Doseljavanje Slovena na današnju teritoriju

Preci današnjih Slovenaca došli su na današnju teritoriju tokom 6. i početkom 7. veka.

Susedi su ih nazivali imenima koja su označavala sve Slovene: SCLAVI, SCLAVINI,

SCLAVENI, SCLAVANI. Germani su upotrebljavali i drugo ime za Slovene: WINADI,

WINEDI, po narodu sa severa Italije, Venetima, pa se kod Nemaca i danas sačuvao naziv

WINDISCHE Slovenci su sebe nazivali Slovenima, s tim što su oblik SLOVENIN6, tj. oblik za

ženski rod SLOVEN6KA pretvorili u SLOVEN6C6. Onaj prvi oblik SLOVEN nalazimo još i

kod Primoža Trubara (1508-86), a zadržao se i danas u Prekmurju ili među Slovencima u Italiji

(tzv. Beneškim - Mletačkim Slovencima). U razdoblju između 16. i 19 veka kod pisaca srećemo

nazive SLOVENI, SLOVENCI, VINDI, VENDI, KRANJCI/CARNIOLICI, CARNIOLANI,

KRAINER. Tako se i jezik naziva SLOVENAČKI, VINDSKI, KRANJSKI. Ovaj poslednji

naziv potiče od naziva za središnju pokrajinu Kranjsku. Međutim, često se i stanovništvo

Koruške i Štajerske naziva Kranjcima i obratno, Vindi/Vendi nisu samo Korošci i Štajerci nego

i Kranjci. Iz ovog trolista imena slovenački/kranjski/vendski u 19. veku izdvaja se u doba

preporoda ime slovenački i Slovenija.

Slovenci su do prve polovine 9. veka uglavnom obuhvatili svoje kolonizacijsko područje.

Postepeno su ga proširivali, pa je najveći obim Slovenija imala u 9. veku. Naseljavali su područje

od Pirana i Trsta, do severnog dela zaliva Jadranskog mora, istočni Tirol, dolinu Drave, Mure,

Aniže, austrijsko Podunavlje (do Beča), a na istoku do Blatnog jezera. Ovo široko područje

Slovenci su naselili veoma ekstenzivno, pa je ostalo mesta za naseljavanje drugih naroda. To je

jedan od uzroka sužavanja slovenačkog etničkog područja. Drugi uzrok je odnarođavanje.

Najznačajniji susedi alpskih Slovena bili su Obri. Njihovi odnosi bili su različiti tokom

vremena i u zavisnosti od prostora. Alpski Sloveni su se borili sa Bavarcima, protiv kojih su sa

Obrima sklopili savez i proterali ih iz doline Drave. Pred Slovenima su se u drugoj polovini 6.

veka povlačili i Langobardi iz doline Save i Soče. Početkom 7. veka alpski Sloveni su se udružili

sa slovenskim plemenima iz Češke i Moravske i stvorili samostalni savez pod vođstvom Sama i

borili su se protiv Obra. Do kraja 8. veka bili su podeljeni između Karantanije i Obra, ali su se u

9. veku ponovo udružili u Karantaniji. Ovu su pokorili Germani i tako se razvoj karantanskih

Slovena odvojio od razvoja drugih južnoslovenskih plemena.

Toponimi

Iz toponima saznajemo i šta se dogodilo sa starosedeocima. Naselja na ovom prostoru

pretrpela su velike gubitke i razaranja već sa dolaskom germanskih naroda i sa hunskim

napadima. Dolaskom Slovena sva su razrušena, osim nekih mesta u tršćanskom zalivu i zapadnoj

obali Istre. Od retkih poznatih naseobina iz tog vremena, mnogima se nije sačuvalo ni ime

(Emona). Toponimi nas upozoravaju da su Slovene zainteresovale ruševine rimskih naselja, pa

su tim mestima davali slovenska imena, ne znajući za originalna. Druga mesta su, pak, svoja

imena proširila na ceo kraj (Podjuna), a neka su svoja imena zadržala (Ptuj, Celje, Kranj).

Očuvala se većina hidronima (Krka, Mura, Drava, Sava), pa i imena manjih reka i potoka, dok su

oronimi skoro svi slovenski. Neki toponimi ukazuju na to da su Sloveni zatekli starosedeoce.

Alpski Sloveni su ih nazivali imenima koja u sebi sadrže etnonim Vlah (Laško, Lahovče,

Lahovnik).

Romanska naselja su bila porušena, spaljena, što od strane Germana, što od strane

Slovena. Sloveni su, međutim, bili na nižem stupnju razvoja i gurnuli su u zaborav već stečene

romanske privredne i kulturne tekovine. Ostatak Vlaha je dočekao Slovene i uticao na njihov

privredni i društveni razvoj. Kao ratni zarobljenici učestvovali su u životu Slovena i bitno su

doprineli njihovom prelasku iz plemenskog uređenja u klasno. Uticali su i na razvoj

poljoprivrede, mada je na promene u tom pogledu alpske Slovene prisiljavala i sama klima i

druge prirodne pojave. Od starosedelaca nisu preuzeli plug na točkovima, nego su dalje razvijali

ralo. Počeli su da ustaljuju njive. Ustaljivanje naselja pospešilo je razvoj voćarstva i

vinogradarstva, koje su preuzeli od starosedelaca.

Razvoj poljoprivrede uticao je na imovinske odnose. Razvija se lična imovina, a očuvali

su se samo zajednički pašnjaci. Veliki je uticaj starosedelaca na planinsko stočarstvo. Gajenje

peradi i pčelarstvo Sloveni su doneli iz pradomovine. Znali su i za neke zanate: kovački, tkački,

lončarstvo.

Naselja Alpskih Slovena većinom nisu bila utvrđena i malo je njihovih tragova. S kraja 8.

veka poznate su sojenice, ali je verovatno već u to vreme prevladala kuća sa jednom prostorijom

u kojoj je bilo i ognjište. Naseljavanje današnje Slovenije bilo je mnogostruko. Reč je o dva

velika talasa doseljavanja Slovena, tu su i romanski starosedeoci kao i ostaci germanskih

plemena. U 9. veku su Slovenci bili podeljeni na više grupa, imali su svoje knezove i poglavare

plemenskih jedinica. Još se nisu bili oformili kao jedna celina. Slovenski jezik u Alpima i na

Balkanskom poluostrvu bio je jedan organizam iz koga su se tek kasnije razvili južnoslovenski

jezici.

SREDNJI VEK

ZAČECI KNJIŽEVNOSTII RAZVOJ KNJIŽEVNOG JEZIKA

Slovenska plemena koja su u 8. veku živela na području između Alpa, Panonske nizije i

Jadranskog mora prevođena su u novu, hrišćansku religiju uz pomoć nemačkog, ali i irskog

misionarskog metoda. Ovaj drugi je vodio računa o običajima i jezicima pokrštavanih naroda.

Pretpostavlja se da su najvažniji hrišćanski verski obrasci i molitve (Oče naš, Apostolsko Vjeruju,

ispovest prilikom krštenja itd), prevedeni sa latinskog na slovenački početkom 9. ili možda još krajem 8.

veka, ali najstariji sačuvani pisani spomenici potiču s kraja 10. i početka 11. veka. To su tzv. Brižinski

(ili Frajzinški) rukopisi, dve molitve i jedan homiletički tekst (propoved o grehu i pokori); tekstovi su

zabeleženi između 972. i 1039. godine u jednom nemačkom homiletičko-molitvenom priručniku. Ovde

korišćeni jezički obrasci pripadaju vremenski različitim epohama, što upućuje na zaključak da su

molitve korišćene i ranije na tom jeziku. Određene stilske i jezičke karakteristike svedoče o postojanju,

mada samo posredne veze sa starocrkvenoslovenskom književnošću. Naime, delovanje solunske braće,

Ćirila i Metodija, kao i slovenska akcija pokrštavanja uopšte nije predstavljala snažniji impuls: dotakla se

samo krajnje severoistočnog ruba slovenačke teritorije.

Pošto Slovenci ni politički ni verski nisu bili samostalni nego podložni nemačkoj, odnosno

rimskoj vlasti, osnovni nosioci pismenosti i književne delatnosti, plemići i više sveštenstvo, bili su tuđi

domaćem etničkom elementu. Zato srednjovekovnih rukopisa na slovenačkom jeziku ima malo.

Pored Brižinskih, značajni su još i Ratečki (ili Celovški) rukopis iz 14. veka (oko 1380), te

Starogorski rukopis iz 15. veka (nastao između 1492. i 1498); oba sadrže osnovne molitve (Oče naš,

Zdravo Marijo, Vjeruju). U jednom od tada najvećih manastira, Stična, u 15. veku nastala su dva

rukopisa: prvi je datiran godinom 1428. i predstavlja zapis na slovenačkom jeziku, ali iz pera nekog

češkog monaha; njegovu sadržinu čine dve molitvc. Drugi Stiški rukopis je iz godine 1440, zapisalo ga

je slovenačko svešteno lice, a pored molitava sadrži i prvu strofu jedne uskršnje crkvene pesme. Smatra

se da je to najstariji zapis jedne slovenačke pesme uopšte.

Osim molitvenih obrazaca na slovenačkom su se iz srednjeg veka sačuvali i pojedini dokumenti

koji svedoče da su Slovenci već tada imali neke svoje pravne običaje i pravnu terminologiju na svom

jeziku (sačuvane su zakletve koje su polagali upravnici pojedinih gradova, npr. Kranja, Radovljice,

Škofje Loke). U 11. veku uveden je obred ustoličavanja karantanskog kneza (docnije i vojvode) na

Gosposvetskom polju (danas u Austrijskom delu Koruške) uz obred na narodnom jeziku. Taj se običaj

sačuvao sve do 15. veka, mada je ustoličavanje tada bilo već samo simbolično, jer je car određivao

kneza (nije ga više birao narod); ipak, predstavnik narodne skupštine predavao bi knezu simbole

kneževine uz reči (na koruškom dijalektu) koje treba da garantuju njegovu pravičnost i pravovernost.

Narod je potom pevao himnu zahvalnicu, takođe na narodnom jeziku.

Sačuvalo se i nešto kraćih zapisa (Škofjeloški rukopis npr. sa slovenačkim nazivima za mesece

iz 15. stoleća), a pojedini slovenački stihovi ili sintagme mogu se naći i unutar nekih nemačkih tekstova.

Jedan štampani letak iz 1515. godine donosi, npr. nemačku pesmu uperenu protiv seljaka koji učestvuju

u seljačkoj buni. U nemačke stihove ugrađeni su slovenački pokliči: „stara pravda" i ,,le vkup, le vkup

uboga gmajna". Smatra se da su to prve štampane slovenačke reči. — Kada je želeo da ohrabri svoje

sunarodnike i podstakne ih na novu borbu, godine 1941, Oton Župančič je baš te reči-pokliče ugradio u

svoju čuvenu pesmu Veš, poet svoj dolg?

U rukopisima se ispoljavaju jasne razlike medu narečjima. Vremenski najstarije je karantansko,

prisutno u jeziku Brižinskih spomenika, osnovnih molitava i kneževske zakletve. Druga dijalektalna

osnova nastala je prenošenjem koruške tradicije u gorenjski prostor (Ratečki rukopis, zakletva koju je

zapovednik grada Kranja izgovarao zaklinjući se na vernost svojim sugrađanima), dok jezik Stiškog

rukopisa pripada dolenjskom dijalektu, iz kojeg je docnije, u 16. veku, neposredno proizišao slovenački

književni jezik Primoža Trubara.

