Skupni nalaz rimskih zizaka prilog proucavanju urbane istorije Singidunuma

Najve}i broj lokaliteta na kojimasu konstatovani ostaci civilnog na-seqa anti~kog Singidunuma otkriven jeslu~ajno, prilikom gradwe savremenogaBeograda. Mawi broj ovako otrivenihnalazi{ta istraèn je u okviruza{titnih arheolo{kih istraìvawa,dok je najve}i broj informacija pote-kao sa lokaliteta koji su samo eviden-tirani, i sa kojih su u najboqem slu~ajupokupqeni pokretni arheolo{ki nala-zi. Ovoj drugoj grupi nalazi{ta pripa-da i lokalitet na kome je na|en najve}ibroj ìàka o kojima }e biti ras-pravqano u ovome radu.1

O uslovima pod kojima su prona|ena34 od 43 ì{ka, o kojima }e ovde bitire~i, sa~uvano je veoma malo podataka.Ostalo je zabeleèno da su u jugois-to~nom uglu Univerzitetskog parka(danas Studentski - karta 1/1), prili-kom kopawa rovova za skloni{ta 1944.

godine konstatovani ostaci gra|evina,kao i da je prona|en ve}i broj rimskihobjekata: ìàka, plo~ica za pod itd.Uslovi nisu bliè poznati, a objektisu danas izgubqeni.2 Me|utim, nekoli-ko godina kasnije je objavqen podatakda se u Muzeju grada Beograda nalazivi{e od 70 ìàka odre|enih kao tipIII, varijanta 2, ~iji je najve}i brojna|en upravo u Univerzitetskom parkui u ulici Bra}e Jugovi}a.3 Kao ilustra-cija tog tipa, date su slike ìàka zakoje sam uvidom u inventarske kwige us-tanovio da su svi prona|eni na lokali-tetu u Univerzitetskom parku. Pos-tavqaju se pitawa: koliko je ìàka,ne samo ovoga tipa, zaista prona|eno natom lokalitetu, koliko wih zbog lo{eo~uvanosti nije preneto u Muzej, kao ikoliku je koli~inu sadrào pretpos-tavqeni depozit na ovome lokalitetu?

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOGPROUÂVAWU URBANE ISTORIJE SINGIDUNUMA

ADAM N. CRNOBRWA Godi{wak grada BeogradaKw. XLVII-XLVIII, 2000-2001.

arheologiji posle oslobo|ewa, Muzeji 1, Beo-grad 1948, 123-129. Gara{anin D., Nekolikorimskih grobnica iz Beograda, Muzeji 2, Beo-grad 1949, 146-154).

3 Kondi} V. i Todorovi} J., Zbirka rimskihìàka u Muzeju grada Beograda, Godi{wak mu-zeja Grada Beograda III, Beograd 1956, 71-72, sl. 25-34. Kao mesto nalaza, autori navode samo to da jenajvi{e primeraka ovoga tipa prona|eno u uli-ci Bra}e Jugovi}a i u Univerzitetskom parku.

1 Za ustupqeni materijal zahvalnost dugujem drSlavici Kruni}, rukovodiocu Odseka za anti-ku Muzeja grada Beograda. Crteè ìàka jeizradila @aklina Crnobrwa.

2 Gara{anin M. i D., Arheolo{ka nalazi{ta uSrbiji, Beograd 1951, 126. Ovaj lokalitet se nespomiwe u prethodnim izve{tajima o arheo-lo{kim nalazi{tima na tlu Beograda (Ga-ra{anin D., Rad Muzeja grada Beograda na

@i{ci

Danas se u Muzeju grada Beogradanalaze 43 anti~ke svetiqke, koje se posvojim karakteristikama ne mogu tipo-lo{ki odrediti na osnovu klasi~nihtipologija za ovu vrstu objekata iz rim-skoga perioda. Wih 34 su prona|ene u ju-goisto~nom uglu Univerzitetskog par-ka (danas Studentski), po jedna u podru-mu Konaka kwegiwe Qubice i u Dowemgradu na Kalemegdanu, a za 7 nije pozna-to mesto nalaza. Osnovna zajedni~ka ka-rakteristika svih ovih ìàka je da suproizvedeni na vitlu. Na ovu ~iwenicuukazuju tragovi u vidu koncentri~nihkrugova na povr{ini diska ili na dnurecipijenta, kao i trag na dnu sa unu-tra{we strane recipijenta. Na to daovakvi tragovi upu}uju da su ì{cikoji ih poseduju izra|eni na vitlu, uka-zano je u literaturi,4 ali mi je na toskrenuta pa`wa i od strane vajara. Dru-ga zajedni~ka karakteristika ovoga ti-pa jeste pqosnati disk, koji u svomeobliku moè da varira od gotovo potpu-no ravnog, do blago konkavnog oblika.Otvor za uqe se kod svih primeraka na-lazi u samom centru diskosa i malog jepre~nika. Nekoliko ìàka sa izrazi-tije udubqenim diskom tako|e samopredelio kao morfolo{ki srodne os-talima. To sam u~inio budu}i da ovakvarazlika u izgledu nije posledica dru-ga~ijeg na~ina izrade, ve} samo dru-ga~ije obavqenog postupka u wegovomprocesu.5 Dimenzije na{ih ìàka sumale, te se duìna kre}e izme|u 59 i 88

ADAM N. CRNOBRWA

68

4 Broneer O., Terracotta Lamps, Isthmia III, New Jersey1977, 27.

5 Prilikom obrade na vitlu, kona~an izgled dis-ka se formira blagim pritiskom na wegovupovr{inu. Ceo proces izrade pri tom ostaje is-ti.

1. Jugoisto~ni ugao Univerzitetskog parka,lokalitet na kome su prona|eni ostaci objekta

i ve}ina ìàka.2. Objekat na lokalitetu Studentski trg br. 6.

3. Objekat na uglu ul. Vasine i Studentskogtrga (Vasina 24).

4. a, b - objekti iz III veka u bloku izme|u ulicaBra}e Jugovi}a i Simine (Stara Glavwa~a,

danas Prirodno matemati~ki fakultet).5. Terme iz III veka u severozapadnom uglu

Studentskog parka.6. Plato ispred Filozofskog fakulteta, objek-

ti iz II-IV veka.7. Ugao ulica Gospodar Jevremove i Kapetan

Mi{ine, `rtvenik i 15 ìàka.8. Ugao ul. Francuske i Bra}e Jugovi}a, kera-

mi~arske pe}i datovane u period od polovine IIdo polovine III veka.

1. Southeast corner of University park, site where mostof ceramic lamps and remains of structure were found.

2. Structure at the site Studentski trg 63. Structure at the corner of Vasina Street and

Studentski trg (Vasina 24)4. a, b - structures from the 3rd century in house block

between streets Bra}e Jugovi}a and Simina ( Stara Glavnja~a, nowadays Faculty of

Science and Mathematics)5. Thermae from the 3rd century in northwestern corner

of University park6. Plateau in front of Faculty of Philosophy, structures

from 2nd-4th century7. Corner of streets Gospodar Jeveremova and Kapetan

Mi{ina, altar and 15 ceramic lamps.8. Corner of streets Francuska and Bra}e Jugovi}a, pot-tery kilns dating from the mid-2nd to the mid-4th century.

mm, a pre~nik recipijenta od 56 do 72mm. Silueta im je niska, i wihova vis.varira izme|u 19 i 32 mm. Nos i dr{kasu modelovani prstima, ~iji se tragovina mnogima od wih uo~avaju. Razlika umodelovawu ovih delova ìàka ogledase u tome {to su neki nosevi i dr{kenastali samo premodelovawem delovarecipijenta, dok su drugi napravqeniodvojeno, pa tek zatim pridodati na te-lo ì{ka. Svi ì{ci su izra|eni odsredwe do dobro pre~i{}ene zemqe, so-lidno su pe~eni, sa varijacijama boje odsvetlo ùte do oker, i od bledo do na-ranxasto crvene.

