo po~etokot objavila neutralnost {to pretstavuvalo mudar poteg. Me|utoa noviot avstriski minister za nadvore{ni raboti smetal deka neaktivnosta doveduva do mnogu golema napnatost, a deka francuskata zakana za avstriskite posedi vo Italija e mnogu seriozna. Dodeka britanskata i francuskata vojska go opsednuvale Sevastopol, Avstrija na

45

ruskiot car mu pratila ultimativno barawe za povlekuvawe od Moldavija i Vla{ka. Toa bilo re{ava~ki faktor za zavr{uvawe na Krimskata vojna, ili barem taka za toa podocna mislele ruskite politi~ari.

Avstrija kako tovar go otfrlila Nikolaj I i cvrstoto prijatelstvo so Rusija, koe poteknuvalo u{te od vremeto na napoleonovite vojni. Nepromislenosta i stravot gi navele Meternihovite naslednici da se odre~at od tradicionalnoto edinstvo na konzervativnite sili, koe toj gri`livo, a povremeno i makotrpno go odrùval pove}e od 30 godini. [tom Avstrija gi frlila okovite na zaedni~kite vrednosti, i Rusija dobila odvrzani race sopstvenata politika da ja sproveduva isklu~ivo vrz osnova na geopoliti~ka korist. Sledej}i go sopstveniot pat Rusija morala da se sudri so Avstrija vo vrska so idninata na Balkanot, a so vreme i da se obide da go poddrì Avstriskoto Carstvo.

Odlukite na Vienskiot kongres sproveduvani se 50 godini blagodarenie na toa {to trite isto~ni sili Prusija, Rusija i Avstrija, vo svoeto edinstvo gledale glavna brana na revolucionerniot haos i na francuskata dominacija vo Evropa. Me|utoa vo Krimskata vojna, Avstrija (“Evropskiot dom na lordovi”, kako {to ja vikal Taljeran) se vplela vo nesigurno sojuzni{tvo so Napoleon III koj se spremal da gi poddrì avstriskite pozicii vo Italija, i so V.Britanija koja ne bila spremna da se vme{a vo evropskite raboti. So taa postapka Avstrija na Rusija i Prusija, svoite al~ni sojuznici od Svetata alijansa, im dala odvrzani race otvoreno da gi sledat svoite nacionalni interesi. Prusija iznudila povlekuvawe na Avstrija od Germanija, dodeka se pogolemoto rusko me{awe na Balkanot se pretvorilo vo edno od àri{tata {to }e predizvikaat Svetska vojna i kone~en raspad na Avstrija.

Soo~ena so realnosta na politika na silata, Avstrija ne sfatila deka nejziniot spas leì vo evropskoto opredeluvawe za legitimitet. Koncepcijata na edinstvo na konzervativnite interesi gi preo|ala dràvnite granici, {to gi ublaùvalo sudirite do koi doveduvala politikata na sila. So toa {to go istaknuval nacionalniot interes, gi naglasuval sudirite i site strani gi izloùval na pogolem rizik, nacionalizmot imal potpolno sprotiven efekt. Avstrija se vklu~ila vo natprevar vo koj, so ogled na site svoi slabi to~ki, ne moèla da pobedi.

Pet godini po zavr{uvaweto na Krimskata vojna, italijanskiot nacionalisti~ki voda~ Kamilo Kavur po~nal proces na osloboduvawe na Italija od Avstrija. Toj so francusko sojuzni{tvo i ruska premol~ena soglasnost povel vojna protiv Avstrija, {to vo prethodniot period bi bilo nezamislivo. Vo tekot na narednite 5 godini Bizmark }e ja porazi Avstrija vo vojnata za prevlast vo germanskite zemji. Rusija i toga{ stoela nastrana, a istoto toa nevolno go napravila i Francija. Vo Meternihovoto vreme, “Evropskiot koncert” bi se sobral i posovetuval za na~inot na koj }e ja stivnat burata. No toga{, kako i vo idnina, diplomatijata mnogu pove}e ke se potpira na gola sila otkolku na zaedni~kite vrednosti. Mirot e

46

odrùvan u{te 50 godini, iako od decenija vo decenija tenziite se zgolemuvale, dodeka trkata vo naoruùvawe stanuvala se poèstoka.

V.Britanija potpolno poinaku se postavila kon politikata na sila vo me|unarodnite odnosi. Pred se, taa svojata bezbednost nikoga{ ne ja zasnovala na sistemot na kongresi; taa zemja kon novata struktura na me|unarodni odnosi po navika se odnesuvala kako kon slu`bena transakcija. V. Britanija vo XIX vek stanala dominantna zemja vo Evropa. Taa sekako bila dovolno jaka da opstane sama, a imala i prednost zaradi svojata geografska polo`ba koja ja {titela od poremetuvawa na kontinentot. Anglija me|utoa imala u{te edna prednost - politi~ari koi nekoleblivo, bez nekakvi sentimentalnosti go sledele isklu~ivo svojot nacionalen interes.Kaslrejovite naslednici ne ja razbirale Evropa ni odblisku taka dobro kako toj. No tie poto~no ja sfa}ale su{tinata na nacionalniot interes koj mnogu ve{to i uporno go sledele. Xorx Kaning, Kaslrejoviot neposreden naslednik, ne se dvoumel vedna{ da gi prekine i tie malku vrski preku koi Kaslrej, iako oddaleku, go odrùval svoeto vlijanie na evropskite kongresi. Kaning u{te vo 1821 g., edna godina pred da go nasledi Kasrej, se zaloìl za politika na ”neutralnost so zbor i delo”. “Da ne si dozvolime sebe si, rekol toj, vo nerazumen romanti~arski duh da si pretpostavime deka sami moème da ja preporodime Evropa”. Stanuvaj}i minister za nadvore{ni raboti, Kaning ne ostavil ni malku somne` deka negov osnoven princip e nacionalniot interes koj, kako {to smetal, ne se vklopuval vo postojanoto angaìrawe vo Evropa:

... Toa {to sme blisku povrzani so evropskiot poredok, ne zna~i deka treba i deka vo site priliki da se angaìrame, neumorno da se vpletkuvame vo problemite na zemjite koi ne opkruùvaat. So drugi zborovi, V. Britanija }e go zadrì pravoto vo sekoj slu~aj posebno, vo soglasnost so nacionalniot interes, da go odredi svojot pat, zna~i }e ja sledi politikata za koja sojuznicite, dokolku ne moàt da i posluàt, voop{to ne se zna~ajni.

Palmerston vo 1856 g. vaka gi definiral britanskite nacionalni interesi: ,,Koga lu|eto mi postavuvaat pra{awa vo vrska so ona {to se vika politika odgovaram samo deka nie imame namera da go pravime ona {to mislime deka e najdobro vo sekoja prilika koja se pojavuva, rakovodej}i se pritoa isklu~ivo od interesot na na{ata zemja”.

Oficijalnoto tolkuvawe na britanskata nadvore{na politika, kako {to se gleda od ova objasnuvawe na britanskiot minister za nadvore{ni raboti, ser Edvard Grej, ne stanalo ni{to poprecizno ni polovina vek podocna: ,,Britanskite ministri za nadvore{ni raboti se rakovodele so ona {to im se ~inelo deka pretstavuva neposreden interes na ovaa zemja, dodeka vo detalni predviduvawa na idninata ne se vpu{tale”. Vo pove}eto drugi zemji vakvi izjavi bi bile ismejani kako izli{no povtoruvawe na edno isto - nie go pravime ona {to e najdobro zatoa {to smetame deka e toa najdobro.

47

Vo V. Britanija tie se sfa}ale kako objasnuvawe, a barawata da se definira ~esto koristeniot izraz ,,nacionalen interes” vo taa zemja retko se postavuvale: “Nie nemame ni ve~ni sojuznici ni ve~ni neprijateli ” izjavil Palmerston. Na V. Britanija ne i bila potrebna oficijalna strategija zatoa {to nejzinite lideri mnogu dobro, duri instinktivno, gi sfa}ale britanskite interesi, pa moèle spontano da deluvaat vo sekoja situacija koja bi se pojavila, cvrsto uvereni deka javnoto mislewe }e gi poddrì. Kako {to izjavil Palmerston ,,Na{ite interesi se ve~ni, a na{a dol`nost e da gi sledime “. Britanskite politi~ari po~esto mnogu pojasno objasnuvale {to ne se spremni da branat otkolku odnapred da odredat casus belli. U{te pomalku bile spremni da iznesuvaat pozitivni celi, moèbi zatoa {to premnogu im odgovaral status quo. Cvrsto uvereni deka vo sekoja moment }e go prepoznaat britanskiot nacionalen interes, ne ~uvstvuvale potreba odnapred da go tolkuvaat. Tie bile mnogu pove}e skloni da do~ekaat konkreten slu~aj, pa duri toga{ da zavzemat stav, {to drugite evropski zemji ne moèle da go napravat prosto zatoa {to tokmu tie bile tie konkretni slu~ai. Britanskiot pristap na bezbednost ne se razlikuval od stavot na amerikanskite izolacionisti bidej}i i V. Britanija smetala deka ne moè da ja zagrozi ni{to osven poremetuvawe od katastrofalni razmeri. Me|utoa Amerika i V. Britanija se razlikuvale po pra{aweto na odnosot me|u mirot i vnatre{noto ureduvawe na drugite zemji. Za razlika od svoite amerikanski kolegi britanskite politi~ari vo niedna smisla ne smetale deka {ireweto na demokratskite institucii pretstavuva klu~ za mir nitu obra}ale vnimanie na instituciite koi se razlikuvale od nivnite. Taka Palmerston vo 1841 g. mu objasnil na britanskiot ambasador vo Petrograd {to e spremna V. Britanija da brani so oru`je, i zo{to nema da se protivi na promenite na ~isto vnatre{en plan: Eden od op{tite principi so koj vladata na nejzinoto veli~estvo }e se rakovodi vo svojot stav sprema odnosite na Anglija so drugite zemji, e deka Anglija nema da se me{a niti da upotrebuva sila poradi promenite koi stranskite zemji eventualno moàt da gi vnesat vo svoite ustavi, nitu }e se obziraat na vnatre{noto ureduvawe za koe se opredelile... Me|utoa, obidot na nekoja zemja da prigrabi i prisvoi tu|a teritorija pretstavuva vtoro pra{awe; bidej}i takov obid predizvikuva poremetuvawe na postojnata ramnoteà na silite, i deka menuvaj}i ja relativnata mo} na poedine~ni dràvi moè da predizvika opasnost za drugite sili, britanskata vlada smetala deka vo takvi slu~ai ima potpolna sloboda da se sprotivstavi...

Site britanski ministri pred se bile okupirani so za~uvuvawe na slobodata na deluvawe na sopstvenata zemja. Vo 1841 g. Palmerston povtoril deka V. Britanija se gadi od apstrakcii: Za Anglija ne e voobi~aeno da vleguva vo obvrski poradi slu~ai koi vsu{nost ne se slu~ile, ili nema da se slu~at vo bliska idnina...

48

Skoro 30 godini podocna, Gledtson vo pismoto do kralica Viktorija go istaknal istoto na~elo: Anglija vo potpolnost }e gi procenuva svoite obvrski vo odnos na fakti~kata sostojba koja se javuva; taa nema da se li{uva od svojata sloboda na izbor, a nema ni da ja stesnuva so izjavi dadeni na drugite sili vo vrska so nivnite vistinski ili pretpostaveni interesi za ~ii, duri i zaedni~ki tolkuva~i tie se smetaat... Istrajuvaj}i na slobodata na deluvawe, britanskite dràvnici po pravilo gi otfrlale site varijacii na tema kolektivna bezbednost. Toj stav, podocna nare~en “izvonredna izolacija“ odrazuval uveruvawe deka Anglija vo sojuzni{tvata moè pove}e da izgubi otkolku da dobie. Takvoto drèwe na strana edna zemja moè sebesi da si go dozvoli samo dokoku e dovolno silna da ostane sama, odnosno ako ne predviduva nikakvi opasnosti {to bi moèle da baraat pomo{ od sojuznicite, i ako e sigurna deka toa {to ja zagrozuva pretstavuva u{te pogolema zakana za nejzinite potencijalni sojuznici. Ulogata na zemja koja ja odrùva evropskata ramnoteà i gi pruàla na V. Britanija site poèlni i potrebni opcii. Takvata politika bila odr`liva zatoa {to ne teèla kon teritorijalni pro{iruvawa vo Evropa; Anglija moèla da gi odbira evropski sporovi vo koi }e intervenira, bidej}i nasproti nezasitniot apetit za kolonijalno {irewe vo prekumorskite zemji, nejzin edinstven interes vo Evropa bila ramnoteàta. Nasproti toa, koga vo posebni okolnosti trebalo da se deluva, “izvonrednata izolacija” ne ja spre~ila V. Britanija od stapuvawe vo privremeni sojuzi so drugite zemji. Kako pomorska sila so golemostoe~ka vojska, V.Britanija povremeno morala da sorabotuva so svoite evropski sojuznici, za {to sekoga{ se opredeluvala duri koga }e izlezela potreba. Vo takvite priliki britanski politi~ari moèle da pokaàt primetna ne~uvstvitelnost kon prethodnite animoziteti. Vo 1839 g., vo vremeto na odvojuvaweto na Belgija, Palmerston najprvin i se zakanil na Francija so vojna dokolu se obide da vospostavi dominacija nad novata dràva, za potoa nekolku godini podocna da i ponudi sojuzni{tvo so cel garancija na belgiskata nezavisnost: “Anglija sama ne moè da gi sproveduva svoite planovi na kontinentot; taa mora da ima sojuznici kako oru`je so koe }e deluva” . Brojnite britanski ad hoc sojuzni{tva imale sekako sopstveni celi koi obi~no se odnesuvale na {irewe na vlijanijata ili teritoriite vo Evropa. Koga nejzinite partneri bi se pro{irile pove}e otkolku {to toa Anglija go smetala za poèlno, taa bi ja promenila stranata i so cel za za~uvuvawe na ramnoteàta bi vospostavila novi koalicii protiv porane{nite sojuznici. Poradi otsustvo na sentimentalnost i egoizam, V. Britanija steknala naziv ,,perfidna Albiona “. Ovoj vid diplomatija moèbi ne odrazuval nekoi posebno vozvi{en stav, no go za~uval mirot vo Evropa, posebno koga Meternihoviot sistem po~nal da se raskinuva po {avovite. Britanskoto vlijanie vo XIX-tiot vek go dostignalo svojot vrv. V. Britanija so polno pravo bila sigurna vo sebe. Bila vode~ka industriska

49

zemja, a nejzinata mornarica gospodarela so moriwata. Vo periodot koga drugite zemji gi potresuvale nemiri, vo nea vladeelo spokojstvo. Vo pogled na krupnite pra{awa - kako {to se intervencija i neme{awe, odbrana na postoe~kata sostojba ili prifa}awe na promeni - britanskite politi~ari na XIX-tiot vek ne dozvoluvale da gi spre~i bilo kakva dogma. Koga Grcija po~nala borba za nezavisnost vo 20-tite godini, V. Britanija iskaùvala simpatii za gr~koto osloboduvawe od otomanskata vlast, se dodeka zajaknuvaweto na ruskiot interes ne se zakanilo na nejzinata strate{ka polo`ba vo isto~noto sredozemje. Me|utoa, V. Britanija vo 1840 g. }e intervenira za da ja zadrì Rusija, so {to go poddràla status quo vo Otomanskoto carstvo. Vo 1848 g., vo vreme na Ungarskata revolucija, V. Britanija, koja oficijalno se zalagala za neme{awe, vsu{nost ja pozdravila ruskata obnova i postoe~kata sostojba. Koga Italija vo 50-tite godini se pobunila protiv habsbur{kata vlast, V. Britanija kon nea iskaàla simpatii, no ne se vme{ala. So cel za~uvuvawe na ramnoteà na silite, V. Britanija kategori~no ne se opredeluvala ni za intervencija ni za neme{awe, nitu go branela poredokot vospostven vo Viena, nitu deluvala kako revizionisti~ka sila. Nejziniot stil bil isklu~ivo pragmati~en, a britanskiot narod se gordeel so svojata sposobnost da ispliva od sekakva situacija. Pa sepak, sekoja pragmati~na politika - vsu{nost posebno pragmati~nata politika - mora da se zasnova na nekoe cvrsto na~elo, kako takti~kata ve{tina ne bi se rasfrlala. A cvrstoto na~elo na britanskata nadvore{na politika, bez ogled na toa dali jasno go istaknuvala, bila nejzinata uloga na ~uvar na ramnoteà na silite, {to voop{teno zna~elo poddrùvawe na slabite protiv silnite. Vo Palmerstonovoto vreme, ramnoteàta na silite do taa mera prerasnala vo nepromenlivo na~elo na britanskata politika, {to ne mu bila potrebna nikakva teoretska odbrana; kakva bilo politika koja vo nekoj moment se vodela neizbe`no se tolkuvala vo smisla na za{tita na ramnoteàta na silite. Isklu~itelna fleksibilnost se primenuvala na golem broj postojani, konkretni celi. Na primer, re{itelnosta na najsilnata sila da ne i se dozvoli da ja zaposedne Holandija ne se promenila od vremeto na Vilijam III se do izbivaweto na Prvata svetska vojna. Vo 1870 g. Dizareli odnovo go istaknal toa na~elo:

Vladata na ovaa zemja otsekoga{ smetala deka vo angliski interes e zemjite na evropskiot breg od Denkerk i Ostende do ostrovite vo Severno more, da pripa|aat na slobodni, napredni, miroqubivi zaednici, koi uìvaat vo blagodetite na slobodata i se zanimavaat so trgovski raboti, so {to pridonesuvaat za razvoj na civilizacijata, a ne da bidat pod vlasta na nekoja golema voena sila...

Kolku germanskite politi~ari bile izolirani pokaùva i toa {to iskreno se iznenadile koga V. Britanija vo 1914 g. na germanskata invazija na Belgija odgovorila so objava na vojna.

Vo tekot na skoro celiot XIX-ti vek, za~uvuvaweto na Avstrija pretstavuvalo va`na britanska cel. Vo XVIII-ti vek, Marlboro, Karterit i Pit

50

vodele nekolku va`ni vojni, kako Francija ne bi ja oslabnala Avstrija. Iako Avstrija vo XIX-tiot vek pomalku stravuvala od francuska agresija, Britancite na nea i ponatamu gledale kako na korisna protivteà na ruskiot prodor kon Bosforot i Dardanelite. Koga revolucijata vo 1848 g. se zakanila deka }e dovede do raspad na Avstrija, Palmerston izjavil:

“Avstrija se nao|a vo sredi{teto na Evropa i pretstavuva odbrana protiv prodiraweto od ednata i invazijata od drugata strana. Po moe mislewe, politi~kata nezavisnost i slobodata na Evropa zavisat od za~uvuvaweto na celovitosta na Avstrija kako golema evropska sila, zatoa se {to te`nee neposredno ili oddaleku da ja oslabne ili da ja osakati Avstrija, odnosno da go zagrozi nejziniot status na prvoklasna sila i da ja svede na dràva od vtoroklasno zna~ewe, mora da se sfati kako golemo poremetuvawe za Evropa koja sekoj Angli~anec treba da ja osudi i da se obide da ja spre~i.”

Po 1848 g. Avstrija se pove}e slabeela, a nejzinata politika stanuvala se popogre{na, {to ja namaluvalo i nejzinata uloga na klu~en faktor na britanskata politika vo isto~niot del na Sredozemjeto.

Angliskata politika bila naso~ena kon spre~uvawe na Rusija da gi zaposedne Dardanelite. Soperni{tvoto na Avstrija i Rusija glavno se odnesuvalo na ruskite planovi vo vrska so delovite na Avstrija naseleni so slovenski narodi, {to V. Britanija mnogu ne ja interesiralo, dodeka kontrolata nad Dardanelite, od druga strana, ne pretstavuvala vitalen avstriski interes. Me|utoa, oslabnatata Avstrija se pomalku moèla da pretstavuva odgovara~ka protivteà na Rusija. Zatoa Britanija i ostanala neutralna koga Avstrija pretrpela poraz od strana na Piemont vo Italija, odnosno od Prusija vo natprevaruvaweto za primat vo germanskite zemji - iskaùvaj}i pritoa nezainteresiranost, kakva samo 30 godini porano bila nezamisliva. Na krajot na vekot so britanskata politika }e dominira stravot od Germanija, pri {to na Avstrija kako germanski sojuznik vo britanskite planovi prv pat }e se gleda kako na protivnik. Nikoj vo XIX -tiot vek ne bi moèl da poveruva vo mo`nosta deka V. Britanija eden den }e bide sojuznik so Rusija. Sprema Palmerstonovoto mislewe Rusija ja vodela politikata na op{ta agresija na site strani delumno zatoa {to toa bilo vo soglasnost so careviot (Nikolaeviot karakter,) a delumno zatoa {to toa pretstavuvalo del na samiot sistem na vlasta . 25 godini podocna toj stav go povtoril lord Klarendon, koj tvrdel deka Krimskata vojna pretstavuva “borba na civilizacijata protiv varvarstvoto”. V. Britanija pogolem del od vekot go posvetila na nastojuvawata da go zapre {ireweto na Rusija kon Persija kako i nejzinoto pribliùvawe na Carigrad i Indija. ]e bidat potrebni decenii na germanska voinstvenost i bezobzirnost za na Britanija kako glavna grià vo vrska so svojata bezbednost da ja prenaso~i na taa zemja, {to }e se slu~i duri na krajot na vekot.

Vo Britanija vladite se menuvale mnogu po~esto otkolku vladite na takanare~enite “isto~ni dvorovi“, niedna od vode~kite politi~ki li~nosti vo V. Britanija - Palmerston, Gledston i Dizraeli - ne ostanuvale so godini

51

na vlast, kako {to toa bilo slu~aj so Meternih, Nikolaj I i Bizmark. Nasproti toa, celite na V. Britanija bile isklu~itelno konzistentni. Koga edna{ bi trgnala vo odreden pravec, Britanija bi go sledela so nepokolebliva upornost, blagodarenie na {to steknala re{ava~ko vnimanie za za~uvuvaweto na mirot vo Evropa.

Edna od pri~inite za britanskata nepokoleblivost vo kriznite situacii bil pretstavni~kiot karakter na nejzinite politi~ki konstitucii. Od 1770-ta g. javnoto mislewe igralo zna~ajna uloga vo britanskata nadvore{na politika. Vo XVIII-ti vek ni vo edna druga evropska zemja ne postoelo “opoziciono“ mislewe vo vrska so nadvore{nata politika; vo V. Britanija, toa {to go pretstavuvalo delot na sistemot. Vo XVIII-tiot vek torievcite po pravilo ja zastapuvale kralskata nadvore{na politika nakloneta na me{awe vo evropskite sporovi; vigovcite kako ser Robert Volpol pove}e bile skloni na ostanuvawe nastrana vo odnos na evropskite nesoglasuvawa, dodeka pogolemo zna~ewe pridavale na {ireweto vo prekumorskite zemji. Vo XIX -tiot vek nivnte ulogi se izmenile. Vigovcite kako Palmerston se zalagale za aktivna politika vo Evropa, dodeka Torievcite kako Derbi ili Solzberi vnimatelno se odnesuvale kon angaìraweto vo drugite zemji. Radikalnite politi~ari, kako Ri~ard Kobden gi poddrùvale konzervativcite koi se protivele na intervencionizmot. So ogled na toa {to britanskata nadvore{na politika nastanala od otvoreni raspravi, britanskiot narod iskaùval osobeno edinstvo vo vremeto na vojnite. Od druga strana, izrazeno stranskata nadvore{na politika ovozmoìla i ne{to mnogu neobi~no - nejzina promena vo slu~aj na smena na ~elo na vladata. Na primer, britanskata poddr{ka na Turcija od 70-tite godini naglo bila prekinata koga na izborite vo 1880 g. Dizareli go porazil Gledston, koj od eti~ko gledi{te se gnasel od Turcite.

V. Britanija kon svoite pretstavni~ki institucii se odnesuvala kako kon ne{to {to i e samo nejze svojstveno. Britanskata politika vo Evropa otsekoga{ se opravduvala so britanskite nacionalni, a ne ideolo{ki interesi. Koga i da iskaàla V. Britanija simpatii kon nekoja revolucija, kako {to se slu~ilo vo 1848 g. vo Italija, toa bilo napraveno isklu~ivo od prakti~ni pri~ini. Taka Palmerston so odobruvawe ja ~ital Kaningovata pragmati~na izreka: “Tie {to go zapiraat napredokot zatoa {to pretstavuva novina, }e bidat prinudeni eden den da ja prifatat novinata koja ve}e nema da pretstavuva napredok”. Me|utoa, toa bil sovet zasnovan na iskustvo, a ne barawe britanskite vrednosti ili institucii da se nametnuvaat na drugite. Vo tekot na celiot XIX-ti vek, V. Britanija za drugite zemji donesuvala sud vrz osnova na nivnata nadvore{na politika i sekoga{, osven za vreme na kusoto Gledstonovo intermeco, bila nezainteresirana za vnatre{noto ureduvawe na drugite zemji.

Iako V. Britanija i Amerika iskaùvale sli~na sklonost da se trgnat od postojano angaìrawe na me|unarodnata scena, V. Britanija svojata verzija na izolacionizam apsolutno poinaku ja opravduvala. Amerika svoite demokratski institucii gi istaknuvala kako primer na ostatokot na svetot; V.

52

Britanija kon svoite parlamentarni institucii se odnesuvala kako kon ne{to {to nema nikakva vrska so drugite zemji. Amerika cvrsto veruvala deka {ireweto na demokratijata }e obezbedi mir, odnosno deka e toa edinstven na~in za postignuvawe traen mir. V. Britanija moèbi pokaùvala pogolema naklonetost kon vnatre{noto ureduvawe na nekoi zemji, no nikoga{ ne bila spremna poradi toa sebesi da se dovede vo opasnost.

Vo 1848 g. Palmerston britanskite istoriski somneì vo vrska so ukinuvaweto na monarhijata vo Francija i eventualnata pojava na nekoj nov Bonaparta, gi podredil na ova prakti~no pravilo na britanskata politika: “Anglija deluva vo soglasnost so nepromenlivoto na~elo kako pretstavnik na sekoja zemja da go prifati onoj kogo taa zemja smisleno }e go odbere”.

Palmerston re~isi 30 godini bil glaven kreator na britanskata nadvore{na politika. Analiziraj}i go negoviot pragmatizam, Meternih vo 1841 g. iskaàl cini~no voodu{evuvawe:

...[to saka lord Palmerston? Toj saka Francija da ja oseti mo}ta na Anglija i zatoa i pokaùva deka egipetskoto pra{awe }e se re{i samo vo soglasnost so negovite èlbi, dodeka Francija nema da ima pravo vo toa da se me{a. Toj saka na dvete germanski sili da im pokaè deka ne mu se potrebni, deka na Anglija i e dovolna ruska pomo{. Toj saka da ja skroti Rusija i da ja vpregne vo svojata kola, so toa {to postojano }e ja zapla{uva so mo`nosta povtorno da i se pribliì na Francija.”

Ova ne bilo neto~no gledawe na ona {to V. Britanija go podrazbirala pod ramnoteà na silite. Taa, kone~no, blagodarenie na toa uspeala da go preìvee celiot vek, a samo edna{ da vleze vo relativno kratka vojna so nekoja druga golema sila. Iako toa za vreme na izbivaweto na Krimskata vojna ne bila ni~ija namera, tokmu toj go sru{il poredokot ~ii {to temeli Meternih mnogu vnimatelno gi postavil na Vienskiot kongres. Me|usebnoto oddale~uvawe na trojcata “isto~ni” monarsi, go isklu~ilo od evropskata diplomatija elementot na umerenost. Sledele 15 burni godini pred da se vospostavi nova, mnogu pomalku stabilna ramnoteà.

Dvajca revolucioneri: Napoleon III i Bizmark

Vo predve~erieto na Krimskata vojna, Meternihoviot sistem doìveal krah, a slednite dve decenii bile skoro vo potpolnost odbeleàni so sudiri: vojnata na Piemont i Francija protiv Avstrija vo 1859 g., vojnata poradi [lezvig i Hol{tajn vo 1864 g., Avstrisko-pruskata vojna vo 1866 g. i Francusko-pruskata vojna vo 1870 g. Od ovaa me{anica vo Evropa na krajot se vospostavila nova ramnoteà na silite. So u~estvoto vo tri vojni i pottiknuvaweto na drugite, Francija ja izgubila dominantnata polo`ba koja ja prevzela Germanija. [to e u{te pozna~ajno, is~eznale i site eti~ki ograni~uvawa na Meternihoviot poredok. Simbol na toa poremetuvawe

53

stanalo koristeweto na eden nov termin za vodewe na politikata za ramnoteà na silite bez nikakvi ograni~uvawa: germanskiot zbor Realpolitik go zamenil francuskiot izraz raison d’état, iako zna~eweto ostanalo isto.

Noviot evropski poredok bil zaedni~ko delo na dvajca prili~no razli~ni lu|e koi so vreme }e stanat zakolnati neprijateli - carot Napoleon III-ti i Oto fon Bizmark. Tie dvajca ne vodele smetka za starite Meternihovi svetosti kako {to se: za~uvuvawe na legitimnite monarhii vo interes na stabilnosta, suzbivawe na nacionalnite i liberalnite dvièwa i konsenzusot na vladetelite so isti sfa}awa kako temel na koj dràvite gi gradat svoite me|usebni odnosi. Tie svoeto deluvawe go zasnovale na realpolitikata, odnosno na idejata deka odnosite me|u dràvite gi odreduva golata sila i deka posilniot pobeduva.

Napoleon III-ti, vnuk od bratot na golemiot Bonaparta koj ja opusto{il Evropa, vo mladosta bil ~len na tajnite italijanski dru{tva ~ija cel bila borbata protiv avstriskata vlast vo Italija. Napoleon vo 1848 g. po revolucijata bil izbran za pretsedatel, no vo 1851 g. izvel dràven udar, a vo 1852 g. se proglasil za car. Oto fon Bizmark bil nikulec na edna ugledna pruska familija i èstok protivnik na liberalnata revolucija koja vo 1848 g. ja zafatila i Prusija. Vo 1862 g. stanal pretsedatel na Vladata blagodarenie samo na toa {to kralot ne znael na kogo drug da se potpre za da se izvle~e od }orsokakot vo koj podelbata vo vrska so voenite izdatoci go odvela Parlamentot.

Napoleon III-ti i Bizmark podednakvo doprinele za ru{eweto na poredokot sozdaden na Vienskiot kongres, posebno vo smisla na samoograni~uvaweto koe poteknuvalo od zaedni~kite konzervativni vrednosti. Te{ko e i da se zamislat dve li~nosti koi me|usebe tolku bi se razlikuvale kako Bizmark i Napoleon III-ti. “@elezniot kancelar” i “Sfingata od Tiljerij” gi obedinila odvratnosta kon nasledeniot poredok. Dvajcata smetale deka poredokot koj 1815 g. Meternih go sozdal vo Viena pretstavuva pre~ka koja treba da se trgne. Napoleon III-ti go mrazel zatoa {to bil na brzina sozdaden poradi skrotuvawe na Francija. Iako ne gi poseduval megalomanskite ambicii na svojot ~i~ko, ovoj tainstven dràvnik smetal deka Francija ima pravo na povremeni teritorijalni osvojuvawa i ne sakal na toj pat da mu se ispre~i obedineta Evropa. Duri, toj bil ubeden deka ideite kako {to se nacionalizam i liberalizam svetot gi poistovetuva so Francija, i deka vienskiot poredok, gu{ej}i gi, gi spre~uva negovite li~ni ambicii. Bizmark go preziral Meternihovoto delo so toa {to Prusija ja ograni~il na pomladiot partner Avstrija vo Germanskiot sojuz, a bil ubeden i deka negovata zemja ja sopira toa {to vo germanskite zemji na vlast ostanale premnogu vladeteli. Vienskiot poredok trebalo da se uni{ti za Prusija da moèla da go realizira ona {to sudbinata i go namenila - da ja obedini Germanija.

Iako i edniot i drugiot go prezirale postoe~kiot poredok, ovie dvajca revolucioneri na kraj ostvarile dijametralno razli~ni rezultati. Napoleon go

54

“postignal” sprotivnoto od ona {to sakal da go ostvari. Gledaj}i vo sebe ~ovek koj }e go uni{ti vienskiot poredok i }e go vdahne evropskiot nacionalizam, toj evropskata diplomatija ja dovel vo sostojba na gu`va od koja Francija dolgoro~no nema da izvle~e ni{to, dodeka drugite zemji }e ostvarat korist. Napoleon ovozmoìl obedinuvawe na Italija i nenamerno go pottiknal obedinuvawe na Germanija, a i ednoto i drugoto vo geopoliti~ka smisla ja oslabnalo Francija i gi uni{tilo istoriskite osnovi za francuska hegemonija vo Sredna Evropa. Francija ne bi bila sposobna da gi spre~i ovie nastani, no Napoleonovata pogre{na politika mnogu gi zabrzala, dodeka istovremeno ja smalila mo`nosta na Francija vo soglasnost so svoite dolgoro~ni interesi da go formulira noviot me|unaroden poredok. Napoleon se obidel da go sru{i vienskiot poredok za{to smetal deka ja izolira Francija - {to vo izvesna mera bilo i to~no - no sepak, vo vremeto koga negovoto vladeewe zavr{ilo, vo 1870 g., Francija bila mnogu pove}e izolirana otkolku {to bila vo Meternihovoto vreme.

Bizmarkovoto nasledstvo bilo potpolno poinakvo. Malku se dràvnicite koi tekot na istorijata go promenile vo merka vo koja toj toa go napravil. Pred da stane pretsedatel na pruskata vlada, se o~ekuvalo deka obedinuvaweto na Germanija }e se ostvari na nekoj parlamentaren, ustaven na~in, kon {to te`neela revolucijata od 1848 g. Pet godini podocna, Bizmark ve}e nagolemo bil na pat da go re{i problemot na obedinuvawe koj pritiskal tri generacii Germanci, no toa go postignal potpiraj}i se na pruskata voena nadmo}, a ne na parlamentarnite, demokratski institucii. Bizmarkovoto re{enie nikoga{ ne go poddrùvala niedna parlamentarna grupa. Novata Germanija - premnogu demokratska za konzervativcite, premnogu avtoritarna za liberalite, premnogu potprena na mo}ta za legitimistite - ja sozdal po svoja merka eden ~ovek vrz osnova na genijalna zamisla deka silite koi sam gi oslobodil (kako doma{ni, taka i stranski) ve{to gi naso~uva koristej}i se so nivnite antagonizmi; toa bila ume{nosta so koja toj li~no sovr{eno vladeel, no vo potpolnost gi preo|alo sposobnostite na negovite naslednici.

Napoleon III-ti go narekuvale “Sfingata od Tiljerij” bidej}i se veruvalo deka postojano kova nekoi krupni, golemi planovi koi nikoj ne moèl da gi po~uvstvuva se dodeka postepeno ne po~nel da gi sproveduva. Se smetalo i deka e osobeno itar, so toa {to ja izvel Francija od diplomatskata izolacija vo koja se na{la po Vienskiot kongres i {to so predizvikuvaweto na Krimskata vojna go pottiknal raspa|aweto na Svetata alijansa. Na samiot po~etok na negovoto vladeewe go prezrel samo eden evropski dràvnik - Oto fon Bizmark. Vo 50-tite godini toj za Napoleon potsme{livo rekol deka “negovata intelegencija se precenuva na smetka na negovata sentimentalnost”.

Napoleon III-ti, isto kako i negoviot ~i~ko, go opsednuvalo toa {to ne poseduva legitimitet. Iako za sebe razmisluval kako za revolucioner, kopneel za toa da go prifatat legitimnite evropski kralevi. U{te da se pridrùvala na svoite po~etni uveruvawa, Svetata alijansa sekako bi se

55

obidela da gi uni{ti republikanskite institucii koi vo 1848 g. ja zamenile francuskata monarhija. Me|utoa, krvoprolevaweto koe go predizvikala Francuskata revolucija u{te bilo vo ìvo se}avawe, no isto taka i faktot deka tokmu stranskata intervencija vo 1792 g. ja predizvikala francuskata revolucionerna vojska da trgne vo pohod na Evropa. Istovremeno, podednakvo golemiot strav od stranska intervencija ja odvratil novata francuska republika od izvoz na revolucijata. Doa|aj}i na pozicija, konzervativnite sili samite sebesi se naterale nevolno da ja priznaat republikanskata Francija, na ~ie ~elo najprvin se na{ol poetot i dràvnik Alfons de Lamartin, a potoa Napoleon, prvo kako izbran pretsedatel, a ve}e od 1852 g. kako car Napoleon III-ti, bidej}i vo dekemvri prethodnata godina izvr{il dràven udar i go pogazil ustavot vrz osnova na ~ii {to odredbi ne moèl povtorno da bide izbran.

[tom Napoleon III-ti go proglasil Vtoroto carstvo, povtorno se otvorilo pra{aweto na legitimitet. Toa ovojpat se odnesuvalo na dilemata vo vrska so priznavaweto na Napoleon za car, bidej}i spored odlukite na Vienskiot kongres na ~lenovite na semejstvoto Bonaparta izri~no im bilo zabraneto stapuvawe na francuskiot prestol. Avstrija prva go prifatila ona {to ne moèlo da se promeni. Avstriskiot ambasador vo Pariz, baronot Hibner, zabeleàl karakteristi~na cini~na zabele{ka na svojot pretpostaven, knezot [varcenberg, izre~ena na 31 dekemvri 1852, koja go odbeleàla krajot na Meternihovata era: “Projde vremeto na principi.”

Slednoto {to go zagriùvalo Napoleon bilo dali monarsite }e mu se obra}aat so “brate” kako {to me|usebe si se obra}ale, ili na nekoj pomalku intimen na~in. Na krajot avstriskiot i pruskiot vladar popu{tile pred Napoleon, dodeka nepopustliviot car Nikolaj I-vi odbil da mu se obrati poinaku otkolku so “prijatele”. Imaj}i go na um misleweto na ruskiot car za revolucionerite, toj nesomneno smetal deka Napoleon i so toa go nagradil pove}e odo{to zasluùval. Hibner ja zabeleàl navredenosta vo Taljeran:

“ûvstvuva deka starite evropski dvorovi go preziraat. Toa e crv koj go jade srceto na carot Napoleon”.

Bez ogled na toa dali bil vistinski ili izmislen, toj prezir ukaùval na jazot me|u Napoleon i drugite evropski monarsi, {to pretstavuvalo edna od psiholo{kite pobudi za negovoto lekomisleno i neumorno potsmevawe na evropskata diplomatija.

Na Napoleon III-ti, paradoksalno, mnogu pove}e mu leèlo vodeweto na vnatre{nata politika za koja vo osnova ne bil zainteresiran, otkolku na nadvore{nite raboti, za {to ne poseduval ni potrebno znaewe ni smelost. Koga i da si dopu{tel sebesi zdivnuvawe od revolucionernata misija koja sam sebesi si ja dodelil, Napoleon mnogu bi doprinel za razvojot na Francija. Toj ja izvel industriskata revolucija i go pottiknal razvojot na golemite kreditni institucii, koi odigrale klu~na uloga vo ekonomskiot razvoj na zemjata. Za vreme na negovoto vladeewe izvr{ena e rekonstrukcija na Pariz, koj toga{ go steknal svojot dene{en veli~estven izgled. Na po~etokot na XIX-ti vek Pariz u{te bil srednovekoven grad so

56

tesni, krivi uli~ki. Na svojot sovetnik, baronot Osman, Napoleon mu dal ovlastuvawe i odobril sredstva da sozdade moderen grad so {iroki bulevari, golemi javni gradbi i panorami od koi zastanuva zdivot. Trajnata vrednost na toj potfat ne ja namaluva ednata od pri~inite za izgradbata na {irokite avenii - obezbeduvawe na golemi bri{ani prostori koi ne se pogodni za dignuvawe revolucija.

Napoleonova strast sepak bila nadvore{nata politika, vo koja se vklu~il rastrgnat od protivre~ni ~uvstva. Od edna strana sfa}al deka nikoga{ ne }e uspee da go ostvari posakuvaniot legitimitet koj monarhot go steknuva isklu~ivo so ra|aweto. Od druga strana, ne sakal da se odnesuva kako legitimist i da sleze od istoriskata scena. Pripa|al na organizacijata na italijanski karbonari (borci za nezavisnost) i sebesi se smetal za borec za samoopredeluvawe na narodot, no nikako ne bil sklon da se izlaga na golemi rizici. Negova krajna cel bilo poni{tuvaweto na teritorijalnite odredbi na Vienskiot kongres i promena na evropskiot poredok. Toj, me|utoa, nikoga{ ne uspeal da sfati deka postignuvaweto na taa cel bi dovelo do obedinuvawe na Germanija, {to zasekoga{ bi gi osuetilo francuskite èlbi da vospostavi hegemonija vo Sredna Evropa.

Napoleonovata nedosledna politika ja odrazuvala negovata li~na podelenost. Nedoverbata kon “bra}ata” monarsi go primoralo da se potpira na javnotot mislewe, pa negovata politika se menuvala vo soglasnost so procenkata {to mu bila potrebna za za~uvuvawe na popularnosta. Vo 1857 g. seprisutniot baron Hibner mu napi{al na avstriskiot car:

“Vo negovite (Napoleonovi) o~i nadvore{nata politika e samo instrument za zacvrstuvawe na vlasta vo Francija, za obezbeduvawe legitimitet na svojot prestol, za osnovawe sopstvena dinastija... (Toj) ne bi se dvoumel za ni{to, od nikakva kombinacija koja bi moèla da mu pomogne vo steknuvaweto popularnost vo sopstvenata zemja.”

Pravej}i go toa, Napoleon stanal zarobenik na krizite koi sam gi predizvikal, bidej}i mu nedostigal kompas koj pravilno bi go naso~il. Toj postojano predizvikuval krizi - ~as vo Italija, ~as vo Polska, potoa vo Germanija - samo za pred nivnite kone~ni posledici na kraj da se povle~e. Toj gi poseduval ambiciite na svojot ~i~ko, no ne i silata na duhot, genijalnosta, ili duri i sirovata sila. Italijanskoto nacionalno dvièwe go poddrùval se dodeka bil ograni~en na Severna Italija, a za nezavisnosta na Polska se zalagal se dodeka ne se zakanila opasnost od vojna. A koga vo pra{awe bila Germanija, toj ednostavno ne znael koja strana da ja poddrì. Najprvo o~ekuval dolgotraen sudir me|u Avstrija i Prusija, a potoa samiot sebesi se izloìl na potsmev koga od Prusija, pobedni~kata vo vojnata, baral obe{tetuvawe poradi toa {to ne uspeal da predvidi {to }e preovlada.

Ona {to najmnogu odgovaralo na Napoleonoviot stil bil nekakov evropski kongres koj bi ja izmenil kartata na Evropa; bil uveren deka tamu bi moèl da zableska, a da ne se izloì na nikakov rizik, bez ogled na toa

57

{to nemal duri ni jasna ideja kakva promena na granicite bi sakal. Kako i da e, niedna druga golema sila ne bila spremna da organizira forum koj bi odgovaral na negovite doma{ni potrebi. Niedna dràva ne se soglasuvala da gi menuva svoite granici - osobeno ne na svoja {teta - dokolku za toa ne postoela golema potreba. Kako {to se o~ekuvalo, edinstveniot kongres so koj pretsedaval Napoleon - Pariskiot kongres, odràn po zavr{uvaweto na Krimskata vojna - ne ja promenil kartata na Evropa; edinstveno bilo ratifikuvano samo ona {to bilo ostvareno vo vojnata. Na Rusija i e zabraneto da ima voena mornarica vo Crnoto more, {to ja li{i od sposobnosta da se brani vo slu~aj na nekoj drug britanski napad. Pokraj toa, Rusija bila primorana na Turcija da i ja vrati Besarabija i oblasta Krast na isto~niot breg na Crnoto more, a ruskiot car da se otkaè od pretenziite za uloga na za{titnik na hristijanite vo Otomanskoto carstvo, {to bilo i neposredna pri~ina za vojnata. Pariskiot kongres stanal simbol za rascepot na Svetata alijansa, no niedna zemja u~esni~ka ne bila spremna da se vpu{ti vo promena na kartata na Evropa.

Napoleon nikoga{ ne uspeal da svika nekoj drug kongres na koj bi do{lo do toa. Na osnovnata pri~ina zo{to toa ne go postignal, mu ukaàl britanskiot ambasador, lord Klarendon, spored koj “zemjata koja se stremi kon golemi promeni, a ne poseduva spremnost da se izloì na golemi rizici, samata sebesi se osuduva na trulost”.

“Gledam deka vo carevata glava se ra|a ideja za evropski kongres, a so nea i arrondissement na francuskite granici, poni{tuvawe na zastarenite dogovori, i po potreba drugite remaniements. Jas mu improvizirav podolg spisok na opasnosti i te{kotii {to bi gi predizvikal eden takov kongres, osven vo slu~aj negovite odluki da bidat ednoglasno usvoeni, {to ne bi bilo mo`no; vo sprotivno, edna ili dve najsilni sili bi morale da vlezat vo vojna za da go ostvarat ona {to go posakuvaat.”

Palmerston vo edna prilika za Napoleon kako dràvnik rekol: ”...ideite postojano mu se rojat vo glavata - kako p~eli vo ko{nica.” Problemot bil vo toa {to tie idei ne moèle da se vklopat vo nikakva celosna koncepcija. Vo gu`vata koja nastanala poradi ru{eweto na Meternihoviot poredok, Francija moèla da sprovede samo dve strategii. Moèla da ja sledi Ri{eljovata politika i da ne se trudi Sredna Evropa da ostane podelena. Taa opcija bi barala Napoleon, barem vo Germanija, da gi potisne svoite revolucionerni ubeduvawa vo korist na postoe~kite legitimni vladeteli vo ~ij interes bilo Sredna Evropa da ostane razdelena. Vo sprotivno, moèl pokraj svojot ~i~ko da se stavi na ~elo na republikanskiot pohod i vrz osnova na toa da o~ekuva Francija da stekne blagodarnost od nacionalnite dvièwa, a moèbi i politi~ko vodstvo vo Evropa.

Za nesre}a na Francija, Napoleon istovremeno gi primenuval dvete strategii. Za samoopredeluvawe na narodot se zalagal kako da bil nesvesen za geopoliti~kite opasnosti vo koi takviot stav ja doveduval Francija vo Sredna Evropa. Go poddràl vostanieto vo Polska, no se otkaàl

58

koga se soo~il so negovite posledici. Se protivel na odlukite na Vienskiot kongres smetaj}i gi navredlivi za Francija, a ne sfa}al - barem dotoga{ dodeka ne stanalo premnogu docna - deka toj poredok pretstavuva najdobra mo`na garancija za bezbednosta i za negovata zemja.

Germanskiot sojuz, spored planot, trebalo da dejstvuva kako edinstvena celina samo vo slu~aj na nekoja golema nadvore{na opasnost. Na dràvite koi go so~inuvale im bilo zabraneto da se zdruùvaat za da napadnat nekogo, iako tie nikoga{ ne bi bile vo situacija da se dogovorat za edinstvena voena strategija - {to pokaùva faktot deka vo tekot na polovina vek postoewe na Sojuzot taa tema nikoga{ ne bila ni zapo~nata. Francuskata granica na Rajna - nepovredliva se dotoga{ dodeka bile na sila odlukite na Vienskiot kongres - nema da stane sigurna cel vek po propa|aweto na Sojuzot koj go ovozmoìla Napoleonovata politika.

Napoleon nikoga{ ne go sfakal ovoj klu~en element na francuskata bezbednost. U{te vo vremeto na izbivaweto na Avstrisko-pruskata vojna - so koja vo 1866 g. e zavr{en Sojuzot - toj mu napi{al na avstriskiot car:

“Moram da priznam deka ne go nabquduvav bez odredeno zadovolstvo raspa|aweto na Germanskiot sojuz naso~eno voglavno protiv Francija.”

Habzburg mu odgovoril mnogu pomudro: “...Germanskiot sojuz e sozdaden isklu~ivo so cel za odbrana i nikoga{ vo tekot na polovina vek postoewe ne im dal na svoite sosedi pri~ina za strav”. Alternativa na Germanskiot sojuz ne pretstavuvala Ri{eljovata razedineta Sredna Evropa tuku obedineta Germanija so pogolem broj ìteli od Francija i so industriski kapaciteti koi nabrzo ke gi nadminat Francuskite. Napa|ajki gi odlukite na Vienskiot kongres, Napoleon odbranbenite mehanizmi gi pretvoril vo potencijalna zakana na francuskata bezbednost. Vistinska proverka na eden dràvnik pretstavuva negovata sposobnost vo mnozinstvo na takti~ki odluki da gi utvrdi vistinskite dolgoro~ni interesi na svojata zemja, kako i soodvetnata strategija za nivno ostvaruvawe. Napoleon moèl da uìva vo op{toto priznanie koe go steknal blagodarenie na ve{tata taktika {to ja iskaàl vo Krimskata vojna (za {to mu odela vo prilog avstriskata kratkovidnost) i da gi iskoristi pogolemite diplomatski mo`nosti koi so toa mu se otvorile. Francuskiot interes nalagal za~uvuvawe na bliskite odnosi so Avstrija i V.Britanija, dvete zemji koi po svoja prilika bi ja poddràle teritorijalno razedinetata Sredna Evropa.

Napoleon III-ti, me|utoa, vodel specifi~na politika, vo golema mera zasnovana na negoviot nestabilen karakter. Kako ~len na semejstvoto Bonaparta, nikoga{ ne bil sklon na sorabotka so Avstrija, {to i da mu nalagala dràvnata pri~ina. Vo 1858 g. na eden diplomat od Piemont mu rekol:”Avstrija e zemja kon koja otsekoga{ sum ~uvstvuval i u{te ~uvstvuvam najgolema odbivnost.” Sklonosta kon revolucionerni potfati go naterala vo 1859 g. da zavojuva so Avstrija poradi Italija. Od Anglija go oddale~ilo anektiraweto na Savoja i Nica po zavr{uvaweto na taa vojna,

59

kako i postojanite obidi da organizira eden evropski kongres na koj bi se izmenile granicite. Poddrùvaj}i ja polskata revolucija od 1863 g. ja `rtvuval mo`nosta da vospostavi sojuzni{tvo so Rusija i so toa celosno se izoliral. Bidej}i dodeka go viorel znameto na samoopredeluvawe na narodot postojano predizvikuval promeni vo evropskata diplomatija, Napoleon odedna{ se na{ol povtorno sam i toa vo momentot koga od poremetuvawata, {to vo golema mera sam gi pottiknuval, germanskata nacija ostvarila i objavila kraj na francuskiot primat vo Evropa.

Prviot poteg na koj Napoleon III-ti se re{il po Krimskata vojna bil povle~en vo 1859 g. vo Italija, tri godini po Pariskiot kongres. Nikoj ne o~ekuval deka Napoleon }e se vrati na svoite mlade{ki ideali i }e se obide da ja oslobodi Severna Italija od avstriska vlast. Od takvata avantura Francija moèla da izvle~e mala korist. Ako uspeel obidot, bi se sozdala dràva koja bi bila vo mnogu podobra polo`ba od Avstrija da go blokira tradicionalniot pravec na francuskoto prodirawe; ako propadnel, carot bi doìveal poniùvawe koe nepostoeweto na jasna cel samo dopolnitelno bi go zgolemilo. Vo sekoj slu~aj, pojavata na francuska vojska vo Italija, bez ogled na rezultatot, bi predizvikala voznemiruvawe vo Evropa.

Britanskiot ambasador, lordot Henri Kauli, tokmu poradi tie pri~ini cvrsto veruval deka francuskata voena intervencija vo Italija e apsolutno nevozmo`na. “Vo negov interes ne e da vleguva vo vojna” rekol Kauli spored Hibneroviot izve{taj. “Sojuzni{tvoto so Anglija, bez ogled na toa {to e momentno poremeteno i {to poprili~no stagnira, i ponatamu pretstavuva osnova na politikata na Napoleon III-ti”. 30-tina godini podocna Hibner }e go zapi{e slednoto razmisluvawe:

“Ni be{e te{ko da sfatime deka toj ~ovek, ~ij ugled be{e na vrvot, dokolku ne slegol od umot ili ne obolel od kockarska groznica bi moèl seriozno da razgleduva vpu{tawe vo nova avantura i toa bez kakov bilo razbirliv motiv.”

Napoleon sepak gi iznenadil site diplomati - osven onoj koj na krajot }e mu se osveti. Bizmark predvidel deka Francija }e zavojuva protiv Avstrija - poto~no toa go posakuval bidej}i vo toa gledal mo`nost za slabeewe na Avstriskite pozicii vo germanskite zemji.

Vo juli 1858 g. Napoleon III-ti so Kamilo Bens di Kavur, ministerot - pretsedatelot na Saradinija - Piemont, najsilnata italijanska dràva, sklu~il tajna spogodba za zaedni~ko u~estvo vo vojnata protiv Avstrija. Toa bil ~isto makijavelisti~ki poteg, so koj Kavur }e ja obedini Severna Italija, a Napoleon za vozvrat od Piemont da gi dobie Nica i Savoja. Vo maj 1859 g. e pronajdena soodvetna pri~ina za vojna. Avstrija, deluvaj}i kako i sekoga{ nervozno, dozvolila edna zabele{ka od strana na Piemont da ja navede na objava na vojna. Napoleon objavil deka e toa isto {to i objava na vojna na Francija i ja ispratil svojata vojska vo Anglija.

Koga zboruvale za sozdavawe na nacionalni dràvi kako za bran koj vo idnina }e ja zapliskuva Evropa, Francuzite za vreme na Napoleon III-ti za golemo ~udo prvenstveno mislele na Italija, a ne na mnogu posilnata

60

Germanija. Francuzite kon Italija ~uvstvuvale simpatii i kulturna bliskost, {to ne bilo slu~aj koga bil vo pra{awe nivniot zlonameren isto~en sosed. Pokraj toa, samo {to zapo~nuval silen procut na stopanstvoto, koe Germanija }e ja dovede na ~elo na evropskite sili; zatoa u{te ne bilo jasno deka Italija bi moèla da bide pomalku mo}na od Germanija. Vnimatelnosta {to Prusija ja iskaàla vo tekot na Krimskata vojna go zacvrstila Napoleon III-ti vo misleweto deka taa zemja e najslaba me|u golemite sili i nesposobna za silna akcija dokolku ne ja uìva ruskata poddr{ka. Toj smetal deka so vojnata vo Italija }e ja oslabne Avstrija i so toa }e ja namali mo}ta na svojot najopasen neprijatel me|u germanskite dràvi, i }e go zgolemi zna~eweto na Francija vo Italija; vo dvata slu~ai toa bile pogre{ni procenki so nesogledilvi posledici.

Napoleon III-ti i ponatamu imal dve razli~ni opcii. Vo slu~aj na pobeda, zna~i popovolnata varijanta, Severna Italija bi go otfrila avstriskiot teror, a toj bi odigral uloga na dràvnik od evropski razmeri; pod negovo pokrovitelstvo bi se odràl kongres na koj bi se sobrale evropskite sili da dogovorat revizija na granicite od golemi razmeri, kakva ne uspeal da ostvari na Pariskiot kongres. Vo polo{iot slu~aj vojnata bi zapadnala vo pat pozicija, a toj bi odigral makijavelska uloga i vo ime na dràvnata pri~ina bi izvlekol od Avstrija izvesni otstapki za smetka na Piemont kako nadoknada za zavr{uvaweto na vojnata.

Napoleon istovremeno go napravil i ednoto i drugoto. Francuskata vojska ja odnela pobedata kaj Magenta i Solferin, no predizvikala takov bran antifrancusko raspoloènie vo Germanija, {to vo eden moment se ~inelo deka pomalite germanski dràvi, od strav da ne im se povtorat napoleonovite vojni, }e ja primoraat Prusija da intervenira na stranata na Avstrija. Potresen od toj prv znak na germanski nacionalizam, kako i od posetata na bojnoto pole kaj Solferin, Napoleon III-ti zad grb na svoite piemontski sojuznici, na 11 juli 1859 g. vo Vilafank sklu~il primirje so Avstrija.

Napoleon III-ti ne samo {to ne ostvaril niedna od svoite celi, tuku seriozno gi oslabnal poziciite na Francija na me|unarodnata scena. Ottoga{ natamu italijanskite nacionalisti negovite sopstveni planovi gi sproveduvale vo obem koj nemu ne mu pa|al ni na kraj pamet. Negovata ideja vo Italija da vospostavi satelitska dràva od sredna golemina podelena na okolu pet pomali dràvi go navredila Piemont, koj ne bil spremen da se otkaè od svojata nacionalna cel. Avstrija ne otstapuvala od zadrùvawe na Venecija isto onaka nepokoleblivo kako {to Napoleon III-ti bil re{en da ja vrati na Italija, {to predizvikalo u{te eden nere{liv spor koj ne opfa}al nikakov jasen francuski interes. V.Britanija aneksijata na Savoja i Nica ja protolkuvala kako po~etok na nova epoha na napoleonovski osvojuvawa i gi otfrlila site francuski inicijativi vo vrska so omilenata opsesija na Napoleon III-ti za svikuvawe na evropski kongres. Istovremeno germanskite nacionalisti vo meteòt do koj do{lo vo Evropa videle deka im se ukaùva mo`nost za ostvaruvawe na nadeìte vo vrska

61

so nacionalnoto obedinuvawe. Napoleon III-ti vo u{te podlaboka izolacija go turnalo negovoto drèwe za vreme na polskoto vostanie 1863 g. Obnovuvaj}i go tradicionalnoto prijatelstvo na Bonaparta so Polska, toj prvo se obidel da ja ubedi Rusija na svoite pobuneti podanici da im napravi nekoi otstapki, no ruskiot car za toa ne sakal ni da razgovara. Napoleon III-ti potoa se obidel da organizira zaedni~ka akcija so V. Britanija no Palmerston vo nego nemal doverba. Na krajot, na Avstrija i se obratil so predlog da otstapi od svoite imoti vo Polska vo korist na polskata dràva, koja u{te ne bila sozdadena, kako i da ja otstapi Venecija na Italija, a kompenzacija da pobara vo [lezija i na Balkanot. Taa ideja ne bila posebno privle~na za Avstrija, od koja se baralo da se izloì na opasnost od vojnata so Prusija i Rusija, a za vozvrat na granicata bi dobila edna francuska satelitska dràva.

Koga se dràvnicite vo pra{awe, lekomislenosta pretstavuva skapo zadovolstvo koe na krajot obvrzno se pla}a. Akciite koi se prevzemaat vo soglasnost so momentnoto raspoloènie, namesto da bidat opfateni so nekoja op{ta strategija, ne moàt beskrajno da se odrùvaat. Pod Napoleon III-ti, Francija go izgubila vlijanieto na vnatre{noto ureduvawe na germanskite zemji, {to inaku pretstavuvalo op{to mesto na francuskata politika u{te od Ri{eljeovoto vreme. Dodeka Ri{elje smetal deka slaba Sredna Evropa pretstavuva klu~ na francuskata bezbednost, politikata na Napoleon III-ti, pottiknata od negovata èlba za popularnost, se skoncentrirala na periferijata na Evropa, edinstvenata teritorija kade so minimalen rizik ne{to moèlo da se postigne. Kako {to teì{teto na politi~kite zbidnuvawa se pomestuvalo vo pravec na Germanija, Francija stanuvala se poosamena.

Vo 1864 g. se odigral eden zlokoben nastan. Prv pat po Vienskiot kongres, Avstrija i Prusija zaedni~ki go naru{ile mirot vo Sredna Evropa, zapo~nuvaj}i vo ime na germanskata ideja vojna protiv edna germanska zemja. Vo pra{awe bil spor vo vrska so idninata na vojvodstvata na [lezvig i Hol{tajn na Elba, koi dinasti~ki pripa|ale na Danskata kruna, iako bile opfateni so Germanskiot sojuz. Smrtta na germanskiot vladetel sozdala takva zbrka na politi~ki, dinasti~ki i nacionalni pra{awa, taka {to Palmerston vo {ega rekol kako samo trojca lu|e uspeale da ja razberat: od tie trojca eden bil mrtov, drugiot se nao|al vo du{evna bolnica, a tretiot bil toj samiot, no zaboravil za {to se raboti.

Su{tinata na toj spor bila mnogu pomalku va`na od faktot deka dvete glavni germanski dràvi zaedni~ki po~nale vojna za da ja primoraat Danska da se otkaè od dvete stari germanski oblasti koi i pripa|ale na danskata kruna. Se pokaàlo deka germancite sepak se spremni za ofanzivni akcii, a deka sojuzot, vo slu~aj da se pokaè premnogu teòk za zapo~nuvawe, dvete germanski super sili moàt ednostavno da go zanemarat.

Vo soglasnot so tradicijata na poredokot sozdaden po Vienskiot kongres, golemite sili morale vo istiot moment da svikaat kongres, na koj

62

barem pribli`no bi ja obnovile prethodnata sostojba na rabotite. Me|utoa, Evropa sega bila zbuneta voglavno zaradi potezite na francuskiot car. Prusija ne bila spremna da se sprotivstavi na dvete zemji koi se drèle nastrana, dodeka taa go gu{ela vostanieto vo Polska. V. Britanija bila voznemirena poradi napadot na Danska, no za intervencija na kontinentot i bil potreben barem eden sojuznik, a edinstveniot moèn partner Francija ne i vlevala mnogu doverba.

Istorijata, ideologijata i dràvnata pri~ina trebalo da go predupredat Napoleon deka nastanite naskoro }e trgnat po svoj tek, no toj i ponatamu se kolebal me|u po~ituvaweto na tradicionalnite na~ela na francuskata nadvore{na politika zasnovana na za~uvuvawe na podelenata Germanija, i poddrùvaweto na nacionalniot princip, koj go vdahnuval vo mladosta. Francuskiot minister za nadvore{ni raboti Druen de Lis mu napi{al na francuskiot ambasador vo London, La Tur d’Overn :

“Rastrgnati pome|u pravata na edna zemja kon koja dolgo gaime simpatii i aspiraciite na germanskiot narod, koj podednakvo treba da gi zememe vo predvid, nie morame da dejstvuvame mnogu povnimatelno od Anglija”.

Me|utoa, dol`nost na dràvnikot e da re{ava sloèn problem, a ne za nego da razmisluva. Za politi~arite nesposobni da se opredelat za nekoe od mo`nite re{enija, vnimatelnosta pretstavuva alibi za pasivnost. Napoleon III-ti sam sebe se ubedil deka pasivnosta e mudar poteg, so {to na Prusija i Avstrija im ovozmoìl da re{at za idninata na vojvodstvata na Elba. Tie gi otfrlile [lezvig i Hol{tajn od Danska i zaedni~ki gi okupirale, dodeka ostatokot na Evropa stoel nastrana, {to vo ramkite na Meternihoviot poredok bilo nezamislivo. Francuskata no}na mora - obedinuvaweto na Germanija, {to Napoleon III-ti celi 10 godini se obiduval da go osueti, bilo na dofat.

Bizmark nemal namera so bilo kogo da ja podeli vode~kata uloga vo Germanija. Toj zaedni~kata vojna za [lezvig i Hol{tajn ja pretvoril vo u{te edno, vo na izgled beskrajniot niz avstriski proma{uvawa, koi celi 10 godini pretstavuvale obele`je na se pogolemata erozija na nejzinata polo`ba kako golema sila. Gre{kite se praveni postojano od istata pri~ina - na sekogo vo kogo gledala protivnik Avstrija mu nudela sorabotka za da go smiri. Politikata na popu{tawe kon Prusija ne dala ni{to podobri rezultati otkolku 10 godini porano, vo vreme na Krimskata vojna protiv Francija. Zaedni~kata pobeda nad Danska ne samo {to ne ja oslobodila Avstrija od pruskiot pristisok, tuku sozdala mo`nost da doìvuva novi, u{te polo{i neprijatnosti. Sega na Avstrija i bilo prepu{teno da upravuva so vojvodstvata na Elba zaedno so svojot sojuznik, ~ij pretsedatel na Vladata, Bizmark, bil cvrsto re{en taa prilika da ja iskoristi za ostvaruvawe na starite planovi vo pogled na teritorijata koja se nao|ala do samata Prusija, dodeka od Avstrija bila oddale~ena nekolku stotini milji.

[to pove}e rastela zategnatosta, napoleonovata raspolu~enost stanuvala se povoo~liva. Toj se uàsnuval od obedinuvaweto na

63

Germanija, no gael simpatii kon germanskiot nacionalizam, poradi {to se trgnal od re{avawe na taa inaku nere{liva dilema. Toj ja smetal Prusija za najavtenti~na nacionalna germanska dràva, kako {to toa go napi{al vo 1860 g.:

“Prusija ja personificira Germanskata nacija, verskata reforma, stopanskiot napredok i liberalnoto ustavno ureduvawe. Taa e najgolema me|u ~isto germanskite monarhii; vo nea postoi pove}e sloboda na sovesta, pove}e prosvetenost i pove}e politi~ki prava otkolku vo pove}eto germanski dràvi”.

Bizmark bi go potvrdil sekoj od ovie zborovi. Me|utoa, vo Napoleonovoto istaknuvawe na edinstvenata polo`ba na Prusija, Bizmark gledal klu~ za nejzin kone~en triumf. Voodu{evuvaweto koe francuskiot car go iskaùval kon Prusija, na kraj se pretvorilo vo u{te edno alibi za pasivnost. Objasnuvaj}i ja svojata nere{itelnost kako mnogu ve{t manevarski poteg, toj vsu{nost ja pottiknal avstrisko-pruskata vojna delumno zatoa {to bil ubeden deka Prusija }e izgubi. Toj na Aleksandar Valevski, svojot porane{en minister za nadvore{ni raboti, vo dekemvri 1865 g. mu rekol: ”Veruvaj mi, drag prijatelu, deka vojnata me|u Avstrija i Prusija pretstavuva edna od onie neo~ekuvani sre}ni priliki koi bi moèle da ni donesat ne samo edna prednost”. Za ~udo, za celo vreme dodeka ja pottiknuval vojnata, Napoleon III-ti izgleda nikoga{ ne se zapra{al zo{to Bizmark e tolku re{en da zavojuva ako Prusija po svojata prilika morala da bide porazena.

êtiri meseci po izbivaweto na Avstrisko-pruskata vojna, Napoleon III-ti toj sudir ve}e ne go poddrùval samo premole~no. Direktno pottiknuvaj}i go, toj na pruskiot ambasador vo Pariz, grofot Fon der Goltc, vo fevruari 1866 g. mu rekol:

“Ve molam da mu prenesete na kralot deka sekoga{ moè da smeta na moeto prijatelstvo. Vo slu~aj na sudir me|u Prusija i Avstrija }e ostanam apsolutno neutralen. Jas sakam soedinuvawe na vojvotstvata ([lezvig i Hol{tajn) na Prusija... Dokolku vojnata bi dobila zasega nepredvidlivi dimenzii, ubeden sum deka sekoga{ bi moèl da postignam spogodba so Prusija, ~ii interesi vo vrska so golemiot broj pra{awa vo celina se poklopuvaat so francuskite, dodeka ne postoi ni{to vo vrska so {to bi moèl da se sloàm so Avstrija”.

[to Napoleon III-ti vsu{nost sakal? Dali bil ubeden deka po svoja prilika }e dojde do pat pozicija koja }e mu ja podobri pregovara~kata polo`ba? Toj nesomneno se nadeval deka vo zamena za neutralnosta od Prusija }e iznudi izvesni otstapki. Bizmark ja prezrel taa igra, pa blagonaklono mu ponudil premol~ena soglasnost za pripojuvawe na Belgija, {to bi mu doneslo i dopolnitelna korist - vlo{uvawe na odnosite me|u Francija i V. Britanija. Napoleon III-ti taa ponuda verojatno ne ja sfatil mnogu seriozno, bidej}i o~ekuval deka Prusija }e izgubi; ~ekorite koi gi prevzemal imale za cel pottiknuvawe na Prusija da vleze vo vojnata, a ne obezbeduvawe otstapki za svojata zemja. Nekolku godini podocna grofot

64

Arman, glavniot pomo{nik na francuskiot minister za nadvore{ni raboti priznal:

“Edinstveno {to nas vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti ne zagriùva{e be{e mo`nosta Prusija da bide premnogu porazena i ponièna, pa bevme re{eni so navremena intervencija toa da go spre~ime. Carot saka{e da go do~eka pruskiot poraz, a toga{ da intervenira, kako bi ja sozdal Germanija spored svojata zamisla.”

Napoleon III-ti na um gi imal Ri{eljeovite mahinacii vo novo ruvo. Od Prusija se o~ekuvalo na Francija da i ponudi kompenzacija na zapad za da ja spasi od poraz; vo toj slu~aj, Venecija bi i pripa|ala na Italija, a Germanija bi bila ustroena na nov na~in; na sever bi se vospostavil sojuz pod pokrovitelstvo na Prusija, a na jug zaednica na germanski dràvi koi bi gi poddrùvale Francija i Avstrija. Edinstvena slaba to~ka na ovoj plan pretstavuvalo toa {to za razlika od kardinalot, koj bez gre{ka bi go procenil odnosot na silite i vo soglasnost so taa procena bil spremen da se bori, Napoleon III-ti ne bil sposoben da go stori ni ednoto ni drugoto.

Napoleon III-ti se dvoumel nadevaj}i se na razvojot na nastanite koj }e mu ovozmoì ne izloùvaj}i se na rizik da gi ostvari svoite najgolemi èlbi. Kako i obi~no, se zaloìl za svikuvawe na Evropski kongres, koj bi mu ja ottrgnal voenata opasnost. I reakcijata na negoviot predlog bila podednakvo standardna - preostanatite dve sili, stravuvaj}i od Napoleonovite planovi, go odbile svoeto u~estvo. Kade i da se svrtel, bil soo~en so dilema: moèl da se otkaè od zalagawe za pricipot za opredeluvawe na narodot i taka da go odbrani status qvo-to, ili moèl da pottikne revizionizam i nacionalizam, i sledej|i go toa opredeluvawe da go zagrozi ustrojstvoto za koe od sekoga{ se smetalo deka pretstavuva francuski nacionalen interes. Izlezot se obiduval da go pronajde taka {to na Prusija i navestil prifa}awe na “kompenzacijata”, ne naveduvaj}i to~no {to se podrazbira pod toa, {to go ubedilo Bizmark deka francuskata neutralnost pretstavuva pra{awe na cena, a ne na principi. Gols mu napi{al na Bizmark:

“Edinstven problem koj carot go gleda vo zaedni~kiot stav koj Francija, Prusija i Italija bi go zavzele na kongresot, e otsustvoto na kompenzacija koja bi i se ponudila na Francija. Poznato e {to nie sakame; poznato e i Italija {to saka; no carot ne moè da kaè {to saka Francija, pa i nie vo taa smisla ne moème ni{to da mu predloìme.”

V. Britanija svoeto u~estvo na kongresot go uslovila so toa Francija prethodno da se soglasi so za~uvuvawe na postoe~kata sostojba. Namesto da ja iskoristi taa ponuda, koja zna~ela ponatamo{na podelba na Germanija, koja svoevremeno ja nametnala Francija i na koja se zasnovala nejzinata bezbednost, francuskiot car toa go otfrlil, insistiraj}i i ponatamu deka “poradi za~uvuvawe na mirot e neophodno da se zemat vo predvid nacionalnite strasti i barawa.” Nakratko, Napoleon III-ti bil spremen da se soo~i so rizikot kakov {to pretstavuvala Avstrisko - pruskata vojna i soedinuvaweto na Germanija, poradi nejasni pridobivki vo Italija, koi

65

vsu{nost ne navleguvale vo francuskite nacionalni interesi, kako i otstapki vo Zapadna Evropa, koj ne bil raspoloèn jasno da gi naredi. Me|utoa, nasproti nego stoel majstor. Bizmark se potpiral na realnata situacija, a za ostvaruvawe na svoite celi premnogu ve{to gi koristel i Napoleonovite besmisleni vme{uvawa za koi toj bil stru~wak.

Vo Francija imalo politi~ari koi sfa}ale na kakvi opasnosti carot ja izloùva zemjata, kako {to im bilo jasno i deka takanare~enata “kompenzacija” kon koja se stremel, ne vklu~uva nikakvi francuski interesi. Vo brilijantniot govor odràn 1866 g., Adolf Tjer, nepopustliv republikanski protivnik na Napoleon III-ti, a podocna i pretsedatel na Francija, to~no predvidel deka Prusija po svoja prilika }e izleze od se kako vode~ka sila vo Germanija:

“]e bideme soo~eni so obnovenoto carstvo na Karl V-ti, koj sega namesto vo Viena }e caruva vo Berlin, {to zna~i blizu na{ite granici koi }e gi zagrozuva... Vie imate pravo da se sprotivstavite na taa politika vo ime na francuskite interesi, za{to Francija e premnogu va`na za da eden takov presvrt ne bi ja zagrozil seriozno. I dali taa, bidej}i se borela dva veka... da go uni{ti toj titan, dali e spremna da nabquduva kako toj se sozdava povtorno pred nejzinite o~i?!”

Tjer tvrdel deka Francija, namesto Napoleonovite nebulozi, bi trebalo da usvoi jasna politika na sprotivstavuvawe na Prusija, za {to kako izgovor bi moèla da posluì nezavisnosta na germanskite dràvi - inaku stara Ri{eljeova formula. Francija, tvrdel Tjer, imala pravo da se sprotivstavi na soedinuvaweto na Germanija, “pred se vo ime na nezavisnost na germanskite dràvi... a potoa vo ime na svojata sopstvena nezavisnost, i kone~no, vo ime na evropskata ramnoteà koja e vo interes na site, celoto op{testvo... ôvekot denes se obiduva da se potsmeva na izrazot evropska ramnoteà... no, {to zna~i evropska ramnoteà. Toa zna~i nezavisnost na Evropa”.

Bilo premnogu docna da se spre~i vojnata me|u Prusija i Avstrija, koi zasekoga{ }e ja promenat evropskata ramnoteà. Tjerovata analiza bila to~na, no preduslovi za takva politika bi trebalo da se sozdadat 10 godini porano. Bizmark duri i toga{ moèl da bide sopren, dokolku Francija seriozno bi predupredila deka nema da dozvoli Avstrija da bide porazena, nitu uni{tuvaweto na tradicionalnite dràvi~ki, kako {to bilo kralstvoto Hanover. Me|utoa, Napoleon III-ti toa ne go napravil za{to o~ekuval deka Avstrija }e pobedi, kako i zatoa {to so poni{tuvaweto na odlukata na Vienskiot kongres i prodolùvaweto na semejnata tradicija i pridaval pogolemo zna~ewe otkolku na bilo kakva analiza na francuskite istoriski nacionalni interesi. Toj na Tjer mu odgovoril tri dena podocna: ” Jas gi preziram spogodbite od 1815 g. vrz osnova na koi, spored nekoi, bi morala da se zasnova na{ata dene{na politika.”

Pomalku od eden mesec po Tjeroviot govor, Prusija i Avstrija zavojuvale. Nasproti site Napoleonovi o~ekuvawa, Prusija odnela brza i odlu~uva~ka pobeda. Spored pravilata na Ri{eljeovata diplomatija,

66

Napoleon III-ti bi go potpomognal gubitnik i bi ja spre~il celosnata pobeda na Prusija. Toj, pokraj toa, pratil eden “nabquduva~ki” korpus na Rajna, no inaku se dvoumel. Bizmark na Napoleon mu frlil koska so toa {to mu dozvolil da posreduva vo sklu~uvaweto na mir, iako toj bezna~aen gest ne moèl da go prikrie faktot deka Germanija vo ostvaruvaweto na svoite planovi se pomalku se svrtuvala kon Francija. Mirovnata spogodba potpi{ana vo avgust 1866 g. vo Praga ja primorala Avstrija da se povle~e od germanskite zemji. Dve dràvi, Hanover i Hese - Kasel, koi za vreme na vojnata se pripoile kon Avstrija, se pripoile kon Prusija, isto kako i [lezvig i Hol{tajn i slobodniot grad Frankfurt. Simnuvaj}i gi nivnite vladeteli, Bizmark jasno stavil do znaewe deka Prusija, svoevremeno, oska na Svetata alijansa, se odrekla od legitimitetot kako osnoven princip vo me|unarodniot poredok.

Severnogermanskite dràvi koi ja za~uvale svojata nezavisnost bile vklu~eni vo Bizmarkovata nova tvorba, Severnogermanskiot sojuz, vo koj Prusija go imala glavniot zbor vo se - od trgovskite zakoni do nadvore{nata politika. Na ju`no-amerikanskite dràvi, Bavarija, Baden i Virtenberg, im bilo dozvoleno da ja zadràt nezavisnosta pod uslov so Prusija da sklopat spogodbi koi predviduvale vo slu~aj na vojna so nekoja nadvore{na sila nivnite vooruèni sili da gi stavat pod pruska komanda. Po toa, bilo potrebno da izbuvne samo u{te edna kriza za Germanija definitivno da se obedini.

Napoleon III-ti svojata zemja ja odvel vo }orsokak od koj ve}e ne moèla da se izvle~e. Toj premnogu docna se obidel da sklopi sojuz so Avstrija, koja so voena akcija ja isteral od Italija, a so neutralnost od Germanija. Me|utoa, sfa}aj}i deka najprvin mora sama da se konsolidira, Avstrija izgubila interes i za Italija i za Germanija; taa se reorganizirala kako dvojna monarhija so sedi{te vo Viena i Pe{ta, kako pritoa bi moèla polesno da se naso~i na svoite imoti na Balkanot. V. Britanija bila navredena poradi francuskite planovi so Luksemburg i Belgija, a Rusija na Napoleon III-ti nikoga{ ne mu go prostila stavot vo tekot na polskoto vostanie. Francija morala celosno sama da se soo~i so krahot na svojata istoriska, dominantna uloga vo Evropa. Kako {to polo`bata na Francija stanuvala se pobeznade`na, Napoleon III-ti se trudel da ja popravi so nekoi brilijantni potezi kako kockar koj po sekoe gubewe go udvojuval vlogot. Bizmark ja pottiknal Napoleonovata neutralnost vo Avstrisko-pruskata vojna, taka {to mu maftal so mo`nosta za teritorijalno pro{iruvawe - najprvo vo Belgija, a potoa i vo Luksemburg. Tie mo`nosti is~eznuvale sekoga{ koga Napoleon III-ti }e se obidel da gi zgrap~i, so toa {to toj sakal da mu bidat dadeni kompenzaciite, dodeka Bizmark ne gledal pri~ina da se izloùva na rizik, koga ve}e gi sobral plodovite na Napoleonovata nere{itelnost.

ûvstvuvaj}i poniùvawe poradi takvoto demonstrirawe nemo}, a pred se bidej}i evropskata ramnoteà se pove}e se dvièla vo {teta na Francija, Napoleon III-ti se obidel pogre{nata presmetka vo pogled na

67

avstriskata pobeda vo Avstrisko-pruskata vojna da ja nadoknadi so toa {to go otvoril pra{aweto za nasledstvo na ispraznetiot {panski prestol. Toj baral garancii od pruskiot kral od semejstvoto Hoenkolern (pruska dinastija) deka nema da pretendiraat za prestolot. Toa bil u{te eden prazen gest, ne{to {to vo najdobar slu~aj moèlo da se zavr{i so uspeh koj nemal nikakvo zna~ewe za odnosot na silite vo Sredna Evropa.

Nikoj nikoga{ ne go nadigral Bizmark vo diplomatskata snaodlivost. So eden od svoite pove{ti potezi Bizmark vo 1870 g. go iskoristil Napoleonovoto razmetnuvawe za da go navede da i objavi vojna na Prusija. Francuskoto barawe, pruskiot kral zasekoga{ da se odre~e od pretenzii na bilo koj ~len od svoeto semejstvo na {panskata kruna bil navistina provokativen. Me|utoa dostoinstveniot star kral Vilhem ne gi izgubil nervite, tuku strplivo i u~tivo go odbil francuskiot ambasador, koj mu bil praten so takvo barawe. Kralot svojot izve{taj za toj nastan go pratil na Bizmark, koj ja koregiral negovata telegrama, taka {to od nea gi otstranil site u~tivi i pomirlivi izrazi koi kralot prethodno ve}e gi izrekol na francuskiot ambasador. Potoa Bizmark, pokaùvaj}i so toa kolku mnogu bil pred svoeto vreme, pribegnal na metod koj podocna dràvnicite }e go razrabotat do sovr{enstvo: dozvolil sodrìnata na taa telegrama da prote~e vo vesnicite. Koregiranata verzija na kralskata telegrama e protolkuvana kako kralska {lakanica na Francija. Razlutenata francuska javnost barala vojna, a Napoleon i izlegol vo presret.

So pomo{ na site drugi germanski dràvi, Prusija podnela brza i re{ava~ka pobeda. So toa bil otvoren patot za obedinuvawe na Germanija, {to pruskite politi~ari dosta netakti~no go objavile na 18 ti januari 1871 g. vo Salata na ogledala vo Versaj.

Napoleon III-ti predizvikal prevrat za koj kopneel - edinstveno {to posledicite bile potpolno sprotivni od ona {to go o~ekuval. Kartata na Evropa navistina bila promeneta, no nejziniot nov izgled nepopravlivo go oslabnal francuskoto vlijanie, a na carot ne mu ja donel slavata po koja kopneel. Napoleon III-ti pottiknal presvrt ne sfa}aj}i go negoviot moèn ishod. Na toj ispit padnal poradi nesposobnosta da go proceni odnosot na silite i da go vklu~i vo ostvaruvaweto na svoite dolgoro~ni celi. Negovata nadvore{na politika doìveala poraz, ne zatoa {to mu nedostigale idei, tuku zatoa {to ne uspeal da go usoglasi seto ona {to kon {to te`neel, nitu da vospostavi vrska me|u svoite aspiracii i vistinskite slu~uvawa vo svojata okolina. Posakuvaj}i slava Napoleon III-ti nikoga{ ne sledel ni eden politi~ki kurs. Namesto toa, bil rastrgnat me|u bezbroj celi, od koi mnogu bile potpolno protivre~ni. Koga se soo~il so najgolemata kriza vo svojata kariera, me|usebno razli~nite èlbi po~nale vzaemno da se sudiraat.

Napoleon III-ti Meternihoviot poredok go doìvuval kako poniùvawe za Francija i ograni~uvawe za svoite ambicii. Zabivaj}i klin me|u Avstrija i Rusija vo vreme na Krimskata vojna, uspe{no ja razni{al Svetata alijansa, no ne znael {to da napravi so taa pobeda . Od 1853 do 1871 g. evropskiot poredok se menuval, a me|unarodnite odnosi bile relativno haoti~ni. Na

68

krajot na toj period, Germanija se pojavila kako najgolema sila vo Evropa. Legitimitetot- princip na koj vo tekot na Meternihovata epoha se zasnovalo ednistvoto na konzervativnite vladeteli i koj ja ublaùval rigidnosta na sistemot za ramnoteà na silite - se pretvoril vo prazna parola. Napoleon III-ti sam ja naso~il situacijata vo toj pravec. Precenuvaj}i gi svoite sili, toj pottiknuval meteì, ubeden deka moè da gi naso~i vo korist na Francija.

Na kraj me|unarodnata politika po~nala da se zasnova na gola sila. I vo takviot svet neminovno se ukaàl jaz me|u pretstavata za Francija kako za najzna~ajna zemja vo Evropa, kakva samata za sebe imala, i nejzinite sposobnosti da ja za~uva taa polo`ba, {to do dene{niot den ja opteretuva francuskata politika. Za vreme na vladeeweto na Napoleon III-ti, dokaz za toa pretstavuvala carskata nesposobnost da svika kongres na koj bi se prekroila kartata na Evropa. Uporno nadevaj}i se deka na konferenciskata masa }e postigne revizija na granicite koi nikoga{ to~no ne gi definiral i za koi ne bil spremen da se izloì na rizik kako {to e vojnata, Napoleon postojano se obiduval da organizira nekakov sobir na golemite sili: po Krimskata vojna vo 1856, vo o~i na izbivaweto na vojnata vo Italija vo 1859, vo tekot na polskoto vostanie 1863, za vreme na vojnata protiv Danska 1864 i vo o~i na Avstrisko-pruskata vojna 1856. Negoviot problem se sostoel vo toa {to ne bil dovolno silen da istrae vo taa namera i {to negovite predlozi sekoga{ bile premnogu radikalni za da moèle da se usvojat so konsenzus.

Postojaniot faktor na francuskata nadvore{na politika vo periodot po Krimskata vojna stanala sklonosta kon sojuzite so zemjite spremni da go prifatat nejzinoto vodstvo. Vo nemo`nosta da dominira vo sojuzot so V. Britanija, Germanija Rusija ili S. Dràvi, a smetaj}i go poniskiot status nespoiv so sopstvenata pretstava za nacionalna golemina i mesijanskata uloga vo svetot, Francija barala vode~ka uloga vo paktovite so vtoroklasnite zemji - Sardinija, Romanija i srednogermanskite dràvi vo XIX-tiot vek, odnosno so êhoslova~ka, Jugoslavija i Romanija vo periodot me|u 2-te svetski vojni.

Ist stav moè da se voo~i i vo francuskata nadvore{na politika vo periodot po vladeeweto na de Gol. Cel vek po Francusko-pruskata vojna, problemot na posilna Germanija i ponatamu prestavuvala francuska no}na mora. Francija napravila hrabar izbor so toa {to pobarala prijatelstvo so sosedot od kogo se pla{ela i na kogo se voshituvala. Nasproti toa, geopoliti~kata logika bi nalagala Francija da te`nee kon vospostavuvawe pobliski vrski so S. Dràvi - ako ne poradi drugo, toga{ za da gi zgolemi svoite opcii. Me|utoa, toa ne se slu~ilo poradi suetata koja Francija ja navela da traga, ponekoga{ donkihotski po zdruùvawe - povremeno, skoro po bilo kakvo zdruùvawe - koe bi moèlo da vospostavi ramnoteà me|u S. Dràvi i Evropskiot sojuz, duri i po cena na kone~na germanska dominacija. Vo ponovo vreme Francija povremeno se odnesuvala kako nekoj vid parlamentarna opozicija na amerikanskoto vodstvo, poradi {to se obiduvala od Evropskata zaednica da napravi alternativen svetski lider,

69

kako {to se trudela i da gi oddrùva odnosite so zemjite so koi moèla da dominira ili barem taka i se ~inelo.

U{te od zavr{uvaweto na vladeeweto na Napoleon III-ti na Francija i nedostigala mo} da nametne univerzalisti~ki idei nasledeni od revolucijata ili scena na koja nejzinata misionerska èlba bi do{ol do izraz. Ve}e podolgo od eden vek, Francija ne bila sposobna da go sfati faktot deka objektivnite uslovi za dominacija koi i gi ovozmoìl Ri{elje is~eznale {tom vo Evropa se konsolidirale nacionalnite dràvi. Zajadliviot stil na nejzinata diplomatija zatoa vo najgolem del poteknuva od obidite na nejzinite lideri da ja povratat ulogata na stoèri na evropskata politika, vo opkruùvawe koe se pomalku odgovara na takvite te`neewa.

Razoruvaweto na poredokot sozdaden na Vienskiot kongres, koe go zapo~nal Napoleon III-ti, go dovr{il Bizmark. Toj go steknal politi~kiot ugled kako glaven konzervativen protivnik na liberalnata revolucija od 1848 g. Osven toa, bil prv politi~ar koj vovel op{to pravo na glas za maìte vo Evropa, isto kako i mnogu sloèniot sistem na socijalna za{tita, kakov {to nikade vo svetot ne se pojavil vo narednite 60 godini. Vo 1848 g. Bizmark èstoko se protivel na toa {to Parlamentot, vo koj vlegle odbrani pretstavnici na narodot, germanskata carska kruna ja ponudil na pruskiot kral. ]e mu ja dade li~no, no duri otkako za pomalku od dve decenii, blagodarenie na svojata tipi~na pruska sposobnost voljata da ja nametnuva so sila, no i so otfrlawe na liberalnite na~ela, da ja ostvari najva`nata cel - obedinuvawe na germanskiot narod. Toj za~uduva~ki uspeh napravil me|unarodniot poredok da se vrati na neskroteno natprevaruvawe od XVIII-ti vek, sega mnogu poopasno so ogled na tehnolo{kiot napredok i mo`nosta da se mobiliziraat ogromnite nacionalni potencijali. Ve}e nemalo zbor za ednistvo na krunisanite glavi ili sloga na starite evropski dràvi. Vo soglasnost so bizmarkovata realpolitika, nadvore{nata politika se pretvorila vo odmeruvawe na silite.

Bizmarkovite uspesi bile neo~ekuvani isto kolku i negovata li~nost. Toj ~ovek od “krv i èlezo” pi{uval na isklu~itelno ednostaven i ubav stil i bil poznat kako qubitel na poezija (Bajronovite stihovi gi prepi{uval vo svojot dnevnik). Iako ja veli~el realpolitikata, poseduval isklu~itelno ~uvstvo za mera, {to mu pomognalo sopstvenata mo} da ja pretvori vo sredstvo za samosmiruvawe.

[to nekogo go pravi revolucioner? Koga na toa pra{awe bi moèl da se dade nedvosmislen odgovor, mnogu malku reolucioneri nekoga{ bi postignale uspeh. Bidej}i revolucionerite skoro sekoga{ imaat poslabi po~etni pozicii. Tie pobeduvaat zatoa {to postoe~kiot poredok ne e sposoben da gi sfati sopstvenite nedostatoci. Ova e posebno to~no vo slu~aite koga revolucionerniot predizvik ne po~nuva so pohodot na Bastilja, tuku e oble~en vo konzervativni idei. Retko koja institucija e sposobna da se brani od onie {to se povikuvaat na nejzino za~uvuvawe.

Tokmu toa go pravel Oto fon Bizmark. Roden e vo vreme koga Meternihoviot sistem bil na vrvot, vo svet koj se sostoel od 3 glavni faktori:

70

evropskata ramnoteà na silite, vnatre{nata germanska ramnoteà me|u Avstrija i Prusija i sistemot na sojuzni{tva zasnovan na edinstvo na konzervativnite vrednosti. Skoro 30 godini po Vienskiot kongres, na me|unarodnata scena voglavno nemalo zategnatosti bidej}i site evropski dràvi sfa}ale deka edna na druga i ovozmoùvaat opstanok, kako i zatoa {to takanare~enite “isto~ni dvorovi“- pruskiot, avstriskiot i ruskiot - gi poddrùvale zaedni~kite vrednosti.

Bizmark gi osporil dvete premisi. Toj bil ubeden deka Prusija stanala najsilna germanska dràva, pa ne mu bila potrebna Svetata alijansa za spojuvawe so Rusija. Po negovo mislewe, adekvatna vrska moèle da obezbedat zaedni~kite nacionalni interesi, dodeka pruskata realpolitika moèla da go zameni edinstvoto na konzervativnite sili. Bizmark vo Avstrija ne gledal partner, tuku prepreka za ostvaruvawe na pruskata misija vo vrska so obedinuvaweto na Germanija. Nasproti stavovite na skoro site svoi sovremenici, osven moèbi piemontskiot minister - pretsedatelot Kavur, Bizmark neumornata diplomatska aktivnost na Napoleon III-ti ja sfa}al kako strate{ka prednost, a ne kako zakana.

Koga Bizmark vo 1850 g. odràl govor vo koj ja napadnal tradicionalnata ideja deka obedinuvaweto na Germanija bara vospostavuvawe na parlamentarnite institucii, negovite konzervativni privrzanici ne sfatile vedna{ deka toa {to go slu{aat pred se pretstavuva zakana na konzervativnite postavki na Meternihoviot sistem.

“êsta na Prusija ne se sostoi vo glumeweto Don Kihot koj po Germanija }e se bori za somnitelni parlamentarni golemini koi smetaat deka e zagrozen nivniot lokalen ustav. êsta na Prusija ja baram vo odvojuvaweto na ovaa zemja od kakva bilo sramna vrska so demokratijata i vo toa na Germanija da ne i se slu~i nikoga{ ni{to bez prusko odobrenie...”

Na prv pogled Bizmarkoviot napad na liberalizmot se zasnoval na Meternihovite idei. Me|utoa, toj zna~ajno se razlikuval po toa {to naglasuval. Meternihoviot sistem bil zasnovan na pretpostavkata deka Prusija i Avstrija gi povrzuva zaedni~ko opredeluvawe za konzervativnite institucii i deka tie dve zemji edna na druga si se potrebni kako bi se porazile liberalnite demokratski tendencii. Bizmark podrazbiral deka Prusija moè da gi nametne svoite èlbi ednostrano, da moè da vodi konzervativna vnatre{na politika, ne vrzuvaj}i se vo nadvore{nata politika za Avstrija, ili bilo koja druga konzervativna dràva, i deka ne i se potrebni sojuzni{tva za da gi razbie vnatre{nite nemiri. Bizmark za Habsburzite bil ista zakana kako Ri{eqe, bidej}i negovata politika ne bila povrzana so nieden sistem na vrednost osven so stavot na sopstvenata dràva. Kako i koga vo pra{awe bil Ri{eqe, tie ne znaele kako da se postavat kon taa politika, duri ne bile sposobni da go sfatat nejziniot karakter.

Kako Prusija so ogled na geografskata polo`ba moèla sama da sproveduva realpolitika? Po 1815-ta g. Prusija smetala deka re{enieto na toj problem leì vo za~uvuvaweto na Svetata alijansa po sekoja cena.

71

Nasproti toa, Bizmark go gledal re{enieto vo ne{to sosema drugo - sozdavawe sojuzni{tva i vrski na site strani, kako Prusija sekoga{ bi moèla da bide pobliska na sekoja sudrena strana otkolku {to tie bile me|usebno. Blagodarenie na toa, naizgled izoliranata polo`ba moèla na Prusija da i ovozmoì da gi iskoristi obvrskite na drugite sili, a svojata poddr{ka da ja pruì na onoj koj najmnogu }e ponudi.

Po Bizmarkovo mislewe, Prusija moèla da sproveduva takva politika blagodarenie na toa {to nejziniot skoro edinstven interes na nadvore{nopoliti~ki plan pretstavuval zacvrstuvaweto na polo`bata vo ramkite na germanskite zemji. Site drugi sili se angaìrale na mnogu pove}e strani. V. Britanija ne morala samo da vodi smetka za celata svoja imperija, tuku i za vkupnata ramnoteà na silite; Rusija istovremeno vr{ela pritisok na isto~na Evropa, Azija i Otomanskoto Carstvo; Francija pokraj novoosnovanoto carstvo imala pretenzii vo Italija i bila angaìrana vo Meksiko, a Avstrija bila preokupirana so Italija i Balkanot, kako i so svojata vode~ka uloga vo Germanskiot sojuz. So ogled na toa kolku Prusija bila zaokupirana so Germanija, nejzinite interesi ne se sudirale so interesite na bilo koja druga sila, osven so avstriskata, a i toj sudir, vo toj moment, postoel isklu~ivo vo Bizmarkovata glava. Toj ja vodel politikata na proda`ba na pruskata sorabotka na “pazar” na koj ponudata bila slaba i koja so sovremenata terminologija bi se narekla “nesvrstuvawe”.

“Sega{nata situacija ne primoruva da ne se opredeluvame odnapred vo odnos na drugite sili. Nie ne sme sposobni da vlijaeme na me|usebnite odnosi na golemite sili vo soglasnost so na{ite èlbi, no moème da ja za~uvame slobodata na deluvawe, kako odnosite koi bi se vospostavile bi gi iskoristile za sebe... Na{ite odnosi so Avstrija, Britanija i Rusija ne pretstavuvaat pre~ka za pribliùvawe kon koja bilo od tie zemji. Edinstveno na{ite odnosi so Francija baraat posebna vnimatelnost, kako bi ja so~uvale mo`nosta so nea da vospostavime sorabotka, isto onaka kako i so drugite zemji...”

Ova navestuvawe za pribliùvawe na Napoleon III-ti na Francija, ukaùvalo na spremnost ideologijata vo potpolnost da se otfrli, kako Prusija bi moèla slobodno da stapi vo sojuzni{tvo so sekoja zemja (bez ogled na nejzinite doma{ni institucii) koja moè da i posluì na nejzinite interesi. Bizmarkovata politika go odbeleàla vra}aweto na principite koi gi vospostavil Ri{eqe koga, iako kardinal, vo ime na francuskite interesi se sprotivstavil na katoli~kiot “rimski imperator”. Soodvetno na toa, Bizmark, bez ogled na li~nite, konzervativni uveruvawa, se oddale~uval od svoite konzervativni mentori sekoj pat koga bi mu se storilo deka nivnite legitimisti~ki principi bi moèle da ja ograni~at pruskata sloboda na deluvawe.

Do direktno nesloùvawe do{lo vo 1856 g. koga Bizmark, toga{ pruski pretstavnik vo Germanskiot sojuz, go obrazloìl svojot stav deka Prusija }e bide pootvorena kon Napoleon III-ti koj, vo o~ite na

72

pruskite konzervativci, pretstavuval uzurpator na legitimnite kralski prerogativi.

Istaknuvaweto na Napoleon III-ti kako potencijalen pruski sogovornik gi preo|alo ramkite na ona {to moèle da go toleriraat konzervativnite krugovi i koj Bizmark go vozdignale i ja poddrùvale negovata diplomatska kariera. Bizmarkovite novi idei se do~ekani me|u negovite dotoga{ni privrzanici so istata nedoverba so kakva dva veka porano se soo~il Ri{eqe koga se zalagal za toga{nata revolucionerna teza, po koja dràvnata pri~ina bi trebalo da se postavi nad religijata, ili kako {to vo na{e vreme }e bide do~ekana Niksonovata politika na detant vo odnos na Sovetskiot Sojuz. Napoleon III-ti za konzervativcite pretstavuval mo`nost na noviot bran na francuski ekspanzionizam i, {to e u{te pozna~ajno, simbol na reafirmacijata na omrazenite principi na Francuskata revolucija.

Bizmark ne go osporuval misleweto na konzervativcite za Napoleon III-ti ni{to pove}e otkolku {to Nikson gi osporuval konzervativnite tolkuvawa na komunisti~kite motivi. Bizmark vo neskroteniot francuski vladetel, kako i Nikson vo preìveanoto sovetsko rakovodstvo, gledal i mo`nost i opasnost. Toj smetal deka Prusija mnogu pomalku od Avstrija e izloèna na opasnosti kako {to se francuskiot ekspanzionizam i revolucija. Bizmark isto taka ne go prifa}al op{toto mislewe za lukavosta na Napoleon III-ti; duri i go otfrlil so sarkasti~na zabele{ka deka sposobnosta da im se voshituva na drugite ne mu e posilna strana. [to pove}e Avstrija se pla{ela od Napoleon, tolku pove}e otstapki morala da i pravi na Prusija, ~ija diplomatska fleksibilnost stanuvala se pogolema.

Bizmark gi prekinal vrskite so pruskite konzervativci voglavno od istite pri~ini od koi Ri{eqe vleguval vo raspravi so svoite klerikalni kriti~ari; edinstvenata razlika bila vo toa {to pruskite konzervativci gi istaknuvale univerzalnite politi~ki, a ne univerzalnite verski principi. Bizmark tvrdel deka silata sama po sebe obezbeduva legitimitet, a konzervativcite deka legitimitetot e ne{to nad kalkulaciite i silata; Bizmark veruval deka to~nata procena na mo}ta sama po sebe podrazbira samoograni~uvawe, konzervativcite tvrdele deka pretenziite na silata moàt definitivno da gi ograni~at samo eti~kite principi.

Na krajot na 50-tite godini po ovoj sudir sledela razmena na ostri pisma me|u Bizmark i negoviot star mentor Leopold fon Gerlah, a|utant na pruskiot kral, na kogo Bizmark mu dolèl se - svoeto prvo diplomatsko naimenuvawe, pristapot na dvorot, celata svoja kariera.

Taa razmena na pisma po~nala koga Bizmark mu pratil na Gerlah preporaka Prusija da ja razraboti diplomatskata strategija kon Francija, so propratno pismo vo koe naglasil deka korista ja nadminuva ideologijata:

“Ne moàm da go izbegnam matemati~kiot logi~en fakt deka sovremenata Avstrija ne moè da ni bide prijatel. Se dodeka Avstrija ne se sloì so razgrani~uvaweto na vlijatelnite sferi vo Germanija, }e morame da ja imame vo vid mo`nosta deka protiv nea }e se borime - so

73

diplomatski sredstva i so lagi vo mirno vreme – i deka }e ja iskoristime prilikata za zadavawe na krajniot udar.”

Me|utoa, Gerlah sebesi ne moèl da se natera da go prifati predlogot od strate{ki pri~ini da otstapi od svoite principi, posebno ne koga e vo pra{awe eden Bonaparta. Kako pristanik na Meternihoviot pristap, se zalagal za pocvrsto povrzuvawe na Prusija so Rusija i Avstrija, i za obnova na Svetata alijansa koja na Francija bi i nametnala izolacija.

Ona {to na Gerlah mu se ~inelo u{te poneprifatlivo, bil Bizmarkoviot predlog Napoleon III-ti da se povika na manevrite na eden pruski korpus, bidej}i “toj dokaz za dobri odnosi so Francija... bi go zgolemil na{eto vlijanie vo site sferi na diplomatski odnosi”.

Predlogot eden Bonaparta da prisustvuva na pruskite manevri predizvikal izliv na Gerlhardoviot praveden gnev: “Kako ~ovek so Va{a intelegencija moè da gi `rtvuva svoite principi poradi li~nost kakva {to e Napoleon. Toj e na{ priroden neprijatel.” Da ja videl Gerlah Bizmarkovata cini~na zabele{ka napi{ana na marginata - “Pa {to?” - verojatno nikoga{ ne bi go napi{al slednoto pismo vo koe povtorno gi iznel svoite ìvotni, antirevolucionerni principi - tokmu onie {to go pottiknale da ja poddrì Svetata alijansa i da gi potpomogne Bizmarkovite po~etni ~ekori vo slu`bata:

“Moj politi~ki princip e i ostanuva vojnata protiv revolucijata. Vie Bonaparta nema da go ubedite da ne bide na strana na revolucijata. A toj nema da odi ni na ednata, ni na drugata strana, bidej}i od ova jasno izvlekuva prednost... Zna~i, ako mojot princip da se protivam na revolucijata e ispraven... toj mora da se primenuva i vo praksata.”

Bizmark, me|utoa, ne se sloìl so Gerlah ne zatoa {to ne go razbral, kako {to pretpostavil Gerlah, tuku zatoa {to premnogu dobro go razbral. Realpolitikata, po Bizmark zavisela od fleksibilnosta i sposobnosta bez ideolo{ki predrasudi da se iskoristi sekoja mo`nost. Bizmark, vo stilot na Ri{eqeovite braniteli, ja naso~il raspravata na principot koj Gerlah }e go stavi vo ponepovolna polo`ba, a se odnesuval na ne{to vo vrska so {to nemalo dilema - vrvnoto zna~ewe na pruskiot patriotizam. Gerlahovoto insistirawe na edinstvo na konzervativnite interesi po Bizmark bilo nespoivo so lojalnosta na tatkovinata:

“Francija me interesira samo onolku kolku {to vlijae na situacijata vo mojata zemja, a nie politikata moème da ja vodime so Francija onakva kakva {to e... Kako romanti~ar, bi moèl da pu{tam solza poradi sudbinata na Anri V. (pretendent na prestolot od semejstvoto Burbon); kako diplomat, bi go sluèl da sum Francuz; no vaka kako {to stojat rabotite, Francija, bez ogled na toa koj slu~ajno se nao|a na nejzinoto mesto, za mene pretstavuva neizbeèn pion na diplomatskata {ahovska tabla na koja nemam druga dol`nost osven da mu sluàm na svojot kral i na svojata zemja (podvlekol Bizmark). Li~nite simpatii i antipatii kon stranskite sili ne moàm da gi pomiram so svoeto ~uvstvo na dol`nost vo

74

odnos na me|unarodnite planovi; vsu{nost, vo niv gledam klica na nelojalnost kon suverenitetot i zemjata na koja i sluàm.”

Kako eden pruski tradicionalist moèl da reagira na idejata deka pruskiot patriotizam go preo|a principot na legitimitet i pretpostavkata deka edinstvoto na konzervativni vrednosti vo koe veruvalo celo edno pokolenie pod dadenite okolnosti moèlo da se izrodi vo nelojalnost? Odbivaj}i go odnapred Gerlahovoto tvrdewe deka legitimitetot pretstavuva pruski internacionalen interes i deka e Napoleon zatoa ve~en neprijatel na Prusija, Bizmark neizbe`no ja presekol sekoja mo`nost za intelektualno razre{uvawe na sporot:

“... Na ova bi moèl da se sprotivstavam - no duri i da ste vo pravo, ne bi smetal deka e politi~ki mudro da im dozvolam na drugite dràvi da znaat od {to stravuvame vo vreme na mirot. Se dodeka ne se slu~i prekinot koj go predviduvate, bi smetal deka e korisno da se pottiknuva uverenieto... deka tenziite so Francija ne pretstavuvaat vrodena mana na na{iot karakter...

So drugi zborovi, realpolitikata barala takti~na fleksibilnost, a pruskiot nacionalen interes za~uvuvawe na mo`nosta za dogovarawe so Francija. Pregovara~kata polo`ba na edna zemja zavisi od opciite koi taa po svoe mislewe gi ima. Zatvoraweto na opciite ja olesnuva kalkulacijata na protivnicite i ja stesnuva presmetkata zasnovana na realpolitikata.

Definitivnoto raziduvawe me|u Gerlah i Bizmark predizvikal vo 1860 g. pruskiot stav kon francuskata vojna poradi Italija. Gerlah smetal deka taa vojna go trgnala sekoj somne` vo pogled na vistinskata cel na Napoleon III-ti, {to za nego zna~elo sozdavawe uslovi za pohod vo stil na prviot Bonaparta. Gerlah zatoa insistiral Prusija da ja poddrì Avstrija. Bizmark od svoja strana vo toa gledal samo mo`nost za eventualno potisnuvawe na Avstrija od Italija, {to moèlo da pretstavuva prv ~ekor kon nejzinoto podocne`no potisnuvawe od Germanija. Uverenijata na Meternihovata generacija za Bizmark se pretvorile vo niza {tetni prepreki:

“Jas }e bidam do svojot suveren ili so nego }e padnam, duri i ako, po moe mislewe toj sebesi nerazumno se upropastuva, no Francija za mene }e ostane Francija bez ogled na toa dali na nejzino ~elo se nao|a Napoleon ili Sveti Luj, kako {to i Avstrija za mene e stranska zemja... Znam deka }e odgovorite deka faktite i pravoto ne moàt da se delat, deka promislenata pruska politika bara ~estitost vo nadvore{nata politika duri i koga e vo pra{awe korist. Spremen sum so Vas da ja razgledaram korista, no ako Vie se povikuvate na sprotivnostite kako {to se pravo i revolucija, Hristijanstvo i bezverie, Bog i |avol, otstapuvam od raspravata i samo Vi velam: Ne go delam Va{eto mislewe, a Vie za mene donesuvajte sudovi vrz osnova na ona {to ne e na Vas da go sudite.”

Ovoj gor~liv odgovor pretstavuval vsu{nost isto {to i Ri{eqeovoto tvrdewe deka za postapkite na lu|eto, bidej}i du{ata e besmrtna, }e sudi Bog, dodeka na dràvite, bidej}i ne se besmrtni, moè da im se sudi samo vrz osnova na toa kolku se upla{eni. Bizmark, kako i Ri{eqe, li~no ne gi

75

otfrlil Gerlahovite eti~ki stavovi - po svoja prilika voglavno gi delel; me|utoa, go otfrlil nivnoto zna~ewe za izvr{uvawe na dràvni~kite dol`nosti i vo taa smisla podrobno ja istaknal razlikata me|u li~nite uveruvawa i realpolitikata:

“Jas ne barav da mu sluàm na kralot... Bog koj neo~ekuvano me postavi na taa dol`nost verojatno pobrzo }e mi pokaè izlez otkolku {to }e dozvoli da ja izgubam du{ata. Jas premnogu bi go precenil zna~eweto na ovoj ìvot... koga bi bil ubeden deka po 30 godini za mene }e bide neva`no {to jas, ili mojata zemja sme ostvarile vo Evropa. Duri bi moèl da zamislam deka “bezbo`nite ezuiti” i bonapartisti~kiot apsolutizam eden den }e zavladeat so Brandenburg (srceto na Prusija). Jas pripa|am na podrugo vreme od Vas, no mu pripa|am iskreno kako {to i Vie mu pripa|ate na Va{eto.”

ôvekot na kogo Bizmark mu ja dolèl svojata kariera nikoga{ ne odgovoril na ova zlokobno pretskaùvawe na sudbinata, {to po 100 godini }e ja snajde Prusija.

Bizmark navistina bil dete na potpolno razli~na epoha od onaa {to go rodila negoviot nekoga{en mentor. Toj pripa|al na erata na realpolitikata, dodeka Gerlah go formiralo Meternihovoto doba. Meternihoviot sistem ja odrazuval idejata na XVIII-ti vek za univerzumot kako golem mehanizam, ~ija rabota moè da go poremeti zapiraweto na edn od bezbroj me|usebe povrzanite delovi od koj e sostaven. Bizmark gi odrazuval novite struewa i vo naukata i vo politikata. Toj univerzumot ne go sfa}al kako mehanizam, tuku, vo soglasnost so svoeto vreme, kako beskrajno mno{tvo na ~estici vo postojano dvièwe, ~ie vzaemno dejstvo go pravi ona {to go sfa}ame kako realnost. Bizmarkovoto vreme donelo u{te edna nova teorija, Darvinovata teorija za evolucijata, po koja preìvuvaat samo najsilnite.

Vo soglasnost so takvite ubeduvawa, Bizmark ja objavil relativnosta na site uveruvawa, vklu~uvaj}i go i uveruvaweto vo trajnost na sopstvenata zemja. Vo svetot na realpolitikata, dràvni~kata dol`nost bila ideite da gi sfati kako sili i da gi procenuva vo odnos na site drugi “sili” koi se relevantni za donesuvawe odluki; site sudovi morale da se donesuvaat samo vrz osnova na toa kolku ne{to koristi na nacionalniot interes, a ne vrz osnova na ideolo{ki predubeduvawa.

Nasproti toa {to zvu~at mnogu realisti~no, Bizmarkovite postavki, kako ni Gerlahovite, ne moèle da se dokaàt, za{to bile zasnovani na uverenieto deka podrobnata analiza na site dràvnici mora neophodno da dovede do isti zaklu~oci. Kako {to Gerlah go smetal nezamislivo toa deka principot na legitimitet moè da se protolkuva na pove}e na~ini, Bizmark ne moèl da sfati deka dràvnicite moàt da ne se sloàt vo vrska so na~inot na koj go procenuvaat nacionalniot interes. Blagodarenie na izvonrednoto razbirawe na nijansite koga se vo pra{awe mo}ta i nejzinoto {irewe, Bizmark uspeal filozofskite ograni~uvawa na Meternihoviot sistem da gi zameni so politika na samoograni~uvawe. Bidej}i tie nijansi ne bile

76

tolku sami po sebe jasni, bukvalnata primena na realpolitikata gi odvela Bizmarkovite naslednici i epigoni do preterano potpirawe na voena sila, a potoa vo trka za vooruùvawe i dve svetski vojni.

Uspehot ~esto moè do taa mera da zavede, pa dràvnicite koi te`neat kon nego retko obrnuvaat vnimanie na mo`nosta toj vo sebe da nosi i kazna. Zatoa Bizmark na po~etokot na svojata kariera voglavno se trudel, sproveduvaj}i ja realpolitikata da go razori zateknatiot svet, so koj u{te vo golema mera vladeele Meternihovite principi. Toa baralo Prusija da ras~isti so idejata, po koja vode~kata polo`ba na Avstrija vo germanskite zemji bila od presudno zna~ewe, kako za pruskata bezbednost, taka i za za~uvuvawe na konzervativnite vrednosti. Kolku i da bilo toa to~no vo vremeto na Vienskiot kongres, vo sredinata na XIX-ti vek na Prusija ve}e ne i bilo potrebno sojuzni{tvo so Avstrija za da ja so~uva vnatre{nata stabilnost ili mirot vo Evropa. Bizmark smetal deka iluzijata za neophodnost od sojuzni{tvo so Avstrija pred se bi sluèla za odvra}awe na Prusija od nejzinata krajna cel - obedineta Germanija.

Po Bizmarkovoto sfa}awe, istorijata pruàla izobilie na dokazi vo prilog na negovata teza za pruskiot primat vo Germanija i pruskata sposobnost samostojno da deluva, zatoa {to Prusija ne bila samo edna od mnogute germanski dràvi. Nikakva konzervativna vnatre{na politika ne moèla da ja skrie nacionalnata slava steknata blagodarenie na ogromnite `rtvi {to gi podnela vo vojnite za osloboduvawe od Napoleon. Samiot izgled na Prusija - niza na neobi~no oblikuvani enklavi {to se protegale preku severnogermanskata ramnina od Visla do Rajna - ja predodredil duri i vo o~ite na liberalite da ja predvodi borbata za obedinuvawe na Germanija.

Bizmark, me|utoa, oti{ol u{te ponatamu. Toj go osporil tradicionalnoto uveruvawe koe go poistovetuvalo nacionalizmot so liberalizmot, ili barem so pretpostavka deka obedinuvaweto na Germanija moè da se ostvari samo preku liberalnite institucii:

“Prusija stanala golema ne blagodarenie na liberalizmot i slobodata na mislewe, tuku blagodarenie na nizata mo}ni, re{itelni i mudri vladeteli koi vo sopstvenite race gi drèle voenite i finansiskite dràvni sredstva i gri`livo gi koristele, kako vo sekoja povolna prilika bi moèle re{itelno da gi frlat na tasot na evropskata politika.”

Bizmark ne se potpiral na konzervativnite principi, tuku na edinstveniot karakter na pruski institucii; pruskite pretenzii na vode~koto mesto vo Germanija go zasnoval na nejzinata sila, a ne na op{tite vrednosti. Po Bizmarkovo mislewe, pruskite institucii do taa mera ne bile podlo`ni na nadvore{ni vlijanija, {to Prusija moèla da gi koristi demokratskite struewa od toa vreme kako instrument na nadvore{nata politika, odnosno po potreba da se zakani deka }e vovede pogolema sloboda na izrazuvawe - bez ogled na toa {to nieden pruski kral takva politika ne vodel ve}e 4 decenii, dokolku nekoga{ i ja vodel:

77

“Niedna dràva na ovoj kontinent, a pred se niedna druga germanska dràva, ne e kako Prusija tolku cvrsto uverena vo toa deka kralot ostanuva gospodar vo svojata zemja duri i toga{ koga cela vojska }e mu se najde nadvor od nejzinite granici. Toa pruà mo`nost da se prifati vnatre{nata politika koja mnogu pove}e im odgovara na sovremenite potrebi. Kralskiot avtoritet vo Prusija e tolku cvrsto vtemelen, {to vladata bez nikakov rizik moè da pottikne poìva parlamentarna aktivnost i so toa da vlijae na prilikite vo Germanija.”

Bizmark go otfrlil Meternihovoto mislewe deka zaedni~koto ~uvstvo na vnatre{na nesigurnost bara cvrsto zdruùvawe na trite “isto~ni dvora”. Toj smetal deka okolnostite se potpolno poinakvi. So ogled na toa deka ne i se zakanuvale vnatre{ni nemiri, na Prusija tokmu taa kohezija moèla da i posluì kako oru`je za potkopuvawe na odlukite na Vienskiot kongres, za{to na drugite sili, posebno na Avstrija, moèl slobodno da i se zakani so politika koja bi gi pottiknala vnatre{nite nemiri. Bizmark bil uveren deka silata na pruskite dràvni, voeni i finansiski institucii go otvora patot kon pruskiot primat vo Germanija. Koga vo 1852 g. e naimenuvan za ambasador vo Petrograd, Bizmark se iska~il na pozicii koi mu ovozmoìle da se zalaga za svojata politika. Negovite izve{tai, mnogu dosledni i brilijantno napi{ani, ja pottiknuvale nadvore{nata politika zasnovana ne na ~uvstva i legitimitet, tuku na to~na procenka na silite. Bizmark so toa se vratil na tradicijata na vladetelite od XVIII-ti vek, kako {to bile Luj XIV-ti i Fridrih Veliki. Jakneweto na vlijanieto na sopstvenata dràva stanalo glavna, ako ne i edinstvena cel ograni~ena isklu~ivo na silite koi na toa se sprotivstavuvale:

“Sentimentalnata politika ne naiduva na reciprocitet. Toa e isklu~ivo pruska osobenost.”

“Za ime Bo`je! Ne vleguvame vo nikakvi sentimentalni sojuzni{tva vo koi ~uvstvoto deka sme napravile dobro delo }e pretstavuva edinstvena nagrada za na{ata `rtva.”

“Politikata e ve{tina na mo`noto, nauka za relativnoto.”“Duri ni kralot nema pravo interesite na dràvata da gi podredi na

svoite simpatii ili antipatii.”Po Bizmarkova procenka, nadvore{nata politika bila vtemelena na

skoro nau~ni principi, blagodarenie na {to nacionalniot interes moèl da se analizira vrz osnova na objektivni kriteriumi. Vo soglasnost so takvata presmetka, Avstrija bila stranska, a ne bratska zemja i se ukaùvala pred se kako prepreka za zazemawe na onaa polo`ba vo Germanija {to na Prusija so pravo i pripa|ala: “Na{ata politika nema drugo vnimanie osven ona za koe Avstrija cvrsto veruva deka i e potrebno - a toa e Germanija... Nie edni na drugi si go zemame vozduhot neophoden za di{ewe. Toj fakt ne moè da se ignorira kolku i da e neprijaten.”

Prviot pruski kral kogo Bizmark go sluèl kako ambasador, Fridrih Vilhem IV-ti, bil raspnat me|u Gerlahoviot legitimisti~ki konzervatizam i mo`nostite koi se ukaùvale vo ramkite na Bizmarkovata realpolitika.

78

Bizmark insistiral na toa deka kralskiot li~en stav kon zemjata {to tradicionalno zavzemala vode~ka polo`ba vo Germanija, ne smee da ja ograni~i pruskata politika. Bidej}i Avstrija nikoga{ ne bi ja prifatila pruskata hegemonija vo Germanija, Bizmarkovata strategija se sostoela vo toa vo sekoja prilika da ja oslabne. Vo 1854 g., vo tekot na Krimskata vojna, Bizmark predlagal avstriskoto oddale~uvawe od Rusija da se iskoristi za vojna protiv zemjata koja u{te bila pruski partner vo Svetata alijansa, i toa isklu~ivo zatoa {to se ukaàla povolna prilika:

“Ako bi moèle da ja naterame Viena da sfati deka pruskiot napad na Avstrija ne e nemoèn, nabrzo ottamu bi moèle da ~ueme i ne{to porazumno...”

Vo 1859 g., za vreme na vojnata na Avstrija so Francija i Piemont, Bizmark se vratil na istata tema:

“Sega{nata situacija u{te edna{ ni ovozmoùva prilika da izvle~eme korist dokolku po~ekame vojnata me|u Avstrija i Francija da se razgori, a toga{ da trgneme so svojata vojska na jug, nosej}i vo svoite ran~ovi grani~ni belezi koi nema da gi postavuvame se dodeka ne stigneme na Bodenskoto ezero, ili barem do oblastite koi ve}e ne se naseleni prete`no so protestanti.”

Meternih toa bi go smetal za eres, no Fridrih Veliki bi ja pozdravil ve{tinata so koja u~enikot go prilagodil negovoto sopstveno obrazloènie za osvojuvawe na [lezija.

Bizmark evropskata ramnoteà na silite ja podvrgnal na istata ladnokrvna relativisti~ka analiza kako i situacijata vo germanskite zemji. Koga Krimskata vojna bila vo poln ek, Bizmark gi istaknal osnovnite pruski opcii:

“Na raspolagawe ni stojat tri zakani: 1) Sojuzni{tvoto so Rusija; bi bilo besmisleno vedna{ da se kolneme deka nikoga{ nema da ja pridruùvame Rusija. Duri i koga toa bi bilo to~no, bi trebalo da ja za~uvame taa opcija, kako bi ja iskoristile kako zakana. 2) Politikata so koja }e i se frlime vo pregratka na Avstrija i toa }e go naplatime na smetka na verolomnite ~lenki na (Germanskiot) Sojuz. 3) Zavrtuvawe na Kabinetot nalevo, {to nabrzo bi ne napravilo dovolno golemi zapadwaci za da ja nadigrame Avstrija.”

Vo istiot izve{taj se navedeni u{te nekoi, podednakvo korisni pruski opcii: sojuzni{tvo so Rusija protiv Francija (spored prilikata vrz osnova na zaedni~kite konzervativni interesi); dogovor so Avstrija protiv vtoroklasnite germanski dràvi (a mo`no i protiv Rusija); svrtuvawe kon liberalizmot vo vnatre{nata politika naso~en protiv Avstrija i Rusija (verojatno vo sorabotka so Francija). Bizmark, kako i Ri{eqe, smetal deka moè slobodno da gi izbira partnerite i bil spremen da sklu~i sojuz so Rusija, Avstrija ili Francija; izborot zavisel isklu~ivo od toa koja od tie zemji bi moèla najdobro da posluì na pruskite nacionalni interesi. Iako ogor~en protivnik na Avstrija, Bizmark bil spremen da se obide da postigne spogodba so Viena, ako za vozvrat mu se ovozmoì adekvatna

79

kompenzacija vo Germanija. Iako vo pogled na vnatre{nata politika bil isklu~ivo konzervativen, na Bizmark ne bi mu smetalo svrtuvawe nalevo, samo dokolku i toa bi moèlo da posluì kako instrument na realpolitikata.

Obidite da se poremeti ramnoteàta na silite se slu~uvale, sekako, i dodeka Meternihoviot poredok bil na vrvot. Me|utoa, vo toa vreme evropskite sili vloùvale golem trud kako bi se osigurale deka promenata }e bide sprovedena legalno, vrz osnova na konsenzus. Meternihoviot sistem baral korekciite da se vr{at na kongresite, a ne do niv da doveduva me|unarodnata politika zasnovana na vzaemni zakani. Bizmark bi bil posledniot ~ovek koj bi go zanemaril zna~eweto na eti~kiot konsenzus. Me|utoa, za nego toa bil samo eden od mnogute elementi na silata. Stabilnosta na me|unarodniot poredok zavisela to~no od taa nijansa. Insistiraweto na promena li{eno duri i od deklarativno izjasnuvawe za postoe~kite odnosi zasnovani na dogovori, zaedni~kite vrednosti, ili Evropski sojuz, ozna~ile revolucija vo diplomatijata. So vreme, pretvoraweto na silata vo edinstven kriterium gi navelo site zemji na vklu~uvawe vo trkata za naoruùvawe i na vodewe nadvore{na politika zasnovana na konfrontacii.

Bizmarkovite stavovi ne bile ni{to pove}e od akademska rasprava se dotoga{ dodeka najva`niot element na Vienskiot kongres - edinstvoto na konzervativnite dvorovi na Prusija, Avstrija i Rusija - ne bil naru{en, za{to Prusija ne se re{avala toa sama da go napravi. Po Krimskata vojna, Svetata alijansa neo~ekuvano i prili~no brzo se raspadnala, koga Avstrija se otkaàla od vozdrànata politika, so ~ija pomo{ Meternih gi odvra}al krizite od svojata tro{na imperija, za po dolgo kolebawe da se priklu~i do neprijatelite na Rusija. Bizmark vedna{ sfatil deka Krimskata vojna dovela do revolucija vo diplomatijata. “Denot na sveduvaweto na smetkite, rekol toj, sekako }e dojde, makar i za nekolku godini.”

Vsu{nost, moèbi najzna~aen dokument vo vrska so Krimskata vojna pretstavuva Bizmarkoviot izve{taj od 1856 g., koj opfa}a analiza na situacijata nastanata po zavr{uvaweto na vojnata; napi{an e vo nemu svojstven stil i pretpostavuval sovr{eno fleksibilni diplomatski metodi i potpolno otsustvo na skrupuli koga stanuva zbor za ostvaruvawe na celite. Germanskata istoriografija toj Bizmarkov izve{taj to~no go narekla “Prachtbericht”, te. “generalen izve{taj”. Toj ja sodrèl su{tinata na realpolitikata, iako bil premnogu smel po misleweto na onoj komu mu bil upaten, na pruskiot pretsedatel na vladata, Oto fon Mantojfel, ~ii brojni zabele{ki po marginite ukaùvaat na toa deka Bizmark ni odblizu ne go ubedil vo svoite idei. Izve{tajot po~nuva so izlagawe za isklu~itelno povolnata polo`ba na Napoleon III-ti po zavr{uvaweto na Krimskata vojna. Vo idnina, primetil Bizmark, site evropski dràvi }e go baraat prijatelstvoto na Francija, a najgolemi izgledi za uspeh }e ima Rusija:

“Sojuzot na Francija i Rusija e premnogu priroden za da ne se ostvari... Silata na Svetata alijansa ... do sega gi razdvojuvala tie dve dràvi, no bidej}i carot Nikolaj po~inal, a Avstrija ja rasturila Svetata

80

alijansa, ne postoi ve}e ni{to {to bi go spre~ilo prirodnoto pribliùvawe na ovie dve dràvi ~ii interesi ne se sudruvaat.”