Naddijalektalni jezik bio je latinski. U tadašnjim žarištima kulture, manastirima, prepisivali su se

spisi crkvenih otaca (Avgustina, Jeronima, Grigorija Velikog i dr), žitija svetaca, ali i dela raznih

mističara i filozofa. Prepisivanje knjiga te bavljenje naukom spadalo je u redovničku dužnost. Najveća

kulturna središta bili su manastiri Stična, Bistra, Žiče, Jurklošter. Posedovali su bogate rukopisne

biblioteke od 12. veka pa nadalje. To su pre svega bogoslužne knjige, Biblija sa istumačenim

evanđeljima, dela crkvenih otaca, žitija svetaca, ali i gramatički i homiletički priručnici, kalendari,

narodni lekari, pesmarice. — U manastirima su pisane i hronike lokalnih zbivanja i istorije grofovskih

porodica. Liber certamm historiarum (Knjiga pojedinih događaja, 1340 — 1343), čiji je autor jedan

kaluđer francuskog porekla koji je živeo i radio u koruškom manastiru Vetrinje, spada među

najpouzdanije istorijske izvore iz toga vremena. — Pisanje hronika na latinskom jeziku dugo se održalo.

Još početkom 16. veka zabeleženi su, i to u versifikovanoj formi, dogadaji iz Škofje Loke iz 1515 — 16,

na latinskom jeziku i još uvek u skladu sa sredjovekovnom hroničarskom poetikom.

Nemačko plemstvo na slovenačkom tlu bilo je u dodiru sa viteškom kulturom i tradicijom, mada

su i na nemačkom jeziku češće nastajali crkveni nego svetovni tekstovi. Iz 15. veka potiče prva hronika o

celjskim grofovima (Cilienchronik, 1435—1460) napisana na nemačkom jeziku. Pisana je u tipičnom

srednjovekovnom religiozno-moralističkom duhu, događaji se nižu linearno, beleži ih svedok, sa jasnom

svešću da će tako sačuvati trajnost događaja i ličnosti iz grofovske porodice. Život celjskih grofova

doista je postao u docnijoj literaturi 19. i 20. veka zahvalna građa za pisanje drame i proze (postoji čak

dvadesetak drama o grofovima celjskim!). — Iz 15. veka poznata je još Koruška hronika iz pera običnog

seoskog župnika Jakoba Unresta, izvor manje istorijskih, a više sociokulturnih podataka.

Osim hronika i zapisa iz ovoga vremena valja spomenuti i likovne umetnosti (crkvene slike i

freske) kao izraze duha i kulture ondašnjeg čoveka. Najpoznatije do danas sačuvane oslikane

srednjovekovne crkve jesu: hodočasnička crkva na Ptujskoj gori, Crngrob i Sv. Primož u Gorenjskoj,

Hrastovlje u Istri. U crkvenoj muzici iz ovoga vremena karakteristično je uvođenje gregorijanskog

korala, što znači upoznavanje sa komplikovanim tonskim sistemima kako bi se što bolje izrazila

smernost, smirenost, nebeski mir i blaženstvo. — Po plemićkim dvorovima gaji se i svetovna muzika.

Slovenačko stanovništvo u doba srednjeg veka čine pre svega seljaci (slobodni, poluslobodni i kmetovi),

rudari, dvorske sluge, najamni vojnici, ali se pojavljuju već i studenti evropskih univerziteta. U 15. veku

među profesorima bečkog, praškog i krakovskog univerziteta sreću se imena slovenačkog porekla. Tako

se, na primer, profesor koji je tumačio Aristotela u Beču potpisivao sa Nicolaus de Styria (iz Štajerske),

Cicerona je tumačio Briccius Preprost iz Celja, građansko pravo je predavao Lovrenc iz Gornjeg Grada,

dok je Jurij iz Celja bio profesor na medicinskom fakultetu. Najpoznatiji među učiteljima i filozofima

poznog srednjeg veka jeste svakako Matija Hvale iz Vača kod Litije. Dostigao je visok položaj dekana

fakulteta umetnosti, a predavao je logiku. Najznačajnije njegovo delo predstavljaju tri traktata-komentara

tada važećeg udžbenika logike (Parvulae philosopiae naturalis, 1512). Obim komentara trostruko je

veći od prvobitnog udžbenika i odlikuje se preglednošću, sistematičnošću, korišćenjem nove, modernije

literature, koja svedoči da je ovaj autor već bio na prelazu iz srednjovekovne sholastike u humanizam.

Posvetu i pohvalu Hvaleovim Komentarima napisao je tadašnji bečki poeta laureatus, Joahimus

Vadianus, koji inače slovi kao značajni humanista iz Švajcarske.

Primivši hrišćanstvo, a sa njim i latinski jezik, Slovenci su se uvrstili u zapadno-evropsku crkvu i

civilizaciju. Srednjovekovni univerzalizam, zasnovan na upotrebi latinskog, bio je snažan integrativni i

kulturni faktor. Ipak, kao nesamostalan, nedržavni narod, Slovenci toga doba nisu imali razvijen onakav

stepen kulture kakav je karakterisao srednju Evropu.

Slovenački jezik korišćen je samo u osnovnim verskim molitvama i ponekim pravnim

dokumentima. Kao najvrednije ostvarenje izdvajaju se Brižinski spomenici, a osobito onaj njihov deo

koji sadrži svečanu crkvenu propoved. Svi sačuvani rukopisi iz ovog vremena značajna su potvrda

obavljanja bar dela obreda na narodnom jeziku, a nezaobilazni su i u rekonstruisanju istorije slovenačkog

jezika.

USMENA KNJIŽEVNOST

Kao deo južnoslovenske usmene tradicije, slovenačka narodna poezija nosi obeležja slična

tradiciji ostalih južnoslovenskih naroda. Uz pretpostavku da je čitalac sa srpskohrvatskog jezičkog

područja stekao svoju predstavu o prirodi usmene književnosti na osnovu poznavanja pre svega usmene

tradicije nastale na tom jeziku, ovde će biti ukazano samo na one specifičnosti slovenačke usmene

poezije koje svedoče o razlikama u karakteru, „duši" naroda. Iako nije uvek umetnički dorađena, jer

njeni efekti, a ni ciljevi nisu (uvek) estetski, nego praktični (obredni, običajni...), usmena književnost

jednog naroda je i osnova od koje polazi i na koju se (različito) nadovezuju docniji umetnici. I među

slovenačkim pesnicima bilo je i ima mnogo onih koji se oslanjaju na narodnu poeziju, transformišući je i

koristeći u skladu sa sopstvenom poetikom. U doba romantizma i ranog realizma i na slovenačkom tlu

se osetio snažan uticaj srpskohrvatske epike: Jernej Kopitar, Fran Levstik i drugi upućivali su na ovu

epiku kao uzor budućim slovenačkim piscima. Ali, pravi, kreativan uticaj na domaće stvaralaštvo mogla

je izvršiti pre svega domaća tradicija. Ovde ćemo je prezentirati u njenim osnovnim specifičnostima.

Ustaljena je predstava o usmenoj književnosti kao izrazu nižeg, seoskog staleža, nasuprot

pisanoj, koja se stvarala na dvorovima, po zamkovima i manastirima. No, ipak je nedvosmisleno da ove

dve vrste stvaranja u doba srednjeg veka u srpskoj književnosti npr. ne žive sasvim odvojeno i nezavisno

jedna od druge: iako je srpska srednjovekovna pisana književnost stvarana na svečanom, arhaičnom,

običnom čoveku nerazumljivom jeziku, pojedine scene iz viteškog života (svečani ručkovi, bojevi,

megdani, zakletve) našle su mesta i u usmenoj književnosti, dok je u pisane hronike ulazila često onakva

„istorijska istina" kakva je stvorena u usmenoj epskoj pesmi. U slovenačkoj književnosti ove dve

delatnosti karakteristične za stvaralaštvo u srednjem veku, pisana i usmena književnost, mnogo su

strožije i doslednije odvojene. Elitna, feudalna kultura bila je na stranom jeziku, nemačkom ili latinskom,

i predstavljala je izraz tuđinske vlasti; socijalna podvojenost (kmet — feudalac) pojačana je etničkom

podvojenošću (naš — strani). Junački događaji (ratovanja, megdani) i herojski likovi nisu predstavljali

deo slovenačkog života, pa se ljudi sa njima nisu identifikovali.

Iz ovoga proizilazi druga velika i lako uočljiva specifičnost slovenačkog usmenog stvaralaštva:

dominacija lirske poezije. Kako se radilo o dva odvojena sveta — tuđem, feudalnom, viteškom,

herojskom, borbenom i, s druge strane, domaćem, svakodnevnom, seljačkom, zavisnom od rada,

vremenskih uslova, „volje božije", logično je da se slovenački čovek mogao identifikovati samo sa onim

što je njemu bilo blisko. Otud dominacija ljubavne poezije, zatim pesama uz rad, obrednih i običajnih

pesama. Kako na teritoriju Slovenije kao dela Evrope zalaze i putujući sveštenici, hodočasnici, trgovci,

šegrti-lutalice, studenti, pa i profesionalni pevači (domaći izraz za njih je „igrci"), logično je da se preko

njih prenose razni motivi iz srednjovekovne usmene tradicije, ali se u domaćem usmenom stvaralaštvu

primaju uvek samo oni koji odgovaraju socijalnom statusu domaćeg stanovništva. Folkloristi su

ustanovili da su se najlakše primali putujući ljubavni motivi, kao i legende iz hrišćanskog verovanja.

Pojedini istorijski događaji (verski ratovi, borbe sa Turcima i, kasnije, sa Francuzima), kao i

pojedine istorijske ličnosti (Matija Korvin, u narodnoj pesmi poznat kao Kralj Matjaž, pa zatim Ravbar,

Lamberger i dr.) nalaze mesta u slovenačkim epskim pesmama. Ali te pesme, za razliku od srpskih

junačkih, ne nastoje da budu istorija zbivanja, nego kratak, sažet subjektivan uvid u ta zbivanja.

Slovenačka epska pesma „uprkos eventualnim faktografskim detaljima, nije opis, nego komentar

određenog događaja" (M. Terseglav). Veoma često, epski događaj je potisnut, a u prvi plan izbija

ljubavna tematika (Kralj Matjaž i Alenčica; Kralj Matjaž u turskoj tamnici. Po tome što se ne

upušta u potanko opisivanje, već samo nagovesti da se nešto zbilo, po zgusnutosti kazivanja slovenačka

epska pesma podseća na baladu. S druge strane, česti optimistički završeci pesama (pobeda naizgled

slabijeg u pesmi Pegam i Lamberger; pravedno kažnjavanje nemilosrdne gospode u pesmi

Nemilosrdna gospoda i sl), približavaju epske pesme romansama, koje uvek, za razliku od balada,

imaju srećan ishod. Iako se u ovim pesmama sreću i širi društveni problemi (odnos seljaka i plemića) i

istorijski događaji (odjeci seljačkih buna, ratovanja sa Turcima i Francuzima), odlučujuću ulogu u svim

sukobima imaju porodični odnosi, a kao posebno jaka ličnost pojavljuje se majka (otac gotovo da i nije

zastupljen, češći akter je majčin brat) zatim sestra i dragana.

Čak i izučavanja usmenog stvaralaštva nastalog u doba narodnooslobodilačke borbe pokazuju

da je i tada usmena poezija puna razmišljanja o surovosti rata i čežnje za toplim porodičnim životom i da

je tih osećanja znatno više nego vatrenog rodoljublja i ponosa.