Na osnovu varijacija me|usobnogodnosa recipijenta i nosa, poloàjadr{ke i {irine ramena, mogu se uo~itiizvesne pravilnosti koje dozvoqavajurazvrstavawe ove grupe ìàka u neko-liko tipova:

1) Svetiqke sa blago konkavnim dis-kom, {irokim ovalnim ramenom i nena-gla{enim nosom, koji se gotovo stapa saramenom (kat. br. 1 - 7).2) Svetiqke poput varijante 1, ali sanagla{enije udubqenim diskom (kat.br. 8 - 12).3) Svetiqke sa blago konkavnim diskombez ramena i jasno izdvojenim nosom(kat. br. 13 -19).4) Svetiqke sa diskom odvojenim od ra-mena tankom plasti~nom trakom ili di-ferencijacijom oboda samoga diska.Mogu se razlikovati dve varijante: a -sa slabije nagla{enim, organski pove-zanim nosom (kat. br. 20 - 26); b - save}im nosom koji {tr~i i velikom ru-pom na wemu (kat. br. 27 - 41).

5) Svetiqke sa diskom odvojenim od ra-mena tankom plasti~nom trakom i sa go-tovo ~etvrtastim, nagla{eno izdvoje-nim nosom (kat. br. 42 - 43).

Problem tipolo{kog odre|ivawa

Direktne analogije na{em tipupostoje u Ognenovu, u Pazarxiskom ok-rugu u Bugarskoj, gde je tako|e prona|enve}i broj primeraka koji se vezuju za ta-mo{wu lokalnu radionicu i datuju se uIII - IV vek n.e.6 Upore|uju}i oblikeìàka prona|enih u Bugarskoj ina{ih, moè se konstatovati da je pri-sutna i izvesna podudarnost u izgleduwihovih podtipova. Povla~e}i analo-gije sa morfolo{ki najsli~nijimì{cima, Kuzmanov ukazuje na primereiz Panonije, koji su u poznatoj klasifi-kaciji D. Ivawi ozna~eni kao tip XXII,varijanta 5.7 Svetiqke sli~ne na{im sejavqaju na teritoriji provincije Pano-nije, kao i na lokalitetima te provin-cije koji se nalaze u blizini Singidu-numa. U Sirmijumu je evidentirano ne-koliko svetiqki koje autor svrstava utip Ivanyi XXII, ali ukazuje i na wihovuspecifi~nost u odnosu na ostale pri-merke ovoga tipa, kako u obliku tako iu vrsti gline od koje su proizvedene.8

Svetiqke koje se po svojim morfo-lo{kim karakteristikama ne uklapajupotpuno u tip Ivanyi XXII, a u koji ih au-tori svrstavaju, pronalaène su i u ok-viru kulturnog sloja na Gomolavi, i zawih je samo izneta pretpostavka da pri-

SKUPNI NALAZ RIMSKIH @I@AKA - PRILOG PROUÂVAWU...

69

nes Pannonicae, Series 2, No. 2, Budapest 1935, 20.8 Rubright J. C., Lamps from Sirmium in the Museum of

Sremska Mitrovica, Sirmium III, Beograd 1973, 54.

6 Kuzmanov G., Anti~ni lampi, SofiÔ 1992, 47,Tip XLII, kat. br. 364-399.

7 Ibid., 47; Ivanyi D., Die Pannonischen Lampen, einTypologysch-Chronologische Ubersicht, Dissertatio-

padaju nekropoli koja se datuje u kraj IIIi kroz IV vek.9 Svetiqke sli~nena{ima, koje su prona|ene u Sisku,opredeqene su kao jedna od podvarijan-ti tipa Ivanyi XXII.10 Ni u jednom od na-vedenih primera nije ukazano na bliìkontekst nalaza, tako da je veoma te{koopredeliti se za prihvatawe ili ne-prihvatawe ponu|enih datovawaìàka sli~nih na{im, u kraj III odnos-no kroz IV vek. Okvirno datovawe pri-meraka iz Bugarske tako|e bi trebalouzeti sa rezervom, jer ono je bilo us-lovqeno predube|ewem da su publiko-vani ì{ci srodni tipu Ivanyi XXII.11

Sli~nost ìàka koje razmatram u ovo-me radu, kao i wima sli~nih iz Bugar-ske, te pojedinih primera iz Panonije,sa tipom Ivanyi XXII, veoma je diskuta-bilna. Sa druge strane, na{i ì{ci uizvesnoj meri pokazuju sli~nost sa sve-tiqkama tipa Loeschcke VIII/Ivanyi VII,12

~ija je proizvodwa trajala od po~etka Ipa sve do u III vek, uz postepenu degrada-ciju u kvalitetu kori{}ene gline ina~inu izrade unutar lokalnih radio-nica.13

Na sli~nost sa tipom Loeschcke VIIIje prilikom prvoga publikovawa ve}pomenutih ìàka iz Ognenova u Bu-garskoj ukazao i Kuzmanov,14 da bi tekprilikom drugog wihovog publikovawataj stav revidirao.15 Tip ìàka Lo-

eschcke VIII/Ivanyi VII, sa svojim podva-rijantama, prisutan je i na teritorijianti~koga Singidunuma.16 Kao dodatniargument koji bi se mogao upotrebitipri poku{aju povezivawa nastankana{eg tipa ìàka sa kasnim provin-cijskim varijantama tipa LoeschckeVIII/Ivanyi VII ukaza}u i na na{ ìàkkat. br. 19. Treba obratiti pa`wu naspoj izme|u wegovoga recipijenta io{te}enoga nosa. Ovakav, ravan,zavr{etak nosa odgovara tipu LoeschckeVII, varijanti L.17 Dve horizontalnoutisnute linije, koje se nalaze u korenunosa, mogle bi biti protuma~ene kaotrenutna inspiracija majstora koji gaje izradio, ali i kao stilizacija izgle-da ì{ka po uzoru na forme koje su u tovreme postojale na trì{tu. Jedan odìàka poti~e iz otpadne jame pro-na|ene u podrumu Konaka kwegiwe Qu-bice (kat. br. 3). Keramika sa ovoga na-lazi{ta, za koju se pretpostavqa da jeizra|ena u lokalnoj radionici u nepos-rednoj blizini, datovana je u II vek.18

@iàk, koji je po fakturi zemqe odkoje je izra|en, kao i na~inu izrade,veoma sli~an onima koje ovde razma-tram, ali sa tri nosa, prona|en je naplatou ispred Filozofskog fakulteta,u okviru stambenog horizonta datova-nog u kasni II vek.19 Tako|e bi trebaloukazati i na ì{ke prona|ene u ispuni

ADAM N. CRNOBRWA

70

14 Kuzmanov G., Za proizvodstvoto na glinenilampi v Dolna MiziÔ i TrakiÔ (I-IV v.), Arheo-logiÔ, God. XXIII, 1-2, SofiÔ 1981, 17.

15 Vidi napomenu 6.16 Kondi}, Todorovi} J., op. cit., 64-67, sl. 2-10;

Tip I, varijante 1-3.17 Loeschcke S., op. cit., 237.18 Ibid., 235.19 Bojovi} D., Prilog urbanoj istoriji Beograda

u periodu rimske dominacije, Godi{wak gradaBeograda XXII, Beograd 1975, 20, sl. 13/6.

9 Dautova-Ru{evljan V. i Brukner O., Gomolava - Rim-ski period, Novi Sad 1992, 82, T. 5/23, T. 6/24, 25.

10 Viki}-Belan~i} B., Anti~ke svjetiljke u Arheolo{kommuzeju u Zagrebu II, Vjesnik Arheolo{kog muzeja uZagrebu, 3. serija - sv. IX, Zagreb 1975, 61-62, 146,Kat. br. 1067-1071, T. XLII/6 i kat. br. 1075, T.XIX/12.