Bizmark predvidel deka Avstrija sebesi se vovlekla vo stapica od koja nema da bide vo sotojba da se izvle~e taka {to so ruskiot car }e se trka do Pariz. Za da ja zadrì poddr{kata na svojata vojska, na Napoleon }e mu bide potreben kakov bilo spor koj vo posleden moment }e mu obezbedi “nekoj ne preterano proizvolen ili nepraveden povod za intervencija. Italija bi bila idealna za ovaa uloga. Ambiciite na Sardinija i se}avaweto na Bonaparta i Miro pruàat dovolno opravduvawa, a patot }e vnese omraza kon Avstrija.” Toa bilo, sekako, tokmu ona {to tri godini podocna i se slu~ilo.

Kako Prusija trebalo da se postavi vo svetlinata na neizbe`nata, premol~ena francusko-ruska sorabotka, i mo`niot sudir me|u Francija i Avstrija? Vo soglasnost so Meternihoviot sistem, Prusija bi go zacvrstila sojuzni{tvoto so konzervativnata Avstrija, bi go zajaknala Germanskiot sojuz, bi vospostavila bliski odnosi so V. Britanija i bi se obidela da ja odvrati Rusija od Napoleon.

Bizmark ja otfrlil sekoja od ovie mo`nosti. Britanskite kopneni sili bile premnogu bezzna~ajni za da moàt da se iskoristat protiv francusko-ruskiot sojuz. Avstrija i Prusija na krajot bi morale sami da go podnesat teretot od vojuvaweto. Ni Germanskiot sojuz ne bi moèl da pruì pozna~ajna pomo{.

“So pomo{ na Rusija, Prusija i Avstrija, Germanskiot sojuz, po svoja prilika, zdruèno bi deluval so toa {to bi veruval vo pobeda duri i bez negova pomo{, no vo slu~aj na vojna na dva fronta, isto~niot i zapadniot, germanskite vladeteli koi ne se pod kontrola na na{ite bajoneti, bi moèle da se obidat da se spasat so izjavite za neutralnost, ili duri bi se svrtele protiv nas...”

Nasproti toa {to pove}e od tri decenii bila glaven pruski sojuznik, Avstrija vo Bizmarkovite o~i pretstavuvala prili~no nesiguren partner, duri i glavna prepreka za jaknewe na Prusija: “Germanija e premnogu mala za na{ite dve zemji... se dodeka orame ista brazda, Avstrija }e bide edinstvena zemja vo odnos na koja moème postojano da bideme vo dobitok i od koja moème postojano da trpime {teta.”

Bez ogled na toa koj aspekt na me|unarodnite odnosi go razgleduval, Bizmark go re{aval so tvrdewe deka Prusija mora da go prekine svojot sojuz so Avstrija i da ja izmeni politikata na Meternihovata era, kako bi ja iskoristila sekoja prilika da go oslabne svojot nekoga{en sojuznik: “Koga Avstrija vpregnuva eden kow napred, nie vedna{ vpregnuvame drug nazad.”

Stabilnite me|unarodni sistemi, za svoja nesre}a, se skoro potpolno nesposobni da predvidat smrtna opasnost. Slaba to~ka na revolucionerite pretstavuva nivnoto uveruvawe deka site koristi koi im gi nosat ostvarenite celi moàt da se soedinat so najdobrite svojstva na sru{eniot sistem. Me|utoa, silite koi revolucijata gi osloboduva poseduvaat sopstven

81

pravec, a izjavite na nivnite privrzanici ne moraat obvrzno da ukaùvaat na pravecot po koj }e trgnat.

Toa mu se slu~ilo na Bizmark. Pet godini otkako vo 1862 g. do{ol na vlast, toj, koristej}i go seto ona {to prethodnata generacija go predlagala, ja trgnal avstriskata zakana za obedinuvawe na Germanija. Vodel tri vojni i so nivna pomo{ ja istisnal Avstrija od germanskite zemji, dodeka vo Francija gi uni{til i poslednite tragi na ri{eljeovskite iluzii.

Novata, obedineta Germanija ne bila ostvaruvawe na idealite na dvete generacii Germanci koi te`neele kon sozdavawe ustavna, demokratska dràva. Vsu{nost, taa ne go odrazuvala toj, nekoga{ zna~aen tek na germanskite misli, bidej}i nastanala pove}e kako diplomatski dogovor na germanskite suvereni, otkolku kako izraz na narodnata volja. Nejziniot legitimitet se zasnoval na pruskata mo}, a ne na principot na samoopredeluvawe na narodot. Iako Bizmark go ostvaril ona {to imal namera da go napravi, samata golemina na negovata pobeda ja opteretila so hipoteka idninata na Germanija, a vo su{tina i evropskiot poredok. Koga gi zavr{il svoite vojni, toj bil isto taka umeren kako {to bil bezobziren koga gi pripremal. [tom Germanija vospostavila granici koi toj gi smetal za vitalni za nacionalnata bezbednost, Bizmark po~nal da sproveduva vnimatelna i stabilizira~ka nadvore{na politika. Toj dve decenii maestralno gi naso~uval evropskite pretenzii i interesi, primenuvaj}i i ponatamu realpolitika, no sega vo polza na mirot.

Me|utoa, edna{ povikanite duhovi ve}e ne moèle da se rasteraat so nikakvi ve{tini, bez ogled na toa dali bile spektakularni ili vozdràni. Germanija se obedinila blagodarenie na diplomatijata zasnovana na neograni~enata prilagodlivost; me|utoa, tokmu uspehot na takvata politika go li{il me|unarodniot poredok od kakva bilo fleksibilnost. Toj sega se sostoel od pomalku u~esnici, {to neizbe`no ja namalilo i mo`nosta za prilagoduvawe. Na scenata ostanale samo nekolku posilni akteri, {to gi ote`nalo pregovorite za voop{teno prifatlivata ramnoteà i nejzinoto odrùvawe bez postojano odmeruvawe na silite.

Ovie strukturalni promeni gi zgolemuvale razmerite na pruskata pobeda vo Francusko-pruskata vojna i karakterot na mirot koj potoa e sklu~en. Germanskata aneksija na Alzas i Loren predizvikala nepomirliv antagonizam vo Francija, {to isklu~ilo kakva bilo germanska diplomatska opcija vo odnos na taa zemja.

Vo 50-tite godini na XIX-ti vek, Bizmark ja smetal francuskata opcija za tolku va`na, {to vo nejzino ime go `rtvuval svoeto prijatelstvo so Gerlah. Po aneksijata na Alzas i Loren, francuskoto neprijatelstvo prerasnalo vo “ organski nedostatok na na{iot karakter” protiv {to Bizmark postojano predupreduval. Toa ja onevozmoìlo politikata iznesena vo negoviot “generalen izve{taj”, po koj pruskata poddr{ka bi se prodala na onoj koj najmnogu }e ponudi.

Germanskiot sojuz uspeval da funkcionira kako celina samo koga bil soo~en so opasnosti koi bile dovolno golemi da postignat soperni{tva me|

82

u poedine~ni dràvi, dodeka negovata struktura gi onevozmoùvala zaedni~kite ofanzivni akcii. Tokmu poradi toa, Bizmark insistiral obedinuvaweto na Germanija da se izvede pod prusko vodstvo. Me|utoa, toj ja platil i cenata na ovoj nov aran`man. [tom Germanija od potencijalna `rtva na agresijata se pretvorila vo zakana za evropskata ramnoteà, malku verojatnata mo`nost deka drugite evropski dràvi bi moèle da se obedinat protiv Germanija se pretvorila vo realnost. A toj no}en ko{mar od svoja strana pottiknal vo Germanija politika koja nabrzo }e ja podeli Evropa na dva neprijatelski tabori.

Zna~eweto na germanskoto obedinuvawe najbrzo od site evropski dràvnici go sfatil Benxamin Dizraeli, koj podocna }e stane britanski pretsedatel na vladata. Toj vo 1871 g. za Francusko-pruskata vojna go rekol slednovo:

“Ovaa vojna ja pretstavuva germanskata revolucija, pozna~aen politi~ki nastan od Francuskata revolucija vo minatiot vek. .. Ne postoi niedna diplomatska tradicija koja ne e izbri{ana... Vie sega imate nov svet... Ramnoteàta na silite vo potpolnost e uni{tena.”

Dodeka Bizmark bil na dràvnoto kormilo, negovata sloèna i ve{ta diplomatija vakvite dilemi gi potisnuvala na strana. Me|utoa, Bizmarkovite aran`mani bile tolku sloèni {to tokmu toa svojstvo dolgoro~no gi osudilo na propast. Dizraeli bil potpolno vo pravo. Bizmark ja izmenil kartata na Evropa i strukturata na me|unarodnite odnosi, no na krajot ne bil vo sotojba da napravi plan koj negovite naslednici bi moèle da go sledat. Negovata taktika ve}e ne bila novost, a negovite naslednici i natprevaruva~i bezbednosta ja pobarale vo natrupuvaweto oru`je, {to, kako {to smetale, ja smaluvalo nivnata zavisnost od nejasnite diplomatski apstrakcii. Nesposobnosta na “èlezniot kancelar” da ja institucionalizira svojata politika, ja frlila Germanija vo diplomatska vodenica od {to edinstven izlez najprvo pretstavuvala trkata vo naoruùvawe, a potoa i vojnata.

Nitu koga e vo pra{awe vnatre{nata politika, Bizmark ne uspeal da razraboti plan koj negovite naslednici bi moèle da go sledat. Negovata osamena li~nost ne im bila mnogu jasna ni na sovremenicite, a u{te pomalku ja sfatile koga po odeweto od politi~kata scena prerasnal vo mit. Bizmarkovite naslednici zapomnile tri pobedi koi ovozmoìle obedinuvawe na Germanija, no gi zaboravile makotrpnite pripremi {to niv gi ovozmoìle i umerenosta potrebna za sobirawe na nivnite plodovi. Tie ja videle manifestacijata na mo}ta, no ne gi sfa}ale suptilnite analizi na koi bila zasnovana.

Na tie tendencii vo prilog im odel i germanskiot ustav ~ij nacrt go izrabotil samiot Bizmark. Iako izbran vrz osnova na prvoto op{to pravo na glas vo Evropa, parlamentot (Rajhstag) ne ja kontroliral vladata; nejze ja imenuval carot i edinstveno toj moèl da ja raspu{ti. Kancelarot mu bil poblizok na carot i na Rajhstagot otkolku {to ovie bile me|u sebe. Zatoa Bizmark vo odredeni granici moèl da gi vrti doma{nite institucii edna

83

protiv druga, onaka kako {to toa vo ramkite na svojata nadvore{na politika go pravel koga vo pra{awe bile drugite dràvi. Nieden od Bizmarkovite naslednici ne poseduval ni ve{tina ni smelost da go napravi istoto. Po toa, nacionalizmot koj ne go vdahnuvala demokratijata se pove}e se pretvoral vo {ovinizam, dodeka demokratijata li{ena od odgovornosti stanuvala se pojalova. Su{tinata na Bizmarkoviot ìvot moèbi najdobro ja objasnil samiot “èlezen kancelar” vo edno pismo na svojata idna èna:

“Toa {to na ovoj svet mu se slu~uva... sekoga{ poseduva nekoi svojstva na padnat angel: toj e ubav, no mu nedostasuva mir, golem e po svoite zamisli i dela, no e neuspe{en, gord i osamen.”

Dvajcata revolucioneri so koi po~nuva sovremeniot evropski sistem na dràvi bile otelotvorenie na mnogu dilemi na svojata era. Napoleon III-ti, slu~aen revolucioner, ja pretstavuval tendencijata politikata da se prilagoduva na javnoto mislewe. Bizmark, konzervativen revolucioner, ja odrazuval tendencijata na poistovetuvawe na politikata so procenkata na silata.

Napoleon III-ti poseduval revolucionerni idei, no se povlekuval pred nivnite posledici. Posvetuvaj}i ja mladosta na ona {to XX-tiot vek bi go narekol pobuna, nikoga{ ne go preminal jazot me|u definiraweto na edna ideja i nejzinoto sproveduvawe vo delo. Nesiguren vo pogled na svoite celi - poto~no vo svojot legitimitet - se potpiral na javnoto mislewe kako bi go preminal toj jaz. Nadvore{nata politika ja vodel vo stilot na sovremenite politi~ari koi svojot uspeh go merat so reakcijata vo ve~ernite televiziski vesti. Kako niv, Napoleon III-ti sebesi se napravil zatvorenik na ~isto takti~kite uspesi koi se koncentrirale na kratkoro~ni celi i brzi rezultati, dodeka javnoto mislewe se obiduval da go voshiti so zgolemuvawe na pritisocite koi sam gi predizvikuval. Pravej}i go toa, povremeno, namesto so diplomatski, se sluèl so iluzionisti~ki trikovi. Me|utoa, za vistinskoto delo na eden dràvnik se sudi vrz osnova na ona {to realno go postignuva, a ne na publicitetot.

Javnosta na dolg rok ne gi po~ituva liderite vo koi se ogleduva nejzinata sopstvena nesigurnost, ili gi voo~uvaat samo simptomite na kriza, a ne dolgoro~nite planovi. Ulogata na liderite se sostoi vo prezemaweto na sebesi na tovarot na deluvawe, zasnovan na doverbata vo sopstvenite proceni na nasokata vo koja }e se razvivaat nastanite i na~inot na koj na niv moè da se vlijae. Ako toa ne go napravi, krizite se mnoàt, {to vsu{nost zna~i deka liderot ja izgubil kontrolata nad slu~uvawata. Se pokaàlo deka Napoleon III-ti e prethodnik na edna neobi~na sovremena pojava, politi~ka li~nost koja o~ajni~ki se trudi da utvrdi {to javnosta saka, za na krajot taa ista javnost da go otfrli, ili moèbi i prezira.

Na Bizmark ne mu nedostasuvalo samopo~ituvawe potrebno da se deluva vrz osnova na sopstvenite sudovi. Toj brilijantno ja procenil postoe~kata situacija i pruskite mo`nosti. Bil takov dobar graditel, {to

84

Germanija koja toj ja sozdal preìveala porazi vo dvete svetski vojni, dve stranski okupacii i polovina vek dolga podelba. Me|utoa, toj svojata zemja ja osudil na politika koja moèla da se sproveduva samo ako vo sekoja generacija se pojavuval po eden golem ~ovek. No, takvite pojavi ne samo {to se voop{teno retki, tuku i instituciite na carska Germanija gi onevozmoùvale. Vo taa smisla, Bizmark ne go poseal samo semeto na uspehot, tuku i na tragedijata {to vo XX-ti vek }e i se slu~i na negovata zemja. “Nikoj nekazneto ne gi sobira plodovite od drvoto na bessmrtnosta”, napi{al za Bizmark negoviot prijatel Fon Ron.

Tragedijata na Napoleon III-ti se sostoela vo toa {to negovite ambicii gi nadminuvale negovite sposobnosti; Bizmarkovata tragedija bila vo toa {to negovite sposobnosti gi nadminuvale sposobnostite na negovata zemja da gi usvoi. Napoleon III-ti na Francija vo nasledstvo i ostavil strate{ka paraliza, a Bizmark na Germanija golemina koja ne moèla samata na sebe da ja prilagodi.

(138-181) Дипломатија - Хенри Кисинџер (205-213; 413-430) Дипломатска историја модерне Европе - Џ. П. Гуч

Realpolitikata se svrtuva protiv sebe

Realpolitikata (nadvore{na politika zasnovana na procenata na mo}ta i nacionalniot interes) ovozmoìla obedinuvawe na Germanija. Me|utoa, obedinuvaweto na Germanija dovelo do toa realpolitikata da se svrti protiv samata sebe, ostvaruvaj}i sprotivno od ona {to trebalo da go postigne. So vodeweto na realpolitikata trkata za vooruùvawe i vojnata moàt da se izbegnat samo dokolku glavnite akteri na me|unarodnata scena imaat dovolno sloboda na deluvawe svoite odnosi da gi prilagoduvaat na promenlivite okolnosti, ili ako gi ograni~uva zaedni~ki sistem na vrednosti, ili i ednoto i drugoto.

Po obedinuvaweto, Germanija stanala najjaka dràva vo Evropa, a jaknela i ponatamu, od decenija vo decenija, {to od temel ja izmenilo evropskata diplomatija. U{te od Ri{eqeovoto vreme, koga nastanuval sovremeniot sistem na dràvi, zemjite koi se nao|ale na periferijata na Evropa - V. Britanija, Francija i Rusija - vr{ele pritisok kon sredi{teto na kontinenetot. Sega za prv pat sredi{teto na Evropa stanalo dovolno jako da ja “pritisne” periferijata. Kako Evropa moèla da se postavi kon ovoj gigant koj se pojavil vo nejzinoto srce?

Geografskata polo`ba sozdavala nere{liva dilema. Vo soglasnost so tradicijata na realpolitikata moèlo da se o~ekuva deka vo nastojuvaweto da zadràt se pogolema, potencijalno dominantna sila, ostanatite zemji }e vospostavat koalicii. So ogled na toa {to se nao|ala vo sredinata na

85

kontinentot, Germanija bila izloèna na postojana opasnost od ona {to Bizmark go narekol “le cauchemar des coalitions” - ko{mar na neprijatelski koalicii koi ja opkruùvaat. Me|utoa, ako bi se obidela istovremeno da se za{titi od koaliciite na svoite sosedi - isto~ni i zapadni - taa sigurno sekogo poedine~no bi go zagrozila, so {to samo bi go zabrzala ponatamao{noto sozdavawe koalicii. Pretskaùvawata koi se ostvaruvale stanale del od me|unarodniot poredok. Ona {to u{te se vikalo “Evropski koncert” go rasparuvale vsu{nost dva vida animoziteti: neprijatelstvoto na Francija i Germanija i se pogolemoto neprijatelstvo me|u Avstro-Ungarija i Rusija.

[to se odnesuva do Francija i Germanija, goleminata na pruskata pobeda vo vojnata 1870 godina, postojano ja pottiknuvala Francija na revan{izam, a ogor~enosta poradi germanskata aneksija na Alzas i Loren i ovozmoìla i opipliv motiv. Koga francuskite politi~ari po~uvstvuvale deka vojnata vodena 1870-71 godina ozna~ila kraj na erata na francuskiot primat vo Evropa i trajna promena vo odnosot na silite, ogor~enosta se pome{ala so strav. Ve}e ne postoela razedineta Sredna Evropa na koja moèl da se primeni Ri{eqeoviot sistem na podbucnuvawe na germanskite dràvi edna protiv druga. Razdelena me|u se}avawata i ambiciite, Francija skoro 50 godini site svoi frustracii gi naso~uvala samo vo eden pravec - kon tvrdoglavata re{enost da gi povrati Alzas i Loren, ne razmisluvaj}i voop{to za toa deka ostvaruvaweto na taa èlba ne bi zna~elo ni{to drugo tuku le~ewe na povredenata gordost, dodeka nejzinata strate{ka polo`ba vo osnova ne bi se promenila. Taa ve}e ne bila dovolno silna za da moè sama da ja zauzdi Germanija i zatoa za odbrana postojano i bile potrebni sojuznici, poradi {to sekoga{ bila otvorena za sojuzni{tvo so sekoj neprijatel na Germanija, {to od svoja strana ja ograni~uvalo fleksibilnosta na germanskata diplomatija i ja zaostruvalo sekoja kriza koja ja dopirala taa zemja.

Vtorata ispaknatina vo Evropa, me|u Avstro-Ungarija i Rusija, isto taka bila posledica od obedinuvaweto na Germanija. Koga vo 1862 godina stanal Ministerprasident, Bizmark od avstriskiot ambasador pobaral na svojot car da mu prenese zaprepastuva~ki predlog Avstrija, nekoga{ prestolnina na Svetoto Rimsko Carstvo, da go premesti svoeto teì{te od Viena vo Pe{ta. Ambasadorot smetal deka toj predlog e tolku drzok {to, vo izve{tajot koj go podnesol na Viena, go pripi{al na Bizmarkovata nervna iscrpenost. Me|utoa, koga e porazena vo borbata za primat vo germanskite zemji, na Avstrija ne i preostanalo ni{to drugo osven da postapi vo soglasnost so Bizmarkoviot sovet. Vo novosozdadenata Dvojna Monarhija, Pe{ta stanala ramnopraven, povremeno dominanten partner.

Bidej}i bila proterana od germanskite prostori, novata imperija nemala kade da se {iri osven kon Balkanot. Kako Avstrija ne osnovala kolonii vo prekumorskite zemji, nejzinite politi~ari go smetale Balkanot, naselen so slovensko naselenie, za prirodna scena za ostvaruvawe na

86

svoite geopoliti~ki ambicii - ako ne poradi drugo, toga{ za da odràt ~ekor so drugite golemi sili. Taa politika vo sebe nosela klica na sudirot so Rusija.

Zdraviot razum na avstriskite politi~ari im nalagal da ne pottiknuvaat nacionalizam na Balkanot, nitu od Rusija da sozdavaat postojan neprijatel. Me|utoa, zdraviot razum nikoga{ ne bil pojaka strana na Viena, a u{te pomalku na Pe{ta, poradi {to pobedata na krajot ja odnel {ovinisti~kiot nacionalizam. Vladata vo Viena istrajuvala na svojot kurs koj se sostoel od inercii na vnatre{en plan i histeri~ni izlivi vo nadvore{nata politika, {to po Meternihovata era se pove}e ja izoliralo.

Germanija nemala nikakov nacionalen interes na Balkanot. Me|utoa, za~uvuvaweto na Avstroungarskata monarhija ja sfa}ala kako svoj nacionalen interes. Kr{eweto na Dvojnata Monarhija moèlo vo potpolnost da ja poremeti Bizmarkovata vnatre{na politika. Germanskoto naselenie od katoli~ka veroispoved bi se stremelo kon obedinuvawe so Germanija, {to bi ja zagrozilo dominacijata na protestantskata Prusija za koja Bizmark uporno se borel. Raspa|aweto na Avstriskoto carstvo bi ja ostavilo Germanija bez nieden siguren sojuznik. Od druga strana, iako sakal da ja za~uva Avstrija, Bizmark ne sakal da ja predizvikuva Rusija. Toj problem nekolku decenii uspeval da go potisnuva, no nikoga{ i vo potpolnost da go nadmine.

Za da bide situacijata u{te polo{a, agonijata na sporo raspa|awe niz koja vo toa vreme pominuvala Otomanskata imperija predizvikuvala me|u golemite sili ~esti sudiri okolu podelbata na plenot. Bizmark edna{ rekol deka vo igra so pet igra~i sekoga{ e poèlno da se bide na stranata na trojca. Me|utoa, kako od tie pet golemi sili - Anglija, Francija, Rusija, Avstrija i Germanija - Francija bila neprijatelski nastroena, V. Britanija nedostapna poradi politikata na “sjajna izolacija”, a Rusija nere{itelna poradi sudirot so Avstrija, Germanija po sekoja cena morala da sozdade sojuz i so Rusija i so Avstrija, kako bi se na{la vo tri~lena alijansa. Na idejata za vospostavuvawe taka nesigurna ramnoteà moèl da dojde samo dràvnikot koj ja poseduval Bizmarkovata sila na voljata i ve{tinata. Se na se, odnosite me|u Germanija i Rusija stanale klu~ za mirot vo Evrpoa.

Edna{ koga stapila na me|unarodnata scena, Rusija neverojatno steknala dominantna polo`ba. Vo vremeto na sklopuvaweto na Vestfalskiot mir, vo 1648 godina, Rusija u{te ne ja smetale dovolno zna~ajna za da ja povikaat vo Vestfal. Me|utoa, od 1750 godina natamu Rusija ve}e oddaleku predizvikuvala izvesna neprijatnost pome|u zapadnite nabquduva~i. Vo 1762 godina francuskiot charдe d’affaires vo Petrograd izvestil:

“Posledicite od ruskite ambicii, dokolku ne se ograni~at, bi moèle da bidat sudbinski za sosednite zemji… Jas znam deka sudovite za mo}ta na Rusija ne treba da se nosat vrz osnova na nejzinoto prostranstvo, i deka nejzinata dominacija nad teritoriite na istok pretstavuva pove}e laga koja zasenuva otkolku izvor na vistinska sila. Me|utoa, nasetuvam i nacija koja

87

blagodarenie na svojata surova klima e sposobna da se spravi so vremenskite nepriliki podobro od koja bilo druga, nacija naviknata na slepa poslu{nost, nacija na koja i e dovolno malku za ìvot, pa zatoa e sposobna so mali izdatoci da vodi vojna… takva zemja, nasetuvam, bi moèla da osvojuva…”

Vo vremeto na odrùvaweto na Vienskiot kongres, Rusija bila najmo}nata dràva vo Evropa. Vo sredinata na XX-ti vek, dostignala status na edna od samo dvete svetski supersili, za da 40-tina godini podocna se sru{i i za samo nekolku meseci da izgubi mnogu, ogromni imoti koi gi steknuvala prethodnite dva veka.

Apsolutisti~kata priroda na carskata vlast im ovozmoùvala na ruskite vladeteli podednakvo proizvolno, na sebesi svojstven na~in, da ja vodat i nadvore{nata politika. Za samo {est godini, od 1756 do 1762 godina, Rusija vlegla vo 7-godi{na vojna na stranata na Avstrija i ja zazela Prusija, za da vo januari 1762 godina, po smrtta na caricata Jelisaveta, prejde na pruskata strana, i na kraj se povle~e vo neutralnost koga vo juni istata godina Katarina Velika go otfrlila ma` i od prestolot. 50 godini podocna, Meternih }e istakne deka carot Aleksandar I na nikakvi uverenija ne se pridrùval pove}e od 5 godini. Meternihoviot sovetnik, Fridrih fon Genc, ja opi{al carskata polo`ba vaka: “Ruskiot car ne go spre~uvaat nikakvi prepreki koi gi ograni~uvaat i spre~uvaat drugite vladeteli - podelbata na vlasta, ustavnite ograni~uvawa, javnoto mislewe itn. Toj nautro moè slobodno da go napravi ona {to prethodnata no} go sonuval.”

Najistaknata odlika na Rusija bila paradoksalnoto ~uvstvo na zagrozenost koe ne ja napu{talo iako postojano vodela vojni i se {irela na site strani. [to pove}e vo sostavot na carstvoto vleguvale pove}e teritorii, Rusija se ~uvstvuvala se pozagrozena, delumno poradi potrebata pripadnicite na razli~ni narodi da gi odvoi od nivnite sosedi. Za da ja odràt vlasta i da gi nadminat tenziite me|u razli~nite narodi koi ìveele vo carstvoto, site ruski vlastodr{ci se povikuvale na nekakva ogromna nadvore{na opasnost {to i se zakanuva na zemjata, toa bil eden od mnogute mitovi koi, so toa {to na niv se povikuvale se dodeka so vrema ne se obistinele, ja zagrozuvale stabilnosta vo Evropa.

Kako {to Rusija se {irela od Moskovskata oblast kon sredi{teto na Evropa, dol` bregot na Pacifikot i vo Sredna Azija, èlbata za bezbednost prerasnala vo ekspanzija koja stanala cel sama na sebe. Ruskiot istori~ar Vasilij Kqu~evski toj proces vaka go opi{al: “…tie vojni, na po~etokot odbranbeni, neosetno se preobrazile, iako toa ne bila namerata na ruskite politi~ari, vo osvojuva~ki vojni - vo direktno prodolènie na politikata na obedinuvawe koja ja vodela starata dinastija (koja vladeela pred Romanovi), vo borba za ruskata teritorija koja nikoga{ ne i pripa|ala na moskovskata dràva.”

Rusija postepeno se pretvorila vo isto onaka golema zakana za ramnoteàta na silite vo Evropa, kako {to bila za suverenitet na sosednite zemji dol` svoite oddale~eni granici. Bez ogled na toa kolkava teritorija

88

kontrolirala, Rusija neprekinato i ponatamu gi {irela svoite granici. Toa po~nalo od su{tinski odbranbeni pri~ini, kako koga knezot Potemkin (poznat po toa {to dol` pati{tata na koi proa|ala caricata podignuval ve{ta~ki sela) vo 1776 godina se zalagal za osvojuvawe na Krim koj i pripa|al na Turcija, so razbirliv motiv deka toa }e ja zgolemi sposobnosta na Rusija da ja brani svojata teritorija. Me|utoa, do 1864 godina bezbednosta stanala sinonim za postojana ekspanzija. Dràvniot kancelar Gor~akov go definiral {ireweto na Rusija vo pravec na Sredna Azija kako trajna obvrska so cel za pacifikuvawe na oddale~enite kraevi, koja se izvr{uva po inercija:

“Rusija vo Sredna Azija e soo~ena so situacija so koja se soo~uvaat site civilizirani dràvi koga }e dojdat vo dopir so poludivi nomadski plemiwa bez cvrsta op{testvena organizacija. Vo takvi slu~ai, vo interes na bezbednosta na granicite i trgovskite vrski neophodno e pociviliziranata dràva da vospostavi izvesna vlast nad svoite sosedi…

Zatoa dràvata mora da napravi izbor: ili da otstapi od toj postojan napor i da gi osudi svoite granici na postojani nemiri… ili se podlaboko i podlaboko da prodira vo srceto na divite zemji… pri {to najgolemata te{kotija se sostoi vo nejzinata sposobnost da se zapre.”

Mnogu istori~ari se prisetile na ovoj citat vo 1797 godina koga Sovetskiot Sojuz izvr{il invazija vrz Avganistan.

Paradoks e i toa {to vo tekot na poslednite dva veka evropskata ramnoteà na silite nekolku pati bila navistina za~uvana samo blagodarenie na ruskite napori i juna{tvo. Da ne bila Rusija, Napoleon i Hitler skoro sigurno bi uspeale da vospostavat svetski imperii. Rusija, kako Janus, istovremeno bila i zakana za ramnoteàta na silite i eden od nejzinite klu~ni faktori; taa bila va`na za evropskata ramnoteà, no nikoga{ vo potpolnost ne bila nejzin del. Vo tekot na pogolemiot del na svojata istorija, Rusija gi prifa}ala samo ograni~uvawata koi i gi nametnuval nadvore{niot svet, iako i niv bez volja. Me|utoa, postoele i periodi koga Rusija ne ja koristela prednosta koja i ja pruàla nejzinata ogromna mo}, tuku namesto toa nejze ja stavala vo slu`ba na za{tita na konzervativnite vrednosti na Sredna i Zapadna Evropa, kako {to toa posebno go pravela celi 40 godini po zavr{uvaweto na Napoleonovite vojni.

Duri i koga Rusija se zalagala za legitimitet, nejzinite stavovi bile mnogu pove}e mesijanski - a so toa i pove}e imperijalisti~ki - od stavovite na drugite konzervativni dvorovi. Dodeka zapadnoevropskite konzervativci se definirale sebesi vo soglasnost so idejata za samoograni~uvawe, ruskite dràvnici smetale deka vodat krstonosni vojni. So ogled na toa deka legitimitetot na ruskite carevi bukvalno ne bil osporuvan, tie pokaùvale malku razbirawe za republikanskite dvièwa, osven {to gi smetale za nemoralni. Kako pobornici na edinstvoto, privrzanicite na konzervativnite vrednosti - barem do Krimskata vojna - Rusite, za {irewe na sopstvenoto vlijanie bile spremni i da se povikuvaat

89

na legitimitet, {to na Nikola I mu donelo naziv “evropski àndar”. Vo vremeto koga Svetata alijansa bila na vrvot, Fridrih fon Genc za Aleksandar I go napi{al slednovo:

“(Carot Aleksandar), nasproti predanosta i odu{evuvaweto, {to postojano gi pokaùva za golemata alijansa, najlesno od site vladeteli bi moèl da opstane i bez nea… Golemata alijansa za nego pretstavuva samo sredstvo za {irewe na vlijanie, a toa e edna od negovite glavni ambicii… Za razlika od Avstrija, Prusija ili Anglija, negoviot interes za za~uvuvawe na sistemot ne e zasnovan na neophodnost ili strav; toj (za alijansata) se opredelil slu~ajno, na osnova na smetka, i vo polo`ba e da ja otfrli ako nekoj drug sistem mu ponudi pogolemi prednosti.”

Rusite, kako i Amerikancite, smetale deka nivnata zemja e ne{to posebno. [ireweto vo pravec na Sredna Azija, vo ramki na koi Rusija se sre}avala samo so nomadski ili feudalni dru{tva, poseduvalo mnogu odliki na amerikanskoto {irewe na Zapad, a ruskoto opravduvawe na toa {irewe, vo soglasnost so navedenata Gor~akova izjava, moè da se sporedi so amerikanskoto sfa}awe deka nivnoto {irewe (na Zapad) go predodredila sudbinata. Me|utoa, {to pove}e Rusija i se pribliùvala na Indija, se pove}e i predizvikuvala somnevawe na Britanija, poradi {to vo vtorata polovina na XIX vek ruskoto {irewe vo pravec na Sredna Azija, za razlika od amerikanskoto {irewe na zapad, stanalo nadvore{no-politi~ki problem.

Edna od zaedni~kite odliki na amerikanskata i ruskata isklu~itelnost pretstavuvale otvorenite granici. Amerikanskoto ~uvstvo na edinstvenost bilo zasnovano na idejata za sloboda; ruskoto poteknuvalo od zaedni~koto patewe. Amerikanskite vrednosti moèle da gi prifatat site; ruskite im bile dostapni samo na Rusite, a isklu~uvale pove}e podanici koi ne bile Rusi. ûvstvoto na isklu~itelnost ja odvelo Amerika vo izolacionizam koj povremeno go smenuvale eti~ki krstonosni vojni; ruskoto ~uvstvo za isklu~itelnost budelo ~uvstvo na misija koja ~esto ja vodela vo voeni avanturi.

Mihail Katkov, ruski publicist so nacionalisti~ko naso~uvawe, vaka ja definiral razlikata me|u zapadnite i ruskite vrednosti:

“…Tamu e se zasnovano na dogovoreni odnosi, a ovde se na verata; taa razlika najprvo ja odredila polo`bata na Crkvata koja ja prifatil Zapad i onaa {to ja prifatil Istok. Tamu vlasta e su{tinski razdvoena, a ovde e edinstvena.”

Navodniot altruizam na ruskata nacija, ruskite nacionalisti i panslavisti - pisateli i intelektualci, site do eden go pripi{uvale na svojata pravoslavna vera. Golemiot pisatel i strastven nacionalist Fjodor Dostoevski go tolkuval ruskiot altruizam kako obvrska slovenskite narodi, nasproti protiveweto na cela Zapadna Evropa, da se oslobodat od tu|ata vlast. Vo tekot na ruskoto u~estvo vo vojnata na Balkanot vo 1877 godina, Dostoevski zapi{al:

90

“Pra{ajte go narodot; pra{ajte go vojnikot: zo{to stanuvaat? Zo{to odat vo vojna i {to od nea o~ekuvaat? Tie, kako eden ~ovek, }e vi re~at deka odat da mu sluàt na Hrista i deka gi osloboduvaat zarobenite bra}a… Nie }e ja nadzirame nivnata vzaemna sloga i }e ja {titime nivnata sloboda i nezavisnost, duri i ako cela Evropa bide protiv toa.”

Rusija smetala deka, za razlika od zapadnoevropskite dràvi - sprema koi istovremeno pokaùvala voshituvawe, prezir i zavist - se nao|a nad sekoja geopolitika, bidej}i sebesi ne se doìvuvala kako dràva, tuku kako ideja koja ja pottiknuva verata, a ja odrùva oru`jeto. Dostoevski ulogata na Rusija ne ja ograni~il samo na osloboduvawe na slovenskite bra}a, tuku ja pro{iril i na nadzirawe na nivnata sloga, a toa e ve}e potfat koj lesno se pretvoral vo dominacija. Po Krakov, Rusija bila tret Rim:

“Ruskiot car e ne{to pove}e od naslednik na svoite pretci, toj e naslednik na Cezar na isto~niot Rim, na osnova~ot na Crkvata i nejzinite sobori koi gi udrile temelite na hristijanskata vera. Po propasta na Vizantija, se izdignala Moskva i po~nala da se pokaùva goleminata na Rusija.”

Po revolucijata, strastvenoto ~uvstvo na misijata e preneseno na Komunisti~kiot internacionalizam.

Paradoksot na ruskata istorija se sostoi vo postojanoto kolebawe me|u mesijanskata pobuda i silnoto ~uvstvo na nesigurnost. Toa kolebawe kone~no po~nalo da predizvikuva strav deka imperijata }e se sru{i dokolku ne se {iri. Taka podelbata na Polska, koja ja inicirala Rusija, delumno bila pottiknata od bezbednosni pri~ini, a ne samo od sklonosta za grandomanija svojstvena na XVIII vek. Sto godini podocna, toa osvojuvawe dobilo posebno zna~ewe. Panslavistot Rotislav Andrejevi~ Fadejev vo 1869 godina, vo svojata zabeleàna statija “Mislewe za Isto~noto pra{awe”, zapi{al deka Rusija mora i ponatamu da se {iri kon zapad, kako bi gi za{titila svoite postoe~ki imoti:

“Istoriskoto pomrdnuvawe na Rusija od Dwepar kon Visla (podelbata na Polska) pretstavuvalo objavuvawe vojna na Evropa, otkako ja dovelo vo delovite na kontinentot koi ne i pripa|ale. Rusija sega se nao|a nasrede neprijatelskite redovi samo privrameno: taa mora ili da go potisne neprijatelot, ili da gi napu{ti svoite pozicii… Mora da go pro{iri svoeto vlijanie do Jadransko More, ili povtorno da se povle~e zad Dwepar…”

Fadejevata analiza mnogu ne se razlikuvala od analizata napravena od sprotivnata strana na linijata na razdvojuvawe, koja vo svojata isklu~itelno zna~ajna statija za izvorite na sovetsko odnesuvawe ja iznel Xorx Kenan. Toj predvidel deka Sovetskiot sojuz }e se sru{i i raspadne dokolku ne uspee da se {iri.

Vozvi{enoto mislewe na Rusija za samata sebe nadvore{niot svet retko koga go delel. Nasproti isklu~itelnite dostignuvawa vo knièvnosta i

91

muzikata, Rusija nikoga{ ne uspeala da stane kulturen magnet za osvoenite narodi, kako {to uspeale maticite na nekoi drugi kolonijalni imperii. Ruskata imperija nikoga{ ne e sfatena kako primer, ni od strana na drugite zemji, ni od strana na sopstvenite podanici. Za nadvore{niot svet Rusija pretstavuvala iskonska sila - tainstvena, zastra{uva~ka pojava koja se {iri i koja treba da se zapre, ili po cena na prifa}awe, ili na sprotivstavuvawe.

Meternih se obidel Rusija da ja vlku~i vo evropskiot sistem, {to 30-tina godini voglavno uspe{no funkcioniralo. Me|utoa, po obedinuvaweto na Germanija i Italija, krupnite ideolo{ki pra{awa od prvata polovina na XIX vek ve}e ne moèle da pottiknat na zaedni~ka akcija. Nacionalizmot i revolucionernoto republikanstvo ve}e ne se smetale za zakana na evropskiot poredok. Nacionalizmot stanal preovladuva~ki princip, a krunisanite glavi na Rusija, Prusija i Avstrija se pomalku ~uvstvuvale potreba da se zdruùvaat so cel za zaedni~ka odbrana na legitimitetot.

Blagodarenie na toa {to evropskite vladeteli smetale deka nivnoto ideolo{ko edinstvo pretstavuva neophodna za{tita od revolucijata, Meternih bil vo sostojba da vospostavi ne{to {to nalikuva na evropska vlada. Me|utoa, vo 70-tite godini ne samo {to stivnal stravot od revolucija, tuku nekoi vladi smetale deka so nea bi moèle da izlezat na kraj i bez pomo{ od strana. Na pogubuvaweto na Luj XVI ve}e vo golema mera padnal vo zaborav, liberalnite revolucii od 1848 godina bile zadu{eni, a vremeto napravilo i vo Francija, iako republika, da splasne prozelitskiot àr. Ve}e ne postoela ideolo{ka spojnica koja bi go spre~ila se pogolemiot sudir me|u Rusija i Avstrija poradi Balkanot, ili pome|u Germanija i Francija poradi Alzas i Loren. Golemite sili edna na druga ve}e ne gledale kako na partneri opredeleni za zaedni~ka cel, tuku kako na opasni, nepomirlivi sopernici. Konfrontacijata stanala standarden diplomatski metod.

So toa {to deluvala kako teg koj ja odrùval evropskata ramnoteà, V. Britanija vo prethodniot poredok mnogu doprinela za za~uvuvawe na mirot. Taa duri i toga{ bila edinstvena evropska zemja koja moèla da vodi diplomatija zasnovana na ramnoteàta na silite, za{to ne bila spre~ena od nepomirlivoto neprijatelstvo vo odnos na nekoja druga sila. Me|utoa, V. Britanija nikako ne moèla da razbere {to pretstavuva najgolema opasnost i poradi toa nekolku decenii ne uspevala da go utvrdi ni pravecot na deluvawe.

Mnogu bliskata na nea ramnoteà na silite, vospostavena na Vienskiot kongres, od koren se promenila. Obedineta Germanija se pove}e steknuvala sila potrebna sama da dominira so Evropa - na {to V. Britanija vo minatiot vek se protivela, dokolku vo pra{awe bilo osvojuvawe. Me|utoa, vo Britanija nikoj osven Dizareli ne gledal pri~ina za protivewe na konsolidacijata na Sredna Evropa na nacionalna osnova; duri, britanskite dràvnici so decenii blagonakloneto gledale na toj proces, osobeno koga kone~no e krunisan so uspeh blagodarenie na vojnata vo koja agresorot nedvosmisleno bila Francija.

92

U{te otkako Kaning 40 godini porano ja oddale~il zemjata od Meternihoviot sistem, politikata na “sjajna izolacija” i ovozmoùvala na Britanija da igra uloga na ~uvar na ramnoteàta, voglavno poradi toa {to niedna zemja poedine~no ne bila kadra sama da vospostavi dominacija vo Evropa. Me|utoa, obedineta Germanija postepeno se pove}e stanuvala sposobna tokmu toa da go napravi. Taa, za ~udo, primatot go steknuvala ne so osvojuvawa, tuku so silen vnatre{en razvoj. Od druga strana, Britanija obi~no intervenirala samo koga ramnoteàta na silite navistina bila zagrozena, a ne dodeka samo se nayirala takva mo`nost. So ogled na toa deka bile potrebni decenii za germanskata zakana na evropskata ramnoteà da stane eksplicitna, britanskata nadvore{na politika do krajot na vekot bila skoncentrirana na Francija, ~ii kolonijalni pretenzii se sudirale so britanskite, posebno vo Egipet, kako i na ruskiot prodor vo pravec na Bosfor, Persija i Indija, a podocna i na Kina. Me|utoa, toa bile kolonijalni pra{awa, a vo odnos na evropskata diplomatija, koja }e predizvika krizi i vojni vo XX vek, V. Britanija i ponatamu vodela politika na “sjajna izolacija”.

Bizmark vo takvi okolnosti pretstavuval dominantna li~nost na evropskata diplomatija, se dodeka vo 1890 godina ne bil trgnat od pozicijata. Toj ne sakal novosozdadenoto Germansko carstvo da se konfrontira so niedna druga zemja. Vo otsustvo na eti~ki spojnici koi bi gi povrzuvale evropskite dràvi, izbegnuvaweto na konfrontacija pretstavuvalo herkulska zada~a. Toj bil primoran Rusija i Avstrija da gi drì podaleku od neprijatelskata Francija, {to baralo spre~uvawe na avstriskoto osporuvawe na legitimnite ruski celi i spre~uvawe na ruskite obidi da ja potkopuva Avstro-Ungarija. Mu bilo potrebno da odrùva dobri odnosi so Rusija, a so toa da ne go predizvika britanskoto somnevawe, poradi {to moral vnimatelno da gi sledi ruskite planovi vo vrska so Carigrad i Indija. Ramnoteàta na silite stanala tolku ~uvstvitelna {to duri ni genij kako Bizmark na moèl beskone~no da ja odrùva; se posilniot pritisok na me|unarodniot poredok se pote{ko moèl da se drì pod kontrola. Me|utoa, za celo vreme dodeka se nao|al na ~elo na Germanija (skoro dve decenii) Bizmark ja vodel realpolitikata, i toa taka umereno i ve{to, {to ramnoteàta na silite nikoga{ ne se poremetila.

Bizmark sebesi si postavil cel na niedna druga sila - osven na Francija so koja ne moèl da se smiri - da ne i pruì povod da stapi vo bilo kakov sojuz naso~en protiv Germanija. Tvrdej}i deka obedineta Germanija e “zasitena” i deka pove}e nema teritorijalni pretenzii, Bizmark se trudel da ja uveri Rusija deka Germanija nema nikakvi interesi na Balkanot; po nego, Balkanot ne bil vreden za koskite na nieden pomeranski grenadir. Imaj}i ja na um V. Britanija, Bizmark na kontinentot ne pravel ni{to {to bi moèlo da ja predizvika britanskata zagriènost za za~uvuvawe na ramnoteàta, a Germanija ja drèl nadvor od trkata za kolonii. “Ovde e Rusija, ovde e Francija, a nie sme vo sredina. Toa e mojata karta na Afrika”, mu odgovoril Bizmark na eden pobornik na germanskiot

93

kolonijalizam; toa mislewe podocna, pod vlijanie na vnatre{nata politika, moral da go izmeni.

Me|utoa, uveruvawata ne bile dovolni. Na Germanija i bil neophoden sojuz i so Rusija i so Francija, {to na prv pogled izgledalo neizvodlivo. No sepak, vo 1873 godina go postignal tokmu toa, koga go vospostavil prviot tn. Troecarski sojuz, koj po toa {to se povikuval na edinstvo na tri konzervativni dvora, vo golema mera potsetuval na Meternihovata Sveta alijansa. Se ~inelo deka Bizmark odedna{ stanal sklon na Meternihoviot poredok, na ~ie ru{ewe li~no mnogu doprinel. Me|utoa, blagodarenie tokmu na negovite uspesi, vremiwata mnogu se smenile. Iako Germanija, Rusija i Avstrija vo vistinski Meternihov stil se zavetuvale deka edna na druga }e i pomagaat vo suzbivaweto na subverzivnite dejnosti, zaedni~kata netrpelivost kon politi~kiot radikalizam ve}e ne moèla da gi spoi tn. “isto~ni dvorovi” - pred se za{to cvrsto veruvale deka i sami, bez pomo{ od strana, moàt da gi gu{at pobunite.

I pokraj se, Bizmark ne uìval cvrst legitimisti~ki kredibilitet. Iako prepiskata so Gerlah ne bila izvr{ena, negovite osnovni stavovi bile op{topoznati. So ogled na toa {to vo tekot na celata svoja kariera deluval od pozicijata na realpolitikata, nagliot presvrt kon legitimitetot ne ni moèl da deluva uverlivo. Se poèstokoto geopoliti~ko soperni{tvo me|u Rusija i Avstrija go nadminuvalo ideolo{koto edinstvo na dvajcata konzervativni monarsi. I edniot i drugiot se obiduvale da go prezemat Balkanot od Otomanskoto Carstvo na zao|awe. Avanturisti~kata politika na Rusija na Balkanot ja pottiknuvale panslavizmot i zastareniot ekspanzionizam. Sli~noto odnesuvawe na Avstroungarskata imperija pottiknuvalo ~ist strav. Zatoa, bez ogled na postoeweto na formalniot sojuz me|u germanskiot car i konzervativnite vladeteli na Rusija i Avstrija, odnosite me|u ovie dvajca sobra}a vo stvarnost bile pove}e od zategnati. Na Bizmark }e mu bide sudeno se do krajot na svojata kariera da se bori so problemot kakov {to bil usoglasuvawe na sojuzni~kite odnosi so dvajcata partneri, koi eden so drug se doìvuvale kako smrtna opasnost.

Prviot Trocarski sojuz mu pokaàl na Bizmark deka ve}e ne moè da gi kontrolira silite koi gi oslobodil, povikuvaj}i se na na~elata na avstriskata i ruskata vnatre{na politika. Poradi toa, vo idnina }e se obiduva da gi naso~uva so istaknuvawe mo} i li~en interes.

Deka realpolitikata stanala dominantna tendencija na toj period, najdobro pokaùvaat dva nastana. Prviot se odigral vo 1875 godina, vo vid na izmislena voena kriza, koja ja po~nal uvodnikot na eden od vode~kite germanski vesnici. Toj uvodnik, so provokativen naslov “Dali pretstoi vojna?”, pretstavuval reakcija na francuskoto zgolemuvawe na voeniot buxet i kupuvawe ogromen broj kowi od strana na francuskata vojska. Lesno bilo mo`no vo pozadina da stoel Bizmark, koj o~igledno nemal namera da odi ponatamu od predizvikuvawe strav, za{to vo Germanija ne bila sprovedena delumna mobilizacija, nitu do{lo do zakanuva~ko dvièwe na trupite.

94

Soo~uvaweto so nepostoe~ka opasnost pretstavuva ednostaven na~in za podobruvawe na poziciite na edna zemja. Francuskata diplomatija spomenatiot tekst intelegentno go iskoristila za sozdavawe vpe~atok deka Germanija sprema preventivna vojna. Francuskoto ministerstvo za nadvore{ni raboti plasiralo prikazna deka ruskiot car vo razgovor so francuskiot ambasador stavil do znaewe deka vo francusko- germanskiot sudir }e ja poddrì Francija. êkori prevzela i V. Britanija, sekoga{ ~uvstvitelna na mo`nosta edna sila da vospostavi dominacija vo Evropa. Pretsedatelot na vladata Dizraeli, mu izdal nalog na svojot minister za nadvore{ni raboti, lordot Derbi, da mu ja izloì na ruskiot kancelar Gor~akov idejata za zastra{uvawe na Berlin:

“Moj sopstven vpe~atok e deka bi trebalo da izvedeme nekoj zaedni~ki ~ekor za za~uvuvawe na mirot vo Evropa, kako {to toa go napravi Pam (lord Palmerston) koga ja izmami Francija i gi protera Egip}anite od Sirija. Bi moèle da sklopime sojuz so Rusija poradi ovaa posebna cel; a drugite sili, kako {to se Avstrija i moèbi Italija, bi moèle da bidat povikani da se vklu~at.”

Toa {to Dizraeli, koj gael dlaboka nedoverba kon ruskite imperijalni ambicii, re{il makar samo da navesti nekoj anglisko-ruski sojuz, pokaùva kolku seriozno ja sfatil mo`nosta Germanija da vospostavi dominacija vo Zapadna Evropa. Voenata zakana is~eznala isto onaka brzo kako {to i se pojavila, taka {to Dizraelieviot plan bil premnogu pronikliv za da ne sfati poradi {to Angli~anite vo su{tina se zagriìle.

Taa kriza, kako {to pokaàl Xorx Kenan, ni odblizu ne bila onaka seriozna kako {to bi moèlo da se pretpostavi vrz osnova na publicitetot koj go dobila. Na Bizmark ne mu pa|alo ni na kraj na pamet da vleze vo vojna taka brzo otkako ja poniìl Francija, iako nemal ni{to protiv pome|u Francuzite da sozdade vpe~atok deka na toa e podgotven dokolku dovolno go predizvikaat. Carot Aleksandar II nemal namera da i pruì garancii na republikanskata Francija, iako ne mu smetalo na Bizmark da mu stavi do znaewe deka i taa opcija e mo`na. Dizraeli, zna~i, odreagiral na eden obi~en privid. Pa sepak, pokaànata kombinacija na britanska zagriènost, francusko manevrirawe i rusko kolebawe, bila dovolna da go ubedi Bizmark deka samo aktivnata politika moè da go odloì sozdavaweto antigermanska koalicija kakva {to narednata generacija }e sozdade vo ramkite na Trojnata spogodba (Antanta).

Vtorata kriza bila sosema realna. Taa se javila vo vid na u{te edna balkanska kriza koja pokaàla deka ne postojat nikakvi filozofski spojnici koi Trocarskiot sojuz moàt da go odràt koga }e se soo~i so sudir na nacionalnite interesi. Taa kriza }e ja objasnime podetalno poradi toa {to pottiknala sudir koj na krajot }e go uni{ti Bizmarkoviot poredok vo Evropa i }e ja predizvika Prvata svetska vojna.

Po zavr{uvaweto na Krimskata vojna, Isto~noto pra{awe ne e zapo~nato se dodeka toa, so glavnata tema na me|unarodnata politika, ne

95

go storilo prvoto vo serijata slu~uvawa, ~ij razvoj so vreme }e stane stereotipen, kako zaplet na japonska kabuki drama. Najprvo bi se slu~ilo ne{to {to skoro slu~ajno bi ja pottiknalo krizata; Rusija bi se zakanila, a Britanija bi ja pridviìla svojata voena mornarica. Rusija potoa od Turcija bi prezela nekoj del na Balkanot za da go iskoristi kako zalog. V. Britanija bi se zakanila so vojna. Bi po~nale pregovori vo tekot na koi Rusija bi gi namalila svoite barawa, i to~no vo toj moment krizata bi is~eznala.

Bugarite, koi so vekovi ìveele pod turska vlast, vo 1876 godina podignale vostanie, a im se pridruìle i drugite balkanski narodi. Turcija izreagirala so zasta{uva~ka brutalnost, a Rusija, pottiknata od panslovenski ~uvstva, se zakanila so intervencija.

London vo ruskata reakcija go videl stariot avet - mo`nosta za rusko izleguvawe na Bosfor. U{te od Kaningovoto vreme, britanskite dràvnici bile uvereni deka Rusija, dokolku go zaposedne Bosfor, }e ostvari dominacija vo isto~noto Sredozemje i na Bliskiot istok, i so toa }e ja zagrozi britanskata polo`ba vo Egipet. Vo soglasnost so taa tradicionalna britanska ideja, Otomanskoto Carstvo moralo da se za~uva duri i po cena na vojna so Rusija, nasproti toa {to bilo tro{no i nehumano.

Bizmark bil soo~en so seriozna dilema. Ruskoto prodirawe moèlo da predizvika britanska voena reakcija, no i da ja pottikne Avstrija da se vklu~i vo vojnata. A dokolku Germanija bi bila dovedena vo situacija da se opredeluva me|u Avstrija i Rusija, zaedno so Trocarskiot sojuz bi bila uni{tena i nejzinata nadvore{na politika. Bez ogled na razvojot na nastanite, Bizmark bi bil soo~en so opasnosta da se sprotivstavi na Avstrija i Rusija, odnosno da predizvika gnev na site strani dokolku zazeme neutralen stav. “Vo slu~aite koga doa|alo do raziduvawe na mislewata na Avstrija i Rusija, rekol Bizmark vo Rajhstag 1878 godina, nikoga{ ne bi bile spremni da pristapime na ednata strana i so toa da i obezbedime mnozinstvo…”

Kako {to se zaostruvala krizata, Bizmarkovoto, kako i obi~no, trezveno drèwe, sepak ukaùvalo na se pogolema dilema. Toj najprvo se obidel da go zacvrsti Trocarskiot sojuz, i zatoa pobaral da se zazeme zaedni~ki stav. Na po~etokot na 1876 godina pretsedatel na vladata bil Dizraeli, koj Berlinskiot memorandum go protolkuval kako prv ~ekor kon ru{ewe na Otomanskoto Carstvo bez u~estvo na V. Britanija. Takvata mo`nost premnogu se pribliùvala na evropskata hegemonija, na kakva Britanija so vekovi se protivela. Na [uvalov, ruskiot ambasador vo London, Dizraeli mu prefrlil: ”Anglija se tretira kako da e Crna Gora ili Bosna”. Na Ledi Bredford, so koja ~esto se dopi{uval, Dizraeli i napi{al:

“Ne postoi ramnoteà i dokolku ne svrtime od ovoj pat za da deluvame zaedno so trite severni sili, tie bi moèle da deluvaat bez nas, {to za dràva kakva {to e Anglija e neprifatlivo.”

So ogled na edinstvoto koe go pokaàle Petrograd, Berlin i Viena, na Britanija bi i bilo mnogu te{ko da se sprotivstavi na {to bilo, so {to ovie

96

tri sili bi se sloìle. Izgledalo deka Dizraeli nema drug izbor osven da se pridruì na tn. “severni dvorovi” koga Rusija }e ja napadne Turcija.

Me|utoa, Dizraeli, onaka kako {to pravel Palmerston, odlu~il da ja pokaè britanskata sila. Toj ja pratil voenata mornarica vo isto~no Sredozemje i go objavil svojot proturski stav - {to garantiralo deka Turcija nema da otstapi - i napravil na povr{ina da isplivaat site latentni neslagawa vo ramkite na Trocarskiot sojuz. Dizraeli, komu vi{okot skromnost nikoga{ ne mu bila pojaka strana, i se pofalil na kralicata Viktorija deka ja razbil taa koalicija. Trocarskiot sojuz, kako {to veruval, bil “bukvalno uni{ten, uni{ten kako rimski triumvirat”.

Benxamin Dizraeli bil eden od najneobi~nite i najisklu~itelni li~nosti {to nekoga{ se na{le na ~elo na V. Britanija. Koga vo 1868 godina doznal deka }e bide postaven za premier, izvikal: “Ura! Ura! Se iska~iv na vrvot na lizgav stolb!” Nasproti toa, koga e povikan da ja prezeme polo`bata, Vilijam Evart Gledston, Dizraeliviot ve~en protivnik, zapi{al edna rasplinata misla za odgovornostite {to gi donesuva vlasta i za negovite sveti dol`nosti kon Boga, vklu~uvaj}i ja i molitvata Sevi{niot da go nadari so sila, kako dobro bi ja izvr{il svojata seriozna zada~a.

Tie izjavi na dvajcata golemi lu|e, koi dominirale so britanskata politika vo tekot na vtorata polovina na XIX vek, gi pokaùva nivnite dijametralno sprotivni karakteri: Dizraeli bil zavodliv, brilijanten i nepostojan, a Gledston obrazuvan, poboèn i seriozen. Nemala ironija pretstavuvalo toa {to torievskata partija, koja ja poddrùvalo selskoto plemstvo i anglikanskata aristokratija, kako svoj lider - i toa vo viktorijanskoto vreme - go istaknala ovoj brilijanten intelektualec so pustoloven duh, odnosno deka partijata koja su{tinski pretstavuvala eden zatvoren krug, na svetskata scena izvela nekogo koj voop{to ne i pripa|al. Nieden Evrein nikoga{ taka visoko ne se iska~il vo britanskata politika. Sto godini podocna, navodno konzervativnite torievci, a ne po sopstvenata definicija progresivni laburisti, povtorno na taa polo`ba }e ja donesat }erkata na eden piqar - Margaret Ta~er, koja isto taka }e stane zna~aen dràvnik, no i prva èna pretsedatel na vladata vo Britanija.

@ivotniot pat na Benxamin Dizraeli ne bil nimalku tipi~en za politi~ar. Vo mladosta se zanimaval so pi{uvawe romani i pove}e se dvièl vo literalni otkolku vo politi~ki krugovi, pa od nego se o~ekuvalo deka ìvotot }e go zavr{i kako iskri~av pisatel i sogovornik, a ne kako edna od klu~nite li~nosti na britanskata politika vo XIX vek. Dizraeli, kako i Bizmark, smetel deka izbira~koto pravo treba da se pro{iri i na obi~nite lu|e, ubeden deka angliskata sredna klasa }e glasa za Konzervativnata partija.

Kako vodi~ na torievcite, Dizraeli artikuliral eden nov vid imperijalizam, vo su{tina razli~en od komercijalnoto {irewe, kakvo {to praktikuvala V. Britanija vo XVIII vek, vo ramkite na koj, velat, imperijata ja sozdal vo nastap na raseanost. Sprema Dizraeli, imperijata ne

97

pretstavuvala ekonomska, tuku duhovna potreba na koja se temelela goleminata na negovata zemja. “Ova ne e bezna~ajno pra{awe, izjavil toj vo svojot poznat govor odràn 1872 godina vo Kristalnata palata; Toa e vsu{nost izbor me|u prijatna zemja oblikuvana vo soglasnost so kontinentalnite principi, koja vo dogledno vreme }e ja doìvee svojata neizbe`na sudbina, ili golema zemja - imperija - vo koja va{ite sinovi, koga }e se vozdignuvaat, }e se vozdignuvaat na vrvni pozicii, so {to nema da budat po~ituvawe samo na svoite sonarodnici, tuku i na celiot svet.”

Vo soglasnost so vakvite uveruvawa, Dizraeli bil spremen da se sprotivstavi na ruskata zakana na Otomanskoto Carstvo. Toj ne bil sklon vo ime na evropskata ramnoteà da gi po~ituva preporakite na Trocarskiot sojuz, tuku bil re{en vo ime na Britanskata imperija da i se sprotivstavi na Rusija, koja na Evropa i nametnuvala konsenzus so cel za sopstveno pribliùvawe na Carigrad. Vakov stav pottiknala idejata koja vo tekot na XIX vek silno se zacvrstuvala, a po koja glavna zakana za britanskata polo`ba vo svetot pretstavuvala Rusija. V. Britanija smetala deka ruskiot prodor vo dva pravci - kon Carigrad i kon Indija preku Sredna Azija - gi zagrozuva nejzinite prekumorski interesi. [irej}i se po Sredna Azija vo tekot na vtorata polovina na XIX vek, Rusija razrabotila stereotipen metod na osvojuvawe. @rtvata sekoga{ bila tolku oddale~ena od sredi{teto na svetskite slu~uvawa, {to mnogu malku zapadwaci bilo koga imale to~na pretstava za toa {to se slu~uva. Blagodarenie na toa, Rusite vo slu~aj na potreba moèle da se povikuvaat na tvrdeweto deka nivniot car vsu{nost e miroqubiv, a deka negovite pot~ineti se voinstveni, i deka kako svoe specifi~no diplomatsko oru`je gi koristat oddale~enosta i konfuzijata.

V. Britanija bila edinstvenata evropska sila koja obra}ala vnimanie na Sredna Azija. Kako ruskoto {irewe na jug se pove}e se pribliùvalo kon Indija, dràvniot kancelar, knezot Aleksandar Gor~akov, se pomalku bil spremen da odgovori na protestite na London, bidej}i ~esto ne znael kade i {to raboti ruskata vojska. Lordot Ogastus Loftus, britanski ambasador vo Petrograd, pretpostavuval deka ruskiot pritisok na Indija “ne poteknuva od suverenot, bez ogled na toa {to toj e apsoluten vladetel, tuku deka glavniot zbor vo toj pogled go vodat voenite krugovi. Tamu kaj {to postoi ogromna stoe~ka vojska, postoi i potreba taa so ne{to da se vraboti… Koga procesot na osvojuvawe }e otpo~ne, kako {to toa se slu~ilo vo Sredna Azija, pripojuvaweto na edna teritorija vodi kon druga, dodeka problem pretstavuva kade da se zastane.” Ovoj izve{taj vsu{nost pretstavuval povtoruvawe na Gor~akovite sopstveni zborovi. Od druga strana, na britanskata vlada ne i bilo mnogu va`no dali Rusija ja zagrozuva Indija spontano, ili vrz osnova na svojot imperijalisti~ki plan.

Nastanite sekoga{ isto se odvivale. Ruskite trupi sekoja godina bi prodirale se podlaboko vo Sredna Azija. V. Britanija bi barala objasnuvawe i bi gi primila site vidovi objasnuvawa deka carot nema namera da pripoi nieden kvadraten metar teritorija. Na po~etokot, taka smiruva~kite

98

zborovi moèle da ja stivnat situacijata. Me|utoa, narednoto rusko napreduvawe neizbe`no povtorno bi go pokrenalo istoto pra{awe. Na primer, bidej}i vo maj 1868 godina ruskata vojska go okupirala Samarkand (dene{en Uzbekistan), Gor~akov na britanskiot ambasador, ser Endru Bjukanan, mu rekol “deka ruskata vlada ne samo {to ne sakala zazemawe na toj grad, tuku i dlaboko àli {to do toa do{lo, i deka toj cvrsto veruva deka nema trajno da go zadràt”. Samarkand, sekako, ostanal pod ruska vlast u{te pove}e od sto godini, se do raspadot na Sovetskiot Sojuz.

Vo 1872 godina, istata pretstava e povtorena nekolku stotici milji podaleku, na jugoistok, vo odnos na Hivski Hant, na granicata na dene{en Avganistan. Grofot [uvalov, carski a|utant, bil ispraten vo London da gi uveri Britancite deka Rusija nema namera da gi pripoi dopolnitelnite teritorii vo Sredna Azija:

“Carot ne samo {to nema namera da ja zaposedne Hiva, tuku se izdadeni konkretni naredbi koi toa go spre~uvaat, a izdadeni se i upatstva nametnatite uslovi da bidat takvi za na nikakov na~in ne dovedat do podolga okupacija na Hiva.”

Ovie uveruvawa edvaj bile izre~eni, koga stignala vest deka ruskiot general Kaufman ja pregazil Hiva i i nametnal dogovor koj vo potpolnost bil sprotiven na [uvalovite tvrdewa.

Vo 1875 godina, istiot metod e primenet i na Kokand, drugiot hant na granicata so Avstrija. Vo taa prilika dràvniot kancelar Gor~akov po~uvstvuval izvesna potreba da ja opravda razlikata me|u zborovite i delata. Pokaùvaj}i dosetlivost bez presedan, toj ja formuliral razlikata pome|u unilateralnite izjavi (koi, vo soglasnost so negovata definicija nemale obvrzuva~ka sila) i oficijalnite, bilateralni obvrski. Toj vo edna nota veli: “Od toa {to vo nekolku priliki spontano i prijatelski gi soop{tivme svoite stavovi vo pogled na Sredna Azija, a posebno od na{ata cvrsta odlika da ne ja sledime politikata na osvojuvawe i pripojuvawe, vladata vo London, se ~ini, izvle~e zaklu~ok deka so nea sklu~ivme oficijalen dogovor vo vrska so ova pra{awe”. So drugi zborovi, Rusija i ponatamu }e insistira na odvrzani race vo Sredna Azija, }e gi odreduva sopstvenite granici i nema da bide popre~ena duri ni od sopstvenite cvrsti uveruvawa.

Dizraeli nemal namera da dozvoli istiot metod odnovo da se primeni koga bilo po pra{aweto na pribliùvawe kon Carigrad. Toj gi pottiknal Turcite da go odbijat Berlinskiot memorandum, so drugi zborovi da prodolàt so represija na Balkanot. Nasproti taa manifestacija na britanska re{itelnost, Dizraeli se na{ol pod silen pritisok vo zemjata. Turskite zlodela predizvikale osuda na britanskoto javno mislewe, a Gledston grmel protiv amoralnosta na Dizraelievata nadvore{na politika. Zatoa Dizraeli vo 1877 godina bil primoran da go prifati Londonskiot protokol, so koj se priklu~il na baraweto koe trite “severni dvora” go upatile na Turcija vo vrska so zavr{eniot kole` na Balkanot i reformata na upravata vo toj region. Me|utoa, sultanot go otfrlil duri i toj dokumant, ubeden deka Dizraeli e na

99

negova strana, bez ogled na toa {to oficijalno go baral. Rusija na toa odgovorila so objava na vojna.

Za moment se ~inelo deka vo taa diplomatska igra Rusija ja odnela pobedata. Ne samo {to ja poddràle drugite dva “severni dvora”, tuku i Francija, a steknala i {iroka poddr{ka na britanskoto javno mislewe. Dizraelievite race bile vrzani; vleguvaweto vo vojna na stranata na Turcija lesno moèlo da ja urne negovata vlada.

Me|utoa, kako i vo mnogu porane{ni slu~ai, Rusite oti{le premnogu daleku. Pod vodstvo na brilijantniot, no lekomislen general i diplomat Nikolaj Igwatiev, ruskite trupi stignale do kapiite na Carigrad, a Avstrija po~nala da ja preispituva svojata poddr{ka na ruskata kampawa. Dizraeli gi pratil britanskite voeni brodovi vo Dardanelite. Vo toj moment, Igwatiev ja zaprepastil cela Evropa so toa {to gi objavil odredbite na Sanstefanskiot dogovor, vrz osnova na koi bi se oslabnala Turcija i bi se sozdala “golema Bugarija”. Ovaa golema dràva, koja bi se prostirala do Sredozemjeto, trebalo, po op{to mislewe, da se nao|a pod ruska dominacija.

Po 1815 godina, vo Evropa preovladuvalo misleweto deka sudbinata na Otomanskoto Carstvo moè da ja razre{i samo “Evropskiot koncert” kako celina, a ne edna sila, najmalku Rusija. Igwatieviot Sanstefanski dogovor bi sozdal mo`nost za ruska kontrola nad Bosfor i Dardaneli, {to V. Britanija ne moèla da go tolerira, kako i ruskata dominacija nad slovenskite narodi na Balkanot, {to ne ja prifatila Avstrija. Zatoa i V. Britanija i Avstro-Ungarija objavile deka toj miroven dogovor e neprifatliv.

Dizraeli odedna{ ve}e ne bil osamen. Negovite potezi na ruskite politi~ari zlokobno im ja navestile mo`nosta za obnovuvawe na koalicijata sozdadena vo Krimskata vojna. Vo april 1878 godina ministerot za nadvore{ni raboti, lord Solzberi, vo svojot poznat memorandum navel zo{to Sanstefanskiot dogovor mora da se revidira, so {to se sloìl duri i [uvalov, ruski ambasador vo London i Igwatievov dolgogodi{en sopernik. V. Britanija se zakanila so vojna dokolku Rusija vleze vo Carigrad, dodeka Avstrija se zakanila so vojna vo vrska so podelbata na plenot na Balkanot.

Trocarskiot sojuz, vo koj Bizmark polagal golemi nadeì, se na{ol na rabot na raspa|awe. Se do toj moment Bizmark bil isklu~itelno vnimatelen. Vo avgust 1876 godina, edna godina pred ruskata vojska “vo ime na pravoslavieto i slovenstvoto” da trgne na Turcija, Gor~akov na Bizmark mu predloìl Germanija da organizira kongres na koj bi se re{ila krizata na Balkanot. Dodeka Meternih i Napoleon III vedna{ bi ja prifatile mo`nosta da odigraat uloga na glaven posrednik vo “Evropskiot koncert”, Bizmark se dvoumel, uveren deka na takviot sobir samo bi se razbudile razlikite vo Trocarskiot sojuz. Toj privatno izjavil deka site u~esnici, vklu~uvaj}i ja i V. Britanija, po toj kongres bi iskaàle “odbojnost kon nas za{to na nikogo od niv ne bi pruìle poddr{ka kakva {to o~ekuva”. Bizmark isto taka

100

smetal deka ne bi bilo mudro da se povrzat Dizraeli i Gor~akov, po nego “podednakvo opasno suetni ministri”.

Nasproti toa, kako {to se pove}e izgledalo deka Balkanot }e stane iskra koja }e se rasplameti vo op{ta vojna vo Evropa, Bizmark nevolno organiziral kongres vo Berlin, edinstvenata prestolnina vo koja ruskite pretstavnici bile spremni da dojdat. Bez ogled na toa, bil cvrsto re{en da go za~uva rastojanieto vo odnos na sekojdnevnata diplomatija, i zatoa go ubedil avstroungarskiot minister za nadvore{ni raboti Andra{i da isprati pokani.

Kongresot bil zakaàn za 13-ti juni 1878 godina Me|utoa, pred da bide otvoren, V. Britanija i Rusija ve}e se usoglasile okolu klu~nite pra{awa vo ramkite na dogovorot koj lordot Solzberi i noviot ruski minister za nadvore{ni raboti [uvalov go potpi{ale na 30-ti maj. “Golema Bugarija” predvidena so Sanstefanskiot dogovor, ja zamenile tri novi entiteti: vo golema mera namalenata nezavisna bugarska dràva; dràvata Isto~na Rumelija, nezavisen entitet, tehni~ki pod vlast na turskiot guverner, ~ija uprava vsu{nost trebalo da ja nadgleduva Evropskata komisija, (kako najava na mirovnite proekti na Obedinetite nacii vo 20-ti vek); i ostatokot na Bugarija vraten pod turska uprava. Ruskite teritorijalni osvojuvawa vo Ermenija bile namaleni. So posebni tajni dogovori V. Britanija i vetila na Avstrija deka }e ja poddrì okupacijata na Bosna i Hercegovina, a sultanot go uverila deka }e gi zagarantira turskite teritorii vo Azija. Sultanot za vozvrat na Anglija i go dal ostrovot Kipar za na nego da izgradi voeno-pomorska baza.

Do po~etokot na Berlinskiot kongres, voenata opasnost koja go navela Bizmark da se soglasi da go organizira toj sobir nagolemo splasnala. Glavna cel na kongresot bila na Evropa da i dade blagoslov za ona {to ve}e bilo dogovoreno. Pra{aweto e dali Bizmark bi rizikuval da ja prevzeme vo su{tina nesigurnata uloga na posreduva~ koga bi bil vo sostojba da go predvidi ishodot. Mo`no e, sekako, deka ve}e i svikuvaweto na toj sobir gi nateralo Rusija i Anglija separatno da se dogovorat, kako vzaemnite otstapki, koi vo direktnite pregovori moèle mnogu pobrzo i polesno da se preciziraat, ne bi zavisele od prirodata na eden “Evropski koncert”.

Razrabotkata na detalite na eden, ve}e sklu~en dogovor, ne pretstavuvala golemo delo. Site vode~ki dràvi, osven V. Britanija, gi pretstavuvale ministrite za nadvore{ni raboti. Prv pat vo Britanskata istorija, na eden me|unaroden sobir koj se odrùval nadvor od Britanskite ostrovi prisustvuvale i pretdedatelot na vladata i ministerot za nadvore{ni raboti, zatoa {to Dizraeli ne sakal nekoj drug - Solzberi - na sebe da ja pripi{e zaslugata za golemiot diplomatski uspeh, koj voglavno bil odnapred osiguran. Gor~akov, sueten starec koj pove}e od polovina vek porano pregovaral so Meternih na kongresite vo Qubqana i Verona, go izbral Berlinskiot kongres za svoe posledno pojavuvawe na me|unarodnata

101

scena. “Ne sakam poleka da se ugasnam kako lampa koja ~adi. Sakam da is~eznam kako yvezda”, rekol po doa|aweto vo Berlin.

Koga go pra{ale koja e najva`na li~nost na Kongresot, Bizmark pokaàl na Dizraeli: “Der alte Jude, das ist der Mann ( Toj ~ovek e star Evrein)”. Bez ogled na dijametralno razli~noto poteklo, Bizmark i Dizraeli eden kon drug pokaùvale neskrieno voodu{evuvawe. Dvajcata bile privrzanici na realpolitikata. Go mrazele ona {to go vikale “moralizirawe”, a Gledston go prezirale; religiskata nota vo negovite izjavi im zvu~ela la`no. Ni Bizmark ni Dizraeli ne gaele nikakvi simpatii kon slovenskite narodi na Balkanot, vo koi gledale samo violentni predizvikuva~i na postojani problemi. Dvajcata bile skloni na zajadlivi, cini~ni {egi, voop{tuvawa i sarkasti~ni podbucnuvawa. Ni edniot ni drugiot nemale trpenie za sitnite politi~ki zajaduvawa, bidej}i ~esto povlekuvale {iroki, dramati~ni potezi.

Bi moèlo da se tvrdi deka Dizraeli bil edinstven dràvnik koj nekoga{ go nadigral Bizmark. Toj vo Berlin se pojavil so nadmo}en stav na ~ovek koj ve}e gi ostvaril svoite celi, so kakvi Kaslrej do{ol vo Viena, ili kakov {to Stalin vaèl na krajot na Vtorata svetska vojna. Na Kongresot trebalo u{te samo da se preciziraat detalite vo vrska so primena na ve}e postignatiot dogovor pome|u V. Britanija i Rusija, i vo su{tina tehni~koto pra{awe dali Turcija i novosozdadenata Bugarija voeno }e gi kontroliraat patnite pravci na Balkanot. Dizraeli bil soo~en samo so eden strate{ki problem - {to pogolemo svrtuvawe na ruskata ogor~enost poradi vra}awe na ve}e zavzemenite teritorii vo drug pravec, kako osuetuvaweto na svoite planovi ne bi go prepi{ale na Britanija.

Na Dizraeli toa mu po{lo od raka blagodarenie na isklu~itelno nezgodnata polo`ba vo koja se na{ol samiot Bizmark. Toj na Balkanot ne gledal nikakvi germanski interesi i edinstveno {to vo su{tina go interesiralo bilo skoro po sekoja cena da ja spre~i vojnata me|u Avstrija i Rusija. Sebesi na toj Kongres se gledal isklu~ivo vo uloga na “nepristrasen posreduva~” (ehrlicher Mahler), a skoro sekoja izjava ja zapo~nuval so zborovite: “L’ Alemaдne, qui n’est liee par aucun interet direct dans les affaires d’Orient…” (Germanija, koja nema nikakvi direktni interesi vo vrska so Isto~noto pra{awe…”)

Nasproti toa {to mu bilo sovr{eno jasno {to se slu~uva, Bizmark se ~uvstvuval kako ~ovek koj na son gledal kako mu se pribliùva opasnost, no ne moè da ja izbegne.

Koga germanskiot Parlament od nego pobaral da zazeme pocvrst stav, Bizmark odgovoril deka nema namera da se me{a. Za da ukaè na opasnostite od posreduvawe, se povikal na eden nastan od 1851 godina; vo uloga na posreduva~ vo nekoj spor pome|u Avstrija i Prusija, carot Nikola I se drèl na stranata na Avstrija:

“Carot Nikola toga{ ja izigral ulogata koja (mojot protivnik) sega ima namera da ja dodeli na Germanija; toj (Nikola) do{ol i rekol: }e pukam na onoj koj prv }e puka; i blagodarenie na toa, toj mir e za~uvan. Pra{aweto

102

koj od toa imal korist, a koj {teta, i pripa|a na istorijata, pa ovde ne bi go pokrenuval. Postavuvam ednostavno pra{awe: dali carot Nikola nekoga{ e nagraden so blagodarnost poradi toa {to zastanal na edna strana. Nie, Prusite, na toa sigurno ne moèvme da mu sme blagodarni!… A kako na carot Nikola mu se zablagodarila Avstrija? Tri godini podocna izbila Krimskata vojna. Mislam deka ponatamo{en komentar bi bil izli{en.”

Moèl da dodade deka carevata intervencija ne ja spre~ila ni Prusija od ostvaruvawe na planot koj i bil povod za krizata od 1851 godina - na kraj da ja konsolidira severna Germanija.

So ogled na toa deka v race imal odnapred podeleni karti, Bizmark ja odigral “partijata” najdobro {to moèl. Voop{teno kaàno, negoviot pristap se sostoel od davawe poddr{ka na Rusija vo vrska so isto~niot del na Balkanot (odnosno aneksijata na Besarabija), a Avstrija vo vrska so zapadniot del (okupacijata na Bosna i Hercegovina). Bizmark na Rusija i ja skratil poddr{kata samo vo vrska so edno pra{awe: koga Dizraeli se zakanil deka }e go napu{ti Kongresot dokolku na Turcija ne i bidat ostaveni planinskite premini kon Bugarija, go ubedil carot da go smiri svojot pregovara~ [uvalov.

Bizmark so toa go izbegnal oddale~uvaweto od Rusija, kakvo {to i se slu~ilo na Avstrija po Krimskata vojna, iako toj ni od krizata ne izlegol nepovreden. Mnogu vode~ki ruski politi~ari ~uvstvuvale deka im e ukradena pobedata. Sekoe zapirawe na ruskiot ekspanzionizam predizvikuvalo negoduvawe; Rusija povremeno, vo ime na legitimitetot, moèla da otstapi od teritiorijalnite dobivki (kako {to vo 20-tite godini, vo vremeto na gr~koto vostanie napravil Aleksandar I, ili Nikola I vo tekot na revolucionernata 1848 g.), no nikoga{ ne se otkaùvala od nekoja krajna cel, ili prifa}ala kompromis kako pravedno re{enie.

Taka se slu~ilo Rusija vinata za toa {to na Berlinskiot kongres ne uspeala da gi ostvari site svoi celi da ja prepi{e na “Evropskoit koncert”, a ne na svoite preterani ambicii, pa duri ni na Dizraeli koj protiv nea organiziral koalicija i i se zakanil so vojna, tuku na Bizmark koj go organiziral kongresot za da go izbegne op{tiot sudir vo Evropa. Rusija bila naviknata na britanskoto protivewe, no toa {to ulogata na nepristrasen posreduva~ ja prezele nejzinite trdicionalni sojuznici Germancite, panslavistite go sfatile kako navreda. Ruskiot nacionalisti~ki pe~at go proglasil kongresot za “evropska koalicija protiv Rusija pod vodstvo na knezot Bizmark“ od kogo napravila `rtveno jagne poradi toa {to Rusija ne uspeala da gi ostvari svoite preambiciozni celi.

Pri~inata poradi koja Rusija po Kongresot ja zafatila nacionalisti~ka euforija ja objasnil [uvalov, glaven ruski pregovara~ vo Berlin i zatoa vo potpolnost zapoznat so vistinskata sostojba na rabotite:

“Najlesno e na lu|eto da im se sozdade paranoi~na iluzija za serioznata zagrozenost na ruskite interesi poradi deluvaweto na izvesni stranski sili i so toa da se dade hrana na isklu~itelno opasna propaganda. Site sakaat mir; sostojbata vo koja se nao|a zemjata toa neodlo`no go

103

bara, no istovremeno se javuvaat obidi na nekoj drug da se prefrli nezadovolstvoto koe vsu{nost go predizvikale gre{kite na sopstvenata politika.”

Me|utoa, [uvalov ne go odrazuval stavot na ruskoto javno mislewe. Iako sam ne odel tolku daleku kako ruskiot voinstven pe~at i radikalnite panslavisti, carot ne bil vo potpolnost ni pomiren so ishodot na Kongresot. Narednite decenii, perfidnosta koja Germanija ja pokaàla vo Berlin }e postane op{to mesto na brojni ruski politi~ki tekstovi, vklu~uvaj}i i nekolku dokumenti napraveni neposredno vo o~i na izbivaweto na Prvata svetska vojna. Troecarskiot sojuz, zasnovan na edinstvoto na konzervativnite monarsi, ve}e ne moèl da se odrì. Po toa, edinstvena koheziona sila vo me|unarodnite odnosi moèla da bide samata realpolitika.

Bizmark vo 50-tite godini na XIX vek se zalagal za politika koja bi moèla da se sporedi so britanskata “sjajna izolacija”. Toj smetal deka sojuzni{tvata treba da se izbegnuvaat se dodeka ne se utvrdi stranata koja vo daden moment moè najdobro da mu posluì na pruskiot nacionalen interes i na koja treba da se zastane. Blagodarenie na toj pristap, na Prusija ne samo {to ne i bila ograni~ena slobodata na deluvawe, tuku na raspolagawe sekoga{ i stoele pove}e opcii otkolku {to moèla da ima bilo koja soperni~ka strana. Za da ja zacvrsti novata dràva, Bizmark ja vklu~il obedineta Germanija vo tradicionalen sojuz so Avstrija i Rusija. Me|utoa, Germanija vo 80-tite godini se na{la vo situacija bez presedan. Stanala premnogu jaka za da si dozvoli sebesi izolacija koja ostanatiot del na Evropa moèla da go pottikne da se obedini protiv nejze, dodeka istoriskata, skoro avtomatska poddr{ka na Rusija ve}e ne postoela. Germanija stanala xin na kogo mu bile potrebni prijateli.

Toj problem Bizmark go re{il taka {to od osnova go smenil svojot pristap kon nadvore{nata politika. Bidej}i ramnoteàta na silite ve}e ne moèl da ja podesuva so izbegnuvawe sojuzni{tva, kako bi imal pogolema sloboda na deluvawe od koj bilo potencijalen protivnik, re{il da vospostavi pove}e vrski so pove}e zemji otkolku koj bilo protivnik i blagodarenie na toa, vo soglasnost so potrebata, da go izbere najkorisnoto sojuzni{tvo. Istiot ~as koga se odreknal od slobodniot manevarski prostor, koj prethodnite 20 godini pretstavuval glavno obele`je na negovata diplomatija, Bizmark po~nal da sozdava sistem na ve{to isplanirani sojuzni{tva, kako od edna strana bi go predupredil zdruùvaweto na potencijalni germanski neprijateli, a od druga bi go ograni~il deluvaweto na germanskite partneri. Vo sekoja od Bizmarkovite, ponekoga{ protivre~ni koalicii, Germanija bila pobliska na poedine~ni partneri otkolku {to tie bile me|usebe; blagodarenie na toa, Bizmark sekoga{ moèl da stavi veto na nekoja zaedni~ka alineja, a moèl i nezavisno da deluva. Polni 10 godini mu poa|alo od raka da gi za~uva

104

paktovite so neprijatelite na svoite sojuznici i blagodarenie na toa da vlijae na popu{taweto na zategnatosta na site strani.

Bizmark svojata nova politika ja inauguriral vo 1879 godina, koga sklopil eden taen sojuz so Avstrija. Bil svesen za ruskata ogor~enost po Berlinskiot kongres i se nadeval deka so ovoj poteg }e ja zapre nejzinata ponatamo{na ekspanzija. Za da ja onevozmoì Avstrija da ja iskoristi germanskata poddr{ka za sudirawe so Rusija, na {to ne bil sklon, istovremeno sebesi si osigural i veto vo odnos na avstriskata politika na Balkanot. Odu{evuvaweto so koe Solzberi go pozdravil sojuzot me|u Avstrija i Germanija - kako “mnogu radosni vesti” - go uverilo Bizmark deka ne e osamen vo èlbata da go zapre ruskiot ekspanzionizam. Solzberi nesomneno se nadeval deka Avstrija vo idnina, so germanska poddr{ka, }e ja prezeme od Britanija obvrskata da se protivi na ruskoto prodirawe vo pravec na Bosfor i Dardaneli. Me|utoa, Bizmark ne bil sklon da se bori za nacionalnite interesi na drugite zemji. Posebno ne mu pa|alo ni na kraj pamet toa da go pravi na Balkanot, bidej}i kon sudirite vo toj del na svetot se odnesuval so dlabok prezir. “Na tie kradci na ovci treba jasno da im se stavi na znaewe, zgrmel vo edna prilika govorej}i za Balkanot, deka na evropskite vladi ne im e potrebno da se vklu~uvaat vo nivnata lakomost i nivnite soperni{tva.” Negovite naslednici go zaboravile ova predupreduvawe, {to se pokaàlo pogubno za mirot vo Evropa.

Bizmark predlagal ruskoto deluvawe na Balkanot da se spre~i so sojuzni{tva, a ne so konfrontacija, {to ruskiot car ednostavno go soo~ilo so mo`nosta da bide izoliran. Smetaj}i ja V. Britanija za glaven neprijatel na Rusija, a Francija za preslaba i nad se “republikanska” za da mu bidat soodvetni sojuznici, toj se sloìl so obnovuvaweto na Troecarskiot sojuz, ovojpat zasnovan na principite na realpolitikata.

Korista od sojuzni{tvo so svojot glaven protivnik na avstriskiot car ne mu bila vedna{ jasna. Nemu pove}e bi mu odgovaralo zdruùvawe so V. Britanija so koja go povrzuval zaedni~ki interes - spre~uvawe na ruskoto izleguvawe na Bosforot i Dardanelite. Me|utoa, taa mo`nost ja isklu~il Dizraelieviot poraz na izborite vo 1880 godina. Gledstonovoto doa|awe na vlast vo potpolnost onevozmoìl kakvo bilo britansko u~estvo, makar i indirektno, vo nekakvo protursko, antirusko sojuzni{tvo.

Vtoriot, odnosno obnoveniot Tricarski sojuz nemal nikakvi eti~ki pretenzii, tuku vo potpolnost gi odrazuval principite na realpolitikata. Toj zemjite potpisni~ki gi obvrzuval na dobrovolna neutralnost vo slu~aj edna od niv da stapi vo vojna so nekoja ~etvrta zemja - na primer, dokolku Anglija bi zavojuvala so Rusija, ili Francija so Germanija. Germanija so toa bi bila za{titena od vojna na dva fronta, a Rusija od obnovuvawe na koalicijata (V. Britanija, Francija i Avstrija) od vremeto na Krimskata vojna, dodeka germanskata obvrska da ja brani Avstrija vo slu~aj na agresija i ponatamu bi ostanala na sila. Obvrskata za ograni~uvawe na ruskiot ekspanzionizam na Balkanot se prefrlila na V. Britanija, zatoa {to Avstrija, barem na hartija, bila spre~ena da stapuva vo koalicija protiv Rusija.

105

Blagodarenie na toa {to vospostavil ramnoteà me|u sojuzni{tvata koi vzaemno donekade se neutralizirale, Bizmark moèl sebesi da si dozvoli skoro ista sloboda na deluvawe kakva {to uìval vo tekot na svojata prethodna faza dodeka se distanciral od site koalicii. Najva`no, sepak, bilo toa {to gi trgnal iskrite koi nekoja lokalna kriza bi moèle da ja raspalat vo voen poàr.

Vo 1882 g., odnosno edna godina po osnovaweto na vtoriot Tricarski sojuz, Bizmark doplnitelno ja pro{iril svojata mreà so toa {to ja ubedil Italija da mu se pridruì na sojuzot na Avstrija i Germanija, koj taka prerasnal vo Troen sojuz. Italija voglavno stoela na strana vo odnos na diplomatskite aktivnosti vo Sredna Evropa, no Bizmarkoviot predlog go prifatila so toa {to francuskoto osvojuvawe na Tunis gi osuetilo nejzinite sopstveni planovi vo Severna Afrika. Pokraj toa, nestabilnata italijanska monarhija smetala deka izvesna diplomatska aktivnost vo stil na golema sila bi moèla da doprinese za potisnuvawe na raste~kiot bran od republikanski idei. Avstrija od svoja strana barala dopolnitelno obezbeduvawe vo slu~aj Tricarskiot sojuz da ne uspee da ja ograni~i Rusija. Sklopuvaj}i go Trojniot sojuz, Germanija i Italija se obvrzale na vzaemna pomo{ vo slu~aj na francuski napad, dodeka Italija se obvrzala na neutralnost vo slu~aj Avstro-Ungarija da zavojuva so Rusija, {to go ublaìlo avstriskiot strav od sudiri na dva fronta. Kone~no, Bizmark vo 1887 godina gi pottiknal svoite dva sojuznika, Avstrija i Italija, so V. Britanija da sklu~at tn. Sredozemni dogovori, koi zemjite potpisnici gi obvrzale na zaedni~ko za~uvuvawe na postoe~kata sostojba vo Sredozemjeto.

Bizmarkovata diplomatija sozdala niza vkrsteni sojuzi, od koi nekoi se sovpa|ale, a nekoi bile me|usebno protivre~ni, no site zaedno uspeale da ja za{titat Avstrija od ruska agresija, Rusija od avstriski avanturizam i Germanija od zaokruùvawe, a Anglija ja navele na sebe da go prevzeme spre~uvaweto na ruskoto prodirawe kon Sredozemjeto. Za da go olesni funkcioniraweto na ovoj sloèn sistem, Bizmark pravel se {to bilo vo negova mo} da gi zadovoli site francuski ambicii, osven sekako onie vo vrska so Alzas i Loren. Toj gi pottiknuval Francuzite na kolonijalno {irewe, delumno za da gi odvrati nivnite sili od Sredna Evropa, no mnogu pove}e za da im gi poremeti odnosite so soperni~kite kolonijalni sili, posebno so V. Britanija.

To~nosta na Bizmarkovata smetka pove}e od deset godini ne e dovedena vo pra{awe. Francija i V. Britanija poradi Egipet do{le na granica na otvoren sudir, Francija poradi Tunis se oddale~ila od Italija, a V. Britanija i ponatamu se sudirala so Rusija vo Sredna Azija, kako i poradi pretenziite na Bosfor i Dardaneli. Za da go izbegne sudirot so Anglija, Bizmark se trgnal od kolonijalnoto {irewe se do sredinata na 80-tite godini, {to germanskata nadvore{na politika ja ograni~uvalo na Evropa, kade glavna cel bila za~uvuvaweto na postoe~kata sostojba.

106

Me|utoa, barawata na realpolitikata stanale premnogu sloèni za da moàt da se odràt. Kako {to vremeto pominuvalo, sudirot me|u Avstrija i Rusija na Balkanot se pote{ko moèl da se smiri. Da moèla da funkcionira ramnoteàta na silite vo svojot naj~ist oblik, Balkanot bi bil podelen na ruska i avstriska zona na vlijanie. Me|utoa, javnoto mislewe ve}e bilo premnogu rasplamteno za da moè, duri i vo najavtokratskite dràvi, da se sprovede vo delo. Rusija ne moèla da gi prifati zonite na vlijanie, koi slovenskite narodi bi gi prepu{tila na Avstrija, dodeka Avstrija ne pristanuvala da go potpomognuva {ireweto na ruskoto vlijanie vo delovite na Balkanot naseleni so slovenski narodi.

Bizmarkovata kabinetska diplomatija vo stilot na XVIII vek se pote{ko se vklopuvala vo vremeto vo koe javnoto mislewe stanuvalo se pova`no. Dvete pretstavni~ki vladi, britanskata i francuskata, neizbe`no morale da vodat smetka za reakcijata na svoite izbira~i. Francuskoto javno mislewe se poglasno baralo vra}awe na Alzas i Loren. Me|utoa, najo~igleden primer na novata, klu~na uloga na javnosta pretstavuvala V. Britanija, vo koja Gledston vo 1880 godina go porazil Dizraeli na edinstvenite izbori na koi glavnata bitka se vodela vo vrska so nadvore{no-politi~kite pra{awa, po {to duri i Dizraelievata balkanska politika se izmenila.

Gledston, moèbi najzna~ajnata li~nost na britanskata politi~ka scena vo XIX vek, zavzel vo odnos na nadvore{nata politika stav sli~en na amerikanskiot po Vilson. Donesuvaj}i nadvore{no-politi~ki sudovi vrz osnova na moralni, a ne na geopoliti~ki kriteriumi, toj tvrdel deka nacionalnite aspiracii na Bugarite vo osnova se legitimni i deka V. Britanija, kako hristijanska zemja, mora da i pomogne na Bugarija protiv Turcite - muslimani. Gledston tvrdel deka Turcite treba da se nateraat na poinakvo odnesuvawe, {to po nego moèla da go napravi koalicijata na silite koi potoa bi ja prezele odgovornosta za upravuvawe so Bugarija. Gledston iznel i ideja koja podocna, vo vremeto na pretsedatelot Vilson, }e bide nare~ena “kolektivna bezbednost” -Evropa morala da deluva zaedni~ki; vo sprotivno, V. Britanija voop{to nema da deluva.

“Toa moè bezbedno da se napravi samo so zaedni~ka akcija na evropskite sili. Va{ata sila e golema; me|utoa, najva`no od se e Evropa vo ova pra{awe da gi vnese i srceto i du{ata. Jas sega zboruvam samo za {est zemji koi gi narekuvame golemi sili, za Rusija, Germanija, Avstrija, Francija, Anglija i Italija. Nivnoto edinstvo ne e samo va`no, tuku nezamenlivo za postignuvawe potpoln uspeh i zadovolstvo.”

Gledston, kogo go navreduvalo Dizraelivoto insistirawe na realpolitika, vo 1880 godina ja zapo~nal svojata poznata “Midlotijanska kampawa”, prvata “patuva~ka” kampawa vo istorijata, vo ramkite na koja, pominuvaj}i mesto po mesto, isto taka za prv pat nadvore{no-politi~kite pra{awa gi iznesuval direktno pred narodot. Gledston, toga{ ve}e vo poodminati godini, neo~ekuvano steknal slava kako javen govornik. Toj tvrdel deka razumnata nadvore{na politika mora de sa zasnova na

107

moralot, deka nejzini yvezdi vodilki treba da bidat hristijanskata pristojnost i po~ituvaweto na ~ove~kite prava, a ne ramnoteàta na silite i nacionalniot interes. Na edno mesto izjavil:

“Zapamtete deka svetosta na ìvotot vo o~ite na Boga e nepovredliva podednakvo vo planinskite sela na Avganistan, kako i ovde. Zapamtete deka Onoj {to vas ve sozdal kako ~ove~ki bitija od krv i meso, ve povrzal i so zakonot na vzaemna qubov… koja ne moè da bide ograni~ena so me|ite na hristijanskata civilizacija…”

Gledston go osvetlil patot po koj podocna }e trgne Vilson koga tvrdel deka ne moè da se povle~e granica me|u moralot na poedinci i moralot na dràvata. Kako i Vilson, politi~arot na slednata generacija, i toj mislel deka go voo~il globalnoto te`neewe kon ostvaruvawe na promenite po miren pat, pod budnoto oko na javnoto mislewe:

“Izvesno e deka eden nov zakon se pove}e gi obzema mislite na site narodi i deka se pove}e go naso~uva odnesuvaweto vo svetot; zakonot koj ja priznava nezavisnosta; koj se gnasi od agresija, koj se zalaga za re{avawe na sporovite po miren pat, a ne so prolevawe krv, koj teì na trajni, a ne privremeni usoglasuvawa i koj, pred se, kako najvisoka sudska instanca go priznava op{tiot sud na civilizaciraniot ~ove~ki rod.”

Sekoj zbor vo ovoj citat moèl da go izgovori i Vilson, kako {to i implikacijata na ovaa ideja mnogu potsetuva na negovoto Dru{tvo na narodi. Ukaùvaj}i na razlikata pome|u svojata i Dizralievata politika, Gledston vo 1879 godina naglasil deka, namesto da ja odrùva ramnoteàta na silite, so pogolemo zadovolstvo bi go vloìl trudot vo “pottiknuvawe na evropskite sili na edinstvo. Zo{to? Zatoa {to edinstvoto bi moèlo da gi neutralizira, popre~i i ograni~i nivnite poedine~ni sebi~ni celi… Zaedni~kata akcija e fatalna za sebi~nite celi…” Nemo`nosta da se za~uva evropskoto edinstvo, bila, sekako, pri~ina za se posilni tenzii. Ne postoela niedna ideja - idninata na Bugarija toa sekako ne moèla da bide - koja bi go nadminala jazot me|u Francija i Germanija, ili Avstrija i Rusija.

Nieden britanski pretsedatel na vlada pred Gledston ne koristel takva retorika. Kaslrej na “Evropskiot koncert” gledal kako na instrument za nametnuvawe na odlukite od “Vienskiot kongres”, a Palmerston kako na sredstvo za za~uvuvawe na postoe~kata sostojba, Gledston mu dodelil revolucionerna uloga kakva {to e sozdavawe na eden potpolno nov svetski poredok. Tie idei }e ostanat zaspani se dodeka vo slednata generacija na scenata ne se pojavi Vilson.

Bizmark gi sfatil Gledstonovite idei kako svetogrdie. Zatoa ne iznenaduva {to tie dve markantni li~nosti edna so druga iskreno se prezirale. Bizmarkoviot stav kon Gledston bil sli~en na stavot na Teodor Ruzvelt kon Vilson; toj go doìvuval toj golem viktorijanec podednakvo kako la`go i kako opasna pojava. Vo pismoto na germanskiot car, “èlezniot kancelar” vo 1883 godina primetil:

108

“Na{ata zada~a bi bila polesna ako vo Anglija vo potpolnost ne izumrela sortata na nekoga{nite golemi dràvnici koi ja razbirale evropskata politika. So nesposoben politi~ar kakov {to e Gledston, koj e golem govornik i ni{to pove}e, nevozmo`no e da se vodi politikata vo ramkite na koi bi moèle da se potpreme na angliskiot stav.”

Gledston svoeto mislewe za protivnikot go iznesuval mnogu podirektno; toj ne se sramel Bizmark da go nare~e “otelotvorenie na zloto”.

Gledstonovite idei vo vrska so nadvore{nata politika doìveale ista sudbina kako i Vilsonovite, bidej}i negovite sonarodnici gi pottiknale na povlekuvawe od svetskata politika, namesto na pogolemo u~estvo vo nea. Na nivo na svetskata diplomatija, Gledstonovoto doa|awe na vlast vo 1880 godina mnogu malku ja izmenilo politikata na Britanskata Imperija vo Egipet i oblastite isto~no od Suec. Me|utoa, ja spre~ilo Anglija da se vklu~i vo balkanskata politika i voop{to vo evropskata ramnoteà.

Gledstonoviot vtor mandat (1880-85 godina) zatoa imal edna paradoksalna posledica: go li{il od bezbednosnata mreà Bizmark, najumereniot dràvnik vo Evropa, isto onaka kako {to Kaningovoto povlekuvawe od Evropa go pribliìlo Meternih kon ruskiot car. Se dodeka vo britanskata nadvore{na politika se Palmerstonovite i Dizraelivite stavovi, taa zemja moè da posluì kako posledno pribeì{te koga i da preterala Rusija so me{aweto na Balkanot, ili vo nastojuvaweto da izleze na Bosfor. Ovaa garancija so Gledston is~eznala, a Bizmark stanal u{te pozavisen od svojot se poanahron Troecarski sojuz so Avstrija i Rusija.

T.n. “isto~ni dvorovi” - nekoga{nite bedemi na konzervatizmot -stanuvale vo izvesna smisla u{te po~uvstvitelni na svoeto nacionalisti~ki nastroeno javno mislewe, otkolku {to toa bile pretstavni~kite vladi.

Bizmark vo Germanija vospostavil vnatre{no ureduvawe koe mu dozvoluvalo na nego da gi primenuva svoite diplomatski formuli zasnovani na ramnoteàta na silite, iako pokaùval i silna tendencija kon demagogijata. Nasproti toa, ~lenovite na Rajhstagot gi biralo naj{irokoto bira~ko telo vo Evropa, dodoeka germanskite vladi gi postavuval carot, pa tie zatoa mu bile odgovorni nemu, a ne na Rajhstagot.

^lenovite na Rajhstagot, li{eni od odgovornosti, moèle beskrajno da se nadmetnuvaat vo govorni{tvo. Faktot deka vojniot buxet bil izglasan za period od pet godini, gi nosela vladite vo isku{enie da predizvikuvaat krizi vo godinata vo koja toa glasawe doa|a na red. Da imalo dovolno vreme, ova ustrojstvo lesno moèlo da se razvie i vo ustavna monarhija, ~ija vlada bi bila odgovorna na parlamentot. Me|utoa, vo klu~nite godini na formiraweto na novata germanska dràva, vladite bile isklu~itelno podlo`ni na nacionalisti~ka propaganda, i premnogu skloni na izmisluvawe nadvore{ni zakani so cel za mobilizirawe na izbira~koto telo.

Na ruskata nadvore{na politika isto taka vlijaela èstokata propaganda na panslavistite, ~ija osnovna tema bilo baraweto za

109

agresivna politika na Balkanot i presmetuvaweto so Germanija. Eden ruski oficijalnik pred krajot na vladeeweto na Aleksandar II, vo 1879 godina na avstriskiot ambassador mu go dal slednoto objasnuvawe:

“Lu|eto ovde ednostavno se ispla{eni od nacionalisti~kiot pe~at… Tie se nametnuvaat so znameto na nacionalizmot za da se za{titat i steknat silna poddr{ka. Otkako nacionalisti~kata tendencija taka zna~ajno izbila vo prv plan, a posebno otkako vo vrska so pra{aweto za vleguvawe vo vojna (protiv Turcija) uspeala da go nadvladee razumot, tn. “narodwa~ka” struja… stanala vistinska sila, osobeno zatoa {to ja opfa}ala celata vojska.”

Vo sli~na polo`ba se na{la i Avstrija, vtorata pove}e nacionalna imperija.

Vo takvi okolnosti, na Bizmark mu stanuvalo se pote{ko na sebesi svojstven, vnimatelen na~in, da ja podesuva ramnoteàta. Vo 1881 godina, vo Petrograd na prestolot stapil noviot car, Aleksandar III, koj za razlika od negoviot dedo Nikola I i Aleksandar II, ne go spre~uvale ni konzervativnata ideologija, ni li~nite simpatii kon ostareniot Kajzer. Aleksandar III, indolenten i avtokrat, nemal doverba vo Bizmark, donekade i zatoa {to Bizmarkovata politika bila premnogu sloèna za da ja sfati. Vo edna prilika duri rekol deka Bizmarkovoto ime go precrtuva sekoj pat koga vo nekoj izve{taj }e naide na nego. Aleksandroviot somne` go zajaknuvala caricata, Dankiwa, koja na Bizmark nikako ne moèla da mu prosti {to na nejzinata zemja i gi odzel [lezvig i Hol{tajn.

Bugarskata kriza od 1885 godina gi dovela site ovie tendencii do vè{tuvawe. Po u{te edno bugarsko vostanie, sozdadena e pogolema bugarska dràva, za kakva Rusija deset godini porano strasno se zalagala, a od koja V. Britanija i Avstrija se pla{ele. Deka istorijata moè da gi izneveri i najizvesnite o~ekuvawa, pokaùva toa {to novata bugarska dràva ne samo {to ne bila ruska marioneta, tuku e obedineta pod eden germanski knez. Iako Bizmark, samo da moèl, bi go osuetil takviot rasplet, Petrograd toa mu go stavil na du{a li~no nemu. Ruskiot dvor bil nadvor od sebe od bes, a panslavistite, koi vo sekoj agol zapadno od Visla gledale zavera, {irele glasini deka Bizmark se nao|a vo pozadinata na satanska antiruska zavera. Vo taa atmosfera, Aleksandar vo 1887 godina odbil da go obnovi Trocarskiot sojuz.

Bizmark sepak ne bil spremen da otstapi od svojata ruska opcija. Nemu mu bilo jasno deka Rusija, dokolku bide prepu{tena sama na sebe, porano ili podocna }e se lizne vo sojuzni{tvo so Francija. Me|utoa, imaj}i ja vo vid situacijata od 80-tite godini - koga Rusija i V. Britanija postojano se nao|ale na rabot na vojna - takviot kurs ja zgolemuval ruskata opasnost vo odnos na Germanija, pri {to ne e namalen antagonizmot so Britanija. Duri, na Germanija i ponatamu i ostanuvala kako opcija Britanija, osobeno koga Gledston si zaminal od pozicijata. Aleksandar vo sekoj slu~aj, imal mnogu pri~ini da se somneva deka Francija bi se izloìla na voena opasnost poradi Balkanot. So drugi zborovi, rusko-germanskite vrski, iako

110

stanuvale se poslabi, u{te odrazuvale mnogu realno podudirawe na nacionalnite interesi, a ne samo Bizmarkovite predubeduvawa - iako mora da se kaè deka tie zaedni~ki interesi nikoga{ ne bi gi definirale formalno ako ja nemalo negovata diplomatska ve{tina.

Bizmark toga{, dosetlivo kako sekoga{, ja zapo~nal svojata posledna golema inicijativa, sklu~uvaweto Dogovor za me|usebno osiguruvawe. Germanija i Rusija edna na druga si vetile deka }e ostanat neutralni vo slu~aj na vojna so treta zemja, dokolku Germanija ne ja napadne Francija, ili Rusija Avstrija. Teoretski, Rusija i Germanija so toa se osigurale od vodewe vojna na dva fronta, pod uslov sami da se vozdràt od ofanzivni akcii. Me|utoa, mnogu zaviselo od toa kako }e se definira agresijata, posebno zatoa {to mobilizacijata se pove}e po~nala da se izedna~uva so objavuvaweto vojna. Bidej}i toa pra{awe niedna{ ne bilo po~nato, Dogovorot za me|usebno osiguruvawe o~igledno imalo ograni~uvawa, a ruskiot car dopolnitelno go naru{il so toa {to insistiral da bide taen. Tajnosta na toj dogovor pretstavuvala najdobra ilustracija na sudirite me|u potrebite na kabinetskata diplomatija i barawata {to gi nametnuvala se pogolemata demokratizacija na nadvore{nata politika. Situacijata stanala tolku sloèna, {to vo ramkite na tajniot Dogovor za me|usebno osiguruvawe, postoele i dva tajni aneksa. Posebno doverliv bil vtoriot - Bizmarkovata {ifrirana obvrska deka nema da gi spre~uva ruskite obidi da go zaposednat Carigrad i deka }e ja poddrì Rusija so cel na {irewe na nejzinoto vlijanie vo Bugarija. Niedna od ovie garancii ne bi i odgovarala na Avstrija, so koja Germanija bila vo sojuz, a u{te pomalku na Britanija, iako ne moè da se kaè deka na Bizmark ne bi mu odgovaralo V. Britanija i Rusija da se sudrat poradi idninata na Bosfor i Dardaneli.

Nasproti se, Dogovorot za me|usebno osiguruvawe ja za~uval neophodnata vrska me|u Petrograd i Berlin. Rusite dobile uveruvawa deka Germanija, iako spremna da go brani integritetot na Avstroungarskata imperija, nema da go pomaga nejzinoto {irewe na smetka na Rusija. Germanija, ako ni{to drugo, postignala odlagawe na francusko-ruskiot sojuz.

Bizmarkovata reakcija na pritisokot na militaristi~kite krugovi koi vo 1887 godina, koga se raspadnal Trocarskiot sojuz, barale preventivna vojna protiv Rusija, pokaùva deka cel na negovata sloèna nadvore{na politika bilo sti{uvawe na strastite i za~uvuvawe na mirot. Vo govorot koj ne bil samo obra}awe na Rajhstagot, tuku i obid na Petrograd da mu se prati poraka so cel za spre~uvawe na francusko-ruskoto sojuzni{tvo, toj vo potpolnost gi otfrlil site negoduvawa vo vrska so eventualna vojna:

“Mirot so Rusija od na{a strana nema da bide naru{en, a jas ne veruvam deka nas Rusija }e ne napadne. Isto taka ne veruvam deka rusite baraat sojuzni{tvo za da zaedno so drugite bi ne napadnale nitu deka bi gi iskoristile te{kotiite so koi bi moèle da se soo~ime na drugata strana kako nas nepre~eno bi ne napadnale.”

111

Me|utoa ramnoteàta na silite bila osudena na propast i vremeto i istekuvalo bez ogled na cela bizmarkova ve{tina i umerenost. Manevriraweto stanalo premnogu sloèno duri i za diplomat od negoviot profil. Sojuzni{tvata koi se preklopuvale tokmu zatoa za da obezbedat “me|usebno osiguruvawe”, po~nale da predizvikuvaat prezir, a se pogolemoto zna~ewe na javnoto mislewe na site im go namaluval manevarskiot prostor.

Ve}e samata potreba za ogromna diplomatska ve{tina koja Bizmark ja poseduval, ukaùvala na toa kakvo opteretuvawe za evropskata ramnoteà na silite pretstavuvala silna, obedineta Germanija. Germanskoto carstvo predizvikuvalo op{to nespokojstvo, dodeka Bizmark bil na negovoto kormilo. Vsu{nost site negovi me{awa so cel za obezbeduvawe na garanciite, so vreme samo po~nale da predizvikuvaat golema voznemirenost, delumno i zatoa {to na sovremenicite im bilo mnogu te{ko da gi sfatat negovite neverojatno zamrseni potezi. Vo strav da ne bidat nadigrani, i samite se obiduvale {to podobro da se za{titat. Me|utoa, deluvaweto vo taa nasoka ja ograni~uvalo i fleksibilnosta, kako edna od tezite na realpolitikata vo smisla na zamena za politikata na sudirot.

Iako Bizmarkoviot na~in na vodewe na diplomatijata po svoja vina bil osuden da ne go preìvee negovoto zaminuvawe od pozicijata, toa ne zna~i deka bilo neizbe`no da se zameni so nerazumna trka vo naoruùvawe i rigidnite sojuzni{tva, potezi koi pove}e moàt da se sporedat so ona {to }e se slu~uva vo tekot na studenata vojna, otkolku so tradicionalnata ramnoteà na silite. Bizmark, blagodarenie na svojata umerenost i fleksibilnost, skoro 10 godini uspeval da go za~uva mirot i da ja namali me|unarodnata napnatost. Me|utoa, goleminata na negovoto delo nema da bide sfatena i toa }e bide skapo plateno; Bizmarkovite naslednici i podocne`ni epigoni od negoviot primer nema da uspeat da izvle~at pouka, tuku }e se opredelat za natrupuvawe oru`je i po~nuvawe vojna, {to }e dovede do samoubistvo na evropskata civilizacija.

Vo 1890 godina idejata za ramnoteà na silite bila do kraj potro{ena. Taa bila neophodna pred se zatoa {to na urnatinite na srednovekovnoto barawe na univerzalno carstvo nastanale golem broj dràvi. Vo XVIII vek, dràvnata pri~ina predizvikuvala ~esti vojni, ~ija osnovna cel bila spre~uvawe na pojava na edna dominantna sila i obnovuvawe na nekoja evropska imperija. Ramnoteàta na silite ja za~uvala slobodata na dràvite, no ne i mirot vo Evropa.

ПОЛИТИЧКА ПЕКОЛНА МАШИНА: ЕВРОПСКАТА ДИПЛОМАТИЈА ДО ПРВАТА СВЕТСКА ВОЈНА

112

„Европскиот концерт“, кој сто години го чуваше мирот, на крајот од првата деценија на XX век практично веќе не постоеше. Заслепени од сопствената лекомисленост, големите сили се вклучиле во биполарно наметнување од кое настанаа два цврсти блока. Иако тоа што тогаш се случило најмногу делувало како најава за студената војна која ќе избие по педесет години, постоела и една значајна разлика. Во ерата на нуклеарното вооружување, избегнувањето на војната е многу битна, а можеби и основна цел на надворешната политика. Со почетокот на XX век, војните сеуште можеле премногу лесно да се отпочнат. Сепак, некои европски мислители сметале дека повременото пуштање на крв делува како катарза; таа наивна претпоставка сурово ја поттикна Првата светска војна.

Историчарите веќе со децении расправаат околу тоа кој е одговорен за избувнувањето на Првата светска војна. Без обзир на се, ниедна земја не сноси исклучителна одговорност за тоа безумно нурнување во катастрофа. Сите водечки сили го дале својот допринос во кратковидноста и неодговорноста, покажувајќи при тоа лекомисленост каква што, еднаш кога катастрофата која ја предизвикале постанала дел од европското колективно помнење, веќе никогаш нема да биде возможна. Тие заборавиле на предупредувањето кое Паскал го изнел во неговите „Мисли“, ако воопшто некогаш го знаеле: „Ние безгрижно се фрламе во уништување, откако отпрвин сме ставиле пред себе нешто што не спречува да го видиме“.

Вината била доволно голема за да може да се стави врз се. Европските држави рамнотежата на силите ја претвориле во трка за наоружување, не сфаќајќи дека современата технологија и општата воена обврска ја претвараат општата војна во најголема опасност за нивната сопствена безбедност, но и за европската цивилизација во целост. Иако сите европски држави воделе политика која придонела за катастрофата, Германија и Русија биле земјите на кои самиот карактер им го пореметувал секој вид на ограничувања.

Додека се одвивал процесот на обединување на Германија, не можело да се води сметка за тоа како обединувањето ќе влијае на рамнотежата на силите. Со текот на претходните два века Германија била жртва, а не поттикнувач на европските војни. Се проценува дека бројот на погинатите во Триесетгодишната војна изнесувал дури 30 отсто од вкупното население, а некои од најважните битки на династиските војни од XVIII век, како и Наполеоновите војни, водени се на германско тло. Обединета Германија со тоа неизбежно на себе си поставила за цел спречување на можноста да се повторат слични трагедии. Меѓутоа, не било неизбежно новата германска држава спрема таа опасност да завземе став во главно како кон воен проблем, ниту пак германските дипломати после Бизмарк да водат тврдоглава агресивна надворешна политика. Додека Прусија на Фридрих Големиот била најслаба меѓу големите сили, Германија набргу по обединувањето станала најсилна, што почнало да предизвикува вознемиреност меѓу нејзините соседи. Затоа Германија, за да се вклучи во „Европскиот концерт“, морала да покаже посебна воздржаност во својата политика. За несреќа, после Бизмарковото заминување од сцената, умереноста станала одлика која на Германија најмногу и недостасувала.

Германските државници биле опседнати со голата сила поради тоа што Германија, за разлика од другите национални држави, не поседувала никаков интегративна идејна рамка. Ниеден од идеалите што ги обликувале современите

113

национални држави во другите делови на Европа не постоел во Бизмарковата творевина - ни британскиот акцент на традиционалните слободи, ни повикувањето на универзалната слобода каква што ја истакнала Француската револуција, па дури ни безопасниот универзалистички империјализам на Австрија. Строго говорејќи, обединета Германија не претставувала ни отелотворување на желбата за национална држава, поради тоа што Бизмарк од неа намерно ги исклучил австриските германци. Бизмарковиот Рајх бил вештачка творевина, првенствено голема Прусија, чија основна цел била зголемување на сопствената моќ.

Поради отсуството на традицијата, германската надворешна политика немала цел. Сеќавањето на тоа дека многу долго служела пред се како локација на европските битки предизвикувало длабоко вкоренето чувство на несигурност во германскиот народ. Иако Бизмарковото царство станало најголема сила на континентот, германските политичари секогаш чувствувале некаква нејасна опасност, што ја докажува нивната опседнатост со борбена готовност која била следена од воената реторика. Германските воени планери секогаш размислувале за евентуалното одбивање на сите германски соседи истовремено. Подготовката за такво, најлошо возможно сценарио, направила тоа и да се оствари. Доволно силна за да ја порази коалицијата на сите свои соседи, Германија очигледно била повеќе од способна да ги совлада сите од нив поединечно. Соочени со воениот колос на своите граници, соседните земји почнале да се приближуваат во работата на взаемна заштита, претварајќи ја така германската склоност за сигурност во причинетата несигурност.

Мудрата, воздржана политика можела да ја одложи, а можеби и да ја одврати опасноста на која се надвивала. Меѓутоа, Бизмарковите наследници отстапувале од неговата воздржаност и се повеќе се потпирале на голата сила што ја одржувала една од нивните омилени изреки - дека Германија во европската дипломатија треба да биде чекан, а не наковална. Германија, се чини, истрошила толку енергија на создавање држава, што немала време да размисли на што ќе му служи таа нова држава. Германското царство никогаш не успеа да разработи концепт на сопствен национален интерес. Понесени од моменталните емоции и потргнати од неверојатното неразбирање од страна на другите, германските политичари биле подеднакво надмени и неодлучни, со што својата земја ја турнале прво во изолаицја, а потоа во војна.

Бизмарк вложувал огромен труд во тоа да не ја истакне германската сила, а својот сложен систем на сојузништво го користел за зауздување на бројните сојузници и спречување на можноста нивните латентни несогласувања да доведат до избувнување на војна. Бизмарковите наследници не го поседувале ниту трпението ниту вештината за работење на толку сложена работа. Кога во 1888 година умрел царот Вилхелм I, неговиот син, Фридрих (од чиј либерализам Бизмарк многу стравувал), останал на престолот само 98 дена, а потоа умрел од рак на грлото. Го наследил неговиот син, Вилхелм II, чие несоодветно однесување на вознемирените набљудувачи им оставило впечаток дека најмоќната европска држава е владеена од страна на подеднакво незрел и настран човек. Вилхелмовата неограничена тврдоглавост, психолозите ја препишувале на обидот да компензира за неговата вродена деформација на рацете - што морал да биде тежок удар за членот на едно пруско кралско семејство со нагласена војничка традиција. Во 1890 година, младиот цар го отпуштил Бизмарк затоа што не сакакл да владее во сенка на една така надмоќна личност. Клучниот фактор на мирот во Европа

114

од тој миг станува Кајзеровата дипломатија. Винстон Черчил во суштина Вилхелмовиот карактер го опишал со ироничен стил:

Само се занесува и позира и ѕвечка со неисуканата сабја. Сака само да се почувствува како Наполеон, да биде како него, но не и да ги води неговите битки. Ништо помалку од тоа не би го задоволило. Кога ќе се најдете на врвот на вулканот, најмалку што можете да направите е да чадите. И така, тој чади, а на сите кои оддалеку го набљудуваат им делува како столб на чад дење и сјај на оган навечер; постепено и неосетно, вознемирените набљудувачи се собрале и се здружиле во целта взаемно да се заштитат.

... меѓутоа, целото тоа силно глумење и позирање е маска на еден сосема обичен, надмен, иако во целина добронамерен човек кој сака да се претставува како вториот Фридрих Велики.

Кајзерот повеќе од се сакал меѓународно признание на германскоот значење и, пред се, на нејзината сила. Се обидел да го води она што тој и неговата свита го нарекувале Weltpolitik, т.е. светска политика, а никогаш не го дефинирал тој поим, или врската на таа политика со германскиот национален интерес. Позади паролата се наоѓал интелектуален вакуум: надмен речник кој ја скривал внатрешната празнина, а со големите зборови страв и недостаток, било каква ориентација. Расфрлувањето и неодлучното делување го одржувале наследството што зад себе го оставил два века германскиот провинцијализам. Дури и германската политика да била мудра и одговорна, вклучувањето на тој колос и постоењето на меѓународни рамки би претставувала многу тешка задача. Меѓутоа, експлозивната мешавина на карактерните особини и домашните институции не само што го спречила развојот во тој правец, туку и довела до неразумна надворешна политика чиј посебен успех го претставувал она што на Германија и го донесе сето она од што таа отсекогаш се плашела.

Во текот на дваесет години по отпуштањето на Бизмарк, Германија успеала да поттикне создавање на необични, потполно поинакви сојузништва. Во 1898 година, Франција и Велика Британија само што не завојувале поради Египет. Непријателството меѓу Велика Британија и Русија претставувало константа во меѓународните односи во текот на поголемиот дел на XIX век. Велика Британија повремено барала сојузници против Русија, обидувајќи се да ја придобие Германија пред да се определи за Јапонија. Никој не би можел ни да помисли дека Велика Британија, Франција и Русија некогаш би можеле да завршат на иста страна. Наспроти се, десет години подоцна всушност тоа и се случило, благодарение на тврдоглавата, заканувачка германска дипломатија.

Колку и неговото маневрирање да било сложено, Бизмарк никогаш не се обидел да ја заобиколи традицијата на рамнотежа на силите. Меѓутоа, на неговите наследници рамнотежата на силите очигледно не им одговарала; тие, се чини, никогаш не ни разбрале дека што колку повеќе ја зголемуваат сопствената снага, толку повеќе го поттикнуваат стварањето на противнички коалиции и собирање на оружје со цел одржување на европската рамнотежа.

Германските политичари ја презирале неподготвеноста на другите земји да влезат во сојуз со државата која била веќе најсилна во Европа и чија сила предизвикувала страв од германската хегемоинја. На нив им се чинело дека

115

агресивноста е најдобар начин на своите соседи да им стават до знаење кои се границите на нивната сопствена моќ и со тоа каква е користа од пријателство со Германија. Таа надменост предизвикувала потполно спротивни ефекти. Обидувајќи се својата земја да ја направат што посигурна, Бизмарковите наследници во сите останати европски земји предизвикале апсолутна несигурност, што речиси автоматски довело до создавање на сојузништва како противтежа. За остварувањето на доминацијата не посотјат дипломатски пречки; единствениот пат кој води кон нив е војната, а таа поука провинциските политичари на постбизмаркова Германија ја научиле дури кога било премногу доцна да се избегне катастрофата.

Парадоксално е тоа што во текот на најголемиот дел на историјата на германското царство, главната закана за мирот не била гледана во Германија, туку во Русија. Најпрво Палмерстон, а потоа и Дизраели, биле убедени дека Русите имаат намера да продрат до Египет и Индија. До 1913 година, стравот на германските политичари дека ќе ги прегазат руските хорди достигнал огромни размери, а следната година значајно влијаело на нивната одлука да ја предизвикаат судбоносната пресметка.

Всушност, имало малку цврсти докази кои оделе во прилог на стравот дека Русија тежнее да воспостави европска империја. Тврдењето на германските воени известувачки служби дека поседуваат докази дека Русија се спрема за таква војна биле точни исто колку што биле ирелевантни. Сите членки на двата табора, опиени со новината каква што била железницата, како и мобилизациските планови, постојано ги извршувале воените подготовки кои ги надминувале размерите на сите спорени прашања. Меѓутоа, баш затоа што не можеле да се поврзаат во ниедна конкретна цел, тие грозничави припреми биле толкувани како наговењтувања на огромни, иако нејасни, амбиции. Кнезот Билов, германски канцелар од 1900 до 1909, карактеристично го изложил ставот на Фридрих Велики според кој „руското царство по својата сила и својата положба претставува најопасен од сите пруски соседи“.

Огромното руско пространство и нејзината издржливост претставувале нешто навистина застрашувачко за Европа. Сите европски држави тежнееле кон зголемување, по пат на закана и противзакана. Меѓутоа, Русија како да се ширела по некое сопствено темпо; се чинело дека може да ја спречи само поголема сила, обично со војна. Во многу кризи, Русија често била на дофатот на разумно решение, всушност многу подобро од она што на крајот го усвојувала. Меѓутоа, Русија секогаш повеќе сакала да се изложува на ризикот да претрпи пораз, наместо да се најде во компромис. Всушност тоа и се случило во Кримската војна во 1854, во војните на Балканот од 1875 до 1878 и во текот на кризата што и претходела на Руско-јапонската војна во 1904 година.