U tesnoj vezi sa do sada spomenutim specifičnostima slovenačke usmene književnosti jeste i

činjenica da je ona od vajkada bila povezana sa melodijom i pevanjem; izvan te melodije ona se i ne

može izučavati. Književna teorija i folkloristika govore o dva osnovna modela usmene poezije:

recitativnom, u kojem preovladuje govorni akcenat (tu spada južnoslovenska usmena tradicija) i modelu

u kojem preovladuje muzički akcenat i ritam, gde spada i slovenačka usmena poezija. To znači da

struktura stiha, ritam pesme, povezivanje pesme u veće celine-strofe, rimu, učestalost refrena i uopšte

ponavljanja svake vrste, kao i skraćivanja faktografskog i istorijskog — sve to stoji u čvrstoj i

nerazlučivoj vezi sa činjenicom da su se sve slovenačke usmene pesme pevale. Sto se građenja stiha tiče,

„pesnik pri izvođenju podređuje tekst melodiji, pa stihovi nemaju uvek isti broj slogova. Različita dužina

stiha ne znači da ovaj nije građen na određenim zakonitostima. Ali one su određene strukturom

melodijskog stiha, u koju pevač može unositi više reči, ili ih pak izostavljati. U muzičko-ritmičkoj shemi

to ne povlači odstupanja, pošto pesnik može da zameni dve četvrtine sa četiri osminke ili jednom

polovinom, zavisno od dužine teksta. Ako osim ovog punjenja i pražnjenja melodijskog stiha vodimo

računa i o podtaktu ili anakruzi, onda je razumljivo što stihovi u istoj pesmi ne moraju biti iste dužine.

Sto se tiče metrike, zanimljivo je napomenuti da je slovenački usmeni stih po metričoj strukturi

prevashodno trohejski i daktilski (kao i stih srpske usmene i pisane poezije) sa jednim predtaktom na

početku, dok je dominantni metar u slovenačkoj pisanoj poeziji 19. i 20. veka — jamb i amfibrah.

Najstariji stih, a u baladama i najčešći, jeste lirski deseterac (5+5 slogova): „Prelepa Vida /

plenice prala"; taj stari stih u novijim lirskim pesmama ume da se pojavi i raspolovljen na dva petosložna

stiha: ,,Ko bi on vedel // Kak men je hudo". Noviji, a gledano u celini, učestaliji u danas sačuvanim

pesmama jeste trodelni (,,Oj sveti, // sveti, // lunica") ili dvodelni osmerac (,,Je pa davi / slanca padla"),

koji se u distihu, a i u katrenu, najčešćoj strofi slovenačke lirike, smenjuje sa sedmercem: ,,Je pa davi

slanca padla // na zelene travnike, // je vso travco pomorila // in vse žlahtne rožice".

Najmanje izučavan, a za čitaoca sa strane svakako iznenađujuć značenjski sloj slovenačke

lirsko-epske, pa i lirske pesme jeste onaj koji svedoči o okrutnosti među ljudima, o surovim odnosima

čak i među članovima najuže porodice (Rošlin i Verjanko — pesma se može tumačiti i kao svojevrsni

odjek Orestovog mita), o okrutnim narodnim običajima (balada Desetnica — deseta kći u porodici

osuđena je na večito lutanje, niko ne sme da joj pruži trajno utočište, čak ni kada je smrtno bolesna i kada

stiže na prag kuće u kojoj živi njena rođena majka), o krvavoj osveti (Plemenita gospa zakolje

majerici sina). Pitanje vernosti, neverstva, lične sreće, ponižavajućeg položaja žene u srednjem veku

(Lepa Vida) iskazana su neposrednije nego što smo navikli na osnovu poznavanja balada nastalih na

srpskohrvatskom jezičkom području. Poezija koja se peva ne mora biti i nije nužno uvek meko-lirska,

duboko osećajna; okrutne i surove slike unutar porodičnog, svakodnevnog života čine zapravo ravnotežu

i pandan sentimentalno-razneženim pesmama, kakvih ima pretežno među znatno mlađom, ljubavnom

lirikom.

Surove ljudske sudbine i tragičan položaj čoveka, a posebno žene u društvu karakteristični su

motivi slovenačke balade, a ova, po opštem mišljenju proučavalaca, važi kao ono najbolje što se iz

usmene slovenačke tradicije sačuvalo do današnjih dana. Najvrednijim, estetski najzrelijim smatraju se:

Lepa Vida, Desetnica, Mlada Breda, Gospod Baroda, Zarika i Sončica. Baladni motivi, običaji i

verovanja koja tu srećemo veoma su stari i sačuvali su mnogo mitotvorne svesti i simbola. Mitsko

poimanje sveta je uvek u izvesnom smislu haotično ili — tačnije — celovito: ono ne razdvaja dobro i

zlo, život i smrt, sve je u svemu sadržano, jedinka u kolektivu i kolektiv u jedinki. I onda kada su

hrišćanski sveci (Majka Marija, sv. Petar, sv. Stefan, sv. Florijan...) preuzeli funkcije paganskih simbola,

pesme su ostale unutar tipično mitskih modela funkcionisanja sveta. Tako su u praslovensku mitsku

svest i verovanja veoma rano prodrli doživljaji i slike iz hrišćanskog, a posredno i antičkog sveta, slike i

figure iz hrišćanskog verovanja samo su zauzele mesto u pojmovnom i vizuelnom svetu tek pokrštenih

Slovena, ali se njihova mitska svest nije iz korena promenila. Jake naslage paganskog mogu se

prepoznati u brojnim obrednim i običajnim pesmama. Izrazit kult Bogorodice u ranom hrišćanstvu ima

za posledicu to da se o Majci Mariji veoma često pevalo i docnije. Marijanske pesme su među

najbrojnijim crkvenim i pobožnim pesmama.

Od pesama koje su se i do danas sačuvale, sem obrednih i običajnih najbrojnije i najpopularnije

(često se pevaju) jesu ljubavne pesme (Pojdem u Rute, Je pa davi slanca padla, Sinoči sem na

vasi bil). Ljubavni motiv se često vezuje za motiv rastanka, bilo zbog neverstva dragog ili dragane, bilo

zbog odlaska dragog u vojsku. Tzv. vojničke pesme, svakako novijeg datuma, spajaju se tako i povezuju

sa ljubavnim. Odlaženje u vojsku opevano je kao smrtna opasnost, a ne kao podvig i junaštvo. Ne samo

da su vladar i država kojima je vojnik morao služiti bili tudi običnom vojniku, nego je vojna služba

proklinjana i zato što je dugo trajala (isprva doživotno, zatim je skraćena na 14, a od 1845. na osam

godina službovanja).

Priroda usmene tradicije dobrim delom je obeležila i čak odredila način njenog korišćenja u

pisanoj književnosti.

S obzirom na dominaciju lirskog narodnog pesništva u slovenačkoj književnosti je najkreativniji

bio i morao biti ritmičkomelodijski uticaj: pisana poezija „preuzimala" je zvučnu stranu narodnih

pesama. Sadržinski elementi usmene književnosti stvaralački su oživeli — ne u epskoj poeziji, kakvu su

pojedini manje uspešni pesnici negovali naročito u deceniji posle Prešernove smrti (1848 — 1858), nego

u Levstikovoj prozi, a pre svega u njegovoj pripoveci Martin Krpan s Vrha.

Levstikovo delovanje je u celini posvećeno oživljavanju proze. Levstik deluje na pragu

realističke epohe, ali baš iz njegovih i/laganja s kraja pedesetih godina prošlog veka može se zaključiti

dosta toga o ukupnom dotadašnjem odnosu slovenačke pisane i usmene tradicije. Za razliku od srpske i

hrvatske predromantičarske i romantičarske književnosti, slovenačka nije doživljavala usmenu poeziju

kao izvor bogatog leksičkog materijala. Kopitarev pokušaj da i u slovenačkoj književnosti uz pomoć

svojih pristalica uvede isto ono što je Vuk uradio u srpskoj, nije mogao uspeti, pored ostalog i zato što

slovenačku književnost na početku 19. veka nije karakterisala ista, pa ni slična situacija: nije trebalo

zameniti jedan (stari, običnom čoveku nerazumljiv) književni jezik nekim novim, govornim. Leksička

struktura tadašnjeg slovenačkog jezika (Prešernovog, pre svega) oslanjala se na pisane, pretežno crkvene

i moralno-pobožne tekstove koji su na tom jeziku nastajali još od 16. veka pa nadalje; jezik

Dalmatinovog prevoda Biblije (1584) bio je osnova pisanih tekstova, a i sam Kopitar je u svojoj

Kranjskoj gramatici (1808/9) poštovao upravo tu tradiciju. Jezik i struktura stiha Prešernove poezije

imala je takođe snažne korene u domaćoj i evropskoj pisanoj, a mnogo manje i usmenoj tradiciji.

Standard pisanog slovenačkog jezika stvoren u 16. veku i razvijan potom u književnosti i filologiji nije

se tako bitno razlikovao od govornog jezika kao u srpskoj književnosti od srednjeg veka do Vuka; kada

se u srpskoj književnosti od Dositeja do Vuka počeo uzdizati govorni jezik u književni, logično je da je

leksika usmene književnosti morala postati izvor i uzor pisane književnosti. — I u hrvatskoj književnosti

bilo je razloga da se pretežno štokavska srpskohrvatska epika prima i kao izvor bogatog leksičkog

materijala: Hrvati u doba ilirizma uvode štokavski književni jezik, iako su sami ilirci većinom kajkavci i

čakavci. To je bio razlog više za njihovo interesovanje za (usmenu) književnost nastalu na štokavskom

narečju.

Interesovanje za usmeno stvaralaštvo javilo se među učenim Slovencima još u doba

prosvećenosti: u dva značajna prosvetiteljska središta, Pohlinovom i Cojsovom kružoku, bilo je ljudi,

prevashodno sveštenika, koji su sakupljali uglavnom kraće forme (poslovice, izreke, basne, priče).

Valentin Vodnik, pesnik s kraja 18. veka, sakuplja narodne pesme, ali i piše poeziju koristeći melodijsku

i ritmičku strukturu narodnih lirskih pesama. Predromantičari, Janez Primic, Urban Jarnik, Matevž

Ravnikar Poženčan i drugi, prihvataju Vodnikovu obradu amfibraha, „pozajmljenog" iz usmene tradicije

i pretočenog u ritam tzv. alpske poskočice. Početkom 19. veka rad na sakupljanju narodnih umotvorina

je sve intenzivniji, mada i nadalje sakupljena građa ostaje u rukopisu ili se (eventualno) koristi kao

etnološka građa (Urban Jarnik npr. piše dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka niz etnoloških studija

na nemačkom jeziku, a na osnovu iste građe sastavlja i etimološki rečnik). Tokom prosvetiteljskog i

predromantičarskog perioda javlja se i veoma veliki broj pesnika ,,na narodnu"; oni pišu poučno zabavne

pesme u duhu i ritmu narodnih, ali sa hrišćanskom moralnom porukom (Leopold Folkmer, Peter

Dajnko, Andrej Slomšek, Matevž Ravnikar Poženčan i dr). Ova praksa pisanja didaktičke poezije ili čak

obredno-crkvene u ritmu i — često — sa preuzetiim melodijama narodnih pesama nastavila se tako reći

tokom celog 19. veka u literaturi namenjenoj puku. Ritmičko-melodijsko nadovezivanje na narodnu

poeziju, započeto u duhovnoj poeziji Primoža Trubara i svetovnoj pesmi Valentina Vodnika, prihvaćeno

je i razvijano kako u estetski relevantnoj predromantičarskoj poeziji, tako i u poučno-zabavnim, pa čak i

crkvenim pesmama za običnog čitaoca.