11 Kuzmanov G., op. cit., 47, napomena 11.12 Loeschcke S., Lampen aus Vindonissa. Ein Beitrag zur

Geschichte von Vindonissa und des Antiken Bele-uchtungswesens. Zürich 1919, 237. Ivanyi D., op. cit., 13.

13 Viki}-Belan~i} B., op. cit., 114, napomena 54.


71

rova na lokalitetu Knez Mihajlova 30,koje autori obeleàvaju kao svoj tip II ipovezuju ga sa tipom Loeschcke VIII/IvanyiVII,20 a hronolo{ki ih opredequju u pe-riod od sredine II do sredine III veka.21

Posebno bih èleo da ukaèm nasli~nost dva ì{ka sa tog lokaliteta,~iji su crteì objavqeni, sa onima kojeovde razmatram, kao i opasku autora dapostoji veliki broj neukra{enih pri-meraka ovoga tipa.22 Wihovo povezi-vawe sa tipom Loeschcke VIII/Ivanyi VIImoè biti korisno i zbog {to bliègdatovawa nalaza iz Univerzitetskogparka.

Skrenuo bih jo{ jednom pa`wu na~iwenicu da na{i ì{ci ne pokazujuveliku sli~nost sa tipom Ivanyi XXII,naro~ito sa prve ~etiri wegove va-rijante, dok bi se sli~nost sa petom sa-mo uslovno mogla prihvatiti. Naime,ì{ci koji se svrstavaju u pomenutu pe-tu varijantu toga tipa su i me|usobnoveoma razli~iti, a najsli~niji na{imase pre mogu uzeti kao izuzetak od ut-vr|enih normativa wihovoga izgleda.Zato bi se moglo i posumwati u isprav-nost ovakve wihove klasifikacije, kojaza sobom moè nositi i pogre{ke priprocenama starosti i geneze ovoga tipaìàka. Sa druge strane postoji ve} po-menuta izvesna sli~nost na{ih ìàkasa tipom Loeschcke VIII/Ivanyi VII, a kojaukazuje na ne{to raniji nastanak nego{to bi to bio slu~aj ukoliko bismo ihpovezali sa tipom Ivanyi XXII. Sklonijisam ranijoj dataciji na{ih ìàka,

{tavi{e, mi{qewa sam da bi i ì{ciiz Bugarske mo`da trebalo da budu da-tovani ranije no {to je to predloèno.Na mogu}nost ovakve datacije ukazuje i~iwenica da je kerami~ka roba u pos-ledwim decenijama II i prvoj poloviniIII veka najve}im delom dopremana izpontskih, odnosno dowepodunavskihoblasti.23

Povezivawe nastanka na{ihìàka sa dowepodunavskim, a ne pa-nonskim uticajem, ukazuje na razlogzbog koga se ovakvi ì{ci, osim neko-liko navedenih izuzetaka, retkopojavquju u Panoniji. @i{ci koji suobra|eni u ovome radu mogu se odreditikao jedna od kasnih, lokalnih varijantitipa Loeschcke VIII, koji prethodesli~nim ì{cima varijante 5, tipa Iva-nyi XXII u Panoniji. U tom slu~aju bi ine{to kasnija datacija sli~nih ìàkau Panoniji, u odnosu one iz Mezije, bi-la razumqiva. Kasnija lokalna proiz-vodwa sli~nih ali grubqih formi, za-beleèna u Ni{u24 i Bugarskoj,25 a dato-vana u period od kraja III do V veka,moè se dovesti u vezu sa ranije pomenu-tim primerima iz Bugarske26 i sa na{imì{cima iz Singidunuma, kao formamakoje su im prethodile.

Okruèwe

Da bi se pristupilo poku{ajuodre|ivawa vremena nastanka i upotre-be na{ih ìàka, trebalo bi podrob-

24 Jovanovi} A., Zemqane svetiqke iz anti~kezbirke Narodnog muzeja u Ni{u, Ni{ki zbor-nik 2, Ni{ 1976, 76-77; sl. 27-35.

25 Kuzmanov G., op. cit., 1992, 44, 45, Tip XXXIX,kat. br. 326-340.

26 Vidi napomenu 6.

20 Ivani{evi} V., Nikoli}-\or|evi} S., Novi tragovi an-ti~kih fortifikacija u Singidunumu, Singidvnvm 1,Beograd 1997, 122.

21 Ibid., 127.22 Ibid., 124, T. 48/ 4 i 6.23 Nikoli}-\or|evi} S., Anti~ka keramika Singidunuma,

Singidvnvm 2, Beograd 2000, 193.

nije razmotriti i ostale pokretne na-laze, kao i arhitektonske celine, sa lo-kaliteta u Studentskom parku i u wego-voj neposrednoj okolini.

Naàlost, od pokretnih nalazaprona|enih zajedno sa na{im ì{cimau Univerzitetskom parku 1944. godine,u Muzeju grada Beograda se nalaze jo{samo dva fragmentovana ì{ka. Obapripadaju tipu tzv. firma lampi. Frag-mentarnost jednog od wih ne dozvoqavaodre|ivawe bliè datacije (Inv. br.AA/93), dok je drugi ìàk hrono-lo{ki opredeqen u period II - III veka.27

- Na lokalitetu Studentski trg br. 6(karta 1/2) otkrivena su dva masivna zi-da iz rimskoga perioda koji su pripada-li jednoj prostoriji. Unutra{wi deozida je bio obloèn opekama formata42h28h5 cm. Prona|en je i pod od bikon-kavnih plo~ica povr{ine oko dva kva-dratna metra, jedan o~uvan i nekolikofragmentovanih ìàka. Posebno jebitan podatak da se jedan od dva zidapruào daqe ispod trotoara, to jest kajugoisto~nom delu Studentskog parkagde su prona|eni na{i ì{ci.28

- Sli~an pod od bikonkavnih plo~icaotkriven je i na uglu Studentskog trga iVasine ulice29 (karta 1/3).- Izme|u ulica Bra}e Jugovi}a i Simi-ne konstatovani su ostaci zidova i po-dova ku}a (karta 1/4a, 4b).30 Na jednom

mestu je otkriven pod poplo~an opeka-ma dimenzija 42h28h5 cm, dok je na dru-gom mestu otkriven pod od {estougao-nih plo~ica.31 Na osnovu pokretnih na-laza, gra|evinski horizont na ovomelokalitetu datovan je u II - III vek.32 Po-red u literaturi navedenih gra|evin-skih elemenata registrovanih na ovomelokalitetu, u Muzeju grada Beograda se~uvaju jo{ i deo hipokausta (AA/1082) ibikonkavne podne plo~ice (AA/1083-1118).- U severozapadnom delu Studentskogparka prona|ene su i u celosti is-traène rimske terme (karta 1/5). Onesu na osnovu velikog broja pokretnihnalaza datovane u III vek.33 Prilikom is-kopavawa ovih termi, otvoreno je i ne-koliko probnih sondi koje su pokazaleda je ~itav Studentski park pun arhi-tektonskih ostataka iz rimskoga vreme-na.34

- Na lokalitetu Plato, ispred Filo-sofskog fakulteta (karta 1/6), otkrive-no je vi{e gra|evinskih horizonata da-tovanih u period od II do IV veka.35

U prikazu prostorno bliskih loka-liteta ograni~io sam se na gore pome-nute, jer su teritorijalno najbliìmestu nalaza ìàka. Civilno naseqeSingidunuma nalazilo se i sa severne,ju`ne i zapadne strane ovde navedenihlokaliteta. Sa isto~ne strane, dvadese-

ADAM N. CRNOBRWA

72

31 Todorovi} J., Birta{evi} M., op. cit., 32, 33, sl. 6.32 Bojovi} D., op. cit., 19, 20. Bojovi} D., Rimska ke-

ramika Singidunuma, Beograd 1977, 26, 28, 29. Kru-ni} S., op. cit., 26, kat. br. 14.