Оваа тенденција меѓу другото се објаснувала со тоа што Русија припаѓа и на Европа и на Азија. На Запад, Русија била дел од „Европскиот концерт“, опфатена со сложените правила на рамнотежа на силите. Меѓутоа, руските политичари дури ни таму најчесто немале доволно трпение за повикување на рамнотежа, туку биле склони да пребегнат кон војната, доколку на нивните барање не се искочело во пресрет - на пример, во случувањата што претходеле на Кримската војна од 1854, кога Русија за малку не влегла во војна со Бугарија. Во Средна Азија, Русија имала работа со слаби земји на кои принципот на рамнотежа на силите не можел да се примени, а во Сибир -

116

се до судирот со Јапонија - можела да се шири исто како Америка по слабо населениот континент.

Русија во европските форуми обично ги слушала аргументите кои оделе во прилог на рамнотежа на силите, но не се држела секогаш во согласност со нивните препораки. Додека европските земји секогаш сметле дека судбината на Турција и Балканот треба да ги одредува „Европскиот концерт“, Русија од друга страна секогаш тежнеела со тие проблеми да се занимава унилатерално и да го решава по сила на приликите, склучуањето на Јадранскиот мир во 1829 и Ункјар-искелескиот сојуз од 1833, судирот со Турција 1853 и војните на Балканот од 1875-1878 и 1885. Русија очекувала Европа на тоа да не обрне внимание и била навредена кога се случило спротивното. Истиот проблем излегол и после Втората светска војна коа западните сојузници сметале дека судбината на Источна Европа се однесува на цела Европа, додека Сталин инсистирал на тоа Источна Европа, а особено Полска, дека се наоѓаат во советската сфера и дека нивната иднина треба да се одреди без учествување на западните демократски земји. Како и неговите претходници од царска Русија, Сталин во тој случај делувал унилатерално, Меѓутоа, западните сили после секој унилатерален руски потег неизбежно би створиле некаква коалиција за да пружат отпор на руските воени продори и да ги отфрлат решенијата што Русија им ги наметнувала на своите соседи. По Втората светска војна било потребно да поминат неколку децении за да се потврди повторно оваа историска схема.

Во воените походи на Русија ретко кога таа го исполнувала чувството каде треба да престане. Кога би била намалена, ги лекувала своите рани и чекала време да се освести - Велика Британија во текот на речиси цел XIX век, Австрија после Кримската војна, Германија по Берлинскиот конгрес и Соединетите Американски Држави во текот на студената војна. Останува да се види како еднаш кога во потполност се опоравила од шокот кој го доживеала поради распаѓањето, новата постсоветска Русија реагира на крахот на својата историска империја и излегувањето од нејзината орбита.

Кога во прашање била Азија, руското чувство за мисија било уште помалку ограничено со политичките или географските препреки. Во текот на целиот XVIII век и поголемиот дел на XIX, Русија на Далечниот исток била сама. Тоа била првата европска сила која тргувала со Јапонија и првата која склучила некаков договор со Кина. Ова ширење било остварено со помош на релативно малку војници-авантуристи и населеници, не предизвикало судир со европските сили. Споредните судири со Кина не биле од поголемо значење. Во замена за руската помош против завојуваните племиња, Кина во XVIII и XIX век се препуштила на руската управа и огромната територија, што довело до склучување на низа таканаречени „нерамноправни договори“, кои од тогаш секоја кинеска влада, а особено комунистичката, ќе ги осудува.

По секое територијално проширување на Азија, руските апетити задолжително растеле. Во 1895 година, Сергеј Вите, рускиот министер на финансии и царски повереник, му напишал на Николa II: „Имајќи ја пред вид нашата огромна граница со Кина и нашата исклучително поволна ситуација, припојувањето кон Русија на значаен дел од Кинеското царство е само прашање на време“. Како и тогаш кога во прашање била Отоманската империја, руските политичари сметале дека Далечниот исток претставува исклучително руски проблем, и дека остатокот од светот нема право да

117

интервенира. Русија често напредувала на сите фронтови истовремено; уште почесто се повлекувала и повторно напредувала, во зависност од тоа каде експанзијата била најмалку ризична.

Политичкиот апарат на царска Русија ја одразувал нејзината двојна природа. Во руското Министерство на надворешни работи, кое иако е дел од владата делувало самостојно, работеле мнозинство прозападно ориентирани луѓе. Тоа често биле балтички Германци, кои ја сметале Русија за европска држава чија политика би требало да се спроведува според начелата на „Европскиот концерт“. Меѓутоа, во рамки на Министерството постоело и подеднакво независно Азиско одделение, задолжено за руската политика кон Отоманското царство, Балканот и Далечниот исток - со други зборови, за сите фронтови на кои Русија всушност се ширела.

За разлика од Министерството, Азиското одделение не се сметало себеси за дел од „Европскиот концерт“. Гледајќи на европските држави како на пречка за остварување на своите планови, ова би ги третирало како ирелевантни и се обидувало секогаш кога може да ги остварува руските цели преку унилатерални договори, или војни кои се отпочнати без обрнување внимание на Европа. Како што Европа инсистирала на тоа дека прашањата во врска со Балканот и Отоманското царство треба да се решаваат заеднички, честите судири биле неизбежни, а Русија била се повеќе налутена поради тоа што ја ограничуваат силите кои ги сметала ненадлежни на тој терен.

Руската експанзија, делумно дефанзивна, делумно офанзивна, отсекогаш била двосмислена, што до крајот на советската ера на Запад поттикнувало расправи за вистинските намери на таа земја. Руските намери никогаш не можеле лесно да се сфатат меѓу другото и поради тоа што руските власти, дури и во комунистичкиот период, секогаш биле слични на некој автократски двор од XVIII век, отколку суперсили од XX век. Ни царска ни комунистичка Русија никогаш немале ниту еден голем министер за надворешни работи. Нејзините министри за надворешни работи, како Неселроде, Горчаков, Гирс, Ламсдорф, па дури и Громико, биле компетентни и способни, но немале овластувања за креирање на долгорочна политика. Тие биле нешто повеќе од слуги на некој чуден и често неурамнотежен автократ за чија наклоност морале да се натпреварувааат во опкружувањето оптеретено со бројни внатрешни проблеми. Царска Русија немала ни Бизмарк, ни Солзбери, ни Рузвелт - накратко, ниеден самостаен министер со извршно овластување во однос на сите аспекти на надворешната политика.

Дури и кога на престолот се наоѓал цар кој претставувал доминантна личност, рускиот автократски политички систем не дозволувал развој на кохерентна надворешна политика. Еднаш кога би пронашле министер за надворешни работи кој им одговара, царевите биле склони да го задржат на таа позиција се додека не се посенил, како што бил случајот со Несероде, Горчаков и Гирсон. Тие тројца должноста на министер на надворешни работи ја извршувала безмалку во текот на целиот XIX век. Дури и во длабока старост, тие им биле драгоцени на странските државници, затоа што ги сметале за единствени личности кои во Петроград се вредни да владеат, бидејќи биле единствени овластени да имаат пристап до царот. Протоколот буквално на никој друг не му дозволувал да побара аудиенција кај царот.

118

Донесувањето одлуки ополнително го комплицирало тоа што царевата извршна власт често се судирала со неговите аристократски претстави за начинот на живот на еден владетел. На пример, набргу по потпишувањето на Договорот за меѓусебно осигурување, во клучниот период за руска надворешна политика, Александар III го напуштил Петроград цели четири месеци, од јули до октомври 1887 за да се посвети на крстарење со јахта, прусуствува на маневри и ја посети роднината на неговата сопруга во Данска. Бидејќи единствениот вистински донесувач на одлуки бил недостапен, руската надворешна политика се водела со врзани раце. Царевата политика не само што често била инспирирана од моменталното расположение, туку на неа во голема мера влијаела националистичката пропаганда, која од своја страна ја поттикнувале воените кругови. Воените авантуристи, како што бил генералот Кауфман во Средна Азија, речеси не обрнувале никакво внимание на министрите за надворешни работи. Горчаков можеби ја говорел вистината кога на британскиот амбасадор во еден разговор му изјавил како е слабо запознат со она што се случува во Средна Азија.

До доаѓањето на престол на Никола II, кој владеел од 1894 до 1917, Русија веќе била приморана да ја плати цената на своите произволни институции. Никола најпрво ја вовел Русија во несреќна војна со Јапонија, а потоа дозволил неговата земја да се вплетка во систем од сојузништва кој војната со Германија ја направил буквално неизбежна. Додека Русија својата сила ја усмерила кон ширење, а трошела на пропратните судири со иностранство, социјалната и политиката структура во земјата станале се покршливи. Поразот во војната со Јапонија од 1905 година морал да послужи како предупредување дека истекува времето за средување на домашните прилики - за какво што се залагал големиот реформатор Петар Столипин. Русија имала потреба од здив, а таа наместо тоа на себе си приредила уште еден поход надвор од своите граници. Откако била потисната во Азија, го обновила својот сон за панславизмот и продорот кон Босфор и Дарданелите, кој овој пат изгубил контрола.

Парадоксално е тоа што рускиот експанзионизам, стигнувајќи до одредени точки, повеќе не ја зголемувал руската моќ, тукиу предизвикал нејзино слабеење. Во 1849 година, Русија се сметала за најсилна држава во Европа. Седумдесет години подоцна, нејзината династија била симната, а таа за извесно време исчезнала од редовите на големите сили. Од 1848 до 1914 година, Русија учествувала во неколку војни (не вклучувајќи ги колонијалните), многу повеќе од било која друга голема сила. Во сите тие судири, со исклучок на интервенциите во Унгарија во 1849, финансиската и политичката цена која ја платила Русија далеку ги надминувала нејзините добитоци. Иако секој од овие судири го наплатил својот данок, Русија и понатаму статусот на голема сила го поистоветуала со територијалното проширување; таа чувствувала незаситен глад за земја која не и била потребна, а не можела ни да ја апсорбира. Сергеј Вите, царскиот близок советник, му ветил на Никола II дека „од брегот на Тихиот океан до врвовите на Хималаите, Русија ќе го има главниот збор не само за работите кои се однесуваат на Азија, туку и на Европа“. Меѓутоа, за статус на голема сила во индустриската ера, имотниот, социјалниот и политичкиот развој би биле многу покорисни од сателитската бугарска држава и протекторатот во Кореја.

Меѓу руските политичари имало малку од оние што како Горчаков биле доволно мудри да сфатат дека за Русија „секое територијално проширување претставува додатно слабеење“, но нивните ставови никогаш не можеле да ја смират руската манија

119

за ново освојување. На крајот, комунистичката империја се срушила во основата од истите причини како и царската. Советскиот Сојуз би можел многу подобро да помине ако до крајот на Втората светска војна не се ширел надвор од своите граници и ако со т.н. сателитски држави воспоставил односи какви што на пример одржувал со Франција.

Кога двата колоси - моќната, огнена Германија и огромната, несопирлива Русија - се нашле еден покрај друг, судирот е неизбежен, без обзир на тоа што Германија немала што да добие од војна со Русија и што Русија можела се да изгуби во војна со Германија. Мирот во Европа така зависел од единствената земја која во текот на XIX век вешто и сосема умерено ја играла својата „јазична“ улога на вагата на европската рамнотежа. Во 1890 година, изразот „сјајна изолација“ и натаму точно ја објаснувал британската надворешна политика. Британцијте својата земја гордо ја нарекувале Европски „тег“ - чие тежнеење спречувало било која од бројните коалиции кои ги склучувале континенталните сили, да стане доминантна. Британските државници традиционално биле несклони во тие сојузништва, исто како и американските изолационисти. Па сепак, само 25 години подоцна, стотици илјади Англичани загинале во калливите полиња на Фландрија, борејќи се со своите француски сојузници против заедничкиот непријател - Германија.

Од 1890 до 1914 дошло до значаен пресврт во британската надворешна политика. Големата иронија е претставена од тоа што низ првиот дел на оваа промена емјата ја превел еден типичен претставник на традиционална Британија и нејзината традиционална надворешна политика. Лорд Солзбери бил потомок на старото семејство Сесил, чии претци биле великодостојници на дворовите на британските кралеви уште од времето на Елизабета I. Познато е дека кралот Едвард VII (владеел од 1901 до 1910), кој во споредба со Сесил потекнувал од скоро збогатено семејство, повремено се жалел дека Солзбери му се обраќа од висина.

Вивнувањето на Солзбери во политиката било лесно исто како што било и предодредено. Образованието го стекнал на Христовиот колеџ во Оксфорд, во младоста патувал по империјата, го усовршил владеењето на францускиот јазик и се запознал со многу државници. Ја извршувал должноста министер за Индија, а на 48 години станал Дизраелиев министер за надворешни работи; во тоа својство одиграл водечка улога на Берлинскиот конгрес на кој го извршил најголемиот дел на детални, секојдневни преговори. После Дизраелиевата смрт станал водач на ториевците и, ако се одземе Гледстоновата последна влада (1892-94), претставувал доминантна фигура на политичката сцена во текот на последните петнаесет години на XIX век.

Положбата на Солзбери во извесна смисла не се разликувала многу од положбата на Џорџ Буш, иако највисоката функција во својата земја ја извршувал подолго. И едниот и другиот доминирале со светот кој, кога дошле на власт, наголемо исчезнувал, иако тие тоа не го знаеле. И едниот и другиот зад себе оставија трага, благодарејќи на тоа што умееја да го искористат она што го наследија. Бушовиот поглед на светот ја обликуваше студената војна во текот на која се воздигна и со чие завршување, тој на врвот на својата кариера беше приморан да претседава; Солзбери се формирал на искуствата стекнати во Палмерстоновата ера, ерата на британската прекуморска моќ без преседан и нескротеното англиско-руско соперништво, а и едното и другото во времето на неговиот мандат несомнено се ближеше кон својот крај.

120

Владата на Солзбери морала да се соочи со разнишаната положба на Велика Британија. Германската економска моќ ја престигнуваше британската, а рускиот и францускиот експанзионизам ја загрозувале речиси сегде Британската империја; Велика Британија и натаму била доминантна сила, но доминација каква што оствари во средината на XIX век сега исчезнувала. Исто онака како што и Буш вешто се приспособуваше на она што не го предвиде, британските државници во деведесетите години на XIX век ја сфатија потребата својата традиционална политика да ја усогласт со неочекуваниот развој на настаните.

Дури и по физичкиот изглед, здебелениот и збрчкан лорд Солзбери подобро го отелотворувал британското задоволство со постоечката состојба, отколку трансформацијата на Велика Британија. Како творец на изразот „сјајна изолација“, Солзбери во согласност со неа ветувал дека ќе води традиционална британска политика која подразбираше цврст курс кон другите империјални сили во прекуморските земји и вклучување во еворпски сојузништва само кога тоа претставува последно средство за спречување на намерите на некој агресор да ја поремети рамнотежата. По Солзбери, идеалната политика на Велика Британија, имајќи ја пред вид нејзината островска положба, требало да биде активна на отворено море, додека на континентот не било пожелно вклучување во вообичаени сојузи. „Ние сме риби“, изјавил во една прилика.

Солзбери на крајот морал да сфати дека гломазната Британска империја се нашла под притисок на Русија на Далечниот и Блискиот исток, а Франција во Африка. Во колонијалната трка се вклучила дури и Германија. Иако Франција, Германија и Русија меѓусебно биле соперници во Европа, во прекуморските земји сите три се судирале со Британија. До сите тие судири доаѓало затоа што Британија не ја поседувала само Индија, Канада и поголем дел од Африка, туку инсистирала и на доминација над другите огромни територии за да не паднат тие во рацете на некои други сили, што од стратешки причини не и одговарало на неа, иако не сакала директно да ги контролира. Солзбери тие претензии ги нарекувал „некој вид на жиг кој се удира на територија, за во случај на било какво пореметување Англија да не мора да ја отстапи на ниедна друга сила“. Тие територии ги опфаќале Персискиот залив, Кина, Турција и Мароко. Велика Британија во деведесетите години на XIX век била притисната од бескрајни судири со Русија во Авганистан, во областите на Босфор и Дарданелите и во северна Кина, а со Франција во Египет и Мароко.

Преку Средоземниот договор од 1887 година, Велика Британија индиректно се поврзала во троен сојуз со Германија, Австро-Унгарија и Италија, во надеж дека Италија и Австрија ќе и ја зајакнат позицијата во однос на Франција во Северна Африка и Русија на Балканот. Меѓутоа, се покажало дека Средоземните договори биле од преоден карактер.

Новонастанатото Германско Царство, на чие чело веќе не се наоѓал неговиот голем стратег, не знаело како да се постави во однос на можностите кои се укажувале. Наспроти огромното противење на традиционалистите, геополитичката реалност постепено ја извлекувала Велика Британија од „сјајната изолација“. Првиот чекор кон поголемото вклучување во Европа е направен поради воспоставување на подобри односи со царска Германија. Убедени дека нивната земја очајнички им е потребна на Русија и на Велика Британија, германските политичари сметале дека можат истовремено со двете жестоко да се ценкаат. Тие, меѓутоа, никогаш не прецизирале

121

што всушност бараат, а не им паднало на памет ни со она што би можеле да го направат да ги поттикнат Русија и Велика Британија на зближување. Кога повремено би се откажале од играњето на се или ништо, германските политичари би се повлекле во зловолја која набргу преминувала во надменост. Таквиот пристап бил дијаметрално спротивен на пристапот на Франција која се определила за напредување чекор по чекор, па со тоа дваесет години чекала Русија да и предложи договор, и уште десет истото да го стори Велика Британија. Наспроти огромната галама која ја дигала постбизмарковата Германија, нејзината надворешна политика во целост била аматерска, кратковида, па дури и плашлива, кога би се соочила со конфорнтации кои самата ги предизвикала.

Првиот дипломатски чекор на патот кој ќе стане судбоносен, Вилхелм II го направил во 1890, набргу по отпуштањето на Бизмарк. Тогаш ја отфрлил понудата на рускиот цар да го продолжат Договорот за меѓусебно осигурување наредните три години. Со тоа што одма по стапувањето на престол ја одбил руската понуда, Кајзерот заедно со своите советници, почнал да го распарува можеби најзначајниот низ од мрежата на Бизмарковите вкрстени сојузништва. На тоа ги поттикнале три причини: пред се, сакале нивната политика да биде што е можно повеќе „едноставна и отворена“ (новиот канцелар Каприви, во една прилика признал дека едноставно не ја поседува Бизмарковата способност истовремено да жонглира со осум топчиња“; второ, сакале да ја уверат Австрија дека сојузништвото со неа претставува главен приоритет за Германија; конечно, сметале дека Договорот за меѓусебно осигурување претставува препрека за она за коешто тежнееле - склучување сојуз со Велика Британија.

Сите овие причини покажувале неразбирање на геополитиката поради кое Германија на Вилхелм II се повеќе се изолирала. Германија поради својата положба и поради своијата историја била сложена земја, па со тоа никаква „едноставна“ политика не можела да одговори на сите нејзини потреби. Пред се благодарејќи на тоа што во исто време биле склучени договорите со Русија и со Австрија претставувало противречност, Бизмарк можел полни дваесет години да ја одржува рамнотежата меѓу австриските стравувања и руските амбиции, а да не ги прекинува односите ниту со една од нив, ниту да поттикнува ендемски кризи на Балканот. Завршувањето на Договорот за меѓусебно осигурување предизвикало потполно спротивна ситуација: ограничување на германската можност и поттикнување на австрискиот авантуризам. Николај де Гирс, рускиот министер за надворешни работи, веднаш тоа го сфатил и забележал: „Престанувањето на важењето на нашиот договор (Договорот за меѓусебно осигурување), ја лиши Виена од мудрата и добронамерна, иако и строга контрола на кнезот Бизмарк.“

Напуштањето на Договорот за меѓусебно осигурување не само што довело до тоа Германија да се откаже од урамнотежениот однос кон Австрија, туку пред се предизвикало вознемиреност во Русија. Германското потпирање на Русија во Петроград се толкувало како ново определување за пружање поддршка на Двојната Монархија на Балканот. Веднаш штом Германија се испречила пред руските цели во регионот кој никогаш порано не бил од витален интерес за Германија, Русија побарала сојузник, што Франција повеќе од подготвено прифатила.

Колонијалниот договор кој Гермаија го склучила со Велика Бриотанија непосредно пред Кајзеровото одбивање да го продолжи Договорот за меѓусебно

122

осигурување, само посилно ги зацврстило руските намери да се приближат кон Франција. Велика Британија од Германците ги добила изворите на Нил и териториите во источна Африка, вклучувајќи го и островот Занзибар. За возврат, Германија добила релативно безначајни територии кои ја поврзвуале југозападна Африка со реката Замбези, т.н. коридор Каприви, и островот Хелголанд во Северното море, за кој се сметало дека има извесно стратешко значење за заштитата на германскиот брег од напад од море.

Тоа била двострано прилично корисна спогоднба, иако се изродила како прва во низата на недоразбирања. Лондон тој договор го сфатил како средство за решавање на колонијалните прашања во Африка, Германија како вовед во англиско-германски сојуз, а Русија отишла уште подалеку и го протолкувала како прв чекор на Англија кон стапувањето во Тројниот сојуз. Со тоа баронот Стал, рускиот амбасадор во Берлин, возбудено го известил Петроград за пактот меѓу Германија, традиционално пријателска земја, и Велика Британија, традиционално непријателска земја:

Кога некого го обединуваат бројни интереси и позитивни ангажмани во еден дел од светот, тој сигурно ќе отиде уште понатаму и ќе се усогласи во врска со сите крупни прашања кои можат да се отворат на планот на меѓународните односи... Пактот со Германија е буквално остварен. Тој без отстапка ќе влијае на англиските односи со останатите земји - членки на Тројниот сојуз.

Со тоа почнале да се остваруваат коалиции од кои Бизмарк би се ужаснувал, со оглед на тоа што крајот на Договорот за меѓусебно осигурување го отворил патот кон француско-рускиот сојуз.

Германија сметала дека Франција и Русија никогаш нема да склучат сојуз, со тоа што Русија не била заинтересирана да се бори за Алзас и Лорен, а Франција за словенските народи на Балканот. Се покажало дека тоа е една од многуте огромни заблуди на Бизмарковите наследници. Штом Германија неотповикливо застанала на страната на Австрија, Франција и Русија всушност станале една на друга неопходни, колку и да им биле различни целите доколку претходно не ги поразела, или барем ослабела, Германија. Францускиот сојуз бил потребен поради тоа што било јасно дека Германија без војна нема да се одрече од Алзас и Лорен, а на Русија затоа што знаела дека никогаш нема да може да ги „наследи “ австриските територии населени со Словени, доколку не ја порази Австрија; Германија со одбивањето да го обнови Договорот за меѓусебно осигурување јасно ставила до знаење дека ќе се спротистави на руските планови, а Русија немала никакви шанси против Германија без француска помош.

Година дена откако Германија одбила да го обнови Договорот за меѓусебно осигурување, Франција и Русија го потпишале договорот за пријателство, т.н. „Срдечен договор“ (Entente cordiale), кој предвидувал взаемна дипломатска поддршка. Гирс, многу ценет руски министер за надворешни работи, предупредил дека тој договор нема да го реши основниот проблем, со оглед на тоа што главниот непријател на Русија не е Германија, туку Велика Британија. Во очајната желба да се спасат од изолацијата на која ги осудил Бизмарк, Франција се согласила на француско-рускиот договор да му се

123

додаде клаузула по која била обврзана да и пружи на Русија дипломатска поддршка во сите колонијани судири со Велика Британија.

Оваа антибританска клаузула за француските политичари претставувала евтина влезница за воспоставување на планираната антигерманска коалиција. Франција веднаш потоа ќе се обиде договорот со Русија да го прерасне во воен сојуз. Руските националисти биле склони кон сојуз кој би можел да го забрза распадот на Австроунгарската монархија, но руските традиционалисти биле загрижени. Гирсовиот наследник на положбата министер за надворешни работи, грофот Владимир Ламсдорф, запишал на почетокот од февруари 1892 година во својот дневник:

Тие (Французите) се спремаат да не опседнат со предлози во врска со договорот за заедничка воена акција во случај на напад на некоја трета земја... Зошто, меѓутоа, да претеруваме, кога и ова што го имаме е добро? Нам ни се потребни ред и мир, со оглед на страдањата како што се гладот, незадоволувачката положба на нашите финансии, неисполнувањето на програмот за наоружување, очајната состојба на нашата транспортна мрежа и, конечно, повторното делување на нихилистичкиот табор.

Француските политичари на крајот сепак го развеале Ламсдорфовиот сомнеж, доколку во спротивно не го убедил царот. Во 1894 година, потпишан е воен договор со кој Франција се обврзувала да и помогне на Русија во случај да ја нападне Германија, или Австрија заедно со Германија. Русија требало да ја поддржи Франција доколку ја нападне Германија, или Германија заедно со Италија. Додека француско-рускиот договор од 1891 претставувал дипломатско средство за кое можело да се тврди дека е насочено против Велика Британија исто колку против Германија, единствениот непријател кој овој воен договор го зел во предвид била Германија. Договорот меѓу Франција и Русија склучен во 1891, за кој во 1894 година ќе следи воениот договор „судбоносен сојуз“, како што подоцна го нарекол Џорџ Кенан, претставувал пресвртница во насочувањето на Европа во војна.

Тоа бил почетокот на крајот на функционирањето на рамотежата на силите. Тој систем најдобро функционира доколку постои барем еден од наведените услови: најпрво, секоја држава мора да биде слобона во согласност со моменталните околности да склучи сојуз со било која друга држава. Со текот на поголемиот дел од XVIII век, рамнотежата се одржувала благодарение на постојаната промена на сојузништвото; истото може да се рече и за Бизмарковиот период од 1890 година. Второ, кога постојат цврсти сојузништва, но и „тег“ кој обезбедува ниедна од постоечките коалиции да не стане доминантна - како што беше случајот после француско-рускиот договор, кога Велика Британија и натаму претставуваше таков „тег“ и кога двете страни се обидуваа да ја придобијат. Трето, кога постојат цврсти сојузи, а не и „тег“ или цврста кохезија, благодарејќи на која во врска со сите прашања мора да се постигнат компромиси, или да се промени страната.

Кога ниеден од овие услови не преовладува, дипломатијата станува ригидна. Доаѓа до беспоштедна борба во која добивката на едната страна се смета за губиток за другата, а трката во наоружувањето и се поголемата затегнатост стануваат неизбежни. Таквата ситуација, каква што ќе постои во текот на студената војна, молчејќи се

124

појавила и во Европа после британското стапување кон француско-рускиот сојуз, со што во 1908 година настанал Тројниот договор (Антанта).

За разлика од периодот на студената војна, меѓународниот поредок после 1891 година не станал ригиден поради една единствена закана. Било потребно петнаесет години за постепено да се растурат сите три елементи кои овозможуваат флексибилност. После воспоставувањето на Антантата, рамнотежата на силите веќе не функционирала. Одмерувањето на силите станало правило, а не исклучок. Можноста со текот на некоја криза настаните да избегаат од контрола станала само прашање на време.

Меѓутоа, во 1891 година кога Франција и Русија го склучиле сојузот насочен против Германија, оваа уште се надевала дека како противтежа може да се воспостави сојуз со Велика Британија, каков што Вилхелм II посакувал, но го оневозможила неговата сопствена страшливост. Колонијалниот договор од 1890 година не довел до создавање на сојуз од кој се плашел рускиот амбасадор. Тој не се остварил делумно поради британската внатрешна политика. Кога во 1892 година последен пат се вратил на положбата на претседател на владата, остарениот Гледстон одбил било какво здружување со автократските земји како што се Германија и Австраија, и со тоа нанел удар врз Кајзеровата суета.

Меѓутоа, неколкуте обиди да се воспостави англиско-германски сојуз пропаднале пред се поради тоа што германските политичари упорно не ја сфаќале ни британската надворешна политика, ни реалните барања на својата сопствена безбедност. Во текот на еден ипол век, Велика Британија одбивала да се придружи кон било каков отворен воен сојуз. Таа прифаќала само два вида на ангажирање: ограничување на воените догоовори за решавање на конкретни, јасно назначени опасности, или аранжмани од типот на „антанта“, т.е. договори за пријателство, со цел дипломатска соработка во врска со прашањата во кои имала паралелни интереси со некоја друга земја. Во извесна смисла, британската дефиниција на антантата се сведувала на тавтологија - Велика Британија била спремна на соработка кога ќе реши да соработува. Меѓутоа, договорот за пријателство подразбирал и воспоставување на етички и психолошки врски, како и претпоставка - ако не и правна обврска - за заедничко делување во време на криза. Воглавно тоа и ја спречувало, или бар го отежнувало британското приближување кон Франција или Русија.

Германија одбила да прифати таков неформален вид соработка. Вилхелм II инсистирал на она што е наречено договор „ од континентален тип“. „Ако Англија сака сојузници или помош“, рекол во 1895 година, „таа мора да ја напушти својата неутрална политика и да прифати гаранции или договори од континентален тип.“ Меѓутоа што подразбирал Кајзерот со тоа? После речиси еден век „сјајна изолација“, Велика Британија очигледно не била спремна да превземе трајни обврски на континентот какви што упорно избегнувала сто и педесет години, посебно во односот кон Германија, која забрзано станала најсилна држава во Европа.

Германското инсистирање на цврсти гаранции самото себе се осудило на пораз, особено имајќи пред вид дека тие на Германија не и биле потребни. Таа била доволно силна да го победи било кој потенцијален европски противник, или неколку од нив заедно, се додека Велика Британија не би застанала на нивна страна. Германија затоа морала од Велика Британија да бара не сојуз, туку само неутралност во случај на

125

континентот да дојде до војна, а за тоа би бил доволен договор од типот на антантата. Барајќи го она што не и било потребно, и нудејќи го она што Велика Британија не го сакала (воопштена обврска да ја брани Британската Империја), Германија ја навела Британија на сомнеж дека всушност тежнее кон светска доминација.

Германското нетрпение дополнително ја зголемило резервата на Британците кои почнале да негуваат се подлабоки сомнежи во причините поради кои им се нуди сојуз. „Не би сакал да го занемарам очигледното нетрпение на моите германски пријатели“, запишал Солзбери. „Меѓутоа, сега не би било мудро премногу да се потпираме на нивниот совет. Нивниот Ахитофел (добар и мудар советодавач) замина. Со нив сега е многу полесно и попријатно да се работи, но на човекот сепак му недостасува исклучителната проценливост на старецот (на Бизмарк).“

Додека германските политичари напорно се труделе да воспостават сојуз, јавното мислење барало се поодлучна надворешна политика. Од тоа едно време се воздржувале само социјалдемократите, иако на крајот од 1914 година и тие му пристапиле и го поддржале објавувањето на војна. Владеечките слоеви на германското друштво не поседувале европско дипломатско искуство, а уште помалку се разбирале во светската политика на која инсистирале премногу гласно. После две светски војни, вината, особено во Соединетите Држави, ќе биде префрлена на јункерите, класа која на Прусија и овозможила да ја игра доминантната улога во Германија. Тој општествен слој всушност бил најмалку виновен за екстремизмот во надворешната политика, имајќи пред вид дека во основа биле ориентирани кон европската политика, додека случувањата надвор од Европа слабо ги интересирале. Јадрото на националистичката пропаганда, која во тамошниот политички систем Парламентто не можел да ги неутрализира онака како што веќе со векови било случај во Велика Британија и Франција, сочинувале, всушност, нови слоеви на општеството, претставници на индустриските кругови и стручњаци. Во западните демократски земји силните националиситички струи канализирани се преку парламентарни институции, додека во Германија морале да дојдат до израз во вонпарламентарните групи за притисок.

Без обзир на тоа што Германија била автократска земја, нејзините политичари биле многу осетливи на јавното мнение и се наоѓале под силно влијание на националистичките групи за притисок. Тие групи на дипломатијата и меѓународните односи гледале безмалку како на спортски натпреварувања и со тоа постојано ја поттикнувале владата на завземање цврсти ставови, поголемо територијално ширење, повеќе колонии, посилна војска или поголема воена морнарица. Традиционалната, урамнотежена дипломатија, или најмалото наговестување на дипломатска отстапка од германска страна, ги сфаќале како големо понижување. Курт Рицлер, политичкиот секретар на германскиот канцелар Теобалд фон Бетман-Холвег во времето на избивање на војната, исправно забележал: „Воената опасност во наше време потекнува од... внатрешната политика на земјите во кои слабата влада се судира со силното националистичко движење.“

Ваквата духовна и политичка клима го предизвикала и најголемиот германски дипломатски гаф - т.н. Кригеровата депеша - со која царот ја уништил можноста барем до крајот на векот да воспостави сојуз со Велика Британија. Во 1895 година, полковникот Џејмсон, кого го поддржувале британските колонијални кругови, а особено Сесил Роудс, ги нападнале независните бурски држави во јужноафриканската

126

Трансвала. Тој обид претрпел неуспех и довел до исклучително непријатна положба на Солзбериевата влада, која тврдела дека не била непосредно вклучена во тој судир. Германскиот националистички печат ликувал и барал Британците дополнително да се понижат.

Фридрих фон Холштајн, главниот советник и сивата еминенција во Минситерството за надворешни работи,видел во таа несреќна авантура можност на Британците да им укаже на предностите од пријателските односи со Германија, така што ќе им објасни како инаку незгоден непријател би можела да биде. На таквата прилика за пресметување не можел да и одолее ни самиот Кајзер. Веднаш после новата 1896 година, пратил депеша на претседателот на Трансвал, Паулис Кригер, со која му честитал што успеал да ги одбие „надворешните напади“. Тоа бил директен шамар за Велика Британија, бидејќи со таа депеша е наговестен германскиот протекторат во срцето на територијата која Велика Британија ја сметала за своја сфера на интерес. Всушност, депешата на Кригер не ги одразувала ни германските колонојални претензии, ни германската надворешна политика, туку во прашање била исклучителна смислица наменета кон сопственото јавно мнение и во таа смисла се остварила нејзината цел: „Ништо што Владата го направи со годините“, пишувал либералниот Allдemeine Zeitunд на 5 јануари, „не пружи толку потполно задоволство... таа (депеша) е напишана од душата на целиот германски народ.“

Германската кратковидност и неосетливост дополнително ја забрзале оваа тенденција. Со обзир на тоа дека „додворувањето“ на Велика Британија не довело до создавање на саканиот сојуз, Кајзерот и неговата група се убедувале себеси дека извесна демонстрација на цената на германското незадоволство можеби би можела да биде поубедлива. На германска несреќа, тој пристап не водел сметка за историјата во која не постоел пример дека Британија некогаш дозволила некој да ја понижува.

Она што во почетокот претставувало некаква врска магија која требало да ја покаже вредноста на германското пријателство, постепено се претворило во вистинска стратешка закана. Не постоело ништо што од Велика Британија може да создаде толку непомирлив непријател како загрозувањето на нејзината доминација на морето. Германија го превзела баш тој чекор, очигледно не сфаќајќи дека со тоа неминовно се впушта во опасност. Почнувајќи од средината на деведесетите години, внатрешните притисоци да се изгради голема воена флота почнале се повеќе да нараснуваат, а ги предводеле т.н. „навалисти“, една од сите помногубројните групи за согласност, кои биле сочинети од поморски офицери и индустријалци. Со обзир на тоа дека затегнатите односи со Велика Британија, кои можеле да ги оправдаат издатоците за воена морнарица биле директно во нивен интерес, тие на Кригеровата депеша гледале како на дар од небото, како всушност и секој друг проблем кој укажувал на можниот судир со Велика Британија во пооддалечените делови на светот, почнувајќи од статусот на Самоа до границите на Судан и иднината на португалските колонии.

Така се создал волшебниот круг кој го акумулирал судирот. За да изгради воена флота која во следната војна ќе оди само во еден, и тоа нерешен судир со Британците и битката кај Јиланд, Германија успеала на својот се подолг список од непријатели да ја додаде и Велика Британија. Било, имено, совршено јасно дека Англија ќе пружи отпор штом било која континентална земја, која веќе ги поседува најсилните копнени сниги во Европа, се обиде со неа да ја изедначи својата сила на морето.

127

Наспроти тоа, Кајзерот како да не бил свесен на последиците од својата политика. Тоа што Британија ја иритирало германското свртување и градењето на воени флоти, барем во почетокот не можело да влијае на нејзините тековни проблеми како што биле францускиот притисок во Египет и руската закан во Средна Азија. Што ако Русија и Франција одлучат да сорабодуваат, и извршат истовремено притисок во Африка, Авганистан и Кина? Што ако им се придружат Германците и ја нападнат империјата ов Јужна Африка? Британските политичари се помалку веруваат дека „сјајната изолација“ и натаму претставува одговарачка надворешна политика.

Најзначајниот и најгласниот претставник на оваа група бил министерот за колонии, Џозеф Чемберлен. Како важна личност и како некој кој од Солзбери го делела цела една генерација, тој делувал како човек за следниот, XX век, кога се заложувал за сојузништва - по можност со Германија - додека стариот аристократ и натаму строго се придржувал кон изолационизмот од претходниот. Во еден важен говор, одржан во ноември 1899 година, Чемберлен се заложил за „тевтонски“ сојуз, во кој би влегле Велика Британија, Германија и Соединетите Држави. Чемберлен за тоа бил толку заинтересиран, што својот предлог го изнел на Германија без одобрување од страна на Солзбери. Меѓутоа, германските политичари уште инсистирале на официјални гаранции, и натаму несвесни за реалноста, односно на тоа дека условите се ирелевантни, а дека најбитно е да ја обезбедат британската неутралност во случај на војна на континентот.

Солбери во октомври 1900 година бил приморан од здравствени причини да ја напушти положбата министер за надворешни работи, иако и натаму останал претседател на владата. Неговиот наследник во Форејн офисот бил лорд Лансдаун, кој исто како и Чемберлен сметал дека „сјајната изолација“ на Велика Британија веќе не може да ја обезбеди сигурноста. Лансдаун меѓутоа, не успеал да постигне консензус во поглед на еден потполн, официјален сојуз со Германија, бидејќи Кабинетот не бил подготвен да оди подалеку од неколку договори за пријателство: „...договорите во врска со политиката кои (Британците и германската влада) би можат да ги следат во врска со одредените прашања или во одредени делови на светот во кој интересите им се поклопуваат“. Тоа во суштина била истата формула која неколку години подоцна ќе доведе до вклучување во Entente cordiale со Франција и што, како што се покажало, било доволно за Велика Британија да влезе во Првата светска војна на страна на таа земја.

Меѓутоа, Германците уште еднаш ја отфрлиле можноста во корист на неостварливото. Новиот германски канцелар Билов го одбил договорот за пријателство со Велика Британија. Тој повеќе водел сметка за јавното мислење отколку за геополитичките потреби, особено со тоа што приоритет му бил да го убеди Парламентот да изгласа огромно зголемување на издатоците за воена морнарица. Програмот за изработка на воена флота бил спремен да се смали само под услов Британија да пристапи во Тројниот сојуз со Германија, Австрија и Италија. Солзбери го отфрлил тој гамбит во стилот на се или ништо, и така по трет пат во таа деценија пропаднала можноста да се постигне англиско-германски договор.

Суштинската непоклопливост на британските и германските идеи за надворешната политика може да се види во начинот на кој лидерите на тие земји објасниле зошто не успеале да склучат договор. Билов сосема емотивно ја обвинил

128

Велика Британија за привинцијализам, игнорирајќи го фактот дека таа земја ја одредувала светската политика сто години пред Германија воопшто да се обедини:

Англиските политичари малку знаат за континентот. Гледано од аспект на континенталната точка, исто онолку колку што ние ги познаваме Перу или Сијам, тие се наивни во својот свесен егоизам и извесна слепа доверба. На нив им е тешко да ги припишат навистина за’рѓаните намери на другите. Тие се сосема мирни, многу флегматични и многу оптимистични...

Солзбери на својот нестрплив и многу нејасен соговорник му подготвил одговор во вид на лекција од детална стратешка анализа. Наведувајќи го нетактичниот коментар на германскиот амбасадор во Лондон, според кој Велика Британија има неопходност од сојуз со кој Германија би ја избегнала опасната изолација, тој напишал:

Обврската да се бранат германската и австриската граница од Русија е потешка од потребата да се бранат Британските острови од Франција... Грофот Халцфелт (германскиот амбасадор) говори за нашата „изолација“ како за нешто што за нас претставува сериозна опасност. Дали ние некогаш во пракса сме биле изложени на таква опасност? Нас ако не уништеше револуција, нашата пропаст немаше да биде предизвикана од изолацијата. Ние имавме многу сојузници, но тие не би можеле да не спасат ако францускиот цар беше во состојба да ја стекне превласта на Ламанш. Со исклучок за време на неговата (Наполеоновата) власт, ние никогаш не сме биле во опасност; со тоа не можеме ни да оцениме дали „изолацијата“ поради која наводно страдаме, носи во себе било каков елемент на опасност. Не би било многу мудро на себе да си наметнуваме нови и сосема тешки обврски заради заштита од опасност во чие настанување, како што покажува историјата, немаме причина да веруваме.

Велика Британија и Германија едноставно немале доволно паралелни интереси кои би го оправдале официјалниот глобален сојуз каков што барало Германското Царство. Британија се плашела дека дополнителното зајакнување на Германија од нејзиниот потенцијален сојузник би можел да создаде доминантна сило кон каква отсекогаш низ историјата одбегнувала. Истовремено, Германија не била наклонета да превземе улога на британски сојузник во врска со рпашањата кои традиционално ги сметала за периферни за германските интереси - на пример, заканата на Индија - а била премногу арогантна за да ја сфати користа од британската неутралност.

Следниот чекор на министерот за надворешни работи Лансдаун им покажал на германците дека нивното надмено убедување дека и се неопходни на Велика Британија претставува исклучително плод на самоувереност. Во 1902 година, тој ја запрепастил Европа кога склучил сојуз со Јапонија. Првпат после Ришелјеовиот контакт со отоманските Турци една европска земја побарала помош надвор од „Европскиот концерт“. Велика Британија и Јапонија се договориле дека ќе бидат неутрални доколку една од тие две земји биде вклучена во војна со една друга сила поради Кина или Кореја; доколку една од земјите потписници ја нападнат два непријатели, другата потписничка е обврзана да пружи помош. Со обзир на тоа сојузништвото да

129

функционира само доколку Јапонија се бори против два непријатели, Британија конечно го открила сојузникот кој бил подготвен да ја спречи Русија, а не се обидувал да и наметне на другата обврски. Над се, тој сојузник се наоѓал на Далечниот Исток, во област на која Велика Британија била од поголем стратешки интерес отколку руско-германските граници, додека Јапонија е заштитена од Франција која, доколку не постоело сојузништвото, би можела да прибегне кон војна за да ги зацврсти претензиите за руската поддршка. Велика Британија потоа ќе го изгуби интересот за Германија како стратешки партнер, всушност со време ќе почне на неа да гледа како на геополитичка закана.

Уште во 1912 година постоела можност да се надминат англиско-германските несогласувања. Британскиот министер на морнарицата, лордот Холдејн, го посетил Берлин за да ја разгледа можноста да се попушти затегнатоста. Според добиените упатства се обидел да постигне договор со Германија врз основа на поморска согласност и британска обврска дека ќе остане неутрална: „Доколку една од високите договорени страни (т.е. Британија или Германија) биде вклучена во војна во која не е агресор, другата страна во најмала рака ќе завземе став кон таа сила на добронамерна неутралност“. Меѓутоа, Кајзерот инсистирал Англија да се обврзе на неутралност „во случај ако на Германија и се наметне војна“, што на Лондон му звучело како барање Велика Британија да застане на страната на Гермаија доколку оваа се реши на превентивна војна против Русија или Франција. Кога Британија одбилиа да ја прифати формулацијата на Кајзерот, тој од своја страна ја отфрлил британската; германскиот предлог-закон за воена морнарица е изгласан, а Холдејн се вратил во Лондон со празни раце.

Кајзерот и натаму не сфаќал дека Велкика Британија не е спремна да прифати нешто повеќе од премолчена спогодба, иако ни Германија немала потреба од ништо повеќе. „Англиската намера да ни пружи рака само под услов ако ние од наша страна задолжително ја намалиме флотата“, напишал тој, „претставува неограничена дрскост која сама по себе нанесува голема навреда на германскиот народ и неговиот цар. Оваа понуда треба да биде отфрлена а limine…“ Уверен повеќе од секогаш дека Англија под закана мора да ја присили на официјално сојузништво, Кајзерот изјавил: „Им покажав на Англичаните дека да се допре нашето оружје е исто што и да се гризне камен. Можеби со тоа ја зголемив нивната омраза, но го стекнав нивното почитување, што во догледно време ќе ги натера да ги прифатат преговорите - да се надеваме преку умерен тон и многу посреќен исход“.

Кајзеровиот стравичен и надмен обид да воспостави сојуз предизвикал само поголем сомнеж од страна на Британија. Германскиот програм за развој на воена морнарица, покрај провокациите од времето на Бурската војна (1899-1902), ја навел Британија детално да ја преиспита својата надворешна политика. Цел век ипол Велика Британија сметала дека основна закана за европската рамнотежа е Франција која можела да се совлада само со помош на некоја од германските држави, обично Австрија, а повремено Прусија. Најсериозната закана на својата империја Велика Британија видела во Русија. Меѓутоа, штом влегле во сојуз со Јапонците, британците почнале да ги преиспитуваат своите дотогашни приоритети. Во 1903 година, Велика Британија отпочнала систематска акција во целта за решавање на отворените колонијални прашања со Франција, чија кулминација претставувал т.н. „Срдечен

130

договор“ од 1904 година - всушност онаа врста на договори за неофицијална соработка каква што Германија постојано одбивала. Одма потоа, Велика Британија почнала да ја испитува можноста да склучи сличен договор со Русија.

Со обзир на тоа дека Антантата официјално била договор за колониите, таа не значела прекин со традиционалната британска политика на „сјајна изолација“. Многу поконкретна последица од Антантата претставувало британското отстапување од традиционалната улога на „тег“ со кој се подместува рамнотежата, како и тоа што се приклучила кон еден од двата спротивставени сојузи. Во јули 1903 година, уште додека се водени преговорите во врска со Антантата, еден француски пратеник во Лондон го известил Лансдаун дека Франција за возврат ќе направи се што е во нејзина моќ да ја растерети Велика Британија од рускиот притисок од другата страна. Тој рекол:

...дека најсериозната закана за мирот во Европа претставува Германија, дека добрите односи меѓу Франција и Англија се единствениот начин да се предупредат германските планови и дека Англија, доколку таков договор биде постигнат, ќе открие дека Франција е способна да изврши благотворно влијание на Русија со што ќе не ослободи од многуте грижи во врска со таа земја.

За само десет години, Русија стапила во воен сојуз со Франција, иако до тогаш секогаш била врзана за Германија, додека Велика Британија, која сето тоа време повремено кокетирала со Германија, влегла во францускиот дипломатски табор. Германија навистина успеала да постигне нешто исклучително - себе потполно се изолирала, а тројцата традиционални непријатели ги поврзала и вовела во антигерманска коалиција.

Државникот свесен за опасноста која се приближува, мора да донесе една основна одлука. Доколку верува дека проблемите со време ќе се насоберат, треба да се обиде да ги сосече во коренот. Меѓутоа, ако заклучи дека опасноста што се надвива одржува изненаден, или случаен сплет на околности, неспоредливо е подобро да сочека и да дозволи времето да ја отстрани опасноста. Сфаќајќи дека на Франција може лесно да и се случи од сите страни да ја опколат непријателски сили, Ришелје два века порано својата политика ја засновал на отстранување на таа закана. Меѓутоа, тој подеднакво добро ги сфатил различните компоненти на таа потенцијална опасност и заклучил дека привремена акција би ги зближила државите во чие окружување се наоѓа неговата земја. Така, како на главен сојузник навреме се потпрел и разбудувањето на успание недоразбирања меѓу непријателите на Франција. Дури кога тие недоразбирања ќе станеле непремостливи - поточно, само тогаш - дозволувал Франција да влезе во битка.

Кајзерот и неговите советници немале ни трпение ни проникливост каква што таа врста на политика бара - наспроти тоа што земјите кои претставувале опасност за Германија биле се само не природни сојузници. Реагирајќи на заокружувањето кое било на pomolu, Германија ги зајакнала баш оние дипломатски напори без кои таква опасност не би постоела. За да ја растури новонастанатата Антанта, само барала повод за застрашување на Франција за со тоа да и покаже дека британската поддршка е илузорна и неделотворна. Можноста цврстината на Антантата да се стави на проба им се укажала во Мароко, каде француските планови се судриле со договорот со кој на Мароко му е потврдена независноста, и каде Германија имала значајни трговски

131

интереси. Во март 1905 година, Кајзерот по повод на едно крстарење одлучил да стави до знаење што намерува. Слегнувајќи во Тангер, ја објавил германската спремност да ја поддржи независноста на Мароко. Германските политичари блефирале, очекувајќи пред се дека Соединетите Држави, Италија и Австрија ќе ја поддржат нивната политика со отворени врати, второ, дека Русија, по завршувањето на војаната со Јапонија, нема да биде способна да се ангажира, и трето, дека Велика Британија одвај ќе чека на некоја меѓународна конференција да се ослободи од обврските кон Франција.

Се покажало дека тие претпоставки, од првата до последната, биле неточни, поради тоа што стравот од Германија бил посилен од се останато. Првиот пат кога Антантата се соочила со закана, Велика Британија потполно ја поддржала Франција, а германскиот предлог за одржување на конференција не го прифаќала се додека Франција не се сложила со тоа. Австрија и Италија од своја страна не биле волни да се впуштат во никаква авантура која би можела да ги приближи кон војна. Наспроти тоа, германските политичари својот голем престиж го вложиле во заострувањето на тој судир, сметајќи дека со исклучок на допломатската победа која јасно би ја покажала безначајноста на Антантата секое друго решение било еднакво на катастрофа.

За целото време од своето владеење, Кајзерот многу поуспешно предизвикувал кризи отколку што ги решавал. Драматичните ситуации го возбудувале, но со долготрајните кризи не бил способен да се избори. Вилхелм II и неговите советници правилно процениле дека Франција не е спремна за влегување во војна. Се покажало, меѓутоа, дека за војна не е спремна ниту Германија. Единственото што навистина го постигнале била промената на францускиот министер за надворешни работи, Делкасе, односно симболична победа, бидејќи Делкасе набргу се вратил на втора позиција и ја задржал водечката улога во француската политика. Што се однесува до суштината на спорот, германските политичари, похрабри на збор отколку на дело, на крајот се задоволиле со ветувањето дека конференцијата ќе се организира шест месеци подоцна во шпанскиот град Алхесирас. Кога една земја ќе се закани со војна, а потоа отстапува и се задоволува со конференција која ќе се одржи навистина подоцна, уверливоста на нејзините закани автоматски се намалуваат. (На ист начин западните демократски земји, педесет години подоцна, ќе го неутрализираат Хрушчовиот ултиматум во врска со Берлин.)

Мерата во која Германија сама себе се изолирала јасно се покажала во февруари 1906 година, со отварањето на конфернцијата во Алхесирас. Едвард Греј, министерот за надворешни работи на новата, либерална британска влада, го предупредил германскиот амбасадор во Лондон дека неговата земја, ако избувне војна, ќе се зацврсне до Франција.

...во случај на германски напад врз Франција, кој би произлегол од нашиот Договор во Мароко, расположението на англиската јавност би било такво што ниедна британска влада не би можела да остане неутрална...

Емотивноста на германските политичари и нивната неспособност да ги утврдат дологорчните цели се претвориле во собир во Алхесирас во нивниот сопствен дипломатски дебакл. Соединетите Држави, Италија, Русија и Велика Британија одбиле да ја поддржат Германија. Исходот од таа прва мароканска криза бил пред се спротивен

132

од она што го сакале германците да го постигнат. Антантата не само што не се распаднала, туку е воспоставена и француско-британска воена соработка, а поттикнато е склучувањето на англиско-рускиот договор до кој ќе дојде во 1907 година.

После Алхесирас, Велика Британија се согласила на она што долго го избегнувала - воена соработка со континенталните сили. Отпочнале консултации на водечките личности на британската и француската воена морнарица. Британската влада не се прилагодувала лесно на новонастанатата ситуација. Обидувајќи се да се обезбеди, Греј му напишал на Пол Камбон, францускиот амбасадор во Лондон:

Ние се договоривме консултациите на стручњаците дека нема да се земат во обзир, нити би требало да се сметаат за обврска една од двете влади да превзема акција во случајот кој сеуште не се случил и можеби никогаш нема да се случи...

Со ова е исполнето традиционалното британско избегнување на било какви официјални обврски врз основа на кои Лондон во одредена ситуација би морал да превземе воени акции. Франција го прифатила ова отстапување на британската парламентарна контрола, убедена дека преговорите на воените стручњаци без обзир на договорната обврска во потполност ќе одговараат на нивните намери. Германските политичари деценија и пол одбивале да прифатат вакво, типично британско, покажување резервираност. Французите имале доволно политичка мудрост да се согласат на британската недореченост и да се потпрат на претпоставката дека со време ќе се развие морална обврска која во кризен момент лесно ќе ги однесе на нивна страна.

Кога во 1907 година настанал англиско-француско-рускиот блок, на европската дипломатска сцена останале само две сили: Тројниот договор и германско-австрискиот воен сојуз. Германија со тоа била потполно заокружена. Како и во случајот со Франција, Британците со Русите најпрво склучиле договор во врска со колониите. Велика Британија и Русија неколку години постепено ги одлагале на страна своите колонијални спорови. Јапонската победа над Русија од 1905 во суштина ги срушила руските амбиции на Далечниот исток. До летото 1907, Велика Британија слободно можела да и понуди на Русија великодушни услови за договор во врска со Персија и Авганистан, на основа на кои Персија е поделена на три сфери на влијание: северниот дел на таа земја го добиле Русите, Велика Британија јужниот, а средишниот е прогласен за неутрална територија. Авганистан потпаднал под британска сфера на влијание. Со тоа конечно се измазнети англиско-руските односо, поматени десет години порано со споровите кои опфаќале една третина од земјината топка - од Цариград до Кореја. Мерата на загриженсот поради германската закана покажувало тоа што Англичаните, само за да воспостават соработка со Русија, искажале спремност да отстапат од традиционалното спречување на нејзиниот продор кон Босфорот и Дарданелите. Министерот за надворешни работи Греј тоа вака го прокоментирал: „Добриот однос со Русија значи дека мора да се напушти нашата стара политика на затварање на тој пролаз за Русија и зацвврстување покрај неа на секоја конференција на големите сили.“

Според тврдењата на некои историчари, Тројниот договор всушност претставувал два колонијални договори спроведени на погрешно место, додека Велика Британија само сакала да ја заштити својата империја, а на и да ја заокружи Германија. Меѓутоа, постои и еден класичен документ, т.н. Меморандум на Кроу, кој не остава

133

никаков сомнеж во поглед на тоа дека Велика Британија пристапила кон Тројниот договор за да го оневозможи она од што се плашела - воспоставување на германска доминација во светот. Сер Ер Кроу, угледен аналитичар во британскиот Форин офис, објаснил зошто според неговото мислиење договорот со Германија е невозможен, односно зошто договорот со Франција претставува единствена опција. Што се однесува до квалитетот на тој извештај, треба да се каже дека ниеден документ кој настанал во постбизмарковска Германија по нивото на анализа не може да се мери со дометот на меморандумот на Кроу. Во него е изнесена тезата дека во судирот кој се претвара во судир меѓу стратегијата и голата сила - доколку не пости огромен несраземр во силата, што не било случај - стратегот во можноста да одреди правила на игра благодарејќи на тоа што своите акции ги планира, додека неговиот противник е приморан да импровизира. Свесен за големите разлики меѓу Велика Британија од една, и Франција и Русија од друга страна, Кроу сепак сметал дека тие можат да се надминат, бидејќи се однесувале на одредени и со тоа ограничени цели. Германската надворешна политика ги застрашувала затоа што не можело да се воочи ниедна разумна причина за непрестајните закани по целиот свет, вклучувајќи ги така и оддалечените региони како што се Јужна Африка, Мароко и Блискиот исток. Освен тоа, германските аспирации да стане поморска сила биле „неспоиви со опстанокот на Британската Империја“.

Според Кроу, нескротеното однесување на Германија морало да предизвика конфронтација: „Кога една земја поседува најголема воена и поморска сила ќе поттикне цел свет да се обедини за да се ослободи од таквата напаст.“

Во согласност со начелата на реалполитиката, Кроу тврдел дека стабилноста ја одредува структурата, а не мотивот: битни биле германските потенцијали, а не, во суштина, ирелевантните намери. Тој изложил две претпоставки:

Германија или дефинитивно тежнее кон воспоставување на општа политичка хегемонија и стекнување превласт на море, што ја загрожува независноста на нејзините соседи, а во крајна инстанца и постоењето на Англија, или не поседува никаква слична, конкретна амбиција, туку засега само мисли да ја искористи својата легитимна положба и влијание на една од водечките сили во заедницата на народите за да ја унапреди својата надворешна трговија, прошири влијанието на својата култура, прошири обемот на делувања на сопствените потенцијали и пронајде за себе нови интереси ширум светот каде и кога да и се укаже прилика тоа да го оствари на мирољубив начин...

Кроу тврдел дека разликите меѓу овие две можности се неважни, со тоа што на крајот ќе однесат искушение кое во себе носи се поголема моќ на Германија:

... јасно е дека другата можност (донекаде независен развој кој во потполност не ја потпира државата) во секоја фаза може да се стопи со првата, или свесно со испланирана стратегија. Сепак, доколку постепениот развој некогаш се оствари, положбата која Германија ќе ја стекне благодарение на тоа, очигледно ќе претставува застрашувачка закана за остатокот од светот, исто како да ја стекнала таа положба освојувајќи го со „злонамерна предумисла“.

134

Иако меморандумот на Кроу всушност не предложувал ништо повеќе од отфрлување на договорот со Германија, неговата порака била јасна: доколку Германија не отстапи од своите амбиции за остварување на превласт на морето и не ја умери својата т.н. „светска политика“ (Weltpolitik), Велика Британија ќе се приклучи кон Русија и Франција за со тоа да се спротивстваи, и тоа исто онака одлучно како што ги сузбила француските и шпанските претензии во претходните векови.

Велика Британија недвосмислено укажала на тоа дека нема да толерира веќе ниедна манифестација на германска сила. Во 1909 година, министерот за надворешни работи Греј тоа јасно го ставил до знаење во одговорот на германскиот предлог да успори (но не и да престане) со градењето на својата воена флота, во замена за британската неутралност во случај Германија да завојува со Франција и Русија. Предложениот договор, тврдел Греј:

...служел само за воспоставување на германска хегемонија во Европа и не многу го надживеал остварувањето на таа цел. Тој всушност претставувал повик на Германија да и се помогне во Европа да створи ситуација која лесно би можела да се сврти против нас кога тоа ќе и одговара... Ако ги жртвуваме другите сили на Германија, на крајот и ние ќе бидеме нападнати.

После формирањето на Тројниот договор, играта на мачка и глушец која Германија и Велика Британија ја играле од деведесетите години на XIX век, станала сосем озбилна и се претворила во борба меѓу сили на кои им одговарала постоечката сосојба и сила која барала промена на рамнотежата. Како што дипломатската флексибилност веќе не била можна, единствениот начин за промена на рамнотежата на силите претставувал и натаму наоружување, или победа во војната.

Се поголемата взаемна недоверба створила јаз меѓу двата табора. За разлика од периодот на студената војна, овие два блока не се плашеле од војната; тие всушност повеќе воделе сметка да ја сочуваат сопствената кохезија, отколку што се обидувале да ја избегнат пресметката. Конфронтацијата станала вообичаен метод во дипломатијата.

Наспроти тоа, катастрофата сеуште можела да се избегне, имајќи пред вид дека дури ни во рамките на постоечките сојузи не постоел единствен став во односот на споровите кои би можеле да го оправдаат влегувањето во војна. Ниеден друг член на Тројниот договор не би влегол во војна да и помогне на Франција да ги поврати Алзас и Лорен; наспроти егзалтираното расположение, Германија според својата прилика не би поддржала агресивна војна на Австрија на Балканот. Воздржаната политика би можела да ја одложи војната и да доведе до постепен распад на неприродните сојузи - посебно со тоа што Тројниот договор на прво место настанал поради стравот од Германија.

Кон крајот на првата деценија на XX век, рамнотежата на силите се преобразила во две остро спротивставени коалиции, подеднакво ригидни и неодговорни во односот на последиците од своите постапки. Русија била блиска со Србија во која постоело многу националистички, дури и терористички груи, и која, немајќи што да изгуби, не водела сметка за опасноста од општа војан. Франција и дала carte blanche на Русија која била желна да си го поврати самопочитувањето разнишано од војната со Јапонија. Германија го направила истото со Австрија која очајно сакала да ги заштити своите територии населени со словенски народи од пропагандата од Србија која од своја

135

страна била поддржувана од Русија. Европските држави себе си дозволиле да станат робови на своите неодговорни балкански штитеници. Не само што не стивнувале нескротените страсти на тие народи и што во нив не поттикнале чувство на глобална одговорност, туку дозволиле со себе да ги повлече параноичниот страв дека нивните нескротени партнери би можеле да ја сменат страната доколку не им угодувале. Кризите неколку години биле надминувани, но и натаму избивале, а коначната пресметка станувала се поблиска и понеизбежна. Германската реакција на склучување на Тројниот договор покажала тврдоглава решеност постојано да ја повторува истата грешка; секој проблем се претворал во одмерување на силите, за да се докаже дека Германија, за разлика од своите противници, е одлучна и јака. Меѓутоа, по секоја германска закана, конците што го поврзувале Тројниот договор станувале се поцврсти.

Во 1908 година, избувнала меѓународна криза во врска со Босна и Херцеговина која вреди да се објасни поради тоа што ја илустрира склоноста на историјата да се повторува. Босна и Херцеговниа се наоѓала на периферијата на Европа, а нејзината судбина на Берлинскиот конгрес не е јасно дефинирана затоа што никој всушност не знаел што да прави со неа. Оваа ничија земја меѓу Отоманското и Хабсбуршкото царство, во кое живееле припадници на римокатоличката, православната и муслиманската вероисповест, односно спрски, хрватски и муслимански народ, никогаш не била држава, па дури не поседувала ни самоуправа. Во неа можело да се воспостави власт само ако од ниедна од овие групи не се барало да се потчини на друга. Босна и Херцеговниа веќе триесет години после турско време се наоѓала под австриска управа; за тоа време, нејзиното мултинационално уредување не било соочено со ниеден сериозен предизвик, додека прашањето за суверенитет останало нерешено. Австрија чекала триесет години да изврши директна анексија со тоа што страстите на овие повеќенационални средини дури и за нив биле премногу сложени, наспроти долгогодишното искуство со управувањето во хаотичните прилики. На анексијата Босна и Херцеговина се одлучила уште повеќе за на себе да си забележи поен во однос на Србија (и индиректно на Русија), наместо да постигне било каква кохерентна политичка цел. Австрија со тоа ја пореметила деликатната рамнотежа на омраза кон која взаемно се потпирале.

Тригенерации подоцна, во 1992 година, истите исконски страсти се појавија во врска со истите прашања, што ги збуни сите освен фанатиците директно вклучени во судирот и оние што ја познаваа експлозивната историја на тој регион. Наглата промена на власта уште еднаш ја претвори Босна и Херцеговина во котел. Штом Босна е прогласена за независна држава, припадниците на сите народи меѓусебно се судрија во борба за доминација, при што Србите особено брутално ги подмируваа старите сметки.

Користејќи ја слабоста на Русија после Руско-јапонската војна, Австрија лекомислено посегнала кон триесет години сатрата клаузула од Берлинскиот конгрес на основа на која големите сили се сложиле на Австрија да и ја препуштат анексијата Босна и Херцеговина. Австрија до тогаш била задоволна со фактичката власт, со оглед на тоа што не сакала дополнителни поданици од словенско потекло. Меѓутоа, таа во 1908 година во тој поглед се предомислила од страв дека нејзиното царство може да се распадне под влијанието на српската агитација, како и со тоа што сметала дека и е потребен извесен успех за да ја демонстрира својата трајна надмоќ на Балканот. Во текот на претходните три децении Русија ја изгубила својата доминантна позиција во

136

Бугарија, а Трицарскиот сојуз се распаднал. Таа не без причина била гневна затоа што пред се во тој момент Австрија искористила еден заборавен договор за да ги припои териториите ослободени во војната кои Русија ја водела. Меѓутоа, лутината не гарантира успех, особено тогаш кога оној што кој ја предизвикал лутината веќе го приграбува пленот. Германија првпат недвосмислено застанала на страната на Австрија, давајќи до знаење дека е спремна да ризикува избивање на војна во Европа, доколку Русија се спротивстави на анексијата. А потоа, за да се заостри уште повеќе ситуацијата, Германија побарала Русија и Србија официјално да го признаат австрискиот потег. Русија морала да го проголта понижувањето со тоа што Велика Британија и Франција уште не биле спремни да влезат во војна поради некој балкански проблем, а сама не била во положба толку бргу после поразот кој и го нанела Јапонија да влезе во војна без сојузници.

Германија на тоа им се испречила на русите во регион кој никогаш дотогаш не претставувал нејзин витален интерес - повеќе или помалку таму кај што Русија до тогаш можела да смета на нејзината поддршка во сузбивање на австриските амбиции. Германија со ова демонстрирала не само неодговорност, туку и сериозне недостаток на историско сеќавање. Само половина век порано, Бизмарк точно предвидел дека Русија никогаш нема да и го прости на Австрија понижувањето нанесено во Кримската војна. Германија сега ја повторила истата грашка и со тоа допринела кон уште поголемо оддалечување од Русија, кое отпочнало на Берлинскиот конгрес.

Понижувањето на една голема земја - доколку е истовремено и не ослаби - секогаш претставува опасна игра. Иако Германија сметала дека на Русија и покажала колку нејзиното пријателство може да биде корисно, Русија одлучила да не дозволи повеќе никогаш да биде изненадена. Двете големи континентални сили се впуштиле во игра која во американскиот жаргон се нарекува „кукавица“, а се состои во тоа што два возачи налетуваат со колите еден на друг, при што, сметајќи на сопствените нерви, секој се надева дека другиот ќе сврти на страна во последен момент. Оваа игра на жалост неколку пати е одиграна во Европа во очи на Првата светска војна. Откако судирот секој пат бил избегнат, завладало убедување дека „играта“ во крајна линија е безопасна и сите заборавиле дека само една единствена грешка може да предизвика катастрофа.

Како да сакала совршено јасно да стави до знаење дека не го занемарила вреѓањето на ниедна од своите потенцијални непријатели, односно не заборавила на сите да им пружи повод уште поцврсто да се поврзаат заради самоодбрана, Германија после ова се насочила кон Франција. Фанција, која во тоа време ефективно ја држела цивилната власт во Мароко, одговорила во 1911 година на избивањето на локалните нереди така што поставила војска во градот Фес. Бидејќи тоа било во спротивност со договорот постигнат во Алхесирас, Кајзерот во мароканското пристаниште Агадир пратил топовски брод Пантер. Германскиот националистички печат тој потег го поздравил со громогласен аплауз. „Ура! Подвиг!“, пишувал Rheinich-Westfalische Zeitunд на 2 јули 1911. „Конечно акција, ослободителски потфат... кој сегде ќе го развее облакот на песимизмот“. Весникот Munchener Neueste Nachrichten советувал на владата да продолжи во тој правец со целата сила, „дури и ако таквата политика доведе до ситуации кои денес не можеме да ги предвидиме“, практично поттикнувајќи ја Германија поради Мароко да влезе во војна!

137

Случката која помпезно е наречена „Пантеровиот скок“ завршила исто како и претходните германски обиди да ја пробие изолацијата која самата ја предизвикала. Германија и Франција уште еднаш се нашле на ивица на војната, при што германските цели како и секогаш биле лошо дефинирани. Каква компензација сакала овој пат? Некое мароканско пристаниште? Дел од атланскиот брег кој му припаѓал на Мароко? Колонијални отстапки на друго место? Германија едноставно сакала да ја понижи Франција, но не успеала да најде погоден начин за постигнвуање на таа цел.

Во согласност со се подобрите взаемни односи, Велика Британија ја поддржала Франција уште поцврсто отколку во Алхесирас во 1906 година. Промената на расположението на британското јавно мнение дошло до изразување во ставот на тогашниот министер на финансии, Дејвид Лојд Џорџ, познат пацифист и симпатизер на идејата за воспоставување на добри односи со Германија. Во оваа прилика тој, меѓутоа, одржал еден внимателен говор, во кој предупредил дека

...доколку ни биде наметната ситуација во која мирот ќе можеме да го сочуваме само отстапувајќи од значајниот и корисен положај кој го постигнавме благодарејќи на вековното херојство и подвизите... тогаш нагласувам дека мирот по таа цена претставува понижување какво што голема земја како нашата не би можела да го дозволи.

Дури и Австрија била воздржана во однос на својот моќен сојузник, сметајќи дека поради некаква северноафриканска авантура не треба да се доведе во прашање сопствениот опстанок. Прифаќајќи една голема иако безвредна територија во Централна Африка, Германија, преку нагласено негодување на националистичкиот печат, на крајот отстапила. „Практично се изложивме на опасност од војна за неколку конгоански мочуришта“, пишувал Berliner Taдeblatt на 3. ноември 1911 година. Меѓутоа, предмет на критиката не требало да биде верноста од добиените територии, туку идејата дека на секои неколку години без јасно дефинирана, разумна цел ќе и се закани на некоја друга земја и дека со тоа дополнително го зголемува стравот - основна причина за воспоставувањето на непријателските коалиции. Англиско-француската реакција станала стереотипна, исто како и германската тактика. Во 1912 година, почнале преговорите меѓу британските, француските и руските воени претставници, чие значење само формално било ограничено со вообичаеното тврдење на Британците дека тие не подразбираат никаква правна обврска. Дури и тоа ограничување во извесна смисла било затегнато, со обзир на англиско-францускиот поморски договор од 1912 година, во согласност со кој француската флота е префрлена во Средоземјето, додека Велика Британија на себе си ја презела обврската да го штити атлантскиот брег на Франција. Две години подоцна, од Велика Британија ќе се бара врз основа на морална обврска потекната од овој договор да влезе во Првата светска војна, бидејќи Франција, потпирајќи се на британската поддршка, како што се истакнувало, го оставила Ламанш без одбрана. (Дваесет и осум години подоцна, во 1940, еден сличен договор меѓу Соединетите Држави и Велика Британија ќе и овозможат на Велика Британија да ја премести својата пацифичка флота во Атлантикот, што подразбирало американска морална обврска да ги штити британските имоти во Азија, кои со тоа биле лишени од одбрана од јапонски напад.)

138

Во 1913 година, германските политичари повлекле уште еден своеглав и бесмислен потег и со него дефинитивно ја оддалечиле од себе Русија. Германија тој пат превзела обврска да ја реорганизира турската војска и во таа цел пратила еден германски генерал да ја превземе контролата над Цариград. За да биде предизвикот на Русија што подраматичен, Кајзерот на инструкторите им го испратил нему својствениот помпезен говор во кој изразувал надеж дека „германските знамиња многу бргу ќе завиорат над утврдувањата во Босфорот“. Малку можело да ја разбесни Русија така како германското положување права на Босфорот и Дарданелите, со оглед на тоа дека Европа баш тоа сто години и го оспорувала на Русија. Русија безволно прифатила да ја препушти контролата над Босфорот и Дарданелите на една слаба земја каква што била отоманска Турција, но не била спремна по никоја цена тоа да и го дозволи на некоја друга голема сила. Рускиот министер за надворешни работи Сергеј Сазонов напишал на својот цар во декември 1913: „Да се препушти Босфорот и Дарданелите на една таква држава би значело исто што и да се потчини целиот имотен развој на јужна Русија на таа земја.“ Никола II на британскиот амбасадор му рекол дека „Германија тежнее во Цариград да стекне позиција која ќе и овозможи на Русија потполно да и го затвори излезот на Црното море. Доколку се обиде да ја оствари таа политика, ќе биде приморан да и се спротистави со сите средства, дури и по цена на војна ако не постои друга алтернатива“.

Наспроти тоа што Германија нашла начин да го повлече својот заповедник од Цариград, а да го сочува угледот (тој бил унапреден во рангот фелдмаршал, што во согласност со германската традиција значело дека не може повеќе да заповеда со трупите на терен), ненадокнадливата штета веќе била нанесена. Русија сфатила дека поддршката која Германија и ја пружила на Австрија во врска со Босна и Херцеговина не претставува случајно отстапување од правилото. Кајзерот на таков развој на случувањата гледал како на проверка на сопствената сила. „Руско-пруските односи се за сите времиња мртви! Ние станавме непријатели!“, рекол на 25 февруари 1914 година на својот канцелар. Шест месеци подоцна избила Првата светска војна.

Тогашниот меѓународен поредок, чија ригидност и политика на конфронтација можеле да се споредат со поредокот од времето на студената војна, всушност бил многу нестабилен отколку светот за време на студената војна. Во нуклеарниот период, само Соединетите Држави и Советскиот Сојуз техники можеле да почнат општа војна во јкоја двостраните ризици би биле толку катаклизмични, што ниедна од двете суперсили не се осудувала толку ужасната моќ да ја препушти на некој од своите сојузници, колку и да бил тој близок. Наспроти тоа, во очи на Првата светска војна, секој член на двете главни коалиции не само што бил во ситуација да почне војна, туку дури и со уцена да ги примора сојузниците да му пружат помош.

Системот на сојузништво сам по себе некое време си обезбедувал извесно воздржување. Франција ја поддржувала Русија во судирите кои првенствено се односеле на Австрија; Германија ја играла истата улога во поглед на австриските односи со Русија. Во текот на анексионата криза од 1908 годин, Франција јасно ставила до знаење дека нема намера да влезе во војна поради некој балкански проблем. Во текот на мароканската криза во 1911 година, на францускиот претседател на владата Кајо недвосмислено му е речено дека никаков обид да ја реши колонијалната криза со сила нема да добие поддршка од Русија. Уште во времето на Првата балканска војна во

139

1912 година, Германија ја предупредила Австрија да постојат граници до кои е подготвена да ја поддржи, а Велика Британија извршила притисок на Русија да се постави поумерено во однос на несигурниот и непредвидлив Балкански сојуз кој го предводела Србија. На лондонската конференција од 1913 година, Велика Британија помогнала да се смалат српските територијални освојувања во Албанија, на кои Австрија не била спремна да се согласи.

Лондонската конференција од 1913 година, меѓутоа, ќе биде последната прилика во која тогашниот меѓународен поредок ќе може да затиши некој судир. Србија не била задоволна со млаката руска поддршка, а Русија била лута што Велика Британија завзела неутрален став, а Франција очигледна се мислела дали да влезе во војна. Австрија, инаку на ивица на распад поради притисокот на Русите и јужнословенските народи, била вознемирена поради тоа што Германија не ја поддржила појако. Србија, Русија и Австрија очекувале поголема поддршка од своите сојузници; Франција, Велика Британија и Германија стравувале дека ќе ги изгубат сојузниците доколку во следната криза не ги поддржат појако.

Сите големи сили подоцна изненадно ќе ги опфати паничен страв дека поради помирливиот став би можеле да делуваат слабо и нерешително, поради што сојузниците би можеле да ги напуштат и остават сами да се конфронтираат со непријателската коалиција. Тие почнале да се впуштаат во ризици кои никако не можеле да се оправдаат со дотогашните национални интереси, или било какви разумни долгорочни стратешки цели. Ришелјеовата изрека дека целта мора да одговара на средствата е кршена речиси секој ден. Германија го прифатила ризикот од влез во светска војна за да покаже дека ја поддржува политиката на Виена во однос на Јужните Словени, иако тоа не се однесувало на нејзиние национални интереси. Русија била спремна со Германија да влезе во борба на живот и смрт за да се покаже како сигурен сојузник на Србија. Меѓу Германија и Русија не постоел никаков официјален спор; тие се судирале преку посредници.

Во 1912 година, новиот француски претседател Ремон Поенкаре во врска со Балканот му рекол на рускиот амбасадор „дека Франција ќе влезе во војна доколку во неа влезе Русија, со тоа што е познато дека во тој случај Германија стои зад Австрија“. Одушевениот руски амбасадор известил за „потполно новиот француски став“ по кој „територијалното ширење на Австрија негативно влијае на општата рамнотежа во Европа, а со тоа ги загрозува и француските интереси“. Истата година, потсекретарот во британскиот Форејн офис, сер Артур Николсон, му напишал на својот амбасадор во Петроград: „Јас не знам уште колку долго ќе бидеме способни да ја следиме нашата сегашна политика на играње на затегнат конопец, а да не бидеме приморани дефинитивно да завземеме оваков или онаков став. Мене ме опседнуваат истите стравови како вас - Русија дека би можела да се умори од нас и да отпочне преговори со Германија“.

За да некој не го надмине во несмасноста, германскиот цар во 1913 година и ветил на Австрија дека Германија, ако е тоа неопходно, при следната криза ќе влезе зад неа во војна. Германскиот канцелар на 7 јули 1914 година изложил политика која за помалку од четири недели навистина ќе предизвика војна: „Ако ги поттикнеме (Австријците), ќе речат дека сме ги втурнале во војна; ако од тоа ги одвратиме, тоа ќе делува како да сме ги оставиле на цедило. Потоа ќе се свртат кон западните сили кои ги

140

чекаат со раширени раце, а ние ќе можеме да останеме без својот последен сојузник, таков каков што е“. Ползата која Австрија би можела да ја извлече од сојузништвото не е дефинирана. Исто така, не било многу веројатно дека Австрија би можела да влезе во блок со Русија која се обидувала да ја поткопа австриската позиција на Балканот. Сојузништвата во текот на целата историја е склопувана за да во случај на војна ја зголеми силата на една земја; во предвечерјето на Првата светска војна, основниот мотив да се завојува било зацврстувањето на сојузништвата.

Водечките личности на сите поважни земји едноставно не ги сфатиле последиците на технологијата со која располагале, нити сојузништвата кои толку грозничаво ги воспоставувале. Тие, се чини, не биле свесни за огромниот број на жртви во не толку далечната американска граѓанска војна и очекувале краток одлучувачки судир. Не им паднало на памет дека неуспехот да воспостават сојузништва кои би одговарале на рационалните политички цели ќе доведат до уништување на цивилизацијата каква што ја познавале. За двата сојуза влогот бил премногу голем за да дозволат на традиционалната дипломатија „Европски концерт“ да превземе нешто. Наместо тоа, големите сили успеале да створат дипломатска пеколна машина, иако не биле свесни за тоа што го сториле.

КОН ВРТЛОГОТ:ВОЕНАТА ПЕКОЛНА МАШИНА

Во врска со избувнувањето на Првата светска војна не изненадува тоа што катастрофата од светски размери конечно предизвикала криза која била многу поедноставна од многуте што до тогаш биле надминати, туку тоа што на неговото избувнување толку долго се чекало. До 1914 година, конфронтацијата на Германија и Австро-Унгарија со силите на Антантата се заострила до максимум. Државниците од сите водечки земји учествувале во создавањето на дипломатска пеколна машина која секоја наредна криза ја правела се потешка за решавање. Воените врвови на сите водечки земји во огромна мера ја зголемувале опасноста со тоа што разработувале нови стратешки планови кои го скратувале времето потребно за донесување на одлуки. Поради тоа што воените планови зависеле од брзината, а дипломатската машинерија функционирала со своето традиционално, лежерно темпо, излегувањето од кризата под жестокиот притисок на времето станало невозможно. За да бидат работите полоши, воените планери на политичарите не им ги објаснувале адекватно последиците од своите постапки.

Всушност, изработката на воени планови се оттргнала од контрола. Првиот чекор во тој правец е направен во времето на преговорите за склучување на француско-рускиот воен сојуз од 1892 година. Преговорите за сојузите до тогаш се воделе за тоа што ќе се смета за causus belli, или кои конкретни потези на непријателот ќе ги

141

обврзувале сојузниците за влез во војна. Речиси без исклучок дефиницијата зависела од тоа кој го отпочнал непријателството.

Рускиот преговарач генерал-аѓутант Николај Обручев во мај 1892 година пратил писмо на својот министер за надворешни работи, Гирс, во кое му објаснил зошто покрај современата технологија е превиден традиционалниот начин на чија основа се дефинирал casus belli. Обручев тврдел дека е битно кој прв ја извршил мобилизацијата, а не кој го испукал првиот куршум: „На мобилизацијата не може повеќе да се гледа како на мирновременски потег; напротив, таа претставува најнепосреден чин на војната“.

Страната која би одолговлекувала со мобилизација ја губела предноста која можела да ја стекне во рамките на својот сојуз, а на спротивната страна овозможувала да се судира со непријателите поединечно и на еден по еден да им нанесува пораз. Потребта сите сојузници истовремено да се мобилизираат станала толку важна во свеста на европските политичари, што се претворила во клучен елемент на сериозни дипломатски ангажмани. Целта на сојузништвата веќе не била гаранцијата на поддршка откако отпочне војната, туку гаранција дека сите сојузници веднаш ќе спроведат мобилизација, или по можност непосредно пред да го направи тоа непријателот. Кога така се створените сојузништва се конфронтирале меѓусебно, заканата базирана врз мобилизацијата станала неизбежна, со тоа што на неа би и било полошо да се прекине отколку воопшто да не се отпочнува. Ако едната страна ја запрела мобилизацијата, а другата ја продолжела, секој ден кој минува би нанесувал се поголема штета на првата. Ако двете страни би се обиделе во исто време да се запрат, тоа во технички поглед било толку тешко што мобилизацијата сигурно би била спроведена побргу отколку што дипломатите би можеле да се договорат за нејзиното престанување.

Поради овие процедури casus belli во потполност излегол од политичката контрола. Во секоја криза бил вграден елемент кој можел да ескалира во војна - одлуката за мобилизација - а секоја војна морала да стане општа.

Обручев не само што не ја осудил можноста за автоматска ескалација, туку и одушевено ја поздравил. Последното што го сакал било некој локален судир. Бидејќи, доколку Германија во случај на војна помеѓу Русија и Австрија би останала на страна, подоцна би се нашла во ситуација да ги диктира условите за мир. Обручев замислувал дека Бизмарк всушност тоа и го направил на Берлинскиот конгрес:

Нашата дипломатија, помалку од било која друга, може да смета на изолираниот судир на Русија, на пример со Германија, или Австрија, или Турција поединечно. Берлинскиот конгрес на нас ни пружи добра поука и не научи во кого треба да го гледаме својот најопасен непријател - во оној со кој директно се бориме, или во оној кој чека да ослабеме, а потоа да ни ги диктира условите за мир.

Според Обручев, рускиот интерес барал гаранција дека евентуалната војна ќе биде општа. Користа од добро склучениот сојуз со Франција претставувала спречување на можноста да избие некоја локална војна:

Со приликата на избивање на секоја војна во Европа, дипломатите секогаш доаѓаат во големо искушение да го локализираат судирот и доколку е тоа

142

можно да ги ограничат неговите последици. Меѓутоа, имајќи ја во вид сегашната ситуација во континенталниот дел на Европа, како во поглед на наоружувањето, така и расположението, Русија мора да биде посебно скептична кон било кој обид за локализирање на војната, со тоа што тоа без причина би ја зајакнало не само можноста на нашите колебливи непријатели кои сеуште не ги отвараат картите, туку би ги поколебало и сојузниците.

Со други зборови, одбрамбената војна со ограничени цели би била противна на руските национални интереси. Секоја војна би требало да биде општа, а воените планери на политичарите ништо повеќе не ни можеле да им понудат:

Еднаш кога ќе бидеме вовлечени во војна, нема да можеме да ја водиме поинаку отколку со сите наши сили и против двајцата наши соседи. Со обзир на спремноста на целото наоружување на народите да влезат во војна, не може да се предвиди никаква поинаква војна освен одлучувачка - војна која за долго ќе ја одреди иднината на релативните политички позиции на европските сили, а посебно на Русија и Германија.

Без обзир на безначајноста на поводот, војната морала да биде општа; доколку воведот во таа војна би вклучил само еден сосед, Русија би сметала дека и другиот во него ќе биде вовлечен. Звучи речиси гротескно тоа што рускиот Генералштаб бил повеќе наклонет кон борба со Германија и Австро-Унгарија истовремено, отколку само со една од тие две земји. Воениот договор на основата на идејата на Обручев е потпишан на 4 јануари 1894 година. Франција и Русија се обврзале дека истовремено ќе спроведат мобилизација доколку било која членка на Тројниот договор спроведе мобилизација од било која причина. Пеколната машина била спремна. На пример, доколку Италија, како германски сојузник, би спровела мобилизација насочена против Франција заради Савој, Русија би морала да спроведе мобилизација насочена против Германија; ако Австрија би спровела мобилизација насочена против Србија, Франција би била обврзана да спроведе мобилизација насочена против Германија. Поради тоа што било повеќе од сигурно дека пред или откако некоја земја ќе спроведе мобилизација од било која причина, избивањето на општа војна било само прашање на време, со обзир на тоа дека било доволно дека само една водечка сила треба да покрене мобилизација, па сите останати да ја активираат пеколната машина.

Царот Александар III сфатил дека е во тек игра со најмногу улоги. Кога Гирс го прашал „... што ќе имаме од тоа ако и помогнеме на Франција да ја уништи Германија?“, тој одговорил: „ Ќе го добиеме тоа што Германија, онаква каква што е, ќе ја снема. Таа ќе се распадне на голем број мали, слаби држави, какви што некогаш беа“. Германските воени цели биле подеднакво амбициозни и нејасни. Европската рамнотежа на која сите постојано се повикувле, сега се претворила во борба на живот и смрт, иако ниеден државник не можел да објасни која цел би го оправдала уништувањето во големи размери, или какви политички цели би се постигнале со воениот пожар.

Тоа за што руските планери теоретски се расправале, германскиот Генералштаб го разработил во операционен план речиси во исто време кога Обручев ги водел

143

преговорите за склучување на француско-руски сојуз. Освен тоа, Кајзеровите генерали темелно ги разработиле мобилизациските планови до совршенство. Началникот на германскиот Генералштаб, Алфред фон Шлифен, бил опседнат со мобилизациски планови како и неговите руски и француски колеги. Меѓутоа, додека француските и руските воени врвови се занимавалсе со дефинирање на општите воени обврски, Шлифен се сосредоточил на нивното спроведување на дело.

Одбивајќи било што да остави на карактерот на политичкото окружување, Шлифен се обидел да смисли еден сигурен план за извлекување од окружувањето од кое Германија постојано стравувала. Исто онака како што Бизмарковите наследници ја напуштиле неговата сложена дипломатија, Шлифен се ослободил од идеите на Хелмут фон Молтке, стратегот на трите секавични победи кои Бизмарк ги извојувал од 1864 до 1870.

Молтке разработил стратегија која оставала отворена опција за оплитичко решавање на Бизмарковиот „кошмар“, односно можноста за коалиција во која би влегле сите непријатели на Германија. Во случај на војна на два фронта, Молтке планирал повеќе или помалку рамномерна поделба на германските сили кои на Источниот и на Западниот фрон би превзеле дефанзивни акции. Со обзир на тоа дека главната цел на Франција била враќање на Алзас и Лорен, било извесно дека таа прва ќе нападне. Доколку Германија го одбие тој напад, Франција би била приморана да размисли за компромисен мир. Молтке посебно предупредувал на тоа дека воените операции не треба да се шират до Париз, бидејќи Француско-пруската војна го научила колку е тешко да се склучи мир додека се опседнува некоја непријателска престолнина.

Молтке истата стратегија ја предлагал за Источниот фронт - имено, нанесувањето на пораз на Русите во случај да нападнат, после што руската војска требало да се потисне на стратегиски значајна раздалеченост, а потоа да се понуди компромисен мир. Силите кои први однесат победа, би биле во можност да им помогнат на трупите на другиот фронт. На тој начин би се одржала извесна рамнотежа во поглед на размерите на војната, жртвите и политичкото решение.

Меѓутоа, исто онака како што Бизмарковите наследници не успеале да се снајдат во неговите противречни, вкрстени сојузништва, така и Шлифен го отфрлил планот на Молтке, сметајќи дека со него иницијативата се препушта на непријателот. Шлифен исто така не го одобрувал тоа што Молтке се залагал за политички компромис, наместо за апсолутна победа. Решен да наметнува услови кои всушност претставуваат безусловно предавање, Шлифен разработил план за постигнвуање брза и одлучна победа на едниот фронт, после што сите германски сили би се пренасочиле на другиот непријател, што би обезбедило јасен исход на двата фронта. Со обзир на тоа дека Русите поради спората мобилизација која би, веројатно, траела шест недели, како и огромната територија која требало да ја преминат, не би биле во состојба бргу да зададат одлучувачки удар, па Шлифен сметал дека на Французите треба да им нанесе пораз пред во Русија да биде во потполност спроведена мобилизација. За да ги заобиколи силните француски фортификации на германската граница, Шлифен дошол на идеја да ја повреди неутралноста на Белгија, чија територија би ја прегазиле германските трупи. Планирал да го освои Париз и на француската војска и дојде зад грб, а потоа да ја разбие во сопствените утврдувања долж границата. Во меѓувреме, Германија на истокот би превземала дефанзивни акции.

144

Тој план бил подеднакво генијален и непромислен. Дури и минималното познавање на исотријата би можело да укаже на тоа дека Велика Британија неизоставно ќе влезе во војна доколку Белгија биде окупирана - а тоа излгеда сосема му избегало на Кајзерот од пред вид и на германскиот Генералштаб. Во текот на двете децении, после 1892 година кога Шлифен го разработил својот план, германските државници безброј пати безуспешно се обиделе да ја обезбедат поддршката на Велика Британија - или барем нејзината неутралност - во некоја европска војна, но германските воени планери како тоа да не го сфаќале. Не постоела причина поради која Велика Британија би била секогаш спремна жестоко да се бори како за независноста на територијата на денешна Белгија. Таа одлучност ја потврдило држењето во војните против Луј XIV и Наполеон. Еднаш кога би се ангажирала, Англија би се борела до крај, дури и откако Франција би била поразена. Освен тоа, Шлифеновиот план не предвидувал можност за неуспех. Доколку Германија не би ја уништила француската војска (што било возможно со обзир на тоа дека Франција поседувала линии на снабдувања на сопствената територија и железничка мрежа која сите делови на земјата ги поврзувала со Париз, додека германската војска морала да напредува по заобиколен пат преку опустошени предели), би била принудена да се врати на дефанзивната стратегија на Молтке на двата фронта, откако претходно поради окупацијата на Белгија ја уништила можноста за пронаоѓање политичко решение, односно склучување на компромисен мир. Додека основанта цел на Бизмарковата надворешна политика била избегнувањ војна на два фронта, а воената стратегија на Молтке водена од ограничена војна, Шлифен се залагал за тотална војна на два фронта.

Во ситуација кога германските трупи се концентрирале против Франција, додека судирот по својата прилика можел да избие во Источна Европа, Бизмарковото кошмарно прашање „Што ако дојде до војна на два фронта?“ се претворило во Шлифеновото кошмарно прашање „Што ако не дојде до војна на два фронта?“ Доколку Франција би прогласила неутралност во случај на некоја војна на Балканот, Германија би можела да се соочи со опасноста дека Франција ќе објави војна откако Русија спроведе мобилизација, како што веќе се спомнувало од другата страна на линијата која ја делела Европа, од страна на Обручев. Ако Германија ја игнорира француската неутралност, Шлифеновиот план би довел во незгодна ситуација да нападне една земја која не е во војна, Белгија, за да стигне до другата земја која исто така не е во војната, Франција. За да го реши тој проблем, морал да измисли причина за напад на Франција доколку би одлучила да остане на страна, а го нашол во неможните критериуми за неутралност. Врз нивна основа, Германија би ја сметала Франција за неутрална земја единствено под услов да и го отстапи едното од нејзините најголеми утврдувања - со други зборови, само ако би и се препуштила на милост и немилост и отстапила од својот статус на голема сила.

Големиот број неверојатни политички сојузништва, како и опасните воени стратегии го направиле ужасното крвопролевање неминовно. Во рамнотежата на силите немало веќе ништо што би потсетувало на флексибилноста каква што била поседувана во текот на XVIII и XIX век. Без обзир на тоа каде ќе избувне војната (а било речиси сигурно дека тоа ќе се случи на Балканот), Шлифеновиот план предвидувал првите битки да се одиграат на запад, меѓу земјите на кои конкретната криза и не се однесувала. Меѓународната политика се поттргнала пред воената

145

стратегија која сега се состоела од играње на една карта. Би било тешко и да се замисли неразумниот технократски пристап на војната, но злобно молчеле за политичките последици кои би можел да ги има со обзир на расположливата воена технологија. Како Европа ќе изгледа после војната од огромни размери како што ја планирале? Русија во однос на Германија немала ниедна конкретна претензија вредна дури и за локална, а камо ли за општа војна, како всушност ни Германија.

Дипломатите на двете страни останале неми, воглавно затоа што не ги сфатиле политичките импликации на сопствените темпирани бомби, како и затоа што поради националистичката политика во сите тие земји не се осудувале да се спротивстават на своите воени кругови. Заверата на молчење не дозволила на политичарите на сите поголеми земји да се заложат за воените планови кои би воспоставиле извесна врска меѓу воените и политичките цели.

Имајќи ја пред вид катастрофата што ја припремале, лекомисленоста со која европските државници тргнале на пат во пропаст делува речиси застрашувачки. Тешко е и да се поверува дека не се чул дури ниеден збор за предупредување. Чесен исклучок во таа смисла претставува русинот Петар Дурново, членот на Државниот совет и некогашниот министер за внатрешни работи. Во февруари 1914 година - шест месеци пред избувнувањето на војната - тој на царот му упатил еден пророчки меморандум:

Најголемиот терет на војната несомнено ќе падне врз нас, бидејќи Англија не е доволно спосбна значајно да се ангажира во копнена војна, додека Франција, чија жива сила не е доволно голема за да ги загуби губитоците до кои ќе дојде со обзир на сегашната состојба на воена техника, по својата прилика строго ќе се придржува кон дефанзивната тактика. Улогата на овен кој треба да го пробие најтврдото упориште на германската одбрана ќе ни припадне нам...

Според неговата проценка, тие жртви би биле залудни со обзир на тоа дека Русија не би можела да стекне трајно територијално проширување, бидејќи се борела на страна на Велика Британија, својот традиционален геополитички противник. Иако Велика Британија би се согласила на отстапки во Средна Европа, припојувањето на уште еден дел од Полска само би ги зголемило и онака силните центрифугални тенденции во Руската империја. Зголемувањето на бројот на населението во Украина, рекол Дурново, би поттикнало барања за независност. Со тоа победата парадоксално би можела да предизвика етничко пореметување доволно големо постоечкото царство да го смали на мала Русија.

Дури и доколку Русија го оствари својот вековен сон да ги освои Дарданелите, тој успех, истакнал Дурново, би се покажал како стратешки безначаен:

(Тоа) нам не би ни овозможило излез на отворено море со тоа што од нивната страна (на Дарданелите) се наоѓа море кое речиси во целина претставува територијална вода, море со безброј острови кои британската морнарица, на пример, не би имала никаков проблем да ни го затвори секој влез и излез, без обзир на Босфор и Дарданелите.

146

Останува тајна зошто оваа едноставна геополитичка поставка занесла три генерации на Руси кои мечтаеле за освојување на Цариград - но и Англичани, одлучни во тоа да ги спречат.

Дурново потоа докажувал дека војната, во економски поглед, на Русија би и донела уште помала корист. Според сите пресметки, би чинело неспоредливо повеќе отколку што со нив би можело да се добие. Евентуалната германска победа би го уништила рускиот имот, додека руската победа би ја исцедила Германија, така што репарациите, без обзир на тоа кој ќе победи, не би имале од што да се исплатат:

Нема никаков сомнеж дека војната би изискувала трошоци кои ги надминуваат руските ограничени финансиски средства. Би морале да обезбедиме позајмици од сојузничките и неутралните земји, но тие не би биле поволни. Во овој миг не сакам ни да размислувам за тоа што би се случило доколку исходот од војната по нас би бил катастрофален. Не можам ни да пресметам ни да ги предвидам финансиските и економските последици на поразот кој несомнено во потполност би го уништил целиот наш национален имот. Меѓутоа, дури и победата нас би не довела до исклучително неповолна финансиска ситуација; потполно уништената Германија не би била во состојба да ни ги надокнади потрошените средства. Мировниот договор, кој би бил диктиран во согласност со интересите на Англија, на Германија не би и пружил можност економски доволно да се опорави и да ги покрие нашите воени трошоци, дури ни во далечната иднина.

Меѓутоа, најважната причина поради која Дурново се противел на војната било предвидувањето дека војната неизбежно ќе доведе до социјална револуција - прво во поразената земја, а оттаму ќе се прошири и на победникот:

Цврсто сме убедени, на основа на долго и грижливо проучување на сите современи пресвртливи тежнеења дека во поразената земја неизбежно мора да избувне социјална револуција која, според природата на работите, ќе се рашири и на победничката земја.

Не се знае дали царот го видел тој меморандум кој можел да ја спаси неговата династија. Исто така не е познато дека во било која друга европска престолнина е направена анализа која би можела да се спореди со оваа. На ставовите на Дурново најмногу се приближиле неколку епиграмски коментари на Бетман-Холвег, канцеларот кој Германија ќе ја воведе во војна. Во 1913 година, кога веќе било премногу доцна, тој прилично точно објаснил зошто германската надворешна политика предизвикува голема вознемиреност во остатокот на Европа:

Предизвикај секого, испречи се на секого на патот и со тоа, всушност, никого нема да ослабеш. Причина: бесцелност, потреба за ситни успеси во поглед на престижот и поклонувањето на вниманието на сеокја струја во јавното мислење.

Истата година, Бетман-Холвег запишал друга максима која можела да ја сочува неговата земја ако била дваесет години порано спроведена во пракса:

147

Ние мораме да ја контролираме Франција со тоа што ќе водиме внимателна политика во однос на Русија и на Англија. Тоа, секако, не им одговара на нашите шовинисти и не е популарно. Меѓутоа, Германија нема друга алтернатива во блиската иднина.

Во времето кога овие редови се напишани, Европа веќе на големо се тркалала во амбис. Местото на кое избила кризата што ќе доведе до Првата светска војна било безначајно за европската рамнотежа на силите, а поводот е случаен исто онолку колку што дипломатијата која му претходела била неодговорна.

На 28 јули 1914 година, Франц Фердинанд, наследникот на хабсбуршкиот престол, го платил со глава тоа што Австрија во 1908 година ја анектирала Босна и Херцеговина. Трагиката и апсурдот, обележјата на австриското пропаѓање, не го разминале дури ни начинот на кој тој страдал. Првиот обид на еден млад српски терорист не успеал - наместо надвојводата ранет е неговиот возач. Откако стигнал во Градското мнозинство и ги прекорил претставниците на австриските власти поради невнимание, Франц Фердинанд одлучил заедно со својата жена да ја посети жртвата во болница. Новиот возач на кралскиот пар свртел во погрешен правец и излегувајќи од та улица застанал пред запрепастениот атентатор кој својата фрустрација ја лечел со пијалок во една кафеанска бавча. Со обзир на тоа дека жртвите се створиле пред него како да му ги пратило провидението, убиецот вториот пат не промашил.

Она што отпочнало како за влакно избегната несреќа, прераснало во пожар, нескротлив како грчка трагедија. Со обзир на тоа дека сопругата на надвојводата не била од кралска крв, ниеден европски крал не присуствувал на погребот. Ако крунисаните глави се собрале и имале прилика да ги разменат мислењата, можеби неколку недели подоцна би имале помалку волја да влезат во војна поради нешто што на крај била само една терористичка завера.

Судејќи според се, дури ни кралскиот самит не би ја спречила Австрија да го запали фитиљот кој германскиот цар веднаш го додал. Сеќавајќи се на своето ветување од претходната година дека ќе ја поддржи Австрија во следната криза, на 5 јули го повикал австрискиот амбасадор на ручек и го поттикнал на брза акција против Србија. Бетман-Холвег на 6 јули го потврдил царското ветување: „Австрија мора да процени што треба да направи за да се разјаснат нејзините односи со Србија; меѓутоа каква и да биде таа одлука, Австрија може сигурно да смета дека Германија ќе стои зад неа како сојузник“.

Австрија конечно добила carte blanche која многу долго ја сакала и вистинска основа на која можела да се повика. Бесчувствителен како и обично на вистинските последици на своето херојство, Вилхелм II отишол на крстарење по норвешките фјордови (и тоа во време кога не постоеле радио-врски). Што точно имал на ум не е јасно, но очигледно не го предвидел избувнувањето на европската војна. Германскиот цар и неговиот канцелар по својата прилика сметале дека Русија сеуште не е спремна за војна и дека, како во 1908 година, ќе остане на страна, без обзир на тоа што Србија е понижена. Во секој случај, верувале дека се во подобра положба за конечната пресметка со Русија отколку што тоа ќе биде неколку години подоцна.

148

Врз основа на вообичаено погрешни психолошки оцени на своите потенцијални противници, германските политичари во тој момент биле убедени дека им се укажува единствена прилика исто како тогаш кога се обиделе да ја примораат Велика Британија да влезе со нив во сојуз со тоа што почнале да градат голема воена флота, или да ја изолираат Франција заканувајќи и се со војна поради мароканската криза. Поаѓајќи од претпоставката дека успехот на Австрија би можел да ги пробие сите посилни опкружувања, откако би ја разочарал Русија во Тројниот договор, тие не размислувале за Франција, сметајќи дека е непомирлива, а британското посредување го избегнале за да не им побегне триумфот. Тие себе се убедиле дека доколку наспроти сите очекувања избие војната, Велика Британија ќе остане неутрална, или дека ќе се вмеша премногу доцна. Меѓутоа, Сергеј Сазонов, рускиот министер за надворешни работи во времето на избивањето на војната, опишал зошто Русија овој пат не можела да се повлече:

Ние уште од Кримската војна не негуваме никакви илузии за австриските чувства кон нас. Од денот кога Австрија почна да води грабежлива политика на Балканот, во надеж дека со тоа ќе ги потпре своите разнишани државни темели, нивните односи со нас станаа се повеќе непријателски. Меѓутоа, ние сме способни да се помириме со таа неудобност се додека не стана јасно дека нејзината балканска политика ги ужива германските симпатии и дкеа Берлин ја охрабрува.

Русија чувствувала дека треба да се возврати, како што сметала, на германскиот маневар за уништување на нејзините позиции меѓу словенските народи со тоа што ќе ја понижи Србија, најверниот руски сојузник во таа област. „Беше јасно“, напишал Сазонов, „дека ќе се соочиме со избрзана одлука која некој кратковид министер ја превзел на сопствен ризик и одговорност, со грижливо припремен план разработен со помош на германската влада, без чие пристапување и ветена поддршка Австро-Унгарија никогаш не би се осудила да го спроведе“.

Еден друг руски дипломат подоцна носталгично пишувал за разликите меѓу Бизмарковата и Кајзеровата Германија:

Големата војна беше неизбежна последица на охрабрувањата која Германија и ги дала на Австро-Унгарија за политиката за продор на Балканот, заедно со грандиозна пангерманска идеја за германизирана „Средна Европа“. Тоа во Бизмарково време никогаш не би се случило. Она што се случило, беше резултат на новата германска амбиција да се фати во костец со задачата пограндиозна од Бизамровата - но без Бизмарк.

Руската дипломатија на германците премногу им ласкала, со оглед на тоа дека царот и неговите сојузници од 1914 година, како ни приликата на било која претходна криза, немале никаков долгорочен план. Кризата предизвикана со убиството на надвојводата излегла од контрола со тоа што ниеден државник не бил спремен да отстапи, а сите земји над се биле заинтересирани да ги испочитуваат официјалните договорени обврски, а не да ја разгледуваат општата идеја за долгорочен заеднички Според руските мемоари мора да се чува извесна резерва, со оглед дека тие целата одговорност за избивањето на војната се обиделе да ја префрлат на Германија. Особено Сазонов мора да сноси дел од вината, со тоа што недвосмислено и припаѓал на воената струја која се заложувала за општа мобилизација - без обзир на тоа што неговата анализа воопштено заслужува големо внимание.

149

интерес. На Европа и недостасувал некаков заеднички систем на вредности каков што постоел во системот на Метерник, или пресметаната дипломатска флексибилност на Бизмарковата реалполитика. Првата светска војна не избила поради тоа што земјите не ги почитувале своите договори, туку поради тоа што во целост ги испочитувале.

Меѓу многуте чудни аспекти на вовед во Првата светска војна, еден од најчудните бил тоа што во почетокот ништо не се случувало. Во согласност со начинот на кој функционирала, Австрија одолговлекувала, делумно и поради тоа што Виена имала потреба од време за да го надвладее двоумењето на унгарскиот претседател на владата Иштван Тисе да царството го изложи на ризик. Кога конечно се согласил на тоа, Виена на Србија на 23 јули и упатила ултиматум со рок од 48 часа, со кој намерно е побарано да ги исполни условите кои биле толку понижувачки, што морала да ги отфрли. Меѓутоа, ова одолговлекување на Австрија ја чинело предност каква што во почетокот претставувало гнасењето кое во Европа го предизвикало убиството на надвојводата.

Во Метернихова Европа, која ја поврзувало определувањето за легитимитет, Русија несомнено не би ја санкционирала австриската одмазда над Србија поради убиството на директниот наследник на Австрискиот престол. Меѓутоа, во 1914 година легитимитетот веќе не претставувал карика која ја поврзувала Европа. Руските симпатии кон сојузничката Србија натежнале над гнасењето поради убиството на Франц Фердинанд.

Цел месец после убиството, австриската дипломатија одолговлекувала. А потоа за помалку од една недела дошло до неразумно влетување во катаклизма. Австрискиот ултиматум случувањата ги истргнал од рацете на политичарите. Бидејќи, штом бил упатен, се поважните земји се нашле во ситуација да ја отпочнат неповратната трка во мобилизацијата. Забрзаната мобилизација парадоксално ја раздвижила единствената земја за која мобилизациските планови биле во суштина небитни. Од сите поголеми сили, само Австрија уште иомала застарени воени планови кои не зависеле од брзината. За австриските воени планови не било многу значајно која недела ќе започне војната, се дотаму додека нејзините трупи биле способни пред или потоа да влезат во војна против Србија. Австрија го врачила ултиматумот на Србија за да го предупреди посредувањето, а не за да ги убрза воените операции. Австриската мобилизација не претставувала опасност за ниедна друга поголема сила, со тоа што размислувала месец дена.

Така мобилизациските планови кои војната ја направиле неизбежна, почнале да се спроведуваат од страна на земјите чии трупи, всушност, почнале да се борат откако главните битки на западот веќе биле завршени. Од друга страна, без обзир на австриската состојба на приправност, Русија за да и се закани на Австрија морала да спроведе барем делумна мобилизација, а тој чин ја предизвикувал исто така и Германија (иако ниеден политичар, се чини, не ја сфатил таа опасност). Земјите кои во јули 1914 година имале политички причини да влезат во војна, парадоксално, не биле спречени од строгите мобилизациски планови, додека земјите кои такви планови имале, како Германија и Русија, немале никаква политичка причина да завојуваат.

Велика Британија се мислела, иако се наоѓала во најдобра положба да го прекине ланецот на случувања. Балканската криза речиси воопшто не допирала до нејзините интереси, иако на сочувувањето на Тројниот договор му се придавало големо

150

значење. Од германската победа се плашела повеќе отколку од војната. Ако Велика Британија недвосмислено ги објавила своите намери и ја убедила Германија дека ќе влезе во општата војна, Кајзерот можеби ќе можел да се откаже од конфронтацијата. Сазонов тоа подоцна вака го согледал:

Не можам да се воздржам, а да не го изнесам моето мислење дека во 1914 сер Едвард Греј можеше да го спаси човештвото од оваа ужасна катаклизма чии последици го загрозија само постоењето на европската цивилизација, ако навреме и недвосмислено ја објавеше солидарноста на Велика Британија со Франција и Русија.

Британските политичари не биле волни да го ризикуваат Тројниот договор со тоа што би покажале било какво двоумење да пружат помош на сојузниците и, што донекаде е противречно, нејќеле да и се заканат на Германија дека ќе остават отворена можност за посредување во вистинскиот момент. Велика Британија поради тоа паднала меѓу двете столици. Таа официјално не била обврзана да влезе во војна на страната на Франција и Русија, како што тоа Греј го тврдел во Долниот дом на 11 јуни 1914 година, нешто пред убиството на надвојводата Франц Фердинанд.

... ако европските сили меѓусебно завојуваат, не постојат необјавени договори кои би ја ограничиле или спречиле слободата на Владата и Парламентот да одлучат дали ќе влезе Велика Британија во војната...

Од правна гледна точка тоа секако било точно. Меѓутоа, постоела и апстрактна, морална димензија. Француската воена морнарица се наоѓала во Средоземјето врз основа на Поморскиот договор меѓу таа земја и Велика Британија, по што брегот на северна Франција би бил загрозен од страна на германската воена флота во случај ако Британија не влезе во војна. Како што се заострувала кризата, Бетман-Холвег се колнел дека нема да ја употреби германската воена морнарица против Франција, доколку Велика Британија вети дека ќе остане неутрална. Меѓутоа, Греј ја отфрлил таквата спогодба од истата причина од која во 1909 ја одбил германската понуда да го успори развојот на својата воена флота доколку Британија остане неутрална во некоја европска војна - се плашел дека после поразот на Франција, Велика Британија би можела да биде препуштена на милост и немилост на Германија:

Морате да го известите германскиот канцелар дека неговиот предлог дека се обврзуваме на неутралност под такви услови не може ни за миг да се земе пред вид.

...Таквата спогодба со Германија на штета на Франција за нас би претставувала срамота после која нашата земја никогаш веќе не би си го повратила својот углед.

Канцеларот всушност од нас бара да се откажеме од сите обврски, или интереси кои ги имаме со неутралноста на Белгија. Ние ни таа спогодба не можеме да ја земеме за разгледување.

151

Причината за Грејовото двоумење била тоа што неговата земја се нашла во ножиците меѓу притисокот на јавното мнение и традицијата на својата надворешна политика. Од една страна, недостатокот на јавна поддршка за влегување во војна поради некој балкански проблем укажувал на можноста да се одигра посредничка улога. Од друга страна, доколку Франција претрпи пораз, или ја загубила довербата во британскотго сојузништво, Германија би се нашла во доминантна положба, на што Британија одсекогаш се противела. Имајќи го тоа на ум, Велика Британија по својата прилика на крајот би влегла во војна за да го спречи воениот пораз на Франција, дури и доколку Германија не ја окупирала Белгија, иако тоа било потребно извесно време за да се кристализира поддршката на британскиот народ. Со текот на тој период, Велика Британија би можела да се обиде да посредува. Меѓутоа, германската одлука да доведе во прашање еден од најцврстите принципи на англиската надворешна политика - дека Белгија не смее да падне во рацете на некоја голема сила - им помогнала на Британците да ја разрешат дилемата и го оневозможила компромисното завршување на војната.

Греј сметал дека Британија, доколку во почетната фаза на кризата не застане на ниедна страна, може да го сочува впечатокот дека е непристрасна, што би и овозможило да посредува при изнаоѓањето на решенија. Искуствата од минатото и оделе во прилог на оваа стратегија. Големите тензии на меѓународната сцена полни две децении по правило се завршувале со одржување на некоја конференција. Меѓутоа, ни во една претходна криза не дошло до мобилизација. Како што двете големи сили се спремиле за мобилизација, веќе немало време да се прибегне кон традиционалните дипломатски методи. Со тоа, со текот на клучните 96 часа во чиј тек се мобилизаторските планови ја уништиле можноста за политичко маневрирање, британската Влада всушност превзела улога на набљудувач.

Австрискиот ултиматум ја притиснал Русија на ѕид во моментот кога најмногу верувала дека е злоупотребена. Бугарија, која се ослободила од турската власт благодарејќи на војните кои ги водела Русија, сега се повеќе се приклонувала кон Германија. Австрија, откако ја анектирала Босна и Херцеговина, сега, се чинело, настојувала да го претвори во свој протекторат и последниот битен руски сојузник на Балканот - Србија. Конечно, со обзир на тоа дека Германија се зацврстила во Цариград, Русија можела само да се праша дали ерата на панславизмот можеби ќе заврши со тевтонската доминација над сите оние за кои тежнеела цел еден век.

Наспроти тоа, царот Никола II не бил многу склон за дефинитивна пресметка со Германија. На министерскиот состанок одржан на 24 јули, тој ги разгледал руските операции. Министерот за финансии, Петар Барк, запишал дека царот рекол: „Војната ќе биде катастрофа за светот, а еднаш кога ќе избие тешко ќе се запре“. Покрај тоа, Барк забележал дека „германскиот цар често го уверувал (рускиот цар) во својата искрена желба да го сочува мирот во Европа“. Тој исто така ги потсетил министрите на „лојалното држење на германскиот цар во текот на Руско-јапонската војна и внатрешните проблеми со кои Русија потоа се соочила“.

Тоа влијаело врз Алекасндар Кривошејин, влијателиниот министер на агростопанство. Укажувајќи на руската неспремност да мине преку непоштедноста, тој тврдел дека Германија, наспроти љубезните писма кои Кајзерот му ги пишувал на својот роднина, царот Никола, ја понижила Русија во текот на босанската криза од 1908

152

година. Со тоа, „ни јавноста ни Думата не би сфатиле зошто во овој критичен момент за виталните руски интереси царската влада е неспремна одлучно да делува... Нашиот претерано внимателен став нажалост не успеал да ги смири средноевропските сили“.

Кривошејиновото тврдење го поддржала депешата на рускиот амбасадор од Софија според која во случај Русија да попушти, „нашиот престиж во словенскиот свет и на Балканот ќе исчезне и веќе никогаш нема да се обнови“. Шефовите на државите по традиција се многу осетливи на аргументите кои ја доведуваат во прашање нивната храброст. Царот на крај ги потиснал своите предчувства во врска со катастрофата и се определил да ја поддржи Србија, па дури и по цена на војна, наспроти тоа што не наредил мобилизација.

Кога Србија на 25 јули одговорила на австрискиот ултиматум на неочекувано помирлив начин - прифаќајќи ги сите австриски барања освен едно - Кајзерот (кој тукушто се вратил од крстарењето) помислил дека кризата е надмината. Тој, меѓутоа, не сметал на австриската решеност да ја искористи поддршката која премногу невнимателно и ја понудил. На врв на тоа, заборавил - ако воопшто тоа некогаш и го знаел - дека кога големите сили толку се приближуваат кон ивиците на војната, мобилизацијата ја претркува дипломатијата.

Австрија на 28 јули и објавила војна на Србија, иако за воена акција не можела да биде спремна пред 12 август. Рускиот цар истиот ден наредил делумна мобилизација против Австрија, откривајќи на свое изненадување, дека единствениот план кој неговиот Генералштаб го припремил, бил планот за општа мобилизација против Германија и Австрија, наспроти тоа што Австрија веќе цели педесет години стоела на патот на руските амбиции на Балканот, и што австриско-руската војна на локален размер во текот на целиот тој период претставувал главен предмет во руските воени училишта. Несвесен дека живее во илузии, рускиот министер за надворешни работи, се обидел на 28 јули да го убеди Берлин дека ниедна од „воените мерки кои ги превземавме по објавувањето на војна од страна на Австрија... не е насочена против Германија.“

Рускиот воен врв, без исклучок образуван на теориите на Обручев, бил ужаснат поради царевата воздржаност. Тие сакале општа мобилизација, а со тоа и војна со Германија, која до тој момент во воена смисла уште ништо не превзела. Еден од водечките генерали му рекол на Сазонов дека „војната станала неизбежна и дека ние се наоѓаме во опасност да ја загубиме пред да стигнеме да ја исукаме сабјата.“

Ако според мислењето на своите генерали царот премногу се двоумел, Германците сметале дека делувал претерано одлучно. Сите германски воени планови се засновувале на исфрлањето на Франција од машината за шест недели, за одма потоа сета своја сила да можат да ја сконцентрираат против Русите, кои, како што се претпоставувало, нема да успеат да извршат потполна мобилизација - дури и делумна - би го пореметила тој план и би ги смалила изгледите на Германија во и без тоа ризичната игра. Согласно со тоа, Гермаија на 29 јули побарала од Русија да ја прекине мобилизацијата за во спротивно да не превземе исти мерки. Било потполно јасно дека Германската мобилизација значи исто што и војна.

Царот бил премногу слаб за да пристапи кон тоа. Прекинувањето на делумната мобилизација би внело неред на комплетен руски воен план; неговите генерали на тоа толку се противеле, што сфатил дека коцката веќе е фрлена. Тој на 30 јули наредил

153

потполна мобилизација. Германија на 31 јули повторно побарала од Русија да престане со мобилизацијата. Откако одговорот на тоа барање не пристигнал, Германија и објавила војна на Русија. Петроград и Берлин претходно не се ни обиделе сериозно да разменат мислење за суштината на кризата; војната со тоа, била објавена без обзир на тоа што меѓу Германија и Русија немало ниеден конкретен спор.

Проблемот со кој Германија сега била соочена се состоел во тоа што нејзините воени планови барале веднаш да ја нападне Франција, која за сето време на кризата се држела на страна, освен што, ветувајќи безрезервна поддршка, ја поттикнала Русија да не прифаќа компромис. Сфаќајќи каде на крајот го одвеле двете децении парадирање, Кајзерот се обидел да ја пренасочи германската мобилизација од Франција кон Русија. Обидот да ги скроти воените кругови бил подеднакво залуден како и претходните обиди на рускиот цар да ја ограничи мобилизацијата. Членовите на германскиот Генералштаб не биле ништо поспремни од своите руски колеги да станат од дваесет години разработуваните планови; на крај, тие како ни Русите, воопшто немале алтернативен план. Иако и едниот и другиот во последен миг отстапувале, ниеден од нив двајца веќе не можел ништо да направи; рускиот цар затоа што бил спречен во обидот да спроведе само делумна мобилизација, германскиот затоа што не му било дозволено мобилизацијата да ја насочи исклучиво против Русија. Двајцата ги газела воената машина во чие создавање и самите учествувале, и која, еднаш кога би тргнала, веќе не можела да се запре.

Германија на 1 август побарала од Франција одговор дали има намера да остане неутрална. Ако Франција потврдно одговорела, Германија, како залог, би ги барала утврдувањата на Верден и во Тул. Наместо тоа, Франција одговорила прилично енигматично дека ќе делува според своите национални интереси. Германија, нормално, немала никаква конкретна причина која би ја оправдала војната со Франција која за сето време на балканските кризи се држела на страна. Движечката сила на воената машинерија и во овој случај претставувале мобилизациските планови. Искористувајќи како повод некоја повреда на границата од страна на Франција, Германија на 3 август и објавила војна. Истиот ден германските трупи во согласност со Шлифеновиот план упаднале во Белгија. Следниот ден, на 4 август, Велика Британија и објавила војна на Германија, што не изненадило никого, освен германските политичари.

Големите сили успеале една балканска криза од второстепено значење да ја претворат во светска војна. Спорот во врска со Босна и Србија довел до окупација на Белгија, на другиот крај на Европа, што од своја страна неизбежно влијаело врз Велика Британија во војната. Парадоксално е тоа што во времето кога на западниот фронт веќе се водени одлучувачките битки, австриските трупи сеуште не превзеле офанзива против Србија.

Германија премногу доцна сфатила дека исходот од војната не може да биде сигурне, а нејзиното опсесивно тежнеење за брза и одлучувачка победа ја вовела во долгогодишна војна. Спроведувајќи го на дело Шлифеновиот план, Германија ги уништила сите надежи во британската неутралност, а ако не ја постигнела примарната цел со изложување на тој ризик - уништувањето на француската војска. Таа, парадоксално, ја изгубила офанзивната битка на западот, а добила дефанзивна на исток, речиси сосема онака како што Молтке Постариот предвидел. Германија на крајот била приморана да ја прифати и неговата дефанзивна стратегија на западниот фронт, но дури

154

откако направила се за да го оневозможи политичкото решение и воспоставување на компромисниот мир, на што се засновала стратегијата на Молтке.

„Европскиот концерт“ неславно завршил со тоа што водечките политичари го „абдицирале“. Следствено на тоа, никој не се обидел ни да повика некаков европски конгрес на кој би се, како што е правено во поголемиот дел на XIX век, смириле страстите и пронашло некое вистинско решение. Европските политичари ги предвиделе сите можности со оглед на времето неопходно за дипломатско решение. Тие заборавиле и на Бизмарковата максима: „Тешко на државникот чии аргументи на крајот на војната не се исто онака уверливи како што биле на почетокот“.

На крајот од таа војна 20 милиони луѓе биле мртви; Австроунгарската монархија исчезнала; три од четирите династии кои влегле во војната - германската, австриската и руската - биле исфрлени од престолот, а се одржала единствено британската кралска куќа. Подоцна дури било тешко да се присетат што го предизвикало судирот. На сите единствеон им било јасно дека на местото на настанот на една лудост од монументални размери морал да се изгради нов европски поредок, чија природа било тешко да се определи поради разгорените страсти и исцрпеноста која позади себе го оставил општиот колеж.

II

Критското прашањеАбдул Хамид се радувал што ја победил Англија. Организираните колежи

престанале, но режимот на силата продолжил и понатаму низ целото Отоманско царство и покрај протестите на султановите поданици. Солсбери преку помош од Русија, сепак нешто успеал; успеал колку-толку да го поправи европскиот углед, изработувајќи автономија на Крит.

Крит после договорот во Халеп живеел во мир под управа на грчки гувернер; но 1889 таму се појавиле „напредувачи“ и „назадувачи“. И кога „напредувачите“ ги добиле изборите со големо мнозинство и ги исфрлиле „назадувачите“ од сите функционерски места, тогаш пратениците на назадувачите за да им наштетат на своите противници, го изнесоа прашањето за обединување на Крит со Грција. Трикуписовата влада во Атина се стремела да ја загуши таа акција; но зборот „присоединување“ ја разгоре старата расна омраза меѓу христијаните и Турците. Султанот, под чиј суверенитет бил островот Крит, веднаш ги пратил своите комесари на Крит, но ниту парите ниту заканите овој пат не помогнале. Многу села биле запалени, многу луѓе убиени, муслиманите побегнале во приморските засолништа, а христијанското население побарало прибежиште во Грција, во Атина. Турците пратиле нешто војска на Крит, а грчката влада побарала, залудно, интервенција на Големите сили, а особено Англија. Новиот царски ферман го обнови Халепскиот договор, објави образување на нови жандармерии за главните покраини и поставување чиновници кои зборуваат турски. Побуната била задушена, а три гувернери муслимани еден по друг беа сменети од управата, а собранието веќе не се состана.

(Грчката интервенција)

155

Во 1894 година се дигнала нова буна која во 1895 била угушена. За гувернер бил поставен еден христијанин; тоа предизвика протест кај Турците; после христијанскиот гувернер, стана Турчин гувернер. Напнатоста така владеела година дена и на крајот од мај 1896 избувнал судир на улиците во главниот критски град Канеја. Солсбери зел на себе да го работи она што пред седум години му го предлагала грчката влада; тој ги изнел барањата на христијаните пред Европските Сили. Благодарејќи на особеното завземање на Англија, Турција се согласила во иднина за гувернери на Крит да избира христијани на пет години и со согласност на Гоелмити сили. Две третини од чиновниците на Крит ќе бидат христијани. Собранието ќе се бира на две години и ќе се состанува во рок од пола година. Неколку европски официри требало да ја преуредат жандармеријата, а неколку европски правници судството. На хартија тоа било многу убаво, но недостасувало волја тоа и да се изведе. Султанот избрал христијанин за гувернер, но неговиот претходник муслиман останал на Крит како главен командант на трупите со неограничена власт, а одложувањето за преуредување на жандармеријата предизвикало сомнеж. Муслиманите нејќеле никакви реформи, па во почетокот на фебруари 1897 избиле повторно нереди во Канеја. Еден дел од христијанскиот кварт во Канеја го запалиле Турците, и граѓанската војна го опфати целиот остров. Христијаните прогласија обединување со Грција, а два дена подоцна принцот Џорџе, вториот син на кралот Џорџ, побрзал со грчката флотила да го спречи пристигнувањето на турски трупи. Грчката влада еднаш потоа ги известила Големите сили дека таа тоа го направила од страв дека на Крит ќе се случи големо колење. Христијаните сакале соединување со Грција и тоа навистина било единственото решение за Критското прашање. Неколку дена подоцна, полковникот Васос испратил 1500 војници западно од Канеја во намера да го окупира Крит во името на кралот на Грција. Васос на народот му пратил проглас ветувајќи мир и законитост. Мудриот Трикупис умрел, а дошол бујниот Делианис на власт. Кралот Џорџе знаејќи како на Балканот лесно се губат престолите, морал да попушти пред својот возбудлив народ.

Големите сили, чии воени бродови биле во критските води, биле изненадени и збунети од овој грчки удар, наредиле на својата флота да ја окупира Канеја. Голуховски предложил околу Крит да се направи кордон, а да се остават христијаните и Турците со оружје да го решат својот спор не допуштајќи ни од една страна никаква помош. Солсбери бил протв тоа сретство на взаемно истребување. Принцот Џорџе се повинил на повикот на Силите и ја повлекол својата морнарица, но полковникот Васос ги нападнал Турците и им одзел една тврдина. Кога адмиралите на европската флота го опомениле да не допира во Канеја и оние градови кои ги окупирале тие, Васос им одговорил дека тој е пратен да го окупира Крит и дека тој таа заповест ќе ја изврши. Европската морнарица морала најпрво со оган од топовите да го спречи нападот на турските трупи, А, кога и покрај ветувањето дека Крит ќе добие автономија ако грчката флота и војска се повлечат од островот, тоа не било остварено, европските бродови го блокирале Крит и ги бомбардирале бунтовниците од Судо заливот.