Sa pojavom zrelog romantizma uticaj narodne književnosti na umetničku je smanjen; Prešern

jeste prihvatio i vodnikovsku alpsku poskočicu, kao i narodni osmerac, ali je veći deo svoje poezije pisao

u formalno komplikovanom obliku (sonet, stanca, gazela i dr). Izmenila se i praksa zapisivanja narodnog

blaga. Pod uticajem teorije braće Slegel o značaju samo izuzetnih, pesnički i jezički savršenih formi na

savest i duh naroda, sakupljene pesme se estetizuju, odnosno doteruju. Tako rade svi saradnici almanaha

Kranjska čbelica. Najagilniji sakupljač iz tog kruga ljudi okupljenih oko spomenutog almanaha bio je

Prešernov prijatelj ANDREJ SMOLE (1800-1840), ali je i njegova zbirka ostala u rukopisu. I sam

Prešern je „estetizovao", umetnički doterao nekoliko slovenačkih narodnih balada, među kojima je

najpoznatija Lepa Vida. Tek je stranac, Poljak EMIL KORITKO (Korytko, 1813 — 1840) pokušao da

izmeni ovu praksu i zapisuje usmenu poeziju onako kako mu je pevači kazuju, odnosno pevaju. Kako ni

on, zbog iznenadne smrti, nije uspeo sam da objavi sakupljeni materijal, nego su to učinili njegovi

prijatelji, Jurij Kosmač i Miha Kastelic (zbirka je izišla u 5 tomova, 1838 —1844), princip estetizacije

zapisanoga ni tu nije sasvim izostao. Tek je STANKO VRAZ u potpunosti bio svestan značaja

primarnog, funkcionaltiog života narodnih pesama, pa je odbacio estetski princip prikupljanja pesama i

prvi skrenuo pažnju na značaj varijanata i samih tiagmenata sačuvanog narodnog blaga. No, iako je

sakupio popriličan broj pesama, Vraz je uspeo da objavi samo jednu zbirku (Narodne pesni ilirske,

1839), dok je preostali sakupljeni materijal iskoristio KAREL ŠTREKELJ (1859-1912), koji je krajem

prošlog i početkom ovog veka (1895 — 1923) izdao četvorotomnu, naučno obrađenu zbirku Slovenske

narodne pesmi.

Vrazovo sagledavanje umetničkog, ali i političkog značaja usmene književnosti (traženje u njoj

onih elemenata koji doprinose boljem međusobnom upoznavanju „raznih slavjanskih plemena")

otvorilo je novu etapu u odnosu usmene i pisane slovenačke književnosti. Ona dolazi do punog izražaja

posle martovske revolucije i Prešernove smrti. Model pisanja poezije po uzoru ,,na narodnu"

primenjivan u eposi predromantizma i romantizma u poučno-zabavnoj književnosti namenjenoj

običnom čitaocu, prihvaćen je sada i u „učenoj" poeziji, pre svega epskoj, koja svoj uzor i svoje, suviše

mehanički i usko shvaćeno izvorište ima u srpskohrvatskoj narodnoj epici. Sa ovom praksom prekida

Fran Levstik, uvodeći u odnos između usmene i pisane književnosti nov, parodični odnos. Parodirajući

modele romantičarskog pevanja, uzdizanja i veličanja epskih heroja, Levstik otvara vrata nove,

realističke epohe, koja će usmenoj književnosti pristupiti dvojako: s jedne strane, poštovaće vrednost

autentičnog zapisa, a s druge će folklornu građu uzimati samo kao podlogu za visokoumetnička,

autentična individualna dela (takvu poeziju piše npr. A. Aškerc).

U vreme moderne, odnosno zaokreta ka modernoj književnosti, početkom 20. veka, veza

između usmene i pisane književnosti ponovo postaje intenzivna, s tim što je taj odnos sada bitno drukčiji.

Usmena poezija postaje oslonac za objektivizaciju pojedinih ličnih doživljaja, kao i podloga za

labavljenje logičke strukture pesme, za bogaćenje njenih asocijativnih polja. Folklorna tradicija pokazala

se kao idealna celina koju moderni stvaralac može da razgrađuje, a da se ona ipak, makar u delićima,

prepoznaje, da uvek čitaocu omogućuje polje asocijacija zajedničko sa onima koje je stvaralac imao na

umu pišući delo. Taj tip odnosa između usmene i pisane književnosti u suštini važi sve do danas, dakako

znatno radikalizovan.

REFORMACIJA

U 16. veku, u vreme već poodmaklog renesansnog procvata umetnosti u Italiji, Španiji,

Francuskoj i Engleskoj, humanistička misao je u severnim delovima Evrope, osobito u Nemačkoj,

dovela pre svega do reforme u oblasti crkvene organizacije i religioznog učenja uopšte. Odjeci

reformacije ili protestantizma zapljusnuli su Sloveniju, a osetili su se i u pojedinim kajkavskim i

glagoljaškim delovima Hrvatske.

Ne samo da se vremenski bar delimično poklapa sa renesansom, reformacija i proizilazi iz istog

početnog impulsa (humanizam kao ideologija); ali razvija se u drugim geografskim područjima i vezuje

pre svega za preporod crkvene ideologije, ne umetnosti. Dok su u okviru renesanse stvorena dela trajne

umetničke vrednosti, u okviru reformacije pisana i štampana reč široko se rasprostirala i u one krajeve u

kojima štampanih knjiga do tada nije bilo (među Slovence i kajkavske Hrvate), ali je književnost bila

strogo podređena verskim ciljevima. Reformatori su (oslanjajući se na 14. glavu Pavlove poslanice

Rimljanima) tražili da liturgijski jezik bude razumljiv svakome. Zapadna, rimska crkva je do tada imala

jedinstven obred na latinskom jeziku. „Nekoliko molitvenih i drugih obrazaca i nekoliko prazničnih

crkvenih pesama i zahvalnica („kirielejsona"), to je bilo sve od tekstova kojima se katolički vernik

neposredno uključivao u liturgiju" (J. Koruza. I samo takvih tekstova bilo je na slovenačkom jeziku. U

doba protestantizma, međutim, sve molitve, crkvene besede, tumačenja verskih načela, kao i duhovne

pesme počinju se objavljivati na narodnim jezicima (nemačkom, pre svega; slovenački protestanti su

svoje tekstove prevodili pretežno sa nemačkog). Osim toga, reformatori su zahtevali da svaki vernik sam

čita Sveto pismo; to znači da je trebalo obezbediti prevod Biblije na narodni jezik (u 16. veku Biblija je

bila prevedena na nemački, a zatim na danski, češki, mađarski i slovenački). Trebalo je takođe naučiti

običnog čoveka da čita, opismeniti ga do stepena razumevanja „reči božije". Reformatorstvo je zato, u

svim zemljama, donelo niz osnovnih jezičkih (rečnici, gramatike) i verskih tekstova u prevodu na

narodni jezik: pored Biblije, često se preštampava Katihizis, zatim duhovne pesme i osnovne molitve.

Mnoge knjige su imale karakter udžbenika i priručnika: čoveka je trebalo pripremiti za odgovoran

zadatak samostalnog čitanja Biblije. Imajući na umu ove principe i ovakvu praksu, možemo reći da je

reformacija bila demokratski pokret, mada stoji činjenica da vodeći reformatori (Luter; Trubar) nisu stali

na stranu seljaka kada su ovi dizali bune. Isto tako, zanemarivali su i ustranu potiskivali narodnu poeziju,

usmeno blago taloženo vekovima u narodu, dok je renesansa (za koju bi se inače moglo reći da je

aristokratski usmerena jer kultura toga vremena predstavlja privilegiju samo viših društvenih staleža) i te

kako koristila folklorno iskustvo.

Pod uticajem nemačkog luteranstva i evropskog humanizma, nekolicina slovenačkih sveštenika

na čelu sa Primožem Trubarom organizuje slovenačku protestantsku crkvu.

PRIMOŽ TRUBAR

Začetnik slovenačke književnosti i najznačajnija ličnost pokreta reformacije u Sloveniji, Primož

Trubar (1508 -1586), rodio se u Dolenjskoj, u selu Raščica, a školovao na Rijeci, u Trstu, Salcburgu i

Beču. U kući tršćanskog biskupa Bonoma još kao mladić se sreo sa humanističkim učenjima Erazma

Roterdamskog kao i sa novim, reformisanim pogledima na Crkvu. I sam je postao sveštenik, čuveni

propovednik koji je, zbog reformatorskih ideja i propovedi protiv sujeverja, protiv podizanja crkava i

veličanja svetaca u tri maha bivao prognan iz Ljubljane, dva puta se u nju trijumfalno vraćao, dočekivan

na ulazu u grad sa velikom pompom. A treći put, zbog knjige u kojoj je izneo svoju viziju buduće

samostalne i autohtone slovenačke crkve (Slovenska cerkovna ordninga — Slovenački crkveni red,

1564) morao je zauvek napustiti domovinu i poslednjih dvadeset godina života provesti radeći kao

pastor u protestantskoj Nemačkoj, u Derendingenu, blizu Tibingena. U ovom malom univerzitetskom

gradu štampao je brojna svoja dela. Grad mu se odužio: na dan njegove sahrane, Univerzitet je bio

zatvoren, a svečani govor reformatoru održao je biskup i kancelar Univerziteta; govor je zatim objavljen

u lokalnim novinama i predstavlja prvu okosnicu za biografiju Primoža Trubara.

Od godine 1550. kada je objavio svoju prvu knjigu, koja je uz to bila i prva štampana slovenačka

knjiga (Katehizis sa Bukvarom) do kraja života Trubar je objavio 22 knjige na svom jeziku, dve na

nemačkom, a za deset knjiga štampanih na „ilirskom" (odnosno hrvatskom — glagoljicom ili ćirilicom)

napisao je predgovore na nemačkom jeziku. Celokupna njegova knjižcvna delatnost bila je u službi

verskog prosvećivanja. Ali pred Trubarom nije stajao samo zadatak da na maternjem jeziku obezbedi

osnovni crkveni tekstovni repertoar, nego pre svega da slovenački jezik — kao književni — konstituiše.

Jer do tada, slovenačka pismenost se svodila na „beleške bez književne tradicije" (F. Kidrič). Trubar je

shvatio da jezik mora biti osnovni integrativni činilac jednog naroda, da mora objedinjavati osobenosti

govora različitih krajeva i tako biti razumljiv što većem broju čitalaca. Trubarevo osećanje jezika je

realno, trezveno (polazi od sopstvenog, dolenjskog narečja, pa ga bogati već donekle urbanizovanim

ljubljanskim govorom), a u izvesnom smislu i vidovito: praksa integrisanja dominantnih narečja, koju je

ustanovio Trubar, a prihvatili ostali protestantski pisci (Jurij Dalmatin, Sebastijan Krelj, Jurij Juričič i dr)

postala je čvrst istorijski oslonac i Jerneju Kopitaru. Na ovom planu konstituisanja književnog jezika na

osnovama narodnog govora, Trubar se može porediti sa reformatorima i utemeljivačima modernog

srpskog (Vuk Karadžić) i hrvatskog književnog jezika (Ljudevit Gaj).