33 Bojovi} D., Rimske terme u parku na Student-skom trgu u Beogradu, Godi{wak grada Beogra-da XXIV, Beograd 1977, 20.

34 Ibid., 14-16.35 Bojovi} D., op. cit., 1975, 5-27.

27 Kruni} S., Rimske svetiqke s pe~atom iz zbir-ke Muzeja grada Beograda, Godi{wak grada Beo-grada XXXV, Beograd 1985, 27, 28, kat. br. 19.

28 Todorovi} J. i Birta{evi} M., Arheolo{kispomenici u Beogradu i okolini, Godi{wakmuzeja grada Beograda II, Beograd 1955, 38, 39.

29 Gara{anin D., Arheolo{ki spomenici u Beo-gradu i okolini, Godi{wak muzeja grada Beo-grada I, Beograd 1954, 69.

30 Ovaj lokalitet se u literaturi sre}e jo{ i podimenom Stara Glavwa~a.


73

tak metara ispod lokaliteta izme|uulica Bra}e Jugovi}a i Simine, ve} oddana{weg stambenog bloka izme|u uli-ca Simine i Gospodar Jovanove, naila-zi se na prve grobove severoisto~nenekropole Singidunuma.36 Sahrawi-vawa u ovome delu nekropole datuju seod II do druge polovine IV veka.37 Pouz-danost predloène datacije po~etakasahrawivawa u vidu grobova bunara natome prostoru dovo|ena je u pitawe.38

Na ovom prostoru se sigurno moè kon-statovati samo postojawe grobnih celi-na iz druge polovine III i kroz IV vek.39

Kontekst nalaza

Jedno od pitawa na koja bih èleoda poku{am da dam odgovor jeste i name-na objekta (ili objekata) unutar kojegsu se nalazili na{i ì{ci. Kao {tosam ve} ranije napomenuo, jedno od pi-tawa koja vode dobijawu ovoga odgovora,jeste broj ìàka koji se u pretpos-tavqenom objektu nalazio. Na osnovuraspoloìvih podataka moè se samokonstatovati da ih nije bilo mawe od70. S obzirom na na~in na koji su dospe-li u Muzej, moè se pretpostaviti da ihje u vreme destrukcije objekta sigurnobilo vi{e.

Drugo pitawe jeste svrha zbog kojesu se oni nalazili unutar jednoga objek-

ta, ili eventualno u vi{e wih na izu-zetno malome prostoru. Da bih na ovopitawe ponudio odgovor, morao bih daukaèm i na namenu koju su ì{ci ima-li u antici. Na osnovu konteksta nala-za, moè se konstatovati da su ì{cina prostorima pod rimskom domina-cijom bili upotrebqavani za osvetqa-vawe, kao votivni darovi u hramovima iu najve}em broju kao grobni prilozi.40

Generalno gledano, daleko ve}i brojìàka je prona|en u sakralnom kon-tekstu, unutar grobnih celina i hramo-va, nego u stambenim objektima. Iako usamome civilnom nasequ Singidunumanije otkrivena nijedna gra|evina kojabi se pouzdano mogla opredeliti kao sa-kralni objekat, potvrda ove tvrdwe pos-toji. Nedaleko od Studentskog parka,na uglu ulica Gospodar Jevremove i Ka-petan Mi{ine, zabeleèn je i nalaz`rtvenika posve}enog Jupiteru, koji jestajao izme|u dva zidana stupca (Karta1/7), pored koga je prona|eno i 15ìàka.41 Taj nalaz se moè okarakte-risati i kao jedini precizno lociranisakralni prostor u civilnom nasequrimskoga Singidunuma. Depozitiìàka koji su u hramove i svetili{tadono{eni kao votivni darovi zabe-leèni su kroz gotovo ~itavu antiku.42

Nalaz ìàka najsli~nijih na{ima, izOgnenova u Bugarskoj, tako|e se pove-zuje sa upotrebom u svetili{tu.43

Menzel H., Antike lampen in Römisch-GermanischenZentralmuseum zu Mainz, Mainz 1954, 2.

41 Valtrovi} M., Rimski natpisi iz Beograda,Starinar 5, 1888, 50; Gara{anin D., op. cit.,1954, 72.

42 Crnobrwa A. N., Interdisciplinarna anali-za upotrebe anti~kih ìàka, Zavr{ni rad,Alternativna akademska obrazovna mreà,Beograd 2002, 23.

43 Kuzmanov G., op. cit., 1981, 17. Autor ne defi-ni{e bliè uslove nalaza.

36 Pop Lazi} S., Nekropole rimskog Singidunuma, Sin-gidvnvm 3, Beograd 2002, 22, 24, Plan II G-120, 121,134.

37 Ibid., 86.38 Bojovi} D., op. cit., 1975, 20.39 Pop Lazi}, op. cit., 47, 86.40 Daremberg M. Ch., Saglio E., Dictionnaire des An-

tiquites Grecques et Romaines III deuxieeme partie(L-M), Paris 1904, 1337; Bailey D.M., A Catalogue ofthe Lamps in the British Museum I (Greek, Hellenis-tic, and Early Roman pottery Lamps), London 1975, 9;

ADAM N. CRNOBRWA

74

Trebalo bi obratiti pa`wu i naekonomsku isplativost ìàka kao iz-vora osvetqewa u na{im krajevima.Zatvoreno telo svetiqke nije pogodnoza kori{}ewe loja i ìvotiwskih mas-ti kao goriva,44 te ovaj vid gorivamoèmo izostaviti iz daqeg razma-trawa. Name}e se zakqu~ak da se zapuwewe ìàka moralo koristiti presvega maslinovo, ili neko drugo biqnouqe. Kao izvor za proizvodwu uqa, nana{im prostorima mogli su se upo-trebqavati lan, konopqa i uqana repi-ca. Me|utim, lan i konopqa ne daju takoveliki prinos semena da bi se wihovouqe, kao gorivo za osvetqewe, moglorangirati ispred tradicionalno ko-ri{}enih izvora osvetqewa autohto-nog stanovni{tva. Za repicu se ne moèsa sigurno{}u tvrditi da je u to vremebila domestikovana.45 Kao mogu}e gori-vo, preostaje ve} pomenuto maslinovouqe.

Arheolo{ki nalazi pokazuju da jetokom II veka maslinovo uqe u Singidu-num dovoèno iz Istre i severne Ita-lije.46 U kasnijem periodu, od polovineII do polovine III veka, ova roba se uvoziprevashodno iz isto~nomediteranskihi crnomorskih oblasti.47 Kao sirovinakoja je uvoèna iz daleka, maslinovouqe je moralo imati status ekskluzivnerobe, i malo je verovatno da je bilo do-voèno da bi sluìlo kao zamena zaìvotiwske masno}e u ishrani. Sa dru-ge strane, tradicionalni izvori os-vetqewa poput vo{tanica, lojanica ilu~anica, te{ko da su mogli da budu po-tisnuti od strane skupqeg, a u najmawu

ruku podjednako efikasnog izvora os-vetqewa poput ì{ka.

Sa aspekta ekonomske isplativos-ti, skloniji sam zakqu~ku da je ìàkpuwen uqem bio isuvi{e skup za eks-ploataciju da bi na{ao {iru primenu uosvetqavawu unutra{wosti kako pri-vatnih, tako i javnih objekata na teri-torijama ve}ine rimskih provincija.

Imaju}i sve navedeno u vidu, usudiobih se da pretpostavim sakralnu namenuobjekta (ili objekata), gde je prona|ennajve}i broj na{ih ìàka.

Datovawe

Drugo va`no pitawe jeste poku{ajdatovawa ovoga nalaza. Sada bih se mo-rao vratiti na datovawa ponu|ena zaprostorno najbliè lokalitete, kojesam ve} naveo u ovome radu. Upotrebaarhitektonskih celina, termi u Stu-dentskom parku i objekata izme|u ulicaBra}e Jugovi}a i Simine, hronolo{kije opredeqena do u III vek.