Како што султанот не можел да прати војска на Крит, тој наредил мобилизација на трупите на грчката граница. Европските сили биле сложни дека треба да ја спречат војната, но не се сложувале за нешто друго. Германија и Австрија барале од Крит да се

156

отстрани најпрво полковникот Васос и грчките трупи, а Англија барала пред се да се одлучи за судбината на Крит, па потоа да се повлечат трупите. Русија исто така била пречка, Лобанов умрел, а грчката кралица Олга била член на царскиот дом (ќерка на Александар III). Во март (2 март 1897) биле упатени две ноти, едната до Грција, другата до Турција. Во првата се известувала Грција дека Крит не може да се присоедини кон Грција, но Крит ќе биде потполно автономен. Секако, грчките трупи и лаѓи ќе мораат да бидат повлечени во рок од шест дена од Крит или Силите оттука ќе ги исфрлат. Со нотата упатена до султанот, Турција се известувала дека ќе мора да даде потполна автономија на Крит, а и се ветува дека нема да се присоедини со Грција. Султанот нотата веднаш ја примил, но Грците одбиле да ја повлечат војската од Крит. Тие предложиле на Крит нивната војска да остане како зачеток на жандармеријата. Англичаните, иако биле за тоа, не се согласиле. Атињаните биле одушевени што се одбило предложеното враќање на трупите, но Силите се налутиле, и секоја од нив пратила по шесто војници на Крит, кој бил многу силно блокиран. Адмиралите објавиле на народот дека Силите се неотповикливо сложни да врзаат полна автономија и ги повикале да го предадат оружјето. Критјаните сакале соединување, а не автономија, па прогласот на адмиралот немал никаков ефект.

(Грчко-Турската војна)Додека работите на Крит се развивале вака, Грција и Турција натрупувале војска

на границата со Тесалија. Султанот иако сакал да ги казни Грците, нејќел војна, бидејќи знаел дека територијално нема да добие ништо. Меѓутоа, Грците како што не војувале со Турците уште од војните за ослободување, неограничено верувале во својата војска и морнарица. Кралот Џорџе, уште во некоја рака странец во Грција, не можел да не попушти на повиците кои ги подигала Народната одбрана. Една депеша од стотина либерали, упатена кон кралот, и еден Гледстонов памфлет во кој се охрабрува грчкото „чудесно храбро држење“, ги охрабриле Грците во уверението дека можат да очекуваат помош од Англија. На страна почнало да се штеди пари, во Грција дошла чета на Гарибалдиевци за борба. Како што 1886 само што пламнале грчките пушки на границата, така и сега. Европските сили на 5 април 1897, ги опомениле и Грција и Турција дека, кој прв ќе почне ќе биде одговорен, а како и да се заврши војната, никој ништо нема да добие. Грците биле и глуви и слепи; после три дена од оваа опомена, четите упаднале во Епир и во Македонија. Четите биле брзо пренесени преку граница, а на 17 април султанот објавил војна. Одговорноста, рекол тој, е на Грците. Војната навистина ја спремила Грција, но нејзиниот краен повод и причина лежеле во за’рѓаниот режим на Крит, грчки остров и по вера, и по јазик, и по политички тежнеења.

Трикупис во 1891 им предложил на Србија и Бугарија заеднички да станат против Турците, и потоа ја поделат Македонија. Овој план бугарскиот претседател на владата Стамболов им го издал на Турците, па поради тоа за таквата работа не можело неколку години ништо да се превземе. Грција сега направила нов предлог кон Бугарија, а за нејзината помош и понудила делба на Македонија и едно пристаниште на Белото Море. Бугарија не прифатила; и затоа султанот, ветувајќи на Белград и Софија училишта и владеечки места, а поткрепен со нотата на австро-руската, бугарската и

157

српската влада да не влегуваат во грчко-турскиот судир, немал страв. На него му бил отворен патот да ја понижи Грција, како што таа самата барала. Грчката морнарица не направила ништо, иако била надмоќна од турската, а сувоземната војса, исто така, за месец дена не постигнала ништо. За еден ден после прогласот на војната, Етем паша преминал во тесалиската рамнина. Грците ги фатила паника, и во Атина масата излегла надвор, кога дознала дека војската бега од Лариса. Делианис дал оставка, а престолот тогаш го спасил Ралис. Победените грчки трупи се собрале во Фарсала, а кај Велестина, Смоленски, единствениот грчки генерал кој во војната бил одликуван, го одбил и спречил напредувањето на турската војска. Но, тоа траело кратко, бидејќи на 4 мај Етем паша ја потиснал грчката војска по целата линија од Волос до Фарсала. Престолонаследникот Константин се повлекол пред Турците на силните позиции во Домокос, но Етем паша без тешкотии на 17 мај го отфрлил. Сега патот за Атина бил слободен, т.е. Атињаните повторно ги фатила паника. Два дена подоцна во Епир и Тесалија настанало примирје.

(Европа интервенира)Грција ја спасиле од пропаст Силите. Ралис штом ја добил власта веднаш ги

известил Силите дека грчките трупи ќе се повлечат од Крит и дека ќе биде задовоен ако Силите се вмешаат во грчко-турскиот спор. Солсбери чекал прилика да работи на примирјето. Сите Сили се согласиле на тоа, Германија барала Грција да се обврзе да се согласи на автономија на Крит. Останатите Сили на тоа не вложувале многу, но како што Вилхелм II повторно тоа го барал, Грција морала да попушти. Грција попуштила на 10 мај, а два дена подоцна европските Сили го известиле султанот дека Грција ги овластила нив да преговараат, дека трупите ќе го напуштат Крит да се согласи на автономија на Крит; Силите побарале турските трупи понатаму да не се движат. Англија го известила својот пратеник во Цариград никако да не се согласува на тоа Турците да задржат како залог за воена отштета било каков дел од грчката територија; за исправка на стратегијата на границата може да се зборува, но за окупација не. Турците како нападнати ја побарале Тесалија и огромна воена надокнада. Турските барања дури и кајзерот Вилхелм II го изненадиле со својата големина. Султанот известил дека тој, освен исправка на границата и умерена ратна отштета нема повеќе ништо да очекува. Овој пат сите Сили биле согласни, и тие наредиле идните непријателства да се прекинат. Во декември (4-XII-1897) потпишан бил грчко-турскиот мир по кој Грците имале под контрола една меѓународна комисија, да платат на Турција четири милиони турски лири воена отштета. Границата била исправена, но се на се едно грчко село било предадено на Турците. Благодарејќи на Англија и Русија, Грција од оваа своја авантура излегла со многу малку штета. Ваквата состојба била многу обесхрабрувачка за пријателите христијани на Истокот. „Прво, 100.000 заклани Ерменци - се жалел Гледстон - без изглед дека може било кој да им помогне ако се повторат колежите. Второ, Турција е појака отколку во Кримската војна. Трето, Грција е послаба од секогаш откако стана кралство. Четворто, сето тоа е затоа што Силите се мразеле и не си верувале една на друга.“

Решението на Критското прашање ни понатаму не одело полесно; неколку месеци бил баран гувернер за Крит. Франција предложила еден поранешен претседател

158

на Швајцарскиот Сојуз, но овој тоа го одбил. Австрија предлагала некој луксмбуршки офицер, но не го прифатиле сите. Русија предлагала двајца турци и црногорскиот кнез Мирко. Солсбери несакал турчин, а Мирко не го сакал неговиот роднина принцот Никола; и потоа на крајот од истата година Русија го предложила грчкиот принц Џорџе; оваа кандидатура ја помогнале Англичаните со многу задоволство. Франција и Италија го прифатиле предлогот, но Германија и Австрија не сакале. Кајзерот изјавил дека човекот кој ја водел торпедата на Крит, ќе работи на соединување на Крит и Грција, а и Србија и Бугарија, како во 1885-6, можат да бараат компензација. Австрија повторно рекла дека бидејќи Турција нема да го прими предлогот, тоа не треба ни да се прави. После неколку недели залудни преговори, кајзерот изјавил дека ќе излезе од европскиот концерт, а неговиот министер Билов објаснил зошто Германија „остава на сто флејти“. Германија нема интереси во Средоземното Море, а другите Сили можат да постават кого сакаат за гувернер на Крит. По Германија пошла и Австрија. Па сепак, концертот се одржал, иако султанот непрестајно останал против принцот Џорџе.

На Крит, меѓутоа, работите и понатаму продолжувале. Штом си заминале грчките трупи, британскиот конзул побарал од Крит да се оддалечи и турската војска; Критјаните христијани се согласиле на автономија, но турската војска да се отстрани од Крит. Султанот, повторно барал да се зајакнат турските гарнизони, но Силите не се согласиле и на предлог на Англија издале наредба да спречат секакво ново доаѓање на турски трупи. Кога Германија и Австрија ги повлекле своите трупи, останатите четири европски Сили, на барање на адмиралот, го зголемиле бројот на своите луѓе кој не бил поголем од 2500 луѓе. Силите ги поделиле поморските градови на четири сектори; Канеја заеднички ја држеле. Судирите меѓу христијаните од островот и Турците од приморските градови продолжувале, адмиралите ги известувале своите влади дека ќе дојде до судир со турските гарнизони, ако султанот и понатаму ги држи своите трупи на Крит.

Требало муслиманите од Кандија да ги нападнат Англичаните, да убијат педесетина и англискиот вицеконзул, па да се реши Критското прашање. Овој напад прешол и на други христијани во Кандија, каде муслиманите биле во мнозинство; стотина од нив платиле со глава. Англискиот адмирал го пресекол дипломатскиот чвор; тој ја бомбардирал Кандија и пратил ултиматум на гувернерот да го оддалечи гарнизонот и да ги разоружа муслиманите. Европскиот концерт веднаш се воспоставил. Англија пратила зајакнување, а петрогратскиот кабинет доби известување дека Англија ќе работи и сама ако не се придружат другите сили. Русија се согласила на предлогот да се бара тргнување на трупите од Крит, а Силите го примиле Солсбериевеиот предлог секој од својот сектор да ја изгони турската војска ако таа сама не се оддалечи. Заеднички потоа од 5 октомври 1897 Силите го повикале султанот да ги тргне од Крит и војската и функционерите и да го предаде островот на Русија, Англија, Италија и Франција, кои ќе му гарантираат сувереност и безбедност како на Турците така и на муслиманите на Крит. Рокот бил еден месец за потполна евакуација; ако ништо не се направи, тогаш ќе настапат други мерки. Султанот се обидувал да ја задржи војската бар по утврдените места, но кога то ане успеало, почнала селба на турскиот гарнизон. Адмиралот Ноел на 5 ноември ја зел управата над Крит, а турскиот командант бил

159

испратен до пристаништето во Кандија. Турското знаме останало само на гратчето на едно островче во Суд, како знак на минатото владеење и сегашната немоќ на Турците.

Кајзерот бил навреден што вака се постапило со Турците. Своето незадоволство го изразил во писмото до рускиот цар. „Ти знаеш зошто ја положив мојата флејта. Затоа што чувствував и видов дека извесни сили сите нас не употребуваат да ги извлекуваме костените од огнот и преку нас да го земат Крит и Суетскиот залив, а јас не би сакал да бидам во друштво на тие сили кои се грижат за благосостојбата на тие сироти драги Критјани. Последните случувања го потврдуваат тој мој сомнеж; таа сила значи несреќа и насилство. Тие сакаат да ги прогонат земјопоседниците, а земјата да ја дадат на нивните кметови, христијаните, кои се побуниле против муслиманите. Критското прашање е всушност едно разбојништво. Какво дејство имал тој акт меѓу муслиманите, ти не можеш ни да замислиш. Силите на Крит играле будалеста и многу опасна игра. Сети се дека јас и ти во Петерхоф се согласивме дека мухамеданците во нашата игра во случај на било каква војна со извесна сила се една јака карта. Ако и ти се поведеш по другите сили на Крит, дејството ќе биде страшно и на твоите поданици мухамеданци и за Турција. Затоа те преколнувам, спаси го султанот од оваа тешка ситуација и реши го критското прашање така што и тој би можел да го прифати.“

(Принцот Џорџе на Крит)Кога четирите адмирали ја зеле управата над Крит во свои раце, тогаш рускиот

цар - на кого писмото од кајзерот не оставило впечаток - го предложил за гувернер повторно грчкиот принц Џорџе, тврдејќи дека Критјаните несакаат никој друг освен него. Во ноември претставниците на четири гарантни сили предложиле за три години под сизеренство на султанското достоинство висок комесар на Крит. Во исто време требало да се состане Народното собрание, се создала самостојна влада и нова жандармерија. Секоја од четирите Сили ветила по 40.000 англиски фунти за првиот чекор во самостојната управа. Принцот Џорџе пристигнал на 21 декември, а адмириалите го напуштиле Крит; странските трупи останаа, но принцот бил единствената одговорна власт на Крит. Многу побогати муслимани се отселиле во Турција од страв од христијаните, но мирот најпосле се спуштил над Крит. Еден мешан одбор го составил уставот, а во 1899 се состанал првиот Народен собир на независниот Крит. Принцот го постави советот од петмината од кои еден бил муслиман. Крит, освен по името, станал потполна независна христијанска држава. Со пописот на населението во 1900 година се утврдило дека Турците на Крит се се на се една деветина. И знамето и поштенските марки и ситните пари биле критски. По истекот на првиот мандат го избрале принцот Џорџе по втор пат, и за првите пет години од неговото владеење Крит чекорел нанапред. Но во 1905 година и принцот и народот си здодеаја еден на друг. Опозицијата, на чело со Венизелос, кој бил еден од петорицата советници, отишла во шума. Принцот во 1906 година дал оставка, а неговиот татко кого силите го повикале да избере нов гувернер, го предложил А. Зајимис, поранешниот претседател на владата. Во 1908 Силите ја повлекле војската од Крит. Секој чувствувал дека при првиот судир меѓу христијаните и Турците, Крит ќе биде соединет со Грција.

160

БАЛКАНСКИ ВОЈНИ

Призорот на Велика Британија во сјаен оклоп која стои покрај Франција ги охрабрил шовинистите во Германија и во Франција. „Јас дојдов на есен во Берлин и му зборував на канцеларот дека мораме својот дипломатски неуспех да го покриеме со нова поморска програма. Бетман Холвег, пишува адмиралот фон Тирпиц, го негира неуспехот и стравува дека градењето на нови воени бродови ќе доведе до војна со Англија. Мојот план и не беше да ја зголемиме нашата воена морнарица, туку да ја зајакинеме спремноста за војна. Една слаба точка во нашето наоружување на морето беше и тоа што секоја есен ги менувавме регрутите, а а краткиот рок на служење во морнарицата значајно ја смалуваше нашата подготвеност за војна. Ние мислевме дека една ескадра од резервите да ја вратиме во актива па да имаме три наместо две ескадри. За оваа операција би ни требале само уште три големи воени бродови. Ова зајакнување со три единици не би можело сигурно да и навести на Англија да војува освен ако не решила да влезе во војна заради тоа. Така мислел и германскиот амбасадор во Лондон. Во ноември кајзерот го упати канцеларот да ги внесе потребните суми за тоа во буџетот во 1912.“

(Повторно флоти)Додека Тирпиц движел се околу себе за да ја зголеми германската флота, дотаму

разумните луѓе се одлучиле за обидот да се отстрани опасноста за светскиот мир. Решението на мароканскиот проблем довело до извесно попуштање во затегнатите односи со Германија, а англиско-руската соработка во Персија не одела глатко како дотогаш. Сер Едвард Греј бил наклонет на персиските народности кои се обидувале да ја преуредат управата во Персија и да ги отстранат шаховските сплетки кои ги правел и пред и по отстранувањето од престолот, и затоа Сер Едвард Греј, како што ветил во 1907, искрено се чувал од мешањето во внатрешните персиски работи. Русија повторно поинаку работела; таа не верувала во уставобранителското движење, ниту му посакувала успех, а затоа Сер Едвард Греј, и кога се обидел да го запре руското тркало, кое никогаш не одело премногу далеку. Ако персиското прашање може да се заплетка, тогаш би можеле да се јават други поголеми работи. Петроград тоа го знаел, па според тоа и се управувал. „Англичаните одејќи по своите битни интереси во Европа, пишувал рускиот министер за надворешни работи на пратеникот во Техеран на осми октомври 1910, ќе мора ако дојде до невоља да се жртвуваат извесни интереси во Азија за да се одржи договорот со нас. Таквите околности ќе можеме да ги свртиме во наша полза, на пример за нашата политика во Персија.“ И така кога во 1911 година персиската влада именувала еден стручњак, американецот Шустер, да ги уреди персиските финансии, а овој почнал да поставува англичани за помошници и во руската сфера на влијание, англиската влада се согласила да и помогне на руската влада во барањето да се отстрани Шустер. Русите отишле и понатаму; тие го поставиле правото на Техеран, но тука Сер Едвард Греј зел да разговара со Русите, дека ако кооперацијата во Персија престане, ќе престане и договорот, и тој ќе мора да го напушти Министерството за надворешни работи, бидејќи нема да може да оди по друг пат во надворешната политика кој би морал да се бара. Рускиот пратеник во Лондон затоа му јавил на министерот дека тој никогаш не го видел Греј така возбуден и „ние мораме да го

161

увериме него дека ќе го чуваме нашиот договор во Персија, инаку тој ќе даде оставка.“ На ова мислење биле и Французите.

Тешкотијата била отстранета, но белегот си останал.„Јавното мислење, раскажува германскиот пратеник во Лондон на рускиот,

повторно се движи на наша страна“, и Бекендорф тоа го признава. Требало да почнат разговорите меѓу Берлин и Лондон; Германците го предложиле Сер Едвард Греј да појде во Берлин. Било одлучено министерот на војската лорд Халдан приватно да оди во Берлин каде и дошол на 8 фебруари 1912 ; во меѓувреме Германците објавиле дека можат својата Новела за морнарицата да ја изменат ако би добиле поволни гаранции дека Англија ќе води помирлива политика.

(Халдановата мисија во Берлин)Првиот разговор на лордот Халдан бил во Берлин со канцеларот, информативен

но опширен и срдечен. „Германија има неоспорни права да ја подигне својата воена сила. Но тоа ги навело и другите народи да се оружаат во нивните интереси. Ние сме, му говорел Халдан на Бетман Холвег, оружани за онолку колку што ни е потребно за одбрана. Ние немаме намера да нападнеме ниеден народ, ние немаме никаква тајна воена конвенција. Но, ако Франција биде нападната и биде направен обид да се окупира еден дел од нејзината територија, тогаш Германија не може да смета на нашата неутралност. Утре сум повикан во дворот на доручек, потоа во кајзеровиот кабинет долго ќе разговараме кајзерот, фон Тирпиц и јас. Тој ми даде еден доверлив препис на нацртот на новиот поморски закон со дозвола да можам приватно да го соопштам во Лондон. Нацртот е голем и заплеткан, јас без да го читам го ставив во џеб и го повторив она што го реков и на Бетман Холвег. Потоа се претресе и новиот германски поморски програм. Разговорот течеше пријателски, но јас чувствував дека не ми е лесно... Тирпиц бараше да се договориме за градењето на бродовите. Тој не беше воопшто за систем „две сили еден ист тип“. Јас потоа гледајќи дека не можеме да се договориме за тоа, помислив дека ќе може со договорот, ако дојде до него, да се обидеме дефиницијата на тој еден тип бродови и да не спомнуваме ништо, кајзерот би можел да објави дека договорот, ако го биде, го изменил по своја желба за новиот поморски закон каков што најпрвин го замислуваше и новиот закон би бил одложен за подоцна, а градењето на нови бродови би била распоредена за подолг период. Кајзерот мислеше дека таквиот договор ќе направи голема разлика, и ми рече дека Бетман Холвег ќе ми предложи една формула. И формулата беше ваква: (1) Високите страни на Договорениците взаемно ќе дадат уверување за својата желба за мир и пријателство. (2) Тие нема, ниедна од нив, да влегуваат во било каква комбинација или да се придружат на било каква комбинација, која би била вперена против една од нив. Тие изречно изјавуваат дека не се врзани со таква претходна комбинација. (3) Ако една од високите страни на договорениците би биле вплеткани во војна со една или повеќе други Сили, таа друга страна од Договорениците ќе остане спрема другата во војна заплеткана договорница во благонаклонета неутралност и ќе ја употреби сетга снага да се локализира војната. (4) Обврската на неутралност која ќе излезе од претходните одредби нема да се примени ако не е во согласност со договорите кои високите страни на Договорниците порано заклучиле. Да се прават нови договори со кои би се оневозможило почитувањето на одредбите под (2) нема да биде возможно за двете високи страни од Договорениците.

162

„Колку и да сум имал волја да се договорам со канцеларот, јас морав да му кажам дека ќе можеме тешко да го примиме предложениот договор. По членот 3 од овој предлог ако би морале да го усвоиме ќе се осудиме себеси да не одиме во помош на Франција ако Германија ја нападне Франција и сака да и го земе Денкерк, Кале и Булоњ. Тешкотии понатаму би можеле да излезат за примена на нашите договорени обврски кон Белгија, Португалија и Јапонија. Можеби би било најдобро да се ограничиме само на обврската ниедна предизвикана сила да не нападне друга ниту една од нив да не влегува во било каква комбинација или намера против друга за напад, да не учествува во никаква војничка комбинација, сама или со другите, чија цел би била војна. Ние двајца сега ќе го преработиме оној прв нацрт под негова изјава дека неговото мислење нема да биде поволно.“

(Англиските стравувања)„Ние понатаму ги претресовме и другите прашања, за багдадската железница, за

Персискиот Залив и Турција, за можностите за преуредување на извесни обострани интереси во Африка. Јас бев уверен дека канцелорт во своите разговори беше искрен и сериозен; тој добронамерно сакаше нашите меѓусебни односи да се поправат и да го чува мирот. Таков беше и кајзерот, мислам, но него го држеа неговите војни и поморски советодавци, како и силната и ако не бројна, шовинистичка партија во Германија...“ И ако лордот Халдан имал надеж дека работите со Германија ќе се дотераат, тој сепак стравуваше и тоа им го кажа на своите пријатели: „Од три работи се плашам. Првата е мојот сериозен впечаток дека Германцијте ќе настојуваат новиот закон за поморската воена снага да се донесе. Втората е дека може лесно фон Тирпиц да дојде за канцелар наместо Бетман; и третата, дека нема постојаност во германската политика.“ Кајзерот е задоволен со посетата, но му се чини дека отишол далеку со постапките, но, направил, како што рече, се што можел. Бетман се надевал, а Тирпиц бил упорен.

(Разговорите пропаднале)Сер Едвард Греј, после својот разговор со Халдан, по враќањето на Халдан од

Берлин, зборувал на германскиот пратеник дека владата решила сериозно да го доврши она што во Берлин е започнато. Воените облаци постепено ќе се истераат, мислел тој; а се зависи од подлабоко проучување на германскиот предлог. На патот за помирувањето, меѓутоа, имало уште препреки; кога во Лондон ја проучиле геманската Новела, виделе дека во неа се крие огромно зголемување во големината и во нападната сила на германската воена морнарица. Поморската Новела е таква што не може да стане збор за политички договор. „Идејата за договор сеуште е добростоечка и ќе треба уште половина година, а можеби и цела година за да се постигне; Англичаните сметаат дека довербата ќе продолжи па дури и да нема договор, - така му пишува Бетман на Балин, прочуениот водач на движењето за голема флота и пријател на англо-германскиот договор. Успехот е возможен и покрај флотата“. Германија била разочарана од политичката понуда на Англичаните. „Греј ни понуди неутралност ’за случај на непредизвикан напад’“ се жалел Бетман, а го отфрлил нашето „ако Германија со сила мора да влезе во војна“. Зошто оваа германска формула ја одбиваат нашите

163

непријатели? Зарем тоа не е доказ дека ние не можеме да се потпреме на неа во случај на било каква антигерманска политика. Од 1909 Греј во секоја прилика зборувал за неговите примарни обврски кон Двојниот сојуз, но во надокнада за неговата формула за неутралност не може да се одрече Новелата. Англија сакала искрено помирување, а ние, може да се рече, премногу сме ги потценувале нејзините тесни врски со Франција и со Русија“. Разочараниот Бетман Холвег му ја понудил на кајзерот својата оставка, а овој иако уверен дека Халдановата мислија била повеќе политичка игра, одбива да ја уважи.

Кога овој обид за договор пропаднал, Англија се дала на работа како да одговори на германскиот новален програм (Novelle). Во мај 1912 шефот на англиската влада и Черчил дошле на состанок со Киченер, тогаш главен командант во Мисир, на Малта; овде ја продискутирале средоземноморската положба. По враќањето министерот на маринците објавува на 22 јули намерата на Англија да воведе накнадно нови единици. Германската Новела, рекол тој, има цел да ја зголеми нападната снага од сите типови (бродови). Четири петини од целата морнарица има да биде постојано под пареа, а тоа до сега никаде не се случило. Бројот на морнарите се зголемува со по 15.000 војници, до 1920 значи ќе има зголемување од 100.000 луѓе. Кон ова е додадена уште два големи бродови и два мали крстачи. Тоа значи во 1920 година ќе има 41 воена лаѓа, дваесет крстачи за борба и 40 мали крстачи. Како одговор на новата ситуација треба да се изврши понатамошна концентрација на воени бродови во домашните води.

Кон крајот на јули 1912, со доаѓањето на маршалот фон Биберштајн во Лондон изгледало дека положбата ќе се поправи. „Германскиот печат бил задоволен со говорот на лордот Халдна во германското друштво во Лондон. Лорд Халдан кајзерот го нарекол голем човек. Но кога Черчил, министерот на морнарицата зборувал во Долниот дом, положбата се променила. Германците несакаат да признаат дека Англичаните ја зголемуваат својата одбрана затоа што тие ја зголемуваат воената морнарица. Ако Франција ја имала на душа мароканската амбиција на која и се заканувале и уште се закануваат на мирот, Германија сакајќи да се натпреварува со Англија на море, работела така што судирот бил неизбежен. Така треба да се објасни Черчиловиот говор, а тоа тие во Берлин несакаат да го признаат“. Вака првично објаснувал белгискиот пратеник во Берлин на својата влада тогашното расположение во Германија. „Среќни нека бидат Германците што во Англија либералите се на власт, пишувал белгискиот пратеник од Лондон; ако дојдат конзервативци нема тие да се задоволат со шеесет отсто надмоќност. За Англија тоа била важна работа, и во неа нема англиска партија која ќе попушти, бидејќи оној ден кога таа ќе ја изгуби својата надмоќност на морето, би отишла и силата и угледот на Англија. Тоа е срцето на англиската политика, а тоа изгледа, тие во Берлин не го разбираат.“

(Французи и Англичани)За Англија било лесно да концентрира флота во Средоземното Море, бидејќи

Франција со изглед на борба со здружената австро-италијанска флота имала намера целата своја морнарица за војна да ја собере во Средоземното Море, а тоа би значело

164

дека би бил отворен нејзиниот атлански и ламаншки брег; Французите верувале дека ќе им биде должност на себе да ја земат и англиската флота. Во септември 1912 третата француска ескадра за борба, дотаму во Брест, добила наредба да се премести во Средоземното Море, а во пролетта 1913 целата атланска флотилска одбрана била мобилизирана и одбраната на пристаништата предадена на сувоземната војска. Во базите на север останале се на се шест стари оклопници и флотили за кооперација за одбрана на Ла Манш. Овие промени на морето морале да бидат доведени до поблизок политички договор меѓу Лондон и Париз; и на 22 октомври на предлог на Франција по пат на разни писма бил дефиниран договорот. „Од време на време последните години воените стручњаци на Франција и Англија разговарале меѓусебе.. Тие разговори не ја исклучувале ниту ја ограничувале слободата на двете влади да одлучат дали сакаат или не во иднина една на друга да си појдат во помош со оружје. Ние се сложивме дека разговорите меѓу стручњаците не се и не мораат да бидат сметани како обврска која би приморувала било која од двете влади да стапи во акција во случај на потреба која сеуште не дошла, а која можеби и никогаш нема да дојде. Сегашниот распоред на обостраните воени морнарици, на пример, не е направен по обврска да соработуваат во војна. Вие, меѓутоа, истакнавте, ако една од двете влади би имале сериозна причина да очекува непредизвикан напад на некоја трета сила, може да биде главно да се знае што во тој случај би требало па едни на други да си дојдат на помош. Јас се согласувам со вас, ако едната од двете влади има сериозна причина да очекува непредизвикан напад од страна на некоја трета сила, или почувствува опасност по општиот мир, дека треба веднаш да се пристапи во дискусија дали треба двете влади заеднички да го спречат нападот и да го сочуваат мирот, па, ако се согласат, да одредат и какви мерки треба да се превземат „за заедничка акција“. Теориски говорејќи овие писма, разменети меѓу францускиот пратеник во Лондон и министерот за надворешни работи на Анлија, и оставиле на Велика Британија одврзани раце, а тоа првиот министер и Сер Едвард Греј често свечено го изјавувале; од 1911 мнозинството Французи двете писма ги сметале како чесен збор дека ќе притекнат во помош на Франција во случај Германија да нападне. Освен тоа работата била заплетена со сојузот на Русија со Франција. Не се мислело дека е потребно англиските односи со големата словенска држава да се завиткаат во пишан договор; каква акција Русија би можела да стави во прашање и судбината на Велика Британија, бидејќи нападот на Русија води неизбежно и во напад на Франција. На тој начин Англија на некој начин била вовлечена во кавги и стремежи на една далечна сила над чија политика таа немала контрола.

(Белгија и Холандија)Како што војната се приближувала се повеќе, соседите обраќале внимание на

Белгија и реката Шелт знаејќи дека тие по сила на приликите во таа војна таму ќе имаат своја улога. На почетокот на 1911 Тајмс објавил низ колумни за утврдувањето на Флушинг; Холандија требала да биде средство на Германија при нападот на Франција и Велика Британија. Утврдувањето на ова холандско пристаниште било сметано во Франција како дело на Германија. Иако правото на Холандија да се утврдува во текот на Шелт во морето било неоспорно, Холандија пред притисокот попуштила. Одбраната

165

на холандскиот брег била планирана под сугестија на Германија, морала пред протестите најпрво да се одложи, а потоа сосема да се напушти. Во април 1912 продолжиле во 1906 започнатите разговори меѓу белгискиот гл. генералштаб и англискиот воен полномошник за соработка. Белгиската влада не ги продолжила овие разговори, па не дошло до никаква конвенција, дури за неа не се ни дискутирало. За да не се рашири уверување дека постои воена конвенција со Англија, шефот на главниот белгиски генерален штаб го одбил повикот во 1912 да присуствува во англиските маневри. Меѓутоа, иако немало никаков пишан споразум, двете држави се спремале за бура која не доаѓала. Белгија вовела општа војна обврска во 1913, а англиското министерство за војска зело да ги подготвува патиштата и железниците во Белгија. Воените стручњаци, речиси сите, верувале дека во случај на војна, Германија ќе упадне во Белгија и преку неа ќе врши операции.

II

Во почетокот на новата година 1912 над источното небо се насобирале темни облаци. Смртта на Ерентал, поранешниот предизвикувач на бури во европската политика, предизвикувала жалење; Ерентал, после анексијата, бил за мир и се борел против воениот шеф на главниот австро-унгарски генерален штаб фон Хецендорф; неговиот наследник бил тврдоглав и неспособен. Од Балканот стигале во Лондон и во Париз вознемирувачки извештаи, а на 25 април 1912 Фрањо Јосиф му зборувал на францускиот пратеник во Виена дека изгледите за мир за последните осум месеци се се помали. Австрискиот цар добро ја ценел состојбата на Балканот; во тоа време, светот не знаел, дека се создавал Балкански сојуз за војна со Турција и за делба на Турција.

(Бугарија и Србија)После анексионата криза, Србија исполнета со остра лутина против Австрија и

нејзиното постапување со Југословените, залудно барала пријателство со Бугарија; но две години подоцна експедитивниот крал на Бугарија се уверил дека тој без помошта на Србија нема да може да ги задоволи своите славољубни намери. А бугарскиот шеф на владата Гешов се прикажувал како творец на балканскиот сојуз вперен во прв ред против Турција, а во втор ред против Австро-Унгарија. Неговата желба да ги сочува добрите односи со младотурците го уништиле самите младотурци истребувачкиот народ во Македонија, и тоа го приморало да бара соработка со Србија. Со одобрување на кралот Фердинанд тој во октомври 1911 се состанал со министерот претседател Миловановиќ во возот Виена-Софија, и тука почнале разговорите, бидејќи и Србија одамна се спремала да работи на тоа. И после неколку месеци мачни разговори, во кои учествувале руските министри во Белград и во Софија, и тоа Хартвиг повеќе а Нехљудов помалку, во март (13 март 1912) е потпишан српско-бугарскиот сојуз. Двете држави ја гарантираат една на друга независноста и територијалната неприкосновеност и се обврзуваат дека една на друга ќе си притекнат во помош во случај некоја голема Сила да се обиде да анектира еден дел од турската територија на Балканот. Кон овој одбранбен договор постоела тајна конвенција за заедничка акција, со одобрение на Русија против Турција, во случај да се појават нереди или опасност од војна во отоманското царство. Во договорот е предвидена делба на територијата на европска

166

Турција, одредена била и спорна зона во Македонија, оставена на рускиот цар кој имал да ги пресуди сите спорови кои би произлегле од сојузот. Тајната воена конвенција ги одредила условите под кои ќе се доведува взаемна помош во случај една страна од двете договорени страни, Бугарија или Србија ја нападне Турција, Романија или Австро-Унгарија. Преписот на договорот за сојузот го однел во Ливадија на царот и Сазонов во Петроград претседателот на народното собрание Данев, кој во таа прилика ставил до знаење дека Бугарија во првата прилика ќе појде напред. Сазонов препорачувал внимателна политика и изјавил дека Русија нема да одобри активно мешање во македонските работи. Во април 1911 година Грција и предлагала на Бугарија сојуз за одбрана и сојузот на 29 мај 1912 потпишан. Така по 20 години исполнет бил сонот на Трикупис. Сојузот го потпишал Венизелос, кој тогаш бил повикан на Крит да го преуреди. Со Грција во септември истата година постигната воена конвенција, но не е постигнат договор за границите на Македонија. Во август 1912 постигнат е усмен договор со Црна Гора. Ова припремање за војна не му сметало на бугарскиот крал да даде помирливи уверувања во Виена и во Цариград.

Шефот на француската влада Поанкаре кога чул на 1 април 1912 дека Србија и Бугарија направиле ваков сојуз не бил задоволен што тоа е работено без согласност на Франција. Затоа одбил да помогне во Франција се додека не ги дознал намерите на Русија; Поанкаре тогаш пошол во Русија, помеѓу другото и да види што ќе биде на Балканот. Поморската конвенција меѓу Русија и Франција тогаш била потпишана во Париз, а на почетокот на август 1912 Поанкаре бил во Петроград. Поанкаре му префрлил на рускиот министер за надворешни работи што не го известил во текот на преговорите дека се работи за српско-бугарски сојуз. Кога Поенкаре го видел текстот на договорот тој извикнал: „Па тука лежи бактерија не само за војна против Турција туку и против Австрија! Овој сојузен договор, во исто време, утврдувајќи хегемонија на Русија над двете словенски држави, затоа што таа била врховен судија за сите нивни работи. Оваа конвенција не одговара на она како мене ми беше претставено; ова е вистинска воена конвенција, која не покажува само амбиции на Србите и Бугарите, туку дури и ги охрабрува“.

(Франција вознемирена)Поанкаре се вратил вознемирен во Париз, а Сазонов бил маѓепсан од личноста

на Поанкаре. „Во Поанкаре Русија има еден сигурен пријател со исклучителна политичка интелигенција и непоколеблива волја. Ако наидат тешки дни во меѓународните односи добро би било човек да има го на чело на Франција Поанкаре, а тоа е барем човекот не помалку енергичен и без страв за одговорност“. Така Сазонов го ценел Поанкаре. Русија, после неуспехот на Чариковата мисија во Цариград, се вратила на планот за балканска лига против Турција; таа била готова да им погледне во очи на опасностите што таквата политика ги донесувала.

Уште додека Поанкаре бил во Петроград, австро-унгарскиот претставник за надворешни работи дошол во француската влада, со оглед на вознемиреноста на Балканот да праша, а по налог на својата влада, дали би пришла на австроунгарскиот чекор во Цариград со кој на Порт би му се препорачало да пристапи што порано во

167

изведувањето на прогресивна децентрализација, која би обезбедила на народностите легитимна аспирација и на балканските држави повторно на мир да ги чекаат резултатите на таа политика на големите сили. На Поанкаре оваа сугестија извонредно му се допаднала; веднаш се јавил во Петроград и овој го примил. Сите останати сили тоа го примиле но грофот Берхтолд не се брзал, и случаите го претркале. Ветувањата на Турција дека ќе се изведат реформи во Албанија останале неисполнети. Србија и Бугарија поднеле жалби, а Црна Гора почнала да се мобилизира. Сазонов се повлекол пред спорот и ако дотаму доста помагал, повиците на Поенкаре заеднички да го сочуваат мирот со опомена на Србија каде изгледало дека лежи главната опасност. Поанкаре пошол понатаму; тој и соопштил на Бугарија дека нејзиниот заем мора да чека, а на Портата и Црна Гора им соопштил дека треба да ја тргнат војската од границата. Берхтолд го примил овој чекор и ги повикал силите на Портата да стават претставки за реформи во Албанија да се протегнат и на останатите народности во европска Турција.

(Силите разговараат)На средината на септември Сазонов тргнал на пат по Европа. Почнал со Берлин

каде ја викнал Германија да превземат акција спорот да се локализира ако не може да се спречи. Кога застанал да ја мобилизира Грција, Бугарија и Србија, Германија предложила на Силите дека тие нема да дозволат промена на status quo-то и и ветил на Русија ако таа предложи декларација за чување на територијалниот status quo дека ќе издејствува согласност на Австрија. Сазонов во Париз се изјаснил поволно за тоа и бил готов да ги извести балканските држави, во друштво со Австро-Унгарија или во име на Силите, дека нема да дозволи војна и дека се решени да чуваат status quo. Но, Сазонов додал и дека тоа ќе биде залудно ако силите не се согласат на реформи на Балканот. После неколку недели разговори и преговори, дури во октомври Силите се сложиле Русија и Австрија да ги известат балканските држави дека Силите го осудуваат секој чекор кој води кон војна, дека ќе ги земат во свои раце реформите и дека нема да дозволат ни по војната никаква територијална измена на Балканот. Утредента, на 8 октомври 1912, Црна Гора отвори непријателство со упадот во Албанија.

(Балканскиот сојуз победува)Иако Турција склучила мир со Италија, и иако нејзината народна сила била

поголема два пати од бројот на истите сили на останатите четири балкански државички, турските војски претрпеле порази. Бугарите ги победуваат кај Киркилис во Тракија на 22 октомври, Србите кај Куманово на 26 октомври, а Грците на 8 ноември влегуваат во Солун. Русија од почетокот била за христијански држави. Сазонов иако барал после првите одлучувачки битки интервенција на силите, упатил на 2 ноември руски пратеници на страна дека сите територии кои сојузните балкански држави добиле оружје, со право на окупација, ќе бидат пријателски разделени меѓу нив. Англиското јавно мислење било на страната на христијанските држави. Кога на 9 ноември 1912 шефот на британската влада зборувал, на свечениот ручек при воведувањето во должност на новиот лондонски лорд мерки, дека силите ќе ги признаат свршените чинови и дека нема да се противат на територијалните измени како резултат на сојузничките победи, тој зборувал навистина во името на целиот англиски народ.

168

Централните сили биле непријатно изненадени, што Србија победоносно излегувала на Јадранско Море, а Бугарија му се заканила на Цариград. Кидерлен Вехтер бил згрозен со победата на Бугарите кај Киркилис, а Австро-Унгарија се насобрала на границите на Србија со 100.000 војници.

На среќа, Германците биле за мир. „Кајзерот за време на балканските војни беше многу внимателен, вели Бетман Холвег, и му рекол во ноември дека не мисли да оди во Париз или на Варшава поради Албанија“. Франц Фердинанд во посета на Берлин во ова исто време го чул на станицата при разделбата со кајзерот ова: „Само без никакви глупости!“, како одговор на неговите зборови на кајзерот, „дека Австро-Унгарија не може да направи веќе никакви отстапки“. „Моравме, продолжува германскиот канцелар, да направиме притисок на Виена за да ја спречиме војната: но му дадовме на знаење дека ќе му помогнеме на нашиот сојузник ако било кој го нападне. Поанкаре се обидел да свика европска конференција за да на неа ја расправа новонастанатата состојба.

(Србија и Драч)Брзата победа на балканските сојузи, ја принуди Турција на 3 ноември да бара

интервенција на Силите; тоа донело неприлики на заштитниците на сојузот и први тешкотии. Сазонов и се заканил на Бугарија дека ќе прати Црноморска воена морнарица во Босфор ако таа се обиде да влезе во Цариград. Сер Едвард Греј верувал дека турските утврдувања во Чаталџа ќе ги издржи, и рекол дека, ако Турците ги исфрлат од нивните сегашни престолнини, би требало Цариград да се интернационализира. Овој страв брзо бил надминат; Бугарите на Чаталџи биле задржани. Многу бил посериозен проблемот со победата на Србија и нејзиното марширање низ албанските планини кај Јадранското Море. Сазонов на 8 ноември барал од Италија да влијае на Австро-Унгарија да ја почитува целокупноста на Албанија, не сакала помалку од нејзиниот сојузник, Србија да ја отстрани од морето. Месец дена после објавата на непријателство, европските сили се поделиле на две. „Ние, Франција и Англија, спремни сме да им помогнеме на барањата на Србија - телеграфира Сазонов на пратеникот во Белград Хартвиг на 9 ноември 1912, а Тројниот сојуз се противи. Но, праќајќи трупи во Драч, Србија претера и ни ја отежнува работата. Таа сака целосна независност, а неа може да ја добие само на Јадранското Море; но и железницата до морето може да го даде тоа како и коридорот до таму. Ако се одрече од пристаништето, таа може лесно да се прошири на југот од Албанија. Не можеме да војуваме поради Драч.“ И Сер Едвард Греј советува умереност во Белград. „Убеден дека железницата под контрола на Србија до едно пристаниште би била корисна и за Србија и за Албанија. Добро беше тоа што Русија е умерена, бидејќи има луѓе во високите виенски кругови кои бараа војна против Србија. При крајот на ноември, Франц Фердинанд се обидел да го натера неговиот стрико Фрањо Јосиф I да влезе во војна; во онаа збрка на Балплац барон Конрад бараше одново да се окупира Новопазарскиот Санџак и да се истераат српските трупи од Албанија. Стариот цар ги забрани таквите планови и немирните елементи во Виена се смирија дури кога, при обнова на Тројниот сојуз

169

Бетман Холвег рекол дека Германија ќе стои на страна на сојузниците само во случај ако тие се жртви на напад.

(Потребна конференција)Никој веќе не работел повеќе од Поанкаре да го спречи почетокот на војната, а

кога тоа не успеало, тој се одлучил да ја локализира војната. „Поанкаре, вели Извољски, зборуваше уште од 15 октомври на владите во Лондон, Берлин и Виена, и тоа неколку пати да се свика една европска конференција. Централните сили се согласуваа, но само под услов најпрво да се утврди програм на нејзината работа; Поанкаре би го зел тоа на себе, но има страв дека дискусијата за тоа би била во Париз, и ве праша вас дали не би можел да тоа да го превземе Греј“. Греј се согласил, но се мислел дали тоа Австрија ќе го прифати. Тој на германскиот пратеник кнезот Лихновски му зборел дека Англија и Германија најмногу ги интересира мирот и ако балканските работи најмалку ги интересира мирот, во случај на војна двете би биле веројатно во неа вовлечени. Сер Едвард Греј толку сакал да се расчисти ситуацијата, што иако залудно, им зборувал на Русите да ги уверат Србија и Црна Гора да се задоволат со Санџак без да бараат ништо на Јадранско Море. Русите меѓутоа, вака гледале на таа политика: „Нашата работа е Србија да биде имотно и политички независна, да добие непосредна врска преку Албанија со гаранции за слободен трговски промет, па и за превоз на воен материјал.“ Сер Едвард Греј мислел дека тоа е убаво, но, Австрија на Русите им ставила до знаење дека Јадранското Море за неа е исто што и Црното Море за Русија. Па сепак, примајќи го советот на своите сојузници, Австрија пристапила на конференција под услов на неа да не се расправа прашањето за постојаното населување на Србија на Јадранското Море. Србија попуштила под притисок на Силите.

(Лондонска конференција)Конференцијата заседавала од декември 1912 во Лондон, а главните тешкотии и

одговорност ги сносела Англија. Нејзината задача била да се спречат Австрија и Русија, кои делумно се мобилизирале, да не се фатат за гуша. Од декември 1912 до март 1913 војната била постојано во воздухот. Првата криза избувнала во јануари 1913; Русија се мобилизирала на Кавказ и и се заканила на Турција дека нема, ако дојде до нова војна, да биде веќе мирен набљудувач. Германија и соопштила на Русија дека нападот над Турција ќе го доведе мирот во опасност. Русија попуштила, а Фрањо Јосиф I пратил намерен пратеник со лично писмо за царот Николај II да го смири и искаже желба за мир. Втората криза дошла кога кралот на Црна Гора, и покрај желбите на Силите, Скадар да остане во Албанија, продолжила опсадата на Скадар; заедничката акција на силите под Скадар го принудило кралот Никола да го остави Скадар. И Германија почнала да се спрема во ова време за мобилизација. Понижувањето на Црна Гора, дополнето со австро-унгарското неповолно држење, како и неповолното држење на Италија, со поводот на излегувањето на Србија на Јадранското Море, длабоко ја болело Русија, иако е повратена некоја рамнотежа со тоа што на Србија и дале уште неколку села од Албанија. Англија и Германија биле во работите за време оваа конференција потполно сложни; тоа Германците и јавно го признавале.

170

(Кавга меѓу сојузниците)Овој пат била вистинска среќа што немало конференција, бидејќи војната инаку

би била неизбежна. Војувачките страни потпишале договор за мир, но Енвер-бег не се согласил; насилно ја соборил владата во Цариград на 24 јануари 1913. Војната започнала повторно, но сега здружените сили на Бугарите и Србите го завзеле Едрене, а Грците Јанина. Сега дошле судири меѓу сојузниците; победоносната Србија барала ревизија на делбата према договорот до 1912; Грција во тоа и помагала. Бугарија за да ја спреми оваа борба се согласила на ново примирје и на 1 април сојузниците се вратиле назад во Лондон. Нацрт договорот е подготвен во почетокот на мај, но преговорите за заклучувањето оделе многу споро, па ова го предизвикало Сер Едвард Греј да ги опомене остро. „Тие кои сакаат да потпишат прелиминарен договор - им рекол на претставниците на балканските држави, - нека потпишат одма. Тие кои тоа не го сакаат, подобро ќе направат ако си одат од Лондон.“ После два дена прелиминарниот договор бил потопишан. Грција го добила Солун, Јужна Македонија и Крит, Србија средна и северна Македонија, Бугарија Тракија и егејскиот брег, но ја отстапила на Руманија Силистрија. Турција останала сега само со еден дел од источна Тракија во Европа, а нејзините победници и покрај напорите на рускиот цар да го сочува мирот, решија да се испотепаат меѓусебе за пленот. Србија и Грција склучија сојуз, такви беа нивните заеднички интереси, а на 29 јуни 1913, кралот Фердинанд на шефот на главниот генерален штаб, генералот Савов, му издал писмена наредба без знаење на шефот на владата С. Данев, дека на измама ќе ја нападне српската војска во Македонија; бугарската војска го сторила тоа, а јужната бугарска војска побрзала кон Солун. Владата на Др. С. Данев наредила војските да се вратат, но сега било доцна. Србија и Грција со помош од Романија, чија војска го преминала Дунав по наредба на кралот Карол I кој не дозволувал на Бугарите на Балканот, а Турците без тешкотии го окупирале Едрене. Битката толку бргу завршила што големите сили немале ни време да сторат некој заеднички чекор. Романија, Србија, Грција и Црна Гора веќе на 10 август го диктирале мирот во Букурешт. Австро-Унгарија залудно во јули ги повикувала своите сојузници да ја уништат Србија, а во август Букурешкиот договор да подлегне на одобрение на силата, но Карол I не се согласил; нему му помага кајзерот, телеграфирајќи му: „Благодарејќи на тебе, мирот ќе се одржи“. Во август (11 август 1913) конференцијата на амбасадори во Лондон ги утврдила и јужните граници на Албанија, а дури во октомври 1913 Србија под закана на Австро-Унгарија напуштила некој стратешки точки на територијата на Албанија. Обидите да се врати Едрене на Бугарите не успеале; но турско-бугарскиот договор за мир била основа за разговори во бугарско-турскиот сојуз.

Балканските војни оставиле длабоко нерасположение не само на Балканот на кој судбината на Албанија и островите сеуште не била решена, туку и во арената на европската политика. Делбата на Турција која ја извршил Балканскиот сојуз под заштита на Русија, како и зголемувањето на Србија, Руските мртви стражи на Балканот, го утврдиле нерасположението на централните сили кон Русија. Во декември бил обновен Тројниот сојуз. Германија во 1913 и покрај зголемувањето на воените сили после мароканската криза, ја зголемила војската со дотогаш невидена сила. Германскиот главен генералштаб во декември 1912 во рацете на генералот Лудендорф

171

изработил меморандум за оправдување на кредит од 50 милиони марки. Велика Британија ќе си оди од Франција и Русија, а Италија одвај ќе ги држи Француските трупи на Алпите. Русија задоцнила со военото преуредување, па за извесно време Тројниот сојуз не се плашел од војна со Русија, но со оглед на огромните воени издатоци од ден на ден ќе биде се посилна. „Ние мораме да ја чуваме дефанзивата на едниот фронт, за да можеме да водиме офанзива на другиот фронт, а тој друг може да биде само францускиот. Би било потребно со сила да се повреди неутралноста на Белгија. Ние можеме да се надеваме дека ќе ги победиме Французите на отворено поле, само така ако поминеме низ Белгија. На тој пат ќе наидеме и на англиски експедиционен корпус, па веројатно, ако не се договориме порано, и на белгиска војска. Па иако е така, таа операција меже да биде поуспешна отколку ако фронтално ја нападнеме француската северна утврдена граница. За извршување на ова спрема планот на фон Шлифен ќе ни требаат огромни напорни снаги за да дојде до успех.


СТОЖЕР: ТЕОДОР РУЗВЕЛТИЛИ ВУДРОУ ВИЛСОН

Надворешната политика на Соединетите Држави искажувала нагласена склоност кон изолационизмот се до почетокот на XXтиот век кога Америка одеднаш се нашла во средиштето на светските политички случувања. На тоа влијаеле два чинитела: забрзаниот развој на нејзината моќ и постепеното рушење на евроцентричниот меѓународен поредок. Таквиот развој на случувања го обележале двајцата претседатели чија политика претставувала пресвртница: Теодор Рузвелт и Вудро Вилсон. Тие двајца луѓе се наоѓале на чело на државата во времето кога вртлогот на светските случувања почнал во себе да ја вовлекува Америка, и тоа спроти нејзината волја. Рузвелт и Вилсон сфатиле дека неговата земја ќе мора да одигра клучна улога во светската политика, иако отстапувањето од изолационистичката политика различно го оправдувале.

Рузвелт бил вешт аналитичар на рамнотежата на силите. Тој се залагал Америка да стапи на меѓународната сцена со така што сметал дека тоа бара национален интерес, како и поради уверувањето дека глобалната рамнотежа на силите без американското учество е незамислива. Вилосн оправдувањето го нашол во месијанската улога која Америка требало да ја одигра на меѓународната сцена: нејзината обврска не била зачувување на рамнотежата на силите, туку и ширењето на сопствените идеи по целиот свет. Во текот на Вилсоновата администрација, Америка се појавила како клучен актер на меѓународната политика и почнала да ги прокламира принципите кои ги одразувале општите места на американската мисла, но задипломатите од Стариот свет претставувале револуционарен пресврт. Тие принципи се засновале на идејата дека мирот зависи од ширењето на демократијата, дека за државите треба да се суди на

172

основа на истите етички критериуми како и за поединците, и дека почитувањетона меѓународното право претставува национален интерес.

Тврдокорните ветерани на европската дипломатија засновани на рамнотежата на силите, ставовите на Вилсон за високоморалните темели на меѓународната политика им звучеле необично, дури и дволично. Меѓутоа, идеите на Вилсон преживеале, додека историјата ги надминала сомнежите на неговите современици. Од Вилосн потекнала идејата за една универзална светска организација - Друштвото на народите - која би го одржувала мирот заснован на заедничката безбедност, а не на сојузништвото. Иако во значењето на таквата организација Вилсон не успеал да ја убеди ни сопствената земја, таа идеја преживеала. Вилсоновиот идеализам претставува пресврт во американската надворешна политика која тогаш, како и денес, се потпирала на него.

Карактеристичниот американски пристап на меѓународните односи не настанал преку ноќ, ниту во моментот на создавање го створил еден човек. Во првите дни на републиката, американската надворешна политика всушност се состоела од длабоко промислување на националиниот интерес кој, едноставно, претставувал зацврстување на новостекнатата независност. Бидејќи европските земји поради меѓусебното наддавање не можеле да претставуваат вистинска опасност за Америка, самите втемелувачи на нацијата биле повеќе од подготвени во случај на потреба да се послужат со рамнотежата на силите која инаку ја презирале; тие всушност покажале исклучителна вештина во маневрирањето меѓи Франција и Велика Британија, и тоа не само во целта на зачувувањето на независноста, туку и во проширувањата на државните граници. Тие ја објавиле неутралноста со тоа што во суштина не сакале било која земја да понесе одлучувачка победа во војните што следеле после Француската револуција. Џеферсон, Наполеоновите војни ги дефинирал како судир меѓу тиранин на копно (Франција) и тиранин на море (Англија). Со други зборови, судрените страни од морален поглед потполно ги изедначил. Новата нација во некаква почетна форма на несвртување открила дека неутралноста може да послужи како преговарачки адут, исто како што подоцна ќе им користи на многу други новосоздадени земји.

Истовремено, Соединетите држави не го отфрлиле начинот на однесување на Стариот свет до таа мера за да се одречат од територијалното проширување. Тие, всушност спротивно, од самиот настанок многу одлучно ја спровеле експанзионистичката политика на двата американски континенти. После 1794 година, благодарејќи на низата договори, границите со Канада и Флорида ги утврдиле во американска корист, реката Мисисипи е отворена за американската трговија, а американските трговски интереси почнале да се шират и на Западноиндиските острови под британска управа. Врвот на оваа политика претставувало купувањето на Лујзијана (1803) од Франција, која на младата држава и овозможила не само проширување на една огромна територија западно од реката Мисисипи, чии граници не биле дефинирани, туку и претензии на шпанските територии во Флорида и Тексас - што била основа за израснување во голема сила.

Францускиот државник кој ја овозможил таа продажба, Наполеон Бонапарта, целата трансакција ја образложил на типично европски начин: „Стекнувањето на територии засекогаш ја потврдува силата на Соединетите Држави, со што на Англичаните тукушто им создадов соперник на морето кој порано или подоцна ќе ги понижи“. Американските државници не се обзирале на тоа како Франција ја

173

образложува продажбата на своите имоти. Според нив, осудата на политиката на силата каква што ја спроведувал Стариот свет не била во несогласност со американското територијално ширење по целиот континент, со оглед на тоа дека продорот на запад го сметале за свое внатрешно прашање, а не предмет на надворешна политика.

Џејмс Медисон во тој дух ја осудил војната како бактерија на сите зла - претходницата на данокот и војската и сите останати „инструменти што мнозинството го потчинуваат под власта на малцинството“. Неговиот наследник, Џејмс Монро, не воочил никаква противречност во тоа што идејното ширење на Запад го бранел како нешто што на Америка и е неопходно за да израсне во голема сила:

На сите мора да им биде јасно дека со ширење, под услов да не се преминат праведните граници, ќе се зголеми и слободата на дејствување на власта на двете нивоа (државно и федерално), додека нивната безбедност ќе биде уште поголема; а во секој друг поглед исходот ќе биде подобар за целиот американски народ. Од големината на територијата, од тоа дали е мала или голема, зависат многу карактеристики на една држава. Таа укажува на големината на нејзините ресурси, нејзиното население, нејзината физичка сила. Таа, накратко, укажува на разликата меѓу големите и малите сили.

Наспроти повременото прибегнување кон методите на европската политика на силата, лидерите на новите нации и натаму се залагале за начела врз чија основа нивната земја ќе претставува нешто исклучително. Европските сили воделе безброј вонји за да го спречат успонот на другите потенцијални сили. Снагата која ја поседувала Америка, како и оддалеченоста на која се наоѓала, заеднички поттикнувале уверување дека секоја опасност ќе може да се надмине дури и откако ќе искрсне. Европските земји, чија моќ на преживување била многу помала, создавале коалиции за да се заштитат од можните промени; Америка била доволно оддалечена за својата политика да ја насочи кон потпирање врз вистинска промена.

Поаѓајќи од таквите геополитички претпоставки, Џорџ Вашингтон предупредил дека не треба да се влегува во „постојани“ сојузништва, без обзир на нивната причина. Не би било разумно, рекол,

со вештачките врски себе ќе се вплеткаме во нејзината (европска) вообичаено превртлива политика, или во воопштени комбинации и судири на нејзините пријателства, или непријателства. Нашата одвоена и оддалечена положба поттикнува и овозможува да одиме на поинаков пат.

Новата нација овој совет на Вашингтон не го сфатила како практична геополитичка проценка, туку како морална максима. Како сврзник за идејата за слобода, Америка сметала природно на сигурноста која и ја обезбедувало огромното морско пространство да го толкува како знак на божествена промисла, а своите постапки ги припишува на супериорните етички ставови, наместо на степенот на безбедност каков што другите земји не поседуваат.

Надворешната политика на младата република била заснована на уверувањето дека постојаните војни во европските земји претставуваат последица на циничниот

174

начин на кој Европјаните ја водат државната политика. Додека европските државници своето сфаќање на меѓународниот поредок го засновале на уверувањето дека од судирот на себичните интереси ќе се искристализира хармонија, нивните американски браќа го замислувале светот во кој државите ќе делуваат како добри партнери, а не како недоверливи соперници. Водачите на американската нација ја отфрлале европската идеја според која моралот на државата и моралот на поединецот се проценува врз основа на различни критериуми. Според Џеферсон постои

само еден систем на етички норми кои се применуваат и на луѓето и на државата - благодарност, верност кон сите обврски без обзир на околностите, отвореност и великодушност, долгорочно унапредување на интересите и на едните и на другите.

Нагласувањето на сопствената исправност - која на странците повремено многу им сметало - ја одразувало реалноста, со тоа што Америка всушност не се побунила само против официјалните врски што ја спојувале со стариот крај, туку против европското уредување и европските вредности. Честото избивање на војни во Европа, Америка го препишувала на преовладувачката улога на државните институции кои ја оспоруваат вредноста како што се слободата и човечкото достоинство: „Како што војната претставува начин на кој некогаш се владеело“, запишал Томас Пејн, „омразата која земјите ја негуваат една кон друга потекнува исклучиво од политиката на нивните влади чија цел е да го сочуваат духот во кој се уредени... Човекот на човек му е непријател само во погрешно уредената држава.“

Претпоставката дека мирот над се зависи од поттикнувањата на демократските институции, до денес претставува основа на американската мисла. Американците отсекогаш сметале дека демократските земји не војуваат една со друга. Александер Хамилтон сепак ја оспорил претпоставката дека државите со републиканско уредување во суштина се помирољубиви од оние во кои обликот на владеење е поинаков:

Спарта, Атина, Рим и Картагина биле републики; две од нив, Атина и Картагина, претежно се занимавале со трговија. Наспроти тоа, воделе и одбрамбени и освојувачки војни, исто како што во тоа време правеле и соседните монархии... Во британскиот систем на власт, еден дом од националното законодавно тело се состои од претставници на народот. Трговијата веќе многу долго претставува еден од најважните цели на таа земја. Наспроти тоа, малку има земји кои толку често се вклучувале во војни...

Хамилтон, меѓутоа, го претставувал незначителното малцинство. Тогаш како и сега, мнозинството од американските водачи било убедено дека на Америка и лежи посебна одговорност да ги шири сопствените вредности и со тоа да допринесе кон светскиот мир. Тогаш како и сега, до несогласувања доаѓало само поради начинот на кој тоа ќе се постигне. Дали главната цел на американската надворешна политика ќе биде активното поттикнување на развојот на слободните институции? Или таа ќе се потпре врз влијанието на примерите кои самата таа ги пружа?

175

Во првите денови на републиката, преовладувало мислењето дека американската нација во настанувањето на идејата за демократија најдобро ќе послужи така што демократските вредности ќе се исполнат на домашен терен. Како што тоа го рекол Томас Џеферсон, „праведната и силна републиканска власт“ во Америка, ќе биде „траен споменик и пример“ на сите други народи во светот. Една година подоцна, Џеферсон повторно допрел до идејата за Америка која, всушност, „делува во името на целото човештво“:

... околностите кои им се скратени на другите, а нам ни се достапни, ни наметнаа должност да покажеме степен на слобода и самоуправа кој општеството слободно може да го довери на свои поединечни членови.

Акцентот кој американските лидери го ставале на моралната основа на своето однесување и значењето на Америка како симбол на слободата, го поттикнале отфрлањето на општи места од европската дипломатија по кои поради судирот на себични интереси на крајот ќе се искристализира хармонија, додека водењето сметка за безбедноста се позначајни од принципите на граѓанските права, со други зборови, дека државните цели ги оправдуваат средствата.

Таа идеја без преседан, ги застапувала земја која напредувала во текот на целиот XIX век, чии институции добро функционирале и чии вредности се докажани. Америка била свесна дека не постои судир межу возвишениот принцип и она што е неопходно за да се опстане. Повикувањето на моралот како на средство за решавање на меѓународните спорови со време довело до специфични противречности и типично американски агонии. Како да се однесуваат кон безбедноста ако во надворешната политика, како и во приватниот живот, треба да се потрпрат нха чесноста; во крајна инстанца, дали тоа значи навистина дека опстанокот ќе мора да му биде подреден на моралот? Оносно, дали американското определување за слободни институции автоматски дава аура на моралност дури и на постапките кои повеќе од очигледно се превземаат во лични интереси? По што тоа, ако е точно, се разликува од европското сфаќање на државните прични, на основа на што она што го прави државата може да се суди единствено на основата на тоа колку е успешна?

Професорите Роберт Такер и Дејвид Хендриксон брилијантно ја анализирале оваа дилема на американската мисла:

Големата дилема на Џеферсоновото државништво претставувало очигледно отфрлањето на средствата на кои државите отсекогаш на крајот се потпирале за да ја осигураат својата безбедност и да ги задоволат своите амбиции, со истовремена неподготвеност да ги отфрлуваат амбициите кои нормално наметнувале потреба тие сретства да се употребуваат. Со други зборови, тој сакал Америка истовремено да го прави и едното и другото - да ужива во плодовите на својата моќ, а да не подлежат на вообичаените последици на нејзиното истакнување.

Взаемното дејство на овие два пристапи, до денес претставува една од главните теми на американската надворешна политика. До 1820 година, Соединетите Држави воспоставиле компромисл помеѓу тие два пристапи, што им овозможило се до

176

завршувањето на Втората светска војна да ги применуваат и едниот и другиот. Во согласност со тоа, се што се случувало од другата страна на океанот, се осудувало како лоша последица на политиката на рамнотежа на силите, додека сопственото ширење по Северна америка се сфаќало како „судбински преодредено“.

До почетокот на ХХ век, американската надворешна политика била во основа многу едноставна: да се оствари она што на земјата очигледно и е судено и да не се вплеткува во случувањата во прекуморските земји. Каде и да било тоа возможно, Америка ги поддржувала демократските влади, но не се согласувала да превземе било што за да ги одбрани. Овој став во 1821 го резимирал Џон Квинси Адамс, тогашниот државен секретар:

Каде и да се развее знамето на слободата и независноста, или каде и да биде развиено, таму ќе биде и нејзиното (американското) срце, нејзиниот благослов и нејзините молитви. Но, таа нема да оди во светот во потера по недостатоци кои треба да се уништат. Таа искрено на сите им посакува слобода и независност, но се бори само за сопственоста, и само неа ја брани.

Другата страна на оваа политика на самовоздржување претставувала одлуката европската политика да се исклучи од западната хемисфера, по потреба со користење на некои од методите на европската дипломатија. Доктрината на Монро, која ја прокламирала ваквата политика, го поттикнале обидот на Светата алијанса - чии главни членови биле Прусија, Русија и Австрија - во дваесеттите години на XIX век да ја задуши револуцијата во Шпанија. Противејќи се на вплеткувањето во внатрешните работи во принцип, Велика Британија подеднакво била неспремна да ја толерира Светата алијанса на западната хемисфера.

Британскиот министер за надворешни работи Џорџ Канинг им предложил на Соединетите Држави заедничка акција за да се сочуваат шпанските колонии во Северна и Јужна Америка надвор од дометот на Светата алијанса. Тој сакал да се осигура дека ниедна европска сила - без обзир на развојот на настаните во Шпанија - да не ја стави под своја контрола Латинска Америка. Канинг сметал дека Шпанија, ако биде лишена од колониите, нема да претставува којзнае каков плен, што би ја обесхрабрило интервенцијата, или би ја направило небитна.

Џон Квинси Адамс ја сфатил таа британска теорија, но немал доверба во британските мотиви. Од британските окупации на Вашингтон од 1812 година не поминало доволно време за да може Америка да се зацврсти со својата некогашна матица. Согласно со тоа, Адамс само го поттикнал претседателот Монро на донесување унилатерални одлуки за исклучување на еворпскиот колонијализам од Северна и Јужна Америка.

Доктрината на Монро, објавена во 1823 година, направила од океанот буквално ров кој Соединетите Држави ги одделувал од Европа. До тогаш, основното правило на американската надворешна политика било невплеткувањето на Соединетите Држави во европската борба за власт. Доктрината на Монро отишла чекор понапред со тоа што објавила дека ни Европа не смее да се вплеткува во американските работи. А идејата на Монро за тоа што се американски работи, била експанзионистичка, со оглед на тоа дека се однесувала на целата западна хемисфера.

177

Доктрината на Монро не се ограничувала само на објавување на принципот. Таа бестрашно ги предупредила европските сили дека новата нација е спремна да влезе во војна за да ја сочува неповредливоста на западната хемисфера. Таа објавиле дека Соединетите Држави секое проширување на европската моќ „на било кој дел на оваа хемисфера“ ќе се смета „опасно за нашиот мир и безбедност“.

Конечно, со малку поелоквентен јазик, но поексплицитен од јазикот кој две години подоцна ќе го употребува неговиот државен секретар, претседателот Монро го отфрлил било кое вплеткување во европските судири: „Во војните што европските сили ги водат од сопствени причини никогаш не сме се вклучувале ниту е во согласност со нашата политика да го правиме тоа“.

Америка со тоа истовремено и го свртила грбот на Европа и си дала на себе одврзани раце за ширење низ западната хемисфера. Под чадорот на доктрината на Монро, Америка можела да спроведе политика која не се разликувала од соништата на било кој европски крал - да ја шири својата трговија и влијание и да припојува територии - накратко, да се претвори во голема сила без потреба да води политика на сила. Американската желба за ширење никогаш не дошла во судир со уверувањето дека е почиста и попринципиелна од било која европска земја. Со оглед на тоа дека на сопственото ширење не гледале како на надворешна политика, Соединетите Држави можеле да ја користат својата сила против Индијанците, во Мексико и Тексас - и тоа да го прават со мирна совест. Накратко, суштината на надворешната политика на Соединетите држави претставува тоа што таа не постоела.

Како Наполеон во врска со продажбата на Луизијана, Канинг со право се фалел дека на Новиот свет му овозможил да дојде во состојба да влијае на рамнотежата во Стариот, бидејќи Велика Британија наговестила дека нејзината воена морнарица ќе ја поддржува доктрината на Монро. Меѓутоа, Америка била спремна да влијае на рамнотежата на силите во Европа само со тоа што го спречувала ширењето на Светата алијанса на западната хемисфера. Во сите останати случаи, на европските сили им е препуштено да ја одржуваат својата рамнотежа без американското учество.

До крајот на векот, основната тема на американската надворешна политика претставувало ширењето на примената на доктрината на Монро. Во 1823 година, Монроовата доктрина ги предупредила европските сили да не се доближуваат кон западната хемисфера. До времето кога е одбележана стогодишнината на таа доктрина, нејзиното значење постепено се ширело за да се оправда американската хегемонија на западната хемисфера. Во 1845 година, претседателот Полк објаснил дека припојувањето на Тексас кон Соединетите Држави е неопходно за една независна држава да не стане „сојузник или да потпадне под влијанието на некоја помоќна земја“, што од своја страна претставувало закана за американската безбедност. Со други зборови, Монроовата доктрина ги оправдувала американските интервенции не само против постоечките опасности, туку и против можноста да се појави опасност - што во голема мера потсеќало на начинот на кој функционирала европската рамнотежа на силите.

Граѓанската војна накратко ја прекинала американската зафатеност со територијално проширување. Вашингтонската надворешна политика тогаш на прво место се трудела да го спречи признанието на Конфедерацијата од страна на европските земји, за да не може на тлото на Северна Америка да се појави

178

полицентричен систем, а со него и политика на рамнотежа на силите каква што водела европската дипломатија. Меѓутоа, веќе во 1868, претседателот Ендру Џонсон се вратил на старата позиција на оправдување на проширувањето, наоѓајќи за таа прилика во Монроовата доктрина причина за купување на Алјаска:

Странските поседи и контролата на тие краеви до сега му сметаа на развојот и влијанието на Соединетите Држави. Подеднакво штетни би можеле да бидат и постојаните револуции и анархијата.

Таканаречените големи сили практично не ни забележале дека се случува нешто многу поважно од ширењето по американскиот континент. Тоа што Соединетите Држави станале најмоќна земја на светот значело дека нивниот клуб добива нов член. Во 1885, индустриското производство во Америка го надминала производството на Велика Британија, која до тогаш се сметала за најјака индустриска сила на светот. На преминот во новиот век Соединетите Држави трошеле повеќе енергија отколку Германија, Франциуја, Австро-Унгарија, Русија, Јапонија и Италија заедно. Од граѓанската војна до крајот на векот, американското производство на јаглен пораснала за 800 отсто, челичните шини за 523 отсто, градењето на железнички пруги за 567 отсто, а производството на пченица за 256 отсто. Населувањето направило бројот на населението да се зголеми двојно. Се на се, постоеле изгледи дека развојот и натаму се забрзува.

Сеуште никогаш не се случило една земја да доживее такво зголемување на мојќта, а истовремено да не се обиде да го прошири своето влијание на целиот свет. Американските политичари биле во искушение. Државниот секретар на претседателот Ендру Џонсон, Стујард, сонувал империја која би ја опфаќала Канада и поголемиот дел од Мексико, и која би се проширила длабоко во Пацификот. Грантовата администрација сакала да ја анектира Доминиканската Република и била занесена од идејата да ја купи Куба. Тогашните европски државници, Дизраели или Бизмарк, би ги сфатиле и би ги одобриле таквите иницијативи.

Меѓутоа, американскиот Сенат и понатаму бил сосредоточен на домашните приоритети па со тоа се воздржувал од сите експанзионистички проекти. Војската и натаму била мала (25.000 луѓе), а воената морнарица многу слаба. До 1890 година, американската воена сила се наоѓала на четиринаесеттото место на светот, позади бугарската, додека американската воена морнарица била помала од италијанската, без обзир на тоа што поседувала тринаесет пати посилна индустрија. Америка не учествувала на меѓународните конференции и била сметана за второстепена сила. Кога во 1880 година решила да го намали својот дипломатски апарат, Турција ги затворила амбасадите во Шведска, Белгија, Холандија и Соединетите Држави. Истовремено, еден германски дипломат понудил да му се намали платата само да не се случи после Мадрид да го пратат во Вашингтон.

Меѓутоа, еднаш кога го достигнала нивото на моќ какво што остварило после Граѓанската војна, Америка веќе никогаш нема да успее да им одолее на искушенијата таа моќ да ја преточи во значајна положба на меѓународната сцена. На крајот на осумдесеттите години на XIX век, Америка почнала да гради воена морнарица, која уште во 1880 била помала од чилеанската, бразилската или аргентинската. Во 1889,

179

министерот на морнарицата Бенџамин Трејси врз основа на образложението кое го подготвил поморскиот историчар Алфред Тејер Махан се заложил за градење на воени бродови.

Наспроти тоа што Британската кралска морнарица ја штитела Америка од евентуални напади на европските сили, американските лидери на Велика Британија не ја сфаќале како свој чувар. Тие во текот на целиот XIX век сметале дека најголема опасност за американските интереси претставува токму Велика Британија во чија воена морнарица гледале најголема стратешка закана. Со тоа не е никакво чудо тоа што Соединетите Држави, штом нивната моќ доволно нараснала, искажале желба за отстранување на британското влијание од западната хемисфера, и тоа повикувајќи се на доктрината на Монро која на Велика Британија своевремено и дала одлучувачки поттик.

Соединетите Држави на тој предизвик воопшто не реагирале деликатно. Во 1895 година, државниот секретар Ричард Олни, потпирајќи се на Монроовата доктрина, ја предупредил Велика Британија и јасно и ставил до знаење за нееднаквоста на силите. „Соединетите Држави денес“, напишал тој, „се практично суверени на овој континент, а нивната волја претставува закон за сите кои се наоѓаат во нивниот домен... неисцрпните ресурси како и изолираната положба, и овозможуваат (на Америка) да биде господар на ситуацијата, па со тоа ниедна друга сила не може да ја загрози“. Било јасно дека американското отфрлање на политиката на силата не се однесувало на западната хемисфера. До 1902 година, Велика Британија отстапила од претензиите да игра главна улога во Средна Америка.

Стекнувајќи надмоќ во западната хемисфера, Соединетите Држави почнале да стапуваат на пошироката меѓународна политичка сцена. Америка, речиси против својата волја, пораснала во светска сила. Ширејќи се по целиот континент, воспоставила превласт долж сите свои брегови, целото време инсистирајќи дека не сака да води надворешна политика на голема сила. Кога тој процес завршил, Америка открила дека поседува моќ која ја направила главен меѓународен фактор, без оглед на тоа за што била заинтересирана. Американските политичари можеле и натаму да тврдат дека пречка за нивната надворешна политика претставува желбата да послужат како „светилник“ за остатокот на човештвото, но некои од нив неоспорно станале свесни и за тоа дека моќта која ја поседува нивната земја дава право да се огласат во врска со тековните прашања и дека на неа за вклучувањето во меѓународниот систем не и е потребно да чека цел свет да се демократизира.

Овој став никој не го образложил појасно од Теодор Рузвелт. Тој бил првиот претседател кој истакнал дека Америка има должност влијанието да го прошири низ целиот свет, според кој ќе се постави во согласност со својот национален интерес. Како и неговите претходници, Рузвелт бил убеден дека Америка игра позитивна улога во светот, но за разлика од нив сметал дека таа поседува реални надворешно политички интереси кои се далеку поважни од интересите како што е немешањето. Рузвелт тргнал од гледиштето дека Соединетите Држави се сила како и секоја друга, а не единствено отелотворување на вештината. Во случај интересите да им се судрат со интересите на други земји, задолжени се да се потпрат на својата снага и да победат.

Првото што го сторил Рузвелт било да ја протолкува Монроовата доктрина многу слободно, за да ја поистовети со империјалистичките доктрини од своето време.

180

Тој на 6 декември 1904 година го прокламирал воопштеното право на интервенција од страна на „некоја цивилизирана земја“, кое во западната хемисфера им припаѓало исклучиво на Соединетите Држави, а тој став го нарекол „природна последица на Монроовата доктрина“: „... да се држи до Монроовата доктрина во однос на западната хемисфера би можело да ги присили Соединетите Држави во флагрантните случаи на повлекување на погрешни потези, или покажување немоќ, да почнат против својата волја да го одржуваат поредокот на меѓународен план“.

Рузвелт го проповедал она што во пракса веќе го правел. Америка во 1902 го приморала Хаити да ги расчисти своите долгови во европските банки, а во 1903 поттикнала нереди во Панама кои подоцна се изродиле во општа побуна. Со американска помош, тамошното население се изборило за независност од Колумбија, но не пред Вашингтон да воспостави суверенитет над зоната во која ќе биде изграден Панамскиот канал. Во 1905 година, Соединетите Држави воспоставиле финансиски протекторат над Доминиканската Република, додека американската војска во 1906 ја окупирала Куба.

Рузвелт сметал дека дипломатијата заснована на силата на мускулите претставува дел од новата, глобална улога на Соединетите Држави. Двата океани веќе не биле доволно широки за Америка да се изолира од остатокот од светот. Соединетите Држави станале актер на меѓународната сцена. Во својата порака до Конгресот во 1902 година, Рузвелт тоа и го рекол: „Се поголемата меѓузависонст и сложеност на меѓународните политички и економски односи се повеќе ги обврзува сите цивилизирани и уредени земји да го одржуваат потребниот ред во светот“.

Рузвелт завзема исклучително историско место во поглед на американскиот пристап во меѓународните односи. Американската улога во светот ниеден друг претседател до таа мера не ја дефинирал во согласност со националниотинтерес, ниту пак националниот интерес до таа мера ја поистоветил со односот на силата. Рузвелт го делел уверувањето на своите сонародници дека Америка претставува најголема надеж за светот. Меѓутоа, за разлика од повеќето од нив, тој не верувал дека таа ќе го сочува мирот, илиќе го постигне она што и е судбински предодредено едноставно со тоа што ќе ги истакнува граѓанските доблести. Според начинот на сфаќање на природата на светскиот поредок, тој бил поблизок на Палмерстон или Дизраели, отколку Томас Џеферсон.

Големиот претседател мора да биде и педагог кој на народот ќе му помогне да го премости јазот меѓу минатото и иднината. Доктрината на која Рузвелт се обидел да ги подучи Американците била исклучително ригидна за народ воспитан во верувањето дека мирот претставува нормална состојба меѓу народите, дека истите етички принципи се применуваат и на поединецот и на државата, како и дека Америка е безбедно изолирана од потресите кои го погодуваат остатокот од светот. Рузвелт ги оспорил сите овие претпоставки. Според него, меѓународниот поредок значел борба, додека на историјата попрво можела да се примени Дарвиновата теорија за опстанокот на најсилните, отколку личниот морал. Америка за него не била идеја, туку голема сила - потенцијално најголема. Тој се надевал дека ќе биде претседател кој на Америка - како земја со огромна снага која се определила преку умереност и мудрост да делува во корист на стабилноста, мирот и прогресот - ќе ја воведе на светската сцена за да може да остави печат во ХХ век, онака како што Британија го одбележала претходниот.

181

На Рузвелт му сметале бројните догми кои доминирале во американскиот став кон надворешната политика. Ја порекнувал ефикасноста на меѓународното право. Тоа што државата не може даго заштити со сопствената сила, меѓународната заедница не може да го сочува. Го отфрлал разоружувањето кое во тоа време се појавило како тема во меѓународните расправи:

За сега не постои ништо слично на некаква меѓународна сила... која би можела ефикасно да го спречува злосторството, па со тоа би било неразумно и злото дека една голема слободна земја може себе да се лиши од снагата со која би ги заштитила своите права, па дури и во исклучителни случаи, да се заложи за правата на другите. Ништо не би можело толку да го поттикне злото... како (можноста) слободните, просветените народи... свесно да се лишат од својата моќ, оставајќи им се на деспотите и наоружаните варвари.

Тој со уште поостар тон се обрнал кон светската влада:

Јас се гнасам од Вилсоновата и Брајановата наклонетост да веруваат во фантастачните мировни договори, во невозможните ветувања, во празните зборови на лист кои не ги поддржува силата, во потполност е полошо, дури и пострашно од силата која не е споена за праведноста.

Рузвелт верувал дека во светот кој го регулира силата природно е одразена идејата за „сферите за влијание“, односно препуштањето на одредени земји чие влијание преовладува на големи региони, како на пример Соединетите Држави во западната хемисфера или Велика Британија на индискиот потконтинент. Во 1908 година, Рузвелт ја прифатил јапонската окупација на Кореја со тоа што јапонско-корејските однос, според неговиот став, морале да бидат утврдени врз основа на релативни сили на тие две земји, а не со одредбите на некој договор или со меѓународното право:

Кореја апсолутно и припаѓа на Јапонија. Со договорот е, секако, предвидено Кореја да остане независна. Меѓутоа, Кореја немала сила да го спроведе тој договор, а можноста некоја друга земја... да се обиде за Корејците да го направи она што самите воопшто не се способни да го сторат не дојде воопшто во предвид.

Со оглед на така нагласените европски сфаќања, воопшто не изненадува тоа што Рузвелт во поглед на пристапот кон глобалната рамнотежа на силите покажал вештина каква што не поседувал ниеден друг американски претседател, со исклучок на Ричард Никсон кој успеал да и се приближи. Рузвелт во почетокот не согледувал потреба Америка да се вклучи во конкретни случаи на одржување на рамнотежата на силите во Европа, бидејќи сметал дека таа повеќе или помалку сама се одржува. Меѓутоа, тој воопшто не оставил место за сомнеж дека, доколку се покаже дека таа проценка не е точна, поттикнувајќи ја Америка да се ангажира за да се поврати рамнотежата. Рузвелт постепено почнал да согледува дека Германија претставува опасност за европската

182

рамнотежа и дека американските национални интереси со тоа се поистоветуваат со британските и француските.

Ова станало јасно во 1906 година, на Алхесирската конференција, на која требало да се одреди иднината на Мароко. За да ја спречи француската доминација, Германија се залагала за решение кое би овозможило слободна трговија и со тоа, имајќи ги во предвид значајните интереси на Соединетите Држави во тој дел од светот, имала интерес на конференцијата да биде повикан и американски претставник. Улогата која ја одиграл тој претставник, инаку американски амбасадор во Италија, ги разочарала германците. Американските трговски интереси всушност и не биле многу големи и Рузвелт ги подредил на своите геополитички ставови. Нив во времето кога мароканската криза била на врвот, ги дефинирал Хенри Кабот Лоџ во едно писмо до Рузвелт. „Франција“, рекол тој, „треба да биде со нас и со Англија - во нашата зона и во нашата комбинација. Тоа е и економски и политички разумно решение.“

Додека во Германија гледал главна закана за Европа, Рузвелтовата загриженост и односот на Азија ги поттикнале руските аспирациии, поради што и го поддржал главниот руски ривал, Јапонија. „Русија во догледно време повеќе од било која друга земја во своите раце ќе ја држи судбината на светот„, изјавил Рузвелт. Заштитена од сојузот со Велика Британија, Јапонија во 1904 година ја нападнала Русија. Рузвелт објавил неутралност, но неговите симпатии сепак биле на страната на Јапонија. Руската победа, тврдел тој, би значела „удар за цивилизацијата“. А кога Јапонија ја уништила руската флота, тој ликувал: „Искрено се радувам на јапонската победа, бидејќи Јапонија делува во нашиот интерес“.

Тој сакал Русија да биде ослабена, а не отстранета од системот на рамнотежа на силите - со тоа што би била премногу слаба Русија, спрема релевантното дипломатско начело, би довело само до тоа наместо неа закана да стане Јапонија. Рузвелт сметал дека на Америка најмногу и одговара Русија на крајот „да се соочи со Јапонија за тие две земји една со друга да се контролираат“.

Раководејќи се од својот геополитички реализам, а не од возвишените начела, Рузвелт ги повикал двете завојувани земји да пратат свои претставници во неговата куќа во Заливот на школките, и таму да се договорат за условите за мир, кој конечно бил склучен во Портсмут во Њу Хемпшир. Со тој мир е ограничена јапонската победа и е зачувана рамнотежата на Далечниот исток. Рузвелт благодарение на тоа станал прв американски добитник на Нобеловата награда за мир, која му е доделена затоа што постигнал мировно решение засновано на идеите кои после следниот претседател, Вилсон, делувале сосема неамерикански - рамнотежа на силите и сфери на влијание.

Во 1914 година, Рузвелт завзел сосема неутрален став во однос на германската инвазија на Белгија и Луксембург, иако во прашање било флагрантно кршење на договорите врз чија основа на тие земји им била призната неутралноста:

Јас не држам страна ни на едните ни на другите во врска со кршењето или непочитувањето на договорите. Повеќе е од сигурно дека џиновите, кога ќе се фатат во костец и ќе почнат се препелкаат во смртоносна прегратка, ќе згазнат на секој што ќе им се најде на патот на било кој од тие двајца големи, задишани борачи, освен ако тоа не е опасно.

183

Неколку месеци по избивањето на војната во Европа, Рузвелт го сменил својот почетен став за кршењето на белгиската неутралност, иако, сосем карактеристично, не го загрижила нелегалноста на германската инвазија, туку опасноста што тој чин ја претставувал за рамнотежата на силите: „... зар не верувате дека Германија, доколку победи во оваа војна, ќе ја прегази британската флота и ќе ја уништи Британската империја, и за една или две години ќе почне да инсистира на стекнување доминантна положба во Јужна и Средна Америка?“

Тој се залагал за наоружување од големи размери, за да може Америка со својата сопствена тежина да се потпре на Тројниот договор (Антантата). Германската победа ја сметал и како возможна и како многу опасна за Соединетите Држави. Победата на Централните сили би значела губење на заштитата од страна на британската морнарица и би му овозможила на германскиот империјализам да се зацврсти на западната хемисфера.

Рузвелтовото мислење дека британската контрола на Атлантикот е побезбедна од германската хегемонија се базирало врз апстрактните чинители надвор од политиката на силата, како што културните афинитети и историското искуство. Меѓу Англија и Америка навистина постоеле цврсти културни врски кои не можеле да се споредат со ништо што постоело во поглед на американско-германските односи. Сепак, Соединетите Држави биле навикнати на британското владеење со морињата, така што помислата на тоа не му пречела, а повеќе не се ни плашеле дека Британија би можела да има експанзионистички планови во однос на Северна и Јужна Америка. На Германија, меѓутоа, гледале со внимание. Рузвелт на 3 октомври 1914 му напишал на британскиот амбасадор во Вашингтон (заборавајќи, бидејќи тоа досега било пропратно, на својата поранешна проценка по која германското непочитување на белгиската неутралност било неизбежно):

Ако јас бев претседател, против Германија ќе реагирав на триести или триесет и први јули.

Во писмото напишано до Радијард Киплинг еден месец подоцна, Рузвелт признал дека било тешко Америка врз основа на неговото убедување да се воведе во европската војна, затоа што народот не би бил спремен да ја следи акцијата која до таа мера е одредена од политиката на силата:

Ако се залагам за сето она во што лично верувам, кај народот ништо не би постигнал, бидејќи тогаш не би ме следел. Нашиот народ е кратковид и не ја сфаќа меѓународната политика. Вашиот народ беше кратковид, но не толку колку нашиот кога е тоа во прашање... Нашиот народ верува дека благодарејќи на ширината на океанот не мора да се плаши од сегашниот судир и дека не е должен за тоа да се грижи.

Ако со Теодор Рузвелт достигнала врв, американската надворешно-политичка мисла би се објаснувала како еволутивно прилагодување со традиционалните европски државнички принципи под американски услови, додека тој би бил сметан за претседател во време на чиј мандат Соединетите Држави, воспоставувајќи доминација

184

во Северна и Јужна Америка, му ја покажале на светот својата снага и почнале да стекнуваат положба на светска сила. Меѓутоа, американската надворешнополитичка мисла не завршила со Рузвелт, бидејќи тоа не било ни возможно. Лидерот кој ја ограничува својата улога на искуството на сопствениот народ, самиот себе се осудува на стагнација; лидерот кој го надминува тоа искуство се изложува на ризик да не биде сфатен. Ни искуството кое го поседувала ниту вредностите на кои почивала, Америка не ја подготвиле за улогата која и ја наменил Рузвелт.

Еден од историските парадокси бил тоа што Америка на крајот стекнала водечка улога која и ја предвидел Рузвелт, и тоа уште за време на неговиот живот, но во име на принципите на кои се исмејувал и под раководство на претседател кого го презирал. Вудро Вилсон, отелотворението на традиционалните идеи за американската специфичност, ги удрил темелите на она што ќе стане доминантен интелектуален став во американската надворешна политика, чии претпоставки Рузвелт во најдобар случај ги сметал за небитни, а во најлош штетни по долгорочните американски интереси.

Доколку би се направило споредба меѓу тие двајца најголеми американски претседатели, Рузвелт, во смисла на сите утврдени принципи за државничка вештина, би бил далеку подобар. Наспроти тоа, го надминал Вилсон - додека Рузвелт после сто години се помни по тоа што го постигнал, американската мисла ја вообличил Вилсон. Рузвелт го сфатил начинот на кој меѓународната политика функционирала во земјите кои тогаш одлучувале за судбината на светот, а ниеден американски претседател не поседувал поточен увид во функционирањето на меѓународниот систем. Наспроти тоа, Вилсон успеал да ги сфати главните извори од кои Америка се напојува, од кои можеби најважна била сликата за самата себе како за нешто различно од остатокот од светот. На Америка и недостасувале и теориски и практични основи за дипломатија во европски стил која била насочена кон една единствена цел, одржување на променливата рамнотежа на силите, а се засновала на постојаното нијансирање на начинот на кој ќе се прикажуваат силите. Без оглед на реалноста на политиката на силата и поуката која од неа можела да се извлече, меѓу Американците преовладувало уверување дека нивниот единствен карактер се заснова на слободата која ја уживаат и за која се заложуваат.

Американците можеле да се поттикнат на големи дела само врз основа на идејата која се поклопувала со нивното сфаќање на исклучителноста на сопствената земја. Без оглед на тоа колку бил усогласен со тогашниот дипломатски стил на големите сили, Рузвелтовиот пристап не можел да ги убеди неговите сонародници во неопходноста од вклучувањето во светската војна. Од друга страна, Вилсон со високоморални аргументи успеал да ги активира емоциите на народот.

Вилсон постигнал изненадувачки успех. Тој знаел како да ја отфрли политиката на силата и да го подигне народот. Тоа бил интелектуалец кој релативно доцна се вклучил во политиката, а за претседател е избран благодарејќи на расцепот кој во Републиканската партија го предизвикале Тафт и Рузвелт. Вилсон сфатил дека инстинктивниот изолационизам на Американците може да се надмине само со познавање на нивната вера во исклучителноста на сопствените идеали. Откако со страстно залагање за неутралност најпрво го докажал определувањето на својата администрација за мир, тој изолационистички настроената земја постепено ја вовел во

185

војна. Тоа го сторил отфрлајќи било каков себичен национален интерес и тврдејќи дека Америка сака само да си ги одбрани своите принципи, а не да извлече некаква корист.

Вилсон во својот прв извештај за состојбата на нацијата, на 2 декември 1913, во главни црти изнел ставови кои подоцна ќе се нарекуваат „вилсонизам“. Според него, темелите на меѓународниот поредок претставуваат универзален закон, а не рамнотежа, сигурност на поединечните земји, а не нивно самодокажување. Препорачувајќи ратификација за неколку договори за арбитража, Вилсон тврдел дека меѓународните спорови во иднина ќе мора да се решаваат со арбитража, а не со сила:

Постои само едно возможно мерило врз основа на кое може да се утврдат разликите меѓу Соединетите Држави и другите земји, а тоа се сведува на две работи: нашата сопствена чест и нашите обврски кон светскиот мир. Кога проверката ќе се сведе на тоа, врз нејзина основа подеднакво лесно можат да се проценат новите и да се протолкуваат веќе постоечките договорени обврски.

На Рузвелт ништо не му пречело повеќе од високо поставени принципи, лишени како од силата која би ги поддржала, така и од волјата да се применат. На еден пријател му напишал: „Доколку би морал да изберам меѓу политиката на силата и млаката политика... па, би се определил за политиката на силата. Таа не само што е подобра за земјата, туку и долгорочно е подобро за целиот свет“.

Вилсон од истите причини не можел да го разбере Рузвелтовиот предлог на војната во Европа да се одговори со зголемување на војните издатоци. Во својот втор извештај за состојбата на нацијата, на 8 декември 1914, значи во време кога веќе четири месеци беснеела војната во Европа, Вилсон го отфрлил зголемувањето на наоружувањето, бидејќи тоа би значело „дека сме го изгубиле присуството на духот“ поради војната „чии причини не се однесуваат на нас, чие постоење нам ни пружа можност да го понудиме нашето пријателство и да пружиме несебични услуги...“

Американското влијание, според Вилсон, зависело од американската несебичност; Америка морала да се сочува себе, за да може на крајот да истапи и, благодарејќи на својот кредибилитиет, да посредува межу завојуваните страни. Рузвелт тврдел дека војната во Европа, а посебно евентуалната германска победа, на крајот ќе ја загрозат американската безбедност. Вислон сметал дека Америка, како суштински незаинтересирана, требало да се појави во посредничка улога. Со оглед на тоа дека Америка многу повеќе положувала на сопствените вредности отколку на рамнотежата на силите, европската војна претставувала исклучителна прилика за произволната работа на придобивањето на светот за нов пристап во меѓународните односи.

Рузвелт им се потсмевал на таквите идеи и го обвинил Вилсон дека излегува од изолационистичките чувства за да биде повторно избран во 1916. Всушност, Вилсоновата политика тежнеела кон нешто сосем спротивно од изолационизмот. Вилсон не го прокламирал американското повлекување од светот, туку универзалната можност да се применат американските вредности врз цел свет, на чие ширење со време и самата Америка би можела да се посвети. Традиционалното американско мислење кое било присутно уште од времето на Џеферсон, Вилсон одново го дефинирал и со тоа го ставил во служба на идеолошката вкрстена војна:

186

- Америка има исклучителна мисија која ја надминува секојдневната дипломатија и која ја обврзува да послужи како светилник за остатокот од човештвото.

- Надворешната политика на демократските земји е морално посупериорна, бидејќи нејзиниот народ по природа е мирољубив.

- Државата нема право за себе да бара посебен морал.

Освен тврдењата дека благодарејќи на своите морални начела Америка е единствена земја, Вилсон додал и една универзална димензија:

Ние не сме способни да го почувствуваме стравот од било која друга земја. Ние не чувствуваме завист поради соперништвото на полето на трговијата, или на било кој друг мирољубив престиж. Ние сакаме да ги проживееме своите животи онака како што имаме намера, но и да им дозволиме и на другите да живеат. Ние сме, всушност, искрени пријатели на сите земји на светот, со тоа што ниедна од нив не ја загрозуваме, немаме претензии кон ничија територија и не сакаме никого да уништиме.

Ниедна земја никогаш своите претензии кон водечката улога во светот не ги засновала врз сопствениот алтруизам. Сите други земји се обидувале судот за нив да биде донесен врз основа на компатибилноста на нивните национални интереси со националните интереси на другите. Наспроти тоа, од Вудро Вилсон до Џорџ Буш, сите американски претседатели се повикувале на несебичноста на својата земја, како на најбитната карактеристика од нејзината водечка улога. Ни Вилсон, ни неговите следбеници, се до денес, не биле спремни да се соочат со тоа што во иностранските политички кругови, помалку проткаени со возвишени начела, американското повикување на алтруизмот предизвикува извесно чувство на непредвидливост, за разлика од националните интереси кои можат да се пресметаат, алтруизмот зависи од тоа како го дефинира оној кој на него се повикува.

Меѓутоа, алтруистичката природа на американското општество, за Вилсон претставувала доказ за божјата милост:

Се чини дека е Божјото провидение сочувало еден континент недопрен да дочека да биде населен и на него да ја заснова својата несебична држава еден мирољубив народ кој слободата и човековите права ги сака повеќе од било што друго.

Тврдењата дека американските цели претставуваат нешто што Провидението ги одредило, подразбирале глобална улога чиј домет ќе стане неспоредливо поголем отколку што Рузвелт можел да си замисли. Бидејќи, тој не сакал ништо повеќе отколку да ја подобри рамнотежата на силите и во неа за Америка да обезбеди улога која би одговарала на нејзината се поголема моќ. Според замислата на Рузвелт, Америка би била една од многуте земји - помоќна од повеќето и дел од елитната група на големите сили, на која и натаму се применуваат основните, веќе воспоставени правила во врска со рамнотежата.

187

Вилсон Америка ја превел во потполно спротивна сфера. Тој ја презирал рамнотежата на силите и со тоа упорно тврдел дека улогата на неговата земја „не се состои во докажувањето на сопствената себичност, туку големина“. Доколку тоа било точно, Америка не би имала право своите вредности да ги задржува за себе. Вилсон уште во 1915 година објавил доктрина без преседан според која безбедноста на Америка е неделлива од безбедноста на целото останато човештво. Тоа подразбирало обврска Америка секаде во светот да се спротивстави на агресијата:

... со оглед на тоа дека сакаме да се развиваме без пречки и со своите животи да управуваме во согласност со нашите сопствени начела како што се правото и слободата, ние ја осудуваме агресијата, од која страна и да доаѓа, и нема кон неа самите да прибегнеме. Ние се заложуваме за тоа безбедно да го следиме правецот на националниот развој каков што самите го одбравме, но правиме и нешто повеќе од тоа. Ние истото го сакаме и за другите. Своето цврсто определување за индивидуалната слобода и слободен развој на земјата не го ограничуваме на настаните и ситуациите кои се однесуваат само на нас. Ние имаме разбирања за секој народ кој се обидува да тргне по тешкиот пат кој води кон независноста и правдата.

Идејата за Америка како добронамерен светски полицаец ја наговестила стратегијата за задржување која ќе се развие после Втората светска војна.

Рузвелт никогаш, дури ни кога бил на врвот, ни во сон не дошол на идеја која би била доволно силна да го поттикне глобалниот интервенционизам. Меѓутоа, тој бил државник-борец, додека Вилсон бил свештеник-пророк. Државниците, дури и кога се борци, се сосредоточуваат на светот во кој живеат; за пророците „вистинскиот“ свет е оној кој сакаат да го создадат.

Вилсоновата почетна реафирмација на американската неутралност со време прераснала во низа претпоставки кои ги поставиле темелите за глобална вкрстена војна. Според Висоновото мислење, не постоела битна разлика меѓу слободата во Америка и слободите во светот. Докажувајќи дека не го поминал времето залудно на академските собири, во кои доминираат бескрајни надмудрувања, успеал на специфичен начин да протолкува што навистина мислел Џорџ Вашингтон кога се заложувал против мешањето во туѓи работи. Вилсон зборот foreiдn (анг. „странски“, „туѓ“) така го протолкувал што првиот претседател сигурно би се запрепастил. Според Вилсон, Вашингтон сакал да каже дека Америка треба да го избегнува вплеткувањето во туѓите цели. Меѓутоа, докажувал Вилсон, ништо што се однесува на човечкиот род „не може да ни биде странско или небитно“. Согласно со тоа, Америка имала неограничено право да се ангажира во странските работи.

Идејата со немешањето во туѓите работи, која на нацијата во аманет и ја оставил еден од нејзините втемелувачи, да се протолкува како „виза“ за интервенција, како и концептот за неутралност да се разработи така што влегувањето во војна се направи неизбежно, биле навистина необични. Додека артикулирајќи ја визијата за еден подобар свет земјата се повеќе се приближува кон светска војна, Вилсон се повикал на виталноста и идеализмот кои како стогодишната хибернација да ја оправдувале со тоа што Америка токму благодарејќи и на неа, на меѓународната сцена сега можела да

188

внесе динамизам и желба какви што нејзините искусни партнери не ни познавале. Европската дипломатија во текот на своите историски искушенија се скаменила и снижила; европските државници на случувањата гледале низ призмата на многуте скршени соништа, изјаловените надежи, неостварените идеали, додека Америка, која со тоа не била соочена, смело објавила дека историјата дури и ако не и дошол крајот, секако не е претерано важна, со оглед на тоа дека се наоѓала на патот вредностите кои до тогаш се сметале за исклучително американски, да ги преточи во општи принципи кои можат да се применат врз се. Вилсон така успеал да го надмине, барем за извесно време, судирот меѓу идеите на неизвалканата Америка. Америка влегувањето во Првата светска војна можела да го прифати исклучително како ангажирање во полза на сите народи, а не само на сопствената, а себе да се гледа во улогата на борец за универзалната слобода.

Непосредниот повод Америка да објави војна, пружило потопувањето на Лузитанија, а пред се тоа што Германија повторно почнала неограничено да ги користи подморниците. Меѓутоа, Вилсон влегувањето во војната не го оправдал со тие конкретни причини. Националните интереси биле ирелевантни, исто како и нападот на Белгија и пореметувањето на рамнотежата на силите. Според него, војната била заснована на етичкиот принцип чија основна цел претставувало воспоставувањето на нов, поправеден меѓународен поредок. „Ужасно е“, изјавил Вилсон во говорот со кој го побарал објавувањето на војната,

да се внесе оваа голема мирољубива земја во војна, во најстрашната и најразорната од сите војни, во која како самата цивилизација да е доведена под прашање. Меѓутоа, правдата е подрагоцена од мирот, а ние ќе се бориме за она што отсекогаш ни било најблиску до срцето, за демократијата, за правото на оние кои се приморани да се покоруваат на властите на тоа да се слушне нивниот збор, за правата и слободите на помалите народи, за општото владеење на правото врз основа на согласноста на слободните народи кои ќе донесат мир и безбедност на сите земји и конечно ќе го ослободат светот.

Во војната која се води во името на таквите принципи не може да постојат компромиси. Единствената вистинска цел е потполната победа. Рузвелт американските воени цели скоро сигурно ги формулирал и во политичка и во стратешка смисла; Вилсон, кој се фалел со тоа што Америка нема посебни интереси, ги дефинирал воените цели речиси исклучиво од етичкото стојалиште. Според мислењето на Вилсон, војната не претставувала последица на судирите на националните интереси кои се следеле и без најмала задршка, туку ја предизвикала Германија со тоа што без никаков повод го нарушила меѓународниот поредок. Поточно кажано, вистинскиот виновник не била германската нација, туку исклучиво Кајзерот. Заложувајќи се за објавување на војната, Вилсон тврдел:

Ние не сме во непријателство со германскиот народ. Единственото што спрема него чувствуваме се симпатијата и пријателството. Влегувајќи во оваа војна, германската влада не делуваше во согласност со желбата на народот, кој тоа всушност не го ни знаел, ниту одобрувал. За војната е одлучено онака како

189

што за војна се одлучувало во старите, несреќни времиња, кога никаде на светот владеачите не го прашувале народот за мислење и кога војните се отпочнувани и водени во интерес на династиите.

Наспроти тоа што на Вилхелм II во Европа долго време се гледало како на топ кој што само не испукал, ниеден европски државник никогаш не се заложувал за негово отстранување; во делувањето на Кајзерот или на неговата династија никој не видел клуч за воспоставување на мир во Европа. Меѓутоа, штом е подигнато прашањето за внатрешното уредување на Германија, судирот веќе не можел да се заврши со некоја врста на компромис кој би ги усогласил судрените интереси, каков што Рузвелт постигнал десет години порано во Руско-јапонската војна. Пред Америка да стапи во војна, Вилсон на 22 јануари 1917 објавил дека неговата цел е „мир без победа“. Меѓутоа, кога Америка навистина влегла во војната, Вилсон ја изложил идејата дека само потполната победа може да го донесе мирот.

Вилсоновите изјави набргу биле општоприфатени. Дури и една толку искусна личност како што бил Херберт Хувер, почнал да ја опишува германската елита како вродено зло и дека за неа говори како се храни со „крвта на другите народи“. Расположението во тоа време најдобро го изразил Џејкоб Шурман, претседателот на Корнеловиот универзитет, кој во таа војна видел борба помеѓу „царството небесно“ и „царството на Хуните, како отелотворување на стравот и ужасот“.

Меѓутоа, она што Вилсон го наговестувал во своите говори не можело да се оствари само со симнувањето на една династија. Заложувајќи се за објавување на војната, Вилсон своите етички ставови ги проширил на целиот свет; условите за демократијата требало да се створат не само во Германија, туку и во сите други земји, затоа што мирот ќе бара „партнерство меѓу демократските земји“. Во еден друг говор, Вилсон отишол уште подалеку, велејќи дека американската моќ ќе згасне ако Соединетите Држави не ја прошират слободата низ целиот свет:

Оваа земја ја уредивме така што луѓето во неа да бидат слободни, но таа идеја и таа цел не ги ограничивме само на Америка, па сега ќе ги ослободиме сите луѓе. Кога не би го сториле тоа, славата на Америка би исчезнала, а нејзината сила би свенала.

Изнесувањето на воените цели Вилсон најмногу ги доближил до рамките на таканаречените „четиринаесет точки“, кои ќе ги објасниме понатаму. Неговиот историски допринес се состои во тоа што сфатил дека Американците не можат да издржат пошироко ангажирање надвор од своите граници доколку тоа не се темели на нивните етички уверувања. Неговиот пропуст претставува тоа што историските трагедии ги сфаќал или како случајни грешки или како последица на кратковидоста и злобата на поединечни државници, како што сметал дека силата на јавното мислење и глобалното ширење на демократските институции претставуваат исклучителни темели за воспоставување на мирот. Тој потоа од европските земји ќе побара да превземат нешто за што ни философски ни историски не биле подготвени, и тоа веднаш после војната која во потполност ги исцрпела.

190

Полни три века европските земји својот поредок го засновале врз усогласувањето на националните интереси, а својата надворешна политика на обидите да се постигне безбедноста, додека на секоја дополнителна корист гледале како на чисто дополнување. Вилсон од европските земји побарал својата надворешна политика да ја втемелат врз етичките убедувања, а прашањата за безбедноста, доколку воопшто таа може да се постигне, да ги препуштат на случајот. Меѓутоа, Европа не ги поседувала механизмите за водење на таква несебична политика, а дури допрва требало да се види дали Америка, која тукушто излегла од стогодишната изолација, ќе може да го издржи трајното меѓународно ангажирање, онакво какво што го подразбирале Вилсоновите теории.

Вилсоновата појава на политичката сцена претставува пресврт за Америка, додека за него направила еден од ретките државници кои во основа го менуваат текот на историјата на својата земја. Ако во 1912 година Рузвелт и неговите идеи отишле чекор понапред, прашањето на воените цели би било засновано врз утврдувањето на американскиот национален интерес. Рузвелт влегувањето на Америка во војната би го засновал врз претпоставката - за која всушност и се заложувал - дека Централните сили, доколку Америка не му пристапи на Тројниот договор, ќе победат во војната, што порани или подоцна сигурно ќе ја загрози американската безбедност.

Така дефинираниот национален интерес, со време Америка би го навел да ја прифати глобалната политика која би можела да се спореди со политиката на Велика Британија кон континентална Европа. Три века британските политичари делувале врз основа на претпостаката дека британската превласт на морето, а со тоа и нејзината независност, би биле загрозени доколку една доминантна сила би ги поседувала адекватните средства, што и би се случило ако би ги приграбила сите европски ресурси. Следејќи ја таа логика, Соединетите Држави, во геополитичка смисла исто така остров одвоено од евроазискиот брег, би биле приморани да се спротивстават на една сила која би се обидела да воспостави доминација во Европа или Азија, или што е уште полошо, можноста двата континента да потпаднат под власт на една единствена сила. Во оваа смисла, casus belli бил геополитичкиот домет на Германија, а не згрешување на моралните начела.

Меѓутоа, тогаш како и сега, тој „европски“ пристап би бил спротивен на врелите американски емоции од кои се напојувал Вилсон. Дури ни Рузвелт не успеал да ја спроведе политиката на сила за која се залагал, иако умрел во убедувањето дека тоа можел да го стори. Како и да било, Рузвелт веќе не бил претседател, а Вилсон јасно ставил до знаење уште пред Америка да стапи во војна, дека ќе се спротивстави на сите обиди повоениот поредок да се воспостави на традиционалните принципи на меѓународната политика.

Причините за избувнувањето на војната Вилсон ги видел не само во злобата на германските државници туку и во европскиот систем заснован врз рамнотежата на силите. Тој на 22 јануари 1917 го нападнал предвоениот меѓународен поредок како систем на „организирано соперништво“:

Прашањето од кое зависи целиот мир во иднина и светската политика е следното: дали војната која сега се води е борба за воспоставување праведен и стабилен мир, или само за воспоставување на нова рамнотежа на силите?...

191

Неопходно е да постои не рамнотежа, туку заедница на силите; не организирано соперништво, туку организиран, заеднички мир.

Вилсон под „заедница на силите“ подразбирал еден потполно нов концепт кој подоцна е наречен „колективна безбедност“. (За волја на вистината, таа идеја уште во осумдесеттите години на XIX век безуспешно ги објаснувал британскиот политичар Вилијам Гледстон.) Убеден дека сите земји на светот се подеднакво заинтересирани замир, тој сметал дека би требало да се обединат за да ги казнат оние што го нарушувале и предложил меѓународниот поредок да се брани со морален консензус на мирољубивите земји:

... нашето време ги одбива стандардите засновани на националната себичност, кои некогаш ги насочувале државите, и бара тие стандарди да отстапат место на новиот поредок во кој единственото прашање би било: „Дали е тоа исправно?“, “Дали е тоа праведно?“, „Дали е тоа во интерес на човештвото?“

За да се институционализира вака усогласеното мислење, Вилсон го предложил основањето на Друштвото на народите, една во суштина американска институција. Под покровителство на таа светска организација, силата би истапила пред етиката, а силата на оружјето пред диктатот на јавното мислење. Вилсон постојано истакнувал дека до војна никогаш не би дошло доколку јавноста би била адекватно информирана - заборавајќи на жестоките изливи на радост и олеснување со кои во сите земји е поздравено почнувањето на војната, вклучувајќи ја и демократска Велика Британија и Франција. Според него, за да новата теорија може да се спроведе, во светот морало да се случат најмалку две промени: најпрво, воспоставување на демократија во сите земји, а потоа и една „нова и многу поцелосна дипломатија“ заснована на „кодексот на чест подеднакво висока како тогаш кога се во прашање поединците“.

Вилсон во 1918 година ја објавил својата исклучително амбициозна цел која за ова време претставувала нешто нечуено. Тој тврдел дека мирот бара „уништување на сите сили кои било каде би можеле произволно и по сопствен избор тајно да го пореметат мирот во светот; или, доколку не можат веднаш да се уништат тогаш барем буквално да се сведат на ниво на безначајни земји“. Вилсон на 14 февруари 1919 година, на Мировната конференција, објаснил дека Друштвото на народите, вдахнато со такви идеи, би можело да ги решава кризите за да не се дојде до нови војни:

... врз основа на тој инструмент (Пактот на Друштвото на народите), ние првенствено и најмногу зависиме од една голема сила - моралната сила на светското јавно мнение, чие неодоливо влијание прочистува и разјаснува, бидејќи она што ја уништува светлоста, во потполност ќе ја уништи и универзалната осуда на светското јавно мнение.

Зачувувањето на мирот не би зависело од традиционалното одмерување на силите, туку од светскиот консензус кој би поддржал одреден механизам. Група од

192

земји, воглавно демократски, би делувала како „гаранција на мирот“ и би го заменила стариот систем на рамнотежата на силите и сојузништвата.

Ниедна земја никогаш до тогаш не изнела, а уште помалку применила, така возвишени чувства. Наспроти тоа, идеализмот ги претворил во општо место на американскиот став за надворешната политика. Варијациите на таа Вилсонова тема ќе ги изнесуваат сите подоцнежни американски претседатели. Во расправите што во врска со тоа се воделе во Америка, поголемото внимание се посветувало на тоа што Вилсоновите идеали (кои многу бргу станале општоприфатени така што веќе никој не ги ни поистоветувал со него) не биле остварени, туку прашањето дали тие навистина ја обезбедуваат адекватната насока за соочување со повремено суровите предизвици кои ги донесуваат светските бури. Без оглед на тоа што генерации од критичари во меѓувреме жестоко ги оспорувале Вилсоновите анализи и заклучоци, неговите принципи до денес останале основа на американската надворешна политика.

Меѓутоа, Вилсоновото мешање на моќта и принципите создало услови за појава на повеќедецениска криза во свеста на нацијата која постојано се обидувала да ги помири своите принципи и своите потреби. Идејата за колективната безбедност се засновала пред се врз претпоставката дека сите земји ќе завземат ист став кон загрозената беазбедност и ќе бидат спремни да се изложат на истите ризици за да и се спротивстават. Не само што во реалноста никогаш ништо слично не се случило, туку ништо слично не било ни судено да се случи во целата историја на Друштвото на народите, но и на Обединетите нации. Таа врста на консензус возможно е да се постигне единствено кога заканата навистина е сериозна и кога навистина ги погодува сите, или барем повеќето земји - како што бил случајот во текот на двете светски војни и, во регионална смисла, за време на студената војна. Меѓутоа, во поголемиот број случаи - и речиси во сите тешки ситуации - сите земји подеднакво биле неподготвени да се согласат во врска со природата на заканата, или во поглед на жртвите кои се спремни да ги поднесат за да и се спортивстават. Тоа се случувало од италијанската агресија на Абисинија во 1935 до кризата во Босна во 1992 година. Општиот консензус уште потешко се постигнува кога се во прашање позитивните цели или превентивните акции. Парадоксално е тоа што после завршувањето на студената војна, во светот во кој веќе не постои никаква идеолошка или воена закана, наспроти декларативното залагање за демократија какво што никогаш до сега не постоело, таков консензус уште потешко е да се постигне.

Идеите на Вилсон уште еднаш ја нагласиле латентната поделба во американскиот став кон надворешната политика. Дали постоеле било какви интереси во врска со безбедноста на земјите кои Америка морала да ги брани без оглед на тоа како се загрозени? Или, дали Америка би требало да се спротивставува само на промените кои според правото можат да се наречат незаконски? Дали на Америка се однесуваат самите промени на меѓународната сцена, или начинот на кој се остваруваат? Дали Америка во потполност ги отфрла геополитичките принципи? Односно, дали тие принципи би требало да се редефинираат во согласност со американските вредности и што ќе се случи доколку тие се судрат?

Вилсонизмот укажува на тоа дека Америка се спротивставува пред се на начинот на кој се остваруваат промените и дека не постои никаков стратешки интерес вреден за одбрана доколку го загрозуваат очигледно легални методи. Уште во времето

193

на Заливската војна, претседателот Буш инсистирал на тоа да ги брани толку виталните резерви на нафта, колку што се спротивставува на принципот на агресијата. Во текот на студената војна, во Америка е водена и расправа во врска со прашањето дали Америка, со оглед на сите свои недостатоци, има морално право да организира отпор на заканата каква што претставувала Москва.

Теодор Рузвелт на тие прашања би одговорил без колебање. Претпоставката дека различни земји на ист начин ги сфатиле заканите, или ќе бидат спремни на нив истоветно да реагираат, претставувала негација на сето она за што некогаш се заложувал. Тој не морал да замисли било каква светска организација на која истовремено, без никаков проблем, можат да припаѓаат и жртвата и агресорот. Во ноември 1918 година, во едно писмо рекол:

Немам ништо против тоа Друштво под услов од него да не очекуваме премногу... Јас не сум спремен да ја играм улогата која дури и Езоп ја ставил на потсмев, пишувајќи за тоа како волците и овците решиле да се „разоружаат“. Овците во знак на довербата ги отстраниле песовите-чувари, а волците веднаш потоа ги изеле.

Следниот месец, му напишал на сенаторот Нокс од Пенсилванија:

Друштвото на народите може да биде помало и корисно. Меѓутоа, колку повеќе биде помпезо и колку повеќе ќе се преправа дека работи, помалку во реалноста ќе постигне. Приказната за него потсетува на трагикомичниот разговор за Светата алијанса воден пред сто години, чија главна цел било зачувувањето на вечниот мир. Затоа, во тој потег од пред еден век царот Александар бил претседателот Вилсон.

Според проценката на Рузвелт, само мистиците, сонувачите и интелектуалците сметаат дека мирот е човечката природна состојба и дека може да се сочува со консензус во кој не се вклучени интересите. Според него, мирот е суштински непостојан и може да го сочуваат само постојаната будност, оружјето и сојузите на истомислениците.

Меѓутоа, Рузвелт бил еден век зад или пред своето време. Неговиот пристап кон меѓународната политика умрел во 1919 заедно со него; на него од тогаш во Америка веќе не се повикувала ниту една значајна надворешнополитичка школа. Од друга страна, големината на Вилсоновата интелектуална победа секако покажува и тоа што дури и Ричард Никсон, чија надворешна политика во суштина се засновала на многу поставки на Рузвелт, самиот себе се сметал за следбеник на Вилсоновиот интернационализам и во кабинетот држел портрет на претседателот од времето на Првата светска војна.

Друштвото на народите не успеало да ја стекне поддршката во Америка, со тоа што земјата сеуште не била спремна за глобална улога во тие размери. Наспроти тоа, Вилсоновата интелектуална победа се покажала како нешто многу позначајно од било каков политички триумф. Бидејќи, кога и да била соочена со задача да воспостави нов светски поредок, Америка на еден или друг начин се враќала на претпоставките на

194

Вудро Вилсон. На крајот од Втората светска војна, таа учествувала во оснивањето на Обединетите нации засновани на принципите на Друштвото на народите, надевајќи се дека ќе го постигнат мирот врз основа на согласност на победникот. Кога таа надеж се изјаловила, Америка студената војна не ја гледала како судир меѓу две суперсили, туку како борба за воспоставување демократија. Кога комунизмот доживеал крах, администрациите на двете водечки политички партии ја усвоиле идејата на Вилсон дека патот кон мирот лежи во колективната безбедност и ширењето на демократските институции по целиот свет.

Вилсонизмот на светската сцена го изнел клучниот американски проблем: американската идеологија во извесна смисла била револуционерна, иако на домашен план Американците биле задоволни со постоечката состојба. Во желбата надворешнополитичките прашања да ги претворат во борба помеѓу доброто и злото, Американците воопштено се чувствувале неудобно во однос на компромисите како и на парцијалните или неубедливите решенија. Фактот дека Америка избегнувала да инсистира на геополитички промени од поголеми размери, често се доведувал во врска со одбраната на територијалниот, а понекогаш и политичкиот статус кво. Верувајќи во владеењето на правото, на неа и било тешко својата верба во промените по мирен пат да ги помири со фактот дека речиси сите значајни промени во историјата вклучувале насилство и пресврт.

Америка сметала дека нејзините сопствени идеали треба да се остварат во помалку среќниот дел од светот, како и дека тоа може да се постигне во соработка со земјите кои поседуваат неспоредливо помалку самопочитување, чија безбедност е многу помала и чии цели се многу повеќе ограничени. Наспроти се, Америка на тоа постојано истрајувала. Повоениот свет во голема мерка станал американска творба, па таа на крајот ја превзела улогата која и ја претскажал Вилсон - станала постојана надеж и светилник кој се следи.

НОВОТО ЛИЦЕ НА ДИПЛОМАТИЈАТА:ВИЛСОН И ВЕРСАЈСКИОТ ДОГОВОР

На ден 11 ноември 1918 година, британскиот претседател на владата Дејвид Лојд Џорџ објавил дека меѓу германските и сојузничките сили е потпишано примирје: „Се надевам дека ќе можеме да речеме дека ова судбоносно утро дојде крајот на сите војни“. Всушност, само две децении ја делеле Европа од новата, уште покатастрофална војна.

Со оглед на тоа дека ништо во врска со Првата светска војна не се случило онака како што било планирано, било неизбежно желбата за мир да се покаже подеднакво јалова како и очекувањата со кои народите влетале во катастрофа. Сите учесници предвидувале дека војната ќе трае кратко, а дека условите за мир потоа ќе се утврдат на некој дипломатски собир, онака како што во претходниот век завршувале европските судири. Меѓутоа, страдањата достигнале застрашувачки размери и со тоа ги засениле политичките спорови кои претставувале вовед во судир - борба за влијание на

195

Балканот, поседување на Алзас и Лорен и наметнување на превласт на морето. Европските земји сопствените страдања почнале да им ги препишуваат на вроденото зло на своите непријатели и самите себе се убедиле дека компромисот нема да доведе до вистински мир; непријателот морал да биде потполно поразен, или војната ќе мора да се води до потполно исцрпување.

Ако европските државници продолжеле да се однесуваат во согласност со правилата на предвоениот меѓународен поредок, компромисниот мир би можел да се склучи во пролетта 1915 година. Крвавите офанзиви од едната и другата страна биле завршени, и на сите фронтови владеала шах-мат позиција. Меѓутоа, како што во неделата која му претходела на избувнувањето на војната мобилизациските планови ја надвладеале дипломатијата, така големината на поднесените жртви сега се испречила на патот на постигнувањето на разумен компромис. Европските државници затоа се повеќе ги заострувале своите услови, со што не само што уште повеќе ја истакнувале некомпетенцијата и неодговорноста со која влегле во војната, туку го уништувале и светскиот поредок благодарејќи на кој нивните земји безмалку сто години успевале да живеат една покрај друга.

Во текот на зимата 1914/15 година, воената стратегија и надворешната политика потполно се разминале. Ниедна завојувана страна не се осмелувала да размислува за компромисен мир. Франција не би се согласила на решение кое не би опфаќало враќање на Алзас и Лорен, а Германија нејќела да земе во предвид мир кој би барал враќање на одамна освоените територии. Еднаш кога влегле во војна, европските државници станале толку опседнати со братоубиството, толку избезумени поради сите големи уништувања на цела една генерација млади луѓе, што победата се претворила во цел сама по себе, без оглед на рушевините врз кои би се остварила. Крвавите офанзиви го потврдиле воениот шах-мат и предизвикале страдања какви до појавата на современата технологија не можеле ни да се замислат. Напорите да се стекнат нови сојузници го продлабочувале дипломатскиот ќорсокак. Бидејќи, секој нов сојузник - Италија и Романија на страната на Антантата, а Бугарија на страната на Централните сили - барал свој дел од претпоставениот плен, а со тоа се уништувало и она мало просторче за маневрирање што можело да остане за дипломатијата.

Условите на мирот постепено добивале нихилистички карактер. Се испоставило дека во периодот на општата мобилизација на аристократски, до некаде завернички начин, на кој во XIX век била водена дипломатијата е ирелевантен. Земјите на Антантата биле особено склони војната да ја формулираат со моралистички пароли како што биле „војна за завршување на сите војни“ или, особено после влегувањето на Америка во војната, „создавање простор за демократија“. Првата од целите била разумна, ако не и возможна, со оглед на тоа дека во прашање биле земји кои меѓусебно војувале веќе илјада години, а практичното толкување на овие пароли се сведувало на потполно разоружување на Германија. Другиот предлог - ширењето на демократијата - барало рушење на германските и австриските институции. Тоа значело дека двете сојузнички патроли подразбираат борба до крај.

Велика Британија, која во текот на Наполеоновите војни создала матрица за воспоставување на европската рамнотежа втемелена на планот на Пит, го поддржала инсистирањето на потполна победа. Во декември 19147 година, британскиот министер за надворешни работи, Греј, ја отфрлил неофицијалната понуда на Германија во замена

196

на Белгискиот Конго да се повлечат од Белгија, со образложение дека сојузниците мораат да се „обезбедат против било каков германски напад во иднина“.

Образложението на Греј претставувало промена на британскиот пристап. Речиси до самото избувнување на војната, Велика Британија својата безбедност ја поистоветувала со рамнотежата на силите, а ја штитела со тоа што ја поддржувала послабата страна наспроти посилната. Во 1914 година, таа улога почнала се помалку да и одговара. Чувствувајќи дека Германија станала посилна од сите останати континентални земји заедно, сфатила дека повеќе не може, во согласност со својата традиција, да се држи „над“ европските судири. Откако ја воочила опасноста од германската хегемонија во Европа, Британија сметала дека враќањето на предвоената состојба воопшто нема да го смекне основниот проблем. Затоа ни таа веќе нејќела да го прифати компромисот, туку барала „гаранции“ во согласност со своите интереси. Тие се сведувале на трајно ослабување на Германија, особено огромно смалување на германските прекуокеански флоти, што Германија, нормално, никогаш не би го прифатила доколку не била потполно поразена.

Германските услови биле поодредени и веќе втемелени врз геополитиката. Меѓутоа, покрај карактеристичниот недостаток на чувството за мерка, германските политичари поставувале услови кои се сведувале на безусловно предавство. На запад барале припојување на јаглените ископини во северна Франција и воена контрола над Белгија, вклучувајќи го и пристаништето Антверпен, што гарантирало трајно непријателство со Велика Британија. Што се однесува до Источна Европа, Германците само навеле официјални услови во врска со Полска, каде според ветувањето дадено на 5 ноември 1916 година, нуделе создавање на „независна држава, наследна, уставна монархија“ - и со тоа ги оневозможиле сите изгледи за воспоставување на компромисен мир со Русија. (Германија се надевала дека со ветувањето на Полската независност ќе обезбеди доволно доброволци за да потполни пет дивизии; се покажало дека се појавиле само 3.000 полски регрути.) Поразувајќи ја Русија, Германија на 3 март 1918 ги издиктирала условите за мир во Брест-Литовска, врз основа на кои си припоила една третина од европскиот дел од Русија и воспоставила протекторат во Украина. Конечно дефинирајќи што подразбира под „светска политика“, Германија се определила за та барем да воспостави хегемонија во Европа.