Za pripadnike srpskohrvatskog jezičkog područja posebno je zanimljiva činjenica da je Trubar

smatrao štokavski govor središnjim među brojnim govorima sa „ilirskog" područja: nezadovoljan je bio

jezikom svojih saradnika, glagoljaša iz Istre, Štefana Konzula i Antona Dalmate, pa poručuje svojim

sunarodnjacima iz Ljubljane: „Nađite mi pravog Bošnjaka ili uskoka koji je vešt na pravilnom ilirskom

govoriti i ćirilicom pisati, pa makar i ne znao latinski i talijanski, te nam ga što pre pošaljite" (u Urah,

naime, odakle je pismo i upućeno i gde je formiran izdavački zavod za štampanje protestantskih knjiga;

glavni organizator u tom zavodu bio je Trubar). Svi tekstovi koji su u biblijskom zavodu u Urahu

štampani ćirilicom, pisani su štokavskim narečjem.

Trubareve knjige su većim delom prevodi crkvenih beseda, traktata i molitava, Novog zaveta,

crkvenih pesama (mada je ove i sam pisao). U prevodima, Trubar često odstupa od (najčešće nemačkog)

originala, kompilira i prilagođava tekst domaćim, slovenačkim prilikama. Iz današnjeg ugla gledano,

možda važniji od samih prevoda jesu Trubarevi predgovori. Pisani na nemačkom, oni otkrivaju Trubara

- informatora Evrope o situaciji na Balkanu, o društvenim i verskim prilikama kod Južnih Slovena. To je

činio zato da bi uverio Evropu kako postoje uslovi širenja novih, reformisanih verskih učenja, kao i

duhovnog i verskog ujedinjavanja ovih naroda, a u cilju borbe protiv Turaka. Trubar je verovao da

„prava stara vera" (odnosno reformisana crkva) može učvrstiti čovekovo samopouzdanje, ojačati ga za

borbu protiv nehrišćanske, muhamedanske vere. Ma kako danas izgledalo naivno verovanje da se

neprijatelj može pobediti uz pomoć verskih učenja, ipak je značajno za sam pokret što ga je Trubar tako

usmeravao: dobijao je više novca od nemačkih knezova za svoje (modernim jezikom rečeno)

propagandne publikacije, jer je i Nemcima bilo stalo da sačuvaju granicu i potisnu Turke.

Druga velika opsesija Trubareva bila je borba protiv sujeverja, primitivizma, protiv zidanja

novih crkava, takođe. Njegove crkvene besede ispunjene su ovakvim, u širem smislu prosvetiteljskim

idejama. Kao prosvetitelj i učitelj naroda, Trubar se može porediti sa Svetim Savom.

Trubar je bio i veliki organizator rada: zajedno sa Štefanom Konzulom, sveštenikom, beguncem

iz Istre, osnovao je u Urahu, uz finansijsku pomoć barona Ungnada, štampariju (1561-64) u kojoj su

verske knjige štampane latinicom, ćirilicom i glagoljicom (verovatno je tripliranje svakog izdanja bilo

preskupo, pa je i to bio jedan od razloga propasti ovog biblijskog zavoda, mada je došlo i do ličnih

neslaganja). Trubar je ulagao mnogo truda, ugleda i spretnosti u nalaženje novca za štampanje

protestantskih knjiga, kako na slovenačkom, tako i na hrvatskom jeziku.

Uz sve organizacijske, prevodilačke, propovedničke i pastorske dužnosti, uza sva putovanja i

obimnu korespondenciju koju je vodio sa viđenijim ljudima, crkvenim i svetovnim velikodostojnicima

svoga vremena, Trubar je neprestano razmišljao kako da organizuje, učvrsti i poveže slovenačku crkvu.

U knjizi Slovenački crkveni red formulisao je pravila o jedinstvenom verskom učenju, o jedinstvenim

obredima, jeziku, biranju propovednika, organizovanju škola i sakupljanju novca za škole i crkve.

Prema pravilima tadašnje protestantske crkvene organizacije, samostalna crkva mogla se formirati i

delovati samo u okviru jedne kneževine, pod jurisdikcijom jednoga kneza. Slovenija je, međutim, tada

bila izdeljena na četiri dela (Kranjska, Koruška, Stajerska i Goriška), a sama Kranjska pripadala je

Habzburzima kao privatni posed. Crkveni red je obično pisao, a svakako potvrđivao vojvoda, odnosno

knez te oblasti. Pastor Trubar se odlučio da napravi veliki presedan: da sam napiše i objavi crkveni red

koji bi važio za jedinstvenu slovenačku crkvu. Pored jezika, integrativnu funkciju u životu jednog naroda

pripisivao je Crkvi i tu zamisao naumio je sam do kraja da sprovede. Knjiga je objavljena, ali je uskoro

Trubar zauvek morao napustiti domovinu. No bez obzira na žrtve koje je zbog te knjige podneo, on ju je

izuzetno cenio, a i danas se smatra jednim od najvažnijih plodova reformacije kod Slovenaca; ona nije

samo pravilnik o delovanju buduće slovenačke crkve, nego i važan politički i istorijski čin.

Značajan doprinos slovenačkoj kulturi predstavljaju i Trubareve duhovne pesme. Iako je glavni

uzor i izvor te poezije bila nemačka protestantska pesma, Trubar se oslanjao, osobito u melodiji i na

slovenačku narodnu, a delimično i na pesme nemačkih minesengera. Uz pesme u pesmaricama obično

je štampao i note. Književna istorija izriče relativno visoko mišljenje o Trubarevim stihovima; Mirko

Rupel smatra da su čak tri četvrtine tih pesama izvorne i da su uvek spretno versifikovane: „Ponegde

probije i emocija, snažan himnički zanos, a ponegde se naslućuje borba vesifikatora sa formom i

izrazom. Trubareva pesma je sve negde do osamdesetih godina apsolutno, a potom relativno dominirala.

Podstakla je i veći broj podražavalaca. Za života Trubareva objavljena je u šest izdanja! Zbirka je

preživela protivreformacijske lomače i u 17. veku su je preštampavali najljući Trubarevi neprijatelji, a

slovenački koruški protestanti iz podkloštarskog kraja prepisivali su je i u 18. veku" (M. Rupel)

Tokom slavne protestantske epizode, koja je trajala nešto manje od pola veka, da bi zatim bila

krvavo ugušena, štampano je ukupno 55 knjiga na slovenačkom. Uporedi li se ovaj, za to vreme i te

prilike i te kako impozantan broj, sa brojem knjiga koje je sam Trubar preveo, napisao ili opskrbio

predgovorom, već se — bar kvantitativno — može uočiti koliki je udeo ovog velikog radnika u

reformatorskom pokretu. Trubar spaja protestantsku veru u ,,reč božiju" (čitanje je za njega sveti čin,

ravan krštenju ili svetom pričešću) i humanističku želju da svoj, maternji jezik uzdigne na nivo

književnog i tako ga izjednači sa jezicima onih naroda na kojima već postoje štampane knjige.

Trubar je bio čovek praktičnog uma i idealnog duha, sa jakim osećanjem dužnosti i obaveze, ali

i čovek koji uživa u radu i piše o toj radosti rada. Isto tako, vrlo često izražava osećanje ljubavi prema

svome narodu. Njegovom zaslugom u Ljubljani je otvorena svojevrsna gimnazija, a njegova biblioteka,

ono što je uspeo da sakupi posle 1548. kada je prvi put prognan i kada mu je imovina u Ljubljani

spaljena, knjige koje je posedovao kada su ga konačno prognali iz zemlje, 1564. godine, zavetovao je da

„ostano last vse častite dežele ino cerkve na Kranjskem" (= da ostanu u vlasništvu cele slavne zemlje i

crkve u Kranjskoj). Kranjski staleži, viši društveni slojevi koji su i sami prišli protestantskoj veri,

otkupljivali su docnije lične biblioteke drugih progonjenih pastora, te je tako formiuran fond prve javne

biblioteke u Ljubljani.

Ostali reformatori. Najznačajniji plodovi reformacije

U središtu svih reformatorskih nastojanja nalazila se Biblija. Njenog prevođenja — istina samo

Novog zaveta — laćao se i sam Trubar u više navrata i te prevode je postupno objavljivao. Ipak, Bibliju

u celini na slovenački je preveo učeni pastor JURIJ DALMATIN (1547-1589), koji je još tokom

školovanja sebi postavio prevođenje Biblije kao svoj životni cilj. Sanjao je da taj prevod bude štampan

na domaćem tlu, te je pridobio Janža Mandelca da otvori štampariju u Ljubljani (1575 -1582), ali je

Dalmatinova Biblija ipak štampana u Nemačkoj, godine 1584, jer kada je prevod završen, Mandelc je -

zato što je bio protestant - već bio prognan iz Ljubljane. Tiraž Dalmatinovog prevoda Biblije iznosio je

1500 primeraka, a štampanje je završeno za svega pet meseci, što je veliki podvig, tim pre što je knjiga

raskošno opremljena i bogato ukrašena. U zemlju kojoj je bila namenjena bila je prokrijumčarena

brižljivo upakovana u burad za vino; protestantski pokret je tada već bio žestoko proganjan, te je ova

važna knjiga samo krišom mogla biti širena.

Po tadašnjem običaju, Dalmatin je svoj prevod Biblije opremio predgovorom, u kojem

objašnjava razlike između katoličke i protestantske vere. To je pravi pastorski tekst, i tek u poređenju sa

njim vidi se koliko je Trubar pisao živo, slikovito i religioznom dogmom neopterećeno. Dalmatin je

knjizi na kraju dodao i višejezički rečnik, odnosno „registar pojedinih reči koje se drukčije govore na

kranjskom, koruškom, slavonskom ili bezjačkom, hrvatskom, dalmatinskom, istrijanskom ili kraškom".

Na taj način hteo je da proširi mogućnost korišćenja ovoga prevoda.

Jezik Dalmatinovog prevoda vrlo je bogat, jednostavan, a uglađen. U poredenju sa Trubarevim

prevodima Novog zaveta, Dalmatinov je gipkiji, primereniji materiji koju posreduje. Ova je knjiga

postala temelj slovenačke književnosti: i pošto su ostale protestantske knjige uglavnom izgorele na

lomači, katolički sveštenici su ovu Bibliju koristili još narednih dvesto godina, jer drugi prevod nije

postojao. I svi oni koji su želeli da pišu na slovenačkom, posezali su za ovom knjigom kao jezičkim

uzorom. Tako se, zahvaljujući Dalmatinovoj Bibliji književni jezik iz doba protestantizma ulio i u

moderan slovenački književni jezik: novi prevod Biblije, napravljen u 18. veku pod rukovodstvom Jurija

Japelja, oslanjao se na jezik Dalamatinovog prevoda; i pri kodifikaciji i naučnom opisivanju

slovenačkog književnog jezika, Kopitar je takođe polazio od ovog ključnog protestantskog teksta.

Jedino svetovno lice u okviru pokreta reformacije, ADAM BOHORIČ (1520 - oko 1598),

učitelj i direktor škole, obrazovani humanista, pratio je Dalmatinov rad na Bibliji i iz zapisnika njegovih

redaktorskih napomena nastala je prva slovenačka gramatika pod naslovom Arcticae horulae (1584).

Pisana na latinskom jeziku, ova je gramatika i svoj uzor imala u jednoj gramatici latinskog jezika.

Bohorič je nastojao da dokaže kako je slovenački nekakav pandan latinskom, da se sa tog jezika pravila

mogu prenositi i na slovenački. Značajniji od ovakvog, naučno neodrživog pokušaja pisanja gramatike

jeste Bohoričev predgovor toj knjizi, intoniran u duhu humanističkog rodoljublja. Upravo ovaj

prcdgovor, kome po jačini rodoljubivog tona nema premca sve do vremena nacionalnog preporoda

krajem 18. veka, učinio je ovu knjigu veoma popularnom: u Prešernovo doba je pismo koje su u stvari

stvorili Trubar, Krelj i Dalmatin, nazvano „bohoričica".