Od oskudnih informacija o objek-tima u jugoisto~nom uglu Univerzitet-skog parka, gde je prona|en najve}i brojìàka koje razmatramo u ovome radu,izdvojio bih podatak da su na tom mestuprona|ene i plo~ice za pod. Ova vrstapokretnih nalaza, i to bikonkavneplo~ice, otkrivena je i u okviru pome-nutih objekata izme|u ulica Bra}e Ju-govi}a i Simine, Studentskom trgu 6 iVasinoj 24. Iako podne plo~ice nisuhronolo{ki osetqivi pokretni nala-zi, izdvajam ih, jer wihovo prisustvo46 Nikoli}-\or|evi} S., op. cit., 2000, 191.47 Bjelajac Q. i Simi} Z., Rezultati za{titnih

arheolo{kih istraìvawa na prostoru uliceKneza Mihaila, Godi{wak grada BeogradaXXXVIII, Beograd 1991, 27.

44 Forbes, Studies in Ancient Technology Vol. VI, Lei-den 1958, 160; Rubright J. C., op. cit., 46.

45 Zeuner, F. E., Cultivation of Plants, in C. Singer, E. J.Holmyard and A. R. Hall (eds.), A History of Techno-logy Vol. I, Oxford 1965, 360.


75

nije registrovano na preostalim loka-litetima koji su istraìvani u blizi-ni, a koje sam ve} pomiwao u ovome radu,kao ni na drugim mestima na kojima sulocirani stambeni horizonti. Podatakda se jedan zid objekta na Studentskomtrgu 6 pruào daqe ispod trotoara,upravo ka mestu na kome su otkriveni ina{i ì{ci, ukazuje na mogu}u poveza-nost ovih gra|evina u organizacionomsmislu. Usudio bih se da pretpostavimkako su svi pomenuti objekti (karta 1/1,2, 3, 4a, 4b) pripadali istom gra|evin-skom horizontu, i da je wihova destruk-cija bila jednovremena, u III veku.

Ovoj konstataciji u prilog ide imi{qewe S. Pop Lazi}a da se obliksahrawivawa, kakav je prisutan na seve-roisto~nom delu nekropole (sekundar-na upotreba nadgrobnih stela), najra-nije moè datovati u tre}u ~etvrtinuIII veka, kao i da nosilac ove pojavemoè biti neka nova populacija kojadolazi u Singidunum, ili se formira izve} postoje}e.48 Ovakvo mi{qewe uka-zuje da je u drugoj polovini III vekado{lo do zna~ajne promene u strukturistanovni{tva, ili barem wegovoga od-nosa prema svojim prethodnicima.

Pisani izvori za rimsku istorijune donose nam podatke o de{avawima izpolovine tre}ega veka na teritorijiSingidunuma. Ostaci materijalne kul-ture iz perioda rimske dominacije,koji su prikupqeni sistematskim is-traìvawima, malobrojni su, i ne doz-

voqavaju sastavqawe celovitije slikeo civilnom ìvotu u Singidunumu.

Jedan epigrafski podatak, s krajadrugog - po~etka tre}eg veka, ukazuje dani u doba prosperiteta civilnog na-seqa, Singidunum nije bio po{te|en odpovremenih napada neprijateqa na we-govo stanovni{tvo.49

Kriza koja je nastupila polovinomtre}ega veka u Rimskom carstvu nije mi-moi{la ni na{e krajeve. Najbrojnijeostave novca u Gorwoj Meziji pohrawe-ne su 252/253. godine, {to se moè do-vesti u vezu sa gra|anskim ratom, ali nebi trebalo iskqu~iti ni eventualnuopasnost od varvarskih upada.50 Upravona mogu}i pravac upada ukazuje i topo-grafija nalaza ostava iz ovoga perioda,kao i onih pohrawenih 254. godine.51

Na mogu}nost da je i Singidunumpogodilo razarawe, najverovatnije 254.godine, to jest nakon pretpostavqenogprolaska cara Valerijana krajem 253.godine,52 ukazuje nekoliko nalaza. Osta-va antoninijana prona|ena u ulici Ca-ra Uro{a 10 poseduje, kao najmla|e,primerke novca iz druge polovine 253.godine.53 Iako je autor kao povod zapohrawivawe ostave naveo odlazak le-gionara u vojnu na istok, skloniji sammi{qewu da je uzrok bila iznenadnaopasnost. Nije bezna~ajan ni podatak daje 365 nov~i}a, kao posledica nekogapoàra u neposrednoj blizini, bilo de-formisano i prilepqeno za poklopacolovnog suda u kome je novac bio

51 Ibid., 70, Karte 5-6. Napomenuo bih da se ostaveopredequju u odre|ene godine na osnovu najm-la|eg novca u wima. To ne iskqu~uje ni mo-gu}nost da su ostave datovane u 252. godinu, ustvari, pohrawene i godinu ili dve kasnije.

52 Kondi} V., Beogradski nalaz denara i antoninijana,Beograd 1969, 22.

53 Ibid., 18.

48 Pop Lazi}, op. cit., 47.49 Mirkovi} M., Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj

Meziji, Beograd 1968, 46.50 Arsenijevi} M., Skupni nalazi rimskog novca

u Gorwoj Meziji kao arheolo{ke potvrde var-varskih upada, Magistarski rad, Filozofskifakultet, Beograd 2002, 69.

ADAM N. CRNOBRWA

76

pohrawen.54 Mo`da se taj poàr dogodiou nekom kasnijem periodu, ali ne bitrebalo iskqu~iti ni mogu}nost da jebio posledica upravo onih doga|awakoja su odnela i vlasnika ovoga novca.

Lokalne grn~arske radionice supretpostavqene na vi{e mesta u an-ti~kom Singidunumu, ali su direktnopotvr|ene samo one na uglu ulica Bra}eJugovi}a i Francuske, ispod dana{wegNarodnog pozori{ta.55 Budu}i da je do-kumentacija o ovome lokalitetu veomaoskudna, u datovawu sam se pre svega os-lonio na usmene iskaze qudi koji su vo-dili iskopavawa.56 Po wima, u pe}i kojaje publikovana pod brojem 4 (obratitipa`wu na stepen wene o~uvanosti),57

prona|ena je velika koli~ina naslaga-ne keramike, koja se tu o~igledno nala-zila radi pe~ewa. Utisnut na jednom po-klopcu, koji se nalazio u pomenutojpe}i, prona|en je nov~i} TrebonijanaGala, lokalne kovnice iz Viminacijuma251/252. godine.58 Stepen o~uvanostinov~i}a ukazuje da se on kratko vremenalazio u opticaju. Ovakvi uslovi nala-za navode na zakqu~ak da je rad pe}i na-silno prekinut, ne dugo nakon pomenutegodine. Na osnovu podataka o upadimavarvara u okolne oblasti polovinom IIIveka,59 moglo bi se zakqu~iti da je iuni{tewe grn~arske radionice imaloisti uzrok.

* * *

@i{ci koje sam prikazao u ovomeradu izra|eni su u nekoj od lokalnihgrn~arskih radionica, najverovatnije usamome Singidunumu. Wihove direktneanalogije iz Bugarske, sporadi~na poja-va sli~nih u Panoniji, i posvedo~enaìva trgovina doweg Podunavqa i cr-nomorskih obala sa na{im krajevima,upu}uju i na poreklo ovakvih ìàka.Tako sam pretpostavio wihovo {irewesa istoka ka zapadu, od doweg Podu-navqa ka Panoniji. Istovremeno, ova-kav put {irewa za sobom povla~i i da-tovawe koje je niè u odnosu na ranijepretpostavqena.