Првата светска војна почнала како типична кабинетска војна, со размена на дипломатски ноти и депеши кои биле праќани на монарсите низ целата траса на патот кој водел до судир. Меѓутоа, штом војната е објавена, штом раздразнетите маси гласно ја поздравиле по улиците на европските престолнини, тоа веќе не бил дипломатски судир туку борба на масите. После двете први години на војната, двете страни поставувале услови неспоиви со било каква идеја за рамнотежа.

И најфантастичните претпоставки биле надминати со тоа што двете страни подеднакво можеле да победат и да бидат поразени: Германија можела да ја порази Русија и сериозно да ги ослабе Франција и Англија; но западните сојузници, заедно со неопходната американска помош, можеле на крајот да излезат како победници. По Наполеоновите војни следел цел еден век на мир кој се втемелил на рамнотежата, а се одржувал благодарение на заедничките вредност. После Првата светска војна следеле социјални пореметувања, идеолошки судири и уште една светска војна.

197

Воодушевувањето кое го одбележило почетокот на војната исчезнало штом европските народи почнале да сфаќаат дека нивните влади се способни да ги воведат во кланица, но не и да победат или да воспостават мир. Во вртлогот кој следел, исчезнале „источните другари“, на чие единство во времето на Светата алијанса почивал мирот во Европа. Австро-Унгарија потполно се распаднала. Во Руската империја на власт дошле бољшевиците, после што таа земја цели дваесет години се наоѓала на маргините на Европа. Германија доживеала низа потреси како што се поразот во војната, револуција, инфлација, економска криза и диктатура. Франција и Велика Британија немале полза од она што нивните непријатели ослабеле. Тие го жртвувале цветот на својата младост за мирот кој непријателите во геополитички поглед го направил посилен отколку што бил пред војната.

Пред да бидат сфатени вистинските размери на овој дебакл кој европските земји пред се сами на себе си го приредиле, на сцената се појавил нов играч, а она што дотогаш се нарекувало „Европски концерт“ дефинитивно заминало во историјата. Насред рушевините и разочарувањата што ги донела тригодишната кланица, Америка стапила на меѓународната сцена со самопочитување, сила и идеализам какви што на нејзините, многу попродлабочени, европски сојузници, не можеле ни да замислат.

Влегувањето на Америка во војната технички овозможило постигнување на конечната победа, иако нејзините воени цели речиси немале никаква врска со светскиот поредок каков што го познавала Европа речиси три века и поради кој веројатно и влегла во војната. Америка ја презирала идејата за рамнотежа на силите, а реалполитиката ја сметала за неморална. Американските критериуми за воспоставување на меѓународен поредок биле демократијата, системот на колективната безбедност и самоопределувањето на народот - а ниедна од тие идеи не била опфатена со ниту еден поранешен европски договор.

Американците сметале дека расчекорот помеѓу американската и европската мисла јасно укажува на вредноста на нивните сопствени уверенија. Вилсоновата идеја за светскиот поредок - настаната од американското уверување во суштински мирољубивата природа на човекот која овозможува хармонија во светот - најавила радикален раскин со поставките и искуствата на Стариот свет. Според тоа гледиште, демократските земји по дефиниција биле мирољубиви; луѓето кои имале овозможено самоопределување веќе не би имале причина да влегуваат во војна или едни со други да се угнетуваат. Откако ќе ги почувствуваат благодетите на мирот и демократијата, сите народи на светот сигурно ќе се дигнат како еден да го бранат она што го стекнале.

Европските политичари не поседувале мисловна категорија која би опфатила такви ставови. Ниту нивните институции ниту нивниот меѓународен поредок не биле засновани на политички теории кои поаѓале од суштинската добрина на човекот. Попрво би можело да се рече дека се створени на човековата неоспорена себичност да и стават во служба некое општо добро. Европската дипломатија не била заснована на претпоставката за мирољубивата природа на државата, туку потребата на нивната склоност да војуваат да се обехрабри или да се доведе во рамнотежа. Сојузништвата биле воспоставени за да се следат одредените, јасно дефинирани цели, а не одбраната на некој апстрактен мир.

Вилсоновата доктрина за самоопределување на народот и системот за колективна безбедност ги довела европските дипломати на сосема непознат терен. Сите

198

европски договори се засновувале врз претпоставката дека границите можат да се прилагодат во согласност со потребите на рамнотежата на силите, што било поважно од она што го сакало населението опфатено во тие граници. Всушност на тој начин Пит по завршувањето на Наполеоновите војни предвидел „големи титани“ кои ќе ја „задржат“ Франција.

На пример, Велика Британија и Австрија во текот на целиот XIX век давале отпор на симнувањето на Отоманската империја бидејќи биле убедени дека помалите држави кои ќе настанат од неа ќе го пореметат меѓународниот поредок. Според нивното мислење, неискуството на помалите држави би ги засотрило наследените етнички судири, додека нивната релативна слабост би ги доведувала во искушение големите сили да се вплеткаат во тоа. Според мислењето на Велика Британија и Австрија, помалите држави своите национални амбиции морале да ги подредат на поширокиот интерес како што е мирот. Франција поради рамнотежата била спречена да го припои франкофонскиот, валонски дел од Белгија, а Германија е одвратена од соединување со Австрија (иако Бизмарк поседувал сопствени причини поради кои не сакал таква унија).

Вилсон во целост го отфрлал тој пристап, војните не ги предизвикало самоопределувањето, туку тоа што не дошло до него; дестабилизацијата ја предизвикале обидите да се одржи рамнотежа на силите, а не нејзиното отсуство. Вилсон предложил мирот да биде заснован врз принципот на колективната безбедност. Според неговото мислење, како и мислењето на сите негови следбеници, безбедноста во светот не барала одбрана на националните интереси, туку мир како правен концепт. Утврдувањето дали навистина дошло до нарушување на мирот, барало воспоставување на една меѓународна институција која Вилсон ја дефинирал како „друштво на народите“.

Необично е тоа што идејата за таква организација првпат се појавила во Лондон, дотогашниот бастион на дипломатијата заснована на рамнотежата на силите. Таа не била мотивирана од обидот на Англичаните да смислат нов светски поредок, туку нивното барање за убедлива причина поради која Америка би влегла во војна, а кој ќе потекнел од стариот поредок. Во септември 1915 година, министерот за надворешни работи Греј му напишал на секретарот на Вилсон, полковникот Хаус, предлог кој во потполност се разликувал од дотагашната британска пракса и кој, бил уверен, американскиот претседател, идеалист каков што бил, нема да може да го одбие.

Во која мера, се прашувал Греј, претседателот би бил заинтересиран за едно „друштво на народите“ задолжено за спроведување на разоружувањето и решавање на споровите по мирен пат.

Дали претседателот би предложил да се основа едно друштво на народите кое би се задолжило да се испречи пред секоја сила што ќе прекрши некој договор... или во случај на спор не прифати друг начин за решавање освен војна?

Било неочекувано дека Велика Британија, која два века се тргала од неодредени сојузи, одеднаш покажала склоност кон недефинирани обврски од глобални размери. Меѓутоа, британската решеност да ја надмине непосредната опасност од Германија била доволно голема, па нејзиниот министер за надворешни работи можел себеси да се

199

натера да предложи доктрина за систем на колективна безбедност, најнеодредена обврска што можела да се замисли. Секоја членка на предложената светска организација би била обврзана да се откаже од агресијата било каде и да дојде до неа, и било кој да ја започне, како и да ги казнува државите во случај ако го одбијат мирољубивото решение на спорот.

Греј знаел со кого си има работа. Уште во младоста, Вилсон верувал дека за да можат американските федерални институции да послужат како модел за еден евентуален „парламент на човештвото“, на почетокот од својот претседателски мандат, тој во таа смисла веќе ја испитувал можноста за постигнување на некаков панамерикански договор на Западната хемисфера. Греј сигурно не бил изненаден - иако без сомнение бил задоволен - кога веднаш го добил одговорот, и тоа потполно во согласност со она што, гледано наназад, било неговото прилично јасно предвидување.

Таа размена на мислења била можеби првиот пример на „посебни односи“ меѓу Америка и Велика Британија, односи кои на Велика Британија ќе и овозможат да го задржи единственото влијание во Вашингтон долго откако, после завршувањето на Втората светска војна, опаднала нејзината моќ. Истиот јазик и културно наследство, како и исклучително големата тактичност им овозможиле на британските политичари да ги вклучат своите идеи во американскиот процес на одлучување, и тоа така неприметено, што делувале како нивни сопствени. Така Вилсон во мај 1916 година, кога прв пат го изложил својот план за основање на една светска организација, несомнено бил убеден дека тоа е негова сопствена идеја. На извесен начин тоа и била негова, бидејќи Греј ја предложил во потполност свесен за неговите убедувања.

Без оглед на тоа во чија глава навистина започнало, Друштвото на народите во суштина преставувало американска идеја. Вилсон предвидел едно „светско здружение на земји кои би ја одржувале неповредливата безбедност на морските патишта за општа, несметана пловидба на сите народи на светот, и би ја спречило секоја војна до која би дошло поради непочитување на договорните обврски, или без предупредување и неподнесување на причини на увид на светот - значи, би пружало вистински гаранции за интегритетот и политичката независност.“

Меѓутоа, Вилсон во почетокот бил воздржан во погледот на американското учество во тоа „светско здружение“, но во јануари 1917 година го направил и тој чекор и почнал да се заложува за зачленување на Америка, повикувајќи се, за чудо, на доктрината на Монро:

Јас предлагам, како што стојат работите, државите како светска доктрина сложно да ја усвојат доктрината на претседателот Монро според кој ниедна држава не би требало да тежи кон ширење на својата власт врз други држави или народи... и сите земји затоа (треба да) го избегнуваат стапувањето во сојузништво кое би можело да ги одведе во наметнување на силата...

Мексико веројатно било запрепастено кога чуло дека претседателот на земјата која присвоиле третина од неговата територија во XIX век и само една година порано ги пратил таму своите трупи, сега ја презентира Монровата доктрина како гаранција за територијалниот интегритет на другите земји и како класичен образец за меѓународната соработка.

200

Идеализмот на Вилсон не го опфаќал и уверувањето дека неговите ставови ќе преовладеат во Европа благодарјќи само на својата вредност. Тој покажал дека е сосема спремен своите аргументи да ги поддржи со притисок. Набргу откако Америка во април 1917 година влегла во војната, тој на полковникот Хаус му напишал: „Кога војната ќе биде завршена, ќе можеме да ги примораме да го прифатат нашиот начин на мислење, со тоа што тие до тогаш, меѓу другото, и финансиски ќе бидат во наши раце.“ Во тоа време, неколку сојузнички земји го одолговлекувале одговорот на предлогот на Вилсон, Иако никогаш во целсот не можеле да прифатат ставови кои толку се разликувале од нивната традиција, не можеле ни да ја покажат својата резерва, бидејќи Америка им била премногу потребна.

Кон крајот на октомври 1917, Вилсон го пратил Хаус да побара од Европјаните да ги формулираат своите воени цели и тоа во согласност со неговите ставови, значи мирот кој не би подразбирал анексии или плаќање на воена отштета, и чиј чувар би станала една светска институција. Вилсон неколку месеци се воздржувал од изнесувањето на тие ставови затоа што, како што му објаснил на Хаус, Франција и Италија би можеле да се спротивстават на американската резерва во однос на исправноста на нивните територијални аспирации.

Конечно, на 8 јануари 1918, Вилсон ја зел работата во свои раце. Сосема елоквентно и полетно, тој на заедничката седница на двата дома на Конгресот ги изнел американските воени цели, образложувајќи ги во четиринаесет точки. Тие биле поделени во два дела: осум точки ги нарекол задолжителни затоа што „морале“ да се исполнат. Тие ја опфаќале отворената дипломатија, слободното пловење по морињата, општото разоружување, отстранувањето на трговските бариери, непристрасното решавање на колонијалните прашања, обнова на белгиската држава, повлекување од руската територија и, како најбитно, основање на Друштвото на народите.

Преостанатите шест точки, кои биле многу поодредени, Вилсон ги навел со коментар дека би било „пожелно“ да се остварат, иако не би „морало“, веројатно затоа што по негово мислење не биле неопходни. За чудо, враќањето на Алзас и Лорен на Франција било вклучено во таа незадолжителна категорија, наспроти тоа што решеноста да се оствари таа цел претставува неделлив дел од француската политика цели педесет години, и што за него во војната веќе биле поднесени жртви без преседан. Другите „пожелни“ цели биле автономијата на етничките групи во Австро-Унгарија и во Отоманското царство, корекција на италијанските граници, повлекувањето од Балканот, слободен пролаз низ Дарданелите и основање на независна полска држава со излез на море. Дали Вилсон со ова сакал да наговести дека тие шест услови би можеле да бидат предмет на компромис? Излегувањето на Полска на море и корекцијата на италијанските граници сигурно тешко би можеле да се усогласат со принципот на самоопределување, што претставувало прв недостаток во моралната симетрија на планот на Вилсон.

Вилсон своето излагање го завршил со тоа што во духот на помирувањето со кое Америка ќе пријде кон изградбата на новиот светски поредок, изнесувајќи став кој ги исклувал традиционалните воени цели, и упатил порака до Германија:

Ние нема на неа да и скратиме никакво достигнување, или успех во знаењето или во било кој друг мирнодопски потфат, какви што нејзината историја ја направиле

201

светла и многу завидна. Ние немаме намера да ја повредиме ниту на било кој начин да го запреме нејзиното легитимно влијание и моќ. Ние не сакаме со неа да се бориме ниту со оружје ниту со неповолни трговски ангажмани, ако е спремна да се здружи со нас и со другите мирољубиви земји на светот во рамките на договорот за правдите и законите, како и праведните односи, Ние сакаме само таа да го прифати рамноправното место меѓу народите на светот.

Сеуште никогаш не се случило вака револуционерни цели да бидат предложени заедно со толку малку упатства за нивно остварување. Светот каков што го замислувал Вилсон би бил заснован - и тоа подеднакво за победникот и за поразениот - врз принципите, а не врз силата; врз законите, а не врз интересот; со други зборови, би станал нешто потполно спротивно од историското искуство и начинот на кој делувале големите сили. На тоа симболично укажува начинот на кој Вилсон ја дефинирал својата и американската улога во таа војна. Поради одвратноста кон зборот „сојузништво“, рекол дека Америка пришла кон „едната страна“ во една од најкрвавите војни во историјата, во која себе се гледал како главен „посредник“. Вилсон како да се обидувал да каже дека војната не е водена за да се остварат одредени цели, туку за да се преиспитаат одредени германски ставови; него оттаму му се наметнала потребата од преобразба, а не од геополитика. Во говорот одржан на 28 декември 1918 година, после склучувањето на примирјето, во Градското собрание во Лондон, Вилсон особено ја осудил рамнотежата на силите како несигурна и заснована на „љубоморна презривост и судир на интереси“:

Тие (сојузничките војници) се бореле за да го укинат стариот поредок и да воспостават нов, а сржта и карактеристиката на тој стар поредок претставувал нестабилен принцип кој сме го нарекле „рамнотежа на силите“ - при што рамнотежата ја одредувала сабјата која се фрлала на едниот или другиот тас. Несигурната рамнотежа на силите која ја одредувале судрените интереси... Луѓето кои се бореле во оваа војна биле луѓе од слободни земји решени дека тоа треба некако да се прекине засекогаш.

Вилсон секако бил во право што се однесува до тоа дека европските држави предизвикувале застранување. Меѓутоа, катастрофа каква што претставуваше Првата светска војна не беше до толку предизвикана поради рамнотежата на силите, колку што од тоа Европа се одрекуваше. Во довоениот период, европските државници ја занемариле историската рамнотежа на силите и отстапиле од повремените прилагодувања кои овозможувале да се избегне конечната пресметка. Наместо тоа, воспоставиле биполарен свет, помалку флексибилен дури и од студената војна, која ќе се појави во иднината, со тоа што не постоела задршка каква што наметнувал стравот од нуклеарната катастрофа. Додека декларативно се изјаснувале за рамнотежа, европските државници излегувале во пресрет на најекстремните националистички елементи на своето јавно мнение. Ни нивните политички ни воени аранжмани не дозволувале никаква флексибилност; меѓу актуелната состојба и пожарот не постоел сигурносен вентил. Тоа предизвикало криза која не можела да се реши и довело до постојано завземање јавни ставови кои на крајот го оневозможиле повлекувањето. Вилсон точно идентификувал некои од главните предизвици на ХХ век - особено

202

начинот на кој силата може да се стави во служба на мирот. Наспроти тоа, неговите решенија на проблемите кои ги идентификувал премногу често ги правела тие проблеми уште посложени. Да речеме, тој соперништвото меѓу државите првенствено ги припишувал на непостоењето на самоопределување и економски мотиви. Мешутоа, историјата покажувала многу други, почести причини за судири, меѓу кои битно место завземаат зголемувањата на државните територии и неумереноста на владеачите, или групите на власт. Вилсон ги презирал ваквите пориви и бил убеден дека ширењето на демократијата би можело да ги стави под контрола, а самоопределувањето да ги лиши од фокусот.

Системот на колективна безбедност, кој Вилсон го предложувал како лек, бил заснован врз претпоставката дека земјите во светот ќе се обединат против агресијата, неправдата, и според својата прилика, претераната себичност. Во говорот одржан во Сенатат во почетокот на 1917 година, тој тврдел дека признавањето на еднакви права на сите држави им обезбедило услов за зачувување на мирот преку системот на колективна безбедност, без оглед на силата која тие држави поединечно ја поседуваат:

Правото мора да се заснова на заедничка, а не поединечна снага на државите од чие договарање ќе зависи мирот. Еднаквоста во поглед на територијата или ресурсите секако не може да се постигне; нити било која друга врста на еднаквост која е стекната во текот на обичниот, мирољубив и легитимен развој на самите народи. Меѓутоа, никој не бара, ниту пак очекува нешто повеќе.

Вилсон предложувал светски поредок во кој отпорот на агресијата би бил заснован повеќе на етиката отколку на геополитичките проценки. Земјите би требало да се прашаат дали некој чин е неправеден, а не дали е опасен. Американските сојузници немале многу доверба во тоа ново устројство, но биле премногу слаби за да го оспорат. Тие знаеле, или мислеле дкеа знаат, како да ја создадат рамнотежата заснована на силата, но не верувале дека самите, или некој друг би можел да знае како да ја процени рамнотежата заснована на етичките претпоставки.

До влегувањето на Америка во војната, европските демократски земји не се осудувале јавно да ја покажат својата сомнеж во поглед на идеите на Вилсон, туку, само за да го внесат во војната, на сите можни начини му угодувале. Во моментот кога Америка им пришла на сојузниците, тие биле во очајна позиција. Здружените британски, француски и руски сили не биле доволни за да ја победат Германија, а по избивањето на револуциите нво Русија, се плашеле дека влезот на Америка во војната можеби нема да значи ништо повеќе од неутрализирање на сломот на Русија. Брест-Литовскиот мировен договор укажал на судбината која Германија им ја наменила на поразените. Стравот од германската победа ги спречил Британија и Франција да расправаат за воените цели со својот идеалистички настроен партнер.

По склучувањето на примирјето, сојузниците можеле полесно да ги покажат своите резервирани држења. Не бил тоа прв пат во европската алијанса да дојде до некое несогласување, или таа да се раскине веднаш после победата (на пример, Виенскиот конгрес поминал и низ силна фаза во која победниците едни на други дури си се заканувале со војна). Меѓутоа, победниците во Првата светска војна биле премногу исцрпени поради поднесените жртви, и уште повеќе зависни од

203

американската моќ, што се осмелиле да се впуштат во расправа, или да го ризикуваат повлекувањето на Америка од мировниот процес.

Ова особено се однесувало на Франција која тогаш се наоѓала навистина во трагична позиција. Таа два века се борела за да го оствари приматот во Европа, но по завршетокот на светската војна веќе не била сигурна ни во можноста од поразениот непријател да си ги заштити сопствените граници. Француските политичари инстинктивно почувствувале дека задржувањето на Германија ја надминува секоја моќ на нивната опустошена земја. Војната ја исцрпела Франција, а мирот како да укажувал на продолжеток на катастрофата. Франција, која во војната се борела за сопствениот опстанок, сега се борела за својот идентитет. Таа не се осмелувала да остане сама, а нејзиниот најмоќен сојузник предложувал мирот да се заснова на принципите кои безбедноста ја претвориле во судски процес.

Победата Франција ја навела јасно да сфати како реваншот премногу скапо ја чинел и како залудно потрошила речиси еден век. Само Франција знаела колку е ослабена во споредба со Германија, иако никој друг, особено не Америка, не бил спремен во тоа да поверува. И така во предвечерјето на победата започнал француско-американскиот дијало, кој само го убрзал процесот на деморализирање на Франција. Франција, како современ Израел, својата ранливост ја прикривала со зајадливоста; како што, исто како и денешниот Израел, се нашла соочена и со постојаната опасност од изолација.

Иако француските сојузници сметале дека тие стравови се претерани, француските политичари знаеле за што зборуваат. Во 1880 година, Французите сочинувале 15,7 отсто од европското население. Во 1900 година, цифрата паднала на 9,7 отсто. Во 190, бројот на населението на Франција изнесувал 41 милион, а на Германија 65 милиони, што го навело францускиот државник Бријан на критичарите на својата помирлива политика кон Германија да им одговори со аргумент дека тој води надворешна политика во согласност со францускиот наталитет.

Уште подраматично било релативното економско опаѓање на Франција. Во 1850 година, Франција била најголема индустриска земја на континентот. До 1880, Германија ја надминала Франција во производството на челик, јаглен и железо. Во 1913, Франција произведувала 41 милион тони јаглен во споредба со 279 милиони тони кои ги произвела Германија; на крајот на триесеттите години, таа разлика станала уште поголема, Франција произвела 47 милиони тони, а Германија 351 милион.

Преостанатата снага на поразениот непријател укажувала на битната разлика меѓу поредокот створен на Виенскиот конгрес и оној што настанал на Версај, а причината за тоа била неединството на победниците после склучувањето на Версајскиот договор. Наполеон го поразила коалиција, како што коалицијата била неопходна и за да се совлада имеријалистичка Германија. Дури и по поразот, Франција во 1815 и Германија во 1918 останале доволно силни за да ја надвладеат секоја поединечна членка на коалицијата, а можеби и некој двоен сојуз, Меѓутоа, на Виенскиот конгрес одржан 1815 година, миротворците го сочувале единството и формирале Четворен сојуз, цврста коалиција од четири сили која можела да ги сруши сите ревизионистички соништа. После Версај, победниците не останале единствени, а Америка и Советскиот сојуз во потполност се повлекле од сцената, додека држењето на Велика Британија во однос на Франција било противречно.

204

Франција дури после Версај сфатила дека во 1871 не случајно била поразена во војната со Германија. Таа можела да ја сочува рамнотежата со Гермаија само ако таа се разбиела на државите од кои е сочинета и кои, можеби, повторно би можеле да се поврзат во сојуз каков што постоел во XIX век. Франција всушност тврдоглаво се заложувала за таа цел и со тоа го поттикнала сепаратизмот во Рајнската област и ги завзела рудниците за јаглен во Сар.

Меѓутоа, на распарчувањето на Германија го попречиле две пречки. Како прво, Бизмарк премногу добро ја створил. Германија која тој ја создал, го сочувало чувството на единство наспроти поразите во двете светски војни, з авреме на француската окупација на Рур во 1923 година и создавањето на советската сателитска држава во Источна Германија после Втората светска војна, која постоела речиси половина век. Кога во 1989 година паднал Берлинскиот ѕид, францускиот претседател Митеран едно кратко време се впуштил во таква авантура, а Франција не била доволно јака за да се обиде сама да го направи тоа. Сличен недостаток на сила ја спречил Франција во 1918 година да ја подели Германија. Дури и да била дорасната за таа задача, нејзините сојузници, а особено Америка, никогаш тоа не би толерирале толку драстичното кршење на принципот на самоопределување. Меѓутоа, ни Вилсон не бил спремен да инсистира на мир кој би донел помирување. Тој на крајот се сложил со неколку казнени одредби кои биле во потполна спротивност со подеднаквиот третман кој го ветил во “Четиринаестте точки“.

Се покажало дека обидот за усогласување на американскиот идеализам и францускиот стремеж ги надминува човечките способности. Вилсон ја прифатил модификацијата на “Четиринаестте точки“ во замена за основањето на Друштвото на народите, од кое очекувал дека ќе ги исправи сите законски приговори кои би произлегле од мировниот договор. Со надеж дека ќе обезбеди долгорочно амеркианско определување за сочувување на својата безбедност, Франција прифатила многу помалку казнени мерки отколку што сметала дека одговараат на поднесените жртви. На крајот се покажало дека ниедна земја не си ја остварила својата цел. До помирување со Германија не дошло, Франција не станала безбедна, а Соединетите Држави се повлекле од сцената.

Вилсон бил ѕвезда на мировната конференција одржана од јануари до јуни 1919 година во Париз. Во времето кога до Европа се патувало една недела со брод, многу Вилсонови советници предупредувале дека еден американски претседател себе не може да си дозволи повеќемесечен престој во странство. Вилсоновото влијание во Конгресот во текот на ова отсуство навистина ослабело, што особено дошло до израз во приликата за ратификација на меѓународниот договор. Оставајќи го настрана отсуството на Вилсон од Вашингтон, впуштањето во поединости на било какви преговори од страна на шефовите на државите речиси секогаш претставува голема грешка. Тоа ги приморува детално да ги проучуваат работите со кои обично се занимаваат нивните министерства за надворешни работи, и да го пренасочуваат вниманието на она што инаку го работат нивните соработници, поради што не стигаат да ги решат прашањата кои исклучиво тие можат да ги решат. Бидејќи на нависоките положби никогаш не се искачуваат луѓе кои не поседуваат силно изразено его, постигнувањето на компромис станува тешко, а застоите опасни. Со оглед на тоа дека позициите на соговорникот на домашна сцена обично во прилична мера зависат барем од привидниот успех,

205

преговорите често повеќе се сосредоточуваат на прикривањето на несогласувањата отколку на разгледување на суштината на проблемот.

Се покажало дека на Вилсон токму тоа му се случило во Париз. Месеците проашале, а тој се повеќе се вплеткувал во погодувањето околу деталите за кои никогаш порано не водел сметка. Што подолго останувал, потребата работата да се заврши ја надвладувала желбата за создавање на еден потполно нов меѓународен поредок. Исходот што е постигнат бил неизбежен поради процедурата применета во текот на преговорите во врска со мировниот договор. Со оглед на тоа дека несразмерно многу време е потрошено на усогласување на територијалните барања, Друштвото на народите на крајот се појавило како некој вид Deux ex machinа за надминување на се подлабокиот јаз меѓу Вилсоновите морални начела и вистинските услови на договорот.

Снаодливиот Велшанин Дејвид Лојд Џорџ, претставник на Велика Британија, се колнел во текот на предизборната кампања, водена непосредно пред мировната конференција, дека Германија ќе ја натера да ја плати полната цнеа на војната и дека на неа поради тоа ќе и се „превртат џеповите“. Меѓутоа, кога се соочил со колебливата Германија и озлобената Франција, сето свое внимание го сосредоточил на маневрирањето меѓу Клемансо и Вилсон. На крајот се согласил со казнените одредби, повикувајќи се на Друштвото на народите како на механизам со помош на кој евентуалната неправда подоцна ќе биде исправена.

Француските ставови ги застапувал остарениот Жорж Клемансо, поранешен борец, инаку познат под надимакот „Тигар“. Тој бил ветеран во борбите на домашна сцена, од симнувањето на Наполеон III до одбраната на капетан Драјфус, Меѓутоа, на Париската мировна конференција, Клемансо на себе си поставил задача нешто што ги надминувало дури и неговите огромни способности. Борејќи се за мир кој некако би го поништил Бизмарковото дело и би го потврдил ришењеовскиот примат на Франција на континентот, тој го преминал прагот на толеранција на меѓународниот систем, и всушност, можноста на сопственото општество. Часовникот едноставно не можел да се врати сто и педесет години наназад. Ниедна друга земја не ги прифаќала, ниту во потполност ги разбирала француските цели. На Клемансо му било судено да доживее фрустрација, а на Франција уште повеќе да се деморализира.

Послединот од „големата четворка“ бил Виторио Орландо, претседателот на италијанската влада. Иако оставил добар впечаток, често бил во сенка на својот енергичен министер за надворешни работи, Сидни Сонино. Се покажало дека италијанските преговарачи дошле во Париз за да си го соберат пленот, а не да создадат нов светски поредок. Сојузниците ја вовлекле Италија во војната така што со Лондонскиот договор од 1915 година и го ветиле Јужен Тирол и далматинскиот брег. Со оглед на тоа дека Јужен Тирол воглавно бил населен со Австријци, а далматинскиот брег со Словени, италијанските барања биле во директна спротивност со принциот за самоопределување на народите. Наспроти тоа, Орландо и Сонино ја блокирале работата на конференцијата се додека од своите истоштени соговорници на крај не го добиле Јужен Тирол (но не и Далмација). Овој „компромис“ покажал дека “Четиринаестте точки“ не претставувале светлина, што ја отворила вратата за разни други прилагодувања кои, земени заедно, исто така директно се спротивставиле на принципот кој преовладувал за самоопределување на народите, а не го подобриле стариот систем за рамнотежа на силите нити створиле некој нов.

206

За разлика од Виенскиот конгрес, во работата на Париската конференција не учевствувале поразените сили. Според тоа, повеќемесечните преговори ја држеле Германија во недоумица која поттикнувала илузии. Тие ги повторувале Вилсоновите „Четиринаесет точки“ како да ги научиле напамет и, наспроти тоа што нивната сопствена мировна програма би била сурова, се залажувале со уверението дека конечното решение ќе биде доста умерено. Кога учесниците на мировната конференција, во јуни 1919 година, на крајот го обелодениле своето дело, шокираните германци отпочнале систематско дваесетгодишно соборување на Версајскиот договор.

Лениновата Русија, која исто така не била поканета, го осудувала целиот мировен процес, со тврдењето дека е во прашање капиталистичко дивеење во организација на земјите чија крајна цел претставувала интервенција во граѓанската војна во Русија. Така се случило мирот склучен на крајот од војната, кој требало да стави крај на сите војни, не ги опфатил Германија и Русија, двете најголеми европски земји, со далеку најголем воен потенцијал, во кои живеело повеќе од половина од вкупното европско население. Веќе самиот тој факт бил доволен Версајскиот мир да биде осуден на пропаст.

Покрај тоа, усвоената процедура не овозможувала единствен пристап. Големата четворка - Вилсон, Клемансо, Лојд Џорџ и Орландо - биле несомнено доминантни личности, но тие не можеле да ја контролираат работата на мировната конференција онака како што тоа сто години порано го можеле министрите на големите сили на Виенскиот конгрес. Преговарачите во Виена пред се се сосредоточиле на воспоставување нова рамнотежа на силите по примерот на планот на Пит. Државниците во Париз целото време морале да обрнуваат внимание на бескрајно многу споредни прашања.

Биле повикани дваесет и седум држави. Конференцијата. Која била замислена како форум на сите народи на светот, на крајот станала отворена за сите заинтересирани. Меѓу мнозинството од комисии и секции од кои се состоела Конференцијата, најважно тело бил Советот на четворицата - во чиј состав влегле шефовите на владите на Велика Британија, Франција, Италија и Соединетите Држави. Покрај тоа, постоеле и Советот на петмината, во кој покрај Советот на четворицата, влегол и шефот на јапонската влада, и Советот на десетмината во чија работа покрај членовите на Советот на петмината учествувале и нивните министри за надворешни работи. Претставниците на помалите земји имале право сите свои приговори да ги изнесат пред овие тела. Тоа го истакнувало демократскиот карактер на собирот, но одземало премногу време. Со оглед на тоа дека дневниот ред не бил однапред утврден, делегатите доаѓале не знаејќи по кој ред ќе се решаваат проблемите. Поради тоа во работата на Приската мировна конференција на крајот учествувале педесет и осум различни одбори. Повеќето од нив се занимавале со територијални прашања. Основан е посебен одбор за секоја земја. Покрај тоа, имало и одбори кои се занимавале со вината за војната и воените злосторства, репарациите, пристаништата, водените патишта и железничките пруги и, конечно, Друштвото на народите. Се на се, членовите на одборите на Париската мировна конференција одржале 1.646 состаноци.

Бескрајните расправи за периферните прашања ги замаглиле клучните факти, односно потребата решението да биде засновано на некоја целосна идеја, како би можел мирот да биде стабилен - посебно да содржи долгорочен став за идната положба

207

на Германија. Неа теориски ја обезбедиле американските принципи за колективна безбедност и самоопределување на народите. Во пракса, вистинскиот проблем на конференцијата - кој ќе се покаже како нерешлив - се состоел во разликата меѓу американското и европското, посебно француското, сфаќање на меѓународниот поредок. Вилсон ја отфрлил идејата според која причините за меѓународните судири биле од структурна природа. Сметајќи дека хармонијата претставува природна состојба, Вилсон се залагал за институции кои ќе ја поттиснат илузијата за судирањето на интересите и ќе овозможат да се афирмира основна идеја за светот како заедница.

Франција, седиште и учесничка на многу европски војни, никој не можел да ја убеди во тоа дека судрените национални интереси се илузорни, односно дека постои некаква замаглена хармонија која сама по себе се подразбира, иако се до тој момент била скриена од човештвото. Двете германски окупации кои за педесет години ги преживеала, предизвикале во Франција опсесивен страв од можноста дека тоа пак ќе се повтори. Таа сакала да и се загарантира сопствената безбедност, а моралното усовршување на човештвото им го препуштала на другите. Меѓутоа, конкретните гаранции подразбирале или слабеење на Германија, или уверување дека во случај на повторно избивање на војна, другите земји, а посебно Соединетите Држави и Велика Британија, ќе застанат на страната на Франција.

Како што растурањето на Германија за Америка било неприфатливо, а системот за колективна безбедност премногу нејасен за Франција, единствено преостанато решение за францускиот проблем била американската и британската обврска дека ќе ја бранат. А всушност тоа било она што ниедна од двете англосаксонски земји воопшто не била волна да го направи. Немајќи во изглед таква гаранција, Франција била присилена да бара било каква помош. Америка ја штитела географската положба, а предавањето на германската воена флота го развеала британскиот страв од нејзината превласт на морето. Франција била единствената земја-победничка од која се барало својата безбедност да ја препушти на светското јавно мнение. Андре Тардје, главниот француски преговарач, тврдел дека:

За Франција, исто како и за Велика Британија и за Соединетите Држави, е неопходно создавање на безбедносна зона... Таа зона поморските сили ја воспоставуваат со помош на своите флоти, како и со елиминација на германските флоти. Франција, која не ја штити океанот и која не е способна да ги елиминира милионите германци обучени за војна, таа зона мора да ја створи на Рајна, така што сојузниците заеднички ќе ја запоседнат таа река.

Меѓутоа, француското барање Рајнската област да се одвои од Германија било во спротивност со американското убедување дека „во тој случај би бил склучен мир кој би се косел со се за кое што се залагавме“. Американската делегација тврдела дека одделувањето на Рајнската област од Германија, со праќање на стационирани сојузнички трупи, ќе стане извор на германското незадоволство. Филип Кер, британскиот делегат, му рекол на Тардје дека Велика Британија на некаква независна рајнска држава гледа како на „извор на компликации и слабости... До што би можеле да доведат локалните судири, ако до нив би дошло? Ако тие судири прераснат во војна, ни

208

Англија ни нејзините доминиони не би ја чувствувале онаа голема солидарност со Франција која ги движела во минатата војна“.

Француските политичари биле многу помалку загрижени поради германското незадоволство до кое евентуално би дошло, отколку заради вкупната моќ на Германија. Тардје останал при своето:

Вие велите дека Англија нерадо ги праќа своите трупи далеку од дома. Да ги разгледаме фактите. Англија секогаш имала свои трупи во Индија и Египет. Зошто? Затоа што знае дека нејзината граница не е во Довер... Да се бара од нас да се откажеме од окупацијата би било исто што и да се бара од Англија и Соединетите Држави да ги потопат своите воени бродови.

Франција, доколку биде лишена од тампон зона, би имала потреба од некое друго обезбедување, по можност сојуз со Велика Британија и Соединетите Држави. Таа била спремна по потреба да прифати некое толкување на идеите за колективната безбедност со која би се постигнал истиот резултат како со традиционалните сојузништва.

Вилсон толку сакал да го основа Друштвото на народите што повремено изнесувал теории кои ја потхранувале француската надеж. Тој неколку пати Друштвото на народите го дефинирал како меѓународен суд кој би ги решавал споровите, менувал границите и внесувал неопходна флексибилност во меѓународните односи. Еден од Вилсоновите советници, Ајзеј Боуман, ги сврзал Вилсоновите идеи во меморандум напишан на брод, додека во декември 1918 година патувале на мировната конференција. Друштвото на народите би обезбедувало:

...територијален интегритет како и подоцна измена на условите и промена на границите доколку би можело да се докаже дека е направена неправда, или дека условите се промениле. Таквите промени со време лесно би можеле да се направат бидејќи би се стивнале страстите, а работите би можеле да се согледуваат во светлото на правдата, а не во светлото на мировната конференција која се одржува на завршетокот од повеќегодишна војна... Спротивниот курс би претставувал сочувани идеи за големите сили и рамнотежата на силите, бидејќи таа идеја секогаш доведувала само до „агресии и саможивности и војни“.

После пленарната седница на 14 февруари 1919, на која Вилсон го изнел Пактот на Друштвото на народите, тој речиси со истите зборови и се обратил на неговата жена: „Ова е нашиот прв чекор напред, бидејќи сега, повеќе од било кога порано, сфаќам дека еднаш кога ќе се основа, Друштвото ќе може да арбитрира и да ги исправа грешките до кои неизбежно ќе дојде во договорот кој се обидуваме во моментов да го постигнеме.“

Вилсон предвидел дека Друштвото на народите треба да има двоен мандат, да го наметнува мирот и да ги исправува неговите неправди. Меѓутоа, противречноста на таа идеја била длабока. Во историјата на Европа не можело да се најде ниту еден единствен пример за менување на границите врз основа на повикувањето на правдата, или во рамките на чисто правната процедура; во речиси сите поединечни случаи, тие се менувани - или бранети - во името на националниот интерес. Па сепак, Вилсон бил

209

потполно свесен дека американскиот народ ни одблизу не е спремен за воени ангажмани со цел одбрана на одредбите на Версајскиот договор. Во суштина, преведувањето на Вилсоновите идеи во институциите се претворало во светска влада на која Американците биле уште помалку спремни да се согласат отколку на улогата на светски полицаец.

Вилсон се обидувал да го заобиколи тој проблем со тоа што како последно средство против агресијата го привикувал светското јавно мислење, а не светската влада или воената сила. Тоа во февруари 1919, на Мировната конференција и го образложил:

Во рамките на оваа институција (Друштвото на народите), ние првенствено и најмногу зависиме од една голема сила, а тоа е моралната снага на светското јавно мислење...

Она што не би можело да го реши јавното мислење, секако би можело да го постигне економскиот притисок. Според Боумановиот меморандум:

Во случаите кои бараат казнување постои алтернатива на војната, а тоа е бојкот; на државата која направила некој престап би можела да и се намали трговијата, вклучувајќи ги и поштенските и телеграфските услуги.

Ниедна европска држава никогаш немала искуство со фунцконирање на таквите механизми, нити себе можела да се натера да верува во нивната применливост. Во секој случај, би било претерано да се очекува тоа од Франција која изгубила премногу крв и пари исклучително за да би преживеала, а сега се нашла соочена со празните простори во Источна Европа и Германија, чија вистинска снага била многу поголема од нејзината.

Затоа Друштвото на народите за Франција имало само една цел - активирање на воена помош против Германија во случај на потреба. Една стара и во тоа време исцрпена земја, Франција, не можела себе си да се натера да поверува во основните поставки на системот на колективна безбедност, врз основа на која сите земји би ја проценувале опасноста на ист начин, односно во случај тоа да се случи, би завзеле идентичен став во врска со пружањето на отпор. Доколку системот на колективна безбедност не успеал, Америка - а можеби и Велика Британија - би можеле во краен случај секогаш сами да се одбранат. Меѓутоа, за Франција не постоел „краен случај“; таа себе си не смеела да си дозволи погрешна проценка. Ако основната претпоставка за колективната безбедност би се покажала за погрешна, Франција, за разлика од Америка, не би можела да се бори во уште една традиционална војна, туку би престанала да постои. Франција затоа и не барала некое воопштено уверување, туку гаранција која би можела да се примени на нејзината специфична ситуација. Американската делегација одлучно ја обила да и ја пружи.

Вилсоновата неподготвеност да ја обврзе Америка на нешто повеќе од објавувањето ан принципите била разбирлива во светлото на притисоците на кои бил изложен во земјата, но и понатаму ги зголемувала француските стравови. Соединетите Држави никогаш не се двоумеле да прибегнат кон силата кога требало да ја поддржат

210

Монровата доктрина на која Вилсон постојано се повикувал како на пример за нов меѓународен поредок. Па сепак, Америка се држала резервирано кога се појавило прашањето за германската опасност за европската рамнотежа на силите. Зарем не значело тоа дек Соединетите Држави во безбедносна смисла придаваат мало значење на европската рамнотежа, отколку на ситуацијата на западната хемисфера? За да би се отстранило тоа несогласување, францускиот претставник во одговарачкиот одбор, Леон Буржоа, упорно се залагал за меѓународни воени снаги, или некој друг механизам кој на Друштвото на народите автоматски би му обезбедил апарат за принуда во случај ако Германија го прекрши Версајскиот договор - единствената можна причина за војна која ја интересирала Франција.

Вилсон, се чини, за момент ја прифатил таа идеја, по што бил предложен пакт наречен гаранција за „светските тапии“. Меѓутоа, тимот на Вилсон бил ужаснат. Неговите членови знаеле дека Сенатот нема никогаш да ратификува постојани меѓународни воени снаги, или постојан воен ангажман. Еден од Вилсоновите советници дури тврдел дека одредбата која предвидува примена на сила против агресијата би била противуставна:

Значаен недостаток на ваквата одредба е тоа што таа би била ништовна доколку би се нашла во некој договор на Соединетите Држави, со оглед на тоа дкеа Конгресот според Уставот е овластен да објави војна. Војната во која автоматски би се влегувало во согласност со одредбата на некој договор не би била војна која ја објавил Конгресот.

Ова во буквална смисла би значело дека ниеден сојуз склучен со Соединетите Држави никогаш не би можел да има обврзувачка сила.

Вилсон набргу се вратил на првобитната доктрина за колективнаа безбедност. Отфрлајќи го францускиот предлог, тој резервниот механизам за примена (на одредбите на меѓународниот договор) го нарекол непотребен, со тоа што самото Друштво ќе поттикнува зајакнување на довербата во светот. Тој сметал дека „единствен метод... претставува довербата во добрите намери на земјите кои му припаѓаат на Друштвото на народите... а кога опасноста би се појавила, ќе дојдеме и ние, но вие ќе морате да имате доверба во нас“.

Довербата не е нешто што дипломатите го имаат во изобилство. Кога е во прашање опстанокот на земјите, државниците бараат многу поконкретни гаранции - особено кога некоја земја има толку незгодна положба како Франција. Во отсуство на алтернатива, американските аргументи делувале уверливо; преовладувало уверувањето дека е подобро да се има и недокажани обврски на Друштвото, отколку да се нема ништо. Лордот Сесил, еден од британските пратеници, тоа и го рекол кога му замерил на Леон Буржоа поради заканта дека Франција нема да влезе во Друштвото доколку договорот не вклучува и механизам за примена на одредбите. „Америка“, рекол Сесил, „нема што да добие од Друштвото на народите... таа би можела да ги крене рацете од Европа и да води сметка за себе; понудата за која Америка бара поддршка практично е подарок за Франција...“

Наспроти тоа што ја опседнувале многу стравови и сомнежи, Франција конечно попуштила пред неизбежната логика на британскиот аргумент и го прифатила

211

тавтолошки срочениот член 10 на Пактот на Друштвото на народите: „Советот ќе дава совети во врска со средствата за помош со кои оваа обврска (т.е. зачувувањето на територијалниот интегритет) ќе се исполнува“. Со други зборови, Друштвото на народите во кризните ситуации ќе се согласи во врска со она со кое што може да се согласи. Понатаму, ќе се стори истото она што сите земји на светот го направиле и кога не би постоел Пактот; било тоа точно она што традиционалните сојузништва го решавале со тоа што прибегнувале кон официјални обврски за взаемна помош во точно утврдени околности.

Еден француски меморандум отворено укажал на недостатоците на предложените решенија на Друштвото на народите во врска со безбедноста:

Да претпоставиме дека наместо воениот одбрамбен договор - всушност многу ограничен - кој Велика Британија и Франција го активирале на 1914 година не постоела друга врска меѓу тие две земји освен општ договор каков што опфаша Пактот на Друштвото на народите; Британците подоцна би интервенирале, што би обезбедило победа на Германија. Ние со тоа веруваме дека, под сегашните услови, помошта која ја предвидува Пактот на Друштвото на народите ќе стигне премногу доцна.

Штом станало јасно дека Америка одбива во Пактот да вклучи било какви безбедносни одредби, Франција наново почнала да се заложува за распарчување на Германија. Таа предложила основање на некаква независна рајнска република како демилитаризирана тампон зона, а поттикот за тамошното население би претставувало исклучувањето од плаќање на воената отштета. Кога Соединетите Држави и Велика Британија го отфрлиле тоа, Франција предложила Рајнската област да биде одвоена од Германија барем додека не се развијат институциите на Друштвото на народите и механизмите за примена на довербата.

За да ја смират Франција, Вилсон и британските политичари наместо распарчување на Германија предложиле договор кој гарантирал ново решение. Америка и Велика Британија врз основа на него би се согласиле да влезат во војна доколку Германија го прекрши договорот. Тоа решение многу потсеќало на договорот што сојузниците го склучиле на Виенскиот конгрес за да се обезбедат од Франција. Меѓутоа, постоела и една многу значајна разлика: по завршувањето на Наполеоновите војни, сојузниците искрено верувале во постоењето опасност од Франција и се труделе да се заштитат од неа; после Првата светска војна, Велика Британија и Соединетите Држави всушност не верувале во опсноста од Германија; тие понудиле гаранции, но не биле убедени во нивната неопходност, како што не биле ни цврсто решени да ги спроведат.

Главниот француски преговарач бил презадоволен поради британските гаранции кои, како што рекол, биле „без преседан“.Велика Британија повремено склучувала привремени договори, сметал тој, но никогаш не прифатила некоја трајна обврска: „Таа повремено пружаше помош; таа никогаш себеси однапред не се обврзувала дека ќе ја даде“. Тардје сметал дека предложените обврски на Америка претставуваат подеднакво значајно оддалечување од нејзиниот традиционален изолационизам

212

Опфатени со желбата за стекнување на официјални гаранции, француските политичари го превиделе клучниот факт дека англосаксонските одлуки „без преседан“ пред се претставуваат тактика за одвраќање на Франција од барањата за распарчување на Германија. Изразот „без преседан“ во надворешната политика секогаш е некако сомнителен, со оглед на тоа дека вистинските новини секогаш се ограничени од историјата, домашните институции и географската положба.

Ако Тардје бил запознаен со реакцијата на американската делегација, би разбрал колку во суштина тие гаранции биле слаби. Советниците на Вилсон едногласно се спротивставиле на својот шеф. Не е ли новата дипломатија створена пред се за да ги избегне општите обврски од тој вид. Зарем Америка се борела во војната само за да заврши во еден традиционален сојуз? Хаус во својот дневник запишал:

Мислам дека морам да му го свртам вниманието на претседателот на опасноста од таквиот договор. Меѓу другото, на тоа би се гледало како на директен удар врз Друштвото на народите. Од него се очекува да го прави она што договорот го предвидува; за што, на крај, служи Друштвото на народите, ако е неопходно државите да склучуваат такви договори?

Прашањето било добро поставено. Ако Друштвото на народите делувало како што било најавувано, гаранциите би биле излишни, а ако гаранциите биле неопходни, Друштвото на народите не би ги остварило своите цели, што сите повоени идеи би ги довело во сомнеж. Изолационистички настроениот Сенат на Соединетите Држави искажал сопствена резерва. Тој не бил толку загрижен поради тоа што гаранцијата била во спротивност со Друштвото на народите, колку што стравувал од можноста итрите Европјани да ја намамуваат Америка во мрежата од своите стари, нечесни обврски. Оваа гаранција не траела долго. Ја поништило одбивањето на Сенатот да го ратификува Версајскиот договор, што Велика Британија веднаш го искористила како повод и самата да се ослободи од таа обврска. Се покажало дека француското отстапување од сопствените барања било трајно, а гаранцијата привремена.

Од сите тие испреплетени тенденции конечно настанал Версајскиот договор, наречен по Двораната на огледалата во Версајскиот дворец во кој е потпишан. Тоа место, се чини, на Германците им нанело непотребно понижување. Педесет години порано, Бизмарк таму нетактично го прогласил соединувањето на Германија, а сега победниците ја возвратиле таа навреда. Ниту нивното дело немало изгледи да го помири меѓународното опкружување. Версајскиот договор вклучувал премногу казнени мерки за да би овозможил помирување, а истовремено бил и премногу попустлив за да на Германија би и го оневозможил опоравувањето, со што одвнатре демократските земји ги осудил на постојана будност и потреба за трајно зајакнување против непомирливата, ревизионистичка Германија.

Наспроти најавата дадена во рамките на “Четиринаесетте точки“, договорот Германија ја казнувал во територијален, економски и воен поглед. Германија морала да предаде 13 отсто од својата предвоена територија. Имотно значајната Горна Шлезија е дадена на новонастанатата полска држава, која добила и излез на Балтичко море и област околу Познањ, со што е создаден „Полскиот коридор“ кој ја одвојувал источна

213

Прусија од останатиот дел на Германија. Малата област Епен и Малмеди е дадена на Белгија, а Алзас и Лорен се вратени на Франција.

Германија ги изгубила сите свои колонии, чија правна положба предизвикала спор меѓу Вилсон и претставниците на земјите кои сакале меѓусебно да го поделат пленот - Франција, Велика Британија и Јапонија. Вилсон инсистирал на тоа дека таквото директно превземање го прекршувало начелото за самоопределување на народите. Сојузниците конечно се договориле за меѓународниот систем на старателство, кој бил подеднакво генијален и лицемерен. Германските колонии, исто како и некогашните отомански територии на Среден исток, дадени се на привремена управа на земјите-победници врз основа на мандатот под надзор на Друштвото на народите, за да се олесни стекнувањето на независноста. Што значело тоа, никогаш не било точно дефинирано, како што ни тие т.н. „мандатни територии“ ништо побргу не стекнале независност од другите колонии.

Воените ограничувањеа предвидени со мировниот договор ја свеле германската војска на 100.000 регрути-доброволци, а нејзината воена морнарица на шест крстачи и неколку помали бродови. На Германија и било забрането поседување на офанзивно наоружување како што се подморници, авиони, тенкови и тешка артилерија, а нејзиниот Генералштаб бил распуштен. Поради надзорот на германското разоружување основана е „Сојузничка воена контролна комисија“, на која, како што подоцна се покажало, и биле дадени исклучително нејасни и неефикасни овласутвања.

Наспроти предизборното ветување на Лојд Џорџ дека ќе ја „исцедат“ Германија, сојузниците почнале да сфаќаат дека имотно исцрпената Германија би можела да предизвика светска економска криза која и ним би ги погодила. Меѓутоа, победничките народи покажале малку интерес за предупредување на економистите. Британците и Французите барале Германија да го обештети нивното цивилно население. Наспроти тоа што со тоа не се сложувал, Вилсон на крајот прифатил одредба врз основа на која Германија морала да исплатува пензија на жртвите на војната, како и надокнада на нивните семејства. Тоа до тогаш била нечуена одредба; ниеден претходен европски мировен договор не вклучувал таква клаузула. Износот на тие барања не бил утврден, туку требало да се одреди подоцна, т.е. се претворил во извор на бескрајни расправи.

Други економски казнени мери опфаќале моментално плаќање на пет милијарди долари во готово или во натура. Франција требала да добие огромни количини јаглен како надокнада заради тоа што Германија во текот на окупацијата ги уништила нејзините рудници во источна Франција. Како надокнада за бродовите кои ги потопиле германските подморници, Велика Британија добила најголем дел од германската трговска флота. Германските имоти во странство, во вкупен износ од седум милијарди долари, заедно со многуте германски патенти биле запленети (благодарејќи на Версајскиот договор, „Бајеровиот“ аспирин е американски, а не германски производ). Германските главни реки биле отворени за слободна пловидба, а нејзината можност да ги подигне царинските тарифи била ограничена.

Овие одредби не само што не помогнале за создавање на нов меѓународен поредок, туку го оптеретиле и со хипотека. Кога се собрале во Париз, победниците објавиле почеток на нова ера. Тие било толку решени да го избегнат она што го сметале за грешки на Виенскиот конгрес, што британската делегација го ангажирала прочуениот историчар, сер Чарлс Вебстер, да напише за тоа еден трактат.

214

Меѓутоа, она што на крајот го створиле, претставувало кршлив компромис меѓу американскиот утопизам и европската параноја - премногу условен за да ги исполни соништата на Американците и премногу неодреден за да ги ублажи стравовите на Европејците. Меѓународниот поредок кој може да се сочува само со сила е неразумен, особено кога главниот терет во погледот на неговото воспоставување треба да го поднесат несложни земји - во овој случај, Велика Британија и Франција.

Набргу станало јасно дека начинот на спроведување на принципите за самоопределување на народите, предвиден во рамките на “Четиринаесетте точки“, во пракса неизводлив, особено кога во прашање се држави настанати после распадот на Австро-Унгарската монархија. Во Чехословачка со вкупно 15 милиони жители, останале три милиони Германци, милион Унгарци и половина милион Полјаци; речиси третина од населението не биле ни Чеси ни Словаци. На врв од тоа, Словачка не влегла воодушевено во новата држава, што ќе се покаже кога од неа ќе се одвојува во 1939 и повторно во 1992 година.

Новонастанатата Југославија ги остварила желбите на јужнословенските интелектуалци. Меѓутоа, за создавањето на оваа држава било неопходно да се занемари границата која во историјата го делела Западното и Источното римско царство, католичката и православната вера, латиничното и кириличното писмо - границата која грубо се протегала меѓу Хрватска и Србија, кои никогаш во својата сложена историја не припаѓале во иста политичка целина. Сметката за тоа е поставена после 1941, како и во крвавата граѓанска војна која одново избувнала во 1991 година.

Во Романија се нашле милион Унгарци, а во Полска милиони Германци; според тоа, Полска го добила старателството над коридорот кој ја делел Источна Прусија од останатиот дел на Германија. На крајот од тој процес, објавен во името на самоопределувањето, речиси исто онолку луѓе живееле под тужа власт како и во времето на Австро-Унгарија, со исклучок што сега се нашле во многу поголем број многу послаби, меѓусебно судрени национални држави, што дополнително ја поткопувало стабилноста.

Кога за се веќе било премногу доцна, Лојд Џорџ ја сфатил дилемата во која победниците сами себе се довеле. Во меморандумот од 25 март 1919, тој на Вилсон му напишал:

Не можам да замислам ниедна поголема причина за идна војна од тоа што германскиот народ, кој секако се докажа како еден од најиздржливите и еден од најсилните на светот, опкружен со голем број мали држави од кои во многу живеат народи кои никогаш порано не воспоставиле самите стабилна власт, но и голем број Германци кои мечтаат за повтрно обединување со својата матица.

Меѓутоа, конференцијата тогаш на големо се приближувала кон крајот на предвиденото за месец јуни. Откако рамнотежата била отфрлена, на располагање не стоело ниедно друго начело за воспоставување на светскиот поредок.

Многу германски политичари подоцна ќе тврдат дека нивната земја го прифатила примирјето затоа што била обземена од Вилсоновиот план во четиринаесет точки, кој потоа бил систематски кршен. Таквите претпоставки претставуваат во голема мера бесмислица заснована на самосожалувњае. Германија „Четиринаесетте

215

точки“ ги игнорирала се додека сметала дека постојат изгледи да победи во војната, а набргу по објавувањето на тој документ на Русија во Брест-Литовск и го наметнала „картагинскиот мир“, со кој е прекршено секое поединечно Вилсоново начело. Германија на крајот ја прекинала војната исклучително врз основа на сметките со кои, со вклучување на американската војсак, конечниот пораз претставувал само прашање на време. Кога побарала примирје, Германија била исцрпена, нејзината одбрана попуштала, а сојузничките сили веќе напредувале кон германската територија. Вилсоновите начела Германија всушност ја поштедиле од многу потешка одмазда.

Многу повеќе причини имаат историчарите кои тврдат дека Версајскиот мировен договор на пропаст го осудило тоа што Соединетите Држави не влегле во Друштвото на народите. Тоа што Америка не го ратификувала договорот или загарантирала предвидените француски граници, секако допринело кон деморализирањето на Франција. Меѓутоа, имајќи го во вид изолационистичкото расположение во Америка, нејзиното членство во Друштвото на народите или ратификацијата на гаранциите не би влијаеле значајно на ситуацијата. И во едниот и во другиот случај Соединетите Држави не би ја употребиле силата за да се спротивстават на агресијата, или во спротивност би ја дефинирале на начин кој не одговарал на Источна Европа - во голема мера онака како што и Велика Британија ќе ја дефинира триесет години.

Крахот на Версајскиот мировен договор бил предодреден со неговата структура. Виенскиот конгрес овозможил стогодишен мир благодарение на тоа што го потпирале три скапоцени столбови: мирот заснован на помирувањето со Франција, рамнотежата на силите и заедничкото чувство на легитимитет. Помирувањето, само по себе, не би го спречило францускиот ревизионизам. Меѓутоа, Франција знаела дека Светата алијанса секогаш можела да ги собере супериорните сили, поради што нејзиниот експанзионизам би бил премногу ризичен. Истовремено, европските конгреси кои повремено се одржувале, и пружале на Франција можност како рамноправен член да учествува во „Европскиот концерт“. Над се, најважните земји ги поврзувале заеднички вредност, со тоа што постоечките спорови прераснале во обидот да се сруши меѓународниот поредок.

Версајскиот договор не обезбедил ниеден од овие услови. Неговите одредби биле престроги за да дојде до помирување, а преблаги за трајно потчинување. Всушност, не било толку лесно да се воспостави рамнотежата која Германија истовремено и би ја задоволувала и би ја покорила. Бидејќи довоениот светски поредок го сметала за премногу ограничувачки, Германија по својата прилика не била задоволна со никакви услови кои би и се понудиле после поразот.

Франција имала три стратешки избори: можела да се обиде да создаде некаква антигерманска коалиција, да инсистира на распарчување на Германија, или да се обиде да ја смири. Сите обиди за воспоставување на сојузи пропаднале поради британското и американското одбивање, додека Русија веќе не учествувала во рамнотежата. На распарчувањето на Германија се противеле земјите кои го отфрлале и сојузот, а на чија поддршка, во случај на неволја, Франција сепак морала да се потпре. На врв на се, било и прерано и предоцна за помирување со Германија - предоцна бидејќи тоа било неспоиво со одредбите на Версајскиот договор, а прерано бидејќи француското јавно мнение за тоа сеуште не било подготвено.

216

Версајскиот договор наспроти своите казнени одредби подеднакво ја зголемило ранливоста на Франција и стратешката предност на Германија. Во очи на војната, Германија и на истокот и на западот била соочена со силни соседи. Таа не можела да се шири на ниедна страна, а да не се судри со некоја од водечките држави - Франција, Австро-Унгарија или Русија. Меѓутоа, после Версај, Германија на истокот веќе немала противтежа. Со оглед на тоа дека Франција била ослабена, дека Австро-Унгарија се распаднала и дека Русија за извесно време исчезнала од сцената, едноставно повеќе не постоел начин да се воспостави старата рамнотежа на силите, особено со тоа што англосаксонските сили одбиле да ги загарантираат одлуките на Мировната конференција во Версај.

Уште во 1916 година, лордот Балфур, тогашен британски министер за надворешни работи, предвидел барем неколку опасности со кои Европа се соочила, кога ја предупредил дека во случај на нова војна независна Полска би можела да ги лиши француските одбрани: ако „Полска стане независно кралство, односно тампон држава меѓу Русија и Германија, Франција во следната војна би била препуштена на милост и немилост на Германија, со оглед на тоа што Русија не би можела да и притрча на помош, а да не ја наруши неутралноста на Полска“ - точно тоа што се случило во 1939 година. Франција можела да ја „задржи“ Германија само под услов на истокот да има сојузник, односно ако би и наметнала војна на два фронта. Единствената земја која била доволно силна за да ја одигра таа улога била Русија. Меѓутоа, ако меѓу Германија и Русија би се нашла Полска, Русија би можела да ја загрози Германија само ако ја прегази Полска, додека Полска била премногу слаба за на себе да си ја превземе руската улога. Версајскиот договор со тоа всушност ги поттикнал Германија и Русија да си ја поделат Полска, што тие две земји дваесет години подоцна и ќе го направат.

Немајќи на истокот ниедна голема сила со која би склучила сојуз, Франција се обидувала да ги зајакне новонастанатите држави за да и направи на Германија илузија за закана од два фронта. Таа ги поддржала новонастанатите земји во источна Европа во обидот на Германија, или остатокот од Унгарија да одземе што повеќе територии. Тие нови држави очигледно биле охрабрени да го поттикнат француското самозлажување во погледот на својата способност да послужат како рамнотежа на Германија. Меѓутоа, овие млади држави се до денес не успеале да ја превземат улогата на Австрија и Русија. Тие биле премногу слаби и раздразнети со внатрешните судири и меѓусебните соперништва. А од истокот се надвивала закана на новата руска држава која кипела од бес поради сопствените територијални губитоци. Ќе се покаже дека Русија, штом си ја повратила снагата, ќе претставува иста опасност по независноста на малите држави како и Германија.

Стабилноста на континентот со тоа почивала на Франција. Меѓутоа, војната покажала дека за покорување на Германија биле потребни здружените сили на Америка, Велика Британија, Франција и Русија. После војната, Америка се вратила на изолационизмот, Русија од Европа ја двоеле револуционерните драми и т.н. „санитарен кордон“ сочинет од мали источноевропски држави кои се наоѓале директно на патот за пружање на руска помош кон Франција. За да го сочува мирот, Франција морала да игра улога на полицаец во цела Европа. Таа не само што за таа врста политика немала ни волја ни сила, туку, ако се обидела, ќе се нашла поосамена и понапуштена од Америка и Велика Британија.

217

Најопасниот недостаток на Версајскиот договор сепак бил од психолошка природа. Светскиот поредок створен на Виенскиот конгрес бил зацврстен на принципот за конзервативно единство ојакнат со барањето на рамнотежа на силите; всушност, силите од кои почитувањето на одлуките на Виенскиот конгрес најмногу зависело, ги сметале неговите одлуки за праведни. Версајското решение на самиот почеток било осудено на пропаст со тоа што вредностите кои ги афирмирало се судриле со поттиците неопходни за нивното почитување: повеќето земји од кои се барало да го бранат го сметале на еден или на друг начин за неправедно.

Парадоксот на Првата светска војна се состоел во тоа што е воден во целта за ограничување на германската моќ и потенцијална доминација, како и во тоа што до таа мера се распалило јавното мислење дека воспоставувањето на мир кој подразбира и помирување станало невозможно. Меѓутоа, принципите на Вилсон на крајот го спречиле ограничувањето на германската моќ, а не пружиле чувство дека е постигнато праведно решение. Водењето на надворешната политика заснована на апстрактни принципи се плаќа со невозможноста на воочувањето на разликите меѓу поединечните случаи. Со оглед на тоа дека во Версај не постоела подготвеност германската моќ да се смали било имплицитно, според правото на победникот, било врз основа на поставување рамнотежа на силите, и станало неминовно да се одобри разоружувањето на Германија, како прва фаза од општиот план за разоружување, и да се утврдат репарациите како казна поради предизвикувањето на самата војна.

Одобрувајќи го разоружувањето на Германија, сојузниците само ја ослабеле психолошката подготвеност која била потребна за зачувување на мировниот договор. Германија од почетокот можела, а тоа и го правела, да тврди дека е дискриминирана и да бара да и се дозволи повторно наоружување, или во спротивно и другите земји да се разоружаат во ист обем. Во текот на тој процес, одредбите на Версајскиот договор во врска со разоружувањето на крајот ги деморализирале победниците. На секоја конференција за разоружувањето, Германија се повикувала на високоморалните начела, во што обично ја поддржувала Велика Британија. Меѓутоа, ако Франција на Германија и одобрела рамноправен третман во поглед на повторното наоружување, би исчезнала можноста за зачувување на независноста на државите во Источна Европа. Клаузулите за разоружувањето со тоа можеле да доведат или до разоружување на Франција, или до наоружување на Германија. Ни во едниот од тие два случаја Франција не би била доволно јака да ја одбрани Источна Европа, а долгорочно ни самата себе.

Во согласност со тоа, забраната за обединување на Австрија и Германија, исто како и присуството на бројните германски малцинства во Чехословачка и, во нешто помал обем во Полска, претставувале кршење на принципите на самоопределување на народите. Тоа значело дека основниот принцип на Версајскиот договор го поттикнува германскиот иредентизам, што предизвикало додатно чувство на вина во демократските земји.

Најтешкиот психолошки удар на мировниот договор претставувал членот 231, т.н. „Клаузула за воената вина“. Таа клаузула Германија ја означила како единствен виновник за избивање на Првата светска војна со што на таа земја и е нанесен тежок морален удар. Повеќето казнени мерки предвидени против Германија - економски, воени и политички - се засновале на тврдењето дека до целиот воен пожар дошло исклучително по вина на Германија.

218

Луѓето кои ги создавале мировните договори во XVIII век, „Клаузулата за воената вина“ би ја сметале за апсурдна. Според нив, војните претставувале неминовен резултат на судирот на интересите на кои не се применувале моралните категории. Во договорите со кои се завршувале тогашните војни, губитниците плаќале цена, но не биле осудувани од морален аспект. Меѓутоа, Вилсон и останатите учесници на Мировната конференција во Версај, причината за војната водена од 1917 до 1918 година морале да ја припишат на некое зло кое потоа морало да биде казнето.

Меѓутоа, кога омразата спласнала, внимателните набљудувачи почнале да согледуваат дека причините за избувнувањето на таа војна биле многу посложени. Германија секако сносела огромна одговорност, но дали било праведно да се применуваат казнени мерки само врз неа? Дали членот 231 навистина бил праведен? Штом тоа прашање почнало да се поставува, особено во дваесеттите години во Велика Британија, почнала да спласнува волјата против Германија да се применуваат казнени мерки какви што предвидувал мировниот договор. Творците на мирот, притиснати со грижата на совеста, почнале да се прашуваат дали она што го создале било праведно, а тоа ја намалувало подготвеноста за зачувување на договорот. Германија, во тој поглед, нормално, неодоговорно се однесувала. Во германските јавни расправи членот 231 се споменувал како „лагата за воената вина“. Техничкиот проблем со воспоставувањето на рамнотежата на силите го зголемил психолошкиот проблем во врска со воспоставувањето на морална рамнотежа.

Според тоа, творците на версајското решение го постигнале точно спротивното од она што имале на ум да го направат. Се обиделе физички да ја ослабат Германија, но ја зацврстиле во геополитички поглед. Долгорочно гледано, Германија после Версај се нашла во многу подобра положба да го оствари приматот во Европа отколку што била пред избувнувањето на војната. На неа и е овозможено веднаш штом се ослободи од наметнатото разоружување, да стане помоќна од секогаш, а тоа претставувало само прашање на време. Харолд Николсон тоа вака го резимирал: „Дојдовме во Париз цврсто убедени дека ќе се воспостави еден нов светски поредок, а заминавме од него убедени дека само го уништивме стариот“.

(208-224) Дипломатија - Хенри Кисинџер (557-577; 581-589) Дипломатска историја модерне Европе - Џ. П. Гуч

ДИЛЕМИТЕ НА ПОБЕДНИКОТ

Почитувањето на Версајскиот мировен договор се засновало на две општи идеи кои взамно се потпирале. Првата пропаднала бидејќи била премногу далекусежна, а другата затоа што била премногу неповолна. Идејата за колективната безбедност била премногу општа за да може да се примени во околностите кои најверојатно би можеле да го нарушат мирот; неформанлната француско-англиска соработка која ја заменила била премногу слаба и колеблива за да би можела да одолее на силниот германски предизвик. Пред да истечат пет години, двете победени сили се состанале во Рапал. Сите цврсти соработки меѓу Германија и Советскиот Сојуз претставувале главен удар

219

врз версајскиот систем, иако демократските земји тоа не го сфатиле веднаш, бидејќи биле премногу деморализирани.

На завршетокот од Првата светска војна, старата дилема за влијанието на етиката и интересот на меѓународните односи била, се чини, решена во корист на законот и етиката. Под влијанието на шокот што го предизвикала катаклизмата, многумина се надевале на подобар свет којшто бил што е можно повеќе ослободен од реалполитиката; според општото мислење, токму таа ја уништувала една цела млада генерација. Америка во таа смисла извршила силно влијание, наспроти тоа што се повлекла во изолација. Вилсон на Европа и оставил во наследство курс со кој се упатила во обидот, без оглед на отсуството на Америка, да ја сочува стабилноста, овој пат со помош на системот за колективна безбедност, а не со традиционалните европски сојузи и рамнотежа на силите.

Подоцна сојузите во кои учествувала (како што е НАТО), Америка ќе ги дефинира како инструменти на колективна безбедност. Меѓутоа, овој израз во почетокот не го имал тоа значење, бидејќи тие идеи за колективна безбедност во основа се дијаметрално спротивни на сојузништвото. Традиционалните сојузништва биле насочени против одредени опасности и точно ги дефинирале обврските на одредените групи од земји поврзани со заеднички национални интереси, или заедничка грижа за безбедност. Колективната безбедност не дефинира никаква одредена закана, не дава гаранции на ниедна поединечна земја и не се однесува дискриминаторски кон никого. Таа теоретски е замислена како отпор на секоја закана за мирот, без оглед на тоа од кого потекнува, или против кого е насочена. Сојузништвата секогаш претпоставувале конкретен потенцијален непријател; колективната безбедност апстрактно го брани меѓународното право, речиси исто така како што судскиот систем на една земји и пружа потпирач со кривичниот законик. Таа ништо повеќе не претставува за поединечната вина отколку што тоа го прави кривичниот закон кој се применува во некоја земја. Во сојузништвото, casus belli е напад на интересите или на безбедноста на земјите-членки. Во системот на колективна безбедност casus belli е кршење на принципот за „мирно“ решавање на споровите за кои се подеднакво заинтересирани, како што се претставува, сите народи на светот. Затоа за секој случај посебно треба да се формираат сили од различни групи на земји чиј заеднички интерес е „зачувување на мирот“.

Целта на едно сојузништво е да произведе обврска која мора да биде попредвидливиа и попрецизна од анализата на националниот интерес. Системот на колективна безбедност функционира сосема спротивно. Примената на своите принципи тој ги препушта на толкувањето на одредени ситуации кои се јавуваат, при тоа, ненамерно, до израз во голема мера доаѓа моменталното расположение, а со тоа и самоволието на поединечни земји.

Системот за колективна безбедност може да допринесе кон безбедноста само ако сите земји - или беарем сите оние што се релевантни за колективната безбедност - делат приближно исто мислење во врска со заканата, и ако се подгетвени да прибегнат кон силата, или да ги наметнат одговарачките санкции, без оглед на посебен национален интерес кој го имаат во конкретни случаи. Само под тие услови, светската организација може да примени санкции, или да делува како арбитер во меѓународните

220

спорови. Во септември 1918, во времето кога војната се ближела кон крајот, Вилсон всушност така и го предвидел системот за колективна безбедност:

Националните цели се повеќе се поттиснуваат, а нивното место го завзема заедничката цел на просветеното човештво. Советите на обичните луѓе станаа во секој поглед поедноставни и поконкретни и единствени од советите на политичарите кои сеуште имаат впечаток дека играат важна игра со крупни улоги.

Овие зборови укажуваат на суштинската разлика меѓу Вилсоновото и европското толкување на причините на меѓународните судири. Дипломатијата во европскиот стил претпоставува дека националните интереси често се судираат, а во себе гледа средство за нивно помирување. Вилсон, од друга страна, сметал дека меѓународните спорови се последица на „замагленото мислење“, а не израз на вистинскиот судир на интереси. Во реалполитиката, државниците се залагаат за доведување во врска посебни и општи интереси, при што подеднакво користат и поттикнување и казни. Според мислењето на Вилсон, државник на специфични случаи би морал да ги применува универзалните принципи. Сепак, тој често смета дека државниците се причина за судирите, со тоа што ја нарушуваат човековата вродена склоност кон хармонијата и ја туркаат во правец на нејасни и себични пресметки.

Однесувањето на повеќето државници во Версај ги изневерило очекувањата на Вилсон. Тие без исклучок ги истакнувале своите национални интереси, препуштајќи ја Вилсоновата одбрана на заедничките цели, бидејќи неговата земја (во европска смисла) немала никаков национален интерес во поглед на територијалните прашања. Кога ќе се соочат со реалноста која не ги прифаќа, пророците никогаш не отстапуваат, туку двојно ги зголемуваат своите напори. Препреките на кои наишол во Версај, Вилсон воошшто не го поколебале во врска со можноста неговите идеи да се спроведат на дело. Тие, напротив, го зацврстиле неговото уверение дека неговите принципи се неопходни. Тој исто така бил убеден дека Друштвото на народите и притисокот на светското јавно мислење ќе ги исправат бројните одредби на договорите кои се коселе со нив.

Всушност, силата на Вилсоновите идеали најдобро го покажува нивното влијание на Велика Британија, колевката на политиката на рамнотежа на силите. Според официјалниот британски коментар за Пактот на Друштвото на народите, „најсилна и најефикасна осуда мора да биде тоа што ќе го искаже јавното мислење на цивилизираниот свет“. Или, како што лордот Сесил докажувал во Долниот дом, „она на што ќе се потпираме ќе биде јавното мислење... А ако во тој поглед грешиме, тогаш се е погрешно“.

Делува неверојатно тоа што следбениците на политиката Пит, Канинг, Палмерстон и Дизраели можеле да дојдат самите до тој заклучок. Тие во почетокот се согласувале на политиката на Вилсон за да ја обезбедат американската поддршка во војната. Меѓутоа, принципите на Вилсон со време успеале да го освојат британското јавно мислење. Во дваесеттите и триесеттите години, системот за колективна безбедност Британците веќе не го бранеле само од тактички причини. Вилсонизмот стекнал еден искрен конвертит.

Колективната безбедност на крајот паднала како жртва на слабостите на своите главни поставки - ако сите земји подеднакво биле заинтересирани за одбивање на некој

221

акт на агресија и ако се спремни да се изложат на истиот ризик за да му се спротистават. Искуството покажало дека тие претпоставки биле погрешни. Ниеден акт на агресија во кој била вклучена некоја поголема сила никогаш не бил поразен со приеман на принципот на колективна безбедност, без оглед на тоа дали светската заедница одбивала да го прогласи тој чин за агресија, или не успеала да се согласи во врска со соодветните санкции. И кога би биле применети, санкциите неизбежно одразувале најмал заеднички именител, често толку неефикасен што нанесувале повеќе штета отколку корист.

Во времето на јапонското освојување на Манџурија во 1932, Друштвото на народите не поседувало механизам со кој би го санкционирало тој чин. Тоа го отстранило тој недостаток, но кога се соочило со италијанската агресија на Абисинија, ги изгласало санкциите - за одма потоа, под паролата „Сите врсти санкции наместо војна“, отстапило од скратувањето на испораката на нафта. Кога Австрија присилно е соединета со Германија, а Чехословачка ја изгубила слободата, Друштвото на народите воопшто не реагирало. Последното што го направило Друштвото на народите - чии членови не биле Германија, Јапонија и Италија - било исклучувањето од членството на Советскиот Сојуз поради нападот на Финска во 1939 година, што немало никакво влијание на акциите на Советскиот Сојуз.

Во текот на студената војна, се покажало дека Обединетите нации се поеднакво неефикасни во секој случај кој се однесувал на агресија на некоја голема сила, било поради ветото на комуинистичките земји во Советот за безбедност, било поради неподготвеноста на помалите земји да се изложат на ризик поради прашањата кои не се однесувале директно на нив. Обединетите нации биле неефикасни, или се држела од страна во текот на Берлинската криза и советските интервенции во Унгарија, Чехословачка и Авганистан. На кубанската криза немале никакво влијание се додека суперсилите не постигнале меѓусебен договор. Америка во 1950 година успеала да го подигне авторитетот на Обединетите нации против Северна Кореја, само благодарејќи на тоа што советскиот претставник го бојкотирал Советот за безбедност, и што во Генералното собрание мнозинството сеуште имале земји кои сакале да ја обезбедат американската поддршка во случај на советска агресија во Европа. Обединетите нации обезбедило поволно стојалиште за дипломатите и корисен форум за размена на идеите, а извршиле и значајни технички работи. Меѓутоа, тие не можеле да ја остварат основната претпоставка на колективната безбедност - спречување на војната и пружање заеднички отпор на агресијата.

Истото може да се рече и за функционирањето на Обединетите нации дури и во периодот после студената земја. Во Заливската војна во 1991 година, Обединетите нации навистина ја одобриле американската акција, иако отпорот на ирачката агресија тешко дека можел да се сфати како примена на доктрините на колективна безбедност. Не чекајќи на меѓународен консензус, Соединетите Држави еднострано пратиле силни експедициони снаги. Другите земји можеле да влијаат на американската акција само со вклучување во она што всушност претставувало американски потфат; тие не можеле да ја избегнат опасноста од судирот со тоа што би ставиле вето. Покрај тоа, превривањата на домашната сцена во Советскиот Сојуз и Кина ги поттикнувале двете постојани членки на Советот за безбедност на зачувување на американската добра волја. Во

222

Заливската војна, колективната безбедност се привикувала не како замена, туку како оправдување за водечката американска улога.

Овие пораки, секако, сеуште не биле сфатени во време кога идејата за колективната безбедност тукушто била вклучена во дипломатијата. Државниците во постверсајскиот период успеале себеси до пола да се убедат дека наоружувањето е причина за тензија, а не нејзин резултат, како што до некаде верувале дека меѓународните судири би можело да се избегнат ако добрата волја го замени сомнежот на традиционалната дипломатија. Наспроти тоа што војната емоционално ги исцрпела, европските политичари морале да сфатат дека општата доктрина на колективната безбедност нема да функционира - дури и ако ги надминат сите други препреки - се додека со неа не се опфатени и трите најмоќни земји на светот: Соединетите Држави, Германија и Советскиот Сојуз. Бидејќи, Соединетите Држави го одбиле зачленувањето во Друштвото на народите, на Германија тоа и било забрането, додек а Советскиот Сојуз, кој уживал статус на пареа, ја презирал таа организација.

Земјата која била најмногу погодена со послевоениот поредок била „победничката“ Франција. На тамошните политичари им било јасно дека одредбите на Версајскиот договор нема засекогаш да ја ослабат Германија. После завршувањето на последниот европски судир - Кримската војна во 1854-56 година - победничките сили, Велика Британија и Франција, успеале да ги зачуваат воените одредби на мировниот договор помалку од дваесет години. После завршувањето на Наполеоновите војни, Франција само три години подоцна станала полноправен член на „Европскиот концерт“. После Версај, слабеењето на Вранција во однос на Германија станало се поочигледно, наспроти тоа што се чинело дека Франција во воен поглед доминира во Европа. Врховниот командант на француската победничка војска, маршал Фердинан Фош, бил во право кога за Версајскиот договор рекол: „Ова не е мир; ова е примирје кое ќе трае дваесет години“.

Во 1924 година, штабот на британските копнени сили дошол до истиот заклучок, предвидувајќи дека Германија повторно ќе завојува со Велика Британија поради прашањата кои „едноставно ќе бидат повторување на она што не внесе во минатата војна“. Ограничувањата кои ги наметнал Версајскиот договор, се тврди во тој извештај, ќе го одложат германското наоружување најмногу за девет месеци од моментот кога Германија доволно ќе зајакне политички за да ги исфрли версајските стеги - а тоа, според предвидувањет на Генералштабот, ќе се случи по својата прилика за десет години. Исто како и француските аналитичари, британскиот Генералштаб предвидел дека Франција ќе биде немоќна доколку во меѓувреме не склучи воен сојуз со некои „првокласни сили“.

Меѓутоа, единствената достапна „првокласна“ сила била Велика Британија, чии политичари не ги прифаќале ставовите на своите советници. Нивната политика наместо тоа се засновала на погрешното уверување дека Франција е веќе доволно силна и дека сојузот со Велика Британија е последното што и е потребно. Британските политичари ја гледале деморализираната Франција како потенцијално доминантна сила на која треба да се воспостави противтежа, а во ревизионистичка Германија гледале оштетена страна на која требало да и се подаде рака за помирување. Овие претпоставки - дека Франција поседува воена надмоќ и дека кон Германија е сурово постапено - биле точни само кратко време. Меѓутоа, исто како и премисите на кои се засновала долгорочната

223

британска политика, биле катастрофални. Државниците опстануваат или пропаѓаат во зависност од тоа колку го разбираат развојот на случувањата. Британските политичари во послевоениот период не успеале да ги сфатат опасностите со кои ќе се соочат за подолг рок.

Франција очајнички сакала сојуз со Велика Британија, како надокнада за гаранцијата која и е скратена кога американскиот сенат одбил да го ратификува Версајскиот договор. Оваа желба наишла на недоразбирање кај британските политичари; тие никако не склучувале воен сојуз со најјаката европска земја, а сега сметале дека Франција може повторно да го воспостави својот некогашен примат на континентот. Во 1924 година, Британското министерство за надворешни работи, француската окупација на Рајнската област ја дефинирало како „отскочна даска за продор во Средна Европа“, а таа проценка била во потполна спротивност со тогашното ниво на свест во Франција. Во тој меморандум уште попогрешно е сфатена окупацијата на Рајнската област - како заокружување на Белгија, што „претставува директна опасност за Шелд и Зојдерското езеро, а со тоа и индиректна опасност за нашата земја“. За да не биде надминат во разоткривањето на антифранцускиот сомнеж, Адмиралитетот потегнал аргумент од времето на војните за шпанското наследство, или Наполеоновите војни: дека Рајнската област доминира над холандските и белгијските пристаништа, чија контрола може сериозно да ги загрози плановите на британската воена морнарица во случај на војна со Франција.

Не постоела никаква надеж дека рамнотежата на силите во Европа би можеле да се сочуваат, се додека Велика Британија сметала дека основната опасност кон неа и се заканува од земјата чија речиси панична надворешна политика била насочена кон спречување на новиот германски напад. Всушност, донекаде во согласност со историскиот рефлекс, многу Британци на Германците почнале да гледаат како на противтежа на Франција. На пример, британскиот амбасадор во Берлин, Виконд Д’Абернон, известил дека е во интерес на Англија да се сочува Германија како противтежа на Франција. „Се додека Германија претставува единствена целина, во Европа постои помала или поголема рамнотежа на силите“, напишал тој во 1923 година. Ако Германија би се распаднала, Франција би стекнала „неоспорена воена и политичка превласт заснована на воената сила и нејзините воени сојузи“. Ова било до некаде точно, но немало никаква врска со случувањата со кои ќе се соочи британската дипломатија во наредните децении.

Велика Британија имала право што тврдела, како што постојано правела, дека обновувањето на меѓународниот поредок после победата бара враќање на дотогашните непријатели во заедница на народите. Меѓутоа, ублажувањето на германското незадоволство не можело да ја поврати стабилноста се додека рамнотежата на силите и натаму безмилосно стоела наспроти Германија. Франција и Велика Британија, чие единство било неопходно за одржување на последниот остаток на европската рамнотежа на силите, гледале една на друга со внимание и неразбирање, додека вистинските опасности за рамнотежата - Германија и Советскиот Сојуз - тивко стоеле на страна. Велика Британија во огромна мерка ја преувеличувала француската сила; Франција во огромна мерка ја преувеличувала можноста Версајскиот договор да го искористи како надокнада за својата се поголема инфериорност во однос на Германија. Британските стравувања од евентуална француска хегемонија на континентот биле

224

апсурдни; француското уверување дека може да води надворешна политика врз основа на тоа што Германија ќе ја држи на колена претставувало залажување потекнато од очај.

Велика Британија не прифаќала сојуз со Франција можеби најмногу поради тоа што нејзините политичари во длабочината на душата сметале дека Версајскиот договор, а особено решението предвидено за Источна Европа, не се праведни, па со тоа се плашеле дека сојузот со Франција, која имала пактови со источноевропските земји би можел да ги вовлече во судир од погрешни причини, поради одбрана на погрешни земји. Општото мислење од тоа време, го покажува ставот на Лојд Џорџ:

Британскиот народ... не би бил спремен да се вклучи во кавги до кои би можело да дојде поради Полска или Данцинг во Горна Шлезија... Британскиот народ чувствува дека населението во тој дел на Европа не е стабилно и дека е свртено кон возбудувањата; тие би можеле да започнат борба било кога, а на чија страна е правдата би можело да биде многу тешко да се одреди.

Држејќи се до тие ставови, британските политичари разговорите во врска со можниот сојуз со Франција пред се ги користеле од тактички причини, повеќе за да го смекнат францускиот притисок врз Германија, отколку за да пружат сериозен придонес кон меѓународната безбедност.

Франција оттаму продолжила со безнадежни обиди да го спречи јакнењето на Германија; Велика Британија се трудела да разработи некакви безбедносни планови кои би ги помириле француските стравови, а не би подразбирале британска обврска. Од тој круг никако не можело да се излезе, бидејќи Велика Британија себе не можела да се натера да и понуди на Франција единствено уверување кое би можело да доведе до поудбна и помирољубива француска надворешна политика кон Германија - конкретен воен сојуз.

Сфаќајќи во 1922 година дека британскиот Парламент нема никогаш да се согласи на некоја формална воена обврска, претседателот на француската влада Бријан наново посегнал по преседан каков што претставувал „Срдечниот договор“ од 1904 година - англиско-француска дипломатска соработка без воени клаузули. Меѓутоа, Велика Британија во 1904 сметала дека ја загрозува градењето на воени флоти и постојаното предизвикување од страна на Германија. Дваесет години од Гермаија се плашела помалку отколку од Франција, чие држење погрешно го припишувала на ароганцијата, а не на стравот. Велика Британија безволно го прифатила предлогот на Бријан, а нејзиниот вистински мотив да го направи тоа покјажува една цинична забелешка од седницата на Владата, која сојузот со Франција го оправдувала како средство за зацврстување на британските односи со Германија:

Германија за нас е најзначајната земја во Европа не само заради нашата трговија, туку и поради тоа што претставува клуч за решавање на ситуацијата во Русија. Помагајќи и на Германија ние во сегашните околности би можеле да се изложиме на обвинувањето дека ја напуштаме Франција, но ако Франција стане наш сојузник, таквото обвинение не би било можно.

225

Дали затоа што ја почувствувал британската неодлучност, или затоа што едноставно сметал дека договорот е премногу неодреден, францускот претседател Александар Милеран го одбил планот на Бријан, поради што овој поднел оставка.

Исфрустрирана поради обидот да воспостави традиционален сојуз со Британија, Франција потоа се обидела да го постигне истото преку Друштвото на народите и во таа смисла ја применила точната дефиниција на агресијата. Спротивставени на така сфатената агресија, го обврзувала Друштвото на народите, кое со тоа би се претворило во сојузништво на светско ниво. Во септември 1923 година, на инсистирање на Франција и Велика Британија, Советот на Друштвото на народите изработил општ договор за меѓусебна помош. Во случај на судир, Советот би бил овластен да утврди која земја е агресор, а која жртва. Секоја членка на Друштвото потоа би била обврзана да и помогне на жртвата, ако е неопходно и со сила, на континентот на кој таа земја потписничка се наоѓа (ова објаснување било додадено за да се избегне обврската на Друштвото на народите да пружа помош во судирите во колониите). Бидејќи врз основа на доктрината на колективна безбедност обврските произлегуваат од општи причини, а не од национални интереси, овој договор подразбирал дека жртвата, за да би имала право на помош, претходно мора да потпише договор за разоружување кој ќе го одобри Друштвото, а потоа според утврдениот план да ги намали своите вооружени сили.

Имајќи во вид дека жртвата е најчесто послабата страна, договорот на Друштвото на народите за взаемна помош всушност пружал поттик за агресија, со тоа што од послабата страна барал сама себе да се се доведе во уште полоша ситуација. Предлогот меѓународниот поредок во иднина да се брани во името на оние што се темелно разоружани, а не во името на виталните национални интереси, звучел премногу апсурдно. Сепак, имајќи во вид дека можеби биле потребни години за да во рамките на општиот договор за разоружувањето се постигне договор за плановите за смалување на вооружувањето, тој договор создавал огромен празен простор. Како што обврска на Друштвото на народите да пружи отпор била одложена за подалечна и неодредена иднина, Франција, како и секоја друга загрозена земја, морала сама да се соочи со опасностите.

Наспроти клаузулата за изземање, тој договор не стекнал поддршка. Соединетите Држави и Советскиот Сојуз одбиле да го земат за разгледување. Мислењето на Германија не се ни барало. Штом станало јасно дека предложениот договор ќе ја примора Велика Британија, која имала колонии на сите континенти, да им помага на жртвите на сите агресии во сите делови на светот, лабуристичкиот претседател на владата Рамзи Макдоналд исто така почувствувал обврска да изјави дека Велика Британија не може да го прифати договорот, без оглед на тоа што учествувала во изработката на неговиот нацрт.

Француските обиди да се обезбеди во меѓувреме се претвориле во опсесија. Не само што не се помирувала со помислата дека тој труд е залуден, туку не го ни напуштала барањето на критериуми кои би биле компатибилни со системот за колективна безбедност, особено затоа што британската влада на чие чело се наоѓал Рамзи Макдоналд многу цврсто го поддржувала тој систем, како и разоружувањето - т.н. прогресивни идеи на Друштвото на народите. Конечно, Макдоналд и новиот француски претседател на владата Едуар Ерио понудиле варијанта на претходниот предлог. Женевскиот протокол од 1924 година предвидувал арбитража на Друштвото

226

на народите во сите меѓународи спорови и воспоставување на три критериуми за општа обврска за пружање помош на жртвите на агресиите: одбивање на агресорот да овозможи Советот да го реши спорот по мирен пат; неприфаќањето на агресорот да го препушти решавањето на спорот на судот или арбитерот; и нормално, учеството на жртвите во планот за општо разоружување. Против така дефинираниот агресор, секоја земја потписничка била обврзана со сите средства да и помогне на жртвата.

Женевскиот протокол, меѓутоа, пропаднал од истата причина како и договорот за взаемна помош, всушност, како и сите останати планови кои во дваесетите години се предлагале во врска со колективната безбедност. Тој по мислењето на Велика Британија одел премногу далеку, додека за Франција бил недоволен. Велика Британија го предложила за да ја наведе Франција на разоружување, а не за да си наметне на се бе дополнителна одбрамбена обврска. Франција тој протокол го прифаќала првенствено како обврска за пружање взаемна помош, додека за разоружувањето била заинтересирена дури на друго место - доколку воопшто и била. За да ја подвлечат бескорисноста на тој потфат, Соединетите Држави објавиле дека нема да го почитуваат Женевскиот протокол, ниту пак ќе се согласат на било какво вплеткување во својата трговија, кое би го предвидувале неговите одредби. На предупредувањето на воените стручњаци дека овој протокол опасно би ги оптоварил британските снаги, Кабинетот на почетокот од 1925 година го повлекол од процедурата.

Ситуацијата била апсурдна. Спротивставувањето на агресијата зависело од претходно разоружување на жртвата, додека легитимитетот скратен со геополитичките и стратешки причини поради кои земјите со векови ги отпочнувале војните. Во согласност со тој пристап, Велика Британија би ја бранела Белгија затоа што се разоружала, а не поради нејзиниот витален стратешки значај. После повеќемесечните преговори, демократските земји не постигнале никаков успех во врска со разоружувањето и колективната безбедност. Тенденцијата на идеите за колективната безбедност агресијата да ја претвори во апстрактен правен проблем - наместо да земе во разгледување било каква одредена опасност или обврска - не дала чувство на сигурност, туку ги поттикнала стравовите.

Велика Британија страстно се залагала за идејата за колективна безбедност очигледно затоа што сметала дека тој систем е помалку обврзувачки отколку било кој традиционален сојуз. Затоа Кабинетот вложил многу труд во проаношањето на голем број формули за постигнвуање на колективна безбедност, додека официјалниот сојуз со Франција го одбивал уште цели 15 години, се до самото предвечерје на војната. Според овие две можности, Британија секако не би завзела толку различен став ако на обврските произлезени од системот за колективна безбедност не гледала како на нешто што помалку веројатно ќе мора да се испочитува, или полесно да се избегне, отколку обврските произлезени од сојузништвото.

Најмудриот потег би бил ако сојузниците доброволно ја растовариле Германија од најтешките одредби на Версајскиот договори и ако бил воспоставен цврст француско-британски сојуз. Тоа Винстон Черчил го имал на ум кога се залагал за сојуз со Франција „ако (само ако) во потполност го промени својот став кон Германија и искрено ја прифати британската политика заснована на пријателски односи и пружање помош на таа земја“. Меѓутоа, таквата политика никој доследно не ја спровел. Француските политичари премногу се плашеле и од Германија и од сопственото,

227

изразено антигермански настроено јавно мислење, а британските политичари биле премногу сомничави во однос на француската намера.

Одредбите на Версајскиот договор во врска со разоружувањето уште повеќе го продлабочиле јазот помеѓу Англија и Франција. Тие, парадоксално, го олесниле германското настроение да воспостави воен пакт што, со оглед на слабоста на Источна Европа, овозможило да ја оствари геополитичката предност во подолг рок. Пропуштајќи да створат механизми за верификација на одредбата за разоружување, сојузниците само додатно ја искомплицирале ситуацијата. Во писмото до полковникот Хаус, главниот француски преговарач Андре Тардје, уште во 1919 година предвидел дека пропустот да се воспостави верификационен механизам ќе смета врз примената на клаузулата за разоружување од Договорот:

...створен е слаб, опасен и апсурден инструмент... Дали Друштвото на народите ќе и рече на Германија: „Докажете дека моите информации се погрешни“, или дури „Сакаме да провериме“. Но во тој случај тоа би се повикало на правото да надгледува, а Германија би одговорила: „Со кое право?“

Тоа Германија би го одговорила и би имала право да го одговори тоа доколкук Договорт не ја примора да го признае правото на верификација.

Во тоа време, кога проучувањето на контролата на наоружувањето сеуште не станало академско прашање, никој не видел ништо необично во тоа што од Германија се бара да го верификува сопственото разоружување. Основана е, нормално, Сојузничката воена контролна комисија. Меѓутоа, таа не била овластена самостојно да спроведе инспекција; можела само од германската влада да бара известувања во врска со прекршоците - што баш и не била сигурна процедура. Комисијата е распуштена во 1926 година, а верификацијата на германското почитување на Версајскиот договор е препуштена на сојузничкките известувачки служби. Не е никакво чудо што одредбите за разоружување се масовно кршени уште многу пред Хитлер директно да одбие да се придржува до нив.

Германците на политичко ниво вешто инсистирале на општо разоружување кое го предвидувал Версајскиот договор и во рамки на кое нивното сопствено разоружување требало да претставува прва фаза. Како што поминувало времето, тие успеале да ја придобијат Велика Британија за таа идеја, а таа поддршка подоцна ја искористиле за оправдување на неисполнувањето на другите одредби. За да изврши притисок врз Франција, Велика Британија најавила драстично смалување на сопствените копнени сили (од кои никогаш не зависела британската безбедност), но не и своите воени морнарици (од кои, нормално, зависела). Француската безбедност, од друга страна, во потполност зависела од војската која морала да биде значајно поголема од германската, со оглед на тоа дека Германија била посупериорна како во поглед на индустрискиот потенцијал така и по бројот на жители. Практичната последица на притисокот со цел промена на таа рамнотежа - по пат на наоружување на Германија или разоружување на Франција - би претставувала промена на резултатот постигнат во војната. До доаѓањето на Хитлер на власт веќе било потполно јасно дека одредбите на

228

Версајскиот договор за разоружување биле поништени, и тоа дека Германија благодарејќи на тоа ќе ја оствари очигледната геополитичка предност.

Репарациите претставувале дополнително семе на раздорот меѓу Франција и Велика Британија. Се до склучувањето на Версајскиот договор, само по себе подразбирало дека победениот ја плаќа воената штета. После Француско-пруската војна во 1870 година, Германија не чувствувала потреба да се повика на било кој принцип, освен на победата, кога на Франција и наметнала плаќање на воената штета; тоа не го направила ни во 1918, кога во рамките на мировниот договор склучен во Брест-Литовск, Русија поднела огромна сметка за репарациите.

Па сепак, во новиот светски поредок настанат после Версај, сојузниците почнале да веруваат дека репарациите бараат и морално оправдување. Го пронашле во членот 231, односно во „Клаузулата за воената вина“, за која стана збор порано. Таа клаузула, на која Германија жестоко се противела, го уништила и онака слабиот поттик за воспоставување на соработка.

Еден од најверојатните аспекти на Версајскиот договор било тоа што неговите составувачи во него вклучиле и една така навредлива, конкретна клаузула за вината за војната, а не го утврдиле точниот износ на репарациите. Утврдувањето на тие цифри им е оставено на идни стручни комисии, затоа што износот кој јавното мислење во сојузничките земји очекувано бил толку претеран, што не само што Вилсонне би се согласил со него, туку не би го поддржала никаква сериозна анализа на финансиските стручњаци.

Со тоа репарациите, исто како и разоружувањето, се претвориле во оружје во рацете на германските ревизионисти; стручњаците се повеќе се сомневале не само во моралноста, туку и во можноста да ги наплатат тие барања. Најдобар пример за тоа претставува книгата на Џон Мајнард Кејнс, Расправа за економските последици на мирот. Конечно, колку повеќе време проаѓало, преговарачката позиција на победникот се повеќе слабеела. Она што не се постигнувало во моментот на шок поради поразот, се потешко се постигнувало подоцна, а таа порака Америка ќе ја извлече од примерот со Ирак, по завршувањето на Заливската војна во 1991 година.

Дури во 1921 - две години по Версајскиот договор - конечно е утврден износот на репарациите. Цифрата била апсурдно висока: 132 милијарди германски марки во злато (околу 40 милијарди долари, што приближно одговара на сегашната вредност од 323 милијарди долари). Тоа претставувало долг кој Германија би го отплаќала до крајотна векот. Германија, како што можело и да се предвиди, тврдела дека е банкрот, дури и ако меѓународниот финансиски систем можел да го поднесе теретот на така огромниот трансфер на средства, ниедна демократска влада во Германија не би преживеала прифаќање на толкав долг.

Во летото 1921 година, Германија ја платила првата рата на репарацијата во износ од еден милион марки (250 милиони долари). Меѓутоа, тоа го направила штампајќи книжни пари и продавајќи ги за странски валути на отворениот пазар - со други зборови, зголемувајќи го износот на книжни пари во оптек се додека веќе никаков значаен трансфер на средства не можел да се извршува. На крајот од 1922 година, Германија побарала четиригодишно одлагање на рокот за плаќање на репарации.

229

Во меѓувреме, малодушноста која со себе ја донел меѓународниот поредок настанат во Версај, особено во Франција, неговиот главен столб во Европа, се повеќе завземала замав. Не постоел никаков инструмент на принуда со кој би можело да се наплати воената штета, ниту било каков верфикационен инструмент за контрола на разоружувањето. Имајќи во вид дека во врска со тоа прашање Франција и Велика Британија не успеале да си ги усогласат ставивите, дека Германија била незадоволна, а дека Соединетите Држави и Советскиот Сојуз биле надвор од игра, Версај всушност предизвикал нешто што повеќе личело на меѓународна герилска војна, отколку на светски поредок. Четири години после сојузничката победа, германската преговарачка позиција станала појака од франциуската. Во таква атмосфера, британскиот премиер Лојд Џорџ повикал меѓународна конференција која е одржана во април 1922 година во Џенова. Тоа бил разумен обид да се разгледаат репарациите, воените долгови и опоравувањето на Европа во целост, сличен на она што следната генерација, ќе го направи во рамките на Маршаловиот план. Со оглед на тоа дека било невозможно да се постигне имотно опоравување на Европа доколку двете најголеми земји на континентот (кои исто така биле и главни должници) биле исклучени, прв пат по завршувањето на војната на еден меѓународен собир биле повикани пареите на европската дипломатија - Германија и Советскиот Сојуз. Во таа прилика, меѓутоа, не е воспоставен меѓународниот поредок на кој се надевал Лојд Џорџ, туку на „отпадниците“ им е пружена можност да се зближат.

Уште од времето на Француската револуција, на хоризонтот на европската дипломатија не се појавило ништо што ни од далеку би личело на Советскиот Сојуз. Прв пат после повеќе од сто години, една земја официјално се посветила на отфрлање на утврдениот поредок. Француските револуционери се бореле за да го сменат карактерот на државата; бољшевиците отишле чекор понатаму и предложиле потполно укинување на државата. Според зборовите на Ленин, еднаш кога ќе одумре државата, веќе нема да постои потреба ни за дипломатија ни за надворешна политика.

Во почетокот, овој став им создавал проблеми и на бољшевиците и на оние со кои морале да доаѓаат во контакт. Првите бољшевици развиле теорија за класната борба и империјализмот како причини за војна. Мешутао, тие никогаш не се занимавале со прашањето како да се постават кон другите суверени држави. Биле сигурни дека за неколку месеци после нивната победа во Русија ќе избувне светска револуција; најголемите песимисти меѓу нив сметале дека до тоа ќе дојде дури за пет години. Првиот советски комесар за надворешни работи, Лав Троцки, бил, според сопственото мислење, дури нешто повеќе од чиновник кој, за да ги дискредитира капиталистите, ќе ги објави разните тајни договори кои предлагале меѓусебна поделба на пленот. Своето задолжение го дефинирал како „објавување на неколку револуционерни прокламации на народите на светот после што може да се заврши работата“. Никој од првите комунистички водачи не мислел дека една комунистичка држава може со децении да коегзистира со капиталистичките земји. Бидејќи се очекувало само по неколку месеци или една година, дека таа држава ќе исчезне, главната задача на советската надворешна политика во почетокот била, како што се верува, поттикнување на светска револуција, а не уредување на односи меѓу државите.

Со оглед на тие околности, било разбирливо тоа што Советскиот Сојуз бил исклучен од мировната конференција во Версај. Сојузниците ништо не ги поттикнувало

230

во своите преговори да вклучат земја која веќе склучила одделен мир со Германија, и чии агенти се обидувале да ги срушат нивните влади. Од друга страна, ни Ленин ни неговите соработници немале никаква желба да се вклучат во меѓународниот поредок кој сакале да го уништат.

Бескрајните интерни расправи не моѓеле да ги припремат бољшевиците за воената состојба која всушност ја наследиле. Тие немале никаков мировен план, по што нивната земја не ја сфаќале како држава, туку како идеја. Затоа се однесувале како крајот на војната и предизвикувањето на револуции во Европа претставува дел од истиот тој процес. Нивниот прв надворешнополитички декрет, објавен утредента по избувнвуање на револуцијата во 1917 година, бил т.н. Декрет за мирот - повик на владите и народите во светот да го воспостават она што го нарекувале - демократски ир.

Бољшевичката илузија бргу била срушена. Германската Врховна команда ги прифатила преговорите за мир во Брест-Литовск и моментното воспоставување на мирот. Троцки во почетокот замислувал дека како преговарачко оружје ќе може да ја искористи заканата со светската револуција, па се поставил како некоја врста застапник на светскот пролетаријат. На негова несреќа, германскиот преговарач бил генерал на победничка војска, а не философ. Во согласност со односот на силите, Макс Хофман, врховниот командант на германските сили на Источниот фронт, предложил, во јануари 1918, сурови услови за воспоставување на мир. Тој барал анексија на целата балтичка област, дел од Белорусија, фактики протекторат над независната Украина и огромни репарации. Кога двоумењето на Троцки му се здосадило, Хофман на крај изнел карта на која со широка сина линија биле одбележани германските баарања и јасно ставил до знаење дека зад тие линии нема да се повлече се додека Русија не изврши демобилизација - со други зборови, додека потполно не го положи оружјето.

Хофмановиот ултиматум ја предизвикал првата значајна комунистичка дебата за надворешната политика која почнала во јануари 1918 година. Со поддршката на Сталин, Ленин се залагал за воспоставување на мирот, додека Бухарин се залагал за револуционерна војна. Ленин тврдел дека Русија, доколку револуцијата во Германија не избувне или пропадне, ќе претрпи „ужасен пораз“, од кој ќе произлезе уште понеповолен „мир кој нема да го склучи социјалистичката влада, туку некоја друга... Со оглед на таквата ситуација, доведувањето во прашање на судбината на социјалистичката револуција која отпочнала во Русија, со тоа што би се потпреле на можноста дека во блиска иднина ќе избие револуција и во Германија, би претставувало апсолутно недозволива тактика“. Говорејќи во прилог на дипломатијата заснована на идеологија, Троцки се залагал за политика „ни војна ни мир“. Меѓутоа, послабата страна може да игра на картата за добивање на време само со противник кој смета дека преговорите поседуваат сопствена логика во согласност со која се одвиваат. Со оваа илузија особено се залажувале Соединетите Држави, но со Германците тоа не бил случај. Кога Троцки се вратил со упатства дека се држи до политика на ни војна ни мир, и кога едноставно објавил дека војната е завршена, Германците ги обновиле воените операции. Соочени со потполен пораз, Ленин и неговите соработнци се согласиле на условите на Хофман и го потпишале мировниот договор во Брест-Литовск, и со тоа прифатиле коегзистенција со империјална Германија.

231

Советите во текот на наредните шеесет години повремено ќе се повикуваат на принципот на коегзистенција, а реакциите на останатите актери секогаш ќе бидат исти: демократските земји советското изјаснување за мирољубива коегзистенција секогаш ќе ја поздравуваат како знак на премин кон трајната политика на мирот. Од друга страна, комунистите периодите на мирољубива коегзистенција ја оправдувале секогаш со тоа што односот на силите не овозможува конфронтација. Очигледната последица на различните ставови претставувала промена на бољшевичкото определување за мирољубива коегзистенција, до која доаѓало паралелно со промените на односите. Ленин сметал дека коегзистенцијата со капиталистичкиот непријател ја диктира реалноста:

Склучувајќи го сепаратниот мир, ние во најголема можна мера за момент се ослободуваме од војувањето со двете завојувани империјалистички табори; користејќи го нивното непријателство, ние ја користиме војната која ог отежнува нивниот договор во однос на нас.

Таквата политика својата кулминација, секако, ја доживеала во 1939 година, кога Хитлер и Сталин склучиле пакт. Евентуалните недоследности лесно се објаснувале: „Ние сме убедени“, рекол еден комунистички државник, „дека најдоследната социјалистичка политика може да се помири со најсувиот реализам и највоинствениот прагматизам“.

Првиот чекор во признавањето на потребата за водење на традиционална политика кон Запшадот, советската политика конечно го направила во 1920 година, кога комесарот за надворешни работи, Георгиј Чичерин, рекол:

Можеби постојат разлики во мислењата за тоа колку капиталистичкиот поредок ќе трае, но сега капиталистичкиот систем постои и со тоа ќе мора да се пронајде modus vivendi…

Наспроти револуционерната реторика, како доминантна советска цел на крајот се искристализирал националниот интерес кој е воздигнат до социјалистичката вистина, исто онака како што долго претставувал окосница на капиталистичките држави. Опстанокот станал непосредна цел, а коегзистенцијална тактика.

Меѓутоа, таа социјалистичка држава набргу се соочила со уште една воена закана кога во април 1920 година ја нападнала Полска. Пред да претрпат пораз, полските сили стигнале речиси до Киев. Кога Црвената армија, гонејќи ги, се приближила до Варшава, се вмешале западните сојузници кои барале крај на офанзивата и воспоставување на мирот. Британскиот министер за надворешни работи, лорд Керзон, предложил разграничување на Полска и Русија која Советите биле подготвени да го прифатат. Меѓутоа, Полска ота го одбила, а конечното решение ги прифатило предвоените воени граници кои се наоѓале многу поисточно од оние кои ги предложил Керзон.

Полска со тоа успеала да го зголеми антагонизмот во однос на своите двајца историски непријатели - Германија од која ја зела Горна Шлезија и т.н. „Полски коридор“, и Советскиот Сојуз од кого ги одзела териториите исотчно од т.н.

232

„Керзонова линија“. Кога се растргнал димот, Советскиот Сојуз конечно се ослободил од војните и револуциите, но тоа го платил со губењето на голем дел од териториите кои царевите ги освојувале во Балтикот, Финска, Полска, Бесарабија и долж турската граница. До 1923 година, Москва повторно воспоставила власт во Украина и Грузија, кои во текот на револуцијата се отцепиле од Руското Царство, што многу современи руски политичари никогаш не го заборавија.

За да се зацврсти власта во земјата, Советскиот Сојуз морал да воспостави прагматичен компромис меѓу револуционерните походи и реалполитиката, меѓу прокламирањето на светската револуција и постигнвуањето на мирољубива коегзистенција. Иако се одлучил да не ја одлага светската револуција, Советскиот Сојуз бил далеку од тоа да го поддржува постоечкиот поредок. Тој во мирот гледал можност да ги сврти капиталистите едни против други. Посебна цел му била Германија, која отсекогаш ја играла главната улога во советските мисли и руските чувства. Во декември 1920 година, Ленин вака ја објаснил советската стратегија:

Нашето постоење зависи пред се од постоењето на радикален размин во таборот на империјалистичките сили и друго, од фактот дека победата на Антантата и Версајскиот договор огромен дел од германскиот народ доведоа до неиздржлива положба... Германската буржоаска влада патолошки ги мрази бољшевиците, но интересите на меѓународната ситуација ја буткаат наспроти својата волја кон мирот со Советска Русија.

Германија доаѓала до истиот заклучок. Во времето на Руско-полската војна, генералот Ханс фон Зект, творец на послевоената германска војска, напишал:

Сегашната полска држава е творевина на Антантата. Таа треба да го замени притисокот кој на источната гранциа на Германија некогаш го вршеше Русија. Војната на Советска Русија со Полска не ја погодува само Полска, туку пред се Антантата - Франција и Британија. Доколку Полска пропадне, би се срушила версајската градба. Од ова јасно произлегува дека е во интересот на Германија нема никакво пружање на Полска во војната со Русија.

Ставот на фон Зектов го потврдил стравувањето кое лорд Балфур го изразил неколку години порано - дека Полска им пружила на Русија и Германија заеднички непријател и оневозможила една со друга да се доведуваат во рамнотежа, како што тоа го правеле во текот на цел XIX век. Версајскиот поредок не ги соочил Германија со Антантата, туку со мнозинството држави; меѓу сите нив постоеле поголеми или помали несогласувања, како што и тие две заедно биле трн во окото на Советскиот Сојуз кој, слично како и Германија, сметал дека во територијален поглед е оштетен. Кога тие две „унакажени“ ќе го здружат своето незадоволство, било само прашање на време.

Приликата се укажала во 1922 година во Рапал, италијаснки приморски град во околината на Џенова, каде Лојд Џорџ ја организирал меѓународната конференција. Парадоксално е тоа што приближувањето на Германија и Советскиот Сојуз овозможило постојано ценкање околу репарациите, кое траело уште од потпишувањето на

233

Версајскиот договор и се интензивирало откако сојузниците ја поставиле својата сметка, а Германија објавила дека не е способна да ја подмири.

Главната препрека за успехот на конференцијата претставувал фактот дека Лјд Џорџ не поседувал ни моќ ни мудрост со кои својата програма за обнова подоцна ќе ја покрене државниот секретар Џорџ Маршал. Во последен момент, Франција одбила во двениот ред да се стави прашањето за репарациите, стравувајќи, се покажало со право, дека врз неа ќе се изврши притисок за да го смали вкупното побарување. На Франција, изгледа, повеќе од се ибило битно нејзиното неостварливо, иако меѓународно признаено, барање да се сведе на некој прифатлив компромис. Германија барала мораториум на плаќање на репарациите. Советите се бореле за можноста сојузниците да се обидат да искочат од ќорсокакот така кшто долговите на царска Русија ќе се врзаат за германските репарации, поради што од Советскиот Сојуз би се барало да ги призне старите долгови и самиот да ја плаќа германската воена штета. Членот 116 од Версајскиот договор ја оставил отворена токму таа можност.

Советската власт немала нешто поголема намера да ги признае долговите на царска Русија отколку што ги признавала британските и француските финансиски побарувања. Таа исто така не била спремна да со вклучувањето на репарационата вртелешка својот, и онака подолг, список од непријатели да ја придодаде и Германија. За да оневозможи тоа прашање на конференцијата во Џенова да се реши на штета на Советскиот Сојуз, Москва предложила пред нејзиното одржување „отпадниците“ да воспостават дипломатски односи и взаемно да се одречат од било какви побарувањња. Не сакајќи да биде прва европска земја која ќе воспостави дипломатски односи со Советскиот Сојуз и со тоа евентуално да ги загрози своите изгледи за смалување на висината на воената штета, Германија избегнувала да одговори на понудата. Тој предлог останал на маса се додека развојот на случувањата во Џенова не предизвикало промена на ставот.

Советскиот комесар за надворешни работи, Георгиј Чичерин - страстен припадник на бољшевизмот, иако по раѓање аристократ - во Џенова не ја пропуштил можноста своите револуционерни убедувања да ги стави во служба на реалполитиката. Давајќи и на практичната соработка приоритет во однос на идеолошките потреби, Чичерин во таа прилика ја објавил „мирољубивата коегзистенција“:

... Руската делегација сфаќа дека во сегашниот историски момент, кој дозволува паралелно постоење на старото друштвено уредување и новиот поредок во настанок, општата економска основа неизбежно бара економска соработка меѓу државите кои ги претставуваат овие два системи на имотни односи.

Истовремено, Чичерин заедно со повикот на соработка изнел и предлози кои биле добро смислени за да ја зголемат забуната меѓу демократските земји. Предложил дневен ред кој бил толку обемен што демократските влади не можеле да го применат, а ни да го игнорираат - а таа тактика ќе стане општо место на советската дипломатија. Дневниот ред опфаќал елиминирање на оружјето за масивно уништување, светска економска конференција и меѓународна контрола на сите водни патишта. Тоа го направил со цел за мобилизирање на западното јавно мислење и стекнување репутација дека Москва се залага за мирољубив интернационализам, што на демократските земји

234

им го отежнувало организирањето на антикомунистичкиот поход чија можност претставувала ноќна мора за Кремљ.

Чичерин во Џенова бил аутсајдер, иако не поголем од членовите на германската делегација. Западните сојузници и натаму не биле свесни за искушенијата во која ја доведувале и Германија и Советскиот Сојуз со тоа што се преправале дека двете најмоќни европски земји едноставно можат да се игнорираат. Лојд Џорџ одбил три обиди на германскиот канцелар и неговиот министер за надворешни работи со него да закаже состанок. Истовремено, Франција предложила да се одржат приватни консултации со Велика Британија и Советскиот Сојуз од кои Германија би била исклучена. Целта на тие консултации било обновувањето на стариот план за замена на долговите на царска Русија за германските репарации - што и помалку сомничавите дипломати отколку што биле Советските го сфаќале како замка за разронување на изгледите за унапредување на германско-советските односи.

Во текот на одржувањето на конференцијата, Германија и Советскиот Сојуз веќе кон крајот на првата недела биле загрижено поради можноста да бидат наведени на меѓусебна конфронтација. Кога еден од помошниците на Чичерин, на 16 април 1922, телефонирал на германската делегација во „завереничко време“, во 1:15 часот по полноќ и предложил подоцна во текот на денот да се одржи состанок во Рапал, Германците веднаш го прифатиле повикот. Тие биле исто оноку нестрпливи да ја завршат својата излолација, колку што Советите сакале да ја избегнат сомнителната привилегија да станат германски повереници. Двајцата министри за надворешни работи многу бргу го припремиле нацрт-договорот за воспоставување на полни дипломатски односи меѓу Германија и Советскиот Сојуз, се одрекле од взаемното побарување и одобриле еден на друг статус на најПОВЛАСТЕНа нација. Кога ги примил закаснатите известувачки податоци за тој состанок, Лојд Џорџ избезумено се обидел да стапи во контакт со германската делегација за да ја повика на разговорот кој до тогаш постојано го одбивал. Германскиот преговарач Ратенау оваа порака ја примил во мигот кога поаѓал на потпишување на советско-германскиот договор. Малку се двоумел, а потоа промрморел: “Le vi nest tire’; il faut le boir (Виното е извадено, треба да се испие)“.

Германија и Советскиот Сојуз една година договарале тајни договори за воена и економска соработка. Иако Рапало подоцна станал симбол за опасност од советско-германското приближување, тоа бил всушност еден од ноие судбоносни случаи кои делуваат како да биле предодредени само кога на нив се гледа наназад - „случај“ затоа што ниедна страна не планирала да се случи тоа што се случило; „предодреден“ затао што сцената ја подготвиле западните сојузници со тоа што ги изолирале двете најголеми европски земји, што меѓу нив створиле појас од послаби држави непријателски настроени кон двете и кои ја распарчувале Германија и Советскиот Сојуз. Сето тоа силно ги поттикнувало Германија и Советскиот Сојуз да ги надминат своите идеолошки разлики и да тргнат во заедничко рушење на версајскиот поредок.

Собирот во Рапал сам по себе немал такви последици, иако го симболизирал главниот заеднички интерес кој во текот на целиот меѓувоен период ќе ги приближуваат советски и германски лидери. Џорџ Кенан овој договор делумно го припишал на советската упорност, а делумно на неединството и помирливоста на западните земји. Западните демократски земји, несомнено биле кратковиди и лекомислени. Меѓутоа, откако ја направиле грешката каква што претставувал

235

Версајскиот договор, двете можности што им преостанале биле исклучително опасни. Советско-германската соработка на долг период можела да се предупреди со британски и француски договор со една од тие две земји. Но, минималната цена за таков договор со Германија била корекција на полските гранции, и речиси сигурно, укинување на т.н. „Полски коридор“. Во така скроената Европа, Франција би можела да ја избегне германската доминација само преку цврст сојуз со Велика Британија, што Британците, нормално, го одбивале да го земат дури и во предвид. Слично на тоа, практичната последица на било каков договор со Советскиот Сојуз би била враќање на „Керзоновата линија“, т.е. гранциата, што Полска го одбила, а Франција не би го зела за разгледување. Демократските земји не биле спремни да платат ниедна од тие цени, па дури ни да го признаат постоењето на дилемите за начинот на кој ќе се брани поредокот створен во Версај, ако не им се дозволи ни на Германија ни на Советскиот Сојуз да играат значајни улоги.

Во таквата ситуација, секогаш постоела можноста двете големи европски сили попрво да се определат за меѓународна поделба на Источна Европа отколку за влез во коалиција која би била насочена против една од нив. Така на Сталин и на Хитлер - со оглед на тоа дека минатото не им пречело, а ги поттикнувала желбата за власт - им преостанало уште само да ја срушат кулата од карти која во меѓувоениот период ја изградиле добронамерните, мирољубиви и во суштина плашливите државници.

(После битката)

Кога воената халабука престанала, белгиските и италијанските кралеви дошле во Париз да ја поздрават Франција поради нејзиното големо ослободување. Пред победниците стоеле два излеза. Првиот - на најбрз начин да се направи примирје, после кое би била дигната блокада, заробениците вратени, а индустриската машина ќе почне да работи. Поради две работи сојуизните сили со нота од 5 ноември склучиле мир врз основа на четиринаесет точки, а германската влада бргу ја прифатила основата за решавање на мирот, бидејќи главна грижа и била уредувањето на републиката и сузбивањето на спартаковците. Другиот излез бил да се одложи дискусијата додека посланиците на овие сојузи и здружени земји не дојдат од разни страни на светот и не го расправат проблемот како целина. Победниците го избрале вториот излез, и теориски не можело ништо да се приговори; овој втор излез допринесол на новото непресметливо страдасе на светот, имотно разложување и политичката заостреност со продолжувањето на блокадата на барање на Франција.

Одлуката на Лојд Џорџ да го распушти Долниот дом ја зголемила тежината на одложување на конференцијата за мир. Коалиционата влада, говорел Лојд Џорџ со жестина, никогаш народот не ја одобрил и затоа е потребен нов мандат за работа на мирот; овој парламент бил на собир од 1910; сериозните промени во законот за избори сметајќи го тука и женското право на глас и повторната поделба на мандатот се извржени. Но, барајќи од народот доверба и овластување за мировна конференција на која мора да има авторитет, Лојд Џорџ си ја зголемил тешкотијата давајќи им на избирачите на брза рака сторени ветувања кои не било лесно да се исполнат.

236

Заедничкиот проглас на шефовите либерали и конзервативци упатен на бирачите бил умерен, тие барале народот да ја поддржи коалицијата додека не се реши прашањето за мирот. Но јавното мислење, притиснато од долгата војна и ужасите од војната, не било расположено да даде бланко-меница; тоа побарало еден одреден и осветољубив програм. Во полниот ек на изборната војна, Лојд Џорџ го напуштил своето дотогашно разумно држење и се здружил со масата. На страна од светлуцавиот изглед за награда на јунаците на Англија, неговата главна платформа била казна за воените злосторници и репарација. Претставникот на лабуристите во воениот кабинет барал да се обеси кајзерот, а Сер Ерик Гедис го повикал народот да ги стегне Германците додека им се слушне глас. Народот ја дал беспрекорната доверба на Лојд Џорџ како доказ за својата благодарност и доверба. Асквит и неговите пријатели биле задоволни, новиот Горен дом бил полн со нови луѓе за на Лојд Џорџ да не му дадат ни малку обврски по чија цена ја колнел невидената диктатура и историја на модерна Англија.

(Подготовки)Сосема друго евангелие е читано во истиот час од претседателот Вилсон, кој

наспроти советот на својто државен секретар, пошол во Европа на мировната конференција да ја претставува Северна Америка; пошол порано, кон средината на декември 1918, за пред да почне конференцијата за мир, да ја проучи ситуацијата. Војувачките страни како и неутралците ги читале неговите сјајни изјави за целите на војната и за начинот на кој Европа треба да се награди; во Европа го поздравувале како новиот Месија. Се собрале широки маси на луѓе во Франција, во Англија, во Италија околу овој светски господар на судбината; неговите зборови се голтале кога со возбудливото говорништво изложувал начела на едно трајно уредување и Лигата на народите која ќе соработува во плодоносното стварање на мирот. За многу кратко време се чинело дека Вилсон, претставувајќи навистина една голема, неисцрпна и незаинтересирана сила, ќе може да ги стиши разбранетите страсти и да ги подвие државниците на стариот свет под својата волја.

Историчарите можат уште долго да се препираат дали во 1919 Вилсоновиот мир бил возможен, но сигурно е дека изгледите за негово остварување биле значајно смалени, бидејќи Париз бил избран за седиште на конференцијата. Требало да биде најпрво Женева, но ја отфрлиле; француските барања и угодноста на еден голем град победиле. Бомбардиран од топови и авиони неколку месеци беспрестајно, два пати изложуван на опасностите да биде освоен, на дометот на пустошот кој го направила војната, Париз бил пореметен, париската атмосфера и пишувањето во парискиот печат укажувало на посетителите на Париз некои вознемирувачки знаци за нервно пореметување. Франција бесна и изранувана на илјада места, барала помош за нејзините страдања и за тоа што го направила, а нејзиниот географски положај и дамнешниот судир со Германците и давале можност да створи посилна положба кон Германците отколку нејзините останати гости. Другото многу повистинско сметање за Вилсоновиот мир бил тајниот Лондонски договор што сојузниците, волно или неволно, го потпишале во периодот на очајна борба. Вилсон во своите четиринаесет точки ја внесол и онаа сите тајни договори да се укинат ако се противни на неговиот предлог; но

237

Вилсон не ги убедил своите сојузници, туку препирките околу тоа продолжувале и морало да се прибегне кон разни компромиси.

Во средината на јануари 1919 седумдесет овластени делегати од 27 држави, кои го претставувале Големиот сојуз, се собрале во Париз. Британските полномошници биле од Англија и од нејзините населби. Лојд Џорџ бил на висина на својот углед и влијание и имал своја линија. Ниеден делегат пратен да го обнови срушениот свет не дошол на конференцијата на мирот со помалку опрема од него, но Лојд Џорџ бргу учел и внесол свеж памет во онаа збрка од задачи кои ги имале да ги решаваат делегатите за мир. Оние што ги опишувале делегатите, Англичанецот Кинс и Американецот Лансинг - двајцата во делегациите за мир - кажуваат за Лојд Џорџ дека не знаел работи, но со неверојатна итрина, по нагон и осет, како надарен со некое ново сетило, чувствувал, погодувал каде е вистината. Бргу донесувал одлуки без обзир на ситниците или на основните начела. Ако направел било каква грешка поради своето незнаење, бргу би си дошол на себе, па во шега и смеа ќе преоѓал преку грешката како ништо да не се случило. Тој бил најостроумниот меѓу големата четворка, но не и најсигурниот. Во дебатите бил секогаш брз, наидувал на слаби места на своите противници, погаѓал бргу и станал опасен соперник. Ако имал успех во Париз, а имал многу, го имал благодарение на добрите совети кои ги добивал и умеел да ги прими.