Slovenačka protestantska književnost je isključivo verska. Biblija je bila najvažnija knjiga, a

najčešće su se štampali oni priručnici koji su imali za zadatak da uvedu čitaoca u poznavanje osnovne

sadržine Biblije i u njeno razumevanje: to su katihizisi, pojedini delovi Biblije, kao i tri tipa tumačenja

biblijskih tekstova: propovedi, odnosno postile — tumačenja osnovnih evanđeoskih tekstova; opširna

tumačenja osnovnih verskih učenja (traktati); duhovne pesme, koje su često sadržavale osnovna

katehetička učenja.

Nepoverljiva prema usmenoj tradiciji (u posveti za jedno Trubarevo izdanje duhovnih pesama,

Juraj Dalmatin je kao najveću zaslugu tih pesama istakao to što „svuda gde su ušle u upotrebu uglavnom

su nestale druge nepotrebne i sablažnjive ljubavne pesme"), protestantska misao je snažila poverenje u

moć i svetost knjige — „svetog pisma". Upravo ovo poverenje u reč božiju i iz nje izviruće poverenje u

snagu pisane/štampane reči, koje je u slovenačkom kulturnom prostoru još pojačavano stalnim

dokazivanjem, jer se REČ stalno osećala ugroženom, prevladalo je sve teške subjektivne i objektivne

prepreke koje su se javljale na putu uvođenja slovenačkog jezika u pisanu kulturu. Protetsantizmu

(reformaciji) pripada neposredna zasluga stvarnja jezika kao osnove književnosti.

Od velikog je značaja duhovno nasleđe stvoreno u ovo vreme: zahvaljujući delovanju Primoža

Trubara do izražaja su došli značajni integracioni momenti (jezik, Crkva) koji su nastojali da objedine

Slovence i probude u njima patriotsku svest.

Akcija opismenjavanja veoma velikog broja ljudi kako bi mogli odgovoriti jednom od osnovnih

zahteva reformisane vere — samostalnom čitanju Biblije — (u nekim krajevima Gorenjske, naročito u

gradovima, reformisanoj veri prišlo je čak do 80% stanovništva) morala je imati pozitivnog efekta na

stvaranje samosvesti tih ljudi: osposobljeni da čitaju i shvate Bibliju, oni su i na svet oko sebe gledali

trezvenije.

Tokom perioda protivreformacije, odnosno žestokog progona reformatora od strane katoličke

reakcije u 17. veku, mnoge protestantske knjige su spaljene, protestantska vera, svest i samosvest je

potisnuta, ali jedna, najvažnija tekovina reformacije ostala je da živi: to je slovenački književni jezik.

Stvoren u doba protestantizma, zahvaljujući pre svega Trubaru i Dalmatinu, slovenački književni jezik je

u suštini sačuvan do današnjih dana. Leksika se dakako bogatila i razvijala, ali struktura jezika ostala je

ista. To je i glavni razlog što se istorija slovenačke književnosti ne deli na stariju i noviju: verska

literatura pisana negde do pred kraj 18. veka i svetovna koja se otada razvija imaju u osnovi isti, Trubar-

Dalmatinov književni jezik.

BAROKNE TENDENCIJE

Barokna književnost razvijala se pre svega na onim područjima na kojima se ostvarila i

renesansa. U tim krajevima barok ostaje u okvirima tema, pa i pesničkih formi koje je negovala

renesansa; oslanja se na istu, tradicionalno fiksiranu građu. Razlika u odnosu na renesansnu književnost

uspostavlja se pre svega na planu forme. Kićenost, patos, variranje istoga, karakterišu podjednako i

manirizam u Italiji i gongorizam u Spaniji i precioznu umetnost u Francuskoj.

U krajevima koji nisu prošli kroz renesansu, pa dakle i u Sloveniji, može se govoriti samo o

pojedinim baroknim tendencijama. Još preciznije: u pisanoj reči na slovenačkom jeziku barokne

tendencije su uočljive u delima koja samo uslovno spadaju u književnost. To su pre svega meditativno

teološki tekstovi, crkvene besede, verske drame (pasije) i duhovne (crkvene) pesme. Pored toga, tokom

druge polovine 17. kao i u prvoj polovini 18. veka za kulturnu istoriju slovenačkog naroda

karakteristična su i brojna izdanja lekcionara (odlomaka iz evanđelja), katihizisa, molitvenika i drugih

priručnika za sveštenike i vernike. Rad na rečnicima i gramatikama, koji je takođe prilično živ u ovo

doba, još se teže može svrstati u pravu baroknu književnost. I taj, filološko-leksikografski, kao i

polihistoriski rad — takođe prilično razvijen u slovenačkim krajevima u ovo doba — svedoče svakako o

jakoj humanističkoj tradiciji i velikoj erudiciji učenih ljudi ovoga vremena. Ta erudicija, dakle, ipak jeste

deo tzv. baroknog čoveka, upućenog u antičku i srednjovekovnu kulturu i još uvek pod utiskom

humanističkog uomo universale, čoveka koji sa radoznalošću i velikim pripremama ulazi u niz

naučnih i umetničkih disciplina. Ali, u stilsko-idejnom smislu u tekstovima iz ovoga vremena ne može

se govoriti o baroku u punom i pravom smislu značenja te odrednice.

Mali je broj onih književnih stvaralaca iz slovenačkih krajeva koji bi, mereno strogo evropskim

merilima, mogli ući u baroknu književnost. Međutim, likovna i muzička umetnost toga doba u Sloveniji,

kao i arhitektura, nose doista vidna obeležja barok nog stila. Barokne crkve, oltari, kipovi i slike mogu se

i danas naći ne samo u centru Ljubljane, nego i po sasvim zabačenim selima. Muzika, koja je u doba

protestantizma imala vidno mesto u crkvenom obredu, ostaje veoma prisutna i u baroknoj crkvi, a

javljaju se i prve domaće svetovne kompozicije i izvođači. Stilski gledano, muzika je u 17. veku u

Sloveniji bila dosledno barokna, a imala je i čvršći kontinuitet nego književnost. Biskup Tomaž Hren, na

primer, koji je spaljivao slovenačke protestantske knjige, izdašno je uvećavao orkestar ljubljanske

katedrale i muzičke komade za izvođenje; čak je naredio sastavljanje svojevrsnog muzičkog kataloga,

Inventariuma, spiska tada izvođenih dela u ljubljanskoj katedrali. Muzika je u stvari dopunjavala

duhovne pesme i verske igre pa je samim tim predstavljala njihov sastavni deo.

Pesme su se pevale u crkvi, na hodočašćima, tokom raznih obreda. U 17. veku se javlja i žanr

oratorijuma i opere. O plodotvornoj vezi umetnosti reči i muzike u doba baroka istorija književnosti će

još mnogo toga morati da prouči, poveže i pokaže. O toj vezi posebno valja voditi računa u onim

sredinama koje su, poput slovenačke, književno počele da se iskazuju u doba protestantizma, jer se u

tom, protestantskom razdoblju takođe pridavao veliki značaj muzici u okviru crkvene službe. Kako je u

doba katoličke protivreformacije reč na narodnom jeziku bila potiskivana, jasno je da se ona

„udruživala" sa zvukom i muzičkom pratnjom, jer je jedino tako mogla, odnosno smela biti javno

izrečena. Za sada su ove dve delatnosti u ovome periodu izučavane odvojeno, a sva je prilika da ih —

budući da su delovale zajedno — tako valja i izučavati.

Osim sa muzikom, reč je u doba baroka često spajana i sa slikom, sa grafičkim i likovnim

vizijama sveta. Nije samo ambijent — barokna, kićena crkva, sva u svetlo-tamnim kontrastima i slikama

koje upućuju na dvojstvo duše i tela — nije samo to uticalo na propovednike i njihovu koncepciju

propovedi: u konačnom obliku, u objavljenoj knjizi, reč se udruživala sa slikom. Knjige iz baroknog

doba su, većinom, pravi štamparski podvizi.

Protivreformacija

U Sloveniji, gde je reformacija uhvatila prilično jak koren, svakako jači nego u ostalim

južnoslovenskim zemljama, i protivreformacija je bila jača i žešća. Godine 1628. dvor je naredio da svi

protestanti moraju napustiti teritoriju Habzburške monarhije ili se odreći vere. Prema svedočenjima, oko

400 porodica, i to mahom viših staleža, napustilo je Sloveniju, pa je ova zemlja osiromašila i ekonomski

i intelektualno. Uz to, Habzburzi su tokom prve polovine 17. veka ušli u niz ratova, od kojih je najduže

trajao tridesetogodišnji (1616 — 1648), koji i jeste bio verski rat. Bili su česti i pogranični sukobi sa

Turskom. Zbog svega toga u slovenačkim krajevima dolazi do vidnog zaostajanja u kulturi, a osobito

na planu objavljivanja knjiga. Godine 1596. objavljena je poslednja protestantska knjiga, godine 1615.

poslednja katolička, a zatim nastupa dug period bez ijedne štampane knjige na slovenačkom jeziku sve

do godine 1672. I objektivne, i društveno-istorijske prilike, a svakako i subjektivna osećanja ljudi nakon

proterivanja protestanata i zabrane delovanja ove religije bili su razlog dugogodišnjeg kulturnog muka.

Trebalo je da stasa nekoliko generacija pre nego što se obrazovani čovek oslobodio šoka od krvavog

istrebljenja protestantizma; ljudi su dugo nosili pečat nesigurnosti, čak nekakve moralne krivice, što je

nepovoljno delovalo na njihove kreativne sposobnosti. Brigu o školama u potpunosti su preuzeli jezuiti,

pa je dogmatičnost te škole takođe bio jedan od razloga duhovnog mrtvila u većem delu slovenačkog

17. veka. Školovanje se odvija na latinskom jeziku, đacima se predočavaju klasični latinski pesnici i

versifikacija, pa u ovom periodu u Sloveniji ima dosta stvaralaca na latinskom jeziku; sudeći prema

rukopisima, latinitet je možda intenzivniji nego što je bio u srednjem veku.

Potiskivanje slovenačke pisane reči i potpuno zamiranje literarne delatnosti — to je dakle „plod"

katoličke obnove u 17. veku. Katolička protivreformacija — to se pokazuje naročito na

južnoslovenskom tlu — različito je delovala i davala je različite plodove zavisno od toga da li je u datoj

sredini trebalo iskoreniti piotestantizam (npr. u Sloveniji), samo proširiti svoj uticaj (u Bosni, gde

katolička crkva u 17. veku podstiče stvaranje na narodnom jeziku), ili pak istisnuti renesansni, na antičku

klasiku oslonjeni duh (u primorskom delu Hrvatske).

Novija istraživanja pokazuju da je tokom 17. veka jezik svakodnevnog opštenja u Kranjskoj u

svim socijalnim staležima, čak i onim najvišim, plemićkim, bio i slovenački (korespondencija, osobito

ženskog dela plemićkog sveta; tekstovi za polaganje zakletvi u ženskim manastirima; anketne knjige po

jezuitskim zavodima koje se vode pri ulasku kandidata u teološku ustanovu i u kojima je zapisano da

mnogi kandidati, opet iz svih slojeva društva, izjavljuju da im je prvi jezik slovenački — sve su to dokazi

ove teze), što znači da je protestantizam ostavio traga, lako je kao vera bio izbrisan. Ipak, na

slovenačkom jeziku pisana je tada i prepisivana samo pobožno-poučna literatura, namenjena skromno

obrazovanim ljudima; kulturni život viših staleža odvijao se, osim na latinskom, još i na italijanskom i

nemačkom jeziku.