Razmatrawe iskqu~ivo ìàka ipoku{aj odre|ivawa wihovog poreklasamo na osnovu izgleda i komparacija saraznim tipologijama, u ovome slu~ajunisu mogli da budu od pomo}i prilikompoku{aja datovawa nalaza.

Da bih barem poku{ao da preciz-nije opredelim period u kome su na{iì{ci proizvedeni i upotrebqavani,morao sam da pretpostavim i namenuobjekta u kome se ve}ina wih nalazila,kao i {iri kontekst nalaza. Razmatraosam ekonomske aspekte kori{}ewaìàka, kontekste u kojima su oni pro-nalaèni {irom nekada{weg Rimskogcarstva, kao i specifi~nosti uslovana{eg nalaza.

57 Cvjeti}anin T., op. cit., 249, sl. 7, 8.58 Crnobrwa N., Anti~ki novac sa podru~ja rim-

skog puta Singidunum - Castra Tricornia - Ad sex-tum Miliarem iz numizmati~ke zbirke Muzejagrada Beograda, Godi{wak grada BeogradaXXXIV, Beograd 1987, 29, napomena 6.

59 KolosovskaÔ Á.K., Rim i mir plemen na DunaeI - IV vv. n.z., Moskva 2000, 142, 143.

54 I na ostalim primercima iz ove ostave, kojise ~uvaju u Muzeju grada Beograda, vidqive suposledice izlagawa visokoj temperaturi u vi-du plavi~asto - crvenkaste boje povr{ine.

55 Cvjeti}anin T., Grn~arska radionica u Singidunumu,Singidvnvm 2, Beograd 2000.

56 Usmeni iskaz Nikole A. Crnobrwe, koji jenadgledao rad na terenu.


77

T. I (1:2)

1 2 3

4 5 6

7 8 9

ADAM N. CRNOBRWA

78

Mnogobrojni arheolo{ki nalazisvedo~e o nemirnim i nejasnimde{avawima polovinom tre}ega veka uSingidunumu. Podaci iz pisanih izvorapreciznije upu}uju na doga|awa u okol-nim oblastima, ali ne i u samome Sin-gidunumu.

Na osnovu svega pomenutog, smatramkako je velika verovatno}a da su sena{i ì{ci nalazili unutar objektakultne namene (jugoisto~ni ugao Stu-dentskog parka, karta 1/1), ~ija je upo-treba bila prekinuta nekim od varvar-skih upada polovinom tre}ega veka, i toubrzo nakon 253. godine.

Katalog

1. Inv. br. AA/66Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk jedva primetno udubqen, oko wegautisnut prsten, na povr{ini tragovi izra-de u vidu koncentri~nih krugova. Rameoblo, neznatno odvojeno od diska. Dno ravnosa koncentri~nim krugovima. Kqun mali,organski spojen sa ramenom ispred kojeg tekneznatno izlazi, dr{ka uspravna. Bledo cr-vena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: duìna 65 mm, visina 22 mm,{irina 58 mm.60

2. Inv. br. AA/70Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk jedva primetno udubqen, oko wega ure-zan prsten koji ga odvaja od ramena, napovr{ini tragovi izrade u vidu koncen-tri~nih krugova. Dno ravno, primetni kon-centri~ni krugovi. Kqun mali, organskispojen sa ramenom ispred kojeg tek neznatnoizlazi. Dr{ka uspravna. Bledo crvena gli-na, tragovi upotrebe.Dimenzije: 66 h 22 h 60 mm.

3. Inv. br. AA/3014Nalazi{te: podrum Konaka knegiwe Qubi-ce, jama 4.Disk potpuno ravan, oko wega je utisnutprsten koji ga odvaja od {irokog ramena,koje je neznatno iznad ravni diska. Dno rav-no. Kqun nedostaje, o~uvani deo otvora du-boko zalazi u rame. Svetlooker glina, nematragova upotrebe.Dimenzije: 62 h 23 h 60 mm

4. Inv. br. AA/1029Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk potpuno ravan, oko wega utisnut prs-ten koji ga odvaja od oblog ramena koje jepotpuno u ravni diska. Dno ravno sa pri-

60 U katalo{kom delu dimenzije }e biti date ov-de kori{}enim redosledom: duìna - visina -{irina. Slovne oznake za ove mere ne}e bitikori{}ene.


79

T. II (1:2)

10 11 12

13 14 15

16 17 18

ADAM N. CRNOBRWA

80

metnim koncentri~nim krugovima. Kqunmali, organski spojen sa ramenom ispredkojeg tek neznatno izlazi, dr{ka uspravna.Bledo oker glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 70 h 23 h 60 mm

5. Inv. br. AA/99Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, dva koncentri~no urezana kru-ga ga razdvajaju od ramena koje je neznatnouzdignuto, dno blago ispup~eno. Kqun mali,organski povezan sa recipijentom, otvor nawemu okrugao. Dr{ka uspravna, nalepqena,bez rupice. Oker glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 72 h 22 h 60 mm

6. Inv. br. AA/73Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk jedva primetno udubqen, oko wegautisnut prsten, na povr{ini tragovi izra-de u vidu koncentri~nih krugova. Rameoblo, neznatno odvojeno od diska. Dno rav-no, primetni koncentri~ni krugovi. Kqunmali, organski spojen sa ramenom ispredkojeg tek neznatno izlazi, dr{ka uspravna.Bledo crvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 66 h 22 h 60 mm

7. Inv. br. AA/98Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, samo urezanim krugom odvojenod ramena koje se direktno pretapa u reci-pijent, dno ravno. Kqun o{te}en. Dr{ka us-pravna, nalepqena, bez rupice. Oker glina,tragovi upotrebe.Dimenzije: 59 h 23 h 55 mm

8. Inv. br. AA/102Nalazi{te: nepoznato.Disk blago udubqen, sti~e se utisak da jenalepqen na recipijent. Rame usko, ne{toiznad diska i jasno odvojeno od wega. Dnoravno. Kqun organski povezan sa recipijen-tom, ne{to izba~eniji, otvor za fitiqtrougaon. Dr{ka uspravna, nalepqena,trougaonog preseka, sa rupicom. Bledocrve-na glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 72 h 26 h 56 mm

9. Inv. br. AA/107Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago udubqen, od ramena odvojen ure-zanim krugom i plasti~nom trakom. Napovr{ini su tragovi izrade u vidu koncen-tri~nih krugova. Rame usko, ne{to iznaddiska i jasno odvojeno od wega. Na dnu dvakoncentri~na kruga. Kqun mali i organskipovezan, otvor za fitiq okrugao. Dr{ka us-pravna, nalepqena, trougaonog preseka, sarupicom. Bledoùta glina, tragovi upotre-be.Dimenzije: 71 h 23 h 59 mm

10. Inv. br. AA/83Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago udubqen, sti~e se utisak na-lepqen na recipijent. Rame usko, ne{to iz-nad diska i jasno odvojeno od wega. Dno rav-no. Kqun organski povezan, ne{to iz-ba~eniji, otvor za fitiq je trougaon.Dr{ka uspravna, bez rupice. Bledocrvenaglina, nema tragova upotrebe.Dimenzije: 75 h 25 h 59 mm

11. Inv. br. AA/80Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk jako udubqen, na povr{ini su vidqivitragovi izrade u vidu koncentri~nih krugo-va. Rame visoko, usko, jasno odvojeno od dis-ka. Dno ravno. Kqun organski povezan, ot-vor za fitiq je okrugao. Dr{ka o{te}ena,uo~ava se da je bila popre~na, sa rupicom.Bledocrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 68 h 28 h 60 mm

12. Inv. br. AA/77Nalazi{te: nepoznato.Disk jako udubqen, plasti~nim rebrom iu`qebqenim prstenom odvojen od visokog iuskog ramena. Dno blago zaobqeno. Kqunizdignut, veoma mali i organski povezan sarecipijentom. Dr{ka nalepqena, uspravna,trugaonog preseka, sa rupicom. Bledocrve-na glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 73 h 29 h 58 mm