(Британскиот програм)Британската делегација дошла на конференцијата без детален програм, но имала

неколку водечки начела. Германија, според тоа, требало да се онеспособи повторно да напаѓа на море или на копно; требало да биде лишена од своите колонии, требало да се примора да плати воена отштета на границите на нејзините можности и да ги предаде одговорните воени виновници; но условите на самиот мир не можеле да бидат такви што Германците не би ги потпишале; бидејќи ако Германија не ги прими условите, се стравувало дека во Централните сили ќе завладее бољшевизам. Сите англиски делегати, освен еден, биле за умерени услови. Лојд Џорџ меѓутоа, не бил во состојба да диктира услови на своите сојузници, бидејќи биле наредени и поранешни тајни договори меѓу нив, и интереси на Франција која требало да ја чуваат.

(Францускиот програм; Клемансо)Францускиот прв делегат Клемансо уживал не помал глас од Лојд Џорџ. За

време на оние зајакнати месеци на големата офанзива од 1918, несовладаниот Тигар го чувал светиот пламен на надежта и одлучноста, а по неа како татко на победата бил награден со неограничена доверба од Французите. Неговата сила била зголемена, бидејќи целите на војната на Французите биле ограничени и сосредоточени на едно. Негово било не да го исправи светот, туку да се уништи делото од 1871 и да се обезбедат границите на Франција. Тој го чувствувал за Франција она што во стара Грција го чувствувал Перикле за Атина: таа е единствена, останатото споредно, но неговата теорија била како и Бизмарковата. Тој имал една илузија, Франција; и едно разочарување, човековиот род заедно со Французите, сметајќи ги тука и неговите другари. Тој мислел дека со Германците не треба да се преговара, ниту да се смирува;

238

мора да им се диктира. На никаков друг начин германецот нема да ве почитува ниту ќе има друго средство за да не ве одмине. Но, не мислел дека тоа се само одлики за германците. Мудро било човек да се причува од неискрени зборови, од „идеали“ на будалестите Американци и лицемерните Англичани; би било глупаво да се верува дека во светот има место за такви работи како Лига на народите. Тоа биле идеите на Жорж Клемансо, и не е чудно што тој зборувал дека Вилсон говори исто како Исус Христос. Државниот секретар на Америка за надворешни работи Лансинг пишувал дека тој ја водел мировната конференција. Тој имал особини на голем водач. Клемансо знаел каде треба и кога да се биде недоверлив, а кога повторно да се удри. Ја знаел вистинската вредност на идеализмот за кој толку се зборувало, со толкумина од нив меѓу делегатите со одушевување го поддржувале се до онде каде не доаѓале во прашање интересите на нивните земји. Клемансо успевал во се што превземал. „Тој најдобро се истакнувал меѓу сите. Околу него нема тајни. Тој се борел за мир како што се борел во војната, отворено, разумно, храбро, за својата љубена Франција. Него многумина ог засакале, а сите му се воодушевувале. Тој отворено бил за стариот ред на работите, ја прифаќал Лигата на народите како додаток, но не како замена за материјална гаранција. Тој бил уверен дека Германците не разбираат ништо друго освен сила, а мислел дека Вилсоновите четиринаесет точки не го врзуваат.“ Клемансо го држел Вилосн во шкрипец; ни на својот доверлив министер Пишон не му дозволувал да работи на своја рака. Единствениот советник и близок пријател бил А. Тардије, кој знаел многу надворешни работи, имал добро перо, бил неуморен работник и лично бил предаден на Клемансо, кому значајно му ја олеснувал работата.

(Вилсон)Претседателот Вилсон силно го претставуваат, но сите се согласуваат дека при

отварањето на конференцијата имал и најјака положба и страст да створи некој подобар свет. „Кога стоеше на врвот на своето влијание и сила, пишува полковникот Хаус, од него немаше поголемо лице; тој тогаш беше израз на моралната и спиритуалната снага на светот. Неговата работа во Париз беше без одмор и без користољубие.“ „Вилсон сакаше да направи мир каков што изложи во четиринаесте точки, кажува неговиот најдобар животописец, и правеше се што може. Тој не успеа во се и тоа не затоа што не се обидуваше. Низ целото време, освен тогаш кога требаше да ги ревидира и кога Лојд Џорџ се правеше апостол на умереноста, Вилсон стоеше како единствена снага која бараше чист мир. Тој имаше да бира или да прими ’рѓаво решение или да ја напушти конференцијата и да ствоир уште полош мир. Тој жртвуваше повеќе отколку што доби, но веруваше дека целото зло ќе го исправи Лигата на народите.“ „Кој го видел Вилсон на работа, како гаѓа или сече, може да ја разбере големината на неговата задача и да ја цени негоавта извонредна издржливост, енергија и храброст. Никој повеќе од Вилсон не работел за време на конференцијата и тоа во секој поглед.“ Вилсон бил поборник на меѓонародната моралност и правда, тука сите се ложуваат; не се сложуваат дека бил вешт и дека неговите методи биле добри. Г. Кинс вели дека Вилосн не бил ни јунак ни пророк ни философ, туку еден добронамерник со сите слабости на другите човечки битија, но без доволна интелектуална спрема за да се бори со суптилните и опасни натпреварувачи кои еден стравовит судир на силата и личноста ги исфрлил на врв како мајстори на брза игра дај и земи, и тоа очи во очи во советот. Тој не размислувал долго

239

за се. Кога дошло да се изведат неговите идеи во пракса тогаш се видело дека тие се магловити и непотполни. Тој немал план, немал шема, никаква конструктивна идеја за да се облече во оделото на животот а со кои грмел од Белата куќа. Неговите идеи личеле на пасторски идеи; и мислата и темпераментот му биле главно теолошки, а не интелектуални“. Тој немал доволно спрема, вели неговиот државен секретар Лансинг, за работа на мирот, а не бил наклонет да праша друг за совет; политички тој бил најосамениот човек во Париз.

(Орландо)Орландо, шефот на италијанската влада, немал ни авторитет ниту вештина како

оние од големата тројка, па Клемансо постапувал со помалку внимание кон него отколку кон Лојд Џорџ и Вилсон. Орландо бил професор по право, широко образован и одличен логичар, но играл второстепена улога во драмата и се ограничувал на прашања кои непосредно биле врзани за Италија. Него го водел баронот Сонино, најуопорниот и најнекоруптивниот од државниците на Италија, кои кога виделе дека австро-Унгарија се распаѓа на парчиња, одлучиле да добијат господарска положба на Јадранот, не грижејќи се што новородената Југославија се мрштела.

Јапонците зазеле уште помало учество во градењето на мирот во Европа, Нивните претставници Сајонџи и Макино, седели со саати во мнозинството,к не проговориле ни збор, а лицата им биле како маски, од кои никој не може да прочита што мислат.

(Венизелос, Брачано, Пашиќ)Меѓу претставниците на помалите држави, неоспорно прво место завзема

Венизелос; неговиот ораторски дар, неговата привлечност, неговото романтично минато, како и големите услуги кои тој ги сторил на сојузниците допринеле во голема мера кон тоа. За сето тоа тој барал награда во Париз. „Што и да побарал, вели Лансинг, му е дадено“. Барањата на Романија биле помалку убедливо прикажани од страната на шефот на романската влада, кој не се плашел на конференцијата да стекнте пријатели; тој дошол во судир со Големите сили кога романските трупи влегле во Пешта. Србија ја претставувал Пашиќ, нејзиниот голем старец, кој доживеал да го види исполнет сонот во дворјето на хабсбуршката монархија да се дигне Југословенско кралство. Јадранските области имале во г. Трумбиќ уважен началник на Сплит, свој застапник, а новата Чехословачка република свој бранител во својот претседател на владата Др. Крамаржу, некогашен водач на младочесите во австрискиот Рајхстрат и во Др. Бенешу, неговиот министер за надворешни работи, ученик и пријател на уважениот Масарик. Полска имала еден сликовит толкувач на нејзините интереси, Падервски, за кој Лансинг рекол дека е поголем дипломат отколку музичар. Белгија ја претставувал Химанс, министер за надворешни работи, а во еден критичен момент, дошол во Париз и кралот Алберт. Кралот Фејсал, синот на кралот од Хеџас, лично го застапувал во Париз стварањето на Арапското кралство со граници северно од Мека до Тавридиското море и источно од Еуфрат. Секоја делегација имала штаб од стручњаци, секретари и дактилографи.

240

(И Хувер)Покрај поканетите учесници имало и уште непоканети и непожелни учесници од

целиот свет - Ерменци, Сиријанци, Грузијци, Руси, Естонци, Летонци, Литванци, Финци, Арабанци, Персијанци, Мисирци, Кореанци, Ционисти, Шлезвиѓани, Аландези, Ирци-Американци. Сето тоа слетало како рој пчели со желба да бидат сослушани, да ги прикажат своите народни барања. Никогаш Европа не видела толку владеачи и соперници на едно место, вајдичи и идеалисти кои копнееле за подобар свет. Оние кои биле разочарани и навредени гледале што прават десеторицата или четворицата, се сеќавале на Х. Хувер, најмолчаливиот од луѓето како во тишина работи во својата канцеларија. „Главниот директор за сојузна помош претставувал голема човечка снага во Париз. Тој со луѓето кои ги собра околу себе, спасуваше од смрт деца и барем еден дел од бедата и страдањето, што владееја во Европа ги ублажуваше... Работата негова беше како некој чист зрак низ магла што ги обвиваше напорите и немоќта на Конгресот.“

(Советот на деветмината)Првата задача беше да се дискутира за бројот на претставници кои секоја држава

ќе ги има во конференцијата. Одлуката немала некоја практична вредност откако Северна Америка, Англија, Италија, Јапонија и Франција одлучиле дека нивните помали сојузници треба само да ги дадат нивните барања. Во јануари 1919 првата седница ја отворил Поенкаре кој ги повикал своите слушатели да бараат само правда, да го извршат начелото на самоопределување, и да ја востановат Лигата на народите како највисока заедница против наштетувањето на правата на народите. Потоа конференцијата го избрала Клемансо за претседател на седницата на кои најчесто се прифаќале решенијата. Клемансо бил безобзирен при извршувањето на програмата решена во Советот на десеторицата кои ставале за шефови на влада пет големи сили и нивните министри за надворешни работи. „Неговиот зајадлив збор, лесно изразување, неговата жестина, неговата вистинска или привидна страсност, го загушувала секое спротивставување и отпор. Полните седници биле лакрдија“. Советот на десеторицата всушност бил старото врховно воено мнозинство под друго име. Овој се состанувал два пати дневно, често со стручњаците тоа одело до половина на февруари, а тогаш привремено се оддалечиле од сцената тројцата. Лојд Џорџ и Вилсон отишле поради домашната политика на нивните земји, а Клемансо поради атентатот над него, морал да биде чуван едно време во соба. Резултатот на овие претходни советувања бил тој што се покажала сета разлика која постоела меѓу Французите и Англо-Саксонците во прашањето за понатамошна блокада, постапките кон Русија и територијалната делба на Европа. Комисијата и Одборите за намерните политички и имотни прашања биле одвоени; Врховниот имотен совет, под водство на лордот Роберт Сесил и Хувер (претседател на САД од 1929-1932) јуначки се мачел да го победи гладот во Европа.

Најголема мака имало на почетокот на Конференцијата со Русија и тоа не само поради нејзините внатрешни тешкотии туку и поради разните стремежи и наклонетости на самите победници. Спротивно на очекувањата бољшевиците се одржале повеќе од една година но биле окружени со непријатели, внатрешни и надворешни. Во северна Русија британските трупи ја поддржувале антибољшевичката влада, а другите трупи

241

стоеле во Мурманија. Ослободените Финци, Естонците, Литванците, Полјаците, Украинците биле речиси на воена позиција со Москва. Контра револуционерите со генералот Џенкин кого го поддржувале Сојузниците во Црното Море настапил северно, а адмирал Колчак, спремен да појде напред стоел на сибирската железница позади Урал. Бољшевиците ги сметале за издајници и ајдуци, Сојузниците не биле званично во војна со Русија. Кога се состанале, сите државници во Париз, Французите барале со заеднички сили на сите победници да се обори бољшевичкиот режим; но ни Велика Британија ни Соединетите Американски Држави не ги дале ветените трупи, а Франција не била во состојба да опреми 350.000 војници колку што биле потребни, по мислење на Фош, за да успешно се сврши работата во Русија.

(Состанок на Принкипо)Другите, особено Лојд Џорџ и Вилсон биле со поинакво мислење; тие биле за

тоа да се разговара со оние влади кои претставувале составни делови на старото руско царство. Британската влада предлагала праќање на делегати во Париз, но Клемансо бил против тоа „да не би го заразеле Париз“,Лојд Џорџ предложил по три делегати од секоја група која има власт или која се обидува политички и војнички да завладее со Русија да повикаат на островот Принкипо во Мраморното Море, каде би се состанале со претставниците на Сојузниците, со тоа што за време на состанокот да се склучи примирје. Руските контрареволуционери со го одбиле повикот; бољшевиците, ако никој не ги известил за планот, одговориле дека се спремни за договор со Сојузниците ако се обврзаат да не се мешаат во руските внатрешни работи, дека нема да разговараат со нив и со останатите руски политички групи. Бољшевиците уште додале дека се спремни да ги признаат старите долгови на поданиците на Сојузните Држави. Конференцијата на Принкипо требало да почне на 15 февруари; спремни биле и сојузничките пратеници; после размислувањето се согласиле да учествуваат Естонци, Летонци, Литванци и Украинци. Но, Џенкин и Колчак одлучно го одбиле предлогот за примирје и за конференција; граѓанската војна потоа продолжила и веќе ништо не се правело.

Франција била згрозена да преговара со бољшевиците, па била задоволна кога пропаднала работата со Принкипо; Англо-Саксонците гледајќи опасност во одолговлекувањето, барале решение. Литвинов, бољшевички комесар, пишувал дека бољшевиците сакаат едно решение; на принесениот предлог на пријателот на Вилсон, полковниот Хаус, член на американската делегација Булит да биде со знаење на британската делегација пратен во Русија. Булт ги донел Лениновите услови за мир во едно писмо: примирје, конференција, укинување на блокадите, обнова на трговските и политичките односи, амнестија за сите политички виновници. Сите влади во поранешното руско царство мораат да земат учество во измирувањето на обврските, а сето злато што Чесите го пратиле во Казан и она што Сојузниците по другите краеви на Русија го собрале, треба да се пресмета во отплаќањето на долгот. Сојузничките странски војски требало да бидат повлечени и никаква помош на антисоветските влади не смее да биде дадена. Американскиот претседател го прифатил овој предлог но немал време да го проучи; Лојд Џорџ меѓутоа со Булит го зел во дискусија. Кога ова се дознало во јавноста, настанале препирки во Лондон и во Париз, јавното мислење било

242

спротивно. На еден собор Лојд Џорџ на прашање на избирачите што е со мисијата на Булит, тој одговорил вака: „Ние ништо не работевме со Москва. Беше збор за некој млад Американец кој се вратил од Москва. Јас можам за себе да речам дека не сум надлежен да ја оценувам вредноста на овие соопштенија; ако претседателот смета дека тие работи имаат вредност тој ќе ги изнесе пред Конференцијата.“ Лојд Џорџ се уплашил и ваквата изјава најмногу го изненадила г. Булит; со тоа било отстрането секое непосредно преговарање. Единствениот вистински резултат бил на предлог на Д-р. Нансен, под влијание на Хувер, да се прати храна во Русија. Нансеновиот предлог поминал со мака. Клемансо правел намерни препреки. Бољшевиците го прифатиле и веднаш побарале да се почнат преговори за престанок на непријателството. Овој нетактичен предлог на Русите отворил можност да не се направи ништо за гладните во Русија; и навистина предлогот пропаднал, Д-р. Нансен го повлекол разочаран. Сојузниците сега побрзале да им помогнат на царистите, на што ги притискале емигрантите. Во историјата на мировната Конференција нема полош пасос од ова колебање. Лојд Џорџ и затегнатата строгост на службената Франција.

(Советот на четворицата)Вториот чин од драмата почнал на почетокот на март кога се вратиле

соперниците во Париз. Најпрво почнало со расправање на Договорот со Германија; расправата одела толку споро што Лојд Џорџ предложил Советот на десеторицата да се сведе на Совет на четворица; министрите на надворешни работи да бидат последниот суд за прашањата од втор ред. Од 25 март Советот на четворицата се состанува два пати дневно, во станот на еден од четворицата или во военото министерство, а расправањето се одвива на англиски јазик, со помош на два преведувачи: професорот Манту, преведувач од Врховниот воен совет кој му помагал на Орландо, и секретарот на британскиот воен кабинет, Сер Морис Хенки кој ги забележувал одлуките на Советот на четворицата. Работата на советот била добра; за шест недели - херојски период од Мировната конференција - бил изработен Договор за мир со Германија.

„Се минуваше во разговор, немаше тука завиткувања или разубавувања. Орландо говорел само малку. Останатите тројца го воделе разговорот, разговор со тројца луѓе чии природи биле потполно спротивни една на друга. Дијалогот понекогаш бил трагичен во својата сериозна едноставност; па потоа многу весел, но секогаш искрен и непосреден. Приказната е дека тие еден на друг си подметнувале. Од почетокот сите дискусии се водени со искрена желба да најдат заедничко решение. Вилсон разложувал како некаков академик кога критикува една теза, седејќи право на наслонувачот, развивајќи ги своите мисли со јаснотија на еден дидактичар-логичар. Лојд Џорџ расправал како стрелец, час срдечен, час јаросен, со раката на колено, рамнодушен за техничките аргументи, по нагон наклонет кон изненадни правци на работите, духовит и секогаш со нешто ново, имајќи ги секогаш на ум големите и постојани интереси на взаемност и правда, во непрестаен страв што ќе каже мнозинството во Долниот дом. Клемансовата дијалектика се состоела во тешки аргументи, често оживувана со маѓепснички возбудувања, иако и тој употребувал силогизми како Вилсон или стрелал како Лојд Џорџ.

243

(Лигата на народите)Најмалку тешкотии имало околу најголемото конструктивно дело на Мировната

конференција. Една од четиринаесетте точки на претседателот Вилсон била Лигата на народите, која сакал да ја ствоир што порано и да ја внесе во Договорот за мир. Одма по почетокот на војната во 1914, Асквит зборувал за „вистинско европско здружување“; и во Америка и во Велика Британија извесни луѓе започнале - а меѓу нив и Лорд Брајс и г. Тафт - да спремаат шеми за чување на мирот. Уште во средниот век се мислело за здружување на народите, плановите на Хенрих IV и царот Александар I, Пен, Сен Пјер и Кант почнале да се расправаат живо. Во 1916 претседателот Вилсон го свртува светското внимание на тој идеал, со многу говори; а во 1917 Лорд Филимер на предлогот на лордот Роберт Сесил, бил поставен од страна на британската влада за претседател на еден намерен одбор. Во летото 1918 шефот на јужно африканските колонии, генерал Смец, проповеда за Друштво на народите, што го обрнува вниманието на Вилсон и неговиот близок пријател Хаус. Франција и Италија имаат свои предлози во генерални начела; францускиот политичар Леон Буржоа бил целиот за оваа идеја. Меѓутоа, ни Клемансо ни Ст. Пишон, не веруваат во Лигата, т.е. англо-саксонските кумови на Лигата на народите морале добро да потегнат за да ја скршат рамнодушноста на нивните сојузници.

(Уставот на Лигата на народите)На втората полна седница на 25 јануари на предлог на претседателот Вилсон,

решено е да се востанови Лигата на народите да ја движи меѓународната соработка, да обезбедува извршување на меѓународните обврски и да биде гаранција против војната; да биде составен дел на Договорот за мир; да во неа можат да влегуваат сите цивилизирани народи кои ќе даваат ветување дека ќе работат за целите на Лигата на народите; дека членовите на Лигата на народите повремено ќе се собираат, Лигата да има свој постојан орган и секретаријат; да избере еден одбор кој ќе изработи до ситница устав на Лигата и нејзините функции. Одборот го составиле полковникот Хаус, лордот Роберт Сесил, генералот Смец, Буржоа и Венизелос. Претседател на одборот бил Вилсон кој стоел во тесен допир со членовите на одборот. Уставот бил готов веќе на 14 февруари и изнесен на полната седница (III-та); на петтата сенциа на 28 април, претседателот објаснил што е изложено во првобитниот предлог. За да не и се префрла многу во Америка, морало да се внесе начелото „Америка за Американците“. Јапонија, после неуспешните борби во Одборот, поднел предлог на полната седница сите членови на Лигата да бидат рамноправни, но пред упорите на Северна Америка и Австралија, Јапонија го повлекла својот предлог. Леон Буржоа барал залудно да се востанови еден инспекторат на Лигата да го контролира оружувањето и да се створи едно поморско и војничко мнозинство при Лигата. Уставот, така изменет, билприфатен; и така уште во април 1919 настанала оваа установа, сторен е најамбициозниот и со најголеми надежи обид во историјата на светот; формално Лигата стапила во живот дури во јануари 1920. Во советот на Лигата на народите покрај петте Големи сили биле додадени ex-officio Белгија, Бразил, Грција и Шпанија, а Сер Ерик Драмонд бил избран а прв главен секретар на Лигата. Франција и Белгија толку се противеле да влезат во членство со непријателските држави, што Англо-Саксонците морале да се отстранат.

244

(Членови на Лигата на народите)По гласот за вовед на Високи договарачки страни, се договориле на Уставот „во

намера да ја подигнат меѓународната соработка и да допринесат кон мирот и безбедноста“, а нивните должности биле изложени во 26 членови. Првите членови на Лигата биле сојузниците на Големиот сојуз и тринаесет неутралци кои биле повикани одма да и пристапат на Лигата. Останатите држави можеле да влезат во Лигата со согласност на две третини на Собранието, под услов да дадат заклетва дека намеруваат искрено да ги исполнуваат своите меѓународни обврски. Секој член на Лигата на народите може да ја напушти Лигата две години после отказот. Органите на Лигата се: Собранието, Советот и Секретаријатот. Собранието се состанува редовно во одредено време, секоја држава-член на Лигата може да има во Собранието три пратеници, но само еден глас. Советот има постојани и повремени членови. Постојаните се членовите-делегати на Големите сили, а повремените се бираат меѓу останатите држави. Секретаријатот се наоѓа во Женева како прво седиште на Лигата на народите.

(Обврски)Обврски на членовите на Лигата: Советот требал да изработи план за смалување

на оружувањето и да најде средства да се спречи приватно изработување на оружје и муниција. Членовите на Лигата се должни да ја известуваат до ситница Лигата за своето оружување, и за својата воена и поморска програма. Срцето на Уставот (член 10-17) се занимава со предупредување за војна. „Членовите на Лигата (чл. 10) се обврзуваат дека ќе ја почитуваат и ќе ја чуваат од надворешен напад територијалната целокупност и постоечката независност на сите членови на Лигата.“ Секоја војна или закана за војна, без разлика дали се однесувал непосредно на еден член или не, се смета како акт кој се однесува на Лигата како целина, и на барање на Лигата има право да се сврти вниманието на Собранието или Советот на сето она што претставува опасност за мирот. Членовите се должни своите опасни спорови да ги предадат на арбитража или на Советот на иследување, а не можат да прибегнат кон оружје пред три месеци после арбитражата. Постојаниот суд за меѓународна правда се установува со право да решава за сите меѓународни спорови и дава мислења за предметите што му ги упатува било Советот или Собранието. Опасните спорови кои не можат да се поднесат на арбитража се соопштуваат на Советот, па ако Советот не успее да ги расправи, тогаш се објавуваат сите поставки и решенија на Советот. Членовите на ЛИгата нема да влегуваат во војна со онаа држава која ги прифатила предлозите на Советот. Секој член на Лигата кој прибегнува кон војна спротивно од одредбите, ќе се смета како напаѓач во војната против сите членови и овие ќе ги прекинат веднаш сите имотни, финансиски и лични односи со напаѓачот. Советот ќе одлучува колку секој член на Лигата треба да прати војска за одбрана. Во случај на судир меѓу еден член и еден не-член на Лигата, или помеѓу двајца или повеќе не-членови на Лигата, Лигата на народите ќе ги понуди своите услуги; ако посредничката улога се отфрли и член на Лигата е нападнат, другите ќе му притекнат на помош.

(Мандати)Останатите завршни членови, повеќе или помалку се однесуваат на

предупредување за војна. Секој нов уговор или нов меѓународен договор мора да биде

245

регистриран во секретаријатот на лигата и објавен, а секој таков уговор ќе има вредност ако е заеведен во протоколите на секретаријатот. Собирот може да предлага ревидирачки уговори кои ќе станат неприменливи. На предлог на генералот Смец, завојуваната територија на која живеат заостанати народи се предава на напредните народи со тоа што тие за својата работа во нив, како мандатори на Лигата на народите, поднесуваат годишни извештаи до неа. Членовите н Лигата на народите се обврзале заеднички да работат на поправката на состојбата меѓу работниците, за спречување на зарази, за олеснување на страдањето на разни народи, за сузбивање на тргувањето со бело робје, за спречување на трговијата со опојни други и други опасности за цивилизацијата.

Местото на Вилсон во историјата се одредува според тоа дали Лигата на народите ќе успее или нема да успее во иднината; сега тоа е полесно да се оцени отколку во 1919, кога целиот свет беше лом. Лигата толку беше спротивставена на многу интереси и толку нови снаги, противни на неа, тогаш беа ослободени во Европа, што Лигата на народите ако не е внесена во уговорите како составен дел на мирот, ќе останеше до едно поколение подоцна. Уште поважна работа беше тоа што идејата за Лигата на народите беше срж на сите договори и тоа така што тие не би можеле да се применуваат ниту извршуваат без неа. Признанието дека проблемите покренати во Париз можат да бидат решени само по пат на една постојана меѓународна организација, е најверојатно и најголемиот успех на Конференцијата. Денес може да се рече дека за ревизијата на грешките на творците на мирот беше потребна една меѓународна установа.

(Границата на Рајна)Најтешката задача на Големата Четворка беше безбедноста и одбраната на

источната граница на Франција. Англичаните одлучно ги одбиле одредбите на тајниот француско-руски Договор од 1917 кои ги објавиле бољшевиците; но повеќето Французи биле на мислење дека одделувањето на левиот брег на Рајна е единствена сигурна гаранција против било каква жива наезда и упад во Франција. Само што е склучено примирјето, Фош навалил на Клемансо да ја бара рајнската граница; во јануари 1919 Фош ја упатил истата претставка на сојузничките генерали. Клемансо го упатил А. Тардије да ја подготви француската теза во целиот обем. Германија во можноста да изведе напад на Франција, се вели во тезата, затоа што се наслонува на железничката мрежа на левиот брег и на утврдувањето на Рајна. Франција не сака да го анектира левиот брег, но сака Рајна да биде западна граница со Германија; со тоа сите главни мостобрани се држат во рацете на сојузниците. Англичаните биле против тоа. „За првата моја посета на Париз, забележува англискиот шеф на владата Лојд Џорџ, првата работа што ми удри во очи е кипот на Штрасбург во црнина. Немој да направиме втор Алзас и Лорен.“ Одвојувајќи седум милиони германци од татковината било тешко дело; меѓу другото, за тоа никогаш не станало збор во било каква заедница или одвоена декларација за целите на војната, и тоа веќе не било ни нужно, Германија била разоружана. Велика Британија во секој случај, одбива да ги држи гарнизоните во Германија.

246

(Англиската опомена)Претседателот Вилсон се вратил на 14 март и тој ден со Лојд Џорџ предложил

место за англиско-американска воена гаранција. Клемансо побарал време за размислување; три дена подоцна тој го прифатил овој предлог и тоа не како замена, заедно со окупацијата, бидејќи по негово мислење договорот може да ја осигура победата, но не може да го спречи нападот. Преговорите траеле до 22 април непрестајно и за тоа време се вплеткале сериозни размислувања во мнението. Лојд Џорџ предал на 26 март еден меморандум во кој на државнички начин се изожува не привремено, туку решение за постојан мир. „Вие можете да и ги одземете на Германија нејзините колонии, можете да ја смалите нејзината воена снага на жандармерија и воена морнарица до Силите од петтиот ред; но на крај тоа води кон истото: ако таа чувствува дека со неа е неправедно постапено со договорот за мир од 1919, ќе најде начин да си наплати од војувачите. Длабокиот впечаток што го направи во срцето на луѓето четиригодишното беспримерно колење ќе излезе од човечките срца на оние кои страшнниот меч на големата војна им оставил лузна. Одржувањето на мирот ќе зависи од човековите очајувања кои постојано ќе ги поттикнува духот на родољубието, правдата и чесните намери. Нашите услови за мир можат да бидат остри, можат да бидат многу тешки, дури и безобзирни, но мораат во исто време да бидат и праведни, така што земјата на кои и се наметнуваат не може во длабочината на душата да се жали дека се неправедни. А неправдата и надуеноста покажани во часот на триумфот нема никогаш да се заборават, ниту простат, и затоа многу сериозно се противам да не се предаде поголем број германци од една држава на друга отколку онолку колку што тоа е потребно. Јас не можам да видам поголема причина за идни војни од таа, ако германскиот народ, кој се покажал како една од најмоќните и најсилните раси на светот, биде опкружен со многу мали држави, народи од кои некои не можат да ја сочуваат или да ја створат за себе државата, и во чии граници големи маси од германци бараат да се соединат со своите сонародници.“ Осветничките услови за мир можат да ја уништат германската влада, но можат и народот да го фрлат во ракаљта на бољшевизмот, кој со помош на германците ќе завладее во централна Европа и ќе стане опасност за западните народи. „Од кој агол и да се гледа, мене ми се чини дека мораме да остареме за да донесеме едно такво решение за мир кое личи на непристрасни судии, заборавајќи на сите чувства што ни ги донесе војната.“ Еден праведен и далекувиден мир со Германија, рекол Лојд Џорџ, мора да ја дополни Лигата на народите како ефективен чувар на меѓународното право и слобода, разоружувања и на победниците и на победените, и да ја воведе Германија во крилото на Лигата откако ќе ги прифати сојузните услови и установи за постојана и демократска влада.

На овој збор на Лојд Џорџ, Французите одговориле, ако на новите држави не се дадат такви граници да можат да живеат, тие ќе се свртат кон бољшевизмот, тоа што го предлагаат англичаните за својата сигурност и што даваат како безбедност за Франција затруени односи меѓу сојузниците. Лојд Џорџ бил спремен да попушти и да ја задоволи Франција да ја доведе во однос со Алзас и Лорен. Се согласиле сите да ја сведат германската војска на 100.000 војници, да ја укинат општата воена обврска, да го демилитаризираат десниот брег на Рајна во длабочина од 50 км.; но Лојд Џорџ никако не се согласил левиот брег на Рајна да го одвои засекогаш од Германија, а Вилсон се

247

согласил дека ништо не е повозможно и попотребно од взаемна гаранција. На ова Клемансо одговорил дека германската флота е уништена, а дека Америка е далеку преку Океанот. Излегле пред Советот Четворицата, Фош и сојузните генерали; На Фош никој не му помагал, па дури ни кралот Алберт, кого го повикале во Советот, не бил за предолга окупација. Кога на Вилсон му дошла под грло оваа француска непопустливост, тој наредил воениот брод Џорџ Вашингтон да се спреми за Америка. Франција останала сама и Клемансо со тешко срце морал да ја напушти идејата за левиот брег на Рајна. Вилсон одобрил на 20 април сојузниците да останат петнаесет години во Германија со свои војски, а на 22 април и Лојд Џорџ ја дал својата согласност. Се согласиле дкеа овој рок може да се продолжи ако има потреба, при крајот на рокот, била сметана како недоволна и дека сојузниците можат да ја окупираат повторно германската област ако Германија не ја плати отштетата.

Ова решение, донесено со толку тешкотии, не ги задоволило ни Велика Британија ни Франција. Фош се жалел што е оставено толку кратко време и зборувал: „Во чии раце е Рајна, во тие е и Германија, а ко ние не сме на Рајна, сме загубиле се.“ И Лојд Џорџ бил незадоволен, а кога чул што германците зборуваат за условите за мир, се жалел што дозволил да го убедат. Лојд Џорџ барал два пати мислење од својата влада и британските делегати, и сите биле еднодушни дека требало да понуди или окупација или гарантен Договор. „Јас не ве обвинувам вас, му говорел Лојд Џорџ на Клемансо, јас себеси се обвинувам што премногу бргу попуштив пред вашите аргументи. Ако продолжите јас ќе морам да ја изнесам работата пред Долниот дом.“ Клемансо одговорил дека нема да се навраќа на работата, дека и тој ќе излезе пред народно претставништво, па ако треба и ќе даде оставка на владата. Лојд Џорџ најпосле попуштил. Фошовиот преглед за воената управа во Порајнската област се отфрлува, а се ствара граѓанска рајнска комисија.

(Сарски угледни мајдани)Англичаните се противеле на постојана окупација на левиот брег на Рајна, а

Американците на анексиите на Сарската долина. Кога Вилсон му рекол на Клемансо на седницата дека тој не може да прифати ни одвојување на левиот брег на Рајна, ни на анексиите на Сарската долина, Клемансо го нарекол Намќор и веднаш ја напуштел седницата. Француското барасње да се даде Сарската област одредена во 1814 а одбиена во 1815, го одбиле Англо-саксонците, па било повлечено. Сите се согласиле дека треба да им се даде Сарскиот јаглен, бидејќи јаглените рудници во Франција не работеле; само Лојд Џорџ се согласил Сарската област да добие автономија под француска заштита, а Вилсон бил за тоа на Французите оттука да им се даде онолку јаглен колку што загубиле. Французите мудро ја одбиваат анексијата на една германска област и предложуваат особен режим, особена политичка организација за оваа област. Во областа влегле и јаглените полиња. Решението било средно; образована е една петочлена управна комисија (тројца поставила Лигата на народите, еден населението и еден Франција), а по петнаесет години со гласање на народот требало да се одлучи дали Сарската област ќе се спои со Франција или со Германија или ќе остане сам режим. Германија имала во краен случај, да и плани на Франција проценета вредност од рудниците во истиот час.

248

(Судење на кајзерот)Држењето на британската делегација во прашањето за левиот брег на Рајна и

Сарската област, нејзиното држење во две-три други прашања, изгледало строго, ако не и осветничко. Лојд Џорџ на изборите говорел дека ќе му се суди на кајзерот; и против мислењето на Северна Америка и Јапонија, како и неодобрувањето на Генералот Боте и Смец, барана е екстрадиција на кајзерот од Холандија, меѓутоа залудно. На Северна Америка, која за себе ништо не барала, и изгледало дека Велика Британијај премногу бара на сметка на отштетата. Четиринаесетте Вилсонови точки содржеле и „реставрирање“ на окупираните краеви, а во нотата од 5 ноември, на основа која Германија го предала оружјето, се зборува и за „отштета за секоја штета која е сторена на граѓанството и неговиот имот во сојузните земји од страна на германскиот напад на суво, на море или од воздух.“ Англичаните и Французите постојано збореле дека Германците се виновни и одговорни за сите трошоци направени за војување. Клемансо изјавил дека колкава сума и да одредиле стручните луѓе за репарација, таа сума сепак нема да ги задоволи Французите; а Лојд Џорџ зборувал дека ќе мора да падне ако сумата за репарација се одреди. Американската делегација била целата за тоа да се одреди една сума за да се врати редот и да се охрабрат Германците да работат. Лојд Џорџ и Клемансо не сакале да слушнат ништо за тоа ни од своите ни од туѓите.

(Околу репарацијата)Прашањето за тоа што треба да се смета и вброи во категоријата на репарација

долго се претресувало. Американците тврделе дека во репарацијата не може никој да ја вбројува штетата која војната ја направила на цивилното население, а Англичаните го бранеле спротивното мислење. Вилсон по враќањето од Америка одговарал: „Вбројувањето на воените трошоци не се согласува со она што порано им го рековме на нашите непријатели и не може, ако се зборува чесно, да се измени затоа што ние сме победниците.“ Британските делегати ја барале оваа репарација и за штетата што ја направиле авионите и подморниците која не била голема, и затоа во очи на изборот за Долен Дом, Лојд Џорџ ветил дека Германците се ќе платат па 370те членови на Долниот Дом во часот на дискусиите за репарацијата го опоменале на ова негово ветување. „Нашите избирачи очекуваа дека првиот акт на британската делегација ќе биде, како што вие во својот изборен говор ветивте, предлог на потполно нов закон и принуда на Германците да го признаат долгот.“ На ова Лојд Џорџ одговорил дека владата ќе одржи се што ветила. Во средината на април Лојд Џорџ одлетал во Англија и во таа прилика го нападнал лордот Нортклиф, верувајќи дека тој ја потскратил депешатаи водел низ „Тајмс“ и „Дејли Мел“ остра борба против него. Спорот околу англиско-американското мислење се завршил со едно среднишно решение меѓу она што било во условите за примирје и она што се подразбирало под воените трошоци и пензии и некои други надокнади. Вилосн се согласил после формулата која ја дал британски делегат барајќи во рок од две години една милијарда отштета, со тоа што ќе изработи посебен репарационен план една меѓусојузничка репарациона комисија.

- 581-(Германците во Версај)

249

Германските делегати пристигнале во Версај на 29 април, а предаден им е текст со уговор на 7 мај во Тријанон Палас Хотелот. Судирот, изјавил Клемансо кратко по повод отварањето на седницата, премногу скапо им дојде на победниците, па мораа да ги превземат сите потребни мерки за мирот да биде траен. Примајќи голема тетратка со хартија во која биле испишани условите на мирот, германскиот делегат Брокдорф Ранцау, германски министер за надворешни работи, прочитал една изјава одбивајќи ја од Германија сета одговорност за војната. Вилсон сакал условите на договорот за мир да се претресат усно на седниците, но Клемансо кому после извесно колебање му помогнал Лојд Џорџ, барал се да се изврши по писмен пат. Германската делегација пратила на Советот на четворицата многу мемоари, изнесувајќи меѓу другото како германскиот народ, после губитокот на толкави територии, јаглен и железо, нема да биде во состојба да плати голема отштета, и нема да може да живее. Германските контра-предлози биле готови на 29 април. Во својот одговор Германците тврделе дека начелата на основа накои тие го положиле оружјето се повредени; дека новата германска влада е сосема демократска; дека полоши услови за мир не би поставила ни една империјалистичка влада; дека Германија може да ги изврши бараните обврски ако си ја задржи горна Шлеска; дека би го примила плебисцитот во Алзас и Лорен под контрола на неутрални лица; дека би влегла веднаш во Лигата на народите но со еднакви права; дека редукцијата на оружувањето треба да биде општа, а не еднострана. Германците го одбиле одвојвуањето на Данциг како замена за отстапување на Мемела, а барале да ги задржат колониите и тоа под мандат.

(Пред крај. Договорот е потпишан)Германскиот одговор само повеќе ги зацврстил барањата на Клемансо, а Лојд

Џорџ толку се возбудил што ги повикал сите поважни членови на владата на советување во Париз; овие како и тој биле наклонети кон умереност. И сега, она што А. Тардије го нарекол „втора најголема криза“ започнало. „Тоа беа страшни денови. Лојд Џорџ се грижеше што ќе биде ако тие одбијат да потпишат или ако Германија има било каква криза. Во сите прашања - разоружувања, окупација, репарација, Данциг, горна Шлезија, - тој предлагал невозможни отстапки, се извинувал што работи толку доцна, говорел дека ќе го праша Народното претставништво. Нашите (француски) барања ќе ја обесхрабрат владата и нема да се најде никој што ќе потпише.Мирот мора да биде потпишан. Ние не можеме да останеме во положба која не е ни мир ни војна. Ако Франција тоа го сака, може. Изгледаше дека ќе пропадне двомесечната работа.“ Клемансо на ова излагање на Лојд Џорџ одговарал дека тој подобро ги знае германците, и дека отстапките може само да ги охрабри уште повеќе да се противат а сојузниците ќе се лишат од своите права. Клемансо со потсмев зборувал како британското јавно мислење не и префрла на својата влада тоа што Германија на Англија ги предала своите колонии и воената морнарица. Иако американската делегација била на страната на британскиот прв министер, сепак Вилсон, колку и да му се брзало да се потпише Договорот, сакал да не се изменат основните одредби, па не настојувал многу на тоа финансиските услови, како што барала американската делегација, да се се сменат. Лојд Џорџ не можел, без негова помош, да го добие она што го сакал. „Разумот победи, пишува А. Тардије, па и неговата измена и дополненија, едно по едно заминаа.“ Во одговорот на Големата четворка предаден на германците на 16 јуни, имало значајни

250

измени. Одобрено е народно гласање во горна Шлезија, источната граница на Германија малку е изменета, сообраќајот со источна Прусија е подобрен, редукцијата на војската е одложена, репарационите пралќања требало да се утврдат во договорот со една германска комисија. Без овие промени првобитните услови не ги прифатила ниедна германска влада, а германските делегати биле во мнозинство склони да не ги потпишуваат поднесените услови. Германската влада е поделена на два дела; но Ерцбергер добил повеќе од народното собрание во Вајмар, Шајдеман дава оставка, а на негово место доаѓа влада со мандат да потпише договор за мир. Во тој миг германците ги потопуваат своите воени бродови во англиски води (во Скапафло) и со тоа го тргаат од дневниот ред едно мачно прашање, но ги доведуваат до лутина сојузниците. Германците се обидуваат за последен пат да тргнат од текстот два члена од договорот за мир, оној за предавање на кајзерот и другите виновници и оној за одговорноста на Германија за војната; ова сојузниците го одбиле и одлучно и барале договорот да се прифати без одлагање. Големите четворица ги оставиле германците со рок до 23 јуни, до 7 часот навечер, за потпис; околу 5 часот попладне тој ден дошол извештај дека Германија прифаќа. На 28 јуни германците и сите сојузници, освен Кина, во двораната со огледала во Версај на истото место каде Германците пред пола век гордо го прогласиле Германското царство, го потпишале договорот за мир. Тој ист историски ден го потпишале Лојд Џорџ и Балфур, Клемансо и Пишон, гарантниот договор против непредизвикан напад на Германија врз Франција како што ветиле Англичаните во надокнада за напуштање на идеите за одвојување на левиот брег на Рајна; слична работа потпишал и Вилсон.

Договорот со Германија имал две главни одредби. На запад Германија и ги отстапила на Франција Алзас и Лорен, а на Белгија пруските Морсна, Ипен и Малмеди. Овде требало по предавањето на Белгија да се изврши блебисцит. Долината на реката Сара (Сарска област) предадена е на петнаесет години, Луксембург излегол од царскиот сојуз а левиот брег на Рајна требал да биде демилитаризиран. Северен и среден Шлезвиг требале по пат на народно гласање да се одреди каде ќе бидат, во Германија или во Данска. Најстрашните територијални жртви биле направени на исток; поголемиот дел од покраината Познањ и западнна Прусија е отстапен на Полска. За горна Шлеска бил одреден плебисцит. Данциг требал да стане слободно пристаниште под заштита на Лигата на народите, а во царински сојуз со Полска. Источна Прусија била одвоена од останатата Германија, а плебисцитот требал да реши за судбината на јужните и источните покраини. Мемел и окружните области околу него биле предадени на сојузниците. Германските колонии биле разделени, сите, меѓу победниците, како мандатори на Лигата на народите. Германската југо-западна Африка станала составен дел на Јужно-африканската Унија, германската источна Африка ја зела Велика Британија, која отстапува на Белгија еден мал но добро населен дел на северо-запад на границата на државата Конго. Франција го добила речиси цел Камерун и Тоголанд. Германските населби во Тихиот Океан биле поделени меѓу Јапонија и Велика Британија; Јапонија добила сверно од екваторот, а Англија јужно од него. Самоа отишла во Њу Зеланд, а останатото на Австралија освен островот Науру кој и припаѓа на Велика Британија.

251

(Разоружување на Германија)Германија морала да се разоружи веќе и по условите за примирје; договорот за

мир барал понатамошно разоружување. Во март 1920, војската требала да биде сведена на број од 100.000, а војниците би имале да служат дваесет години. Генералниот штаб морал да се укине. Тешката артилерија е забранета, а бројот на лесни топови и муниција ограничен. Левиот брег на Рајна, педесет километри во длабина, требало да се демилитализира. Воената морнарица е сведена на шест воени бродови, шест лесни крстарици, дванаесет разорачи, дванаесет торпеда со 15.000 доброволци. Подморниците се укинати, срушени се тврдините во Балтичкото море како и демилитаризацијата на Хелголанд исто е извршена. Германија понатаму не смеела да има воени авиони и дирижабли. Целокупната воена отштета требало да се утврди до 1 мај 1921, од страна на една меѓународна репарациона комисија, то тој ден Германија требала да плати една милијарда златни марки, а останатото во текот од триесет години. Германија морала да ги предаде сите трговски бродови преку 1600 тони, половина од бродовите меѓу 100 и 800 тони, една четвртина од рибарските бродови, и да изгради годишно за пет години по 200.000 тони трговски бродови. За десет години требало да дава на Фансија големо количество јаглен. Германија плаќала издржување на окупационата војска, не смеела пет години да дига царина против сојузничките роби и морала да се согласи да ги распродаде своите имоти надвор од Германија - во сојузните земји. Килскиот канал бил пристапен на сите воени и трговски бродови од сите народи, германските реки се интернационализирани, а Кел спрема Штрасбург требал да биде под француска контрола. Кајзерот требало да го судат претставници од пет големи сили, а останатите кои направиле злодела пртив военото право и обичај, специјални воени судови. Како залог за извршените обврски, сојузните трупи требале да окупираат еден дел од германските територии и главните влезови во Германија на Рајна за 15 години; евакуацијата требала да се врши постепено и сразмерно со извршените обврски и исплаќајќи ги воените отштети. Ако Германија не би ги извршила своите обврски за репарациите, за време или после 15 години, повтроно би биле окупирани истите германски покраини.

(Заклетства за мир) - ГаранцииЛојд Џорџ на 3 јули во Долниот дом го изнел договорот на одобрување и зборел

вака: „Одредбите на договорот се страшни, но праведни, сите нови територијални граници се сметаат како репарација. Оние што тајно се спремале за војна, како и оние што ги повредилее воените закони, мораат да бидат казнети, не поради освета, туку за да се даде пример дека злосторниците ќе ги стигне казна; кајзерот ќе биде суден во Лондон. Германската нација треба да се казни, бидејќи им ја одобруваше работата на своите господари. Лојд Џорџ на сите ќе им покаже еден единствен член од договорот кој не одговоара на правдата и честа. Англиско-Францускиот гарантен договор, додава Лојд Џорџ, е прво заклетство за мир, и ја обврзува Англија само во случај на непредизвикана војна. Окупацијата на германските покраини е второто заклетство за мирот. Лигата на народите е најголемата гаранција, но и таа нема да вреди ако зад неа не стојат силни држави кои ќе ги спречат нападите.

252

Оваквото мислење не го делеле сите членови на англосаксонската нација со Лојд Џорџ. Американскиот министер за надворешни работи ги нарекол усовите на овој мир како „неизмерно тешки и понижувачки, а некои ми изгледаат и неизвршливи.“ А англискиот делегат на министерството за финансии Кинс во знак на протест поротив оваквото решение на репарационите прашања дал оставка и пишува книга која ја чита цел свет, а во неа тој го напаѓа „Картагинскиот мир“ (види „Економски последици на војната“). Разочарувањето кое го чувствувале делегациите и англиската и американската, мирот за кој се дадени толкави жртви, наишол на потресен израз во отворено писмо упатено на Вилсон од страна на неговиот помагач г. Булит. Писмото е оставка, а печатено е кога Версајскиот мировен договор е објавен: „Јас бев еден од милионите кои слепо веруваа во вашето водство и мислев дека ќе го прифатите само постојаниот мир заснован на несебичната и несомнената правда. Меѓутоа, нашата влада се согласила народот кој страда да го стави под ново ропство, потчинетост и распарчување. Добро е познато дека вие лично бевте противни на најголемиот дел од неправедните решенија и дека сте ги прифаќале само под притисок. Но, ако вие отворено и јавно, а не меѓу четири ѕида, се боревте з анашиот мир, вие ќе го имавте зад себе јавното мислење на целииот свет. Јс жалам што не одевте до крај во борбата и што верувавте толку малку во милиони луѓе каков што бев и јас, кои ви веруваа на вас.“

Во Франција не биле задоволни. Договорот бил примен без воодушевување затоа што не е анектирана Сарската област и што не е одвоен левиот брег на Рајна од Германија. Иако, како што А. Тардије тврдел со право, француското мислење за мир на Конференцијата во Париз преовладувало, Бетман Холвег зборувал од душата на сите Германци кога рекол во своите мемоари дека светот не видел никогаш пострашен договор за поробување на победените.

„Јас го потпишав договорот - пишувал генерал Смец и со тоа дал израз на мешовитото расположение кое за договорот го имале луѓето, - не затоа што го сметав за задоволовачки, туку затоа што требаше да се стори крај на војната. Ние не склучивме вистински мир за кој мечтаеја луѓето, Работата на стварањето на мирот почнува дури тогаш кога ќе се стави крај на разорните страсти кои ја пустошат Европа речиси пет години. Ветувањето за нов живот, победата на големите човечки идеали за кои народите даваа крв и имот нештедејќи, исполнети со нивните тежнеења за нов меѓународен поредок, не се запишани во договорот и нема да најдат место во договорите. Новото срце мора да биде дадено не само на нашите непријатели, туку и на нас самите. Само новиот дух на племенитоста и човечноста, роден во срцата на народот во овој голем час на заедничко страдање и жалост, може да ги исцели раните зададени во телото на христијанството“.

(Сен Жерменски договор)Штом потпишан мирот, Лојд Џорџ и претседателот Вилсон го напуштиле Париз.

Балфур и Лансинг останале да ги довршат договорите со другите воени сојузнаци на Германија кои се предале без никакви услови. Договорот со Австрија бил во непотполн облик предаден на 2 јуни на канцеларот Д-р. Ренер; а кога австриските делегати изјавиле дека Австрија не може да извршува економски одредби, предаден им е втор

253

дотеран договор на 20 јули. И дури во септември во Сен-Жермен е потпишан тој договор. Хабсбуршката монархија се распрскала на парчиња уште додека беснеела војната; победниците имале да ги регистрираат свршените чинови. Австрија ја признала независноста на Чехо-Словачка, Југославија, Полска и Унгарија, од кои секоја прифатила обврзничка заштита на националните малцинства. Источна Галиција била предадена на сојузниците, а Трентин, јужен Тирол, Трст и Истра на Италија; војската е сведена на 30.000 војници, морнарицата и воздухопловниот парк се укинати. Австрија морала да ги предаде воените виновници, плаќајќи репарација за триесет години почнувајќи од 1921. Сета трговска морнарица со другите работи во натура и во пари морала да се предаде пред тој рок. Националните уметнички дела не можеле да се отуѓуваат пред навршени дваесет години. Предвоените народни долгови Австрија ги делела со новите држави. Дунав се интернационализирал, а на Австрија требало да и се даде непречен пролаз до Јадранското Море. Освен тоа, на Австрија и било забрането соединување со Германија без согласност на Лигата на народите, а како што Гранција била против тоа соединување, решението на Советот на Лигата на народите за тоа морал да донесе едногласна одлука, па излезот од невозможната ситуација бил однапрен затворен. Отсечена од морето, забрането соединување со Германија, во неможност да купува јаглен од Чехо-Словачка или житарици во Унгарија, преоптеретена со два милиони повеќе населеници отколку што може да издржи, малата република е пуштена во живот со изглед дека ќе умре во тешки маки.

Со Нејскиот договор, потпишан на 27 ноември 1919, Бугарија на чиј престол доаѓа Борис на место на својот дискредитиран татко, и каде Александар Стамболиски доаѓа право од затвор во владата, отсечена е од Белото Море, принудена да и ја отстапи Струмица на Југославија. Бугарија е оптеретена да плати 90 милиони марки (две ипол милијадрди златни франци) и да ја сведе војската на 20.000 луѓе.

Со Тријановскиот договор, потпишан на 4 јуни 1920, Унгарскат арепублика во која за кратко време владееле бољшевиците а потоа белата реакција, сведена е на нешто повеќе од третина од старата територија и население.

Ликвидирањето на Турција било одложено додека не се види дали Соединетите Американски Држави ќе го примат мандатот на Ерменија. Севрскиот договор потпишан ан 10 август 1920 му оставил на Отоманското царство само еден дел земја во Европа, а поголем дел во Мала Азија и не бил ратификуван, благодарејќи на одлучното спротивставување на владата на Мустафа Кемал во Ангора, нерасположението на муслиманите во Индија и враќањето на кралот Константин во Грција после прогонството. Но, тоа не и смета на Велика Британија да го задржи како мандатор во Месопотамија и Палестина; овој последен Балфур во името на владата уште во 1917 ветил дека ќе биде „народна куќа“ за Евреите.

(Нова Европа)Ако некој човек ги затворел очите во 1914, а ги отворил во 1919, тој одвај би ја

познал Европа во која се родил. Германија е република, кајзерот и крунисаниот принц во прогонство, на чело претседател социјалист, воената морнарица на дното од морето,

254

а Алзас и Лорен во рацете на Франција. Рускиот цар и неговото семејство убиени, а комунистичкиот диктатор од Кремљ владе со остатоците од руското царство. Гордата Хапсбуршка монархија раздробена, а нејзиниот последен цар во прогонство во Швајцарија. Од гробовите воскреснале Полска, Чешка, Литванија, Финска е слободна. Србија израснала во Југославија како „Кралство на Србите, Хрватите и Словенците“, Црна Гора ја снемало. Унгарија преполовена, Романија удвоена. Италија во Трст, Грција во Смирна, Франција во Дамаск, Велика Британија во Ерусалим и Багдад. Од Турција останала само една сенка спрема она што некогаш била. Рамнотежата на силите веќе ја нема. Франција е господар на копното, а Велика Британија на морето. Тројниот сојуз и Тројниот договор закопани. Во новиот свет од кој бурата и громовите ги откорнале граничните столбови, почетокот на мудроста била дека опстанокот на европската цивилизација е врзан за животната способност и авторитет на Лигата на народите во која под нејзина закрила се наоѓаат и победниците и победените.

( 245-270; 272-286; 288-303) Дипломатија - Хенри Кисинџер

КРАЈОТ НА ИЛУЗИИТЕ:ХИТЛЕР И РАЗОРУВАЊЕТО НА ВЕРСАЈСКИОТ ПОРЕДОК

Хитлеровото доаѓање на власт значело една од најголемите несреќи во историјата на светот. Да го немало него, рушењето на кулата од карти, каков што претставуваше меѓународниот поредок настанат во Версај, можеби ќе се случеше по мирен пат или барем не катастрофално. Било неизбежно Германија од него да излезе како најсилна држава на континентот; масовните убиства и разорувањата до кои доведе тој процес биле дело на една демонска личност. Хитлер се прочул благодарение на својата говорничка дарба. За разлика од другите револуционерни водачи, тој бил осамен политички авантурист кој не ја претставувал ниедна поважна школа на политичката мисла. Неговата философија, изложена во книгата Меин Кампф, се движела во распонот од баналното до фантастичното и се состоела од поедноставени комбинации на десничарски, радикални и конвенционални идеи. Сама за себе, таа никогаш не би можела да ги покрене интелектуалните струења кои би кулминирале со револуција, каков што бил случајот со Марксовиот Капитал или со делата на филозофите од XVIII век.Вештата демагогија го катапултирала Хитлер на чело на германската држава и до крајот останала негов главен адут. Со инстинктите на еден маргиналец и со непогрешливо око за туѓите психолошки слабости, тој своите противници ги туркал од неволја во неволја, се додека не ги деморализирал до толку за да ги потчини на неговата доминација. На меѓународен план тој безобзирно ја експлоатирал грижата на совеста која демократските земји ја чувствуваа поради Версајскиот договор.Како шеф на државата Хитлер делувал врз основа на инстинктот, а не на анализата. Вообразувајќи си дека е уметник, се опирал на „седечките“ занимања и постојано бил во движење. Бидејќи не го сакал Берлин, најчесто, повремено и со месеци, престојувал во својата баварска резиденција, иако и таму почнувал да се досадува. Бидејќи ги

255

презирал вообичаените работни навики, а на неговите министри им било тешко да стигнат до него, политиката не можела систематски да се креира. Успевало она што било во склад со неговите напади на френетична активност, а пропаѓало се што барало редовни напори.Суштината на демагогијата се состои во способноста емоцијата и фрустрацијата да се судрат во еден единствен момент. Постигнувањето на тој момент и воспоставувањето на хипнотичка, речиси сензуална врска со своите истомисленици и со аудиториумот воопшто, станале Хитлерова специјалност. Во странство Хитлер постигнувал најголем успех тогаш кога на светот оставал впечаток на човек кој следи нормални, ограничени цели. Сите големи надворешнополитички успеси се остварени во текот на првите пет години од владеењето на Хитлер - од 1933 до 1938 - и биле засновани на претпоставката на идните жртви дека единственото нешто што го сака е ускладувањето на версајскиот поредок со неговите наводни принципи. Хитлер го загубил кредибилитетот веднаш штом престанал да се преправа дека само има намера да ја исправи неправдата. Тргнувајќи во директни освојувања кои сами по себе биле цел, почнал да се одвојува од реалноста. Повремено му се случувало интуитивно нешто да свати, како што тоа било случај со планот за војна против Франција и со одбивањето да го одобри повлекувањето од фронтот во близина на Москва во 1941, што готово би довело до сигурно уништување на германската војска. Поразот на Германија во Првата Светска Војна претставувал, се чини, најважно искуство во Хитлеровиот живот. Постојано прераскажувал дека за капитулацијата разбрал додека лежел во креветот на една воена болница, привремено ослепен од иперит. Препишувајќи го крахот на Германското предавство, еврејската завера и недостатокот на волја, до крајот на својот живот ќе тврди дека Германија не можеле да ја поразат странците, туку дека таа единствено може самата себе си да се порази. Таквиот начин на размислување го преобразил поразот од 1918 година во предавство, додека одбивањето на луѓето кои се наоѓале на чело на државата да се борат до крајот станало главна тема на неговите опсесивни говори и замајувачки монолози.Хитлер, за чудо, како никогаш да не бил задоволен со своите победи; на крајот, најверојатно, себе си се доживувал како визија на чиста сила на волјата која успева да го избегне претстоечкиот слом. Психолозите во тоа можеле да го откријат одговорот на прашањето зошто водел војна на начин на кој стратешки или политички не можел да се оправда се додека германските ресурси не биле уништени и додека конечно, и понатаму непопустливо, не успеал во потполност да се потврди, пркосејки му на светот од бункерот во опколената престолнина на својата скоро потполно окупирана земја. Демагошката вештина и болното самољубие претставувале две страни од истиот медалјон. Хитлер не бил способен за нормали раговори, па оттаму се впуштал во долги монолози; во случај некој соговорник и да успеел да земе збор, би замолчел, отворено покажувајќи дека се досадува, а понекогаш дури и би задремал. Хитлер своето чудесно издигнување од маргините на виенското општество до нерикосновен водач на нацијата си го припишувал на личните квалитети какви ниеден негов современик не ги поседувал. Затоа прераскажувањето на неговите освојувања на власта станало дел од досадниот ритуал од кој се состоеле Хитлеровите „разговори на трпеза“, како што тоа го опшале неговите следбеници. Хитлеровиот болен егоизам имал погубни последици; тој себе си, што е уште по значајно, своите следбеници ги убедил дека како човек со

256

така едниствени способности мора во текот на својот живот да ги реализира сите свои цели. Бидејќи врз основа на својата семејна историја проценил дека нема да дочека длабока строст, никогаш не бил во состојба да дозволи било кој планиран потфат да созрее, туку го поттикнувал во склад со рокови кои ги одредил врз база на проценката на својата сопствена физичка сила. Во историјата не е познато некоја важна војна да отпочне врз основа на медицински предвидувања.Се на се, Хитлеровите неверојатни почетни успеси се сведуваат на забрзано трошење на можностите кои ги создала политиката на неговите претходници, кои инаку ги презирал, посебно Штреземан. Како и Вестфалскиот мир, Верјсајскиот договор направил една моќна земја да се најде соочена со многу помали, незаштитени држави на својата источна граница. Меѓутоа, разликата била во тоа што во Вестфалија тоа била намерата, додека за Версајскиот договор можело да се рече дека било сосема спротивното. Версај и Локарно на Германија и го отворија патот во Источна Европа во која трпеливите германски политичари со време ја реализираа доминантната положба по мирен пат, или можеби Западот директно им ја препушти. Меѓутоа, Хитлеровата несопирлива мегаломанија ја претвори можната мирна еволуција во светска војна. Хитлер делувал толку обично што неговата вистинска природа на почетокот не можела да се воочи. Ни германските ни западноевропските политичари не верувале дека тој навистина има намера да го промени постоечкиот поредок, наспроти тоа што таквите намери доволно често ги најавувал. Уморен од проблемите ки ги создавала се посилната нацистичка партија, деморализиран од кризата и политичкиот хаос, конзервативниот врв на германската држава го наименувал Хитлер за канцелар, сметајќи дека доволно обезбедување ќе биде тоа што е опкружен со угледни конзервативци (во Хитлеровата прва влада, формирана на 30 јануари 1933 година, се наоѓале само три члена од нацистичката партија). Меѓутоа, Хитлер веќе поминал премногу долг пат за да дозволи да го спречат парламентарните маневри. Со неколку груби потега (вклучително и чистката во која а 30 јуни 1934 биле испоубиени поголемиот број на негови соперници и противници), тој за осумнаесет месеци од стапувањето на функцијата канцелар сам на себе си си овозможил да заведе диктатура во Германија.

Западните демократски земји на Хитлеровото издигнување во почетокот реагирале така што го забрзале извршувањето на своите обврски во однос на разоружувањето. На чело на германската влада сега се наоѓал канцелар кој ја објавил својата намера да го сруши Версајскиот поредок, повторно да се вооружа и потоа да започне да води експанзионистичка политика. И покрај сето тоа, демократските земји не виделе потреба да превземат било какви посебни мерки на предострожност. Хитлеровото доаѓање на власт на Велика Британија пред се и го зацврстила уверението дека разоружувањето е неопходно. Некои британски дипломати дури сметале дека Хитлер овозможува повеќе надежи за мир од помалку стабилните влади кои му претходеа. „(Хитлеровиот) потпис ќе ја обврзе цела Германија како што тоа никогаш досега не го можел потписот на некој друг германец“, го известил воодушевено амбасадорот Фипс своето министерство. Според Рамзи МекДоналд британската гаранција на Франција и била непотребна, оттаму што доколку Германија го раскине договорот за разоружување „осудата на светот ќе биде неискажливо голема“. Таквите помирителни изјави, се разбира, не можеле да ја разуверат Франција. Таа и понатаму

257

стравувала за својата безбедност во случај Германија повторно да се вооружи, а Велика Британија и понатаму одбивала да и ги пружи гаранциите. Ако светското јавно мислење навистина било одлучно да се пресмета со прекршителите, зошто Велика Британија била до таа мера неспремна да ги пружи гаранциите? Бидејќи „јавното мнение во Англија тоа не би го поддржало“ одговорил Сер Џон Сајмон, министер за надворешни работи, со што на Франција јасно и ставил на знаење дека Велика Британија не може да се потпре, бидејќи нема да го брани она што не е спремна да го гарантира. Зошто британското јавно мнение не би ја поддржало гаранцијата? Затоа што таквиот напад не се смета за веројатен, објаснил Стенли Болдвин, водач на Конзервативната партија, неофицијално и шеф на британската влада:

Ако би можело да се докаже дека Германија повторно се вооружува, Европа би морала да се соочи со потполно нова ситуација која би настанала во истиот час... Доколку до тоа дојде, владата на нејзиното Величество мошне сериозно би ја разгледала, но таквата ситуација уште не настанала.

Тоа тврдење постојано се вртело во круг и било потполно контрадикторно: гаранцијата ќе биде ризична и непотребна, бидејќи Германија штом се постави паритетот ќе биде задоволна. Наспроти тоа, гаранцијата за нешто што Германија наводно не би го оспорувала, би било премногу опасно иако осудата на светското јавно мнение би го застанала прекршителот на пола пат. Избегнувањето на одговороност и хипокризијата на крајот ја завршил самиот Хитлер. Германија на 14 октомври 1933 година засекогаш ја напуштила Конференцијата за разоружување - не затоа што Хитлер бил одбиен, туку затоа што се плашел дека германското барање за паритет би можело да биде исполнето, што би ја намалило неговата желба за неограничено наоружување. Една недела подоцна, Хитлер се повлекол од Друштвото на народите, а на почетокот на 1934 објавил повторно вооружување на Германија. Поради тоа што на ваков начин самата се исклучила од светската заедница, Германија не претрпела никаква забележителна штета. Хитлер јасно го упатил предизвикот, но демократските земји не биле сигурни што тоа навистина значи. Не е ли тоа што тој повторно се наоружува всушност спроведувањето на нешто со кое што поголемиот дел од членките на Друштвото на народите во принцип веќе се сложија? Зошто да се реагира пред Хитлер навистина да направи некаков конкретен акт на агресија? Конечно, нели било тоа она што се подразбирало под колективната безбедност? На ваков начин, лидерите на западните демократски земји барем не морале да се оптеретуваат со донесувањето на одлука. Било многу полесно да се сочека на некоја јасна демонстрација на Хитлеровите лоши намери бидејќи во нивното отсуство не би можела да се стекне поддршката на јавното мислење - или барем тие така мислеле. Хитлер и тоа како имал причина да ги прикрива своите вистински намери, се додека за западната демократија не станало премногу доцна за да пружи ефикасен отпор. Во секој случај, државниците во демократските земји во меѓувоениот период повеќе се плашеа од војна, отколку што се плашеа од слабеење на рамнотежата на силите. Безбедноста, тврдел Рамзи МекДоналд, морала да се реализира со „морални, а не воени средства“.

Хитлер вешто се користел со таквите ставови и повремено ги движел мировните офанзиви кои биле вешто прилагодени со илузиите на неговите потенцијални жртви.

258

Кога се повлекол од преговорите за вооружување, понудил да ја ограничи германската војска на 300.000 луѓе, а германските воздухопловни сили да ги сведе на половина од француските. Таа понуда го оттргнала вниманието од фактот дека Германија ја преминала границата утврдена во Версај (100.000 луѓе), додека наводно се согласувала со нова граница која не можела да се реализира уште неколку години - а за тоа време тие ограничувања несомнено би биле отфрлени. Изјавувајќи дека самата ќе се погрижи за својата безбедност, Франција ја отфрлила оваа понуда. Надменоста на Францускиот одговор не можела да го прикрие фактот дека конечно почнала да се реализира нејзината ноќна мора - воениот паритет со Германија (ако не и нешто полошо). Велика Британија го извлекла заклучокот дека разоружувањето станало позначајно од секогаш. Владата донела крајно необична одлука од која произлегувало дека ќе стекне преговарачка позиција ако претходно се доведе во што послаба положба. Шест недели откако Хитлер и наложил на Германската делегација да ја напушти Конференцијата за разоружување, на 29 ноември 1933, Болдвин изјавил на седница на влада:

Кога не би се надевале дека ќе постигнеме ограничување во вооружувањето, би имале полно право да бидеме вознемирени во врска со ситуацијата, и тоа не само во поглед на авијацијата, туку и во поглед на копнените сили и воената морнарица. (Британија) ги вложува сите свои напори во изградбата на програмата за разоружување која ќе ја вклучи и Германија.

Но, како што Германија повторно се вооружувала, а состојбата на британската одбрана според Болдвиновите сопствени зборови била вознемирувачка, навистина било пологично во таа смисла да се направи нешто повеќе. Меѓутоа, Болдвин завзел потполно спротивен став. Производството на воените авиони од 1932 било замрзнато. Целта на тој потег била „дополнителен поттик на Конференцијата за разоружување“. Франција од своја страна се залажувала со празни надежи. Британскиот амбасадор во Париз известил: „Франција всушност се врати на политиката на крајна внимателност, таа се противи на било какви мерки на принуда кои би имале вкус на воена авантура“. Еден извештај на Едуар Даладје, тогашен министер за војна, покажува дека дури и Франција започнала да се приклонува кон ортодоксните ставови на Друштвото на народите. Францускиот воен аташе во Берлин објавил дека разоружувањето претставува најефикасен начин за зауздување на Хитлер, бидејќи и самиот себеси се убедил дека во Германија постојат и поопасни фанатици од Хитлер. Велика Британија и Франција одлучиле да го дозволат продолжувањето на вооружување на Германија, буквално бидејќи не знаеле што друго да прават. Велика Британија сеуште не била спремна да се откаже од системот на колективна безбедност и од Друштвото на народите, а Франција во меѓувреме станала толку малодушна што не била способна да делува во согласност со своите сомнежи. Франција не се осмелувала да делува сама, а Велика Британија одбивала заедничка акција.

Државниците секогаш се соочуваат со проблемот кој се состои во тоа што во времето кога просторот за делување им е најголем, поседуваат најмалку информации, а кога ќе ги соберат сите информации, просторот за одлучно делување обично исчезнува. Британските политичари во 30тите години биле премногу несигурни во однос на Хитлеровите цели, а Француските премногу несигурни самите во себе за да би делувале

259

врз основа на проценката која не можеле да ја докажат. Запознавањето со Хитлеровата вистинска природа е платено со 10 милиони гробови посеани од едниот до другиот крај на Европа. Од друга страна, кога демократските земји би тргнале во дефинитивна пресметка со Хитлер на почетокот на неговото владеење, историчарите и до ден денес би расправале за тоа дали Хитлер бил погрешно сфатен националист или манијак решен да завладее со светот. Реал политиката не учи дека германските односи со соседните земји, без оглед на Хитлеровите мотиви ја одредувала нивната вистинска сила. Западот морал да потроши многу помалку време на проценка на Хитлеровите мотиви, а многу повеќе на воспоставување на противтежа на агресивната сила на Германија. Последиците од двоумењето на западните сојузници да се спротивстават на Хитлер, никој не ги објаснил подобро од Јозеф Гебелс, Хитлеровиот дијаболичен шеф на пропагандата. Во април 1940, пред нацистичкиот напад на Норвешка, тој на еден таен состанок рекол:

До сега успевавме од непријателот да ги прикриеме вистинските германски цели, исто онака како што во 1932 нашите внатрешни непријатели воопшто не беа виделе каде одиме, ниту сфатија дека тоа што се заколнавме на почитување на легалитетот е само трик... Тие можеа да не потиснат. Тие можеа да уапсат неколку од нас во 1925 и тоа би било тоа, крај. Не, тие не пуштија да поминеме низ зоната на ризикот. Истото се случи и во надворешната политика... Во 1933 некој француски претседател на владата можеше да каже (што јас би го рекол да сум бил француски претседател на влада): „Новиот државен канцелар е човекот кој ја напиша Мајн Кампф, во која се кажува тоа и тоа. Таков човек не може да се толерира во нашата близина. Или тој ќе исчезне, или ние тргаме во поход!“. Но, тие тоа не го направија. Не оставија на мир и не пуштија да поминеме низ зоната на ризикот, а ние со тоа бевме во можност да го изведеме нашиот брод покрај сите опасни гребени. А кога се спремивме и добро се вооружавме, подобро од нив, тие започнаа војна! (Курзивот е на авторот).

Лидерите на демократските земји одбиле да се соочат со фактот дека истиот момент кога Германија ќе го достигне одреденото ниво на вооружување, Хитлеровите намери ќе станат ирелевантни. Забрзаниот раст на германската воена моќ морал да ја поремети рамнотежата ако не се запре, или доколку не му се обезбеди противтежа. Тоа всушност била Черчиловата порака која никој не ја чул. Меѓутоа, во 30тите години пророците не можеле брзо да бидат сфатени. Британските политичари ги отфрлиле Черчиловите предупредувања, при што без оглед на своето место во политичкиот спектар покажале редок степен на единство. Поаѓајќи од претпоставката дека клучот за мирот го претставува разоружувањето, а не спремноста за војна, тие кон Хитлер се однесувале како кон психолошка загатка, а не стратешка опасност. Кога Черчил во 1934 инсистирал Велика Британија на германското вооружување да одговори со јакнење на военото воздухопловство, претставниците на владата и опозицијата го искажале истиот презир. Херберт Самоел во името на Либералната партија изјавил: „Тоа би делувало како нашата работа да не се состои во давање разумни, нормални совети... туку дека сме се... вклучиле во неодговорна партија бриџ... сите тие формули се опасни“. Сер Стафорд Крипс со зол сарказам го образложил ставот на Лабуристичката партија:

260

Човек би можел да се замисли како некој стар, средовековен барон кој на својот посед се смее на идејата за разоружување на баронијата и да укажува на тоа дека поседувањето на што поголеми количини на оружје е единствениот начин на кој тој и неговите вазали можат да се заштитат себеси и своите крави.

Претседателот на владата Болдвин, од редовите на Конзервативната партија, се погрижил Черчиловиот предлог да биде едногласно отфрлен - со тоа што Долниот дом го известил дека „не ја изгубил надежта која се состоела во ограничувањето, ниту во рестрикцијата на некои видови на оружје“. Според Болдвин, било „особено тешко“ да се соберат точните информации за германската воздухопловна моќ - иако не објаснил поради што. Наспроти тоа, бил убеден „дека не е точно дека Германија бргу не стигнува“. Болдвин сметал дека „во овој момент нема основа за давање на непотребен знак за тревога, а уште помалку за паника“. Критикувајќи ги цифрите кои Черчил ги спомнувал како претерани, тој нагласил дека „не постои никаква непосредна закана со која во овој момент е соочен било кој во Европа. или ние самите - никаква вистинска опасност“. Франција се обидувала да се заштити со склучување на додатни лабави сојузи со тоа што унилатералните гаранции, дадени во дваесетите години на Чехословачка, Полска и Романија, ги претворила во Договори за взаемна одбрана. Тоа значело дека овие држави сега биле обврзани да и прискокнат на Франција во помош, дури и во случај Германија да се определи пред да тргне на исток да ги расчисти сметките со Французите. Тоа бил безначаен, всушност, патетичен потег. Тие сојузи биле прилично логични во смисла на француските гаранции на несилните нови држави во Источна Европа. Меѓутоа, тие не можеле да послужат како некој вид на договор за взаемна помош кој Германија би ја изложил на опасноста од војување на два фронта; биле премногу слаби да ја спречат Германија на исток, додека офанзивните акции против Германија кои би ја растеретиле Франција, воопшто не доаѓале во предвид. Истакнувајќи ја ирелевантноста на тие договори, Полска своите обврски кон Франција ги неутрализирала со договорот за ненапаѓање со Германија, што значело дека во случај на напад на Франција официјалните Полски обврски се поклопиле едната со другата - или поточно, би и оставиле на Полска одврзани раце да избере сојуз кој во моментот на избивање на кризата ќе и пружи поголема корист. Новиот француско-советски договор, потпишан во 1935 година, ја покажал големината на Француската психолошка и политичка малодушност. Пред Првата светска војна, Франција без здив настојувала да склучи политички сојуз со Русија и не се смирила се додека тој политички договор не бил претворен во воен пакт. Во 1935 година Француската положба во стратешки поглед била многу послаба, а нејзината потреба за советската воена поддршка, скоро очајничка. Наспроти тоа, Франција без волја заклучила политички сојуз со СССР, додека жестоко одбивала воени преговори. Уште во 1937 Франција одбивала да им дозволи на советските набљудувачи да присуствуваат на нејзините годишни воени маневри. Постоеле три причини за резервираното однесување на француските политичари кои сите до еден секако го преувеличувале Сталиновото вродено недоверие кон западните демократски земји. Најпрвин стравувале дека претераната блискост со СССР ќе ги ослабе нивните неопходни врски со Велика Британија. Потоа, француските Источноевропски сојузници, лоцирани помеѓу СССР и Германија, не биле спремни да им дозволат на советските трупи влез на својата

261

територија, што го отежнувало пронаоѓањето на значајна тема за преговори помеѓу францускиот и советскиот Генералштаб. Последна причина била таа што во 1938 француските политичари толку се плашеле од Германија, што стравувале дека таквите договори со СССР, како што се изразил тогашниот претседател на владата, Шотан, „можеле да доведат до објава на војна од страна на Германија“. Франција така завршила во воен сојуз со земјите премногу слаби за да и помогнат, во политички сојуз со Советите со кои не се осудувала да воспостави воена соработка и стратешки зависна од Велика Британија која отворено одбила да земе во предвид било каква воена обврска. Сето тоа заедно не претставувало никаква голема стратегија, туку рецепт за нервен слом. Единствените сериозни чекори што Франција ги превзела поради јакнењето на германската моќ биле усмерени кон Италија. Мусолини не бил вистински припадник на системот на колективна безбедност, но Италијанските ограничувања му биле потполно јасни, посебно во врска со прашањата кои се однесувале на Германија. Тој стравувал дека германската анексија на Австрија би можела да доведе до барање за враќање на Јужен Тирол, инаку германски етнички простор. Во јануари 1935 година, тогашниот министер за надворешни работи Пјер Лавал склучил нешто мошне слично на воен сојуз. Согласувајќи се на взаемни консултации во случај на било каков вид на загрозување на независноста Австрија, Италија и Франција иницирале воени преговори кои дошле дотаму што се разгледувала можноста од стационирање на италијански трупи вдолж Рајна, и француски вдолж австриската граница. Три месеци подоцна, откако Хитлер повторно вовел општа воена обврска, помеѓу Велика Британија, Франција и Италија почнала да се воспоставува соработка која потсетувала на сојуз. Шефовите на владите на трите држави се состанале во италијанското летувалиште Стрези, каде се договориле да се спротивстават на било каков германски обид на сила да ги измени одредбите од Версајскиот договор. Извесна иронија претставувало тоа што домаќинот на конференцијата, чија цел била одбраната на Версајскиот поредок, бил Мусолини, стар критичар на Версајскиот договор, со кој според него, Италија била оштетена. Собирот во Стрези бил последниот обид победниците од Првата светска војна да ја земат во разгледување заедничката акција. Два месеци по таа конференција, Велика Британија го потпишала поморскиот договор со Германија, кој покажал дека таа земја, кога нејзината лична безбедност е во прашање, подраго се потпира на билатералните аранжмани со довчерашните непријатели, отколку на своите партнери од Стрези. Германија се согласила во текот на наредните десет години да ја ограничи својата флота на 35 отсто од британската, иако и е одобрено правото на ист број подморници. Условите од овој поморски договор биле помалку значајни од она што тој го разоткрил во врска со состојбата на свеста во демократските земји. Британската влада неоспорно сфатила дека тој поморски договор всушност претставува помирување со германското кршење на поморските одредби од Версајскиот договор и со тоа, ако ништо друго, се нарушува духот искажан во Стрези. Набргу потоа, фронтот од Стрези потполно пропаднал. Како припадник на реалполитиката, Мусолини сметал дека само по себе се разбира дека рацете му се одврзани за колонијални освојувања кои ги претставувала вообичаената пракса пред Првата светска војна. Па оттаму, во 1935 тргнал во создавање на африканската империја, така што ја освоил Абисинија, последната независна држава во Африка, на која истовремено се осветил за понижувањето што на почетокот на векот Абисинците им го приредиле на Италијаните.

262

Меѓутоа, Мусолиниевата агресија која пред Првата светска војна би била прифатена, започнала во еден свет определен за системот на колективната безбедност и потчинувањето на Друштвото на народите. Јавното мнение посебно во Велика Британија, веќе го осудувало Друштвото поради тоа што не успеало да го спречи јапонското освојување на Манџурија; во меѓувреме, е разработен механизам за спроведување на економски санкции. Во 1935 година, кога Италија ја окупирала Абисинија, Друштвото на народите поседувало званично средство за санкционирање на тој вид на агресија. Уште повеќе што Абисинија била член на Друштвото на народите, иако само благодарение на еден необичен сплет на околности. Италија во 1926 го поддржала пристапувањето на Абисинија во Друштвото на народите како би ги осуетила наводните британски намери. Велика Британија на тоа безволно се согласила, при што претходно докажувала дека Абисинија е премногу варварска земја за да би можела да стане полноправна членка на меѓународната заедница. Во двете земји сега експлодирала сопствената петарда: Италија се впуштила во нешто што според сите мерки претставувало со ништо непредизвикана агресија против една членка на Друштвото, а Велика Британија се соочила со предизвикот на системот на колективна безбедност, а не само со уште еден колонијален проблем. За да биде ситуацијата уште посложена, Велика Британија и Франција во Стрези веќе прифатиле дека Абисинија припаѓа на италијанската интересна сфера. Лавал подоцна ќе каже дека тој на ум имал дека Италија во Абисинија би можела да ја одигра улогата слична на онаа на Франција во Мароко - односно дека ќе воспостави индиректна контрола. Меѓутоа, од Мусолини не можело да се очекува да сфати дека Франција и Велика Британија откако веќе се согласиле на тоа, поради разликите помеѓу анексија и индиректна контрола на Абисинија, ќе жртвуваат нешто многу слично на сојузништво против Германија. Франција и Велика Британија никогаш не ја прифатија реалноста дека се соочени со две можности кои взаемно се исклучуваат. Ако заклучиле дека Италија е битна за заштита на Австрија и индиректно можеби дури и за пружање помош за зачувување на демилитаризираната Рајнска област, што било загарантирано во Локарно, им било потребно да постигнат извесен компромис како би го спасиле образот на Италија во Африка и со тоа би го зачувале фронтот воспоставен во Стрези. Во спротивно, кога Друштвото на народите навистина би претставувало најдобар инструмент за задржуваењ на Германија и за придобивање на западното јавно мнение против агресијата, би било неопходно да се задржат санкциите се додека не се покаже дека агресијата не се исплати. Освен тие две можности, не постоело никакво средно решение. Меѓутоа, демократските земји, всушност се обидувале да пронајдат средно решение бидејќи веќе немале доволно самодоверба да го дефинираат својот избор. Под британско водство е покренат механизмот на економски санкции во Друштвото на народите. Лавал истовремено приватно го уверувал Мусолини дека испораката на нафтата за неговата земја нема да прекине. Велика Британија воглавно го следела истиот курс кога низ Рим учтиво се распрашувала дали санкциите на нафтата ќе доведат до војна. Кога Мусолини - што било подеднакво предвидливо и неискрено - одговорил потврдно, британската влада добила неопходен алиби за својата поддршка во Друштвото на народите да го дополни со повикувањето на широко распространетиот страв од војна. Таа политика подоцна била резимирана со паролата „Сите санкции освен војна“. Министерот за надворешни работи Семјуел Хор сфатил дека Велика

263

Британија ја исфрлила од колосек сопствената стратегија. За да се спротивстават на надоаѓачката германска закана, британските политичари морале да се оттргнат од Хитлер и да се помират со Мусолини. А тие, го правеле сосема спротивното: биле попомирливи кон Германија, а се конфронтирале со Италија. Сфаќајќи ја апсурдноста на ситуацијата, Хор и Лавал во декември 1935 смислиле компромисно решение: на Италија ќе и се дадат плодните абисински рамници, а Хајле Селасие и понатаму ќе владее со своите планински упоришта кои претставувале историска колевка на неговото кралство; Велика Британија ќе допринесе до воспоставување на тој компромис така што на Абисинија ќе и даде излез на море преку британска Сомалија. Во потполност се верувало дека Мусолини ќе го прифати тој план кој Хор потоа би го поднел на одобрение пред Друштвото на народите. Хор-Лаваловиот план се изјаловил поради тоа што излегол во печатот пред да биде изнесен пред Друштвото на народите, што во тоа време особено ретко се случувало, а Хор станал жртва на обидот наспроти разбрануваното јавно мнение да постигне компромис. Тревогата која се кренала во врска со тој случај го принудила да си поднесе оставка, а Антони Идн, неговиот наследник, не покажувајќи ни најмалку спремност да се потпре на силата, бргу се вратил во чаурата на системот на колективната безбедност и економските санкции. Италија го завршила освојувањето на Абисинија до мај 1936, кога Мусолини го прогласил италијанскиот крал Виторио Емануел за цар на Етиопија, како што Абисинија всушност била преименувана. Два месеци подоцна, на 30 јуни, Советот на Друштвото на народите го објавил пропастот на системот на колективна безбедност:

Ова не е само прашање за решавање на проблемите со италијанската агресија. Тоа е прашање за колективната безбедност, за самото постоење на Друштвото на народите, довербата која државите им ја даваат на меѓународните договори, вредностите на ветувањата што се даваат на малите држави во врска со почитувањето на нивниот интегритет и независност. Ова е избор на принципот на рамноправност на државите и наметнување на вазални окови на малите земји.

Друштвото на народите на 15 јули и ги укинало сите санкции на Италија. Две години подоцна, пред собирот во Минхен, Велика Британија и Франција признавајќи го освојувањето на Абисинија своите морални забелешки им ги подредиле на стравот од Германија. Системот на колективна безбедност го осудил Хајл Селасие на губиток на целата земја, наместо половината која би ја изгубил според Хор-Лаваловиот план заснован на реалполитиката. Во смисла на воената моќ, Италија ни од далеку не можела да се спореди со Велика Британија, Франција и Германија. Меѓутоа, празниот простор кој се создал со држење на страна на СССР, ја претворила Италија во корисен сојузник за зачувување на независноста на Австрија и до некаде на демилитаризираната Рајнска област. Се додека му се чинело дека Велика Британија и Франција се најсилните земји во Европа, Мусолини го поддржувал Версајскиот поредок, посебно оттаму што негувал длабоко недоверие кон Германија и што во почетокот го презирал Хитлер.

Утрото на 7 март 1936, Хитлер наредил на својата војска да влезе во демилитаризираната Рајнска област и со тоа го срушил и последниот браник на Версајскиот поредок. Според Версајскиот договор, на германските воени сили им бил забранет влезот во Рајнската област, како и на уште една зона на оддалеченост од 50

264

километри. Германија во Локарно ја потврдила таа одредба; Друштвото на народите го гарантирало Локарнскиот пакт, кој од своја страна го гарантирале Велика Британија, Франција, Белгија и Италија. Било јасно дека Источна Европа, доколку Хитлер ја освои Рајнската област ќе биде препуштена на милоста и немилоста на Германија. Ниедна од новосоздадените држави во Источна Европа - ни сама ни во коалиција со некој друг - не имала никакви шански да се одбрани од ревизионистичката Германија. Единствена надеж на тие земји претставувала можноста Франција да ја одврати германската агресија со заканата дека ќе маршира во Рајнската област. Западните демократски земји повторно ги раскинувала неизвесноста во поглед на Хитлеровите намери. Тој технички само повторно завземал една германска територија, нудејќи ги истовремено сите видови на гаранции, како и понудата за склучување на Пакт за ненапаѓање со Франција. Повторно се чуле тврдењата дека Германија ќе биде задоволна штом и биде признаено правото да ги брани сопствените државни граници, значи она што воопшто не било спорно кога се во прашање сите останати европски земји. Хитлер во 1936 и понатаму ги собирал плодовите на својата единствена комбинација на психопатска интуиција и демонска волја. Демократските земји и понатаму верувале дека имаат работа со нормален, можеби малку неумерен, национален водач кој се обидува да обезбеди рамноправна положба на својата земја во Европа. Велика Британија и Франција биле окупирани со обидите да откријат што Хитлер намерува. Благодарение на извонредната способност да ја користи слабоста на своите противници, Хитлер го одбрал навистина вистинскиот момент повторно да ја завземе Рајнската област. Друштвото на народите заглавено во санкциите против Италија било се само не спремно да влезе во судир со уште една голема сила. Иако демилитаризираната Рајнска област не била ниту за една земја позначајна како што била за Франција, ниедна друга земја не била ни толку неодлучна во поглед на пружањето на отпор на Германија. Мажино линијата покажувала дека Франција е опседната со дефанзивна стратегија, а воената опрема и обуката на француската војска оставале малку сомнеж дека Првата светска војна го угасила нејзиниот традиционален офанзивен дух. Франција се чини била решена дека зад линијата Мажино треба да го почека она што и било судено, и да не се изложува на никаков ризик надвор од своите граници - значи ни во Источна Европа, а со самото тоа ни во Рајнската област. Претераното психолошко потпирање на Велика Британија може да се објасни зошто Франција не ги вршела воените подготовки, дури ни кога нејзиниот амбасадор во Берлин, Андре Франсоа - Понсе, на 21 ноември 1935 - полни три ипол месеци порано - предупредил дека се спрема движење на германските трупи кон Рајнската област. Главниот симбол на ваквата состојба на духот била, се разбира, линијата Мажино, која Франција со големи трошоци ја градела десет години. Започнувајќи ја изградбата токму во годината кога на Полска и на Чехословачка им ја загарантирала независноста, таа со тоа јасно го покажала своето определување за дефанзивна стратегија. На подеднакво голема конфузија укажувала и несфатливата француска одлука Мажино линијата да се гради само до Белгиската граница, што се косело со сите искуства стекнати во Првата светска војна. Доколку Француско-германската војна навистина би била возможна, зошто германците не би продреле преку Белгија? Ако Франција стравувала дека Белгија би паднала доколку таа, Франција, би и ставила до знаење дека главната линија на одбраната ја исклучува таа земја, од неа се можело да се побара самата да си избере дали линијата Мажино ќе се

265

гради вдолж Белгиско-Германската граница или во случај тоа да го отфрли, до морето, вдолж Француско-Белгиската граница. Франција не го направила ни едното ни другото. Тоа што политичарите ќе го одлучат, разузнавачките служби се обидуваат да го оправдаат. Наспроти тоа, популарната книжевност и филмовите ги прикажуваат политичарите како беспомошно оружје во рацете на разузнавачките стручњаци. Во реалноста, разузнавачките проценки често ги следат политичките одлуки отколку што им обезбедуваат насоки. Со ова би можело да се објасни огромното преценување на германската сила врз основа на што потоа се донесувани француските воени проценки. Во времето кога германските трупи повторно влегле во Рајнската област, генерал Морис Гамлен, врховниот командант на француската војска, им рекол на политичарите дека Германија веќе има скоро исто онолку обучени војници колку и Франција, и дека е многу подобро опремена, што во втората година на германското вооружување било чист апсурд. Политичките препораки се ослонувале на оваа погрешна претпоставка во врска со германската воена моќ. Велика Британија не била спремна да влезе во војна за да ги испочитува сопствените гаранции дадени во Локарно. Идн тоа јасно го ставил до знаење еден месец пред Хитлеровото влегување во Рајнската област. Министерот за надворешни работи, Пјер Фланден, безуспешно се обидувал да им објасни на британците од што Франција стравува. Тој пророчки им рекол дека штом Германија ќе се утврди во Рајнската област, Чехословачка ќе биде изгубена, и дека набргу потоа општата војна ќе биде неизбежна. Иако се покажало дека бил во право, никогаш не било потполно јасно дали Фланден барал британска поддршка за француската воена акција, или на Франција и пружал алиби за пасивност. Очигледно сметајќи дека во прашање било ова другот, Черчил суво забележал: „Беа тоа храбри зборови, но акцијата посилно би зазвучела“.

Велика Британија останала глува за Фланденовите молби. Поголемиот број на британски политичари и понатаму верувале дека мирот зависи од разоружувањето и дека новиот меѓународен поредок мора да се заснива на помирување со Германија. Британците сметале дека е многу позначајно да се исправат грешките од Версај, отколку да се одбранат обврските од Локарно. Во записникот од седницата на владата од 17 март - десет дена по Хитлеровата акција - пишува дека „Нашиот сопствен став беше раководен со желбата да ги искористиме понудите на господинот Хитлер, како би можеле да постигнеме трајно решение“. Она што владата морала да го каже завиткано, опозицијата го изнесувала слободно, без никаква задршка. Во текот на расправата во врска со прашањата одбрани во Долниот дом, лабуристичкито пратеник Артур Гринвуд истиот месец изјавил:

Господин Хитлер нешто превзел и во таа прилика со една рака сторил грев, додека на нас во другата ни пружи маслиново гранче кое би требало да го прифатиме. Можеби ќе се покаже дека тоа се најзначајните потези направени до сега... Бескорисно е да се рече дека тие изјави не се искрени...Овде се работи за мирот, а не за одбраната.

Со други зборови, опозицијата отворено се залагала за ревизија на Версајскиот договор и напуштање на Локарнскиот пакт. Таа сакала Велика Британија да стои во позадина и да ги сочека Хитлеровите намери додека не станат сосема јасни. Тоа било разумна политика се додека нејзините поборници разбирале дека во случај да пропадне,

266

секоја година која што ќе помине во конечната оценка на отпорот ќе се зголеми до несфатливи размери.

Не е неопходно да се реконструира чекор по чекор патот по кој Франција и Велика Британија оделе обидувајќи се стратешкиот талог да го претворат во политичко злато, или хаос во можност за воспоставување на политика на попуштањето. Важно е само тоа дека на крајот Рајнската област била ремилитаризирана, дека Источна Европа останала надвор од опфатот на француската воена помош и дека Италија се повеќе се приближувала кон статусот на прв сојузник на Хитлеровата Германија. Исто онака како што врз основа на една двосмислена британска гаранција - чија големина во британските очи претставувало тоа што значела помалку отколку сојузништво - Франција се помирила со Локарнскиот пакт, така што и кршењето на Локарнскиот пакт довело до уште подвосмислена британска обврска да испрати две дивизии кои ќе ја бранат Франција доколку нејзината граница биде повредена. Велика Британија и овој пат вешто ја избегнала полната обврска да ја брани Франција. Меѓутоа, што постигнала со тоа? Франција се разбира го прозрела тоа избегнување, но го прифатила како неволен британски чекор во правец на долго посакуваниот официјален сојуз. Велика Британија својата обврска да испрати две дивизии го сметала како начин да ја спречи Франција да не ја превземе на себе одбраната на Источна Европа, при што би морала да биде почитувана во случај француската војска поради одбраната на Чехословачка, или Полска да влезе во Германија. Од друга страна, двете британски дивизии ни од далеку не можеле да бидат решение за проблемот за одвратување на германскиот напад на Франција. Велика Британија, лулката на политиката на рамнотежа на силите, во потполност се оддалечила од принципите врз основа на кои таа рамнотежа функционирала. Завземањето на Рајнската област му отворило пат на Хитлер кон Средна Европа, и тоа не само на воен, туку и во психолошки поглед. Еднаш кога демократските земји се помириле со политиката на свршен чин, исчезнала стратешката основа за пружање на отпор на Хитлер во Источна Европа. „Ако на 7 март не можевте да се одбраните себе“, го запрашал романскиот министер за надворешни работи Николае Титулеску својот француски колега, „како ќе не браните нас од агресија?“ Како Рајнската област повеќе се утврдувала, на тоа прашање било се потешко да се одговори.

Франција во меѓувреме ја напуштила традицијата на Ришелје. Таа повеќе не се потпирала ниту на самата себе, туку на германската добра волја. Во август 1936, пет месеци по завземањето на Рајнската област, Леон Блум - водачот на Социјалистичката партија и тогаш претседател на владата на Народниот фронт - го примил во Париз Д-р. Хјалмар Шахт, германскиот министер за стопанство. „Јас сум марксист и евреин“, рекол Блум, „но ние не можеме да постигнеме ништо ако сметаме дека идеолошките бариери се несовладливи“. Блумовиот министер за надворешни работи Ивон Делбос, не знаел како да протолкува што тоа практично значи, освен дека „На Германија постојано и даваме ситни отстапки како би можеле да ја избегнеме војната“. Тој исто така не објаснил каде тој процес би требало да застане. Франција, земјата која во текот на два века водела безброј војни во Средна Европа за да би можела да управува со сопствената судбина, сега се повлекла и прифатила било каква безбедност која би можела да се извлече со купувањето време со давањето на ситни отстапки, во постојана надеж дека

267

или германските апетити ќе се задоволат, или дека ќе се појави deux ex machina и ќе ја отстрани опасноста.

Политиката на попуштање која Франција внимателно ја спроведувала, Велика Британија послушно ја следела. Една година по ремилитаризацијата на Рајнската област, во 1937, Лорд Халифакс, тогашниот претстадател на Горниот дом, го посетил Хитлер во неговиот планински дом во Берхтесгаден и со тоа симболично покажал морално придвижување на демократските земји. Тој ја пофалил нацистичка Германија „како европски бедем против бољшевизмот“ и навел поголем број на прашања во врска со кои „се можни промените кои можеби со времето ќе можат да се спроведат“. Во таа прилика посебно се споменати: Данцинг, Австрија и Чехословачка. Единствениот Халифаксов приговор се однесувал на методот со кој промените ќе се остварат: „Англија е заинтересирана за тоа сите промени да се спроведат по мирен, еволутивен пат и да се избегнуваат методите кои би можеле да предизвикаат далекусежни пореметувања“.

Во времето на посетата на Халифакс кај Хитлер, стратешката положба на Франција дополнително се влошила. Во јули 1936 година, воениот удар кој го предводел генерал Франсиско Франко предизвикал граѓанска војна во Шпанија. Германија и Италија отворено го поддржале Франко кому му праќале големи количества воена опрема; набргу потоа, почнале да пристигнуваат и германски и италијански „доброволци“, што укажало на тоа дека фашистичките идеи почнале да се шират со сила. Франција сега била соочена со предизвик на каков што три века порано Ришелје се спротивставил - можност од сите страни да се граничи со непријателски држави. Меѓутоа, за разлика од својот голем претходник, француските влади од триесетите години само се двоумеле, неспособни да утврдат од што повеќе се плашат - опасноста со која се соочиле, или начинот на кој би можеле да ја отстранат.

Велика Британија на почетокот на XVIII век учествувала во војните за шпанското наследство, а сто години подоцна во војната против Наполеон во самата Шпанија. И во едниот и во другиот случај таа пружила отпор на обидот најагресивните европски сили да ја привлечат Шпанија во својата орбита. Овој пат или не успеала да ја сфати опасноста каква што би ја претставувала фашистичката победа во Шпанија за рамнотежата на силите, или сметала дека фашизмот претставува помала закана од радикалната левичарска Шпанија поврзана со Советскиот Сојуз (што како што многумина сметале, била најверојатната алтернатива). Меѓутоа, најбитно од се било тоа што Велика Британија сакала да ја избегне војната. Британската влада ја предупредила Франција дека Велика Британија си го задржала правото да остане неутрална доколку поради француските испораки на оруже на републиканците дојде до војна - иако Франција, според меѓународното право, ги имала сите права на легитимната шпанска влада да и продава оружје. Франција негодувала, но тогаш објавила ембарго на испораката на оружје, која всушност повремено ја прекршувала. Како и да било, таквата политика само ги деморализирала француските пријатели и ја лишила земјата од почитта на нејзините непријатели.

Во таква атмосфера, француските и британските политичари на 29 и 30 ноември 1937 одржале состанок во Лондон за да го одредат заедничкиот правец на делување. Невил Чемберлен, кој на местото претседател на владата го заменил Болдвин, јасно ги образложил своите ставови. Тој предложил расправа за обврските кои ги подразбирал

268

францускиот сојуз со Чехословачка. Во таквите испитувања дипломатите се впуштаат само тогаш кога бараат изговор за незавршените превземени обврски. Независноста на Австрија, очигледно, не била вредна за неа да се разговара. Францускиот министер за надворешни работи Делбос со својот одговор ставил до знаење дека навистина добро ги разбира импликациите на поставеното прашање. Третирајќи го Чешкото прашање повеќе како правно, отколку како политичко или стратешко, тој се ограничил на строгото правно толкување на француските обврски:

Тој договор Франција ја вклучува во случај Чехословачка да стане жртва на агресија. Доколку би дошло до побуна на германското население кое Германија би го поддржала со воена интервенција, договорот ја обврзува Франција на начин кој би се утврдил во согласност со сериозноста на фактите.

Делбос не зборувал за геополитичкото значење на Чехословачка, или за последиците со кои напуштањето на сојузниците би ги имало по кредибилитетот на Франција во врска со зачувувањето на незавсиноста на другите земји во Источна Европа. Всушност тој истакнал дека кога Франција своите обврски, иако не би морала, би ги применила во еден единствен реален случај на опасност - побуната на германското малцинство во Чехословачка, кое би го поддржала германската воена сила. Чемберлен се фатил за понудениот изговор, гледајќи во него причина за попуштање:

Обидот за постигнвуање на извесен договор со Германија во врска со Средна Европа би бил посакуван, без оглед на можните цели на Германија, дури и во случај да сака да припои некои соседи; би можеле всушност да се надеваме на одложување на спроведувањето на германските планови, па дури и на зауздување на Рајхот, се додека тие планови не станат на долг рок неприменливи.

Меѓутоа, што би правела Велика Британија доколку одолговлечувањето не помогне? Признавајќи дека постои можност Германија да ги ревидира своите источни граници, дали Велика Британија би влегла во војна затоа што тоа е направено предвремено? Одговорот бил само по себе јасен - земјите не влегуваат во војна поради брзината на спроведување на промените со чија цел веќе се сложиле. Судбината на Чехословачка не била запечатена во Минхен, туку во Лондон, речиси една година порано. По игра на случајот, речиси во исто време Хитлер одлучил да ја формулира својата долгорочна стратегија. На 5 ноември 1937 тој го повикал на состанок министерот за војна, воените команданти и министерот за надворешни работи и отворено им ги изложил своите стратешки погледи. Неговиот аѓутант Хозбах водел детален записник. Никој од присутните немал причина подоцна тоа да го одрекува, бидејќи не знаеле каде всушност ги повел лидерот. Хитлер јасно рекол дека неговите цели ги преминуваат обидите за обновување на положбата која Германија ја имала до Првата светска војна. Наместо тоа, бил решен да го реализира програмот од својата книга Мајн Кампф - освојување и колонизација на големи територии од Источна Европа и СССР. Хитлер совршено добро знаел дека тој предлог ќе наиде на отпор: „Германската политика (ќе) мора да смета на двата жестоки противника - Франција и Англија“. Тој подвлекол дека Германија со своето вооружување им избегала на Велика

269

Британија и Франција, но дека таа предност е минлива и дека по 1943 се побрзо ќе се намалува. Војната оттаму мора да започне порано. Генералите биле вознемирени од грандиозноста на Хитлеровите планови и блискоста на нивното спроведување во дело, но сепак не им се спротиставиле. Некои воени команданти извесно време се занесувале со идејата да изведат удар веднаш штом Хитлер ќе го издаде своето вистинско наредување да се тргне во војна. Тој меѓутоа, секогаш премногу бргу ги повлекувал потезите. Запрепастувачките почетни успеси ги лишиле генералите од она што од нивно гледиште би било морално оправдување за превземање на тој чин - иако ударите против легалната власт никогаш не биле блиски на германските генерали. Западните демократски земји од своја страна и понатаму не го сфаќале идеолошкиот јаз што ги делел од германскиот диктатор. Тие верувале во мирот како цел и се надевале до крајните граници да ја избегнат војната. Од друга страна, Хитлер се плашел од мирот и посакувал војна. „Човештвото зајакнало во постојаните борби“, запишал во својата книга Мајн Кампф, „а во голем дел мирот ќе исчезне“. Во 1938 Хитлер се чувствувал доволно силен да прејде преку државните граници утврдени во Версај. На мета најпрво му се нашла неговата родна Австрија, која мировните договори, склучени во 1919 во Сен Жермен и 1920 во Тријанон (кои за Австро-Унгарија претставувале исто што и Версај за Германија) ја довеле во необична положба. До 1806, Австрија била центар на Светото Римско царство; до 1866 била водечка - по некои, единствена водечка - германска држава. Бидејќи Бизмарк и ја одзел таа историска улога, таа тежиштето го пренасочила на своите балкански и средноевропски поседи, тогаш во Првата светска војна и нив ги загубила. Некогашната империја била сведена на мала територија на која се зборувало германски; со Версајскиот договор постоела клаузула која го бранела нејзиното соединување со Германија - и очигледно, била во спротивност со принципот на самоопределување на народите. Наспроти тоа што обединувањето со Германија односно „аншлус“, и понатаму било цел на голем број луѓе од двете страни на Австриско-Германската граница (вклучувајќи го и Штреземан), сојузниците во 1930 повторно го спречиле. Обединувањето на Германија и Австрија оттаму во извесна смисла било двосмислено, што било од особена важност за успехот на Хитлеровите почетни предизвици. Од една страна било во склад со принципот на самоопределување на народите, а од друга, ја пореметило рамнотежата на силите која државниците се поретко ја спомнувале како оправдување за примена на сила. По еден месец закани од страна на нацистите и отстапки и предомислувања од страна на владата, германските трупи на 12 март 1938 измарширале во Австрија. Не им бил пружен никаков отпор, а австријците, кои останувајќи без империја, се чувствувале препуштени сами на себе во Средна Европа, ги дочекале воглавно избезумени од радост како повеќе да им одговарало во иднина да бидат германска провинција, отколку минорен играч на средноевропската сцена. Млакиот протест на демократските земји кои се потресувале од било каква конкретна мерка, скоро и да не ја одразувале моралната загриженост поради анексијата на Австрија. На системот на колективна безбедност му ѕвонело посмртното ѕвоно, а Друштвото на народите молчаливо стоело на страна додека моќниот сосед голтал една членка. Демократските земји сега двојно повеќе се определиле за политиката на попуштање, во надеж дека Хитлеровиот поход ќе се заврши со тоа што сите германски малцинства ќе и бидат припоени на матицата. Судбината сакала таа претпоставка да биде ставена на проба во Чехословачка. Како и

270

останатите држави создадени врз рушевините на Австро-Унгарија, таа била речиси во иста мера мултинационална исто како империјата од која настанала. Од 15 милиони жители, речиси една третина не ја сочинувале ниту Чеси, ниту Словаци, а ни словачкото определување за таа држава не било силно. Таа нова држава опфаќала три ипол милилони германци, скоро милион унгарци и близу пола милион полјаци. За работата да биде уште полоша, тие малцинства живееле на териториите кои се граничеле со нивните матици, што на барањата за припојување им давало уште поголема тежина во светлото на прифатеното Версајско начело на самоопределувањето. Истовремено, Чехословачка политички и економски била најразвиената земја настаната по распадот на Австро-Унгарија. Таа била навистина демократски уредена, а животниот стандард на нејзините граѓани можел да се спореди со швајцарскиот. Имала голема војска, чиешто одлично вооружување било од домашно производство и воени сојузи со Франција и СССР. Од стојалиштето на традиционалната дипломатија, Чехословачка поради сето тоа не било лесно да се напушти. Од аспектот на принципот на самоопределување, било подеднакво тешко и да се одбрани. Охрабрен со успешната ремилитаризација на Рајнската област, Хитлер во 1937 во име на германското малцинство започнал да се заканува на Чехословачка. На почетокот, со тие закани сакал да ги примора чесите да им овозможат посебни права на германското малцинство во Судетенланд, како што германската пропаганда ја нарекувала таа област. Меѓутоа, во 1938 Хитлеровата жестока реторика почнала да ја наговестува неговата намера Судетската област да ја припои кон германскиот Рајх. Франција исто како и СССР, била обврзана да ја заштити Чехословачка, иако советската помош била условена со претходните француски акции. На врв на се, не било сигурно ни дали Полска и Романија ќе им дозволат на советските трупи да пројдат низ нивната територија, како би ја одбраниле Чехословачка. Велика Британија од почеток се определила за политиката на попуштање. Набргу по анексијата на Австрија, Халифакс на 22 март ги потсетил француските политичари за гаранцијата на Локарнскиот договор дека се однесува само на француската граница, и дека би можела да изостане доколку французите би ги испочитувале своите договорни обврски во Средна Европа. Форин офисот со еден меморандум предупредил дека „тие обврски (гаранциите на Локарнскиот пакт), по нивно мислење не претставуваат безначаен допринес во зачувувањето на мирот во Европа, иако не намеруваат од нив да отстапат, не можат ни да ги прошират“. За британската безбедност биле значајни само границите на Франција, а доколку Франција би ги преминала само затоа што стравува за својата безбедност, посебно ако би се обидела да ја брани Чехословачка, би се нашла сама. Неколку месеци подоцна, британската влада пратила во Прага делегација која ја предводел лорд Ранисман, да ги утврдат фактите и да ја испита можноста за начинот на помирување. Со таа посета, Велика Британија јасно ставила до знаење дека не е спремна да ја брани Чехословачка - што во секој случај, веќе било добро познато, исто како и тоа дека единствениот можен начин за помирување го бара распарчувањето на Чехословачка. Според тоа, Минхенскиот собир не претставувал капитулација, туку одраз на состојбата на свеста и речиси неизбежна последица на упорните обиди на демократските земји лошото геополитичко решение да го зачуваат со вербални залагања за системот на колективна безбедност и самоопределувањето. Дури и Америка, земјата која најмногу се доведувала во врска со создавањето на Чехословачка,

271

се исклучила од таа криза штом таа избила. Претседателот Рузвелт во месец септември предложил на некој неутрален терен да се одржат преговори. Меѓутоа, како што американските амбасади уредно испраќале извештаи, Рузвелт не можел да има илузии во врска со ставовите со кои Франција и уште повеќе Велика Британија, би дошле на еден таков собир. Тој всушност само ги зацврстил кога изјавил дека „владата на САД... нема да превземе никакви обврски во врска со преговорите кои сега се водат“. Ситуацијата била како порачана за Хитлеровата вештина на водење на психолошка војна. Цело тоа лето тој ширел се поголема хистерија во врска со претстоечката војна, иако всушност не изнесувал никаква одредена закана. Кога на годишниот собир на Национал-социјалистичката партија, одржан на почетокот од 1938 година во Нирнберг, жестоко го нападнал Чешкото раководство, Чемберлен конечно ги изгубил нервите. Иако никакви официјални барања не биле изнесени, ниту биле воспоставени било какви дипломатски контакти, Чемберлен одлучил да ја расчисти ситуацијата, поради што на 15 септември го посетил Хитлер. Фирерот својот презир го покажал со тоа што одлучил состанокот да се одржи во Берхтесгаден, место кое е најдалеку од Лондон и до кое е најтешко да се стигне. Во тоа време летот од Лондон до Берхтесгаден траел пет часа; тоа всушност било првото патување со авион на 69 годишниот Чемберлен. Откако издржал неколку часа со Хитлеровото бладање за наводното злоставување на Судетските германци, Чемберлен се сложил со распарчувањето на Чехословачка. Сите делови на Чехословачка во кои живеело повеќе од 50 отсто германци, требало да бидат вратени на Германија. Било предвидено деталите да се разработат на друг состанок, за неколку дена. Во согласност со својот преговарачки стил, Хитлер местото на одржувањето на новиот состанок, Бад Годесберг во Рајнската област, го означил како своја „отстапка“, иако многу поблиску до Лондон од Бертхесгаден, Бад Годесберг исто така се наоѓал длабоко во германската територија. Во меѓувреме, Чемберлен ја „убедил“ чехословачката влада да го прифати предлогот кој, според зборовите на чешките политичари, им го изнел „со жалење“.

Хитлер на 22 септември во Бад Годесберг го подигнал влогот и јасно ставил до знаење дека сака да ја понижи Чехословачка. Несогласувајќи се да троши време на процедурата која барала одржување на плебисцит во една по една област и утврдување на границите, барал моментална евакуација на целата Судетска област, која требало да започне на 26 септември - четири дена подоцна - и да се изврши за најмногу 48 часа. Чешките воени објекти морале да бидат предадени неоштетени на германските вооружени сили. За додатно да ја ослабе окупираната земја, Хитлер во името на унгарските и полските малцинства барал исправка на чешките граници со Унгарија и Полска. Кога Чемберлен се спротивставил поради тоа што му бил врачен ултиматум, Хитлер саркастично му го покажал зборот „меморандум“ отчукан во заглавјето на понудениот документ. По повеќечасовна жестока расправа, Хитлер направил уште една „отстапка“ - го одложил Чехословачкиот рок за одговор до 28 септември во 14 часот, а почетокот за повлекување од Судетската област до 1 октомври. Чемберлен не можел да се согласи на толкавото понижување на Чехословачка, а претседателот на француската влада Даладје настапил уште поодлучно. Неколку дена се чинело дека војната е неизбежна. Низ британските паркови почнале да се копаат ровови. Чемберлен тие денови меланхолично забележал дека од Велика Британија се бара да влезе во војна поради една оддалечена земја за која ништо не знае; велејќи го тоа не ни трепнал, иако

272

бил лидер на земјата која со векови се бореше на влезот во Индија. Што меѓутоа можеше да биде casus belli? Велика Британија веќе се согласи со распарчувањето на Чехословачка и на самоопределувањето на судетските германци. Велика Британија и Франција и се приближувале на одлуката за влез во војна не поради пружање на помош на сојузниците, туку поради тоа бидејќи сојузниците ќе се распарчат неколку недели порано отколку што се очекувало и поради извесните територијални отстапки кои биле занемарливи во однос на она на што веќе се согласиле. Оттаму можеби добро им дошло тоа што во очи на самото истекување на рокот, Мусолини ги изненадил со предлогот за веќе планираниот состанок на министрите за надворешни работи на Италија и Германија да се прошири и на него да се повикаат шефовите на владите или државите Франција (Даладје), Велика Британија (Чемберлен), Германија (Хитлер) и Италија (Мусолини). Тие четворица се состанале на 29 септември во Минхен, родното место на националсоцијалистичката партија, што претставувало некој вид на симбол каков што победниците на себе можат да си го дозволат. Преговорите траеле мошне кратко. Чемберлен и Даладје млако се обиделе да го стават на дневен ред својот првобитен предлог; Мусолини го презентирал документот кој го содржел Хитлеровиот предлог од Бад Годесберг; Хитлер проблемите ги дефинирал во форма на еден саркастичен ултиматум. Според него, целта на собирот се состоела во расчистување „на атмосферата на насилство“, која наводно ја создава неговиот ултиматум чијшто рок истекува на 1 октомври. Со други зборови, единствената цел на конференцијата било мирното прифаќање на планот од Бад Годесберг, пред Хитлер да биде принуден да го наметне со војна. Најмногу поради своето сопствено држење во текот на изминатите месеци, Чемберлен и Даладје повеќе немале никаков избор освен да го прифатат Мусилиниевиот предлог. Чешките претставници биле оставени во претсобјето да го сочекаат распарчувањето на својата земја. СССР на тој собир не бил ни повикан. Велика Британија и Франција својата нечиста совест ја смириле со тоа што понудиле гаранции на преостанатиот дел на разоружана Чехословачка. Тоа претставувало безочен гест од страна на државите кои одбиле да ги почитуваат гаранциите дадени на една целосна, добро вооружена, пријателска, демократска земја. Би било од повеќе да се каже дека ни таа гаранција никогаш не била испочитување. Минхен станал поим за посебен вид на сопнување - казна за согласноста на уцената. Меѓутоа, тоа што се случило во Минхен не било последица на одлуката донесена на еден собир, туку кулминација на политиката водена уште од дваесетите години, која на секоја нова отстапка се повеќе земала замав. Германија подолго од една деценија ги отфрлала едно по едно ограничувањата од Версајскиот договор: Вајмарската република се ослободила од репарациите и сојузничките воено контролирани комисии и ја прекинала сојузничката окупација на Рајнската област. Хитлер ги отфрлил ограничувањата во врска со вооружувањето, забраната за регрутација и одредбите за демилитаризација од Локарнскиот пакт. Германија ни во дваесетите години не ги признавала источните граници, а сојузниците никогаш не се потрудиле да ја натераат да ги прифати. Доаѓајќи до заклучок дека одлкуките донесени во Версај се неправедни, победниците ја нарушиле психолошката основа за нивната одбрана. Победниците во Наполеоновите војни склучиле великодушен мир, но го формирале и Четворниот сојуз, за да не би оставиле никакви сомнежи во поглед на решеноста да го бранат. Победниците во Првата светска војна склучиле казнен мир, а со тоа и најголемиот можен поттик за

273

ревизионизам, а потоа се вклучиле во рушењето на поредокот кои сами го создале. Рамнотежата на силите со децении била час отфрлана час исмејувана; лидерите на демократските земји им говореле на своите народи дека светскиот поредок во иднина ќе се заснова на повисоките морални начела. Кога над тој поредок конечно се надвила заканата, тие - британците со убедување, французите со сомнеж осенчена со очај - немале каде освен да го проголтаат помирувањето онакво какво што им го понуди Хитлер, покажувајќи со тоа на своите народи дека тој всушност не може да се смири. Ова ја објаснува причината зошто поголемиот број на современици Минхенскиот договор недвосмислено го одобриле. Франклин Рузвелт бил еден од оние кои му честитале на Чемберлен, „добриот човек“, како што се изразил. Лидерите на британската заедница на народи биле уште поопширни. Претседателот на Канадската влада напишал:

Дозволете ми да ви врачам срдечни честитки од канадскиот народ кој со нив ја изразува благодарноста која се чувствува во целиот доминион. Моите колеги и владата ми се придружуваат во неограниченото восхитување на услугата која ја направивте на човештвото.

За да не биде надминат, претседателскиот на австралиската влада изјавил:

Моите колеги и јас ви испраќаме најсрдечни честитки на резултатите од преговорите во Минхен. Австралијанците, заедно со сите други народи на британската империја, ви должат најдлабока благодарност за напорите кои непрекинато ги вложувате за зачувување на мирот.

Сите сведоци на Минхенската конференција стекнале впечаток дека Хитлер, за чудо, не само што не се чувствувал победнички, туку и дека бил мрзоволен. Тој посакувал војна која како што сметал, би била апсолутно неопходна за остварувањето на неговите амбиции. Можно е дека му била потребна и од психолошки причини; речиси сите негови изјави - а тој ги сметал за најважен елемент за својот јавен живот - биле на еден или друг начин поврзани со неговите воени искуства. Наспроти тоа што неговите генерали силно и се опирале на војната и тоа до таа мера што дури планирале да го симнат од власт доколку донесе дефинитивна одлука за напад, Хитлер го напуштил Минхен со чувство дека му е нешто украдено. Во согласност со своето извитоперено резонирање, можеби бил и во право. Да успеел да предизвика војна поради Чехословачка, големо би било прашањето дали демократските земји би биле способни да ги поднесат жртвите неопходни да се победи. Тоа прашање било премногу неспоиво со принципот на самоопределувањето, а јавното мнение не било доволно припремено за речиси сигурните почетни порази во една таква војна. Минхенската конференција, парадоксално, во психолошка смисла означила крај на стратегијата благодарение на која Хитлер ги нижел своите успеси. Дотогаш тој секогаш бил способен на демократските земји да им предизвика чувство на вина поради неправедноста на Версајскиот договор; после Минхен, неговото единствено оружје била бруталната сила. Тоа било границата до која можел да уценува, а дури ни оние кои најмногу се плашеле од земја ништо да не превземат. Ова секако било точно кога била

274

во прашање и Велика Британија. Со своето однесување во Бад Годесберг и во Минхен, Хитлер ги потрошил и последните остатоци од британската добра волја. Наспроти судбоносната изјава дека донел „мир на нашето време“, Чемберлен по враќањето во Лондон одлучил дека веќе никогаш нема да дозволи да го уценуваат и започнал обемен програм на вооружување. Всушност, Чемберленовото држење за време на Минхенската криза било многу посложено отколку што потомството го опишува. Тој до Минхенската конференција уживал огромна популарност, додека неговото име подоцна станало синоним за предавство без борба. Демократското јавно мнение не простува порази дури ни покрај делувањето во согласност со неговите сопствени желби. Чемберленовиот углед бил уништен во истиот момент кога станало јасно дека не донел „мир на нашето време“. Хитлер набргу нашол друг повод за војна, но Чемберлен повеќе никогаш не бил спремен да признае дури ни тоа што успеал да го покрене процесот благодарение на кој Велика Британија невремето го дочекала со висок степен на единство, но и со обновеното воено воздухопловство. Гледајќи наназад, лесно е да се омаловажат често наивните изјави на припадниците на политиката на попуштање. Меѓутоа, тоа во голем дел биле пристојни луѓе кои атмосферата на општото разочарување во традиционалната европска дипломатија и општата духовна и физичка исцрпеност искрено се обидувале да ги шират новите идеи на Вилсоновиот идеализам. Порано никогаш не можело да се случи еден британски претседател на владата да оправда некој договор онака како што Чемберлен ја образложил Минхенската одлука - како „отстранување на сомнежот и непријателствата кои премногу долго го труеле воздухот“ - како надворешната политика да претставува една гранка на психологијата. Па сепак, овие ставови произлегле од идеалистичкиот обид со повикување на разум и правда да се премине историското наследство и последиците од реалполитиката. На Хитлер не му било потребно многу време да им ги сруши илузиите на припадниците на политиката на попуштање и со тоа да ја забрза средбата со својата судбина. Во март 1939, помалку од шест месеци по Минхенската конференција, тој го окупирал и преостанатиот дел од Чехословачка. Чешкиот дел од земјата станал германски протекторат, а Словачка е прогласена за независна држава, иако во суштина била германски сателит. Наспроти тоа што Велика Британија и Франција во Минхен и понудиле гаранции на Чехословачка, тоа ветување никогаш не е официјално дадено, а не ни можело да биде. Уништувањето на Чехословачка не можело да се оправда апсолутно со ниедна геополитичка причина; тоа покажало дека Хитлер не бил способен за рационално одлучување и дека сакал војна како војна. Бидејќи останала и без одбрана и без своите француски и советски сојузници, Чехословачка морала да се лизне во германската орбита, а Источна Европа неизоставно морала да се прилагоди на новиот однос на силите. СССР точно во тоа време спроведувал чистка на комплетниот политички и воен врв, поради што извесен период не можел ништо да превземе. На Хитлер му било доволно да чека со оглед на тоа покрај практично неутралната Франција, Германија со време станала доминантна сила во Источна Европа. Чекањето, се разбира, било нешто за што Хитлер емоционално бил најмалку способен. Велика Британија и Франција реагирале така што одлучиле понатаму ништо да не попуштаат (во што предничел Лондон), иако од позиција на традиционалната политика на сила тоа не го покажале доволно јасно. Во смисла на Версајските начела, окупацијата на

275

Чехословачка означила една пресвртница, оттаму што покажала дека Хитлер не се бори за самоопределување или рамноправност, туку има намера да загосподари со Европа.

Хитлеровата невнимателност не се состоела толку во тоа што го нарушил историскиот принцип на рамнотежата, туку што се огрешил околу моралните постулати на британската повоена надворешна политика. Вклучувањето на негерманското население во Рајхот, се косело со начелото на самоопределување врз основа на кое било прифатено се што дотогаш со унилатералните акции изнудил. Британското трпение не било безгранично, а не претставувало ни последица на слабоста на националниот карактер; Хитлер конечно направил нешто што британското јавно мнение, не чекајќи на тоа да се огласи владата, од морално стојалиште го дефинирало како агресија. Откако неколку дена се двоумел, Чемберлен својата политика ја прилагодил на британското јавно мнение. Од тој момент па натаму, Велика Британија ќе му се спротивставува на Хитлер не за да се усогласи со историската теорија за рамнотежа, туку сосема поедноставно, затоа што Хитлер ја изгубил довербата. Парадоксално е тоа што Вилсоновиот пристап кон меѓународните односи, кој на Хитлер му помогнал да ги премине гранциците кои ниеден поранешен европски систем не би ги прифатил, по одредената точка ја натерал Велика Британија да повлече црта и тоа поодлучно отколку што се случило во светот заснован на реалполитиката. Исто онака како што дотогаш го оневозможувал пружањето на отпор, Вилсонизмот од моментот кога неговите етички критериуми недвосмислено биле прекршени, станал упориште на непомирувањето со Хитлеровата политика. Кога Хитлер во 1939 објавил дека полага право над Данциг, и побарал измена на „полскиот коридор“, прашањето кое со тоа го покренал во суштина не се разликувало од она што го направил една година порано. Данциг бил населен исклучиво со германци, а неговиот статус на слободен град бил исто така спротивен на принципот на самоопределувањето, како и при доделбата на Судетската област во Чехословачка. Иако населението од „Полскиот коридор“ било многу повеќе измешано, извесна корекција на границата која повеќе би одговарала на принципот на самоопределувањето, била, барем теоретски, сосема возможна. Меѓутоа, нешто сепак се изменило, а Хитлер тоа едноставно не можел да го сфати. Оној момент кога ја преминал границата која од етичка точка на гледање можела да се толерира, истата морална чистина која порано го предизвикувало повлекувањето на демократските земји, се претворило во бескомпромисност без преседан. По германската окупација на Чехословачка, британското јавно мнение не било повеќе спремно да ги прифати новите отстапки; од тој момент па натаму, избивањето на Втората светска војна станало само прашање на време - под услов ако Хитлер не се смири, што за него од психолошки причини било невозможно. Меѓутоа, пред да настапи тој судбоносен настан, меѓународната заедница доживеала уште еден шок - овој пат од другата ревизионистичка сила, која во текот на бурните триесет години скоро целото време ја игнорирала - Сталиновата СССР.