Italijanski jezik, modeli kulturnog života i rada, italijansko slikarstvo i muzika — sve to u ovome

razdoblju snažno i po prvi put prodire na teritoriju slovenačkih zemalja. Iako prvi susedi, Italijani se do

tada zapravo malo pojavljuju u kulturnom životu Slovenaca. U vreme ponovnog jačanja katoličkog

uticaja, profesori-jezuiti dolaze iz italijanskih škola. Nemačka je protestantska i treba je se čuvati, zato

postaju privlačni univerziteti u Padovi i Firenci. Tokom čitavog ovog perioda, a osobito krajem 17. veka,

česta su gostovanja pozorišnih trupa, opera i opereta iz Italije. Po uzoru na firentinske i rimske

akademije, odnosno učena društva, i u Ljubljani se učeni ljudi, pretežno laici, krajem stoleća udružuju u

Akademiju radenih (Academia operosorum, 1693 —1725). U okviru Akademije deluju naučnici

različitih profila, od filologa, retora, istoričara, pravnika, do lekara i teologa. Medu najvidenije članove

spadaju: istoričari Janez Ludvik Senleben (Schonleben) i Gregor Dolničar, a članovi Akademije postali

su, pored ostalih i Pavao Riter Vitezović i Mario Krešimbeni (Crescimbeni), inače predsednik čuvene

rimske Arkadije. — Od izuzetnog značaja za umetnost bilo je osnivanje Academie Philoharmonicorum

(1702 — 1762). Članovi ove Akademije učestvovali su pesmom i mu/ikom u svim većim svečanostima.

Akademija je okupljala niz značajnih kompozitora i izvođača kako crkvene, tako i svetovne muzike.

Ova je institucija daleki predak današnje Slovenske filharmonije; tako ovo muzičko društvo ima

kontinuitet na kojem mu mogu pozavideti mnoge institucije sličnog tipa u Evropi.

JANEZ VAJKARD VALVAZOR

U okviru slovenačke književnosti najznačajniji autor barokne slike koja se uklapa i upotpunjuje

pisanu reč jeste Valvazor (1641-1693). U toku jedne decenije, od 1679. do 1689. objavio je sedam

raskošno ilustrovanih knjiga: započeo je ilustracijama za pasije (1679), zatim objavio Ovidijeve

Metamorfoze u slici (1680), dva topografska albuma (vojvodstva Kranjskoga, 1680. i nadvojvodstva

Koruškoga, 1681), pa grafičke predstave smrti Theatrum mortis humanae tripartitum (1682), zatim

Topographia arhiducatus Carinthiae antique et modernae completa (1688), koja osim grafičkog

materijala donosi i opis (na nemačkom jeziku) Koruške, a krunu ukupnog Valvazorovog stvaralaštva

predstavlja obimno, četvorotomno polihistorsko delo Die Ehre des Herzogthums Krain (Slava

vojvodstva Kranjskoga, 1689). Topografskom, geografskom i istorijskom opisu Kranjske pridružio se i

pregled dotadašnjih književnih nastojanja u Kranjskoj, zatim opis verovanja, običaja, legendi, koje u tom

narodu žive. To je knjiga o „ontološkim i društvenim, životnim i onostranim aspektima prisutnim u

tadašnjem čoveku" (J. Pogačnik). Knjiga broji preko 3000 strana većeg formata i donosi preko 500 slika,

odnosno raznovrsnog grafičkog materijala.

U uvodnom tekstu za knjigu Slava vojvodstva Kranjskoga Valvazor naglašava da su svi opisi

i sve ilustracije, svi grafički prikazi „precizna slika" stvarnosti; slavu i čast Kranjske želi autor ila

uzveliča upravo tom preciznom slikom. Grafički prikaz zamkova, gradova, geografskih predela, ljudi,

grbova, pečata i drugih amblema moćnih porodica sa slovenačkog terena, narodnih nošnji i predmeta

karakterističnih za tu kulturu, sve to čini Valvazora slovenačkim piscem, iako u njegovim na nemačkom

(ili latinskom) jeziku pisanim knjigama nalazimo tek poneku slovenačku reč (to su obično nazivi

zamkova, gradova i geografskih područja, ude se uz nemačko ili latinsko ime navodi i slovenački naziv).

— Doslovnost, preciznost i vernost stvarnosti najjače su došle do izražaja u Valvazorovim istorijskim

spisima i topografskim mapama. Osim kao doslovne, nazorne i aktuelne, slike iz života ljudi u Kranjskoj

govore jezikom baroka i zato što se bez ostatka svrstavaju u tradiciju severnjačke, protestantske

(nemačke i holandske) grafike i gravire. U stručnoj literaturi (F. Stele) istaknuto je da je Valvazor

prenebregao tradiciju talijanske škole, kako u sopstvenoj izradi gravira, tako i u sakupljanju grafika. Ovo

je tim čudnije i rečitije što je Valvazor Italijan poreklom, a i proputovao je kroz Italiju, pa mu italijanska

umetnost nije mogla ostati nepoznata. Kao da je svoj grafički, likovni jezik pretvarao u ideološki

obračun sa katolicizmom: slikom i jezikom je želeo da pokaže koliko mu je bliža protestantska tradicija.

Jezik slike/amblema jeste kod Valvazora neposredan, doslovan, veran stvarnosti, ali nije ideološki

neutralan, nego naprotiv, kao i većina baroknih dela, ideološki agresivan, mada usmeren upravo oprečno

u odnosu na ideologiju protivreformacije.

Pored izveštaja o konkretnim geografskim predelima i ljudima Valvazor je — opet u skladu sa

baroknim viđenjem sveta — ostavio svedočanstva i o nedokučivim stvarima. Dve knjige su sa tog

stanovišta posebno zanimljive: Metamorfoze, ilustracije za istoimeni Ovidijev spev o grčkim mitovima

i legendama zasnovanim na nekoj transformaciji, čudesnoj promeni, metamorfozi čoveka u životinju,

pticu, stvar ili kamen. U knjizi Theatrum mortis humanae tripartitum, pak, smrt je grafički

prikazana u najrazličitijim vidovima i oblicima, a muke pogubljenih i sve ono što je vezano za temu

smrti, omiljenu baroku, izmamilo je Valvazoru stihove, odnosno stihovane legende, koje predstavljaju

objašnjenja simbola prisutnih na grafici. Baš zbog takvog spoja teksta i slike, gde reči bliže objašnjavaju

jezik slike, i obrnuto, slika izražava ono što kazuju reči, i za ove Valvazorove ilustracije sasvim čudnih,

onostranih „doživljavanja" moramo reći da su na nivou beleženja, prezentiranja i predočavanja

stvarnosti. Ne samo čulnim, nego i slikom Valvazor pokušava da savlada ono što je neshvatljivo, da

prozre zagonetku Boga i sveta. Nagon za saznanjem nije se zaustavljao samo na vidljivom, nego je

pokušavao da pronikne i u nevidljivi svet.

Ovaj obrazovani Italijan, rođen u Ljubljani, smatrao je Kranjsku svojom domovinom. Kao svoju

svetu dužnost shvatio je predstavljanje te domovine u slici i (nemačkoj) reči. Da bi to postigao utrošio je

sav svoj imetak, prodao i zamak i kuću u Ljubljani i zbirku grafika i knjiga (ukupno oko 10.000

primeraka!). Sve je to žrtvovao predstavljanju, slikovitom prikazivanju svoje zemlje! Slika kao važan

element baroknog predstavljanja sveta bila je za Valvazora svetinja kojoj je sve žrtvovao.

I Valvazorov privatni život odvijao se sasvim u duhu vremena u kom je živeo: školovao se

najpre u Ljubljani kod jezuita, a zatim sam, putujući mnogo, nabavljajući knjige i gravire (grafičke

predstave pojedinih detalja iz života). Kao plemićki sin i sin svoga vremena savladao je i ratničke

veštine: zajedno sa svojom četom ljudi stupio je pod zapovedništvo Nikole Zrinjskog, te zajedno sa njim

ratovao protiv Turaka. Možda je već tada sreo Pavla Ritera Vitezovića, hrvatskog ratnika i pesnika,

istoričara i slikara; u svakom slučaju, Vitezović je dve godine boravio u Valvazorovom zamku

Bogenšperk, učeći graverstvo i bakrotisk u njegovoj radionici. Od ukupno pet pesama-posveta koje se

nalaze na početku knjige Slava..., dve su iz pera P.R. Vitezovića. — U više navrata Valvazor je bio u

Nemačkoj, proputovao je Italiju, Severnu Afriku, Francusku, Švajcarsku. Njegove knjige, a posebno

njegova izučavanja Cerkniškog jezera, privukla su pažnju engleskog kraljevskog naučnog društva

(Royal Socety), čiji je član postao zajedno sa najčuvenijim naučnicima toga vremena (npr. Isakom

Njutnom).

Književna delatnost na slovenačkom jeziku

Bez obzira na to što je i nadalje isključivo namenska, crkvena, a ne svetovna, književnost ovoga

vremena ispoljava tipično barokne odlike: sjaj, teatralnost, artificijelnost reči i slike, isprepletenost reči,

zvuka i slike, s jedne, i strah, strogost, dogmatičnost u iskazu, s druge strane. Izrazita podvojenost sveta

vidljiva je na svim područjima: na tematskom planu se izražavaju suprotnosti između tela i duha, askeze

i senzualizma, razuma i emocija, crkvenog i profanog života, uživanja i kazne zbog uživanja. Kao da

barokni čovek živi dvostrukim životom: čas se predaje poigravanju i uživanju, a odmah zatim zapada u

pokajnički plač i predaje se mističkim vizijama. U dogmu se uvlače čulne predstave i šarolike slike

mašte.

Katihizis je bila prva štampana slovenačka knjiga; evanđelja i katihizis nalaze se i u knjizi iz

1615. godine, onoj, dakle, koja je prethodila dugoj pauzi, dugom periodu tokom kojeg nisu objavljivane

knjige na slovenačkom jeziku; isti ovaj priručnik za sveštenike, evanđelja sa osnovnim katehetičkim

učenjima i nekoliko crkvcnih pesama, štampan je i kao prva knjiga posle već spomenute, duge pauze od

preko pola veka bez ijedne slovenačke knjige. Isti laj priručnik (Evanđelja i listovi), stalno dopunjavan

i prilagođavan novim zahtevima koje je vera postavljala pred vernike, štampan je tokom 17. veka

desetak puta i na njemu su radili, pored ostalih, obrazovani sveštenici i talentovani pesnici, kakvi su bili

monah (otac) Hipolit i Franc Miha Paglovec.

Bliže literaturi su svakako teološki spisi i meditacije učenih sveštenika. Neke od tih, tada

popularnih knjiga su prevodi čuvenih meditacija sa latinskog. Takva je, na primer, knjiga pod naslovom

De imitatione Christi redovnika Tome iz Kempena kraj Kelna (1380-1471). Računa se da je od

godine 1472, kada je prvi put objavljeno, ovo delo u Evropi doživelo između 3000 i 4000 raznih

prevoda i izdanja. Najstariji prevod na jedan od južnoslovenskih jezike sačinio je Marko Marulić, oko

1500. godine. Na slovenački je u razdoblju baroka ovo delo prevedeno čeliri puta!