81

T. III (1:2)

19 20

21

22 23

ADAM N. CRNOBRWA

82

13. Inv. br. AA/59Nalazi{te: nepoznato.Disk neznatno ulegnut, sa dodatnimudubqewem na sredini. Dno ravno. Ramenanema. Kqun velik, trapezast. Dr{ka us-pravna, u{tinuta, sa rupom. Svetlookerglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 89 h 22 h 63 mm

14. Inv. br. AA/63Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago udubqen, nema ramena. Dno rav-no sa tragovima izrade u vidu koncen-tri~nih krugova. Kqun organski povezan sarecipijentom, neznatno uzdignut, velikiotvor za fitiq zalazi na povr{inu diska.Dr{ka uspravna, trougaonog preseka, sa po-pre~nom rupom. Bledoùta glina, tragoviupotrebe.Dimenzije: 75 h 21 h 61 mm

15. Inv. br. AA/64Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno udubqen, tragovi izrade uvidu koncentri~nih krugova. Ramena nema.Dno ravno. Kqun ve}ih dimenzija, nasa|en,otvor za fitiq zalazi na povr{inu diska.Dr{ka nedostaje, moè se zakqu~iti da jebila uspravna sa rupom. Bledoùta glina,tragovi upotrebe.Dimenzije: 78 h 25 h 61 mm

16. Inv. br. AA/60Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk udubqen, sti~e se utisak da je na-lepqen na recipijent, vidqivi tragovi iz-rade u vidu koncentri~nih krugova. Rameveoma malo. Dno ravno. Kqun organski po-vezan, iznad nivoa diska, na ~ijoj ivicipo~iwe otvor za fitiq. Dr{ka popre~na,nalepqena, sa rupicom. Bledocrvena glina,tragovi upotrebe.Dimenzije: 75 h 25 h 62 mm

17. Inv. br. AA/55Nalazi{te: nepoznatoDisk ravan sa koncentri~nim krugovima,bez ramena. Dno ravno. Kqun trapezast, za-

obqen, dr{ka nedostaje. Bledoùta glina,tragovi upotrebe.Dimenzije: 78 h 25 h 63 mm

18. Inv. br. AA/72Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno udubqen, tragovi izrade uvidu koncentri~nih krugova. Ramena gotovonema. Dno ravno. Kqun o{te}en, otvor zafitiq zalazi na povr{inu diska. Dr{kamala, uspravna, sa rupicom. Bledocrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 67 h 23 h 63 mm

19. Inv. br. AA/67Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago udubqen, izgleda kao da je zajed-no sa ramenom nalepqen na recipijent.Kqun o{te}en, po na~iwu pripajawa za re-cipijent podse}a na Loeschke VIII. Dr{ka us-pravna, sa rupicom. Sredwecrvena glina,nema tragova upotrebe.Dimenzije: 73 h 25 h 62 mm

20. Inv. br. AA/96Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, okruùje ga plasti~ni prsten,rame blago izdvojeno. Na dnu recipijenta,kroz otvor na disku, primetan plasti~niprsten. Na dnu su dva plasti~no izvedenakoncentri~na kruga. Kqun organski vezanza rame, otvor za fitiq se nalazi kod samogprstena. Dr{ka nedostaje, bila je popre~na.Bledocrveno glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 76 h 22 h 64 mm

21. Inv. br. AA/103Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, okruùje ga plasti~ni prsten,rame blago izdvojeno. Na dnu su dva plas-ti~no izvedena koncentri~na kruga. Na dnurecipijenta je primetan plasti~ni prsten.Kqun organski vezan za rame, otvor za fi-tiq se nalazi kod samog prstena. Dr{ka ne-dostaje. Bledocrvena glina, tragovi upo-trebe.Dimenzije: 83 h 31 h 72 mm


83

T. IV (1:2)

24 25 26

27 28 29

30 31 32

22. Inv. br. AA/68Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, okruùje ga plasti~ni prsten,rame blago izdvojeno. Na dnu su dva plas-ti~no izvedena koncentri~na kruga. Na dnurecipijenta je plasti~ni prsten. Kqun or-ganski vezan za rame, otvor za fitiq kod sa-mog prstena. Dr{ka nedostaje, bila je po-pre~na. Sredwecrvena glina, tragovi upo-trebe.Dimenzije: 80 h 23 h 67 mm

23. Inv. br. AA/223Nalazi{te: nepoznato, stari inventar.Disk blago ulegnut, od nenagla{enog rame-na odvojen plasti~nim prstenom. Napovr{ini su tragovi izrade u vidu koncen-tri~nih krugova, jedan je nagla{eniji uzsam plasti~ni prsten. Dno ravno. Kqun ne-dostaje. Dr{ka uspravna, nalepqena, trou-gaonog preseka, sa rupicom. Bledocrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 74 h 27 h 66 mm

24. Inv. br. AA/105Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago ulegnut, niskim plasti~nimprstenom odvojen od uskog ramena, tragoviizrade u vidu koncentri~nih krugova. Dnoravno, sa jedva primetnim koncentri~nimkrugovima. Kqun organski povezan, velikielipsoidni otvor po~iwe od samoga diska.Dr{ka uspravna, nalepqena. Svetlookerglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 68 h 23 h 57 mm

25. Inv. br. AA/71Nalazi{te: nepoznato.Disk ravan, blago udubqen, plasti~nim prs-tenom odvojen od ramena, na povr{ini sutragovi uzrade u vidu koncentri~nih krugo-va. Rame oblo. Dno ravno. Kqun trougaoni,oblog zavr{etka, mali otvor za fitiq.Dr{ka uspravna, nalepqena, sa rupicom.Bledocrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 78 h 29 h 59 mm

26. Inv.br. AA/62Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, okruùje ga nizak plasti~niprsten. Rame oblo. Dno ravno. Kquno{te}en, organski povezan sa recipijen-tom, otvor za fitiq je elipsoidan. Dr{kao{te}ena, bila je popre~na sa rupicom.Bledocrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 77 h 25 h 67 mm

27. Inv. br. AA/672Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago izdignut, ulegnut, od ramena od-vojen visokom plasti~nom trakom. Rame us-ko i oblo. Dno ravno. Kqun masivan, sa ve-likim otvorom, nasa|en i oblo se zavr{ava.Dr{ka uspravna, bez rupice. Svetlookerglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 88 h 28 h 63 mm

28. Inv. br. AA/78Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut u odnosu na reci-pijent, blago udubqen, plasti~nim prste-nom odvojen od ramena, na povr{ini su tra-govi izrade u vidu koncentri~nih krugova.Rame oblo, ne{to {ire. Dno ravno. Kqunmasivniji, oblog zavr{etka, sa velikim ot-vorom za fitiq. Dr{ka o{te}ena, usprav-na, bez rupice. Crvena glina, tragovi upo-trebe.Dimenzije: 85 h 25 h 64 mm

29. Inv. br. AA/106Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago ulegnut, udubqenim `qebom od-vojen od ne{to vi{eg ramena, tragovi izra-de u vidu koncentri~nih krugova. Dno rav-no. Kqun masivan, zaobqen, sa velikim ot-vorom i tragovima lepqewa kod spoja sadiskom. Dr{ka uspravna, bez rupice.Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 76 h 19 h 56 mm

30. Inv. br. AA/95Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut, udubqen, od ramenaodvojen plasti~nom trakom. Rame oblo. Dno

ADAM N. CRNOBRWA

84


85

T. V (1:2)

33 34 35

36 37 38

39 40 41

ravno. Kqun velik, nasa|en, oblo sezavr{ava. Dr{ka uspravna sa rupicom. Ble-docrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 82 h 25 h 63 mm

31. Inv. br. AA/84Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut u odnosu na reci-pijent, blago ulegnut, plasti~nim prstenomodvojen od ramena, tragovi izrade u vidukoncentri~nih krugova. Rame oblo. Dnoravno. Kqun masivan, oblog zavr{etka, savelikim otvorom za fitiq. Dr{ka usprav-na, bez rupice, nalepqena. Svetlocrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 83 h 26 h 63 mm