СТАЛИНОВАТА ТРГОВИЈА

276

Кога идеологијата несомнено би ја одредувала надворешната политика, Хитлер и Сталин никогаш еден на друг не би си пружиле рака, како што тоа три века порано не би го направиле Ришелје и турскиот султан. Меѓутоа, заедничките геополитички интереси претставуваат цврста врска, и тие старите непријатели, Хитлер и Сталин, неумоливо ги турка еден кон друг. Кога тоа се случило, демократските земји занемеле; нивното огромно запрепастување укажувало на тоа дека Сталиновиот ментален склоп не го разбрале ништо помалку од Хитлеровиот. Сталин, исто како и Хитлер искачувањето го започнал од дното на општествената скала, иако нему му било потребно многу повеќе време да ја освои апсолутната власт. Хитлер се издигнал играјќи на една единствена карта - несекојдневната говорничка вештина. Сталин се пробил на начин на кој од зад грб им ја поткопувал позицијата на своите соперници во партискиот апарат, при што многу му помогнало тоа што останатите натпреварувачи за власта не обраќале внимание на злокобниот грузиец, бидејќи од прво не го сфаќале како сериозен противник. Хитлер успеа така што своите соработници ги надмина со стихијна упорност; Сталин ја стекна својата моќ благодарение на потполната анонимност. Хитлер своите боемски работни навики и непостојаната природа ги пренесе во креирањето на политиката, поради што неговиот начин на владеење беше своеглав, а повремено и дилетантски. Сталин строгото воспитување во богословијата, кое го поседувал во младоста го вклучил во бруталното толкување на бољшевичкиот поглед на светот, додека идеологијата ја претвори во инструмент на политичката власт. Хитлер успеваше благодарение на восхитот на масите. Сталин бил премногу параноиден за да се потпре на било каков личен контакт. Конечно, победата му била многу поважна од моменталните пофалби, а неа ја постигнувал така што систематски ги уништувал сите свои потенцијални соперници. За разлика од Хитлер, Сталин бил неверојатно стрплив, а за разлика од политичарите од демократските земји, во секој момент бил спремен да се впушти во детално проучување во односот на силите. Токму затоа што цврсто верувал дека неговата идеологија претставува отелотворение на историската вистина, Сталин безобзирно се залагал за остварување на советскиот национален интерес, неоптеретен со она што било сметано како дволично морално кочење или сентименталност. Сталин навистина бил монструм; меѓутоа, во водењето на надворешната политика бил врвен реалист - стрплив, лукав и неумолив - Ришелје на своето време. Западните демократски земји за тоа не биле свесни, дури и со низ постапки ја предизвикале судбината. Се потпирале на Сталиновото и Хитлеровото непомирливо идеолошко непријателство исмејувајќи се на Сталин поради договорот со Французите, кој ја исклучувал воената соработка и пропуштиле да го повикаат СССР на Минхенската конференција, за да дури тогаш кога станало премногу доцна за да се спречи советскиот пакт со Хитлер, прилично колебливо ги покренале воените преговори. Лидерите на демократските земји врз основа на Сталиновите тврдокорни, помалку теолошки изјави, дошле до погрешен заклучок дека тој подеднакво ригидно размислува и води политика. Меѓутоа, Сталиновата ригидност се однесувала само на комунистичката идеологија. Неговите комунистички уверенија му овозможиле во поглед на тактиката да биде мошне флексибилен. Покрај тие психолошки аспекти, Сталин поседувал животна философија која западните лидери речиси не можеле да ја разберат. Со децении пред да дојде на власт, тој поради бољшевичките уверувања на својот грб поминал робија, прогонство, немаштија. Припишувајќи си на себе дека

277

поседува извонреден увид во историските движења, бољшевиците својата улога ја виделе во придвижувањето на објективниот историски процес. Тие, според сопственото мислење од некомуниситите се разликувале исто колку и научниците од лаиците. Бољшевиците себеси се сметале за научници кои ја проучуваат историјата, и помагаат нејзините движења да станат очигледни, можеби повремено и да ги убрзаат, но никогаш не го менуваат нивниот неминовен тек. Како што на нив не можело да се влијае со конвенционални аргументи, посебно кога доаѓале од страна на „неверниците“, комунистичките лидери кон својата историска задача се поставувале бескомпромисно, безмилосно и непоколебливо. Што се однесува на дипломатијата, комунистите сметале дека се во предност благодарение на тоа што верувале дека своите соговорници ги разбираат подобро отколку што овие било кога самите себеси ќе се разберат. Во комунистичката свест отстапките можеле да се прават исклучиво поради „објективната реалност“, а никогаш поради убедливоста на дипломатите со кои преговарале. Дипломатијата оттаму била дел од процесот со помош на кој постоечкиот поредок со време ќе биде изменет; дали ќе го сруши дипломатијата заснована на мирољубивата коегзистенција, или вооружениот судир, зависело исклучиво од процената на односите на силите. Во морална смисла, Сталин не правел никаква разлика помеѓу поедините капиталистички земји. Што навистина мислел за земјите кои ги истакнувале вредностите на општиот мир, јасно ја покажува неговата реакција на потпишувањето на Келог-Бријановиот пакт од 1928 година:

Тие говорат за пацифизам; тие говорат за мир помеѓу европските држави. Брајан и (Остин) Чемберлен се гушкаат... Сето тоа е бесмислено. Од европската историја е познато дека сите договори кои го предвидувале новиот распоред на силите за нови војни, за време на потпишувањето се нарекувани мировни договори... (иако) се потпишани со цел да бидат утврдени елементите за нова војна.

Сталин, се разбира, најмногу се плашел од можноста сите капиталистички земји да влезат во коалиција и истовремено да ги нападнат СССР. Во 1927 Сталин советската стратегија ја опишал исто како и Ленин десет години порано: „...многу... зависи од тоа дали ќе успееме да ја одложиме неизбежната војна со капиталистичкиот свет... до моментот... кога капиталистите ќе почнат меѓусебно да војуваат...“ За да ја поттикне таа можност, СССР во 1922 во Рапал склучил договор со Германија, а во 1926 во Берлин договорот за неутралност, кој во 1931 е обновен; со него експлицитно се обврзал на тоа дека нема да се вклучи во некоја капиталистичка војна. Што се однесува на Сталин, Хитлеровиот жесток антикомунизам не претставувал непремостлива препрека за добрите односи со Германија. Кога Хитлер дошол на власт, Сталин не губел време на помирливи гестови. „Ние сме далеку од тоа да бидеме воодушевени со фашистичкиот режим во Германија“, изјавил Сталин во јануари 1934 на 17тиот партиски конгрес. „Ова сега не е прашање за фашизмот, ако не за ништо друго, поради тоа што фашизмот во Италија, на пример, не ги спречи СССР да ги склучат најдобрите врски со таа земја... Ние сега како што бевме и во минатото, сме ориентирани на СССР и само на СССР. А ако интересите на СССР бараат приближување кон една или друга земја која не е заинтересирана да го наруши мирот, ние без размислување ќе го прифатиме тој курс“. Големиот идеолог Сталин својата идеологија всушност ја ставил во служба на

278

реалполитиката. На Ришелје или Бизмарк не би им било тешко да ја сфатат неговата стратегија. Идеолошки заслепени биле државниците од демократските земји; со отфрлањето на политиката на силата, тие мислеле дека предусловот за воспоставување на добри односи помеѓу земјите е заедничкото определување за принципот на системот на колективна безбедност, односно дека идеолошката нетрпеливост ќе ја спречи било која можност за воспоставување на конкретна соработка помеѓу комунистите и фашистите. И во едниот и во другиот поглед демократските земји погрешиле. Сталин со време навистина се префрлил во антихитлеровиот табор, но мошне неволно, и дури откако неговите обиди да се приближи на нацистичка Германија биле отфрлени. Кога на крајот се уверил дека Хитлеровата антибољшевичка реторика би можела да стане сериозна, Сталин се потрудил да ја создаде најшироката возможна коалиција која би ја зауздала. Неговата нова стратегија е изнесена на седмиот (и последен) конгрес на Коминтерната одржан во јули и август 1935. Залагајќи се за основање на единствен фронт на сите мирољубиви народи, тој наговестил напуштање на комунистичката тактика од дваесетите години, кога комунистичките партии, во настојувањето да ги парализираат парламентарните институции во Европа, доследно гласале заедно со антидемократските групи, вклучувајќи ги и фашистите. Главниот гласноговорник на новата советска надворешна политика бил Максим Литвинов, поставен на местото комесар за надворешни работи за да ја спроведе. Тој бил евреин со граѓанско потекло, течно говорел англиски и бил оженет со ќерката на еден британски историчар. Неговите формални квалификации повеќе одговарале на класниот непријател, отколку на човек определен за кариера во советската дипломатија. Тој ја завршил работата околу вклучувањето на СССР во Друштвото на народите и станал еден од најгласните припадници на системот на колективна безбедност. Сталин бил потполно спремен да прибегне кон Вилсоновата реторика, како би се обезбедил во случај Хитлер навистина да започне да го спроведува она што го напишал во својата книга Мајн Кампф, а што СССР би го направила негова главна мета. Како што тоа го истакнал политикологот Роберт Легволд, Сталин немал намера да склучи мир со капиталистичкиот свет, туку од него да извлече максимална корист. Сталин потпишал договори со Франција 1935 и Чехословачка 1936. Меѓутоа, француските политичари во триесетите години тргнале во спротивен правец и одбиле да преговараат за воената соработка. Сталин ова неизбежно го протолкувал како повик на Хитлер прво да ја нападне СССР. За да се обезбеди во таа смисла, советската помош за Чехословачка ја условил со претходно француско исполнување на обврските кон таа земја. Тоа се разбира му ја пружила можноста да ги остави империјалистите сами меѓусебе да се борат. Француско-советскиот договор оттаму тешко можел да се нарече идеален. Француската спремност да воспостави политички врски со СССР, со истовремено одбивање на воената соработка го илустрира ќорсокакот во кој тргнала надворешната политика на демократските земји помеѓу двете војни. Тие вербално се залагале за колективна безбедност, но не биле спремни и да ја применат. Првата светска војна, Велика Британија и Франција морала да ги научи дека војната со Германија, дури и кога се во сојуз, претставува сомнителен потфат. Конечно, Германија во 1918 се наоѓала пред самата победа и покрај тоа што Америка влегла во војната на страната на сојузниците. Размислувањето на војна против Германија без советската или американската помош претставувало комбинација на состојбата на духот олицетворен во линијата Мажино и во преценувањето на

279

сопствените сили. Советските граници со Полска биле наметнати со сила, а Романија ја припоила Бесарабија која советите ја сметале за своја територија. Советската помош не ја сакале ни потенцијалните германски жртви во Источна Европа. Сепак, да се препише најголемата вина за Хитлеровиот пакт со советите на западната политика, би претставувало неразбирање на Сталиновата психологија. Неговата параноја јасно ја покажала ликвидацијата на сите потенцијални соперници на политичката сцена, но и ликвидацијата или прогонството на милион други луѓе кои му се спротивставувале само во неговото вообразение. Меѓутоа, во доменот на надворешната политика, Сталин покажувал огромна способност за ладни пресметки; лично бил горд на тоа што не дозволувал да биде наведен на било какви итри потези, посебно од страна на капиталистичките лидери за кои сметал дека односот на силите е неспоредливо послаб од неговиот. Минхенската конференција првенствено влијаела на промената на Сталиновата тактика. Тој сега отворил лицитација за собирање на понудата за пакт со СССР - на која демократските земји немале никаква надеж да победат доколку Хитлер би бил спремен да направи сериозна понуда. Кога на 4 октомври 1938 францускиот амбасадор го посетил советското министерство за надворешни работи, Владимир Потемкин, заменик комесарот за надворешни работи, го дочекал со следните злонамерни зборови: „Драг мој пријателу, што направивте? За нас, според мене, не постои друг исход освен четврта поделба на Полска“. Овој епиграм го разоткрива Сталиновиот леден пристап кон надворешната политика. По Минхенската конференција било сигурно дека Полска ќе стане следната германска мета. Сталин не сакал да се спротивстави на германската војска на постоечката советска граница, дури ни да се бори против Хитлер, па четвртата поделба на Полска претставувала единствена алтернатива (всушност слично резонирање навела и Катарина Велика кога во 1772 со Прусија и Австрија ја иницирала првата поделба на Полска). Цврсто определувајќи се за таа цел, Сталин го повлекол следниот потег - брзото повлекување на Советскиот Сојуз од првата линија на фронтот. Лондонскиот весник News Chronicle на 27 јануари 1939 ја објавил статијата на својот дипломатски дописник (за кој се знаело дека е близок до Советскиот амбасадор Иван Мајски), во која е наговестена можната спогодба на СССР и Германија. Авторот ја повторил Сталиновата стандардна теза дека не постои значајна разлика помеѓу западните демократски земји и фашистичките диктатори која ја користел за да ја ослободи СССР од било какви автоматски обврски произлезени од системот за колективна безбедност:

Во овој момент, Советската влада очигледно нема намера да им пружи било каква помош на Велика Британија и Франција, доколку другата влезе во судир со Германија и Италија... од гледиште на советската влада, нема голема разлика помеѓу ставовите на британската и француската влада од една, и германската и италијанската влада од друга страна, кои би ги оправдале сериозните жртви за одбраната на западните демократски земји.

Бидејќи Советскиот Сојуз не ја видел потребата врз основа на идеологијата да се определува помеѓу разните капиталистички земји, недоразбирањата помеѓу Москва и Берлин практично можеле да се решат. За тоа да не би се изгубило од пред вид, Правда, официјалното гласило на комунистичката партија, ја пренела таа статија во целина, што

280

од Сталинова страна претставувало потег без преседан. Пет дена пред Хитлер да ја окупира Прага, на 10 март 1939 Сталин ја обелоденил сопствената авторитативна изјава за новата стратегија на Москва. Тоа го направил на осумнаесеттиот партиски конгрес, првиот таков собир одржан од тогаш кога, пет години порано, го прифатил системот на колективна безбедност и „соединување на фронтовите“. Делегатите пред се морале да бидат обземени со чувството на олеснување дека се уште живи, бидејќи чистките ги десеткувале нивните редови: биле присутни само 35 од 2000 делегати од претходниот конгрес; 1100те останати биле уапсени поради контрареволуционерните дејности; 98 од 131 член на Централниот Комитет биле ликвидирани, исто како и 3 од 5те маршали на Црвената Армија, сите девет поткомесари за одбрана, сите обласни воени команданти и 75 од 80те членови на Врховниот Воен Суд. Тешко би можело да се каже дека осумнаесетиот конгрес покажал континуитет во Партијата. Присутните неспоредливо повеќе биле заинтересирани да сочуваат жива глава, отколку за таинствените финеси за надворешната политика. Како што било и во 1934, основната тема која Сталин ја изнел пред својот престрашен аудиториум се однесувала на мирољубивите намери на СССР во непријателското меѓународно опкружување. Меѓутоа, неговите заклучоци обележале радикален прекин со идејата за колективната безбедност од претходниот партиски конгрес. Бидејќи Сталин всушност ја објавил советската неутралност во судирот помеѓу капиталистичките земји. Сталиновата нова политика се разликувала од старата првенствено по она што го нагласил. Дури и во времето кога неговата поддршка на системот на колективна безбедности и политиката „на обединети фронтови“ биле на својот врв, советските обврски секогаш подразбирале извесна ограда што му овозможувало да ја задржи можноста за склучување на посебни договори кога војната веќе ќе отпочне. Меѓутоа, во пролетта 1939 додека преостанатиот дел од Чехословачка сеуште не бил окупиран од страна на Германија, Сталин направил чекор повеќе. Почнал да маневрира како би можел да стекне можност да склучи сепаратен договор пред избивањето на војната. Никој немал право да се жали дека Сталин ги сокривал своите намери; демократските земји доживеале шок поради својата неспособност да сфатат дека Сталин е страстен револуционер и над се, ладнокрвен стратег.

Британската влада конечно била соочена со основниот стратешки избор, иако не постои доказ дека за тоа била свесна. За да му се спротивстави на Хитлер, морала да се одлучи дали нејзиниот пристап ќе биде заснован на разработка на системот за колективна безбедност, или на традиционалното сојузништво. Ако се определела за првата можност, најголемата група на земји би била вклучена во антинацистичкиот отпор; ако се определила за другата, ќе морала да се согласи на компромиси, односно на ускладување на своите интереси со интересите на потенцијалните сојузници, како што тоа бил СССР. Владата се определила за колективна безбедност и на 17 март им испратила ноти на Грција, Југославија, Франција, Турција, Полска и СССР за да ја провери нивната реакција на претпоставената закана на Романија, сметајќи дека сите тие земји имаат ист интерес и дека застапуваат единствен став. Британија се чинело, од ненадеж го нудела она што од 1918 го одбивала - територијални гаранции за цела Источна Европа. Одговорите на различните земји повторно ја покажале суштинската слабост на доктрината за колективна безбедност - претпоставката дека сите држави или барем потенцијалните жртви имаат ист интерес да се спротивстават на агресијата.

281

Секоја источноевропска земја го изложила својот проблем како посебен случај и ги истакнала државните, а не заедничките проблеми. Грција својот одговор го условила со Југословенскиот. Југославија побарала Велика Британија да и ги објасни своите намери и со тоа работите ги вратила на почеток. Полска укажала на тоа дека не е спремна да биде сврзана било со Велика Британија, било со Германија, ниту да се ангажира при одбраната на Романија. Полска и Романија не би се сложиле со советското учество во одбраната на нивните земји. А СССР одговорил со тоа што предложил да се одржи Конференција во Букурешт, на која би дошле сите земји на кои Велика Британија им се обратила. Тоа бил мудар потег. Ако Конференцијата била одржана, би бил воспоставен принцип по кој советите би учествувале во одбраната на земјите кои од Москва се плашеле исто колку и од Берлин; ако таа иницијатива биде отфрлена, Кремљ би имал оправдание да стои на страна и понатаму да ја испитува можноста која највеќе му одговара, односно компромис со Германија. Москва всушност од источноевропските земји барала Германија да ја идентификуваат како главна закана за нивниот опстанок, и да ја предизвикаат пред таа самата јасно да ги објави своите намери. Ниедна источноевропска земја за тоа не била спремна, а Конференцијата во Букурешт никогаш не се ни одржала. Невил Чемберлен на 20 март предложил изјава на намерите, според која Велика Британија, Франција, Полска и СССР меѓусебно ќе се консултираат „во врска со превземањето на заедничка акција“, во случај да биде загрозена независноста на било која европска држава. Овој предлог, односно обид за оживување на Тројниот договор каков што постоел пред Првата светска војна, не прецизирал никакви детали во поглед на воената стратегија која би се применила во слуачј одвраќањето да не успее или можноста за соработка со Полска и СССР која едноставно се подразбирала...

Полска била мошне храбра, но не и значајна воена сила. Таа не можела да се наговори да ја прифати советската помош; нејзините политичари биле убедени (како што се испоставило навистина) дека секоја советска „ослободувачка“ војска набргу ќе се претвори во окупаторска. И покрај се, демократските земји проценувале дека би можеле самите да ја победат Германија, дури и во случај Полска да биде поразена. Советскиот интерес за зачувување на постоечката состојба во Источна Европа завршил - доколку некогаш и постоел - со осумнаесеттиот партиски конгрес. Што е најважно, британската гаранција на Полска му овозможила на Сталин да се сврти кон Хитлер и безбедно да заигра на нацистичката карта. Таа работа му ја олесниле западните земји кои воопшто не можеле да ја сфатат неговата стратегија - која инаку била совршено јасна за Ришелје, Метерник, Палмерстон или Бизмарк. Таа едноставно речено, се состоела од тоа Советскиот Сојуз секогаш да биде последната голема сила која ќе се определи, што му оставала одврзани раце во прилика на нагодувањето, бидејќи соработката или неутралноста можеле да се понудат на оној кој најмногу ќе плати. На Сталин му преостанале уште само два проблема: најпрвин морал да се увери дека Британската гаранција на Полска е цврста, а потоа да провери дали германската опција навистина постои. Како што Велика Британија се повеќе покажувала добри намери во однос на Полска, а тоа од неа се барало како би се одвратил Хитлер, Сталин парадоксално добивал се поголем маневарски простор во однос на Германија. Велика Британија имала намера да ј очува постоечката состојба во Источна Европа. Сталин сакал да има што поголема можност за избор и да го сруши Версајскиот поредок. Чемберлен сакал да избегне војна. Сталин чувствувал дека војната е неизбежна и сакал

282

од неа да извлече корист, но не и да учествува во неа. Сталин вешто играл помеѓу двете страни. Но, само Хитлер бил во можност да му ги понуди саканите територијални отстапки во Источна Европа; тие иако би биле платени со европска војна, но СССР во неа не би учествувал. Велика Британија на СССР и понудила унилатерална декларација по која „помошта на советската влада ќе биде достапна на секој советски сосед кој ќе пружи отпор на агресијата во случај до неа да дојде“. Сталин одбил да си стави на себе ортома околу вратот и го отфрлил тој едностран и наивен предлог. Тој одговорил на 17 април така што го понудил својот предлог: сојуз помеѓу СССР, Франција и Велика Британија; воен договор врз основа на кој тој сојуз би функционирал и гаранција за сите земји од Балтичкото до Црното море. Сталин морал да знае дека таквиот предлог никогаш нема да биде прифатен. Како прво, источноевропските земји не го сакале; како второ, преговорите за детален воен договор би барале повеќе време отколку што имале на располагање и конечно, Велика Британија изминатите 15 години и го ускратувала сојузот на Франција за да сега би склопила сојуз со земјата за која сметала дека не е вредна за било какво значење од улогата на испорачател на муниција. „Не треба да се преправаме“, рекол Чемберлен, „дека е потребно да склучуваме таков сојуз за помалите источноевропски земји да добиваат испорака на муниција“. Во месец мај Вјачеслав Молотов, човек од голема доверба кај Сталин, го заменил Литвинов на местото министер за надворешни работи, што значело дека самиот Сталин ги превземал преговорите, а дека добрите лични односи помеѓу преговарачите веќе не претставуваат советски приоритет. На својот особено педантен начин, Молотов барал сите земји вдолж западната советска граница да добијат гаранции од двете страни и да бидат поединечно наведени (што обезбедувало официјално отфрлање од некои). Тој инсистирал изразот „агресија“ да се прошири како би опфаќал и „индиректна агресија“ која би се дефинирала како отстапка на германските закани во случај кога силата не би била навистина применета. Бидејќи СССР си го задржал правото сам да го дефинира поимот „отстапување“, Сталин всушност барал неограничено право за мешање во внатрешните работи на сите свои европски соседи. Советските и западните преговарачи на 23 јули се договориле за нацртот на договорот кој очигледно им одговарал на двете страни. Обезбедувајќи си таква отстапка, Сталин сега можел да провери што му нудел Хитлер. Во текот на целата пролет и лето, тој внимателно давал сигнали дека е спремен да го разгледа германскиот предлог. Меѓутоа и Хитлер бил внимателен во поглед на првиот чекор за Сталин да не би го искористил за извлекување на подобри услови од Велика Британија и Франција. Од своја страна, и Сталин од тоа стравувал. Ни тој не бил спремен прв нешто да превземе, за ако Велика Британија би го дознала тоа не би отстапила од своите обврски на исток и би го оставила сам да се соочи со Хитлер. Над се нему не му се брзало; за разлика од Хитлер, тој на себе не си поставувал никакви рокови, а нервите му биле особено силни. Тој мирно чекал, што предизвикало се поголема вознемиреност кај Хитлер. На 26 јули добил дискретен знак од него. За да би ја нападнал Полска пред есенскиот дожд, морал до 1 септември да знае што смета Сталин. Карл Шнуре, шефот на една германска делегација која го договарала новиот трговски договор со СССР, добил инструкции да започне да ги отвара политичките теми. Повикувајќи се на обостраното непријателство спрема капиталистичкиот запад, тој својот советски колега го уверувал дека „од Балтикот до Црното море, или на Далечниот Исток, помеѓу (нивните) две земји не постојат проблеми кои не би можеле

283

да се решат“. Шнуре понудил разговорите во таа смисла да се продолжат на високо политичко ниво. Откривањето на нетрпението ретко кога ги убрзува преговорите. Искусен државник не се согласува на нешто само затоа што на неговиот соговорник му се брза; неговата нестрпливост најчесто по својата прилика ќе се искористи за да извлече што подобри услови. Оттаму Молотов дури во средината на август добил инструкции да го прими германскиот амбасадор Шуленбург и да му постави низа на прашања како би се утврдило што точно нуди. Притисокот на јапонците да не го загрози Сибир? Договр за ненапаѓање? Пакт во врска со Балтичките држави? Спогодба во врска со Полска? На Хитлер тогаш толку му се брзало што бил спремен да попушти во врска со сите прашања, иако бил лут што бил на тоа приморан. На 11 август му го рекол тоа на високиот комесар Данциг:

Се што превземам е насочено против Русија. Ако Запад е премногу глупав и премногу слеп тоа да го сфати, ќе бидам принуден да се договорам со Русите, да го уништам Запад и тогаш кога тој ќе биде поразен, да ги соберам сите сили и да тргнам на СССР.

Оваа изјава секако точно ги покажала Хитлеровите приоритети: од Велика Британија сакал да не му се меша во работите на окнтинентот, но од Советскиот Сојуз сакал Lebensraum - животен простор. Единственото што Сталин го постигнал, било тоа барем привремено да ги пресврти Хитлеровите приоритети. Одговарајќи на Молотовите прашања Шуленберг рекол дека Хитлер е спремен во Москва веднаш да го прати својот министер за надворешни работи Јоаким фон Рибентроп со овластувања потребни да се решат сите отворени прашања. Сталин не можел а да не забележи дека Хитлер бил спремен да преговара на нивото кое Велика Британија постојано го избегнувала, бидејќи во текот на повеќемесечните преговори ниеден британски министер никогаш не нашол за сходно да ја посети Москва, иако некои од нив сепак оделе доволно далеку на исток, во Варшава. Неспремен да пружи рака пред да слушне што точно му се нуди, Сталин одлучил да изврши уште еден додатен притисок врз Хитлер. Молотов добил инструкции да покаже дека ја цени Рибентроповата спремност, но да изјави дека би било потребно да се постигне некаков начелен договор пред да се утврди целта на посетата. Од Хитлер е побарано да направи детален предлог, вклучувајќи и еден таен протокол во врска со одредените територијални прашања. Дури и на не баш интелигентниот Рибентроп морала да му биде јасна целта на Молотовото барање. Доколку било што во врска со тој предлог протече, во прашање би била германската понуда. Сталиновите раце би биле чисти, а евентуалниот неуспех на преговорите би можел да му се припише на советското несложување со германскиот експанзионизам. Хитлеровото нетрпение во меѓувреме го достигнало својот врв. Одлуката за напад на Полска морала да се донесе за неколку дена. На 20 август лично му се обратил на Сталин. Самото тоа писмо претставувало проблем за германскиот протокол. Бидејќи единствената Сталинова титула била „генерален секретар на Комунистичката партија на Советскиот Сојуз“, и дека немал никаква положба во владата, не можеле да се одлучат како да му се обратат. Конечно, писмото едноставно е пратено со „на господин Сталин, Москва“. Во него пишувало: „Убеден сум дека суштината на додатниот протокол кој го сака СССР би можела да се разјасни во најкраток можен рок, доколку некој германски функционер би можел да дојде во

284

Москва на преговори“. Сталин победил во играта која се засновала на зачувување на отворените можности до последен момент. Било јасно дека Хитлер е спремен бесплатно да му го понуди она што кога би склучил сојуз со Велика Британија и Франција би можел да го добие само по цена на крвава војна со германците. Сталин на 21 август одговорил изразувајќи надеж „дека германско-советскиот договор за ненапаѓање ќе го означи одлучувачкиот пресврт на подобро во политичките односи помеѓу двете земји“. Рибентроп е повикан да дојде во Москва 48 часа подоцна, на 23 август. Помалку од еден саат од доаѓањето во Москва, Рибетроп се сретнал со Сталин. Советскиот водач покажал малку интерес за Пактот за ненапаѓање, а уште помалку за изјавите за пријателство кои Рибентроп ги вклучил во своето излагање. Клучната работа која го интересирала бил тајниот протокол за поделба на Источна Европа. Рибентроп предложил Полска да се подели на сфери на влијание вдолж границата од 1914, при што главната разлика би се состоела во тоа Варшава да остане на германската страна. Дали би се зачувало нешто од полската независност, или Германија и СССР би ги анектирале освоените територии - не било прецизирано. Што се однесува на Балтикот, Рибентроп предложил Финска и Естонија да влезат во советската сфера на влијание (што на Сталин му овозможувало да дојде до одамна посакуваната тампон-зона во близина на Ленинград), Литванија би припаднала на Германија, а Летонија би била поделена. Кога Сталин ја побарал цела Летонија, Рибентроп му телеграфирал на Хитлер кој попуштил, како што ќе попушти и во врска со Сталиновото барање од Романија да ја одземе Бесарабија. Воодушевениот Рибентроп се вратил во Берлин каде Хитлер еуфорично го поздравил „како втор Бизмарк“. Само три дена по Хитлеровата прва порака на Сталин, дипломатската револуција била завршена.

Британската влада очигледно направила повеќе сериозно психолошки грешки. Не само што ниеден министер не ја посетил Москва, туку и Лондон се до почетокот на август го одлагал договорот за заедничко воено планирање. Дури и тогаш шеф на британската делегација бил еден адмирал, наспроти тоа што советите пред се - ако не и единствено - на ум имале копнени операции. Оваа делегација на СССР тргнала со брод, а петодневната пловидба не укажувала баш на чувството на итност. Конечно, не земајќи ги во предвид моралните аспекти, британската неспремност да им пружи гаранции на Балтичките држави, параноидниот водач од Москва морал да ги протолкува како повик на Хитлер да го нападне СССР така што ќе ја заобиколи Полска. Наспроти се, германско-советскиот пакт не претставувал последица на британските дипломатски грешки. Вистинскиот проблем се состоел во тоа што Велика Британија не можела да ги исполни Сталиновите услови, а да не ги напушти своите повоени принципи. Оспорувањето на германските намери да ги прегази малите земји немало никаква смисла доколку би подразбирале давање на исти привилегии на СССР. Цртата преку која не може да премине, циничното британско раководство можело да ја постави на советската, а не на полската граница, и со тоа во многушто да ја поправи британската преговарачка позиција во однос на СССР, а на Сталин да му обезбеди значаен поттик во врска со заштитата на Полска. Полска не можела да се брани со француската војска укопана позади линијата Мажино и со советските трупи кои чекале внатре во своите граници. Во 1914 европските држави влегле во војна поради тоа што воените и политичките планери ги изгубиле меѓусебните контакти. Во 1939 воените и политичките планери повторно изгубиле контакт, овој пат од сосема спротивна

285

причина. Западните сили имале исклучително разумна и етички оправдана политичка цел - за спречувањето на Хитлер. Тие меѓутоа никогаш не биле во состојба да разработат воена стратегија со која таа цел би се постигнала. Во 1914 стратегиите биле премногу незауздени; во 1939 биле премногу воздржани. Во 1914 воените кругови на сите европски земји посакувале војни; во 1939 биле толку несигурни (дури и Германија), што одлуките им ги препуштиле на политичарите. Во 1914 постоела стратегија, а не и политика; во 1939 постоела политика, но не и стратегија. Русија одиграла одлучувачка улога за избивањето на двете војни. Во 1914 Русија допринела за отпочнување на војната поради својот ригиден став кон сојузот со Србија и нефлексибилниот план за мобилизација; во 1939 Сталин Хитлер го ослободил од стравот од војување на два фронта, иако морал да знае дека всушност таа општа војна ќе биде неизбежна. Во 1914 Русија влегла во војна за да ја зачува својата чест; во 1939 таа ја поттикнала војната за да би се приклучила во делбата на Хитлеровиот плен. Држењето на Германија во очи на избивањето на двете Светски војни било потполно исто, одбележано со вишок на нетрпение и недостаток на визија. Германија во 1914 влегла во војна за да разбие едно сојузништво кое речиси сигурно не би се одржало да не било нејзиното сопствено надмено однесување, во 1939 бидејќи несакала да сочека да се развие во најзначајна европска држава. За тоа би била неопходна стратегија потполно спротивна од Хитлеровата - здив кој би овозможил да се прифати геополитичката реалност настаната на Минхенската конференција. Во 1914 германскиот цар не можел да чека затоа што бил емоционално неурамнотежен и бидејќи не поседувал јасна идеја за националниот интерес. Во 1939 еден генијален психопат ги занемарил сите рационални проценки како би можел да покрене војна додека се наоѓа на врвот на физичката сила. Германската одлука да влезе во војна и во обата случаја била непотребна, што покажува и фактот дека без оглед на двата големи порази и губитокот на близу една третина од територијата која ја поседувала пред Првата светска војна, останала најмоќната и можеби највлијателната земја во Европа. Што се однесува на СССР, тој во 1939 бил слабо опремен за војна која требало да ја започне, но до крајот на Втората светска војна прераснал во светска суперсила. Сталин како и Ришелје во XVII век, ја искористил расцепканоста на Средна Европа. Издигнувањето на САД до статус на суперсила, ја предодредила нивната индустриска моќ. Советското издигнување било засновано на Сталиновата безобзирна трговија.

(304-324) Дипломатија - Хенри Кисиџер

АМЕРИКА ПОВТОРНО СТАПУВА НА СЦЕНАТА:ФРАНКЛИН ДЕЛАНО РУЗВЕЛТ

На современите политичари, кои се потпираат врз резултатите на испитување на јавното мислење, Рузвелтовата улога во пренасочувањето на изолационистички настроениот народ кон учество во војна, им служи како практична лекција за лидерската вештина во демократското општество. Порано или подоцна, заканата за европската рамнотежа на силите морала да ги натера Соединетите Држави да интервенираат, за да би го запреле германскиот стремеж да завладее со светот. Америка

286

веќе својата сопствена снага, со време, морала да ја доведе во центарот на меѓународната сцена. Тоа што се случило толку бргу и одлучно, е заслуга на Франклин Делано Рузвелт.

Сите големи лидери чекорат сами. Нивната единстевност произлегува од способноста да ги сфатат предизвиците кои современиците сеуште не ги забележуваат. Рузвелт еден изолационистички настроен народ го вовел во војна меѓу земји на чии судири традиционални е гледано како на нешто што нема значење за безбедноста на Америка и што отстапува од нивните вредности. После 1940 година, Рузвелт го убедил Конгресот, кој само неколку години порано со големо мнозинство изгласал цела серија од закони за неутралност, да ја одобри се поголемата американска помош на Велика Британија и да се согласи на се со исклучок на директно вплеткување во војна, иако и таа граница повремено се преминувала. Јапонскиот напад на Перл Харбор конечно ги отстранил и последните дилеми на Америка. На земјата кјоа два века живеела во уверување дека ништо не може да ја загрози, Рузвелт успеал да и објаснисо каква опасност ќе се соочи во случај на победа на силите на Осовината. Тој се нафатил и за ангажирањето на Америка овој пат да го означи како нејзин прв чекор кон трајно присуство на меѓународната сцена. Во текот на војната, благодарение на неговото водство, се одржало сојузништвото и се вообличиле мултилатерални институции кои меѓународната заедница и денес ги употребува.

Ниту еден претседател, освен можеби Абрахам Линколн, не направил толку значајна промена во американската историја. Рузвелт претседателската заклетва ја положил во момент на национална неизвесност, кога голема криза сериозно ја занишала американската доверба во неограничената способност на Новиот свет постојано да напредува. Сегде околу него демократските земји се распаѓале, а се повеќе се воспоставувале антидемократски режими и од лева и од десна ориентација. Откако ја обновил надежта во земјата, на Рузвелт судбината му доделила обврска да ја брани демократијата ширум светот. Тој аспект на допринесот на Рузвелт никој не го опишал подобро од Ајзеј Берлин:

(Рузвелт) на иднината гледаше со мирен поглед, како да вели: „Нека се случи било што, нашата голема воденица ќе сомеле се. Ние од сето тоа ќе извлечеме корист.“ ... Во разјадениот свет кој како да го поделиле меѓу себе обратните, деструктивни фанатици на кои, се чини, им било судено да победат, и раселениот народ присилно да го жртвуваат за нивната идеја, кој се провлекувал, тој веруваше во сопствената способност дека тој ужасен бран ќе го преброди ако самиот тој биде зад кормилото. Поседуваше карактер, снага и вештина на диктатор, но беше на нашата страна.

Рузвелт претходно бил потсекретар на морнарицата во Вилсоновата администрација и потпретседателски кандидат на демократите на изборите во 1920 година. Многу лидери, како што биле Де Гол, Черчил и Аденауер, биле приморани да се помират со осаменоста каква што подразбира патот кон големината и да се повлечат од јавниот живот на извесен период. На Рузвелт повлекувањето му било наметнато во 1921 година, кога се разболел од детска парализа. Со огромна сила на војната успеал да го надмине својот инвалидитет; научил да стои со помош на протези, па дури и да

287

направи неколку чекори, што му овозможувало пред аудиториумот да се појавува како воопшто да не бил парализиран. Се до извештајот кој му го поднел на Конгресот за конференцијата на Јалта во 1945 година, Рузвелт сеуште стоел додека држел некој поважен говор. Благодарејќи на тоа што средствата за информирање имале разбирања за Рузвелтовиот обид достоинствено да ја игра својата улога, мнозинството Американци никогаш не го сфатиле степенот на Рузвелтовиот инвалидитет, ниту за него некогаш размислувала со трошка сожалување.

Енергичниот лидер кој го употребувал својот шарм за да ја зачува дистанцата, бил истовремено и политички манипулатор и визионер. Државните работи почесто ги извршувал врз основа на инстинктот отколку анализата и предизвикувал многу тесни емоции. Како што тоа го резимирал Ајзаја Берлин, Рузвелт поседувал сериозни маани на карактерот, вклучувајќи и бескрупулозност, немилосрдност и цинизам. Меѓутоа, заклучува Берлин, до врвот сепак го однеле Рузвелт неговите позитивни особини:

Неговите следбеници ги привлекувале исклучителните, вдахувачки квалитети кои тоа го надокнадувале; бил великодушен и способен за мечтателски потези, поседувал широки видици и чувство за време во кое живее и правецот во кој се движеле новите, големи сили на ХХ век.

Бил претседател кој на Америка и обезбедил водечка улога на меѓународната сцена, во опкружувањето во кое прашањата на војната и мирот, напредокот или стагнацијата, почнале да зависат од неговата визија и определување.

Од вклучувањето во Првата светска војна до активното учество во Втората, Америка, како што се претпоставува, поминала долг пат кој во еден момент бил прекинат поради тоа што нацијата била определена за изолационизам. Повеќето американски пресврти кон меѓународната политика ја покажуваат големината на Рузвелтовиот успех. За тоа е потребен краток преглед на историското наследство во рамки на кое Рузвелт ја спроведувал својата политика.

Во дваесеттите години расположението во Америка било поделено и осцилирало меѓу подготвеноста да ги потврди принципите кои можат универзално да се применат и потребата со нивна помош да го оправда изолационизмот. Американците се определиле за уште понагласено повторување на традиционалните теми на својата надворешна политика: единственоста на мислата на Америка како пример за слободата, моралната супериорност и демократската надворешна политика, правилноста на личните етички ставови и однесувања на меѓународната сцена, значењето на дипломатијата и меѓународниот консензус обликуван во Друштвото на народите наместо рамнотежата на силите.

Сите тие, како што се претпоставувало, универзални принципи, се наведувале во името на американскиот изолационизам. Американците и понатаму не биле спосбони да поверуваат дека било што надвор од западната хемисфера би можело да ја загрози нивната безбедност. Америка во дваесетите и триесетите години ја отфрлала дури и сопствената доктрина за колективната безбедност, за да не би ја вклучила во судирите на некои далечни, воинствени земј. Одредбите на Версајскиот договор се толкувани како осветнички, а репарациите како контрапродуктивни. Француската окупација на Рур Америка ја искористила за повлекување на последните остатоци на окупационите

288

сили од Рајнската област. Исклучителноста на Вилсон воспоставила критериуми кои ниеден меѓународен поредок не можел да ги оствари, поради што разочарувањето станало нејзин суштински дел.

Разочарувањето од она што го донело крајот на војната, во голема мера ги избришало разликите меѓу интернационалистите и изолационистите. Дури ни најлибералните интернационалисти веќе не гледале американски интерес во одржавањето на лошо послевоено уредување. Ниедна значајна група не ја поддржувала рамнотежата на силите. Она што се подразбирало под интернационализмот се поистоветувало со членството во Друштвото на народите, а не со редовното учество во меѓународната политика. Меѓутоа, и најголемите интернационалисти инсистирале на тоа Монровата доктрина да ја замени Друштвото на народите и не ја прифаќале идејата за вклучување на Америка во принудните мерки на таа организација, дури ни кога се во прашање економските мерки.

Изолационистите тие ставови ги разработиле до крајни граници. Тие начелно го нападнале Друштвото на народите, тргнувајќи од тоа дека ги загрозува двата историски столба на американската надворешна политика - Монровата доктрина и изолационизмот. За Друштвото на народите се верувало дека е неспоиво со Монровата доктрина, бидејќи колективната безбедност наложувла, всушност барала, Друштвото на народите да се вклучува во споровите на западната хемисфера. Со изолационизмот било неспоиво затоа што ја обврзувало Америка да се вклучува во спорови надвор од западната хемисфера.

Изолационистите се залагале за одредена идеја. Ако целата западна хемисфера некако би се исклучила од примената на системот за колективната безбедност, што би можело да ги спречу другите земји во светот да организираат сопствени регионални асоцијации и да иг вклучат во активноста на Друштвото на народите? Во тој случај Друштвото на народите би водело кон нов систем за рамнотежа на силите, дури и на регионална основа. Во пракса, ставовите на интернационалистите и изолационистите се поклопувале. И едните и другите ја отфрлале странската интервенција на западната хемисфера и било какво учество во механизмот на принуда на Друштвото на народите надвор од неа. Поддржувале конференција за разоружување поради тоа што постоел јасен консензус во врска со тоа дека оружјето предизвикува војна, а дека смалувањето на наоружувањето допринесува кон мирот. Се залагале за општите принципи за мирно решение на споровите кои би биле прифатени на меѓународно ниво, како што предвидувал Келог-Брајановиот пакт, се додека таквите договори не подразбирале наметнување на мирот со сила. На крај, Соединентите Држави секогаш биле спремни без никакви непосредни политички импликации да пружат помош во техничките, обично финансиски проблеми, како што била изработката на планови за исплата на договорените воени репарации.

Расчекорот во американските ставови, кога е во прашање одобрувањето на некој принцип и учеството во неговото наметнување, во целост дошол до израз во 1922-23 година, после Поморската конференција одржана во Вашингтон. Таа конференција била значајна од две причини. На неа се одредени границите на развојот на воената морнарица за Соединентите Држави, Велика Британија и Јапонија, при што на Соединентите Држави им е одобрена изградбата на воена морнарица која по големината би била еднаква на британската, а на Јапонија три петтини од големината

289

на американската. Таа одредба ја потврдила новата американска улога на доминантна сила на Пацификот, која ја делела со Јапонија. Од тогаш улогата на Велика Британија во таа област добила второстепено значење. Што е уште поважно, наместо стариот англиско-јапонски договор од 1902, чија цел била соработката на Пацификот меѓу Јапонија, Соединентите Држави, Велика Британија и Франција склучен е т.н. Договор на четирите сили, со кој е предвидено решавање на споровите по мирен пат. Меѓутоа, ако една од потпишаните договорени страни би ги прекршила неговите одредби, дали другите би превзеле акција против неа? „Договорот на четирите сили не вклучува никаква воена обврска... Не постои никаква обврска во врска со вооружена сила, никакво сојузништво, никаква пишана или морална обврска за вклучување во одбраната...“, објаснил претседателот Хардинг на скептичните членови во американскиот Сенат.

Државниот секретар Чарлс Еванс Хјуз зборовите на претседателот ги нагласил со тоа што сите потписници на Договорот ги известил дека Америка под никакви околности нема да учествува во мерки на принуда. Меѓутоа, Сенатот и натаму бил незадоволен. Со приликата на ратификација на Договорт на четирите сили усвоил додатни клаузули со кои се предвидувало дека Соединетите Држави нема да бидат обврзани во случај на агресија да применат воена сила. Со други зборови, Договорт не бил обезбеден со ништо; непочитувањето не повлекувало никакви последици. Америка би одлучувала за секој случај посебно, како воопшто и да не постои Договорот.

Имајќи ја во предвид вообичаената дипломатска рутина каква што постоела веќе со векови, било навистина необично еден официјален договор да не подразбира обврска за извршување, а секоја поединечна примена да мора посебон да се разгледува во Конгресот. Тоа било наговестување на расправи меѓу Никсоновата администрација и Конгрсот после потпишувањето на мировниот договор со кој во јануари 1973 е завршена војната во Виетнам; Конгресот докажувал дека договорот за кој се борела Америка во текот на три администрации на двете партии не подразбира никаква обврска за примена. Според таа теорија, договорите со Америка би го одразувале моменталното рсапосложение на Вашингтон; сите последици кои од тоа би произлегле, исто така би зависеле од расположението на Вашингтон во некој друг момент - што како такво не би створило доверба во обврските кои Америка ги превзема.

Ентузијазмот на претседателот Хардинг во врска со Договорот на четирите сили не опаднал поради резервата која ја покажал Конгресот. Во приликата на свеченото потпишување тој го фалел што ги штити Филипините и го одбележува „почетокот на една нова и подобра епоха во развојот на човештвото“. Како било можно договорот кој не содржи одредби за обврската за применување да заштити една значајна добивка каква што претставувале Филипините? Наспроти тоа шт се наоѓал на другата страна на политичкиот спектар, Хардинг се повикал на стандардните идеи на Вилсон. Светот, рекол, ќе ги казни прекршителите така што ќе покаже „гнасење кон нечесноста“. Меѓутоа, Хардинг не објаснил како светското јавно мислење ќе се определи, а уште помалку како ќе се насочи, и зошто, се додека Америка одбива да влезе во Друштвото на народите.

Келог-Бријановиот пакт претставувал, како што се покажало, уште еден пример на американската наклонетост да верува како принципите сами по себе ќе се наметнат. Американските политичари воодушевено го објавиле историското значење на тој пакт,

290

со кој дури 62 земји ја отфрлиле војната како начин за водење на националната политика, но енергично одбиле да гарантираат било каков механизам за негова примена, а уште помалку за принуда. Претседателот Калвин Кулиџ во декември 1928, изјавил пред Конгресот: „Почитувањето на овој пакт... нуди повеќе надеж за мир во светот, од било кој меѓународен договор кој некогаш е постигнат“.

Меѓутоа, како можела да се оствари таа утопија: Кулиџовата страстна одбрана на Келог-Бријановиот пакт ги поттикнала интернационалистите и симпатизерите на Друштвото на народите да докажуваат, сосема разумно, дека идејата за неутралност изгубила секаква смисла, бидејќи војната е ставена надвор од законот. Според нивното мислење, како што било предвидено Друштвото на народите да ги идентификува агресорите, меѓународната заедница била обврзана адекватно да ги казни. „Дали некој верува“, запрашал еден од луѓето кои го застапувале тој став, „дека агресивните планови на Мусолини би можеле да се запрат едноставно со добрите намери на италијанскиот народ и силата на јавното мислење?“

Ова прашање било прорекувачко, но тоа не го направило прифатливо. Уште додека се водела расправата за документот, кој ќе биде наречен по него, државниот секретар Келог во едно обраќање до Советот за меѓународни односи истакнал дека почитувањето на тој пакт никогаш нема да се наметнува насилно. Потпирањето врз силата, тврдел тој, би го претворило предвидениот долг пат кон мирот во воен сојуз налик на оние кои апсолутно мораат да се укинат. Било предвидено пактот да не ја вклучува дефиницијата за агресија, бидејќи секоја дефиниција нешто изоставува и со тоа ги ослабува големите намери изнесени во текстот. За Келог, зборот бил алфа и омега:

Земјата која тврди дека делува во самоодбраната мора да се оправда пред судот на светското јавно мислење, исто како и пред потписниците на овој договор. Затоа отстапив од тоа во договорот да внесам дефиниција за агресорот или самоодбраната, бидејќи верувам дека никаква широка правничка дефиниција не би можела да се даде однапред... Ова ќе го отежне агресорот, а нема да го олесни докажувањето на сопствената невиност.

Сенатот не бил ипресиониран од Келоговото објаснување повеќе отколку што бил пред шест години кога Хардинг тврдел дека Договорот на четирите сили не го предвидува она што го пишува во него. Овој пат изнесени се три забелешки: Сенатот сметал дека договорот не го ограничува правото на самоодбрана, или Монровата доктрина, ниту да создава било каква обврска за пружање на помош на жртвите на агресијата - што би значело дека секој предвидлив случја се исклучува од неговите одредби. Сенатот го прифатил принципот на кој се засновал Келог-Бријановиот пакт, он инсистирал на тоа тој договор да нема никакви практични импликации, а го подигнал дури и прашањето дали вклучувањето на Америка во објавувањето на принципите би било вредно за резервата која неизбежно би искочила на виделина. Ако Соединентите Држави ги отфрлиле сојузништвата и покажале сомнеж во ефикасноста на Друштвото на народите, како системот создаден во Версај би можел да се сочува? Одговорот на Келог бил многу помалку оригинален отколкку критиката, бидејќи посегнал по познатата мерка - силата на јавното мислење:

291

...ако врз основа на овој пакт сите држави официјално ја осудат војната како средство за решавање на меѓународните спорови, тоа ќе значи дека светот направил чекор напред, дека го створил јавното мислење, дека ја концентрирал својата огромна морална сила која ќе наметнува почитување (на принципите наведени во Пактот) и дека ја превзел светата обврска која многу повеќе ќе му отежне на повторното туркање на човештвото во некој голем судир.

Четири години подоцна, наследникот на Келог - Хенри Стимсон, најистакнатиот и интелектуално најсилниот државен функционер кој Америка го дала во целиот меѓувоен период, не бил способен да понуди подобро средство против агресијата отколку што бил Келог-Бријановиот пакт кој, секако, ќе го поддржи силата на јавното мислење:

Келог-Бријановиот пакт не предвидува никакви санкции... Тој наместо тоа се заснова на санкциите кои ги искажува светското јавно мислење, а тоа може да се претвори во една од најмоќните санкции на светот... Критичарите кои му се потсмеваат не ја сфатиле добро еволуцијата на светското јавно мислење после Големата војна.

А една оддалечена сила - каква што претставувале Соединентите Држави во однос на Европа и Азија - европските спорови секогаш делувале нејасно, а често и небитно. Бидејќи Америка се наоѓала на сигурна оддалеченост и можела, без да ја даоведе во прашање својата сопствена безбедност, слободно да се изолира од опасноста која им се заканувала на европските земји, истите тие европски земји всушност функционирале како амеркиански сигурносен вентил. Сличен начин на размислување ја навел Велика Британија да се издвои од секојдневната европска политика во периодот на својата „сјајна изолација“.

Меѓутоа постоела една основна разлика меѓу британската „сјајна изолација“ од XIX век и изолационизмот кој Америка го прикажала во ХХ век. Велика Британија исто така се обидувала да остане на страна во однос на секојдневните европски препирки. Таа, меѓутоа, сфаќала дека нејзината сопствена безбедност зависи од рамнотежата на силите и била потполно подготвена да ја брани таа рамнотежа со традиционалните методи на европската дипломатија. Наспроти тоа, Америка никогаш не го прифаќала значењето ан рамнотежата на силите или европскиот начин на водење дипломатија. Верувајќи дека ги ужива благодетите на единствената и исклучително поволна положба, Америка едноставно не се ангажирала, а ако се ангажирала, тоа го правела исклучително за општа работа и во согласност со својот посебен дипломатски стил - кој за разлика од европскиот бил неспоредливо повеќе отворен, повеќе заснован на правни принципи и поевќе проткаен со идеологија.

Взаемното дејство на европскиот и американскиот стил на дипломатија во меѓувоениот период, покажувал тенденција од едниот и другиот пристап да го земе она што е најлошо. Чувствувајќи се загрозени, европските земји, а особено Франција и новостворените земји во Источна Европа, не ги прифаќале американските идеи за колективна безбедност и меѓународна арбитража, како ни американските правнички

292

дефиниции за војната и мирот. Земјите кои ги прифатиле американските ставови, особено Велика Британија, немале искуство во водењето на политиката врз таа основа. Наспроти тоа, сите тие биле совршено свесни дека Германија никогаш не била поразена без помошта на Америка. Од крајот на војната, рамнотежата на силите станала уште понеповолна за воените сојузници. Во било која нова војна со Германија, американската помош би била уште попотребна, и морала да стигне побргу отколку во претходната, а посебно затоа што Советскиот Сојуз веќе не учествувал во таа игра.

Практичната последица на оваа мешавина од страв и надеж било тоа што европската дипломатија се повеќе се оддалечувала од своите традиционални места и се поемотивно се врзувала за Америка, а тоа доведувало до двојно вето: Франција никогаш не би делувала без Велика Британија, а Велика Британија никогаш не би направила ништо спротивно на ставовите кои биле цврсто вкоренети во Вашингтон, без оглед на тоа што американските политичари неуморно повторувале дека поради решавањето на европските проблеми под никакви околности нема да се изложат на воен ризик.

Упорното одбивање на Америка во текот на дваесетите години да се посвети на сочувувањето на версајскиот поредок, било, како што се покажало, опасна психолошка подготовка за триесетите, кога почнале да се јавуваат тензии на меѓународен план. Наговестувањето на она што ќе се случува во иднината се укажало во 1931, кога Јапонија ја окупирала Манџурија, ја одвоила од Кина и ја претворила во сателитска држава. Соединентите Држави ја осудиле постапката на Јапонија, но одбиле да учествуваат во заедничка акција против таа земја. Осудувајќи ја агресијата Америка ја применила сопствената казнена мерка која во тоа време делувала како избегнување, иако десет години подоцна во рацете на Рузвелт ќе се претвори во оружје за конечна пресметка со Јапонија. Биле тоа политички одбивања да се признаат територијалните промени до кои дошло со примена на силата. Потекнувала од 1932 година од Стимсон, а во есента 1941 по неа ќе посегне и Рузвелт за да побара од Јапонија да се повлече од Манџурија и другите окупирани територии.

Сериозната светска криза настапила на 30 јануари 1933 година, кога Хитлер стапил на положбата германски канцелар. Со игра на судбината, Франклин Делано Рузвелт, кој подоцна ќе даде се од себе Хитлер да биде поразен, положил претседателска заклетва само четири недели подоцна. Меѓутоа, ништо во текот на првиот мандат на Рузвелт не наговестувало дека работите ќе тргнат по тој правец. Рузвелт ретко се оддалечувал од стандардната меѓународна реторика и ги повторувал изолационистичките ставови наследени од своите претходници. Во говорот кој на 28 декември 1933 година го одржал во Фондацијата „Вудро Вилсон“ Рузвелт се задржал на претстоечкото истекување на важноста на Поморскиот договор од дваесетите години. Тој предложил проширување на тој договор за да се предвиди уништување на офанзивното оружје и - повикувајќи се повторно на Келог - обврската според која ниедна земја нема да дозволи со своите воени сили да стапи на туѓа територија.

Таа тема била исто толку позната како и решението кое Рузвелт го предложувал за евентуалното кршење на она што го предлага. Осудата на јавното мислење повторно е наведена како единственото расположливо средство:

293

...ниеден општ договор за отстранување на агресијата и забрана на оружјето за офанзивната војна нема да има никаква вредност доколку секоја земја, без исклучок, не му пристапи на таквиот договор заедно со свечена обврска... Тогаш, драги пријатели, ќе биде релативно лесно да се одвојат овците од козите... Тоа ќе биде само проширување на Вилсоновиот предизвик ако на помладата генерација и предложиме војните кои ги воделе државите ги заменат за мирот кој ќе го воспостави народот.

Единствено не било речено ништо за тоа што ќе се направи со козите кога конечно ќе бидат одделени од овците.

Рузвелтовиот предлог бил депласиран со оглед на тоа дека Германија два месеци порано ја напуштила конференцијата за разоружување и одбила да се врати. Во секој случја, забраната за офанзивно оружје не влегувала во рамките на Хитлеровите планови. Ниту пак Хитлер, како што се покажало, бил изложен на глобален презир затоа што се определил за повторно вооружување.

Рузвелтовиот прв мандат се одвивла во времето кога преиспитувањето на Првата светска војна било на врвот. Во 1935 година, еден посебен сенатски одбор на чие чело се наоѓал Џералд Нај, сенаторот од Дакота, објавил на 1.400 страници извештај во кој за влегувањето на земјата во војната се обвинети американските производители на оружје. Набргу потоа, бестселерот на Волтер Милис Пат во војна ја приближил таа теза кон широката публика. Под влијанието на овие школи на мислење, американското учество во војната почнало да се објаснува со злоупотребите, заверите и предавствата, а не со суштинските или трајни интереси.

За да се спречи повторното вовлекување на Америка во војната, Конгресот меѓу 1935 и 1937 изгласал три таканаречени Закони за неутралност. Поттикнати со Најовиот извештај, тие закони го бранеле давањето на кредити или било каква друга финансиска помош на завојуваните земји (без оглед на причината на војната) и наметнувале ембарго на оружјето на сите страни (без оглед на тоа кој е жртвата). Купувањето на производи кои немале воена намера, за готовина, биле одобрени исклучително под улов робата да не се транспортира со американски бродови. Конгресот не се одрекувал до толку од профитот, колку што ги отфрлал ризиците. Додека агресорите на големо се подготвувале за војна во Европа, Америка ја укинала разликата меѓу агресорот и жртвата со тоа што законски и на едните и на другите им наметнала рестрикции.

Националниот интерес почнал да се дефинира повеќе во правна отколку во геостратешка смисла. Во март 1936 година, државниот секретар Хал на Рузвелт му советувал исклучително за правните аспекти на ремилитаризација на Рајнската област, која ја нарушила воената рамнотежа во Европа и ги оставила источноевропските земји без одбрана: „Од оваа кратка анализа произлегува дека германскта влада со оваа акција го прекршила и Версајскиот договор и Локарнскиот пакт; меѓутоа, што се однесува до Соединентите Држави, ова се чини не претставува кршење на нашиот договоро со Германија од 25 август 1921 година...“

Откако на изборите во 1936 година Рузвелт однел убедлива победа, во голема мера отстапил од традиционалните рамки. Без оглед на тоа што бил преокупиран со големата криза, тој всушност покажал дека суштината на заканата која ја претставувале диктаторите ја сфатил подобро отколку било кој европски политичар со исклучок на

294

Черчил. Најпрво се обидел само да ја објави американската морална обврска да ги поддржи демократските земји. „Едукативниот“ процес на Рузвелт започнал со т.н. „Карантински говор“ кој го одржал на 5 октомври 1937 во Чикаго. Тогаш за прв пат ја предупредил Америка на приближувањето на опасноста и прв пат јавно рекол дека Америка во врска со тоа би можела да превземе извесни мерки. Повторната воена агресија на Јапонија врз Кина, како и прогласувањето на осовината Берлин-Рим од претходната година, му послужиле како основа, што на неговата загриженост и дало глобална димензија:

Мирот, слободата и безбедноста на 90 отсто од населението на светот му е загрозено од преостанатите 10 отсто кои се закануваат со уништување на целиот меѓународен поредок и закон... За жал, изгледа дека точно е тоа дека во светот се шири епидемија на беззаконието. Кога епидемијата на некоја физичка болест почне да се шири, општеството одобрува и воспоставува карантин за пациентите, за да се заштити здравјето и заедницата од ширењето на болеста.

Рузвелт од предострожност не рекол точно што подразбира со тој „карантин“ и какви посебни мерки има на ум, доколку воопшто има. Тој говор кога би подразбирал било каква акција би бил во спротивност со Законите за неутралност кои Конгресот ги усвоил со огромно мнозинство и кои лично малку порано ги потпишал.

Тој говор, што воопшто не изненадува, го нападнале изолационистите кои барале претседателот појасно да каже каква намера има. Тие жестоко докажувале дека разликата меѓу „мирољубивите“ и „воинствените“ земји подразбира американски суд на вредности кој, од своја страна, би можел да предизвика напуштање на политиката на невмешување на која Рузвелт и Конгресот се обврзале. Тревогата која ја предизвикал тој говор Рузвелт две години подоцна вака ја опишал: „Нажалост, тој предлог никој нејќеше да го слушне. Прогласен е за воинствен и осуден е како обид за вплеткување во работите на другите земји; како и да е, исмеан е како страшливско барање - под креветот - на непостоечки воени опасности.“

Рузвелт можел да ја прекине таа проблематика со тоа што едноставно би ги отстранил мерите кои му биле припишувани. Наспроти нападите на критичарите, тој на една конференција за печатот говорел доволно двосмислено дека можноста на некоја врста на систем за колективна безбедност останала отворена. Во согласност со новинарската пракса од тоа време, претседателот секогаш давал неофицијални изјави, што значело дека не можело ни да се цитира, ни да се спомене по име, а тие правила биле почитувани.

Многу подоцна, историчарот Чарсл Берд објавил стенограм кој покажал дека Рузвелт го избегнал директниот одговор, но не порекнувал дека „Карантинскиот говор“ претставува нов пристап, иако одбил да каже за што се работи. Рузвелт тврдел дека во тој говор мислел на акции кои ја надминуваат моралната осуда на агресијата: „Постојат многу методи кои во светот сеуште не се испробани“. На прашањето дали тоа значи дека има некаков план, Рузвелт одговорил: „Не можам да ви дадам никаков патоказ. Ќе морате да го смислите. Јас го имам.“ Никогаш не објаснил што намерувал.

Како државник, Рузвелт можел да предупреди на претстојната опасност; како политичар морал да осцилира меѓу трите начини на мислење кои преовладувале во

295

Америка: помала група се заложувала за недвосмислена поддршка на сите „мирољубиви земји“; една нешто поголема група, се согласувала со таа поддршка под услов да не се вклучува војната, а убедливо најголемата група го поддржувала писмото и духот на Законот за неутралност. Вештиот политичар секогаш се обидува да сочува што е можно повеќе отворени опции. Тој се труди својот дефинитвен курс да го претстави како сопствен најдобар избор, а не како нешто што му го наметнале случувањата. Ниеден современ американски претседател не бил способен да ја спроведе таа тактика подобро од Рузвелт.

Во контактната емисија „Одмарање покрај каминот“, посветена пред се на домашните проблеми, на 12 октомври 1937 година - една недела по „Карантинскиот говор“ - Рузвелт се обидел да ги задоволи сите три групи. Истакнувајќи го своето определување за мир, тој ја поздравил претстојната конференција на потписниците на Поморскиот договор во Вашингтон, а американското учество во него го нарекол демонстрација на „нашите намери да соработуваме со сите останати потписници на тој договор, вклучувајќи ги и Кина и Јапонија“. Помирливиот тон наговестувал желба за мир, дури и со Јапонија; истовремено, тоа требало да послужи како покажување на добра намера доколку би се покажало дека соработката со Јапонија е невозможна. Рузвелт бил подеднакво неодреден во поглед на американската улога на меѓународната сцена. Тој ги потсетил слушателите на своето воено искуство од времето кога бил потсекретар на морнарицата: „... Сетете се дека од 1913 до 1921 година лично бев сосем близу до средиштето на светските збиднувања и дека во тој период не само што научив добро што треба да се прави, туку и она што не треба да се прави“.

Рузвелт секако не би имал ништо против тоа неговата публика оваа неодредена изјава да ја протолкува како уверување дека военото искуство го научило за значењето на невмешувањето. Од друга страна, ако Рузвелт навистина го мислел тоа, многу поголема популарност би му донело тоа ако едноставно го кажал така. Во светлото на подоцнежните случувања може да се претпостави дека по својата прилика сакал да наговести дека ќе ја следи традицијата на Вилсон, но ќе користи многу пореални методи. Наспроти негативните реакции на неговите изјави, Рузвелт во октомври 1937 година на полковникот Едвард Хаус, некогашниот довереник на Вилсон, му рекол дека ќе биде потребно време за да „ги натера луѓето да сфатат дека војната за нас ќе биде многу поопасна ако ги затвориме сите врати и прозори, отколку ако излеземе на улица и го искористиме своето влијание за да ја разбиеме побуната“. Со тоа од околу рекол дека Соединентите Држави ќе мораат да се вклучат во светските случувања за да учествуваат во сузбиваање на агресијата, иако начинот на кој ќе се направи тоа не го навел.

Непосредниот проблем со кој Рузвелт се соочил било силното изолационистичко расположение. Во јануари 1938 година малку недостасувала Претставничкиот дом да усвои уставен амандман врз основа на кој за објавување на војната, со исклучок во случај на инвазија врз Соединентите Држави, би бил потребен национален референдум. Рузвелт морал лично да се заложи за да го спречи неговото изгласување. Во такви околности тој сметал дека храброста треба да биде здружена со внимателноста. Во март 1938 година, владата на Соединентите Држави не реагирала на припојувањето на Австрија со Германија, како што не го направиле тоа ни европските земји кои се ограничиле на млаки протести. Во текот на кризата која завршила со Минхенската

296

конференција, Рузвелт се почувствувал обврзан повеќе пати да нагласи дека Америка нема да се вклучи во единствениот фронт против Хитлер и со тоа да ги повтори своите соработници, па дури и блиски пријатели, кои само ја наговестувале таа можност.

Во почетокот на септември 1938, на вечерата во чест на француско-американските односи, американскиот амбасадор во Франција, Вилијам К. Булит, ја повторил стандардната фраза дека Франција и Соединентите Држави „се обединети во војна и во мир“. Тоа било доволно изолационистите да дигнат глас. Наспроти тоа што не можел однапред да знае што ќе изјави Булит, бидејќи тоа што го рекол спаѓало во реторичките фрази кои амбасадорите можеле да ги користат по сопствена желба, Рузвелт со цела сила се потрудил како „сто проценти погрешна“ да ја отфрли инсинуацијата по која Соединентите Држави се сврстувале со демократските земји. Подоцна истиот месец, кога војната, се чини, веќе била неизбежна, и откако Чемберлен веќе два пати се сретнал со Хитлер, Рузвелт на 26 и 28 септември му пратил пораки со кои го поттикнувал да организира конференција за заинтересираните страни која, под постоечките околности, ќе може само да го зголеми притисокот врз Чесите да направат поголеми отстапки.

Минхенската конференција судејќи по се претставувала пресвртница која го поттикнала Рузвелт да ја стави Америка во ист ред со европските демократски земји, најпрво политички, а подоцна и материјално. Од тогаш натаму, бил непоколебливо решен да им се спротистави на диктаторите, што кулминирало три години подоцна кога Америка повторно влегла во светска војна. Интеракцијата меѓу политичарите и јавното мислење секогаш е сложена. Државникот кој во некој бурен период се потпира врз искуството на народот и привремено ја купува популарноста, по цена да го проколне потомството чии потреби ги занемарува. Лидерот кој е премногу пред својата средина, станува безначаен. Големиот државник мора да биде просветител, да го премости јазот меѓу своите визии и она што е општпознато. Меѓутоа, тој мора да биде спремен и да тргне сам, за да му овозможи на општеството да го следи патот кој тој го одбрал.

Секој голем државник неизбежно поседува и извесна лукавост благодарение на кое понекогаш ги поедноставува целите, а понекогаш големината на задачите. Меѓутоа, последната проверка претставува тоа дали лично ги сплотува вистинските вредности на своето општество и суштината на предизвикот со која е соочен. Рузвелт тие квалитети ги поседувал во необично голема мера. Тој длабоко верувал во Америка; тој бил убеден дека нацизмот подеднакво претставува зло и закана за американската безбедност, и бил исклучително мудар. Освен тоа, бил подготвен да го поднесе бремето на одлуките кои сам ги донесувал. Како играч на жица, морал да се движи внимателно, да прави еден по еден опасен чекор за да премине преку понорот кој ја разединувал целта што сам на себе си ја поставил од реалноста на својата средина и и покажал дека оддалечениот брег всушност е побезбеден од познатиот ’рт.

Нецели шест недели после Минхенскиот договр, на 26 октомври 1938, Рузвелт се вратил на темата до која допрел во „Карантинскиот договор“. Во едно обраќање преку радио, во рамки на форумот кој го организирал Herald Tribune, предупредил на агресорите кои не ги навел по име, но кои лесно можело да се препознаат и чија „национална политика се заканува со војната, која ја усвојува како преговарачко орудие“. Потоа, поддржувајќи го разоружувањето во начело, се заложил за јакнење на американската одбрана:

297

Ние упорно укажуваме дека ниту ние, ниту било која друга земја, нема да прифати разоружување додека соседите се наоружуваат до заби. Ако не дојде до општо разоружување, ние сами мораме да продолжиме да се наоружуваме. Тоа е чекор кој без волја го превземаме, кој не сакаме да го превземаме. Меѓутоа, додека не дојде до општо отстапување од оружјето потребно за агресија, обичните правила на националната предострожност и здравиот разум бараат да бидеме подготвени.

Рузвелт дискретно отишол многу подалеку. Кон крајот на октомври 1938 година, во одделниот разговор со британскиот министер за воздухопловство и еден личен пријател на претседателот на владата Невил Чемберлен, предложил проект со цел заобиколување на Законот за неутралност. Предложувајќи го директното избегнување на законот кој лично не толку одамна го потпишал, Рузвелт ја навестил можноста за отварање на британски и француски погон за произведување на авиотни во Канада, блиску до американската граница. Соединентите Држави би ги доставувале сите делови, додека на Велика Британија и Франција би им ги препуштила монтажите. Таквиот аранжман би овозможил проектот да биде во согласност со текстот на Законот за неутралност, веројатно врз основа на тоа што деловите се сметани за производи за цивилна употреба. Рузвелт на емисарот на Чемберлен му рекол дека „во случај на војна со диктаторите, зад себе би ги имале американските индустриски ресурси“.

Рузвелтовиот план да пружи помош во обновата на воздухопловството со демократските земји бил осуден на неуспех, ако поради ништо друго, тогаш поради едноставната логистичка неможност проект со толкав обем да се реализира тајно. Меѓутоа, од тогаш па натаму, Рузвелт американската поддршка на Велика Британија и Франција им ја ускратувал само тогаш кога не можел да го заобиколи или надјакне Конгресот и јавното мислење.

Во почетокот на 1939 година, со поднесувањето на извештајот за состојбата на нацијата, Рузвелт како земји агресори ги навел: Италија, Германија и Јапонија. Алудирајќи на темата изнесена во „Карантинскиот говор“, отј истакнал „дека постојат многу други методи освен војната - иако појаки и поефикасни отколку што се само на збор - ако на владите на агресорските земји им се соопшти што мисли целиот наш народ“.

Во април 1939, еден месец после нацистичката окупација на Прага, Рузвелт прв пат означил агресија на помала земја како општа закана за американската безбедност. На конференцијата за печатот одржана на 8 април 1939, Рузвелт на новинарите им рекол дека „трајната политичка, економска и социјална независност на секоја мала земја на светот има влијание врз нашата национална безбедност и просперитет. Исчезнувањето на било која од нив ја слабее нашата национална безбедност и сигурност“. Во говорот одржан ан 14 април во Панамериканската унија тој отишол чекор понатака изнесувајќи го тврдењето дека интересите за безбедноста на Соединентите Држави веќе не можат да бидат ограничени со Монровата доктрина:

За неколку години, без никаков сомнеж, ескадрилите ќе го прелетаат океанот исто онака како што денес прелетуваат преку затворените европски мориња. Тоа ќе направи светот во економски поглед неизбежно да стане една целина. Ниедно

298

пореметување било каде во светот нема да може а да не го поремети економскиот живот на сите останати места.

Претходната генерација во врска со прашањата од сеамериканско значење беше заинтересирана за воспоставување на принципи и механизми преку кои оваа хемисфера ќе може заеднички да функционира. Меѓутоа, следната генерација ќе се занимава со методите врз основа на кои новиот свет ќе може на мира да живее заедно со стариот.

Во април 1939, Рузвелт упатил директна порака до Хитлер и Мусолини, која иако тие двајца диктатори ја исмеале, била вешто напишана за да на американскиот народ му укаже на агресивните планови на силите на Осовината. Покажувајќи вештина и итрина како ретко кој американски претседател, тој побарал од диктаторите, но не и од Велика Британија или Франција - уверувања дека во периодот од наредните десет години нема да ја нападнат 31та наведена европска и азиска земја. Потоа се обидел да побара од тие 31 земји да пружат слични гаранции до Германија и Италија. На крајот понудил учество на Америка во било која конференција за разоружување до која би дошло после попуштањето на затегнатоста. Рузвелтовата нота нема да биде забележана во историјата на дипломатијата како педантно извршена работа на неговите соработници. На пример, Сирија и Палестина - француска, односно англиска мандатна територија - биле наведени како независни држави. Хитлер уживла да се исмејува на поруката на Рузвелт во рамките на говорот одржан во Рајхстагот. На општа радост, тој полека го читал долгиот список на земјите кои требало, како што го замолил Рузвелт, да ги остави на мира. Додека Фирерот потсмешливо ги изговарал имињата на земјите една по една, реки од смеа се излевале низ Рајхстагот. Хитлер потоа од секоја земја од Рузвелтовиот список, од кои многу веќе се треселе пред него, побарал да му одговорат дали навистина се чувствуваат загрозено. Тие, нормално, со тешка мака тоа го негирале.

Иако Хитлер забележал поен во својата реторика, Рузвелт ја постигнал својата политичка цел. Барајќи само од Хитлер и Мусолини гаранции, тој ги одбележал како агресори пред единствената публика која во тој момент му била важна - американскиот народ. За да го наведе американското јавно мислење да ги поддржи демократските земји, на Рузвелт му било потребно да го прикаже како проблем не рамнотежата на силите, туку борбата за одбрана на невините жртви од злобниот агресор. И неговата нота и Хитлеровата реакција на неа помогнале да му се оствари таа цел.

Психолошката промена до која дошол Рузвелт набргу успеал да ја преточи во стратегија. Истиот месец, април 1939 година, тој практично ги приближил Соединентите Држави на воена соработка со Велика Британија. Потпишан е договор кој на Кралската морнарица и овозможувал своите сили да ги концентрира на Атлантикот, додека Соединентите Држави најголемиот дел од својата флота го преместиле во Пацификот. Оваа поделба на задолженијата најавила дека Соединентите Држави превземаат одговорност за одбрана на британските поседи во Азија од Јапонија. Во очи со Првата светска војна еден сличен договор меѓу Велика Британија и Франција (кој довел до концентрирање на француските флоти во Средоземјето)

299

искористен е како аргумент за морална обврска на Велика Британија да влезе во Првата светска војна, за да ја брани францускиот атлантски брег.

Забележувајќи што превзема Рузвелт, изолационистите биле длабоко вознемирани. Пред избувнувањето на војната, во февруари 1939, сенаторот Артур Ванденберг елоквентно го образложил ставот на изолационистите:

Ние навистина живееме во смален свет во кој, во споредба со времето на Вашингтон, просторот и времето се релативно поништени. Меѓутоа, јас и натаму му благодарам на Бога што постојат два океана кои нас не изолираат; иако се смалени, тие и натаму претставуваат наш најголем благослов под услов внимателно и разумно да се употребуваат...

Сите ние, нормално, негуваме сочувство кон жртвите на граѓанските војни и меѓународните судири ширум светот, но ние не сме и не можеме да бидеме заштитници на светот или светски полицаец.

Кога поради нападот на Полска Велика Британија на 3 септември 1939 година и објавила војна на Германија, Рузвелт немал друг избор отколку да се повика на Законот за неутралност. Истовремено се превземени мерки за да го измени, за да можат Велика Британија и Франција да купуваат оружје од Америка.

Рузвелт ја избегнал примената на Законот за неутралност во војната меѓу Кина и Јапонија, наводно затоа што војната не била објавена, а всушност затоа што верувал дека ембаргото на испорака на оружјето би и нанело многу повеќе штета на Кина отколку на Јапонија. Меѓутоа, евентуалната војна во Европа била официјално објавена, што би му оневозможило да прибегнува кон истата итрина за да го избегне Законот за неутралност. Затоа на почетокот на 1939 година, побарал ревизија на тој закон, повикувајќи се на можноста тие да „делуваат неправедно и нееднакво - всушност да пружаат помош на агресорот, а и ја ускратуваат на жртвата“. Конгресот на ота не реагирал се додека во Европа навистина не избувнала војна. Силата на изолационистичкото расположение ја покажало и тоа што на почетокот на истата година Рузвелтовиот предлог, со првите три гласања, не поминал во Конгресот.

Истиот ден кога Велика Британија ја објавила војната, Рузвелт повикал вонредно заседание на Конгресот за 21 септември. Тој пат му успеало. Таканаречениот Четврт закон за неутралност, изгласан на 4 ноември 1939, предвидувал завојуваните страни да можат да купат оружје и муниција од Соединентите Држави под услов да им плаќаат со готови пари и испораките да се транспортираат со нивни сопствени бродови, или бродови на неутрални земји. Затоа што поради британската блокада само Велика Британија и Франција биле во ситуација да го направат, „неутралноста“ се повеќе станувала технички израз. Законите за неутралност значи, останале на сила само до првата прилика во која требало да се завземе неутрален став.

Во текот на т.н. „лажна војна“, американските политичари и натаму верувале дека од нив се бара само материјална помош. Уште имало длабоко врежано мислење дека француската војска зад линијата Мажино, која од позадина ја штити Кралската морнарица, т.н. комбинација на дефанзивна копнена војна и поморска блокада, ќе може да го порази Хитлер.

300

Во февруари 1940, Рузвелт го пратил државниот потсекретар Самнер Велс во мисија во Европа, за да ја испита можноста за склучувања на мир. Францускиот претседател на владата Даладје извлекол заклучок дека Велс инсистира на компромисен мир кој на Германија би и ја препуштил контролата над Средна Европа, иако повеќето соговорници на Велс не ја протолкувале така неговата порака, а што се однесува до Даладје, можно е тоа што го мислел всушност да го посакувал. Рузвелт го пратил Велс во Европа не толку за да посредува, колку на својот изолационистички настроен народ да му покаже дека е лично определен за мирот. Тој сакал и да покаже дека Америка претендира на тоа да учествува во постигнување на мировното решение во случај „лажната војна“ да се заврши. Мисијата на Велс е прекината неколку недели подоцна, кога Германија ја нападнала Норвешка.

Рузвелт на 10 јуни 1940, во време кога Франција паднала во рацете на нацистичките окупатори, ја напуштил официјалната неутралност и јасно застанал на страната на Велика Британија. Во еден возвишен говор одржан во Шарлотсвил, во Вирџинија, тој жестоко го осудил Мусолини чии сили тој ден ја нападнале Франција, и истовремено ја објавил американската решеност да ја пружи секоја можна материјална помош на секоја земја која ќе се спротивстави на германската агресија. Истиот ден објавил дека Америка ќе ја зајакне сопствената одбрана:

Денес, на 10 јуни 1940, на овој универзитет кој го основа првиот голем американски учител на демократијата, ние своите молитви и своите надежи ги упатуваме кон оние прку морето кои со величествена храброст се борат за својата слобода.

Америка единствено ќе следи два јасни пата; на оние кои се спротивставуваат на силите ќе им ги ставиме на располагање материјалните ресурси на оваа земја, како што ќе го насочиме и убрзаме користењето на истите тие ресурси за да можеме ние самите, на двата американски континенти да имаме опрема и обука, кои ќе одговараат на секоја непредвидена ситуација и ќе ни ја обезбедат нашата одбрана.

Рузвелтовиот говор одржан во Шарлотсвил добил пресвртница. Соочен со можниот пораз на Велика Британија, секој американски претседател на Кралската морнариц аби гледал како на битна компонента на безбедноста на западната хемисфера. Меѓутоа, тешко е да се замисли било кој современик на Рузвелт - од двете политички партии - кој имајќи храброст и визија за да го препознае предизвикот, би поседувал и силна волја својот изолационистички настроен народ да го поведе чекор по чекор кон определувањето да направи се што е неопходно за да се порази нацистичка Германија.

Тогаш пробудените очекувања дека Америка порано или подоцна ќе стане сојузник на Велика Британија, претставувале секако еден од најважните факти со кои е поддржана одлуката на Черчил да продолжи да се бори сам:

Ние ќе продолжиме до крај... па дури и иако, иако јас во тоа ни во еден миг не верувам, овој остров или неговиот поголем дел бидат окупирани и умираат од глад, нашата прекуморска империја, која би ја наоружала и предводела британската

301

флота, ќе продолжи да ја води војната се додека во судниот момент Новиот свет и целата негова сила и моќ не претеке на помош да го осободи Стариот.

Методите на Рузвелт биле сложени - возвишени кога ги образложувал своите цели, заобиколни во поглед на тактиката, експлицитни кога ги дефинирал проблемите и не баш искрени кога ја објаснувал сложеноста на поединечните настани. Многу потези на Рузвелт биле на граница на кршење на Уставот. Ниеден современ претседател не би можел да посегне по Рузвелтовите методи, а да остане на својата позиција. Меѓутоа, Рузвелт јасно видел дека Америка е се помалку безбедна, а во случај на победа на силите на Осовината тоа воопшто и не би била. На врв на се, тој сметал дека Хитлер претставува негација на сите вредности за кои Америка во текот на својата историја се залагала.

После падот на Франција, Рузвелт се повеќе ја истакнувал можноста за загрозување на американската безбедност. За Рузвелт, Атлантикот имал ист значај како Ламанш за британксите државници. Тој сметал дека спречувањето на Хитлер да загосподари со него претставува витален национален интерес. Со тоа на 6 јануари 1941, поднесувајќи извештај за состојбата на нацијата, американската безбедност директно ја поврзал со опстанокот на Кралската воена морнарица:

Неодамна истакнав колку брзо може темпото на војувањето да не изложи на физички напад кој со време би можеле да го очекуваме доколку диктаторските земји победат во војната.

Често лесно се спомнува дека сме безбедни во поглед на брза и директна инвазија од другата страна на океанот. Таквата опасност очигледно не постои се додека постои моќта на Британската воена морнарица.

Ако било тоа точно, Америка нормално била обврзана да направи се што може за да го спречи поразот на Велика Британија - во најлош случај дури и самата да влезе во вјна. Рузвелт со месеци делувал врз основа на претспотавката дека Америка би можела да стапи во војна. Во септември 1949, тој сместил еден ингениозен план за да и даде на Велика Британија 50 наводно застарени разорувачи во замена за правото Америка да воспостави бази врз осум британски поседи - од Њуфаундленд до внатрешноста на Јужна Америка. Винстон Черчил тоа порано го нарекувал „постапка која апсолутно не е неутрална“, со оглед на тоа дека тие разорувачи на Велика Британија би и биле многу позначајни отколку на базите на Америка. Тие со мнозинство виле многу оддалечени од било кое можно воено поле, а некои дури претставувале удвојување на постоечките американски бази. Работата со разорувачите е извршена пред се врз основа на правното мислење кое го дал врховниот тужител Франсис Бидл, кого токму Рузвелт го наименувал на таа позиција, поради што тешко можел да се нарече непристрасен посматрач.

Рузвелт не барал ни одобрение од Конгресот, ниту пак измена на Законот за неутралност за да ја направи замената на разорувачите за базите. За тоа никој не го нападнал, колку и тоа незамисливо да делувало имајќи ја во предвид современата пракса. Степенот на загриженост поради можната победа на нацистите и решеноста да

302

го подигне моралот на Британците, го навеле Рузвелт да го превземе тој чекор на самиот почеток на претседателската кампања (на среќа на Велика Британија, како и на единството на Америак, надворешнополитичките ставови на неговиот против-кандидат Вендел Викиј не се разликувале многу).

Истовремено, Рузвелт во голема мера го зголемил американскиот буџет за одбрана, и во 1940 година го навел Конгресот да воведе мирнодопска регрутација. Изолационистичкото расположение било толку силно што во Претставничкиот дом во летото 1941, помалку од четири месеци пред избувнување на војната, регрутацијата повторно е воведена со само еден глас повеќе.

Набргу по изборот Рузвелт се погрижил да ја укине одредбата во Четвртиот закон за неутралноста по која воениот материјал од Америка можел да се купува само во готово. Во текот на „Муабетење покрај камин“, тој послужувајќи се со Вилсоновиот израз, ги повикал Соединитите Држави да станат „арсенал на демократијата“. Правниот инструмент со чија помош ова се постигнало бил Законот за заем и наем, кој на претстедателот му давал дискреционо право да позајмува, изнајмува, продава или заменува, под било какви услови, за кои смета дека одговараат, за било што е потребно за одбраната „на влада на било која земја, по мислење на претседателот чија одбрана е од витално значење за одбраната на Соединитите Држави“. Државниот секретар Хал, инаку страсен вилсоновец и подржувач на системот на колективна безбедност, го оправдувал Законот за заем и наем од стратешки причини, што за него ни малку не било карактеристично. Без огромната американска помош, тврдел тој, Велика Британија ќе поднела, а контролата над Атлантикот ќе преминела во непријателски раце што ќе ја загрозела безбедноста на западната хемисфера.

Меѓутоа, доколку тоа било точно, Америка можела да го избегне учеството во војната само ако Велика Британија би била способна сама да го победи Хитлер, а во таа можност не верувал дури ни самиот Черчил. Токму тоа го истакнувал сенаторот Тафт противејќи се на Законот за заем и наем. Изолационистите се организирале и го основале комитетот кој го нарекле „Америка на прво место“, на чие чело се наоѓал Роберт Е. Вуд, претседател на управниот одбор на фирмата Сеарс, Роебуцк & Цомпанѕ, а биле подржувани од угледни личности од различни профили, меѓу кои, Кетлин Норис, Ирвин С. Коб, Чарлс А. Линдберг, Хенри Форд, генералот Хју С. Џонсон Честер Бауелс и госпоѓата Николас Лонгворт, ќерката на Теодор Рузвелт.

Страстите кои го двиѓеле противењето на усвојувањето на Законот за заем и наем се гледали од забелешките на сенаторот Артур Вандерберг, еден од најжестоките подржувачи на изолационизмот, изнесени на 11 март 1941 година: „Ние ја отфрливме Вашингтоновата опростувачка порака. Ние директно се вклучивме во политиката на сила и војни за моѓ во Европа, Азија и Африка. Ние го направивме првиот чекор на патот од кој никогаш нема да се вратиме.“ Вандерберговата анализа била точна, но таа неопходност ја наметнал светот, а на Рузвелт му припижа заслугата што ја препознал.

Бидејќи го предложил Законот за заем и наем, Рузвелт одлучил секој месец се повеѓе придонесува за поразот на нацистите. Пред да биде законот изгласан, британските и американските началници на генералштабовите, убедени дека ќе биде одобрен, се состанале да се договорат за средставата кои ќе станат достапни. Во истата прилик, се започнало и со изготвување на планови за моментот кога Соединитетите Држави активно ќе се вклучат во војната. Што се однесува до планерите, единствено

303

што не било утврдено бил моментот на американското влегување во војна. Рузвелт не го парафирал така наречениот Договор АБЦ - 1, според кој, во случај на војна, најголем приоритет ќе се даде на борбата против Германија. Меѓутоа било јасно дека тоа го сторил поради националните императиви и уставните ограничувања, а не бидејќи лично се двоумел.Нацистичките злосторства се повеќе ја поништувале разликата помеѓу борбата за американските вредности и борбата за одбрана на американската безбедност. Хитлер до таа мера ги прешол сите прифатливи морални норми што борбата против него претставувала апстрактна победа на доброто над злото и се претворила во борба за гол опстанок. Поради тоа Рузвелт во јануари 1941 година американските цели накратко ги формулирал како „Четирите слободи“: слобода на говорот, слобода на вероиспосвеста, слобода од сиромаштијата и слобода од стравот. Овие цели далку ги преоѓаа целите на било која војна која до тогаш е водена во Европа. Дури ни Вилсон не направил едно социјално прашање како што е слободата од сиромаштија да го прогласи за воена цел.Во април 1941 година Рузвелт го извел вториот чекор кон војната со тоа што го одобрил договорот во данскиот претставник во Вашингтон (кој по функција бил министер), а според кој американските сили можеле да го запоседнат Гренланд. Данска во тоа време била под окупација на Германија, а данската влада во прогон не постоела, па овој дипломат без земја го превзел на себе „одобрението“ за американските бази на данско тло. Истовремено, Рузвелт приватно го известил Черчил дека американските бродови во иднина ќе патролираат низ северниот Атлантик западно од Исланд - покривајќи околу две третини од океанот - и „ќе јавуваат за положбата на евентуалните агресорни бродови и авиони кога ќе бидат лоцирани во американската зона на патролирање“. Три месеци подоцна, на повик од локалните власти, американските трупи се истовариле на Исланд, вториот дански посед, како би ги замениле Британците. Без да бара одобрение од Конгресот, Рузвелт потоа објавил дека целата област помеѓу тие дански поседи и Северна Америка претставува дел од одбрамбениот систем на западната хемисфера.

Во долгиот говор одржан на радио на 27 мај 1941 година Рузвелт уште еднаш рекол дека околностите се вонредни и повторил дека американското определување за општествен и економски напредок:

Ние нема да прифатиме свет во кој доминира Хитлер. Ние нема да прифатиме ни свет онаков каков што стана во дваесетите години, во кој семето на хитлеризмот би можело повторно да биде посеано и кој би му дозволил да изникне.

Ние ќе прифатиме само свет посветен на слободата на говорот и изразувањето - слобода на секој човек да верува во Бога на свој начин - слобода од сиромаштијата - и слобода од стравот.

Изразот „нема да прифатиме“ требало да значи дека Рузвелт ја обврзува Америка да влезе во војната, доколку тие четири слободи на друг начин не можат да бидат постигнати.Рузвелт како ретко кој американски претседател ја познавал психологијата на својот народ. Тој сватил дека само опасноста за сопствената безбедност може да ги поттикне Американците да ги поддржат воените подготовки. Меѓутоа, за да ги воведе во војната

304

знаел дека ќе мора да ги повика на нивниот идеализам, исто онака како што тоа го правел Вилсон. По Рузвелтовото мислење, контролата над Атлантикот била сосема доволна на Американците да им овозможи безбедност, но нејзините воени цели морале да ја вклучат и визијата за новиот светски поредок. Рузвелт оттаму никогаш не го споменувал изразот „рамнотежа на силите“, освен во негативен контекст. Тој тежнеел кон тоа да создаде светска заедница која би можела да се спореди со американските демократски и социјални идеали, како најдобра гаранција за мирот. Во една таква атмотсфера, претседателот на официјално неутралните САД и најважниот британски лидер во текот на војната Винстон Черчил се сретнале во август 1941 година на една јахта во близина на брегот Њуфаундлер. Британската положба малку се поправила откако Хитлер во месец јуни ги нападнал СССР, но Англија сеуште била далеку од сигурна победа. Наспроти тоа, заедничката изјава на двајцата лидери не ги одразувала традиционалните воени цели, туку планот за еден потполно нов свет кој ќе го носи американскиот печат. Во Атлантската повелба се објавени низа на „заеднички принципи“ на кои Рузвелт и Черчил ги засновале „своите надежи за подобра иднина во светот“. Тие принципи претставувале проширување на Рузвелтовите „Четири слободи“, со тоа што во првобитниот документ го вклучиле рамноправниот пристап на суровините и заедничкиот труд со цел унапредување на условите за живот во целиот свет.Атлантската повелба проблемот на повоената безбедност во целина ја образложила со вилсоновите изрази и не содржела ниеден геополитички елемент. „Кога нацистичката тиранија ќе биде дефинитивно уништена“, слободните народи ќе ја отфрлат примената на силата и ќе наметнат трајно разоружување на државите „кои се закануваат... со агресија“. Тоа ќе доведе до поттикнување на „сите практични мерки кои мирољубивите народи ќе ги растерети од огромниот терет на наоружувањето“. Предвидени се две категории на држави: агресорки (посебно Германија, Јапонија и Италија), кои ќе бидат трајно разоружани и „мирољубивите земји“ на кои ќе им биде дозволено да ја задржат воената сила, иако, како што се очекувало, во голема мера ќе бидат намалени. Самоопределувањето на народите ќе послужи како темел на овој нов светски поредок.Разликата помеѓу Атлантската повелба и Питовиот план, кој го предложила Велика Британија за завршување на Наполеоновите војни, се покажала во мера во која Велика Британија станала помалку значаен партнер во англо-американските односи. Во Атлантската повелба ниту на едно место не е спомената рамнотежата на силите, сврзникот со Питовиот план. Во моментот кога очајнички, како никогаш во својата историја, водела војна, Велика Британија не заборавила на рамнотежата на силите; повеќе би можело да се каже дека Черчил сватил дека влегувањето на Америка во војната сам по себе ќе ја измени рамнотежата на силите во британска корист. Во меѓувреме долгорочните британски цели морал да ги подреди на моменталната потреба - нешто што Велика Британија во времето на Наполеоновите војни не била приморана ниеднаш да го направи.Атлантската повелба е објавена во моментот кога германската војска се приближувала кон Москва, а јапонската се подготвувала за продор во југоисточна Азија. Черчил над се бил заинтересиран за отклонување на препреките за влагување на Америка во војната. Тој совршено добро разбирал дека Велика Британија не би била во можност сама да ја понесе одлучувачката победа, наспроти советското учество во војната и

305

американската материјална поддршка. Над се, СССР можел да биде поразен, а некој вид на комромис помеѓу Хитлер и Сталин секогаш бил можен, што за Велика Британија повторно се заканувало со изолација. Черчил не сметал дека е важно да се расправа за повоеното устројство пред него што биде сигурен дека до тоа и ќе дојде.Во септември месец 1941 година САД дефинитивно се приближиле до војната. Рузвелтовата наредба британската воена морнарица да известува за положбата на германските подморници направила неизбежно пред или подоцна да избие судир. Американскиот разорувач „Грир“ е торпедиран на 4 септември 1941, во моментот кога на британските авиони им ја сигнализирал положбата на една германска подморница. Не објаснувајќи под какви околности до тоа дошло, Рузвелт на 11 септември ја обвинил Германија за „пиратство“.Насочувакќи ги германските подморници со склупчена звечарка спремна за напад, тој издал наредба на Американската воена морнарица „на лице место“ да ја потопи секоја германска или италијанска подморница која ќе ја здогледа во претходно утврдената одбрамбена зона на Америка, која се протегала се до Исланд. Со тоа Америка со силите на Осовината практично влегла во војна на море.Рузвелт истовремено о прифатил јапонскиот предизвик. Реагирајќи на јапонската окупација на Индокина, до која дошло во јули 1941 тој го поништил американскиот трговски договор со Јапонија, ја забранил продажбата на старото железо и ја поттикнал холандската влада во прогон да ја прекине испораката на нафтата во Јапонија од холандската Источна Индија (денешна Индонезија). Овие притисоци довеле до преговори со Јапонија, кои започнале во октомври 1941. Рузвелт на американските преговарачи им дал инструкции од Јапонија да бараат да се повлече од сите окупирани територии, вклучително и Манџурија, повикувајќи се на некогашното американско одбивање да ги „признае“ тие постапки.Рузвелт морал да знае дека не постои можност Јапонија да ги прифати понудените услови. Исто како во Руско-јапонската војна, Јапонија на 7 декември 1941 ненадејно го нападнала Перл Харбор и уништила значел дел од Американската Пацифичка флота. Хитлер, кој со Јапонија и Италија влегол во Тројниот пакт, им објавил на 11 декември 1941 година војна на САД. Тој со тоа на Рузвелт му дал одврзани раце американските воени напори на ги усресродочи на земјата која отсекогаш ја сметал за свој главен противник, иако никогаш во потполност не е објаснето зошто тоа го сторил. Влагувањето на Америка во војната претставувало врв на неверојатниот дипломатски потфат на еден голем и одважен државник. За помалку од три години Рузвелт народот кој беше цврсто определен за изолационизам го вовел во светската војна. Уште во мај 1940 година, 64 % од Американците сметале дека зачувувањето на мирот е позначајно од нанесувањето на пораз на нацистите. Осумнаесет месеци подоцна, во декември 1941 година, непосреди во очи нападот на Перл Харбор, тој однос се изменил - само 32 % повеќе биле за мир отколку за превентивна победа.

Рузвелт својата цел ја реализирал благодарение на трпението и упорноста. Тој на Американците постепено им објаснил што ќе биде неопходно да се стори, а тие неговите зборови ги „филтрирале“ низ сопствените предубедувања; иако не секогаш разбирале дека тој дефинитивно се упатил кон војна, им било јасно дека е во прашање конфронтација. Всушност, Рузвелт не бил толку наклонет кон војна колку кон нанесување на пораз на нацизмот; како што повеќе поминувало времето, се покажало

306

дека нацистите можат да бидат поразени единствено ако Америка влезе во војна. На американците од три причини им се чинело дека нагло влегле во војната: тие немале искуство со војување од безбедносни причини надвор од западната хемисфера; многу верувале дека европските демократски земји можат самите да победат; и конечно ретко на кој му биле јасни дипломатските активности кои му претходеле на јапонскиот напад на Перл Харбор или на Хитлеровата пренаглена објава на војна на САД. До која мера изолационизмот имал длабоки корени во Америка покажува тоа што морало да дојде до бомбардирање на Перл Харбор како би можела Америка да влезе во војна на Пацификот; што се однесува до Европа, Хитлер им објавил војна на САД, а не тие нему.Започнувајќи ги непријателствата, силите на Осовината ја разрешиле Рузвелтовата постојана дилема во врска со тоа како да ги воведе Американците во војна. Кога Јапонија би го насочила својот напад на југоисточна Азија, а Хитлер да не и објавел војна на Америка, на Рузвелт би му било многу потешко да го усмери својот народ во правецот за кој се определил. Во светлоста на Рузвелтовите прокламирани етички и стратешки уверувања, малку има сомнеж дека тој на крајот некако ќе успеел да ја вклучи Америка во борбата за која сметал дека е пресудна како за иднината на слободата, така и за американската безбедност.Подоцните генерации на Американци повеќе ќе инсистираат на апсолутна искреност на своите претседатели. Меѓутоа, Рузвелт исто како и Линколн, почувствувал дека е во прашање опстанокот на земјата и нејзините вредности и дека историјата него ќе го смета за одговорен за резултатите на иницијативата која самиот ја покренал. Исто како и во Линколновиот случај, големината на она што слободните народи му го должат на Франклин Делано Рузвелт го покажува тоа што идеите за кои во потполност самиот се залагал денеска се сваќаат како нешто што самото по себе се подразбира.


ТРИ ПРИСТАПИ КОН МИРОТ:РУЗВЕЛТ, СТАЛИН И ЧЕРЧИЛ ВО ВТОРАТА СВЕТСКА ВОЈНА

Со нападот на Советскиот Сојуз, Хитлер ја започнал најголемата копнена војна во историјата на човештвото. Ужасот од таа војна била без преседан дури и во споредба со варварствата што ги следеле поранешните европски судири. Тоа била геноцидна војна до истребување. Додека германските сили продирале длабоко во Русија, Хитлер им објавил војна на Соединетите Американски Држави и со тоа еден европски судир се претворил во пожар од глобални размери. Германската војска ја пустошела Русија, но не била способна да и зададе одлучувачки удар. Во зимата 1941 година, таа се запрела пред Москва. Следната зима, 1942-43 година, германската офанзива, овој пат насочена на југот од Русија, била спречена. Во жестоката битка кај замрзнатиот Сталинград, Хитлер ја изгубил целата Шеста армија. ’Рбетот на германскиот воен потфат бил

307

скршен. Лидерите на сојузничките земји - Черчил, Рузвелт и Сталин - можеле да почнат да размислуваат за победата и за изгледот на светот во иднина.

Секој победник говорел на јазикот на сопственото историско искуство. Черчил сакал да ја обнови традиционалната рамнотежа на сили во Европа. Тоа значело обнова на Велика Британија, Франција, па дури и на победената Германија, за да можат заедно со Соединетите Американски Држави да претставуваат противтежа на советскиот колос на истокот. Рузвелт го замислувал поствоениот поредок во кој трите победници, заедно со Кина, ќе делуваат како светски „управен одбор“ кој ќе го наметнува мирот на секој потенцијален агресор, што по својата прилика би требало да биде Германија; таа визија подоцна е наречена идеја за „четири полицајци“. Сталиновиот пристап се одразувал како во неговата комунистичка идеологија, така и во традиционалната руска политика. Тој сакал победата на својата земја да ја наплати со ширење на руското влијание во Средна Европа. Покрај тоа, од земите што ги освоила советската армија имал намера да створи тампон-зона која во иднина ќе ја штити Русија од евентуални германски агресии.

Сфаќајќи дека Хитлеровата победа би ја загрозила американската безбедност, Рузвелт покажал многу поголема далекувидност од својот народ. Меѓутоа, во поглед на отфрлањето на светот втемелен врз традицијата на европската дипломатија, во потполност се сложувал со своите сонародници. Кога тврдел дека нацистичката победа ќе ја загрози Америка, тој не мислел својата земја да ја внесе во војна во корист на обновувањето на европската рамнотежа на силите. Рузвелтовата тајна цел претставувала отстранување на Хитлер како препрека за меѓународниот поредок заснован врз соработката и хармонијата, а не на рамнотежата.

Рузвелт затоа немал трпение за труизмите кои се повикувале на историското искуство. Тој не ја прифаќал идејата дека целосниот пораз на Германија би можел да создаде празен простор кој победничкиот Советскиот Сојуз ќе се обиде да го пополни. Одбил да ги разгледа мерките за претпазливост насочени против можните поствоени соперништва меѓу победниците, сметајќи дека тие би подразбирале повторно воспоставување на рамнотежата на силите која во суштина сакал да ја уништи. Бил уверен дека мирот треба да го сочува системот на колективна безбедност, кој внимателно и добронамерно заеднички го одржуваат воените сојузници.

Со оглед на тоа дека по завршувањето на војната ќе се воспостави општ мир, а не рамнотежа, Рузвелт одлучил Соединетите Американски Држави да ги вратат дома сите свои сили штом нацистичка Германија биде поразена. Тој имал намера американските трупи постојано да ги држи во Европа, но најмалку за да би претставувале рамнотежа на Советите, бидејќи американското јавно мнение, според неговото мислење, тоа никогаш не би го прифатило. Пред американските војници да се симнат на француското тло, тој на 29 февруари 1944 година му напишал на Черчил:

Не барајте од мене, ве молам, да ги задржувам американските сили во Франција. Тоа едноставно не можам да го сторам! Јас ќе морам да ги вратам дома. Како што и порано наговестив, одбивам и не прифаќам било каков патронат над Белгија, Франција или Италија. Вие навистина морате да ги одгледате и воспитате сопствените деца. Со оглед на тоа дека во иднина би можеле да бидат ваша потпора, сега барем платете го нивното образование!

308

Со други зборови, Велика Британија би морала да ја брани Европа без било каква американска помош.

Во истиот дух Рузвелт во потполност ја отфрлил и американската одговорност за стопанската обнова на Европа:

Јас не сакам на Соединетите Американски Држави да им падне теретот на поствоената обнова на Франција, Италија и Балканот. Не е природно на оддалеченост од 3.500 милји, или повеќе, да превземаме таква задача. Тоа дефинитивно е задача на Велика Британија која за тоа е витално повеќе заинтересирана од нас.

Барајќи од Велика Британија истовремено да се занимава со одбраната и со обновата на Европа, Рузвелт во огромна мера ги преценил нејзините поствоени можности. Британската улога во таа смисла била дополнително нагласена поради Рузвелтовиот длабок презир кон Франција. На најважниот состанок на победниците, одржан во февруари 1945 на Јалта, Рузвелт во присуство на Сталин го критикувал Черчил поради настојувањето од Франција „вештачки“ да создаде голема сила. Сметајќи дека тоа е толку бесмислено што не мора ни да се објаснува, се исмевал на мотивот на Черчил кој го опишал како обид да се воспостави одбрамбена линија вдолж источната граница на Франција, зад која Велика Британија потоа би можела да ги стационира своите трупи. Тоа било, во тоа време, единствениот замислив начин да се спречи советскиот експанзионизам.

Бидејќи не бил подготвен да го прифати постојаното американско ангажирање, Рузвелт сакал сојузниците после победата да го надгледуваат разоружувањето и поделбата на Германија, како и под своја контрола да стават многу други земји (запрепастувачки е што во земјите кои требало да се контролираат ја вклучил и Франција). Уште во пролетта 1942, во текот на посетата на советскиот министер за надворешни работи Молотов во Вашингтон, Рузвелт ја изнел својата идеја за „четирите полицајци“ кои во поствоениот период ќе го наметнуваат мирот. Хари Хопкинс со писмо го известил Черчил за размислувањата на претседателот:

Рузвелт на Молотов му говорел за систем кој ќе дозволи само на големите сили - Велика Британија, Соединетите Американски Држави, Советскиот Сојуз и евентуално Кина - да поседуваат вооружување. Тие „полицајци“ заеднички ќе работат на зачувувањето на мирот.

Рузвелт конечно бил решен да стави точка на британската и француската колонијална империја:

Кога ќе победиме во војната, ќе направам се што е во мојата моќ да се заложам Соединетите Американски Држави да не се најдат во ситуација да прифатат било каков план кој би ги потхранувал француските империјалистички амбиции, или да пружат помош на Британската Империја во нејзините империјални амбиции.

309

Рузвелтовата политика претставувала заводлива мешавина на традиционалната американска исклучителност, вилсоновиот идеализам и сопственото добро познавање на психологијата на Американците на кои секогаш поблиски им биле универзалните идеи отколку пресметувањето на користа и штетата. Черчил и премногу добро успеал да ја сочува илузијата дека Велика Британија и натаму претставува голема сила способна сама да се спротистави на советскиот експанзионизам. Само таквото уверување може да го објасни Рузвелтовото залагање за светски поредок заснован на повлекувањето на американските трупи од прекуморските земји, разоружена Германија, Франција сведена на ниво на второстепена држава и Советскиот Сојуз пред кој се наоѓа огромен празен простор. Поствоениот период со тоа се претворил во практична настава во чиј тек Америка научила колку е важна за новата рамнотежа на силите.

Рузвелтовиот план за „четирите полицајци“ кои ќе го воспостават и чуваат светскиот мир претставувал средно решение помеѓу Черчиловиот традиционален пристап заснован на рамнотежата на силите и нескротениот вилсонизам на Рузвелтовиот советник чие отелотворување претставувал државниот секретар Кордел Хал. Рузвелт бил решен да ги избегне недостатоците на Друштвото на народите и поредокот воспоставен после Првата светска војна. Тој сакал некој вид на систем на колективна безбедност, а знаејќи од искуствата стекнати дваесет години порано дека колективната безбедност бара механизми на присила, таа улога им ја доделил на „четирите полицајци“.

Рузвелтовата замисла за „четирите полицајци“ по структурата била слична на Метерниховата Света алијанса, без оглед на тоа што и самата помисла на таа паралела ги ужаснувала американските либерали. Двата система претставувале обид за зачувување на мирот со помош на победничката коалиција која ја поврзуваат заеднички вредности. Метерниховиот систем функционирал затоа што ја штител вистинската рамнотежа на силите, додека најважните земји ги поврзувале исти вредности; Русија повремено „отскокнувала“ од тој систем, но пак повеќе или помалку соработувала. Рузвелтовата идеја не можела да се примеин затоа што војната не воспоставила вистинска рамнотежа на силите, додека меѓу самите победници постоел длабок идеолошки јаз. На врв на се, Сталин сега, откако се ослободил од заканата на Германија, без никакви ограничувања можел да ги остварува советските идеолошки и политички интереси, дури и по цена на судир со своите довчерашни сојузници.

Рузвелт не предвидел што би можело да се случи доколку еден од предложените „полицајци“ би одбил да ја игра доделената улога - особено ако би се покажало дека тоа е Советскиот Сојуз - бидејќи во тој случај рамнотежата на силите која ја презирал сепак морала повторно да се воспостави. А колку елементите на традиционалната рамнотежа повеќе се отфрлале, се потешка станувала задачата за воспоставување на некоја нова.

Дури и по цел свет да барал, Рузвелт не би успеал да најде соговорник кој би бил толку различен од него како што тоа бил Сталин. Додека Рузвелт сакал да ја оствари Вилсоновата идеја за меѓународна хармонија, Сталиновите идеи за водење на надворешната политика биле цврсто засновани на реалполитиката на Стариот свет. Кога на Постдамската конференција еден американски генерал, во желба да му поласка

310

на Сталин забележал дека е убаво да се види руската војска во Берлин, Сталин зајадливо му одговорил: „Царот Александар I стигнал до Париз“.

Сталин сметал дека мирот треба да му го осигура она на што со векови инсистирале руските државници - најширок можен безбедносен појас околу огромната советска територија. Тој го поздравил Рузвелтовото залагање за безусловно предавање на Германија, бидејќи тоа ги исклучувало силите на Осовината од мировното решение и ја спречувало можност на мировната конференција да се појави некој германски Таљеран.

Традицијата ја зацврстила идеологијата. Како комунист, Сталин ги отфрлал постојаните разлики меѓу демократските и фашистичките земји, иако првите несомнено ги сметал за помалку сурови и можеби помалку опасни. Сталин не поседувал ментален склоп кој би можел да го прифати одрекувањето од некоја територија во името на добрата волја, или отстапувањето од „објективната“ стварност поради моменталното расположение. Тој на своите демократски сојузници со тоа им го предложил истото што една година порано го побарал од Хитлер. Соработката со Хитлер не го направила ништо понаклонет кон нацизмот, отколку што дополнителното сојузништво со демократските земји го поттикнало да ги цени вредностите на слободните институции. Сталин од своите привремени партнери го земал она што можело да се добие со дипломатијата и го превземал она што не му било понудено - се додека тоа морал да го прави за да не се изложи на ризикот од војна. Неговата ѕвезда водилка и натаму бил советскиот национален интерес, согледан низ призмата на комунистичката идеологија. Да го парафразираме Палмерсон, тој немал пријатели, туку само интереси.

Сталин бил најподготвен да преговара за своите поствоени планови во време додека воената положба му била најтешка. Во декември 1941 година, кога ножот буквално му бил под грлото, се обидел тоа да го направи со посетата на министерот на надворешни работи Антони Идн во Москва, како и во мај 1942, кога Молотов го пратил во Лондон, а потоа во Вашингтон. Тие напори не вродиле плод во целост затоа што Рузвелт жестоко се спротиставувал на било какво детално разгледување на поствоените решенија. После битката кај Сталинград, Сталин бил се повеќе сигурен дека на крајот од војната Советскиот Сојуз ќе запоседне голем дел од териториите кои веројатно ќе бидат спорни. Бидејќи преговорите можеле се помалку да му го пружат тоа, обликувањето на поствоениот свет им го доверил на своите трупи.

Черчил бил потполно спремен со Сталин да отпочне преговори за поствоениот поредок во Европа пред овој да биде во можност да го зграби својот плен. Всушност, Велика Британија во својата историја повеќе пати успеала да се избори со експанзионистички настроените сојузници слични на Сталин. Ако неговата земја поседувала повеќе сила, Черчил сигурно би се обидел со Сталин да постигне конкретни договори додека сеуште му била потребна помош - во голема мера онака како што Каслреј го обезбедил согласувањето на своите сојузници на независноста на Холандија многу пред да бидат завршени Наполеоновите војни.

Черчил подолго учествувал во таа војна од двајцата свои партнери. Речиси една година откако Франција во јуни 1940 паднала, Велика Британија сама се спротвставила на Хитлер и не била во ситуација да размислува за поствоениот поредок. Сета своја сила ја трошела на голиот опстанок во борбата чиј исход бил сосема неизвесен. Дури ни со огромната материјална помош од Америка, Велика Британија не можела да се

311

надева на победа. Ако Америка и Советскиот Сојуз не влегле во војната тогаш кога влегле, Велика Британија со време би била натерана на компромис или пораз.

Хитлеровиот напад на Советскиот Сојуз на 22 јуни 1941, јапонскиот напад на Перл Харбор на 7 декември истата година и Хитлеровата бизарна објава на војна на Соединетите Американски Држави неколку дена подоцна, и загарантирале на Велика Британија дека ќе се најде на победничката страна, без оглед на тоа колку долга и тешка ќе биде војната. Дури од тој момент па натаму, Черчил можел реално да размислува за воените цели, и тоа во контекст кој за Велика Британија бил без преседан. Колку што војната продолжувала, толку било појасно дека традиционалната британска цел, сочувување на рамнотежата на силите во Европа, станува се подалечна и дека после безусловната капитулација на Германија, Советскиот Сојуз ќе се појави како доминантна држава на континентот, особено во случај ако Соединетите Американски Држави ги повлечат своите трупи.

Черчиловата дипломатија, со оглед на околностите, се сведувала на маневрирање меѓу две „злодуси“ кои во текот на војната од спротивни правци ја загрозувале положбата на Велика Британија. Рузвелтовото залагање за самоопределување на народите во целиот свет претставувало закана за Британската Империја, додека Сталиновиот обид да се „уфрли“ во средиштето на Европа се заканувал дека ќе ја загрози безбедноста на самата Британија.

Фатен во замка меѓу вилсоновиот идеализам и рускиот експанзионизам, Черчил правел се што со оглед на своите релативно слаби позиции можел да го направи, за да ја одбрани старата политика на својата земја според која мирот мора да биде заснован ан некоја врста рамнотежа, за да светот не би бил препуштен на најсилниот и најбезобзирниот. Нему исто така му било совршено јасно дека Велика Британија по завршувањето на војната веќе нема да биде во состојба да ги брани своите витални интереси, а уште помалку да воспоставува рамнотежа на силите. Наизглед сосема самоуверен, Черчил знаел - подобро од неговите американски пријатели кои сеуште верувале дека Велика Британија може сама да ја одржува европската рамнотежа - дека неговата земја ја игра својата последна улога во својство на навистина независна глобална сила. Затоа ниеден аспект од сојузничката дипломатија за Черчил не бил поважен од воспоставувањето на пријателски врски со Америка, и тоа цврсти, за Британија да не мора сама да се соочи со поствоениот свет. Од таа причина на крајот воопшто и попуштил пред американските барања - иако често успевал да го убеди својот американски партнер дека стратешките интереси на Вашингтон се близу поврзани со интересите на Лондон.

Се покажало дека тоа е тешка задача. Рузвелт и неговите соработници кон Черчил покажале длабока недоверба. Се сомневале дека тој пред се се обидува да ги унапреди британските национални и империјални интереси, како и да ја зацврсти рамнотежата на силите, а не нивниот сопствен пристап на светскиот поредок.

Повеќето други земји тоа што Британија го следи својот национален интерес би го сметале како нешто сосем природно. Меѓутоа, американските лидери во тоа гледале вродена маана на британскиот карактер. На една приватна вечера одржана набргу по нападот на Перл Харбор, Рузвелт тоа вака го објаснил:

312

Нашето врежано мислење за таа улога можеби не е потполно објективно - можеби не е сто проценити точно од британската точка на гледиште, но тоа постои; јас самиот се обидував (на Черчил) да му кажам дека мора да го разгледа тоа; оваа недоверба, ненаклонетост, па дури и омраза кон Британија претставува американска традиција...

Како што Рузвелт не сакал да разговара за воените цели пред Сталинград, и како што Сталин повеќе сакал политичкото решение да биде одредено на фронтот, многу идеи за поствоениот поредок кои се јавиле уште во текот на војната, потекнувале од Черчил. Американската реакција на нив го покажува коментарот на државниот секетар Хал од ноември 1943, кој во најголема мера го открива понижувањето на традиционалните британски ставови:

... повеќе нема да има потреба за сфери на влијание, за сојузи, за рамнотежа на силите, или било какви други посебни аранжмани со помош на кои државите во својето несреќно минато се обидувале да ја осигураат својата безбедност или да ги унапредат своите интереси.

Во текот на војната Рузвелт со Черчил, како со човек, можеби бил поблизок отколку со било кој Американците, Меѓутоа, кога се работело за одредени прашања, тој знаел да биде поостар кон британскиот премиер отколку кон Сталин. Рузвелт во Черчил открил другар по оружје, а во Сталин видел партнер за зачувување на поствоениот мир.

Америка кон Велика Британија завзела амбивалентен став поради своите сопствени антиколонијални традиции, како и различниот поглед на воената стратегија и изгледот на поствоена Европа. Русија секако била огромна империја, но нејзините колонии територијално биле поврзани со матицата, така што рускиот империјализам на американската свест никогаш не делувал како британскиот. Черчил можел да се жали дека Рузвелтовото подредување на тринаесет колонии (во Северна Америка) со британските поседи во ХХ век укажува на „невозможност за споредување на ситуациите во различните векови и на различните места, каде што речиси секој материјален факт би бил сосема поинаков“. Меѓутоа, Рузвелт бил помалку заинтересиран за детално проучување на историските аналогии, отколку за воспоставување на основните американски принципи. Уште на првиот состанок со Черчил, после кој е објавена Атлантската повелба, Рузвелт инсистирал таа да не се однесува само на Европа, туку на целиот свет, вклучувајќи ги и колониите:

Јас цврсто стојам на стојалиштето дека стабилниот мир, ако сакаме да го воспоставиме, ќе мора да го опфаќа и развојот на заостанатите земји... Јас не можам да верувам дека можеме да водиме војна против фашистичкото ропство, а истовремено да не се обидеме сите луѓе на светот да ги ослободиме од назадната колонијална политика.

Британскиот работен кабинет во потполност го отфрлил таквото толкување:

313

...Атлантската повелба... била наменета за европските земји кои, како што се надеваме, ќе ги ослободиме од нацистичката тиранија, додека нејзината намера не била да се занимава со внатрешните прашања на Британската Империја, или односите на Соединетите Американски Држави и, на пример, Филипините.

Филипините биле спомнати за да се запре она што Британците го сметале за американско претерување, па со тоа ги потсетиле американците што тие би можеле да изгубат ако премногу инсистираат на своите аргументи. Меѓутоа, тоа е, како што се покажало, промашување; Америка всушност го правела она за што се залагала, бидејќи веќе одлучила одма по завршетокот на војната да и даде независност на својата единствена колонија.

Англиско-американската расправа за колонијализмот не завршила со тоа. Во 1942 година, во говорот одржан по повод на Денот на помен на погубените, Рузвелтовиот пријател и повереник, потсекретарот Самнер Велс, го повторил американското историско спротивставување на колонијализмот:

Оваа војна всушност е војна за ослободување на народот и таа мора да ја осигура суверената рамноправност на народите ширум светот, исто како и во Јужна и Северна Америка. Нашата победа мора да донесе ослободување на сите народи... Добата на интеријализмот е завршена.

Рузвелт после тоа во писмена форма го известил државниот секретар Хал дека изјавата на Велс била авторитативна - дека претставувала гест кој всушност не ги зацврстува пријателските врски меѓу државниот секретар и неговиот заменик, бидејќи наведува на помисла дека овој другиот има поблиски врски со претседателот. Хал потоа успеал да го отпушти Велс.

Рузвелтовите ставови за колонијализмот биле пророчки. Тој сакал Америка да го превземе водството во неизбежното ослободување на колониите за тежнеењето за самоопределување да не би се претворило во расна борба - како што тоа му го доверил на својот советник Чарлс Тоусиг:

Претседателот рече дека го загрижуваат обоените на истокот. Тој рече дека таму има милијарда и сто обоени. Во многу источни земји со нив владее една дланка белци, поради што тие се налутени. Ние мораме да им помогнеме да стекнат независност - милијарда и сто потенцијални непријатели претставуваат опасност.

Расправата за колонијализмот не можела да има никакви практични последици се до крајот на војната, кој Рузвелт нема да го дочека. Меѓутоа, несогласувањата во врска со стратегијата имале моментални последици, што одразувало многу различни идеи за војната и мирот на поединечни земји. Додека американските политичари биле склони да веруваат дека воената победа сама по себе е цел, нивните британски колеги се обидувале воените операции да ги поврзаат со прецизен дипломатски план за поствоениот свет.

Своето најзначајно воено искуство Америка го стекнала во Граѓанската војна која, како и Првата светска војна, се водела до крај. И едната и другата се завршени со

314

потполна победа. Според американското мислење, надворешната политика и стратегија претставуваат одвоени, сукцесивни фази на националната политика. Во идеалниот американски свет, дипломатите не би биле вклучени во стратегијата, а дипломатската активност би отпочнала дури откако војската ја изврши својата задача; тој став Америка скапо ќе го плати во Кореја и Виетнам.

Наспроти тоа, Черчил сметал дека воената стратегија и надворешната политика се блиску поврзани. Како што британските ресурси биле неспоредливо повеќе ограничени од американските, нејзините стратези секогаш биле приморани подеднакво да размислуваат и за средствата и за целите. Покрај тоа, откако Првата светска војна речиси сосема ги исцрпела, британските политичари биле решени да избегнат уште една слична кланица. На нив со тоа им одговарала стратегијата која ветувала најмал можен број на жртви.

Речиси во истиот час кога Америка влегла во војна, Черчил го предложил нападот на т.н. „мек стомак на силите на Осовината во јужна Европа“. Пред крајот на војната, тој залудно инсистирал на тоа Ајзенхауер да ги освои освои Берлин, Прага и Виена пред советската армија да го стори тоа. Тие цели за Черчил биле привлечни не поради ранливоста на Балканот (кој всушност претставува многу тежок терен), или военото значење на средноевропските престолници, туку како можност за ограничување на поствоеното советско влијание.

Американскиот воен врв на препораката на Черчил реагирал со одбивност која се граничела со бес. Гледајќи на стратегијата на ударот во „мекиот стомак“ како на дополнителен пример на британската намера Америка да ја вклучат во остварувањето на британските национални интереси, го отфрлиле со образложение дека немаат намера да си ги жртвуваат животите за второстепени цели. Од самиот почеток на заедничкото планирање, американските команданти биле нестрпливи да отворат втор фронт во Франција. Незаинтересирани каде ќе се наоѓа линијата на фронтот се додека може војната да се заврши со потполна победа, тие тврделе дека само така главните германски сили може да бидат вовлечени во борба. Лут поради британското противење на неговите планови за отварање на втор фронт, генерал Џорџ Маршал, началникот на Штабот на копнените сили на Соединетите Американски Држави, се заканил во март 1942 дека ќе ја повлече таканаречената Олкука АБЦ-1, донесена една година порано, на основа на која приоритет е даден на европското борилиште, и дека главните американски операции ќе се насочат кон Пацификот.

Рузвелт тогаш покажал дека и во војната може да биде исто онака одлучен како што бил кога својата земја ја внесол во војна. Нагласувајќи му на Маршал, ги потсетил раскараните генерали дека првобитна одлука е приоритет да му се даде на поразот на Германија, и тоа во заеднички интерес, а не како услуга на Велика Британија:

Од најголемо значење е да сфатиме дека поразот на Јапонија нема да ја порази и Германија и дека концентрацијата на американските сили против Јапонија, во оваа или во 1943 година, ги зголемува изгледите за воспоставување на потполна германска доминација во Европа и Африка... Поразот на Германија значи и пораз за Јапонија, по својата прилика без ниеден испукан кушум и без ниеден изгубен живот.

315

Рузвелт се согласил со поголемиот дел од Черчиловата стратегија, но не го прифатил слегувањето на Балканот. Тој го поддржил симнувањето во северна Африка во ноември 1942 и после освојувањето на северниот брег на Средоземјето, слегувањето во Италија во пролетта 1943, што таа земја ја исфрлило од војната. Вториот фронт во Нормандија не бил отворен до јуни 1944, кога Германија веќе била толку ослабена што сојузничките губитоци можеле во голема мера да се смалат, и кога одлучувачката победа била на дофат од раката.

Сталин, исто како и американскиот воен врв, жестоко се залагал за отварање на втор фронт, но неговите мотиви биле геополитички, а не воени. Во 1941 година, тој несомнено сакал да ги одлвлече германските сили од рускиот фронт. Всушност, нему така очајнички му била потребна воена помош, што од Велика Британија побарал да прати еден експедиционистички корпус на Кавказ. Во 1942 година, во текот на германскиот продор во јужните делови на Русија, тој и натаму барал отварање на вториот фронт, иако веќе не спомнувал никаков сојузнички експедиционен корпус.

Сталин жестоко инсистирал на отварањето на вториот фронт и откако на крајот од 1942, битката кај Сталинград укажала на тоа дека германската воена среќа почнала да се пресвртува. Тој за тоа се залагал пред се поради оддалеченоста на тој фронт од Источна и Средна Европа и Балканот, каде што западните и советските интереси најверојатно можеле да се судрат. Тоа гарантирало и дека капиталистите нема неоштетени да излезат од војната. Дури и кога инсистирал на тоа да учествува во планирањето на сојузничките операции на Запад, Сталин, што за него било карактеристично, на демократските земји им го скратувал и најмалиот пристап кон советското планирање, така што речиси воопшто не ги известувал за распоредот на неговите сили.

Како што се покажало, сојузниците во Италија повлекле точно онолку германски дивизии - триесет и три - колку што Сталин спомнувал кога барал да се отвори фронтот во Франција (тој постојано барал од триесет до четириесет). Наспроти тоа, Сталин се повеќе протестирал против стратегијата на јужниот фронт. Од негов аспект, нејзиниот основен недостаток била близината на тој фронт до земјите кон кои биле насочени советските амбиции. Сталин во 1942 и 1943 инсистирал на вториот фронт од истите причини од кои Черчил се обидел да го одложи - сакал да ги оддалечи сите сојузници од политичките спорни области.