32. Inv. br. AA/79Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ne{to {iri no kod primeraka istogatipa, blago udubqen, plasti~nim prstenomodvojen od ramena, tragovi izrade u vidukoncentri~nih krugova. Rame ne{to {ire ioblo. Dno ravno. Kqun masivan, zaobqen, savelikim otvorom za fitiq. Dr{ka usprav-na, bez rupice, nalepqena. Sredwecrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 82 h 21 h 62 mm

33. Inv. br. AA/82Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut u odnosu na reci-pijent, blago ulegnut, plasti~nim prstenomodvojen od ramena, tragovi izrade u vidukoncentri~nih krugova kao i ispod otvorana disku, na dnu recipijenta. Rame oblo.Dno ravno. Kqun masivan, oblog zavr{etka,veliki otvor. Dr{ka uspravna, bez rupice,nalepqena. Sredwecrvena glina, tragoviupotrebe.Dimenzije: 79 h 22 h 59 mm

34. Inv. br. AA/69Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut u odnosu na reci-pijent, blago udubqen, plasti~nim prste-nom odvojen od ramena, tragovi izrade u vi-du koncentri~nih krugova. Rame oblo. Dno

blago udubqeno. Kqun masivan, nasa|en,oblog zavr{etka. Dr{ka uspravna, u{tinu-ta, bez rupice. Bledocrvena glina, tragoviupotrebe.Dimenzije: 79 h 26 h 57 mm

35. Inv. br. AA/65Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno uzdignut iznad recipijenta,blago udubqen, odvojen od ramena koncen-tri~nim krugovima. Rame oblo. Dno ravno.Kqun ve}i, nasa|en, sa zaobqenim krajem.Dr{ka uspravna, o{te}ena. Bledocrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 77 h 21 h 57 mm

36. Inv. br. AA/57Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno udubqen, odvojen od ramenaplasti~nim prstenom, na povr{ini koncen-tri~ni krugovi. Rame oblo. Dno ravno.Kqun ve}i, nasa|en, zaobqenog kraja.Dr{ka popre~na, o{te}ena, trag rupice.Svetlocrveno glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 81 h 24 h 65 mm

37. Inv. br. AA/58Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno udubqen, jasno odvojen od ra-mena, sa koncentri~nim krugovima. Rameoblo. Dno ravno. Kqun o{te}en, dr{ka po-pre~na. Svetlocrvena glina, tragovi upo-trebe.Dimenzije: 74 h 26 h 63 mm

38. Inv. br. AA/97Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk neznatno izdignut, udubqen, jasno od-vojen od ramena, tragovi izrade u vidu kon-centri~nih krugova. Rame oblo. Dno ravnoKqun ve}i, nasa|en, oblo se zavr{ava.Dr{ka popre~na, sa rupicom. Bledocrvenaglina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 80 h 25 h 61 mm

39. Inv. br. AA/100Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk blago udubqen oko otvora, direktno

ADAM N. CRNOBRWA

86

prelazi u ne{to {ire, zaobqeno rame, tra-govi izrade u vidu koncentri~nih krugova,.Dno ravno. Kqun masivan, veliki otvor za-lazi u rame. Dr{ka o{te}ena, popre~na, sarupicom. Sredwecrvena glina, tragovi upo-trebe.Dimenzije: 82 h 26 h 68 mm

40. Inv. br. AA/56Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk ravan, okruùje ga nizak plasti~niprsten oko koga su urezana dva koncen-tri~na kruga. Rame oblo. Dno ima malu, rav-nu stopu. Kqun masivan, zaobqen, nasa|en.Dr{ka o{te}ena, bila je popre~na, sa rupi-com. Svetlosme|a glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 75 h 28 h 61 mm

41. Inv. br AA/2702Nalazi{te: Kalemegdan, Dowi grad 1969.Disk ravan, na povr{ini su primetni tra-govi izrade u vidu koncentri~nih krugova.Rame kratko, oblo, blago uzdignuto. Dno

ravno. Kqun veliki, zaobqen. Dr{kao{te}ena, bila je popre~na, sa rupicom.Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 83 h 22 h 66 mm

42. Inv. br. AA/215Nalazi{te: nepoznato, stari inventar.Disk ravan, plasti~nom trakom odvojen odblago zako{enog ramena. Dno ravno. Kqunmasivan i dug, sa ~etvrtastim zavr{etkom.Dr{ka o{te}ena, uspravna, bez rupice.Sredwecrvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 78 h 26 h 56 mm

43. Inv. br. AA/673Nalazi{te: Univerzitetski park, 1944.Disk udubqen, okruùje ga plasti~ni prs-ten. Dno ravno. Rame ovalno. Kqun jak, iz-lazi daleko ispred recipijenta i ~etvrtas-to se zavr{ava. Dr{ka nedostaje, bila je us-pravna. Crvena glina, tragovi upotrebe.Dimenzije: 81 h 32 h 57 mm


87

T. VI (1:2)

42 43

The Belgrade City Museum stores 43 Romanceramic lamps that are classifiable according to theclassic typologies for this category of artefacts dat-ing from the Roman period. All of them are low-quality products, with their bodies wheel-thrown,and the nozzles and handles modelled by hand.Their common feature is a flat disk tending to avariety of slightly concave forms. The varied inter-relationships between the body and nozzle, theposition of the handle and the width of the shoul-der permit their division into five subtypes (1/ Cat.nos 1-7; 2/ Cat. nos 8-12; 3/ Cat. nos 13-19; 4a/Cat. nos 20-26; 4b/ Cat. nos 27-41; 5/ Cat. nos 42-43).

As many as 34 lamps were found in 1944 dur-ing the construction of an air-raid shelter inStudents' Park. The excavators reported that asmany as 70 had been found, but offered no infor-mation whatsoever about the context of find. The3rd-century Roman structural remains in theimmediate vicinity, as well as the state of preserva-tion of the lamps that found their way to theMuseum lead to the assumption that they them-selves were found in a structural context. Giventhat almost all the lamps from that site show signsof use-wear and are very well preserved, it may beassumed that the structure(s) where they may havebeen was destroyed at one point. Direct analogiesfor the type can be found in Bulgaria, in the districtof Pazarjik, which has yielded a large number of

locally manufactured specimens presumed to havebeen used in a place of worship. Similar lampsoccurring in Pannonia are usually related with the5th variety of Ivanyi XXII. The shape of our speci-mens is closer to Loeschcke VIII, the use of whichhas been dated to the 1st to 3rd century, and whoselater phase sees a serious decline in the quality ofmanufacture. The distinct combination of the bodyand damaged nozzle in No 19 also indicates a rela-tion with Loeschcke VIII. Our lamps may havebeen a local response to an increasing demand,meaning a more expedient production (potter'swheel) and a simpler form, along with a partialimitation of earlier shapes. The lamps analyzed inthis paper may be defined as one of the subsequent,late, varieties of Loeschcke VIII, which precedesimilar lamps in Pannonia.

As chronological indicators may be used ref-erences to barbaric incursions in 253/4, a numberof coin hoards both from the town of Singidunumand from its environs, as well as the potteries dis-covered under the National Theatre the end ofwhose activity falls shortly after 251/2. Thedestruction of these potteries may be attributed tothe same causes. The abovementioned evidencegives us grounds to assume that our lamps are verylikely to have come from a place of worship the useof which was brought to an end by a barbaricincursion about the middle of the 3rd century, andshortly after the year 253.

ADAM N. CRNOBRWA

88

A GROUP FIND OF ROMAN CERAMIC LAMPS -A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE URBAN HISTORY OF SINGIDUNUM

Adam N. Crnobrnja

Documents

Skupni nalaz rimskih zizaka prilog proucavanju urbane istorije Singidunuma