Во рамките на расправата за корените на студената војна, некои угледни критичари тврделе дека Сталин покажал бескомпромисност во врска со Источна Европа поради тоа што вториот фронт не бил порано отворен. Во согласност со тој став, одолговлекувањето со отварањето на вториот фронт предизвикал лутина и цинизам на Советите многу побрзо отколку било што друго. Меѓутоа, не делува убедливо дека стариот бољшевик набргу откако го склучил пактот со Хитлер со кој преговарал за поделба на светот, можел да биде „разочаран“ поради реалполитиката, ако сојузничката политика воопшто и била тоа. Тешко е да се замисли дека организаторот на чистките и колежите во Катинската шума на цинзам би можел да наведе нечија стратешка одлука дека поврзува воени и политички цели. Тој вториот фронт го икористел како гамбит онака како и се останато - ладно, пресметано и реалистично.

316

Началниците на Здружениот генералштаб во секој случај едноставно го одразувале уверувањето на американскиот политички врв, решен било каков разговор за поствоениот свет да го одложи до постигнување на победата. Таа судбоносна одлука го одредила изгледот на поствоениот свет, а студената војна ја направила неизбежна.

Општо правило е земјите кои инсистираат на стабилност и рамнотежа да прават се што е во нивната моќ за основните услови за воспоставувањето на мирот да ги остварат додека војната сеуште трае. Додека постои непријател, неговата сила индиректно ја зголемува силата на мирољубивата страна. Ако тој принцип се занемари, а основните прашања не се решат пред мировната конференција, најодлучната земја на крајот ќе го приграби пленот од кој може да се откаже само по цена на голема конфронтација.

Договорот на сојузниците за поствоеното уредување, или барем разговорот за него, бил неопходен особено во текот на Втората светска војна, пред се поради инсистирањето на безусловната капитулација за која Рузвелт и Черчил се определиле во јануари 1943 во Казабланка. Рузвелт таа политика ја предложил од повеќе причини. Се плашел дека разговорот за мировните услови со Германија можел да предизвика поделба, додека тој сакал сета сојузничка енергија да биде насочена кон победа во војната. Покрај тоа, сакал да го увери Сталин, кој тогаш се наоѓал сред очајничката битка за Сталинград, дека нема да биде склучен никаков сепаратен мир. Меѓутоа, Рузвелт над се сакал да го спречи подоцнежното повторување на германските ревизионистички барања засновани на тоа што засенети од празните ветувања се согласиле на завршување на војната.

Меѓутоа, Рузвелтовото одбивање да разговара за изгледот на поствоениот свет додека војната уште траела, насочила огромно американско влијание кон решението кое не ги опфаќало клучните елементи како што се рамнотежата на силите, или било каков друг критериум за политички решенија. Во сите прашања за кои вилсоновските претпоставки за суштинската хармонија биле релевантни, Рузвелт одиграл клучна улога во обликувањето на поствоениот свет. Под негово покровителство одржани се повеќе меѓународни конференции на кои се разработени планови во врска со елементите на соработка во рамки на поствоениот поредок: за Обединетите нации (во Дамбертон Оукс) за светските финансиски институции (во Бретон Вудс), за храна и агростопанство (во Хот Спрингс), за помош и обнова (во Вашингтон), и за цивилно воздухопловство (во Чикаго). Меѓутоа, тој одлучно одбивал да дискутира за воените цели, или да ризикува разминување со Советите по тоа прашање.

Рузвелтовото избегнување на разговорите за поствоеното решение на геополитичко ниво, Сталин во почетокот го сфаќал како тактички маневар со цел да се искористат руските воени тешкотии. Неговата воена цел била стварање на нова и многу поповолна рамнотежа на силите во празниот простор кој ќе остане после распаѓањето на силите на Осовината. Сталиновите ставови биле премногу традиционални за да би можело да се очекува дека Западот конечните услови на мирот ќе му ги препушти на исходот на воените операции, и затоа во декември 1941 се обидел да го вклучи Идн во договор за поствоеното решение, наспроти тоа што германските трупи се приближувале на московските предградија. Во таа прилика, неговите воведни зборови јасно ставиле до знаење дека не зборува за Атлантската повелба. Според него, објавувањето на принципите претставувало апстракција налик на алгебрата; нему

317

повеќе му одговарала практичната пресметка. Сталин не сакал да губи време на апстракции и бил понаклонет кон размена на постапки, по можност територијални.

Сталин на ум имал обична, старинска реалполитика. Германија требало да ја распарчат, а Полска да ја потиснат на запад. Советскиот Сојуз требало да се врати на границите од 1941 година, што ја подразбирало „Керзоновата линија“ на разграничување со Полска и задржување на балтичките држави - односно јасно кршење на принципите за самоопределување прокламирани со Атлантската повелба. За возврат, Советскиот Сојуз би го поддржал секое британско барање за воспоставување на бази во Франција, Белгија, Холандија, Норвешка и Данска - значи земјите кои биле британски сојузници. Тој, понатаму, како некој владетел од XVIII век, сметал дека на победникот му припаѓа пленот.

Од друга страна, Сталин сеуште не поставувал никакви барања во врска со политичката иднина на источноевропските земји, а наговестил извесна неодредена флексибилност во врска со границата со Полска. Наспроти тоа, Велика Британија не можела во потполност да ја прекрши Атлантската повелба која тукушто била објавена. Освен тоа, американските политичари во тоа би виделе само нешто што би делувало како враќање на тајните договори, карактеристични за дипломатијата од времето на Првата светска војна. Колку и да биле брутални, условите кои Сталин тогаш ги понудил и кои по својата прилика можеле да се поправат со преговори, биле многу подобри од она што конечно се случило. Да би го избегнал застојот во преговорите, Идн ветил дека за тоа ќе ги извести Черчил и Рузвелт, па разговорите потоа ќе продолжат.

Без оглед на критичната воена ситуација - а можеби и баш поради неа - Сталин на тоа прашање се вратил во пролетта 1942. Черчил бил потполно спремен да испита што се спремни да понудат Советите за признавањето на границата од 1941. Меѓутоа, Рузвелт и неговите советници, склони да избегнуваат било што што би личело на воспоставување на рамнотежа на силите, одбиле разговор за поствоените прашања. На Черчил во името на Рузвелт му одговорил Хал:

... напуштањето на нашите широки, основни изјави за политиката, принципите и праксата би претставувало сомнителен курс. Ако од тоа се отстапи во еден или два битни случаја, како што вие предложувате, тогаш ниедна од двете страни, односно земји кои учествуваат во тоа, веќе нема да можат да се повикаат на било каков преседан, ниту ќе постојат било какви сигурни правила кои ќе ги насочуваат нив или другите влади, на што инаку се инсистира.

Сталин се обидел повторно да го покрене тоа прашање во мај 1942, кога го пратил Молотов во Лондон. Во месец април, во текот на подготвителните разговори кои претходеле на таа посета, советскиот амбасадор Иван Мајски ги повторил условите кои Сталин ги поставил пред четири месеци. Советскиот Сојуз сега барал после војната да се склучат пактови за взаемна помош со Романија и Финска. Имајќи пред вид дека германските трупи сеуште се наоѓале длабоко во советската територија, тие дополнителни Сталинови барања во врска со долгорочните цели делувале навистина небично - иако треба да се истакне дека и тие, како во поглед на обемот така и на

318

суштината, биле многу под дометот на сателитската орбита која настанала после војната благодарение токму на тоа што не е постигнат никаков договор.

Черчил бил соочен со жестокото противење на Вашингтон во врска со продолжувањето на тие разговори. Англиско-советските контакти Хал ги оквалификувал како спротивни на Атлантската повелба, оддалечување од традиционалното американско противење воспоставено на територијалните промени на силата и враќање на политиката на силата од дискредитираното минато. Рузвелт на ист начин му одговорил и на Сталин. Сталин одговорил со кратка нота со која го потврдил приемот на пораката на Рузвелт, но не коментирал - што било јасен знак дека не е поволно прифатена. Истовремено му пратил нота и на Черчил, кого го охрабрил да го занемари „американското вплеткување“.

Во почетните фази на војната, Сталин очигледно бил спремен за договор заснован на границите од 1941; тој исто така бил премногу циничен за да не би очекувал од него за возврат да се бараат одредени отстапки. Ништо не е побескорисно отколку за историските случувања да се размислува по принципот ’што би било кога би било’; цената која Сталин бил спремен да ја плати не е позната, бидејќи Рузвелт го повикал Молотов во Вашингтон и со тоа го прекинал англиско-советскиот дијалог.

Во декември 1941, со поводот на посетата на Идн во Москва, Сталин полските граници ги нарекол „отворено прашање“, со што ставил до знаење дека во врска со тоа прашање би можел да биде флексибилен. Имајќи јасен увид во се што се случувало, може да се претпостави дека Сталин, под услов да му се признаат границите од 1941 година, би бил спремен за возврат да ги признае источноевропските влади во бегство (што до тогаш сеуште не го одбил), под услов балтичките земји, кои повторно би станале независни како што биле до 1940, го одобрат постоењето на советските бази на своја територија. Тоа за Источна Европа можело да биде решение во согласност со финскиот модел - демократско уредување и неутрална надворешна политика, со извесна обврска во поглед на советската безбедност - за народите во Источна Европа секако подобро од она што се случило, а во краен исход дури и за Советскиот Сојуз.

Сите тие планови исчезнале штом Молотов во мај 1942 стигнал во Вашингтон и дознал дека Америка од Советскиот Сојуз не бара политички договор, туку договор за нов пристап кон светскиот поредок. Рузвелт на Молотов му ја изнел американската алтернатива на Сталиновите (и Черчиловите) идеи за сферите на влијание. Едноставно речено, таа формула претставувала враќање на Вилсоновиот концепт за колективна безбедност дополнет со „четирите полицајци“. Таквиот аранжман, тврдел Рузвелт, би му пружил на Советскиот Сојуз поголема безбедност од традиционалната рамнотежа на силите.

Не е јасно зошто Рузвелт верувал дека на Сталин, кому Черчил му изнел онакви макијавелистички предлози, би му одговарала некаква светска влада. Можеби мислел дека во најлош случај, односно ако Сталин би инсистирал да ги задржи териториите кои неговите трупи ги освоиле, би било полесно пред домашната јавност да се прифати свршениот чин, отколку на Сталиновите барања да се согласи во момент кога воениот исход сеуште бил неизвесен.

Рузвелт бил многу поодреден во врска со колонијалното прашање. Тој предложил воспоставување на меѓународно старателство за сите поранешни колноии кои „поради нашата сопствена безбедност треба да бидат одземени од слабите земји“

319

(во таа категорија ја вклучувал и Франција) и го повикал Советскиот Сојуз да учествува во оснивањето на одговарачкото старателско мнозинство.

Ако Молотов бил повеќе склон кон философирање, би можел да размислува за тоа како историјата се повторува, со оглед дека во рок од само осумнаесет месеци му е понудено членство во два различни, потполно спротивни сојузи: Хитлер и Рибентроп го повикале да се придружи кон Германија, Италија и Јапонија во Тројниот пакт, а Рузвелт во коалиција која би ги опфатила Соединетите Американски Држави, Велика Британија и Кина. Во двата случаја, на Молотов му се „додворувале“ нудејќи му егзотични земји на југ: Берлин му го нудел Средниот исток, а Вашингтон членството во старателството над колониите. Ни во едниот до тие два случаја Молотов на себе не си дозволил да отстапи од непосредните советски цели кои се наоѓале на дофат на советските трупи.

Молотов не сметал за потребно ни својата тактика да ја прилагодува кон соговорникот. Исто како што тоа го направил порано во Берлин, тој во Вашингтон во принцип се согласил да влезе во предложениот аранжман. Ни најмалку не му сметало тоа што „четирите полицајци“ би го довеле во друштвото на заколнатите непријатели на групациите чија понуда на ист начин ја прифатил осумнаесет месеци порано. Како ни во Берлин, принципиелното пристапување за него воопшто не претставувало причина за отстапување од Сталиновите територијални амбиции во Европа. Во Вашингтон, исто како и во Берлин, Молотов бил непопустлив во поглед на границите од 1941 година, како и барањата за доминантно советско влијание во Бугарија, Романија и Финска, и посебни права во врска со Босфорот и Дарданелите. И во двата случаи прашањето на колониите го одложувал за подоцна.

Сталин по својата прилика одвај поверувал во својата среќа кога Молотов го известил дека Вашингтон одбива да разговара за политичко решение додека војната сеуште трае. Тоа значело дека не мора да дава никакви отстапки се додека германската војска сеуште се бори. Индикативно било тоа што Сталин, сфаќајќи дека Америка го одложува политичкото решение за после војната, отстапила од својот вообичаено наметлив и разметлив стил, па повеќе не го потегнувал тоа прашање. Колку што сојузничката победа била поблиска, Сталиновата преговарачка позиција станала се подобра. Тој со тоа ги одложувал политичките разговори и грабел што е можно повеќе плен, како би, ако ништо друго, на мировната конференција би се појавил со што повеќе адути. Нему, како на никој друг, му била јасна старата вистина дека поседувањето претставува девет десетини од законот.

Рузвелтовото одбивање однапред да разговара за воените цели за да не ја загрози поствоената соработка со Советскиот Сојуз, потекнувало можеби од стратешки, исто како и од вилсоновските причини. Можеби бил свесен за можноста на советскиот експанзионизам во поствоениот период, но се наоѓал во пукнатината меѓу уверувањето на својот народ и стратешките опасности кои се наѕирале. За да би овозможил воени напори, Рузвелт пред се имал потреба од повикување на американските идеали кои го вклучувале презирот кон сферите на влијание и рамнотежата на силите. Конечно, само неколку години порано Конгресот одушевено ги изгласал Законите за неутралност, а идеите на кои се заснивале уште не исчезнале. Рузвелт можеби заклучил дека без оглед на советските намери, од стратешки причини на Сталин требало да му створи углед кој

320

ќе мора да се сочува, бидејќи само врз основа на тоа подоцна би имал шанси да ја мобилизира Америка за евентуално пружање на отпор на советскиот експанзионизам.

Ова е став на Артур Шлезинџер, кој тврдел дека Рузвелт, во случај советско-американските односи да се влошат, подготвувал отстапница - „огромна војска, мрежа од прекуморски бази, планови за општа воена обука во мирнодопски услови и англиско-американски монопол над атомската бомба“.

Рузвелт навистина ги имал на располагање сите тие средства. Меѓутоа, мотивот за нивна концентрација претставувал поттикнувањето на воените напори, а не обезбедувањето од советскиот експанзионизам. Базите биле добиени како покритие за упатувањето на разорувачите во Велика Британија; атомската бомба била наменета за нацистите во Јапонија; а што се однесува до војската, Рузвелт по се судејќи бил спремен бргу да ја демобилизира и врати дома - што всушност и го кажал повеќе пати. Нема сомнеж дека тој, за да би се уверил во Сталиновите лоши намери, вешто и одлучно се спротивставувал на советскиот експанзионизам и сите тие спомнати средства ги имал на располагање. Меѓутоа, малку има докази кои би потврдиле дека тоа навистина го сфаќал, или дека за своите воени потенцијали размислувал во смисла на евентуална конфронтација со Советскиот Сојуз.

Пред крајот на војната, Рузвелт навистина покажал незадоволство поради Сталиновата тактика. Наспроти тоа, тој за сето време на војната упорно и отворено се залагал за воспоставување на соработка со Советите, а на преминувањето на Сталиновата недоверба гледал како на најбитна задача. Волтер Липман можеби бил во право кога за Рузвелт рекол: „Тој во никого немаше доверба. Мислеше дека може да го надмудри Сталин, а тоа беше нешто сосема поинакво“. Доколку тоа му било намерата - не му успеала.

Рузвелт се потпирал на личните односи со Сталин, што Черчил никогаш не би го направил. Кога Хитлер го нападнал Советскиот Сојуз, Черчил британската одлука да го поддржи Сталин ја објаснил со реченицата во која немало ни трошка лично или морално одобрување: „Ако Хитлер би го нападнал пеколот, најмалку што тој (Черчил) би можел да направи би било поволно да се изрази за ѓаволот“.Рузвелт не покажувал такви резерви. Набргу по американското влегување во војната, се обидел да организира состанок со Сталин во Беринговата мореуза, но без присуство на Черчил. Тоа требало да биде „неофицијален и потполно едноставне состанок (на Рузвелт и Сталин) во траење од неколку дена“ за да би се пронашол „заеднички јазик“.Рузвелт намерувал да го поведе само Хари Хопкинс, еден толкувач и еден стенограф; сведоци би биле фоките и галебите.

Состанокот во Берингова мореуза никогаш не бил одржан. Меѓутоа, одржани се два состаноци на врвот - во Техеран, од 28 ноември до 1 декември 1943, и на Јлата, од 4 до 11 февруари 1945. Сталин двата пати добро се обидел на Рузвелт и Черчил да им покаже дека состанокот е многу попотребен на нив отколку нему; дури и локациите биле одбрани така што би ја смалиле довербата на Агличаните и Американците во сопствената можност дека од него ќе добијат отстапки. Техеран се наоѓа на само неколку стотини милји од советската граница, а Јалта е, нормално, на советска територија. Западните лидери и во едниот и во другиот случај морале да минат илјадници милји, што за човек во Рузвелтовата состојба особено било тегобно во времето на состанокот на Техеран. Во времето на состанокот на Јалта Рузвелт

321

практично бил на смрт. На Конференцијата на Јалта и се припишува вината за уредувањето на поствоениот свет. Меѓутоа, во времето на нејзиното одржување Сталиновите трупи веќе на големо ги преминале своите граници од 1941, и бле во состојба да на остатокот од Источна Европа еднострано и ја наметнат советската политичка доминација. Ако за поствоениот поредок некогаш можело да се разговара на некој состанок на врвот, тоа можело да се направи петнаесет месеци порано, во Техеран. До таа конференција Советскиот Сојуз се борел да го избегне поразот, а во времето на нејзиното одржување битката за Сталинград веќе била добиена, победата осигурена, а сепаратниот советско-нацистички договор невозможен.

Рузвелт во Техеран стигнал со намера да отседне во Американската мисија. Бидејќи таа се наоѓала на извесна оддалеченост од советската и британската амбасада, кои биле една до друга, постојан проблем претставувала можноста на патот кон една од тие две амбасади некој симпатизер на силите на Осовината да фрли бомба на Рузвелт. Затоа Рузвелт, на првиот пленарен состанок одржан во Американската мисија, го прифатил Сталиниот повик да се пресели во вилата која се наоѓала во склоп со советската амбасада. Била наместена во согласност со претенциозниот накитен стил на советските ентериери наменети на високите личности и, за таа прилика, несомнено добро озвучена.

Рузвелт не можел да понуди поцврст знак на доверба и добра волја од прифаќањето на Сталиновото гостопримство. Меѓутоа, тој гест немал никакво значајно влијание на Сталиновата стратегија која се состоела во критикување на Черчил и Рузвелт поради одлагањето да се отвори втор фронт. Сталин сакал своите соговорници да ги доведе во положба да се бранат. Во оваа прилика со тоа не само што успеал да извлече официјално ветување дека вториот фронт ќе биде отворен во Франција во пролетта 1944, туку и, што е уште побитно, вниманието го пресвртел далеку од регионот кој наскоро ќе стане предмет на спор. Сојузниците така се договориле и за потполна демилитарзација на Германија, како и за своите окупациони зони. Кога Сталин во еден момент се заложил за погубување на 50.000 германски офицери, Черчил го напуштил состанокот, а се вратил дури откако Сталин отишол кај него за да го убеди дека само се шегувал - што, во светлост на она што е сега познато за колежот на полските офицери во Катинската шума, можеби и не било точно. Потоа Рузвелт, на еден приватен состанок, скептичниот Сталин го запознал со својата идеја за „четирите полицајци“.

Сите тие прашања го одложиле разговорот за поствоените решенија, кои се оставени за последниот ден од конференцијата. Рузвелт се согласил со Сталиновиот план да ги помести границите на Полска кон запад, и ставил до знаење дека нема да му прави проблеми во врска со балтичките земји. Предложил таму да се организира плебисцит, иако во случај ако советските трупи ги окупираат балтичките држави, ни Соединетите Американски Држави ни Велика Британија, како што рекол, „нема да ги исфрли“. Всушност, Рузвелт не бил спремен да се впушти во детални разговори за поствоениот свет, како што тоа било пред осумнаесет месеци, при Молотовата посета на Вашингтон. Затоа своите забелешки на Сталиновите поствоени планови за Источна Европа ги изложил така што воопштено звучело како да се извинува. Тој на Сталин му го свртел вниманието на шесте милиони избирачи со полско потекло кои следната година би можеле да го осуетат неговиот повторен избор. Иако тоа „лично се

322

согласувал со ставовите на маршал Сталин во врска со неопходноста за обновување на полската држава, сакал на источната граница да ја помрдне уште малку на запад, а западната дури до реката Одра. Тој, меѓутоа, се надевал дека маршалот ќе сфати дека од порано истакнатите политички причини тој тука, во Техеран, па дури ни наредната зима, нема да може да учествува во донесувањето на било какви одлуки во врска со тоа прашање, како што ни за сега не може јасно да учествува во било каков договор од тој вид“. Со ова тешко дека на Сталин му ставил до знаење дека не би смеел да превзема еднострани акции. Тоа, всушност, подразбирало дека американското пристапување после изборот ќе претставува само формалност. Рузвелт во Техеран сосема малку се заложувал за американските политички цели затоа што ги подредил на својата главна задача и придобивањето на Сталин во идејата за „четирите полицајци“. Еден од методите кои ги користел во обидите да ја стекне довербата на Сталин било забележливото оградување од Черчил, како што тоа му го рекол на Франсис Перкин, својот стар пријател и секретар во работата:

Винстон црвенееше и се мрштеше и колку повеќе го правеше тоа, Сталин се повеќе се насмевнуваше. Конечно, Сталин од срце громогласно се насмеа, и прв пат за три дена видов светлина. Продолжив се додека Сталин не се смееше заедно со мене, а тогаш го нареков „чичко Џо“. Ден порано, тој можеби тоа ќе го сметаше за дрскост, но тој ден се изнасмеа, ми пријде и се ракуваше со мене.

Од тој ден па натаму, нашите односи станаа лично... ледот беше скршен и ние разговаравме како луѓе и браќа.

Произведувањето на Сталин, организаторот на чистките и доскорешниот Хитлеров соработник во „чичко Џо“, парадигма на умереноста, секако претставувало триумф на надежта над искуството. Па сепак, Рузвелтовото инсистирање на Сталиновите добри намери не претставувало настраност, туку покажувало став на народот кој имал повеќе доверба во вродената добрина на човекот отколку во геополитичките анализи. Тие повеќе сакале Сталин да го гледаат како сродна фигура отколку како тоталитарен диктатор. Во мај 1943, Сталин ја напуштил Коминтерната, официјалниот инструмент на Комунистичката партија за дигање на светската револуција. Тоа се случило во моментот кога светската револуција тешко би можела да биде главен советски приоритет, или нешто за што постоеле сериозни изгледи. Наспроти тоа, сенаторот Том Конели од Тексас, најважниот член на сенатскиот Одбор за меѓународни односи, а бргу потоа и негов претседател, го поздравил Сталиновиот чекор како суштински пресврт кон западните вредности: „Русите со годините го менуваа своето стопанство и се приближуваа кон напуштање на комунизмот, а целиот западен свет ќе биде задоволен и среќен со исходот на нивните напори“. Дури и магазинот Fortune, бастион на американскиот капитализам, пишувал во сличен тон.

Американците затоа не видел ништо необично во тоа што нивниот претседател по завршувањето на Техеранската конференција своите успеси ги резимирал низ личната проценка на советскиот диктатор:

323

Можам да кажам дека убаво се согласував со маршалот Сталин. Тој човек истовремено поседува огромна, непоколеблива одлучност и силна, добра волја, Јас верувам дека тој е претставник на срцето и душата на Русија; јас исто така се надевам дека ние добро ќе се согласуваме со него и со рускиот народ - навистина добро.

Кога во јуни 1944 сојузниците се симнале во Нормандија и тргнале од запад, судбината на Германија била запечатена. Како што воената ситуација дефинитивно се пресвртела во негова корист, Сталин поставувал се повеќе услови. Во 1941 тој барал прифаќање на границата од 1941 (со евентуална измена) и изразувал подготвеност да ја признае полската влада која се наоѓала во бегство во Лондон. Во 1942 почнал да се жали на составот на таа влада. Во 1943 година во Лублин создал алтернатива, таканаречен Комитет на националното ослободување. Кон крајот на 1944 групата од Лублин - во која доминирале комунистите - ја признал како привремена влада, додека владата од Лондон ја отфрлил. Сталиновата основна тема во 1941 беа границите, а во 1945 политичката контрола на територијата зад тие граници.

Черчил сфатил што се случува. Меѓутоа, Велика Британија станала премногу зависна од Соединетите Американски Држави за да би можела самостојно да делува. Таа не била ни доволно јака за самата да се спротистави на се подрското Сталиново стварање на советски сфери на влијание во Источна Европа. Во октомври 1944, Черчил превзел еден речиси донкихотски потфат за да ја реши иднината на Источна Европа директно со Сталин. Во текот на својата осумдневна посета на Москва, тој скицирал договор за зоните на влијание и му го врачил на Сталин. Со него предвидел разграничување на зоните во проценти, при што Велика Британија би задржала 90 отсто во Грција, а Советскиот Сојуз 90 отсто во Романија, 75 отсто во Бугарија, додека Унгарија и Југославија биле поделени по принципот пола-пола. Сталин тоа одма го прифатил - иако Молотов, во најдобрата советска традиција на погодување, се обидел во разговорот со Идн да ги смали британските проценти, како би Советите добиле поголем дел во сите источноевропски земји со исклучок на Унгарија.

Тој британски обид бил до некаде патетичен. Никогаш порано зоните на влијание не биле одредувани врз основа на проценти. Не постоел никаков критериум врз основа на кој тие би се утврдиле, нити било какво средство тоа да се спроведе. Влијанието требало да биде дефинирано на основа на тоа каде се затекнати соперничките војски. Грција така влегувала во британска сфера, без оглед на договорот, додека сите останати држави - со исклучок на Југославија - останале советски сателити без оглед на предвидените проценти. Дури ни југословенската слобода на делување на произлегла од договорот на Черчил и Сталин, туку од фактот дека под советска окупација била премногу кратко и дека самата се ослободила од германската окупација благодарејќи на сопствените герилски сили.

Во февруари 1945 година, во времето на одржувањето на Конференцијата на Јлата, од договорот на Черчил и Сталин не останало ништо. Советската војска веќе ги запоседнала сите спорни територии, што прашањето на границите воглавно го обесмислило. Како и да е, Советите во огромна мерка се вплеткале во внатрешното уредување на сите окупирани земји.

324

Иако здравјето веќе сериозно му било нарушено, Рузвелт морал да одлета од Малта на завејаниот аеродром во Сочија, на Крим, од каде околу четири часа со кола се возел девеесет милји до Јалта, по тешко проодни, завеани патишта. Сместен е во трособен апартман во палатата „Ливадија“. (Во XIX век Ливадија била омилено зимско одмаралиште на царевите; во него Александар II во 1877 година го планирал походот на Балканот; во 1911 година Никола II изградил бела гранитна палата на литицата од која се пружа поглед на Црното море и во која е одржана конференцијата на големата тројка).

Новото окружување не влијаело на промената на тактиката на учесниците. Черчил се обидувал да почне разговор за поствоените политички решенија, но го надгласале другите двајца - од кои секој го следел својот јасно утврден дневен ред. Рузвелт се обидувал да постигне договор за процедурата на гласање во Обединетите нации и да ги наговори Советите да влезат во војна против Јапонија. Сталин разговарал за двете теми, со тоа што времето кое за нив се трошело не можело да се посвети на разговорите за Источна Европа, како и затоа што бил нетрпелив (а не неволен, како што сметале некои Американци) да влезе во војна против Јапонија, за ни во тој дел на светот да не пропушти да приграби дел од пленот.

Черчил пред се бил загрижен поради европската рамнотежа на силите. Тој сакал на Франција да и го врати статусот на голема сила, се противел на распарчувањето на Германија и сакал да ги смали претерано големите советски барања во врска со репарациите. Иако во тој поглед постигнал успех, тоа во суштина биле прашања од второстепено значење во споредба со прашањата на уредување на Источна Европа - кои Црвената армија дури тогаш од ден на ден ги решавала во своја полза. Сталин за таа прилика имал спремен одговор на Рузвелтовото барање Советскиот Сојуз да направи извесни отстапки за да го поштеди од гневот на опозицијата на домашна сцена; кога Рузвелт побарал градот Лавов да остане во Полска за да би ги смирил американските граѓани од полско потекло, Сталин одговорил дека, без оглед на тоа што сака да му излезе во пресрет, украинското население нему лично ќе му направело нерешлив внатрешен проблем.

Черчил и Рузвелт на крајот ги прифатиле руските граници од 1941 година, што за Черчил претставувало тежок чекор, бидејќи неговата земја влегла во војна заради зачувувањето на територијалниот интегритет на Полска. Тие исто така се согласиле на поместување на западните граници на Полска кон Одра и Ниса. Со оглед на тоа дека постојат две реки Ниса, конечното разграничување останало нерешено. Черчил и Рузвелт ја прифатиле лублинската влада формирана во Москва, со услов да се прошири, како би се вклучиле во неа некои демократски определени политичари од полската влада во бегство со седиште во Лондон.

Сталинова отстапка за сојузниците претставувала Заедничката декларација за ослободена Европа, со која се ветени слободни избори и воспоставување на демократски режими во Источна Европа. Сталин очигледно сметал дека ја ветува советската верзија на слободни избори, особено со тоа што Црвената армија во меѓувреме ќе ги окупира сите земји за кои се говорело. Тоа навистина и се случило, иако Сталин во огромна мерка ја потценил традиционалната сериозност со која американците пристапувале во правните документи. Кога одлучила да пружи отпор на советскиот експанзионизам, Америка тоа го направила врз основа на тоа што Сталин не

325

го одржал зборот даден на Јалта, онака како што американските политичари и јавното мислење тоа го очекувале.

Сталиновата реакција на Рузвелтовото барање да се вклучи во војна против Јапонија, поикажувала колку неговите правила на игра се разликуваат од Рузвелтите. Во текот на разговорите од кои Черчил бил исклучен - наспроти тоа што Велика Британија била една од првите жртви на јапонската агресија - не се чул ни збор за сојузничкото единство кое би било самото на себе цел, или за можноста за создавање на поволни политички услови за реализација на идејата за „четирите полицајци“. Сталин без воопшто воздржување барал да биде награден додека војната сеуште трае, за да ги наплати своите услуги со конкретни стратешки отстапки. Тоа што го барал за возврат, несомнено претставувало оживување на амбициите на царска Русија.

Сталиновите претензии на јужниот дел на Сахалинските и Курилските острови имале извесни, иако нејасни, врски со советската безбедност и руската историја. Меѓутоа, неговото бараењ да му се дадат слободните пристаништа Даријен и Порт Артур, како и правото на управување со манџуриската железница, потекнувало директно од царските империјалистички „џебни прирачници“ од почетокот на векот. Најмалку сфатливата одлука која Рузвелт ја донел на Јлата претставувало одобрението на тие барања со таен договор врз основа на кјо на Москва и е вратена доминантната улога во Манџурија, изгубена во Руско-јапонската војна, што повторно ќе се случи кога кинеските комунисти во 1949 ќе ја превземат власта во Пекинг.

После Конференцијата на Јалта настанало општо славење. Во извештајот кој го поднел до Конгресот, Рузвелт ставил акцент на договорот за основање на Обединетите нации, но не и на одлуката за политичката иднина на Европа или Азија. Втор пат во една генерација американски претседател се вратил од Европа за да го објави крајот на историјата.

„Конференцијата на Јалта“, тврдел Рузвелт,

...треба да го објави крајот на една пракса на еднострани акции, исклучиви сојузи, сфера на влијание, рамнотежа на силите и сите други средства по кои со векови се посегнувало и кои никогаш не успеваа. Ние предложуваме сето тоа да го замениме со една општа организација во која сите мирољубиви народи конечно ќе имаат можност да се обединат. Сигурен сум дека Конгресот и американскиот народ ќе ги прифатат резултатите на оваа конференција како почеток на трајната градба на мирот.

Со други зборови, Рузвелт на Сталин му одобрил сфера на вијание на северот од Кина, како би го поттикнал да се вклучи во светскиот поредок кој сферите на влијание ќе ги направи ирелевантни.

По завршувањето на Конференцијата на Јалта се славело само единството на военото сојузништво; пукнатините кои подоцна ќе го растурат сеуште не биле јасно воочливи. И натаму преовладувала надеж, а на „чичко Џо“ се гледало како на партнер кој не создава проблеми. Размислувајќи за Јалта, Хари Хопкинс изразил загриженост дека Сталин, за кого сметале дека е умерен, можел да потклекне под притисокот на цврстите раце од Кремљ:

326

Русите докажаа дека можат да бидат разумни и далекувиди, така што ни претседателот ниту било кој од нас воопшто не се сомневаше во можноста дека во идниниа со нив ќе живееме и соработуваме во мир, чиј крај не можеме да го согледаме. Меѓутоа, јас на ова морам нешто да додадам - мислам дека сите имавме на ум резерва затоа што не можевме да предвидиме каков може да биде исходот доколку било што му се случи на Сталин. Бевме сигурни дека можеме да сметаме на него како на мудар и разумен човек - иако не можевме да бидеме сигурни кој или што го чека таму, во Кремљ.

Тезата дека актуелниот владеач на Кремљ во длабочина на душата е мирољубив умереник кому му е потребна помош за да ги надвладее своите тврдокорни колеги засекогаш ќе се задржи во американската надворешна политика, без оглед на тоа кој ќе се наоѓа на чело на Русија. Всушност, ваквата проценка се задржала дури и во посткомунистичкиот период, кога се однесувале прво за Михаил Горбачов, а потоа за Јелцин.

Значењето на личните односи меѓу државниците и суштинската слога меѓу народите во Америка се афирмирало уште додека војната се ближела кон крајот. Во четвртиот инаугурационен говор на Рузвелт на 21 јануари 1945 својот пристап го изложил цитирајќи го Емерсон: „Пријател можеш да имаш само ако и ти си пријател“. Набргу по Јалта, Рузвелт во својот кабинет за Сталин рекол дека „во него постои уште нешто освен револуционер и бољшевик“. Тоа исклучително својство тој го припишал на фактот дека Сталин во раната младост одел на богословие: „Мислам дека во неговата природа влегло нешто од начинот на кој еден христијански господин треба да се однесува“.

Сталин, меѓутоа, бил врвен мајстор на реалполитиката, а не христијански господин. Неговите трупи напредувале, а тој го спроведувал она што приватно му го рекол на Миладин Џилас, еден од тогашните југословенски комунистички водачи:

Во оваа војна не е како во минатата, туку - кој ја завзел територијата, го наметнува и својот социјален систем. Секој го наметнува својот систем таму каде допира неговата војска. Поинаку не може да биде.

Во последните фази на војната драматично дошле до израз Сталиновите правила на игра. Во април 1945, Черчил побарал од Ајзенхауер, како главен командант на сојузничките сили, да ги завземе Берлин, Прага и Виена пред советските трупи кои се приближувале. Американските начелници на штабовите нејќеле ни да го разгледаат тоа барање, туку го искористиле како последна прилика на својот британски сојузник да му ја објаснат потребата дека политичките разгледувања не влијаат на военото планирање: „Психолошката и политичката предност која би произлегла од евентуалното освојување на Берлин пред Русите не би смеела да ја надгласа најважната воена цел, која споед нашето мислење претставува разоружување и разбивање на германските оружани сили“.

Бидејќи германците веќе немале значајни вооружени сили кои би можеле да се разбијат или уништат, било јасно дека американските началници на штабовите Черчиловото барање ќе го отфрлат исклучително од принципиелни причини.

327

Всушност, тие толку биле убедени во исправноста на своите ставови што генерал Ајзенхауер на 28 март 1945 превзел на себе директно да му напише на Сталин, за да го извести дека нема да напредува кон Берлин и како што му предложил , американсктие и советските трупи да се сретнат во близина на Дрезден.

Несомнено запрепастен што еден генерал му се обраќа на шефот на државата по било кое прашање, а особено кога е збор за нешто политички така значајно, Сталин ни за миг не помислил да се откаже од бесплатните политички дарови. Тој на 1 април му одговорил на Ајзенхауер дека се согласува со неговата проценка; тој исто така сметал дека Берлин е град од секундарен стратешки интерес, за чие освојување ќе издвои помали советски сили. Прифатил и спојување на силите вдолж Елба, во поширокот регион на Дрезден. Откако наградата му е врачена, Сталин продолжил да покажува дека политичките приоритети бар нему му се јасни. Наспроти уверувањата кои му ги дал на Ајзенхаур, наредил главниот правец на офанзивата на советските копнени трупи да ги насочи кон Берлин, давајќи му на маршалот Жуков и маршалот Коњев две недели да тргнат во напад, кои како што му рекол на Ајзенхауер, не требало да ги почне пред втората половина милја.

Во април 1945, два месеци по Конференцијата на Јлата, му станало јасно дека Сталин флагрантно ја крши Декларацијата за ослободена Европа, особено во однос на Полска. Черчил го направил тоа што го можел, пратил едно молбено писмо со кое апелирал на „својот драг пријател Сталин“.

Прифаќајќи го Сталиновиот предлог дека ниедна личност која е непријателски настроена кон Советскиот Сојуз не може да влезе во новата полса влада, Черчил се заложил во неа да се вклучат некои од членовите на полската влада во бегство кои ќе ја поминат неговата проверка. Во тоа време, обичното отсуство на непријателското чувство повеќе не било доволно за Сталин; прифаќал само потполно пријателска влада . Тој на 5 мај 1945 одговорил:

... не можеме да прифатиме во формирањето на идната полска влада да учествуваат личности кои, како што велите, „не се во потполност антисоветски расположени“, односно дека од учеството во оваа работа ги исклучиме само оние кои според Вашето мислење „се искучиво непријателски настроени кон Русија“. Ниеден од тие критериуми нас не не задоволува. Ние инсистираме, а тоа ќе го направиме и во иднина, во консултациите за формирање на идната полска влада бидат вклучени исклучително оние кои активно покажале пријателски став кон Советскиот Сојуз, спремни чесно и искрено да соработуваат со Советскиот Сојуз.

Изразите „активно“ и „пријателски“ можеле, нормално, да се применат само на членовите на полсата комунистичка партија, и тоа не на сите, туку само на оние кои во целост биле верни на Москва. Четири години подоцна, жртви на чистка ќе станат дури и старите комунисти, осомничени за покажување национални чувства.

Дали воопшто било можно да се примени некоја алтернативна стратегија: Или, дали демократските земји направиле најмногу што можеле, со оглед на тогашната географска и воена реалност? Тие прашања постојано наново се наметнуваат затоа што, наназад гледано, се што се случило, се чини, било неизбежно. Колку е дистанцата поголема, се потешко е и да се замисли алтернативен исход или да се докаже дека би

328

успеал. Освен тоа, историјата одбива да се враќа наназад како филмска лента на која, по желба можат да се додаваат нови завршетоци.

Било речиси невозможно да се спречи обновувањето на советските граници од 1941 година. Подинамичната политика на Западот можелда да постигне извесни измени, дури и обнова на некој вид независност на балтичките држави кои со Советскиот Сојуз можеби би останале поврзани со договори за взаемна помош и со присуство на советски воени бази. Тоа, ако воопшто било можно, можело да се постигне во 1941 или 1942 година, додека Советскиот Сојуз бил на ивица на катастрофата. Било разумно тоа што Рузвелт се гнасел од помислата дека советските политичари ќе ги оптерети со донесување на така незгодни одлуки во момент кога Америка, која сеуште не стапила во војната, најмногу се плашела од претстоечкиот советски крах.

Меѓутоа, после битките кај Сталинград прашањето за иднината на Источна Европа можело да се подигне, а да не се ризикува ни советскиот крах ни сепаратниот мир со Хитлер. Можело да се вложи напор во целта за утврдување на политичките структурни територии надвор од советските граници и за таа земја можело да се воспостави статус сличен на финскиот.

Дали Сталин би го склучил сепаратниот мир со Хитлер ако демократските земји биле поупорни? Сталин со тоа никогаш не се заканил, иако се обидел да создаде впечаток дека таквата можност секогаш постои. На виделина излегле само две епизоди кои укажуваат на тоа дека Сталин можеби разгледал некој сепаратен договор. Првата се случила на самиот почеток на војната, во време на општата паника. Сталин, Молотов и Каганович наводно побарале од бугарскиот амбасадор да провери дали Хитлер би пристапил на договор во замена за балтичките земји, Бесарабија и делови од Белорусија и Украина - всушност, советските граници од 1938 година - но тој наводно одбил да ја пренесе таа порака. Хитлер секако би отфрлил такво решение во време кога германските трупи напредувале кон Москва, Киев и Ленинград, и кога веќе отишол многу подалеку од она што во „мировната понуда“ е предложено - ако тоа навистина било во прашање. Нацистите планирале да го очистат Советскиот Сојуз се до линијата која се протегала од Архангелск до Астрахан, значи многу подалеку од Москва, а дел од тамошното население кој би избегал од истребувањето, да го претвори во робови.

Другата епизода била уште посомнителна. Се случила во септември 1943, осум месеци по битката кај Сталинград и два месеци после битката кај Курск во која е уништена главнината на германксите оклопни дивизии. Рибентроп на Хитлер му пренел една навистина чудна приказна. Заменик министерот за надворешни работи на Советскиот Сојуз, кој своевремено бил амбасадор во Берлин, се наоѓал во посета на Стокхолм, а Рибентроп тоа го протолкувал како можност за прелиминарни разговори за сепаратен мир заснован на границите од 1941 година. Тоа била речиси сигурно пуста желба, бидејќи советските трупи тогаш веќе на големо се приближувле кон тие граници.

Хитлер ја отфрлил таа наводна можност велејќи му на својот министер за надворешни работи: „Знаеш, Рибентропе, ако денес се договорам со Русија, утре повторно ќе ја нападнам - на тоа едноставно не можам да одолеам“. Тој на ист начин разговарал и со Гебелс. Моментот бил „апсолутно неповолен“; преговорите морале да

329

водат кон одлучувачка воена победа. Хитлер во 1944 година уште верувал дека, кога ќе се реши од другиот фронт, повторно ќе биде во состојба да ја освои Русија.

Сепаратниот мир, дури и преку прифаќање на границите од 1941, пред се не би решил ништо - ни за Сталин ни за Хитлер. Тој Сталин би го оставил сам, лице во лице со моќната Германија и со изгледот дека во некој друг судир демократските земји ќе го напуштат својот превртлив партнер. Што се однесува до Хитлер, тоа би можело да се протолкува како можност советските трупи да продолжат да напредуваат кон Германија без никакви гаранции дека при првата прилика нема да ги обноват воените дејства.

Рузвелтовата идеја за „четирите полицајци“ наишла на истата препрека како и Вилсоновиот многу воопштен концепт на системот за колективна безбедност: глобалните цели на тие „полицајци“ едноставно не биле исти. Убиствената комбинација на параноја, комунистичка идеологија и руски империјализам морала на Сталин да му ја навести идејата за „четирите полицајци“ кои непристрасно врз основа на заедничките универзални вредности би го наметнувале мирот во светот, да ги протолкува како советска можност или како капиталистичка замка. Сталин знаел дека самата Велика Британија не може да претставува противтежа на Советскиот Сојуз и дека тоа ќе створи огромен празен простор пред неговата земја, или ќе послужи како увод во подоцнежна конфронтација со Соединетите Американски Држави (што Сталин, како припадник на првата генерација на бољшевици, го сметал како многу извесен исход). Врз основа на било која од овие две претпоставки, Сталиновиот правец на делување бил јасен: советските сили морале да стигнат што подалеку на запад, без разлика дали тој би го собрал пленот или подоцна, кога ќе почнат конечните дипломатски преговори, би се нашол во најдобра преговарачка позиција.

Кога е за тоа збор, ни самата Америка не била спремна да ги прифати последиците на Рузвелтовата идеја за „четирите полицајци“. За да би функционирал тој концепт, Америка морала да биде спремна да интервенира каде и да е загрозен мирот. Па сепак, Рузвелт на своите сојузници без престан им зборувал дека ни американските трупи ни американските ресурси нема да бидат расположливи за обнова на Европа, а дека сочувувањето на мирот ќе биде британска и руска задача. На своите колеги на Јалта им рекол дека неговите трупи во состав на окупациони сили нема да се задржат повеќе од две години. Ако тоа било точно, Советскиот Сојуз би воспоставил доминација во Средна Европа, а Велика Британија би била оставена да го решава нерешливото изедначување. Од една страна, таа повеќе не била доволно силна самата да ја одржува рамнотежата против Советскиот Сојуз. Од друга страна, доколку и би се обидела да превземе некоја самостојна иницијатива, по својата прилика би наишла на традиционалното американско противење. На пример, во јануари 1945, The New York Times објавил една тајна Рузвелтова порака до Черчил во врска со британскиот обид да ја сочува некомунистичката влада во Грција. Според таа колумна, Рузвелт јасно ставил до знаење дека пријателскиот став на американското јавно мнение кон поствоената американско-англиска соработка е прилично колеблив: „... На Британците им е силно и авторитатино соопштено дека тоа расположение би можело да се промени исто онака бргу како времето во Англија, штом Американците помислат дека таа војна... (претставува) само уште еден судир на два сопернички империјализми“.

330

Меѓутоа, ако Америка би одбила да ја брани Европа, а британските обиди да делуваат самостојно ги етикетирала како империјализам, доктрината за „четирите полицајци“ би создала празен простор исто како и концептот за колективан безбедност од триесетите години. Пружањето отпор на советскиот експанзионизам не било можно се додека Америка не го изменила својот начин на размислување. Тогаш кога ја сфатила опасноста и повторно влегла во судир, веќе на големо биле воспоставени баш оние исти сфери на влијание кои така упорно се обидувала да ги избегне во текот на војната, но сега со многу помалку поволни линии на разграничувања. На крајот се покажало дека геополитиката не може да се занемари. Америка уште еднаш е вовлечена во Европа; Јапонија и Германија се обновени за повторно да се воспостави рамнотежа, а Советскиот Сојуз тргнал по патот на создавање тензии и стратешки планирања кои траеле четириесет и пет години, се до неговиот конечен крах.

Друг тежок проблем претставувала Азија. Рузвелт Кина ја вклучил во големата четворка делумно од куртоазија, а делумно за да во својот план има едно упориште во Азија. Меѓутоа, Кина уште помалку од Велика Британија била способна за задачата која Рузвелт и ја наменил. Кон крајот на војната Кина била неразвиена земја која ја вознемирувала граѓанска војна. Како би можела таа да послужи како светски полицаец? Кога Рузвелт во Техеран ја изнел идејата за „четирите полицајци“, Сталин сосема разумно го прашал како би реагирале Европјаните ако Кина би требало да ги решава нивните спорови. Тој додал дека Кина според неговото мислење не би била доволно силна за таква глобална улога и предложил наместо тоа да се основаат регионални комитети кои би го одржувале мирот. Рузвелт ја отфрлил таа можност затоа што се потпирала на воспоставувањето на сфери на влијание; мирот, според него, морал да се брани исклучиво на глобална основа.

Меѓутоа, кога сите недоумија во врска со Рузвелт се преброиле, отанало прашањето дали воопшто постоел пристап кој би ја стекнал поддршката на американскиот народ. Американците, конечно, секогаш биле поспремни да веруваат дека поредокот заснован на експлицитно отфрлање на демократските прнципи би можел нагло да се промени, отколку тие сами да можеле било што да научат од поранешните мировни решенија - од кои ниедно во стварноста не успеало доколку не постоела рамнотежа, ниту можело подолго да трае доколку не постоел и етички консензус.

Черчиловите геополитички анализи се покажале далеку поточни од Рузвелтовите. Па сепак, Рузвелтото одбивање на светот да гледа од аспект на геополитиката ја претставувало другата страна на истиот тој идеализам кој Америка ја турнал во војната и и овозможил да ја сочува идејата за слободата. Ако ги следел Черчиловите упатства, Рузвелт евентуално би ја поправил американската преговарачка положба, но можеби ќе ја жртвувал способноста на Америка да ги издржи конфронтациите во текот на студената војна која допрва и претстоела.

Тоа што Рузвелт во текот на војната претерано иинсистирал на својот став, било предуслов за придвижување на големите иницијативи со помош на кои Америка ќе ја обнови светската рамнотежа - иако Соединетите Американски Држави сето време порекнувале дека го прават тоа. Рузвелтовата претстава за поствоениот свет можеби била премногу оптимистичка. Меѓутоа, имајќи ја во предвид американската историја, тој пристап речиси сигруно претставувал неопходна фаза низ која Америка морала да

331

помине доколку мислела дека ќе ја надмине кризата која се приближувала. Конечно, Рузвелт својата земја ја провел низ двете најголеми кризи во нејзината историја. Тоа сигурно не би го направил толку успешно ако подобро ги познавал историските движења.

Било неизбежно војната да се заврши со геополитички вакуум. Рамнотежата на силите била уништена, а сеопфатниот мировен договор и натаму бил неостварлив. Светот сега бил поделен на два идеолошки табори. Псотвоениот период ќе се претвори во многу долга и мачна борба за постигнување на решенијата со кои политичарите се залажувале додека војната сеуште траела.

Почеток на Студената војна

Franklin Delano Ruzvelt, kako Mojsie, ja videl “vetenata zemja”, no ne mu bilo sudeno do nea da stigne. Koga umrel, sojuzni~kite trupi se nao|ale na germanska teritorija, a bitkata za Okinava, uvod vo planiranata sojuzni~ka invazija na glavnite japonski ostrovi, samo {to zapo~nala.

Ruzveltovata smrt na 12-ti april 1945 g. ne bila neo~ekuvana. Vo januari, Ruzveltoviot lekar, ispla{en od naglite promeni na krvniot pritisok na svojot pacient, do{ol do zaklu~ok deka pretsedatelot moè da preìvee samo ako izbegnuva bilo kakvi napori. Imaj}i gi vo vid pritisocite koi gi podrazbira pretsedatelskata pozicija, taa prognoza bila ista kako smrtna kazna. Hitler i Gebels, koi se nao|ale vo opkoleniot Berlin, duri za moment se zalaùvale so uverenieto deka nabrzo }e se slu~i ona {to vo germanskite u~ebnici po istorija se narekuva “brandenbur{ko ~udo”. Vo tekot na Sedumgodi{nata vojna, vo momentot koga ruskata vojska se nao|ala pred kapiite na Berlin, Fridrih Veliki go spasila neo~ekuvanata smrt na ruskiot car, ~ij naslednik kon nego bil prijatelski nastroen. Me|utoa, vo 1945 g. ~udoto ne se povtorilo. Napravenite zlostorstva sojuznicite gi zacvrstile vo barem edna nepokolebliva zaedni~ka odluka – uni{tuvawe na nacizmot.

Krahot na nacisti~ka Germanija i potrebata da se ispolni prazniot prostor koj potoa nastanal, predizvikale raspad na voenoto sojuzni{tvo. Celite na sojuznicite ednostavno bile premnogu razli~ni. êr~il se trudel da ja spre~i sovetskata dominacija vo Sredna Evropa. Stalin sovetskite voeni pobedi i herojskite страдања na ruskiot narod sakal da gi naplati so teritorii. Noviot amerikanski pretsedatel Hari S. Truman vo po~etokot se obiduval da go za~uva Ruzveltoviot legat, odnosno voeno sojuzni{tvo. Me|utoa, na krajot na negoviot prv mandat is~eznala i poslednata traga od voenata sloga. Dvata oddale~eni giganti, Soedinetite Dràvi i Sovetskiot Sojuz, sega vo srceto na Evropa se gledale lice v lice.

Potekloto na Hari Truman bilo dijametralno razli~no od potekloto na negoviot golem prethodnik. Ruzvelt bil ugleden ~len na kosmoplitskiot

332

establi{ment od Isto~niot breg; Truman poteknuval od ruralniot Sreden zapad, od semejstvo so sredna materijalna sostojba. Ruzvelt se obrazuval na najdobrite privatni univerziteti; Truman poseduval samo sredno{kolsko obrazovanie, iako Din A~eson so simpatii i odu{evuvawe za nego }e re~e deka toj e “vistinsko mom~e od Jejl” vo najdobrata smisla na toj zbor. Cel Ruzveltov ìvot pretstavuval podgotovka za vr{ewe na najgolemata dol`nost; Truman bil proizvod na politi~kata struktura od Kanzas Siti.

Hari Truman, koj stanal potpretsedatel duri otkako sindikatite stavile veto na izborot na Xejms Berns, za kogo Ruzvelt najprvo se opredelil, so ni{to vo svojata dotoga{na politi~ka kariera ne pokaùval deka }e stane isklu~itelen pretsedatel. Bez kakvo bilo iskustvo vo nadvore{nata politika, i naoruàn samo so najsiroma{ni nasoki koi Ruzvelt mu gi ostavil, Truman vo momentot koga planovite od Teheran i Jalta se raspa|ale, nasledil raboti kakvi {to bile zavr{uvawe na vojnata i izgradba na nov me|unaroden poredok.

Se ispostavilo deka Truman ja vr{el pretsedatelskata dol`nost vo vremeto na izbivaweto na студената vojna i razrabotuvaweto na doktrinata na smiruvawe, koja vo taa vojna na kraj }e pobedi. Toj gi vovel Soedinetite Dràvi vo prviot mirnodopski voen sojuz. Pod negovo vodstvo Ruzveltovata ideja za “~etiri policajci” e zameneta so niza koalicii bez presedan vo amerikanskata nadvore{na politika, koja vo narednite 40 godini }e ja ~ini nejzinata osnova. Jasno pokaùvaj}i go amerikanskoto uveruvawe vo univerzalnost na sopstvenite vrednosti, ovoj ednostaven ~ovek od Sredniot zapad gi pottiknal porazenite neprijateli da se vklu~at vo zaednicata na demokratski zemji. Toj go poddràl Mar{aloviot plan i programa “êtiri to~ki”, vrz osnova na koi Amerika gi vloùvala svoite sredstva i tehnologija vo obnova i razvoj na oddale~enite zemji.

Truman go sretnav samo edna{, na po~etokot na 1961 g., dodeka bev mlad professor na Harvard. Edno predavawe vo Kanzas Siti mi pruì prilika vo Trumanovata pretsedatelska biblioteka vo bliskiot Indipendens, vo Misuri, da go posetam biv{iot pretsedatel. Godinite ne ja namalile negovata vitalnost. Otkako me projde niz taa institucija, Truman me povika vo svojot kabinet, kopija na Ovalniot kabinet vo Belata ku}a, kako {to izgledal dodeka toj bil pretsedatel. Koga slu{na deka sum honoraren konsultant vo Kenedievata administracija, me pra{a {to sum nau~il. Potpiraj}i se na frazeologijata od va{ingtonskite kokteli, mu odgovoriv deka mi se ~ini deka birokratijata funkcionira kako ~etvrta granka na vlasta, koja seriozno ja ograni~uva pretsedatelskata sloboda na deluvawe. Na Truman taa zabele{ka ne mu zvu~e{e ni interesno ni pou~no. Nestrpliv poradi toa {to mora da go slu{a ona {to go narekuval “profesorska prikazna”, mi odgovori na ist na~in, a toga{ go iznese svojot stav za ulogata na pretsedatelot: “Ako pretsedatelot znae {to saka, nieden birokrat ne moè da go zapre. Pretsedatelot mora da znae koga treba da prestane da slu{a soveti”.

Vra}aj}i se brzo na mnogu popoznatiot akademski teren, go pra{av Truman po koja nadvore{no-politi~ka odluka bi sakal da bide najmnogu

333

zapamten. Odgovori bez razmisluvawe: “Nie potpolno gi porazivme svoite neprijateli i gi nateravme na predavstvo, primeti toj; a toga{ im pomognavme da se oporavat, da se demokratiziraat i povtorno da se vklu~at vo zaednicata na narodite. Toa moè{e da go napravi samo Amerika”. Podocna pro{eta so mene po ulicite na Indipendens do ednostavnata ku}a vo kaoja ìvee{e, kako bi me zapoznal so Bes, negovata èna.

Toj kratok razgovor go naveduvam zatoa {to vo potpolnost go otslikuva Trumanoviot vistinski amerikanski karakter: negovoto ~uvstvo za golemina na pretsedatelskata polo`ba i odgovornostite na pretsedatelot, gordosta poradi amerikanskata sila i, nad se, negovoto uveruvawe deka najgolema cel na Amerika e da posluì kako izvor na slobodata i napredokot na celoto ~ove{tvo.

Truman vr{eweto na pretsedatelskite dol`nosti go zapo~nal od dlabokata senka na Franklin Delan Ruzvelt, koj po smrtta skoro prerasnal vo mit. Truman iskreno mu se voodoo{evuval na Ruzvelt, no na krajot go napravil ona {to sekoj nov pretsedatel mora da go napravi. Svojata nasledena dol`nost ja vr{el od perspektiva na sopstvenite iskustva i vrednosti.

Stanuvaj}i pretsedatel, Truman emotivno bil mnogu pomalku opredelen za sojuzni~ko edinstvo otkolku Ruzvelt. Kako potomok na izolacionisti~ki nastroeniot Sreden Zapad, nemal emotiven odnos kon sojuzni~koto edinstvo, nitu go doìvuval kako eti~ki imperativ, tuku na nego gledal pove}e kako na prakti~no opredeluvawe. Truman ne go iskusil odu{evuvaweto od voenoto partnerstvo so Sovetite na koi, vo sekoj slu~aj, otsekoga{ somni~avo gledal. Koga Germanija go napadnala Sovetskiot Sojuz, toga{niot senator Truman, smetaj}i deka od eti~ko gledi{te nema razlika me|u tie dve diktaturi, se zalagal za toa Amerika da gi pottikne da se borat dodeka edna so druga ne se uni{tat. “Ako vidime deka Germanija pobeduva, treba da i pomogneme na Rusija, a ako Rusija po~ne da pobeduva, treba da i pomogneme na Germanija, i da gi pu{time vzaemno {to pove}e da se istrebat, iako pod nikakvi okolnosti ne bi sakal da go vidam Hitler kako pobednik. Nieden od niv voop{to ne go po~ituva dadeniot zbor. “

Vo tekot na 3-te meseci kolku {to bil potpretsedatel, Truman ne bil povikan da u~estvuva vo niedno va`no donesuvawe na nadvore{no-politi~ki odluki, nasproti toa {to Ruzveltovata zdravstvena sostojba se pove}e se vlo{uvala. Pokraj toa, toj ne bil izvesten ni za izrabotkata na atomska bomba.

Truman go nasledil me|unarodnoto opkruùvawe ~ii linii na podelba vo po~etokot bile utvrdeni so polo`bite na trupite {to napreduvale od istok i zapad. U{te ne bila re{ena ni politi~kata sudbina na zemjite koi gi oslobodile sojuzni~kite vojski. Pove}eto od tradicionalnite golemi sili tuku{to se prilagoduvale na svoite izmeneti ulogi. Francija bila na kolena, Velika Britanija pobedila, no bila iscrpena; Germanija bila podelena na

334

okupacioni zoni – a kako od 1871 g. poseduvala sila od koja Evropa treperela, nejzinata neo~ekuvana nemo} se zakanuvala deka }e se izrodi vo haos. Stalin ja pomrdnal sovetskata granica {estotini milji na zapad, do Elba, dodeka poradi slabosta na Zapadna Evropa i planiranoto povlekuvawe na amerikanskite sili, pred negovite trupi otvoral prazen prostor.

Truman najprvo se obidel da vospostavi dobri odnosi so Stalin, bidej}i amerikanskiot voen vrv i ponatamu nestrplivo go o~ekuval sovetskoto vklu~uvawe vo vojnata protiv Japonija. Pri prvata sredba so sovetskiot minister za nadvore{ni raboti vo april 1945 g., Molotovoto beskompromisno odnesuvawe go odbilo, no te{kotiite gi pripi{al na razli~noto istorisko iskustvo. “Nie morame da zazememe cvrst stav kon Rusite, izjavil Truman; Tie ne znaat kako da se odnesuvaat, potsetuvaat na bikovi vo prodavnica so porcelain. Tie imaat samo 25 godini. Nie imame preku 100, a Britancite se nekolku vekovi postari. Morame da gi nau~ime kako da se odnesuvaat.”

Toa bila edna tipi~na amerikanska izjava. Poa|aj}i od pretpostavkata za su{tinskata harmonija, nesoglasuvawata so Sovetite Truman ne gi pripi{uval na sudrenite geopoliti~ki interesi, tuku na “lo{oto odnesuvawe” i “politi~kata nezrelost”. So drugi zborovi, toj veruval vo mo`nosta Stalin da se natera na normalno odnesuvawe. Postepenoto soo~uvawe so realnosta, odnosno so faktot deka zategnatosta me|u Sovetskiot Sojuz i Soedinetite Dràvi ne predizvikala nekoe nedorazbirawe, tuku deka e od su{tinska priroda, go ozna~il po~etokot na студенаta vojna.

Truman gi nasledil glavnite Ruzveltovi sovetnici, a pretsedatelskite dol`nosti po~nal da gi izvr{uva so namera da ja sledi negovata ideja za “~etiri policajci”. Vo govort odràn na 16-ti april 1945 g., 4 dena otkako ja prevzel dol`nosta, Truman ja opi{al mra~nata razlika pome|u svetskata zednica i haosot, a edinstvena alternativa na na globalnata kolektivna bezbednost pretstavuvala, kako {to tvrdel, anarhijata. Toj u{te edna{ go istaknal opredeluvaweto za Ruzveltovata ideja za posebnata obvrska na voenite sojuznici da go za~uvaat svoeto edinstvo, kako vo mir bi go vospostavile i za~uvale noviot me|unaroden poredok, a nad se bi go branele principot deka me|unarodnite dogovori ne bi trebalo da se re{avaat so sila:

“Ni{to ne e pova`no za idniot mir vo svetot od trajnata sorabotka na narodite koi morale da pribegnat kon sila neophodna za nanesuvawe poraz na silite na Oskata i na nivnata zavera da vladeat so svetot.

Iako golemite dràvi se posebno odgovorni za nametnuvawe mir, taa odgovornost se zasnova na obvrskata na site zemji, golemi i mali, da ne koristat sila vo me|unarodnite odnosi, osven vo odbranata na zakonot.”

Lu|eto koi mu pi{uvale govori na Truman o~igledno ne smetale deka vo niv povremeno treba da se vnese ne{to novo – dokolku moèbi ne smetale deka standardniot tekst e tolku dobar {to ne moè da se podobri – bidej}i istoto od zbor do zbor go povtorile vo govorot koj Truman na 25-ti april go odràl na osnova~kata konferencija na Obedinetite Nacii vo San Francisko.

335

Nasproti vozvi{enata retorika, uslovite na terenot gi odreduvale geopoliti~ki fakti. Stalin mu se vratil na svojot star na~in na vodewe nadvore{nata politka i baral negovite pobedi da bidat plateni so edna valuta koja seriozno ja sfatil – kontrola nad situacijata. Toj se razbiral vo pogoduvawe i moèbi bi bil spremen vo toa donekade da se vpu{ti, no samo dokolku cenkaweto bi se odnesuvalo na jasni uslugi i protivuslugi – kako {to se interesnite sferi ili razmena na ograni~uvawata na komunisti~koto vlijanie vo Isto~na Evropa za konkretna korist, kako {to bi bila ogromna ekonomska pomo{. Me|utoa, eden od najbeskrupuloznite lu|e koj nekoga{ se na{ol na ~elo na nekoja golema zemja, ednostavno ne moèl da ja sfati idejata deka nadvore{nata politika moè da se zasnova na op{ta dobra volja, ili na me|unarodno pravo. Po Stalinovoto mislewe, direktnite sredbi na svetskite lideri moàt da go utvrdat odnosot na silite, ili smetkata vo pogled na nacionalnite interesi, no ni ednoto ni drugoto ne moàt da se izmenat. Toj zatoa nikoga{ ne odgovoril na nieden Ruzveltov ili êr~ilov povik za obnova na nivnoto voeno drugarstvo.

Ogromniot ugled koj Ruzvelt go steknal, moèbi u{te izvesno vreme moèl da go primora Stalin da go ublaì svojot pristap. Na krajot, Stalin bi i pravel otstapki samo na “objektivnata” stvarnost; diplomatijata za nego pretstavuvala samo eden aspekt na mnogu po{iroka, neizbe`na borba za definirawe na odnosot na silite. Stalinoviot problem vo op{teweto so amerikanskite lideri se sostoel vo toa {to mu bilo isklu~itelno te{ko da go sfati zna~eweto na moralot i legalitetot vo nivnoto sfa}awe na nadvore{nata politika. Toj iskreno ne razbiral zo{to amerikanskite politi~ari digale takva врева poradi vnatre{noto ureduvawe na isto~noevropskite zemji, kade nemale nikakov viden strate{ki interes. Amerikanskoto insistirawe na principot koj ne moèl da se donese vo vrska so nieden konkreten interes vo voobi~aenata smisla na toj zbor, go navel Stalin da bara skrieni nameri:

“Se pla{am, izvestil Avarel Hairman dodeka bil ambasador vo Moskva, deka… Stalin apsolutno ne razbira i nikoga{ nema da razbere deka od principielni pri~ini sme zainteresirani za slobodna Polska. Toj e realist… i nemu mu e te{ko da ja razbere na{ata verba vo apstraktnite principi. Nemu mu e te{ko da sfati zo{to, dokolku nemame nekoja zadna namera, sakame da ja vpletkuvame sovetskata politika vo zemja kakva {to e Polska, koja ja smeta isklu~itelno va`na za ruskata bezbednost.”

Kako stru~wak za realpolitika, Stalin verojatno o~ekuval deka Amerika }e se sprotivstavi na novata geopoliti~ka ramnoteà koja ja sozdalo prisustvoto na Crvenata armija vo sredi{teto na evropskiot kontinent. Kako ~ovek so èlezni nervi, toj ne bil sklon odnapred da dava otstapki, tuku, po svoja prilika smetal deka e daleku podobro adutite koi ve}e gi ima da gi drì cvrsto v raka, a sledniot ~ekor da im go prepu{ti na sojuznicite. Stalin moèl seriozno da gi sfati samo postapkite ~ii posledici moèle da se analiziraat od gledi{teto na rizik i korist. Kako sojuznicite ne izvr{ile nikakov pritisok, toj ednostavno ne se pomrdnuval od mesto.

336

Stalin kon Soedinetite Dràvi zavzel ist potsme{liv stav kako kon Hitler vo 1940 g. Vo 1945 g., Sovetskiot Sojuz, oslaben po nekolku milioni mrtvi i raneti, i razoruvawe na edna tretina od svojata teritorija, bil soo~en so Amerika koja ne samo {to ne pretrpela nikakvo razoruvawe, tuku poseduvala i monopol na atomskata bomba; vo 1940 g. toj se konfrontiral so Germanija koja gospodarela so ostanatiot del na Evropa. Vo dvata slu~ai, Stalin namesto da ponudi otstapki, ja zacrstil sovetskata polo`ba so toa {to sozdaval laèn vpe~atok kaj svoite potencijalni neprijateli deka e mnogu posklon da trgne ponatamu na zapad, otkolku da se povle~e. I vo edniot i vo drugiot slu~aj, pogre{no ja presmetal reakcijata na svoite protivnici. Molotovata poseta na Berlin vo 1940 g. go zacvrstila Hitler vo odlukata da trgne vo napad; vo 1945 g. istiot minister za nadvore{ni raboti uspeal blagonakloniot stav na Amerikancite da go pretvori vo konfrontacija nare~ena студена vojna.

êr~il gi sfatil Stalinovite diplomatski kalkulacii i povlekol dva potezi za da im se sprotivstavi. Toj se zaloìl za {to porano odrùvawe na sostanokot na vrvot, kako trite voeni sojuznici bi gi re{ile klu~nite pra{awa pred da se zacvrsti sovetskata sfera na vlijanie. Do toj moment, kako {to smetal, sojuznicite bi morale da steknat {to e mo`no pove}e pregovara~ki aduti. Mo`nosta za toa mu se ukaàla vo faktot deka sojuzni~kite i sovetskite trupi se sretnale poisto~no otkolku {to bilo predvideno, i deka zatoa sojuzni~kite sili kontrolirale skoro tretina od teritorijata koja trebalo da pretstavuva sovetska okupaciona zona vo Germanija, vklu~uvaj}i go i industriski najrazvieniot del na taa zemja. êr~il predloìl taa teritorija da se iskoristi kako adut vo pretstoe~kite pregovori. Vo taa smisla na 4-ti maj 1945 g. pratil telegrama so instrukcii na svojot minister za nadvore{ni raboti Idn, koj trebalo da se sretne so Truman vo Va{ington:

“…Sojuznicite ne bi trebalo da se povlekuvaat od svoite sega{ni polo`bi na (dogovorenite) okupacioni linii dodeka ne postigneme zadovoluva~ko re{enie vo vrska so Polska, so privremen karakter na sovetskata okupacija na Germanija i uslovite koi }e se vospostavat vo podunavskite zemji koi se nao|aat pod ruska kontrola ili vlijanie, osobeno so Avstrija, êhoslova~ka i na Balkanot.”

Me|utoa, novata amerikanska administracija ne bila ni{to posklona na britanskata realpolitika od Ruzveltovata. Zatoa e iskoristena istata diplomatska {ema koja e koristena za vreme na vojnata. Amerikanskite politi~ari so zadovolstvo go prifatile sostanokot na vrvot, koj vo vtorata polovina na juli trebalo da se odrì vo Potsdam, vo okolinata na Berlin. Me|utoa, Truman u{te ne bil podgotven da ja prifati êr~ilovata sugestija deka, so cel za postignuvawe na sakaniot rezultat, na Stalin treba da se primeni kombiniran sistem na nagradi i kazni. Vsu{nost, Trumanovata administracija, isto kako i administracijata na negoviot prethodnik, bila cvrsto re{ena da go nau~i êr~il deka denovite na demokratijata zasnovani na ramnoteà na silite se zasekoga{ minati.

337

Na krajot na juni, pomalku od eden mesec pred planiraniot sostanok, amerikanskite sili se povlekle na dogovorenata demarkaciona linija, ne ostavaj}i i na Velika Britanija nikakov drug izbor osven da go sledi nivniot primer. Duri, isto onaka kako {to Ruzvelt vo ogromna mera gi precenil britanskite mo`nosti, Trumanovata administracija sebesi se gledala vo uloga na posreduva~ me|u Velika Britanija i Sovetskiot Sojuz. Re{en da ne sozdade vpe~atok deka se zdruùva protiv Stalin, Truman, na êr~ilovo razo~aruvawe, go odbil povikot na pat za Potsdam da ja poseti Velika Britanija, kako bi ja proslavile anglo-amerikanskata pobeda.

Me|utoa, Truman ni najmalku ne se pritesnuval da se sostanuva so Stalin bez êr~ilovo prisustvo. Koristej}i go istiot izgovor na koj se povikal Ruzvelt koga se obiduval da organizira sostanok vo Beringoviot moreuz - deka toj, za razlika od êr~il, u{te nikoga{ ne se sretnal so Stalin - predloìl odrùvawe poseben sostanok so sovetskiot voda~. Me|utoa, se ispostavilo deka êr~il e podednakvo ~uvstvitelen na idejata da bide isklu~en od sovetsko-amerikanskiot dijalog, kako {to toa bile Trumanovite sovetnici vo pogled na mo`nosta da se sozdade vpe~atok deka Va{ington i London deluvaat vo tandem. Po Trumanovite memoari, êr~il grubo go izvestil Va{ington deka nema namera da prisustvuva na sostanokot na vrvot koj bi pretstavuval prodolènie na Trumanovite i Stalinovite razgovori. Kako bi ja odigral ulogata na posreduva~, koja sam na sebe ja dodelil za da vospostavil direktni kontakti so sojuzni~kite voda~i, Truman odlu~il da isprati emisari vo London i Moskva.

Vo Moskva e upaten Hari Hopkins, star Ruzveltov poverenik; pratenikot ispraten da se sretne so êr~il, za ~udo bil izbran pove}e vrz osnova na mo`nosta da se odobrovoli Stalin, otkolku poradi sposobnosta da otkrie {to britanskiot premier ima na um. Toa bil Xozef E. Dejvis, predvoen ambasador vo Moskva i pisatel na bestselerot “Misija vo Moskva”.

Nasproti toa {to bil bankar, a so toa vo komunisti~kite o~i otelotvorenie na kapitalizmot, toj ja pokaùval sklonosta na pove}eto amerikanski ambasadori – posebno na onie {to ne bile diplomati od kariera – da se pretvori vo samoimenuvan portparol na zemjata vo koja e akreditiran. Dejvisovata kniga za ona {to go doìveal kako ambasador papagalski ja povtoruvala sovetskata propaganda vo vrska so apsolutno site pra{awa, vklu~uvaj}i ja i vinata na `rtvite na montiranite procesi. Koga Ruzvelt vo tekot na vojnata go ispratil vo edna misija vo Moskva, Dejvis vedna{ pokaàl deka e zaprepastuva~ki lo{o izbran za ulogata koja mu e nameneta. Toj pokaàl neobi~na ne~uvstvitelnost koga na grupa najvisoki sovetski rakovoditeli vo amerikanskata ambasada im prikaàl film snimen po negoviot bestseler. Vo oficijalniot izve{taj samo suvo napomenal deka sovetskite gosti so “namurtena qubopitnost” набљудувале kako nivnite nekoga{ni kolegi se pojavuvaat na filmskoto platno i ja priznavaat svojata vina. (Tie po svoja prilika toa i bile. Ne samo {to podobro znaele za {to se raboti, tuku ne moèle ni da ja isklu~at mo`nosta deka toj film mnogu lesno moè da bide prikaz na nivnata sopstvena idnina.) Imaj}i go toa vo vid,

338

Truman te{ko vo Dauning strit moèl da isprati nekogo koj pote{ko bi go sfatil êr~iloviot pogled na povoeniot svet.

Dejvisovata poseta na London na krajot na maj 1945 g. deluvala skoro isto onaka nadrealisti~ki kako i negovata voena misija vo Moskva. Dejvis bil daleku pove}e zainteresiran za prodolènie na sovetsko-amerikanskite partnerstva, otkolku za unapreduvawe na anglo-amerikanskite odnosi. êr~il mu go izloìl na amerikanskiot pratenik svojot strav deka Stalin ima namera da ja goltne Sredna Evropa i ja naglasil neophodnosta od zaedni~ki anglo-amerikanski front, kako bi mu se sprotivstavile. Soslu{uvaj}i ja êr~ilovata analiza na sovetskata zakana, Dejvis “stariot lav” pakosno go pra{al dali moèbi “toj i Britanija pogre{ile {to ne go poddràle Hitler, za{to, kolku {to toj (êr~il) razbira sega ja obrazloùva doktrinata ’razdeli pa vladej’, koja, obiduvaj}i se da go uni{tat sojuzni~koto edinstvo, Hitler i Gebels ja povtoruvale vo tekot na prethodnite 4 godini. [to se odnesuva na Dejvis, diplomatijata na relacijata istok-zapad nema ni{to da postigne dokolku ne bide zasnovana na pretpostavkata za Stalinovite dobri nameri.

Dejvis na Truman mu ispratil odgovor napi{an vo istiot stil. Bez ogled na êr~ilovata golemina, toj vo Dejvisovite o~i “na prvo mesto, no i na kraj, i za celo vreme” bil golem Angli~anec, pove}e zainteresiran za za~uvuvawe na angliskata polo`ba vo Evropa, otkolku za za~uvuvawe na mirot. Dmiral Lejhi, najprvo Ruzveltov, a sega Trumanov na~alnik na General{tabot, potvrdil, kako {to pokaùva Dejvisoviot izve{taj, kolku toa mislewe bilo {iroko rasprostraneto: “Na{iot General{tab smeta deka êr~il pokaùval takov stav vo tekot na celata vojna”. Ni{to podobro ne ja ilustrira avtomatskata reakcija na Amerika na realpolitikata. Dejvis i Lejhi glasno go iznele svoeto neraspoloènie poradi toa {to britanskiot pretsedatel na vladata najprvo bil zainteresiran za britanskite nacionalni interesi – {to dràvnicite od koja bilo druga zemja go smetale za najprirodna rabota na svetot. Bez ogled na toa {to êr~ilovoto insistirawe na ramnoteà na silite na kontinentot odrazuvalo tri veka britanska istorija, Amerikancite smetale deka negoviot stav ne e razumen, a deka samoto odrùvawe na ramnoteàta e ne{to sprotivno od tragaweto po mir – kako celite i sredstvata da bile razli~ni, a ne isti.

Hopkins, koj vo svojstvo na emisar vo tekot na vojnata nekolku pati prestojuval vo Moskva, ovoj pat zateknal isklu~itelni prijatna atmosfera. Nasproti toa, mo`no e deka negovite sredbi so Stalin nenamerno razbudile nesoglasuvawe vo vrska so Isto~na Evropa i go zabrzale izbivaweto na студената vojna, bidej}i Hopkins go sledel stilot na odnesuvawe od vremeto na vojnata, odnosno ja naglasuval slogata, a ne konfrontacijata. Toj ne uspeal da go ubedi Stalin do koja mera negoviot kurs predizvikuva se poseriozni problemi so se povoznemirenoto amerikansko javno mislewe. Za celoto vreme na svojata diplomatska kariera, Hopkins deluval poa|aj}i od pretpostavkata deka site nesoglasici moàt da se nadminat vo atmosfera na razbirawe i dobra volja, odnosno se potpiral na kategorii koi Stalin pred se slabo gi razbiral.

339

Stalin i Hopkins na krajot na maj i po~etokot na juni se sretnale {est pati. Primenuvaj}i go svojot voobi~aen metod na doveduvawe na sogovornikot vo situacija da se brani, Stalin se àlel poradi istekot na Zakonot za zaem i naem i voop{tenoto zaladuvawe na sovetsko-amerikanskite odnosi. Toj predupredil deka Sovetskiot Sojuz nema nikoga{ da popu{ti pod pritisocite – {to pretstavuva standardna diplomatska fraza koja se koristi koga pregovara~ot bara ~esen na~in da utvrdi kakvi otstapki od nego se o~ekuvaat, a ne nagovestuva deka }e gi prifati. Stalin izjavil i deka ne ja sfa}a amerikanskata zagriènost poradi odrùvaweto slobodni izbori vo Polska. Kone~no, Sovetskiot sojuz ne potegnuval takvo pra{awe koga vo pra{awe bile Italija i Belgija, kade izborite u{te ne bile odràni. Zo{to zapadnite sili bi se grièle za Polska i za podunavskite zemji koi se nao|ale vo blizina na sovetskite granici? Hopkinsovata i Stalinova raspravija ne dovela do nikakov zaklu~ok, a Hopkins ne uspeal duri ni da mu prenese na Stalin deka Amerikancite mnogu seriozno go sfa}aat pra{aweto na samoopredeluvawe na isto~noevropskite narodi. Vsu{nost, Hopkins ja pokaàl sklonosta na pove}eto amerikanski pregovara~i – duri i svoite najcvrsti stavovi da gi obrazloùvaat na na~in koj voop{to ne navestuva beskompromisnost. O~ekuvaj}i kompromis, tie baraat na~in na svoite sogovornici da im ovozmoàt pogoden izlez. Drugata strana na toj pristap se sostoi vo toa deka koga edna{ }e ja zagubat doverbata vo dobrite nameri na drugata strana, amerikanskite pregovara~i stanuvaat tvrdoglavi, a povremeno i preterano rigidni.

Isklu~itelnata blagonaklonetost kon Stalin i Sovetskiot Sojuz, koja se so~uvala od vremeto na voenoto sojuzni{tvo, samo dopolnitelno gi istaknala slabite to~ki na Hopkinsoviot pregovara~ki stil. Vo juni 1945 g. Stalin ve}e ednostrano ja utvrdil isto~nata i zapadnata granica na Polska, bezobyirno vospostavil marionetska vlada i flagrantno ja prekr{il obvrskata od Jalta deka }e organizira slobodni izbori. Nasproti toa, Hari Hopkins smetal deka moè sovetsko-amerikanskite nedorazbirawa na Stalin da mu gi objasni kako “niza slu~uvawa, sekoj po sebe bezna~aen, koi iskrsnale vo vrska so polskoto pra{awe”. Potpiraj}i se na Ruzveltovata taktika od vremeto na odrùvaweto konferencii vo Teheran i na Jalta, toj pobaral od Stalin da gi modificira svoite barawa vo vrska so Isto~na Evropa, kako bi doprinel za popu{tawe na pritisocite na Trumanovata administracija na doma{nata scena.

Stalin izjavil deka e otvoren za sugestii vo pogled na usoglasuvawe na novata polska vlada so amerikanskite principi. Toj mu ponudil na Hopkins da predloì 4 ili 5 li~nosti od demokratskoit blok koi bi moèle da se vklu~at vo polskata vlada, na ~ie sozdavawe Sovetskiot sojuz bil “prinuden”, kako {to tvrdel, od voeni pri~ini. Vo pra{awe, sekako, ne bilo simboli~no u~estvo vo edna komunisti~ka vlada, tuku odrùvawe slobodni izbori. Komunistite vo me|uvreme ve}e pokaàle izvonredna ve{tina vo rasturaweto koalicioni vladi. Kako i da e, Hopkins ne moèl da go impresionira Stalin so

340

amerikansko poznavawe na situacijata vo Polska, koga priznal deka ne postojat nikakvi posebni imiwa koi bi gi predloìl za novata vlada.

Insistiraj}i na toa deka vo odnos na svoite sosedi ima odvrzani race, Stalin ja sledel tradicionalnata ruska politika. Otkako Rusija dva veka porano se pojavila na me|unarodnata scena, ruskite vlastodrà~i se obiduvale sporovite so sosedite da gi re{avaat bilateralno, a ne na me|unarodni konferencii. Ni Aleksandar 1-vi vo 20-tite godini na 19-ti vek, ni Nikola 1-vi tri godini podocna, ni Aleksandar 2-ri vo 1878 g., ne sfa}ale zo{to V. Britanija insistira da posreduva me|u Rusija i Turcija. Vo tie, kako i vo podocne`nite slu~ai, Rusite smetale deka imaat pravo sosema sami da gi ureduvaat odnosite so svoite sosedi. Dokolku vo toa bi bile ograni~eni, bile podgotveni da pribegnat kon sila. A koga edna{ bi se potprele na silata, ne bi se povlekuvale se dodeka ne bi im se zakanila vojna.

Posetite na Trumanovite emisari na London i Moskva pred se pokaùvaat deka toj i ponatamu se obiduval da go sledi patot koj se nao|al me|u Ruzveltovata ideja za na~inot za za~uvuvawe na mirot, za koja Amerika nemala partneri, i se poizrazenoto gadewe poradi sovetskoto odnesuvawe vo Isto~na Evropa, na koj ne znael kako da odgovori. Truman u{te ne bil podgotven da se soo~i so geopoliti~kata realnost {to ja donela pobedata, ili da ja otfrli Ruzveltovata vizija za svetskiot poredok za koja }e se griàt “~etirite policajci”. Vo toa vreme, Amerika u{te ne priznavala deka ramnoteàta na silite pretstavuva potreba na me|unarodniot poredok, a ne zastranuvawe na evropskata diplomatija.

Ruzveltoviot son za “~etiri policajci” e zavr{en na Potsdamskata konferencija, odràna od 17-ti juli do 2-ri avgust 1945 g. Trojcata lideri se sostanale vo Cecilienhof, vila vo angliski selski stil smestena vo ogromen park, koja sluèla kako rezidencija na posledniot germanski prestolonaslednik. Potsdam e izbran kako mesto na sostanokot zatoa {to se nao|al vo sovetskata okupaciona zona i do nego moèlo da se stigne so voz, (Stalin ne sakal da patuva so avion) i {to moèle da go obezbeduvaat sovetskite sili.

Koga pristignala, amerikanskata delegacija u{te i bila privrzana na idejata za nov svetski poredok, kakva {to iznesuvala vo tekot na vojnata. Sprema materijalot so instrukcii koj go spremil Stejt dеpartmentot i koi gi odredil kriteriumite vrz ~ija osnova }e deluva amerikanskata delegacija, vospostavuvaweto interesni sferi bi pretstavuvalo najgolema zakana za svetskiot mir. Vo nego – vo soglasnost so ortodoksniot vilsonizam – se tvrdelo deka vlijatelnite sferi “bi ja pretstavuvale najobi~nata politika na silata so site propratni nedostatoci... Na{a primarna cel mora da bide otstranuvawe na pri~inite poradi koi zemjite ~uvstvuvaat deka takvite sferi se neophodni za nivnata bezbednost, a ne da i pomagame na edna zemja da ja jakne svojata mo} naso~ena protiv druga”. Stejt dеpartmentot ne objasnil {to, vo otsustvo na politika na silata, bi moèlo da go pottikne Stalin na kompromis, ili {to bi moèlo da bide pri~ina za sudirite ako toa ne e sudirot na interesi. Nasproti toa, nezaobikolniot Xozef Dejvis, koj se pojavil

341

vo svojstvo na pretsedatelski sovetnik za odnosite so sovetskite lideri, bil, se ~ini, potpolno zadovolen so ona {to go sovetuval, a {to se sveduvalo na popu{tawe na Stalin. Vo eden moment, po èstoka rasprava, Dejvis na Truman mu dal liv~e na koe pi{uvalo: “Mislam deka Stalinovite ~uvstva se povredeni, Ve molam bidete qubezni kon nego”.

Iako ne bil sklon da se soglasuva so lu|eto, posebno ne so komunistite, Truman se potrudil toa da go napravi. Vo po~etokot pove}e gi cenel Stalinovite {turi izlagawa od êr~ilovata elokvencija. Kako {to i pi{uval na majka mu: “êr~il celo vreme zboruva, a Stalin samo ne{to }e promrmori, no na ~oveka mu e jasno {to saka da kaè.” Na privatna ve~era odràna na 21-vi juli, Truman vo potpolnost ja otvoril du{ata koga, kako {to podocna mu poveril na Dejvis, rekol: “...sakav da go ubedam deka nie sme iskreno zainteresirani za mir i pristojno ureden svet, i deka nemame nikakvi neprijatelski nameri kon niv; deka nie za nas ne barame ni{to osven bezbednost za svojata zemja i mir zasnovan na prijatelstvo i dobrososedski odnosi, i deka vsu{nost na{a zaedni~ka rabota e toa da go ostvarime. Nadolgo toa mu go objasnuvav i mislam deka mi poveruva. Jas stojam zad sekoj izgovoren zbor”. Za àl, Stalin nemal razbirawe za sogovornicite koi izjavuvale deka se nezainteresirani za pra{awata za koi raspravaat.

U~esnicite na Potsdamskata konferencija se obiduvale da gi izbegnat organizacionite problemi, kako onie {to ja popre~uvale konferencijata vo Versaj. Bilo predvideno Truman, êr~il i Stalin – namesto da gubat vreme na detali i da rabotat pod pritisok na vremeto – da se pozanimavaat so op{tite principi, a nivnite ministri za nadvore{ni raboti so porazenite sili na Oskata i nivnite sojuznici podocna da gi razrabotat detalite na mirovnite dogovori.

Nasproti tie ograni~uvawa, dnevniot red bil mnogu obemen, a vklu~uval reparacii, idninata na Germanija, statusot na germanskite sojuznici, kako {to se Italija, Bugarija, Ungarija i Romanija, ili pomaga~i kako {to e Finska. Stalin ovoj spisok go pro{iril prezentiraj}i gi barawata koi Molotov mu gi iznel na Hitler vo 1940 g. i edna godina podocna na Idn. Tie barawa vklu~uvale sloboden premin niz Bosfor i Dardaneli, stacionirawe na sovetskata voena baza vo Bosfor i nekoi italijanski kolonii. Umorenite {efovi na dràvite ne moèle za dve nedeli da izvr{at tolkava rabota.

Potsdamskata konferencija brzo se pretvorila vo razgovor na gluvi. Stalin se zalagal za zacvrstuvawe na svoite interesni sferi, a Truman, i vo pomala mera êr~il, za svoite principi. Stalin se obidel vo zamena za priznavaweto na Italija da izdejstvuva priznavawe na vladite koi Sovetite gi postavile vo Bugarija i Romanija. Vo me|uvreme uporno go odbival baraweto na demokratskite zemji vo Isto~na Evropa da se odràt slobodni izbori.

Na kraj, sekoja strana stavala veto na se {to moèla. Soedinetite dràvi i Velika Britanija go odbile Stalinovoto barawe na Germanija da i se nametnat reparacii vo visina od 20 milijardi dolari (od {to polovina bi pripadnale na Sovetskiot Sojuz), ili resursite od svoite okupacioni zoni da gi

342

stavat na raspolagawe vo taa cel. Od druga strana, Stalin prodolìl da ja zacvrstuva polo`bata na komunisti~kite partii niz Severna Evropa.

Za da gi pomrdne polskite granici ponatamu na zapad, Stalin ja iskoristil i nepreciznosta na dogovorot od Jalta vo vrska so rekite Odra i Nisa. Na Jalta bilo re{eno dol` tie reki da se postavi granica me|u Polska i Germanija, iako, kako {to e ve}e re~eno, nikoj ne sfa}al deka vsu{nost postojat dve reki Nisa. êr~il sfatil deka isto~na Nisa }e bide granica. Me|utoa, Stalin vo Potsdam otkril deka oblasta me|u isto~na i zapadna Nisa ja namenil na Polska. Stalin smetal deka neprijatelstvoto me|u Polska i Germanija trajno }e se zacvrsti ako na Polska i pripadnat istoriskite germanski teritorii, vklu~uvaj}i go i stariot germanski grad Breslau (Vroclav) i ako u{te pet milioni Germanci bidat proterani. Amerikanskite i britanskite lideri se pomirile so Stalinoviot svr{en ~in so bezna~ajna ograda deka svojot kone~en stav vo vrska so granicite nema da go iznese se do mirovnata konferencija. Me|utoa, ovaa rezerva samo ja zgolemila polskata zavisnost od Sovetskiot Sojuz i pretstavuvala samo ne{to pove}e od prazni zborovi, bidej}i se odnesuvala na teritoriite od koi germanskoto naselenie ve}e nagolemo e proteruvano.

êr~ilovite pozicii na doma{nata scena ne bile posebno cvrsti vo vremeto koga do{ol na Potsdamskata konferencija. Vsu{nost, tempoto na rabota na konferencijata, takvo kakvo {to bilo, fatalno e prekinato na 25-ti juli 1945 g., koga britanskata delegacija pobarala od nea da se povle~e za da se vrati doma da gi do~eka rezultatite od prvite op{ti izbori po 1935 g. êr~il pretrpel katastrofalen poraz i ve}e ne se vratil vo Potsdam. Negovoto mesto go zazel noviot premier Klement Alti, a Ernest Bevin do{ol vo svojstvo na minister za nadvore{ni raboti.

Vo Potsdam e postignato mnogu malku. Mnogu Stalinovi barawa bile otfrleni: voenata baza na Bosfor, staratelstvoto nad nekoi italijanski teritorii vo Afrika, baraweto vo Ruskata oblast da se vospostavi kontrola nad ~etirite sili i priznavaweto od strana na Zapad na vladite koi Moskva gi postavila vo Romanija i Bugarija. Otfrleni se i nekoi Trumanovi predlozi – osobeno vo vrska so slobodnoto plovewe po Dunav. Trojcata {efovi na dràvi uspeale da postignat i nekoi dogovori. Vospostaven e mehanizam na ~etirite sili za re{avawe na germanskoto pra{awe. Truman uspeal da go natera Stalin da go prifati negoviot stav vo vrska so voenata {teta, po koj sekoja sila bi napla}ala reparacii vo svojata okupaciona zona. Klu~noto pra{awe - zapadnata granica na Polska, bilo turnato na strana; Soedinetite Dràvi i Velika Britanija premol~eno ja priznale Stalinovata granica na Odra i Nisa, no go zadràle pravoto podocna da se razgleda nejzinata revizija. Kone~no, Stalin vetil deka }e vleze vo vojna protiv Japonija. Mnogu {to ostalo nedore~eno i nenapraveno, i kako {to toa ~esto se slu~uva koga {efovite na dràvi ne moàt da se sloàt, skokotlivite pra{awa bile prosledeni na ponatamo{no razgleduvawe od ministrite za nadvore{ni raboti.

Moèbi najzna~ajniot nastan vo Potsdam se odnesuva na ne{to {to ne se nao|alo na oficijalniot dneven red. Vo eden moment Truman go trgnal

343

Stalin na strana za da go izvesti za postoeweto na atomskata bomba. Stalin, sekako, za toa negovite {pioni odamna go izvestile; vsu{nost, toj za atomskata bomba znael mnogu podolgo od Truman. Imaj}i ja vo predvid negovata paranoja, nesomneno toa Trumanovo izvestuvawe go sfatil kako providen obid za zastra{uvawe. Odlu~il da ne pokaè interesirawe za taa nova tehnologija i da ja potceni so toa {to nema da pokaè nikakva posebna qubopitnost. “Ruskiot premier, zapi{al Truman vo svoite memoari, ne pokaàl posebno interesirawe. Samo rekol deka mu e drago {to go slu{a toa i deka se nadeva deka atomskata bomba ’dobro }e ja upotrebime protiv Japoncite’.” Toj stav kon nuklearnoto naoruùvawe Sovetite }e go zadràt se dodeka ne razvijat sopstveno.

êr~il podocna }e re~e deka toj, koga bi bil povtorno izbran, vo Potsdam se bi postavil na svoe mesto i bi se obidel da najde re{enie. Toj nikoga{ to~no ne navel {to imal na um. Fakt e deka Stalin eventualno moèl da se natera na dogovor samo pod najgolem pritisok, pa duri i toga{ samo vo posleden moment. Vsu{nost, êr~ilovata namera da postigne seopfatno re{enie ja definirala amerikanskata dilemma: nieden amerikanski dràvnik ne bil podgotven da izleze so onakva zakana ili pritisok kakvi êr~il imal na um i kakvi barala Stalinovata psihologija. Amerikanskite lideri u{te ne go sfatile faktot deka Stalin, {to pove}e vreme mu se dava za sozdavawe ednopartiski dràvi vo Isto~na Evropa, se pote{ko }e moè da se natera da go smeni kursot. Na krajot na vojnata, amerikanskoto javno mislewe bilo umoreno od vojni i sudiri, a nad se sakalo vojnicite da se vratat doma. Toa ne bilo podgotveno da se zakani so natamo{na konfrontacija, a u{te pomalku so nuklearna vojna poradi politi~kiot pluralizam vo Isto~na Evropa, ili na nejzinite granici. Site bile podednakvo opredeleni za pruàwe otpor na ponatamo{noto {irewe na komunizmot i izbegnuvawe na kakvi bilo voeni rizici.

Sudirot so Stalin nikako ne bil ~ajanka. Do koja mera toj bil podgotven da istrae vo ona {to go naumil mi stana jasno vo tekot na razgovorot koj vo 1989 g. go vodev so Andrej Gromiko, po negovoto povlekuvawe od pozicijata. Go pra{av zo{to taka brzo po pretrpenite voeni razoruvawa Sovetskiot Sojuz rizikuval blokada na Berlin, bez ogled na amerikanskiot monopol nad nuklearnoto oru`je. Gromiko, koj stanal mnogu pomek otkako oti{ol vo penzija, odgovoril deka nekolku sovetnici pred Stalin izrazile ista zagriènost, no deka toj gi razuveril iznesuvaj}i tri mo`nosti: najprvo, Soedinetite Dràvi, nikoga{ ne bi upotrebile nuklearno oru`je poradi Berlin; vtoro, ako amerikanskite konvoi se obidele so sila da se probijat po avtopat do Berlin, Crenata armija bi im pruìla otpor; treto, ako bi se ~inelo deka Soedinetite Dràvi se spremaat da napadnat po cela {irina na frontot, Stalin kone~nata odluka bi ja zadràl za sebe. Vo toj slu~aj, po svoja prilika, bi se soglasil na dogovor.

Vistinskiot rezultat na konferencijata vo Potsdam bil po~etok na procesot koj Evropa ja podelil na dve sferi na vlijanie. Nastanite trgnale po tek koj amerikanskite voeni lideri najre{itelno sakale da go izbegnat.

344

Sostanokot na ministrite za nadvore{ni raboti, razbirlivo, ne bil ni{to poproduktiven od sostanokot na vrvot. Imaj}i pomalku ovlastuvawa, tie bile i pomalku fleksibilni. Molotov politi~ki, isto kako i fizi~ki, moèl da preìvee samo dokolku najstrogo se pridrùva na Stalinovite instrukcii.

Prviot sostanok na ministrite za nadvore{ni raboti e odràn vo London vo septemvri i po~etokot na oktomvri 1945 g. Cel na toj sostanok bilo sostavuvawe mirovni dogovori za Finska, Ungarija, Romanija i Bugarija, odnosno zemjite koi se borele na stranata na Germanija. Amerikanskiot i Sovetskiot stav ne se promenile po Potsdam. Dràvniot sekretar Xejms Berns baral slobodni izbori; Molotov za niv ne sakal ni da ~ue. Berns se nadeval deka demonstracijata na zastra{uva~ka mo} na atomskata bomba vo Japonija }e go zacvrsti amerikanskata pregovara~ka polo`ba. Namesto toa, Molotov galamel, kako i obi~no. Na krajot na toj sobir stanalo jasno deka atomskata bomba ne gi naterala Sovetite na pogolema kooperativnost - barem ne vo otsustvo na mnogu poostra diplomatija. Berns na svojot prethodnik Edvard R. Stetinius mu rekol:

“Soo~eni sme so edna nova Rusija, celosno poinakva od Rusija so koja imavme rabota pred edna godina. Dodeka im bevme potrebni vo vojnata i dodeka gi snabduvavme, imavme zadovolitelni odnosi, no sega koga e vojnata zavr{ena, tie zavzemaat agresiven pristap i stav vo vrska so politi~ko-teritorijalnite pra{awa koi so ni{to ne moàt da se odbranat.”

Sonot za “~etirite policajci” ne se zavr{il brzo. Nekolku nedeli po neuspe{nata konferencija na ministrite za nadvore{ni raboti na 27-mi oktomvri 1945 g. Truman vo govorot odràn na proslavata na Denot na voenata mornarica gi vklu~il starite temi na amerikanskata voena politika, isto kako i povikot za sovetsko-amerikanska sorabotka. Soedinetite Dràvi, rekol toj, ne baraat ni teritorii ni bazi, “ni{to {to pripa|a na bilo koja druga sila”. Amerikanskata nadvore{na politika, kako odraz na moralnite vrednosti na nacijata ”cvrsto e zasnovana na fundamentalnite na~ela na pravednost i pravda” kako i na odbivawe “kompromis so zloto”. Povikuvaj}i se na tradicionalnoto amerikansko izedna~uvawe na li~niot i javniot moral, Truman vetil deka “nema da otstapime od trudot toa zlatno pravilo da go vgradime vo me|unarodnite odnosi vo celiot svet”. Akcentot koj Truman go stavil na moralniot aspekt na nadvore{nata politika, posluìl kako uvod na vtoriot povik za vospostavuvawe sovetsko-amerikanska doverba. Me|u voenite sojuznici ne postoele “beznade`ni ili nepomirlivi razliki” tvrdel Truman. “Ne postojat sudiri na interesi me|u silite pobednici koi bi bile tolku dlaboko vkoreneti {to ne bi moèle da se nadminat”.

Toa ne se slu~ilo. Na slednata konferencija na ministrite za nadvore{ni raboti odràna vo dekemvri 1945 g., izneseni se izvesni sovetski “otstapki”. Stalin na 23-ti dekemvri go primil Berns i predloìl tri zapadni demokratski zemji da pratat komisija vo Romanija i Bugarija poradi dogovor so tamo{nite vladi za na~inot na koj bi moèle da se pro{irat, kako vo nivniot sostav bi vlegle i izvesni demokratski politi~ari. Taa cini~na ponuda sekako pokaùvala deka Stalin bil siguren vo toa deka komunistite dobro se

345

zacvrstile vo satelitskite zemji, a ne negovata soglasnost na demokratskite na~ela. Toa mislewe go delel i Xorx Kenan, koj tie Stalinovi otstapki podbivno gi narekol “smokvin list na demokratskata procedura so koj trebalo da se pokrie golotijata na Stalinovata diktatura”.

Me|utoa, Berns Stalinovata inicijativa ja protolkuval kako potvrda deka dogovorot postignat na Jalta bara izvesen demokratski gest, po {to Bugarija i Romanija gi priznal duri pred da gi zaklu~i mirovniote dogovori so tie zemji. Truman bil nadvor od sebe koga slu{nal deka Berns go prifatil kompromisot, a deka so nego ne se ni konsultiral. Po izvesno kolebawe toj se sloìl so Berns, no toj slu~aj pretstavuval po~etok na oddale~uvawe me|u pretsedatelot i negoviot dràven sekretar; edna godina podocna Berns podnel ostavka.

Vo 1946 g. se odràni u{te dva sostanoka na ministrite za nadvore{ni raboti, vo Pariz i Wujork. Na niv se zavr{eni dopolnitelnite dogovori, iako do izraz do{la se pogolemata zategnatost poradi toa {to Stalin Isto~na Evropa ja pretvoril vo svoj politi~ki i ekonomski privrzok.

Za izbivawe na студената vojna doprinela razlikata vo mentalitetot me|u amerikanskite i sovetskite lideri. Amerikanskite pregovara~i se odnesuvale kako da povtoruvaweto na nivnite zakonski i moralni prava samo po sebe }e gi donese sakanite rezultati. Me|utoa, na Stalin mu bile potrebni mnogu poubedlivi pri~ini za da go smeni svojot kurs. Koga Truman zboruval za zlatnotot pravilo, negoviot amerikanski auditorium bukvalno go sfa}al i iskreno veruval vo svet vtemelen na pravni normi. Za Stalin, Trumanovite zborovi bile prazna prikazna, ako ne i laga. Noviot me|unaroden poredok koj toj go imal na um bil panslavizmot zasilen so komunisti~ka ideologija. Jugoslovenskiot komunisti~ki disident Milovan \ilas preraskaùva eden razgovor vo koj Stalin rekol: “’Ako Slovenite bidat zdruèni i solidarni – nikoj, vo idnina, nema ni so prst da mrdne. Ni so prst!’, povtoruval, zaostruvaj}i ja svojata misla so se~ewe na vozduhot so pokazalecot”.

Paradoksalno e toa {to Stalinovoto svrtuvawe vo pravec na ladna vojna go zabrzalo negovoto soznanie kolku mu e zemjata navistina slaba. Sovetskata teritorija zapadno od Moskva bila razorena poradi voobi~aenata praksa na trupite vo povlekuvawe – prvo na sovetskite, a potoa i na germanskite – da se digne vo vozduh sekoj oxak, kako gonitelite bi se ostavile bez zasolni{te od surovata ruska klima. Sovetskiot sojuz vo vojnata imal preku 20 milioni mrtvi (vklu~uvaj}i gi i civilite). Pokraj toa, brojot na mrtvi vo Stalinovite ~istki i logori, pri prisilnata kolektivizacija i namernoto predizvikuvawe glad iznesuval u{te 20 milioni, dodeka moèbi u{te 15 milioni lu|e preìveale одвај. Taa iscrpena zemja odnenade` se na{la soo~ena so amerikanski tehnolo{ki prodor kakov {to pretstavuvala atomskata bomba. Dali toa moèlo da zna~i deka kone~no ~uknal ~asot od koj Stalin dolgo se pla{el, deka kapitalisti~kiot svet sega bil vo mo`nost da mu ja nametne svojata volja? Zarem страдањата i odrekuvawata, ~ija

346

nehumanost gi preo|ala duri i ruskite, neverojatno tiranski standardi, ne donesle ni{to podobro od ednostrana kapitalisti~ka prednost?

Pokaùvaj}i skoro neodgovorno rasfrlawe, Stalin se opredelil da se pretvora deka Sovetskiot Sojuz deluva vrz osnova na svojata sila, a ne na slabosta. Davaweto otstapki, po Stalinovo mislewe bilo priznavawe slabost, a po sekoja otstapka, bil uveren, bi sledele novi barawa i pritisoci. Zatoa ja zadràl svojata vojska vo sredi{teto na Evropa, kade postepeno gi nametnuval sovetskite marionetski vladi. Odej}i u{te ponatamu, uspeal da sozdade slika na taka nepomirliva svirepost {to mnogumina mislele deka e spremen da trgne na Laman{ - iako podocna stanalo jasno deka toj strav bil bezrazloèn.

Duvaweto na sovetskata mo} i borbenost Stalin ja dopotpolnuval so vloùvawe sistematski napori da ja omalovaì amerikanskata mo}, posebno nejzinoto najсилно, nuklearnoto oru`je. Na toa li~no mu dal ton koga pokaàl nezainteresiranost za Trumanovata informacija za postoeweto na atomska bomba. Komunisti~kata propaganda, so poddr{ka na dobronamernite sledbenici od intelektualnite krugovi {irum svetot, nadolgo i na{iroko predela kako pronao|aweto na nuklearno oru`je ne gi izmenilo pravilata na voenata strategija, pa zatoa strate{koto bombardirawe se pokaàlo neefikasno. Vo 1946 g. Stalin iznel oficijalna doktrina: “Celta na atomskite bombi e zastra{uvawe na lu|eto so slabi nervi, no tie ne moàt da re{at za ishodot na vojnata…” Vo sovetskite javni izjavi, toa {to Stalin go rekol brzo se pro{irilo na razlikata me|u “nepostojani” i “trajni” strate{ki faktori, pri {to atomskata bomba e identifikuvana kako nepostojan fenomen. “Voenite душкала, napi{al mar{alot na avijacijata Konstantin Ver{iwin vo 1949 g., preku sekoja mera ja duvaat ulogata na voenoto vozduhoplovstvo… (smetaj}i) deka narodot vo Sovetskiot Sojuz i zemjite so narodna demokratija }e se ispla{at od tn. ’atomska’ vojna ili vojnata koja se vodi ’so pritisok na kop~e’.”

Obi~en lider bi dopu{til na zemja iscrpena od vojna i ne~ove~ki страдања {to mu prethodele malku da zdivne. Me|utoa, demonskiot generalen sekretar na svojot narod ne mu dozvolil po~inka; vsu{nost, toj smetal – po svoja prilika to~no – deka op{testvoto, ako nekoga{ mu popu{ti, }e po~ne da postavuva pra{awa koi }e gi dopiraat samite temeli na komunisti~kata vlast. Vo govorot koj vo maj 1945 g., nabrzo po sklopuvaweto primirje, go odràl na komandantite na pobedni~kata Crvena armija, Stalin posleden pat posegnal po emotivna retorika od vremeto na vojnata. Obra}aj}i im se so “prijateli, zemjaci”, toj povlekuvawata od 1941 i 1942 g. vaka gi opi{al:

“Drug narod moèbi bi i rekol na svojata vlada: “Ne gi opravdavte na{ite o~ekuvawa, gubete se; nie }e doneseme nova vlada koja }e potpie{e mir so Germanija i }e ni ovozmoì da se odmorime”. Me|utoa, ruskiot narod ne trgnal po toj pat zatoa {to imal doverba vo politikata na svoeto rakovodstvo. Fala ti, golem ruski narode, za tvojata doverba.”

347

Toa bil posleden pat Stalin da priznal nekoj neuspeh i posleden pat na narodot da se obrati kako {ef na vladata. (Interesno e toa {to Stalin so toj govor mu oddal priznanie samo na ruskiot narod, a ne i na drugite koi ìveele vo sovetskata imperija.) Nekolku meseci podocna Stalin se vratil na pozicijata generalen sekretar na Komunisti~kata partija, {to pretstavuvalo osnova na negovata vlast, a pri obra}aweto na sovetskiot narod se vratil na standardniot komunisti~ki na~in na obra}awe – “drugari” – kako {to i na Komunisti~kata partija i pripi{al isklu~itelna zasluga za sovetskata pobeda.

Vo eden drug vaèn govor, odràn na 9-ti fevruari 1946 g., Stalin ukaàl na nasokata na deluvawe vo povoeniot period:

“Pobedata pred se zna~i deka pobedilo na{eto sovetsko op{testveno ureduvawe, deka sovetskoto op{testveno ureduvawe uspe{no ja izdràlo proverkata vo voeniot poàr i deka ja dokaàlo svojata apsolutna vitalnost… Se pokaàlo deka sovetskiot op{testven sistem e popogoden za ìvot i postabilen od nesovetskoto op{testveno ureduvawe… sovetskoto op{testveno ureduvawe pretstavuva podobar vid na organizacija na општеството otkolku koj bilo nesovetski op{testven sistem.”

Objasnuvaj}i gi pri~inite za vojnata, Stalin se povikuval na komunisti~kata pravovernost; vojnata, po nego, predizvikala funkcionirawe na kapitalisti~kiot sistem, a ne Hitler:

"Na{ite marksisti velat deka kapitalisti~kiot na~in na stopanstvo, kakov {to postoi vo svetot, vo sebe krie elementi na kriza i vojna, deka razvojot na svetskiot kapitalizam ne sledi siguren, pravoliniski pat, tuku proa|a niz krizi i katastrofi. Neramnomerniot razvoj na kapitalisti~kite zemji so vreme doveduva do ostri poremetuvawa vo nivnite odnosi, a grupite zemji koi smetaat deka nemaat dovolno sirovini i izvozni pazari obi~no se obiduvaat da ja smenat situacijata, da posegnat po oruèna sila kako bi ja izmenile svojata polo`ba.”

Ako Stalinovata analiza bila to~na, pome|u Hitler i sovetskite voeni sojuznici ne postoela nikakva su{tinska razlika. Porano ili podocna, novata vojna bila neizbe`na, poradi {to Sovetskiot sojuz se nao|al vo sostojba na primirje, a ne na vistinski mir. Zada~ata koja Stalin mu ja postavil na Sovetskiot Sojuz bila ista kako pred vojnata: dovolno da se zasili, kako neizbeèn sudir ne bi dovel do napad na tatkovinata na komunizmot, tuku bi se prenaso~il vo kapitalisti~ka gra|anska vojna. Vo potpolnost is~eznala nade`ta deka mirot bi moèl da ja olesni sekojdnevnata sudbina na sovetskite narodi. Akcentot e staven na te{kata industrija, kolektivizacijata vo zemjodelstvoto e prodolèna, a vnatre{nata opozicija skr{ena.

Stalinoviot govor e odràn na standarden predvoen na~in – toj kako katehet postavuval pra{awa, a potoa sam na niv odgovaral. Na prestra{eniot auditorium negoviot refren mu bil premnogu dobro poznat: u{te na neidentifikuvanite neprijateli im se zakanuval so uni{tuvawe poradi toa {to go popre~uvaat ostvaruvaweto na socijalisti~kite planovi. Vrz osnova na li~noto iskustvo na skoro sekoj sovetski gra|anin, takvite izjavi nikoj ne moèl da gi sfati kako prazni zakani. Stalin, istovremeno, objavil

348

ambiciozni novi celi: 10 pati pogolemo proizvodstvo na sirovo èlezo, 15 pati pogolemo proizvodstvo na ~elik i 4 pati pogolemo proizvodstvo na nafta. “Samo vo toj slu~aj na{ata zemja }e bide obezbedena od se {to bi moèlo da se slu~i. Za da se ostvari ova, moèbi }e bidat potrebni tri petgodi{ni plana, ako ne i pove}e. Me|utoa, toa moè da se napravi i nie morame toa da go napravime.” Tri petgodi{ni plana zna~ele deka nikoj od onie {to gi preìveale ~istkite i Vtorata svetska vojna nikoga{ nema da ìveat so normalen ìvot.

Vo vрemeto koga Stalin go odràl ovoj govor, ministrite za nadvore{ni raboti na pobedni~kata alijansa i ponatamu redovno se sostanuvale, a êr~il u{te ne odràl govor vo koj }e spomene èlezna zavesa. Stalin povtorno vospostavuval politika na konfrontacija so Zapad, zatoa {to sfatil deka Komunisti~kata partija, onakva kakva ja sozdal, ne bi moèla da opstane vo me|unarodnoto i doma{noto okruùvawe opredeleno za miroqubiva koegzistencija.

Reakcijata na Zapad na sopstveniot nuklearen monopol ja prodlabo~uvala pat-pozicijata. Pravej}i paradoksalno vrtewe, nau~nicite, re{eni da ja izbegnat nuklearnata vojna, po~nale da ja poddrùvaat neverojatnata pretpostavka deka nuklearnoto oru`je ne ja izmenilo poukata koja navodno ja pruìla Vtorata svetska vojna – deka strate{koto bombardirawe ne moè presudno da vlijae na ishodot na vojnata. Istovremeno se pove}e e prifa}ana propagandata na Kremq vo vrska so neizmenetata strate{ka situacija. Pri~inata poradi koja na krajot na 40-tite godini amerikanskata voena doktrina go prifatila toj stav, moè da se objasni so nejzinata sopstvena birokratska dinamika. So odbivaweto koe bilo oru`je da go ozna~at kako re{ava~ko, na~alnicite na amerikanskite general{tabovi postignale nivnite sopstveni rodovi vojska i ponatamu da deluvaat nezamenlivo. Tie zatoa razvile koncept, koj vo op{tata strategija, zasnovana na iskustvata od Vtorata svetska vojna, nuklearnoto oru`je go tretiral kako ne{to malku poefikasen eksploziv. Vo periodot koga demokratskite zemji poseduvale relativno pogolema sila, taa doktrina navela na pogre{en zaklu~ok deka Sovetskiot Sojuz vo voen pogled e superioren blagodarenie na pogolemite konvencionalni rodovi vojska.

Na ona {to treba da go pravat demokratskite zemji, isto kako i vo 30-tite godini, gi potsetil êr~il, sega vo uloga na vodi~ na britanskata opozicija. Vo govorot odràn na 5-ti mart1946 g. vo Fulton, vo dràvata Misuri, toj ja spomenal “èleznata zavesa” koja se spu{tila “od [}e}in na Baltikot do Trst na Jadran” i so toa dal znak za тревога poradi se poizrazeniot sovetski ekspanzionizam. Sovetite vospostavile prokomunisti~ka vlast vo sekoja zemja koja ja okupirala Crvenata armija, isto kako i vo sovetskata zona vo Germanija, ~ij najvaèn del - êr~il ne moèl da se vozdrì a toa da ne go istakne – Soedinetite Dràvi go predale na Sovetite. Toa na krajot “na porazenite Germanci }e im dade mo} da bidat predmet na natprevaruvawe me|u Sovetskiot Sojuz i zapadnite demokratski zemji. “

349

êr~il zaklu~il deka poradi taa neposredna opasnost e neophoden sojuz na Soedinetite Dràvi i britanskiot Komonvelt. Dolgoro~no re{enie, me|utoa, pretstavuvalo edinstvoto na Evropa, “od koe niedna zemja nema da bide zasekoga{ isklu~ena”. Taka êr~il, prviot i najgolem protivnik na Germanija od 30-tite godini, vo 40-tite stanal prv i najgolem zagovornik na smiruvaweto so Germanija. Me|utoa, êr~ilovata sredna teme bila deka vremeto ne raboti vo korist na demokratskite zemji i deka itno mora da se pobara nekoe pocelovito re{enie:

“Jas ne veruvam deka sovetska Rusija saka vojna. Tie gi sakaat plodovite na vojnata i neograni~eno {irewe na svojata mo} i doktrina. Me|utoa, ona {to nie denes, dodeka u{te ima vreme, morame da go razgledame, e trajnoto spre~uvawe na vojnata i {to e mo`no pobrzo vospostavuvawe sloboda i demokratija vo site zemji. Te{kotiite i opasnostite nema da bidat otstraneti ako pred niv gi zatvorime o~ite. Tie nema da bidat otstraneti nitu ako samo ~ekame da vidime {to }e se slu~i; niv nema da gi otstrani ni politikata na popu{tawe. Toa {to e potrebno e re{enie – {to pove}e go odloùvame, pote{ko do nego }e dojdeme, a opasnostite so koi }e se soo~ime }e bidat pogolemi.”

Prorocite mnogu retko dobivaat priznanie vo sopstvenata zemja poradi toa {to nivnata uloga gi preo|a granicite na iskustvo i fantazija na sovremenicite. Tie steknuvaat priznanie duri koga nivnite vizii }e se ostvarat – nakratko, koga stanuva premnogu docna nivnata dalekovidost da se iskoristi. Na êr~il mu bilo sudeno negovite zemjaci da go prifa}aat samo povremeno – vo momentite koga vo pra{awe bil gol opstanok. Vo 30-tite godini, koga negovite sovremenici sakale da pregovaraat, toj svojata zemja ja pottiknuval da se naoruùva; vo 40-tite i 50-tite godini, dodeka negovite sovremenici, hipnotizirani od samonametnatata iluzija za sopstvenata slabost, bile mnogu pove}e zainteresirani za zgolemuvawe na mo}ta, toj se zalagal za diplomatska bitka.

Na kraj, sovetskata satelitska orbita se pojavila postepeno, donekade slu~ajno. Analiziraj}i go Stalinoviot govor vo koj najavil tri novi petgodi{ni plana, Kenan vo svojata poznata “Dolga telegrama” napi{al kako Stalin bi gledal na nekoj seriozen pritisok od stranstvo: “Intervencijata protiv Sovetskiot Sojuz, iako bi bila katastrofalna za onie {to ja prevzemaat, povtorno bi dovela do zaostanuvawe vo razvojot na sovetskiot socijalizam i zatoa morala po sekoja cena da se spre~i. Stalin ne moèl istovremeno da go obnovuva Sovetskiot Sojuz i da se konfrontira so Soedinetite Dràvi. êsto spomenuvanata sovetska invazija na Zapadna Evropa bila plod na fantazija; bilo mnogu poverojatno deka Stalin bi se povlekol pred mo`nata konfrontacija so Soedinetite Dràvi – iako sekako ne pred dobro da proveri do koja merka Zapad e odlu~en vo svojata namera.

Stalin bil vo mo`nost, ne izloùvaj}i se na nekoj poseben rizik, da nametnuva granici vo Isto~na Evropa, blagodarenie na toa {to negovite trupi ve}e gi okupirale tie oblasti. Me|utoa, {to se odnesuva do nametnuvaweto prosovetski reìm na tie teritorii, bil mnogu povnimatelen.

350

Vo tekot na prvata godina na vojnata, komunisti~kite diktaturi bile vovedeni samo vo Jugoslavija i Albanija. Drugite pet zemji koi podocna }e stanat sovetski sateliti – Bugarija, êhoslova~ka, Ungarija, Polska i Romanija – imale koalicioni vladi vo koi komunistite bile najsilna, no seu{te ne dominantna partija. Dve od tie zemji - êhoslova~ka i Ungarija – odràle vo prvata povoena godina izbori po koi e vospostaven vistinski pove}epartiski sistem. Nekomunisti~kite partii bile sistematski spre~uvani, posebno vo Polska, no Sovetskiot Sojuz i ponatamu direktno ne gi gu{el.

Andrej @danov, kogo izvesno vreme go smetale za Stalinov najblizok sorabotnik, moèl u{te vo septemvri 1947 g. da tvrdi deka postojat dva vida dràvi vo ramkite na ona {to go narekuval “antifa{isti~ki front” vo Isto~na Evropa. Vo govorot so koj e objaveno osnovaweto na Kominform, oficijalnoto zdruènie na site komunisti~ki partii vo svetot koe ja nasledilo Kominternata, toj gi narekol Jugoslavija, Polska, êhoslova~ka i Albanija “novi demokratii” ({to bilo prili~no ~udno koga e vo pra{awe êhoslova~ka, kade komunisti~kiot udar u{te ne bil izveden). Bugarija, Romanija, Ungarija i Finska svedeni se vo druga kategorija, koja u{te ne bila jasno etiketirana.

Dali toa zna~i deka Stalinovata rezervna pozicija za Isto~na Evropa vsu{nost bila sli~na na onaa na Finska – vospostavuvawe nacionalni i demokratski dràvi koi sepak vodat smetka za sovetskite interesi? Do otvoraweto na sovetskite arhivi osudeni sme na naga|awe. Me|utoa, nie znaeme deka nasproti toa {to Stalin na Hopkins vo 1945 g. mu rekol deka saka Polska da dobie prijatelski nastroena vlada koja ne mora obavezno da bide komunisti~ka, negovite “namesnici” nametnuvale ne{to potpolno poinakvo. Dve godini podocna, koga Amerika re{ila da sprovede programa za pomo{ na Grcija i Turcija, i koga od tri zapadni okupacioni zoni po~nala da sozdava dràva od koja podocna }e nastane Sojuzna Republika Germanija, Stalin u{te edna{ se sretnal so amerikanskiot dràven sekretar. Vo april 1947 g., po 18 meseci zastoj i pokaùvawe se pogolema gor~ina na sostanocite na ministrite za nadvore{ni raboti na ~etirite sili, kako i cel niz sovetski zakani i ednostrani potezi, Stalin go povikal dràvniot sekretar Mar{al, na kogo vo podolg razgovor mu rekol deka pridava ogromno zna~ewe na op{tiot dogovor so Soedinetite Dràvi. Zastojot i konfrontaciite, tvrdel Stalin, “bile samo po~etni streli i borbi na izvidni~kite sili”. Stalin izjavil deka e moèn kompromis vo vrska so “site glavni pra{awa” i insistiral na toa deka e “neophodno da se bide strpliv i da ne se stane pesimist”.

Ako Stalin toa seriozno go mislel, vrvniot smeta~ se presmetal. Za{to, edna{ koga Amerikancite izgubile doverba vo negovata dobronamernost, ve}e ne bilo lesno da ja vrati. Stalin preteral vo ona {to go pravel zatoa {to vsu{nost nikoga{ ne ja razbiral psihologijata na demokratskite zemji, posebno na Amerika. Rezultat na toa preteruvawe bile Mar{aloviot plan, Atlantskiot sojuz i jakneweto na zapadnata voena mo}, no toj na ni{to od toa ve}e ne moèl da vlijae.

351

êr~il skoro sigurno bil vo pravo – vistinsko vreme za politi~ko re{enie bilo neposredno po vojnata. Dali Stalin bi dal kakvi bilo zana~ajni otstapki vo toa vreme bi zaviselo vo golema mera od momentot i serioznosta so koja bi mu bile izloèni predlogot i posledicite od odbivawe. Uspehot, verojatno, moèl da se postigne ako mu e toa pokaàno vedna{ po zavr{uvaweto na vojnata. Me|utoa, Amerika se pobrzo se povlekuvala od Evropa, a pregovara~kata pozicija na Zapad opa|ala – barem do pojavata na Mar{aloviot plan i NATO.

Do sostanokot so Mar{al vo 1947 g., sovetskiot diktator ve}e se preigral; somni~avosta so koja sega na nego vo Amerika se gledalo, bila ednakva na prethodnata doverba vo negovite dobri nameri. Duri i da preterala Amerika vo svrtuvaweto koe go napravila od iskrena dobronamernost do potpolna nedoverba, toa sepak ja odrazuvalo novata me|unarodna situacija. Teoretski moèbi bilo mo`no da se zacvrsti edinstven front na demokratskite zemji i istovremeno da se vodat pregovori so Sovetskiot Sojuz za op{to re{enie. Me|utoa, amerikanskite lideri i nivnite kolegi vo Zapadna Evropa bile ubedeni deka Zapad ne e ni dovolno edinstven ni silen za da moè da izdrì strategija na dva koloseka. Komunistite pretstavuvale druga politi~ka partija po ja~ina i vo Francija i vo Italija. Vo Sojuzna Republika Germanija, toga{ vo faza na nastanuvawe, postoele podeleni mislewa vo vrska so eventualna neutralnost. Vo Velika Britanija, isto kako i vo Soedinetite Dràvi, mirovnite dvièwa mnogu bu~no se sprotivstavuvale na politikata na smiruvawe.

Vo govorot odràn preku radio na 28-mi april, dràvniot sekretar Mar{al ukaàl na toa deka Zapad vo svojata politika kon Sovetskiot Sojuz ja pre{ol to~kata od koja nema vra}awe. Stalinovoto navestuvawe deka moèbi bi bil podgotven na kompromis, Mar{al go otfrlil zatoa {to “nie ne moème da ignorirame deka vo toa e vklu~en i faktorot vreme. Oporavuvaweto na Evropa se odviva mnogu pobavno odkolku {to se o~ekuva{e. Dezintegrativnite sili doa|aat do izraz. Pacientot umira dodeka lekarite se konsultiraat. Jas zatoa veruvam deka akcijata ne moè da ~eka kompromis postignat so iscrpuvawe… Bez odloùvawe mora da se prevzeme sekoja akcija koja moè da gi re{i tie горливи problemi”.

Amerika se opredelila za edinstvo na Zapadot, namesto za pregovori na relacija Istok-Zapad. Taa navistina nemala drug izbor za{to ne se осмелувала da dejstvuva vrz osnova na Stalinovite navestuvawa, a дополнително da otkriva kako toj pregovorite gi koristi za potkopuvawe na noviot me|unaroden poredok, koj se obiduvala da go izgradi. Doktrinata na smiruvawe stanala osnoven princip na politikata na Zapadot, vo tekot na narednite 40 godini.

352

Documents

Skripta Istorija Na Diplomatija 330 Str