MATIJA KASTELEC (1620-1688) nije bio samo jedan od prevodilaca popularne meditativne

knjige Tome iz Kempena nego i prvi značajniji slovenački pisac posle reformacije. Od njegovih

originalnih meditacija valja pre svega spomenuti Nebeški cilj (1684). Kastelec je bio i autor tada

čuvene molitvene knjigc (Bratovske bukvice, 1678, 1682*), prve katoličke molitvene knjige sa

pesmaricom i notama. U rukopisu su ostali njegovi pokušaji prevoda delova Biblije, kao i latinsko-

slovenački rečnik. U knjizi Nebeški cilj autor „ispoveda mističnu ljubav i izražava svoj

kontemplativno-verski karakter. Realni svet za njega tako reći ne postoji: on je tu samo da bi čežnja za

metafizičkim stapanjem sa Bogom bila što jača. Hrišćanski dualizam je kod Kasteleca prvi put doživljen

i lično izražen" (J. Pogačnik). Kastelčeva knjiga meditacija smatra se vrhuncem meditativne proze toga

vremena; sa literarnog stanovišta zanimljiv je njen slikovit, emocionalno obojen stil izlaganja.

Mnogo širi a i rasprostranjeniji vid proznog izraza sreće se u besedama, odnosno crkvenim

propovedima, osobito onim koje su pisali franjevci (kapucini), monaški red koji je po tradiciji bio blizak

običnome čoveku i u svojim redovima zato oduvek gajio sjajne propovednike-putnike, koji su veru širili

putujući, dolazeći tako u kontakt sa ljudima; sve što su na tom putu čuli, dakle, mnoge legende, anegdote

i basne oni su to utkivali u svoje propovedi. Taj sloj jednostavnog i slikovitog pripovedanja mešao se sa

asocijacijama vezanim za čitanje duhovnih knjiga, od Biblije, preko antike, do humanista i suvremenih

teoloških mislilaca.

Vrhunski majstor besedništva ovoga vremena bio je Janez Svetokriški (1647—1715; svetovno

ime mu je Tobija Lionelli). Omiljen kao propovednik, ovaj Italijan po ocu, a Slovenac po majci, bio je

uveren u vrednost i značaj knjige kao sredstva podizanja nivoa obrazovanja i stepena kulture. Zato je

svoje propovedi počeo da objavljuje, najpre u Veneciji (prve dve sveske), a zatim u Ljubljani (još tri

sveske). Petotomni zbornik propovedi, Sacrum promptuarium (Sveti priručnik, 1691 — 1707) ima

blizu 1000 stranica. Uzori su mu bili italijanski besednici, dok nemački jezik uopšte nije znao. Nisu

samo izvori i uzori bili romanskog porekla, i pogled na svet se bitno razlikovao od jezuitskih sveštenika:

privlači ga život, veruje u čovekovu unutrašnju vrednost i njegovu plemenitost; iako smatra da je svet

zasnovan na feudalnoj, strogoj hijerarhiji, društveni položaj čoveka ne predstavlja za njega garanciju

vrednosti: plemcnitost zavisi od bogatstva čovekovog unutrašnjeg sveta, a ne ml spoljašnjeg bogatstva.

To su samo neki od njegovih stavova.

Barokno doba gajilo je sklonost ka pozorištu. I u Sloveniji toga vremena postojala je živa

pozorišna aktivnost. ,,U središtu slovenačkih zemalja, Ljubljani, a ponegde i u provinciji, ukrštala su se i

potiskivala četiri jezika: latinski, nemački, italijanski i slovenački. Iz repertoara ondašnjih pozorišta

vidimo da se tu ukršta i pet različitih tipova pozorišta: jezuitsko, koje dramatizuje motive iz života

svetaca, kao i iz antičke i savremene istorije; kapucinska (franjevačka) verska igra, razvijena iz

srednjovekovnih pokajničkih procesija; nemački putujući komedijaši sa improvizovanim repertoarom

koji se kretao od barokne drame do pučke komedije; italijanska opera sa pantomimičkim i baletskim

ulošcima; najzad pučka farsa po uzoru na commediu dell' arte" (F. Kalan). Muzika i pesma koristila se u

svim tipovima predstave, a najviše u jezuitskim.

Godine 1708. u Beču je ustanovljeno prvo stalno pozorište u carevini, a već 1709. je i u

Ljubljani jedna dvorana uzeta u najam za izvođenje komada gostujućih pozorišnih trupa. Prvo

gostovanje jedne nemačke pozorišne družine zabeleženo je još godine 1635, a jednu deceniju docnije u

Ljubljani su igrane, pored ostalog, mitološke igre i pastorale, ali i tragedije i komedije npr. engleskih

autora, Kristofera Marloua i Tomasa Kida. Italijanska opera gostovala je u Ljubljani još mnogo ranije.

Prema Hrenovom Inventariumu iz 1620. godine, bilo je to već negde početkom dvadesetih godina 17.

veka. Prvi dokazi, medutim, sačuvani su iz nešto docnijeg vremena: godine 1660. prilikom posete cara

Leopolda I, „kneza pozorišta", u Ljubljani su lokalni amateri igrali neku italijansku „komediju s

pevanjem" („commedia italiana in musica"). U prvim decenijama 18. veka gostovanja italijanskih

operskih predstava veoma su česta; gostuju zapravo samo pevači, dok muziku obezbeđuje domaćin, tada

svakako ljubljanska Academia Philoharmonicorum.

Što se muzike i pozorišta tiče Ljubljana tada živi po ustaljenim modelima pozorišnog života

Beča, ili drugog nekog srednjoeropskog grada. U istoriju slovenačke književnosti, međutim, spadaju

samo drame izvođene na slovenačkom jeziku. Uskršnje procesije izvan crkve, kada su se pretežno

pevale crkvene pesme sa dramskim elementima održavale su se još u drugoj deceniji 17. veka.

Zabeležena je i skica o održanim predstavama — bilo da se radi o pasijama, crkvenim prikazanjima,

igrama o raju ili nekim ilrugim vrstama crkvene drame — ima dosta iz čitavog 17. veka. Najcelovitiji

tekst, i uz to versifikacijski dobro rešen sačuvan je, međutim, tek iz 18. veka, iz godine 1721. Poznat je

pod imenom Skofjeloški pasijon: pasija je, naime, pronađena, bila zabeležena, a svakako i igrana u

Škofjoj Loki, gradiću severozapadno od Ljubljane. Ima oko 1000 stihova na slovenačkom, dok su

rediteljske napomene date na latinskom i nemačkom jeziku. Tekst je prema nemačkom originalu sačinio

otac ROMUALD (svetovno ime Danijel Marušič, 1696 —1748). Pasijonsku temu (muke Hristove)

autor je podelio na 13 slika: polazi od podsećanja na praroditeljski greh, prikazuje zatim izgon iz raja i

smrtnost čovekovu; Hrist se javlja kao spasitelj i žrtva, oličenje čovekove večite želje za besmrtnošću

(vaskrsenjem) i večnim rajem. Pasija je podsećala čoveka na njegovu grešnost i neophodnost

podnošenja pokore. U pasiji nastupa veliki broj likova, figura, maski (oko 280!), neki od njih igraju

likove iz Biblije (Adam, Eva, Petar, Hrist, Jovan, Juda, anđeli, Lucifer), tu su zatim alegorični likovi

(Evropa, Amerika, Azija, Afrika; Smrt). U izvođenju ove pasije, koja se igrala na dan velikog petka bar

od 1727. pa nadalje, učestvovao je čitav kraj, seljaci, zanatlije, čitavi cehovi, đaci i monasi. Njen osnovni

cilj bio je da šokira kako učesnike, tako i gledaoce, te da ih podseti na njihovu dužnost da vrše pokoru.

Kao i protestanti, i katolici iz doba protivreformacije bili su protiv usmene narodne poezije,

mada je u Sloveniji i ta pesma često imala hrišćanske motive, a mitološka bića i običaji bili su zamenjeni,

odnosno preimenovani u hrišćanska. Ipak, dogmatsko doba pristajalo je samo na dogmu i iz narodne

poezije izbacivalo sve što je slobodnije i maštovitije; osobito je na udaru bila ljubavna poezija. No, to

neće smetati da verske, obredne pesme koriste melodije iz usmene poezije.

Barokna verska pesma je još uvek, kao i u doba protestantizma, bila vezana za zajedničko

pojanje u crkvi ili izvan nje, na hodočašćima, crkvenim proslavama i sličnim masovnim verskim

manifestacijama. „Zato je, kao i tokom prethodnoga razdoblja, njenu misao i oblik određivala muzička

struktura; tako je i ova pesma prevashodno kolektivna. Vernikova individualnost se utapa u masi onih

koji misle i osećaju isto. Otud potreba prvog lica množine. Odstupanje od pravila primećujemo samo

kada je pesma koncipirana kao upozorenje ili uputstvo /.../ Karakteristična je zatim i velika dužina,

osobito za hodočasničke pesme. Hodočašća su trajala danima i trebalo je nečim ispuniti vreme, otud

dužina i sadržinska razvučenost pesama. Misli obično nisu međusobno u neposrednoj logičnoj vezi i

mogle bi se prema nahođenju ispisivati i drugim redosledom i zamenjivati. To osobito važi za tzv.

litanijske pesme. Novinu predstavlja i prodor besedničkog u poeziju: pesnik se poziva na razne

autoritete, kako bi prezentirao svoju učenost i tako što više uticao na mase, ili pak da bi postigao da što

veći broj ljudi poseti neku crkvu (pa u tom cilju upliće biblijske i neke druge priče). Ova epska zbivanja

uokviruju, dakako, jake, vodeće moralne pouke" (A. Gspan).

Baš zato što se verske pesme pevaju, one, kao i slovenačke narodne pesme, pridaju manju

pažnju pravilnosti versifikacije: različita dužina stiha, pa i neujednačeni broj slogova mogu se, za nuždu,

prikriti melodijom. Jedna melodija koristi se za više pesama (na to upućuju gotovo sve pesmarice), pa i

otud proizilazi izvesna neprimerenost forme sadržini, odnosno može se o različtim stvarima pevati na isti

način, ali tu ipak onda nedostaje iznijansiranost.

Tek manji deo pesama od onih koje su nastale tokom 17. veka štampan je; do sada je nađeno

oko 300 pesama iz ovog, baroknog razdoblja, a od toga je samo oko 100 našlo mesta u štampanim

knjigama. Iz 17. veka sačuvano je oko 50 pesmarica u rukopisu. Pesmarice se tada nisu objavljivale,

pored ostalog i zato što je potreba za objavljivanjem bila (na prvi pogled paradoksalno!) manja zato što

su se pesme pevale zajednički, na masovnim skupovima, i tu je onda mogla da zadovolji i jedna,

rukopisna zbirka. Obično bi jedan pevač „vodio" pesmu, dok bi ostali vernici ponavljali „prvi glas" ili

pevali samo refren. Dalja posledica ovakve, lokalno-masovne upotrebe crkvenih pesama jeste njihovo

jezičko dezintegrisanje: sastavljač zbirke beleži one varijante koje su mu jezički najbliže, koje se koriste

u njegovom kraju; otud se u rukopisnim pesmaricama pesme beleže na dijalektu. Književni jezik,

integrisan i uzdignut sa dijalektalnog na književni u doba protestantizma, sada se radikalno

dezintegrisao, postao ponovo dijalektalan.

Tematski gledano, veliki broj pesama posvećen je Majci Mariji; kult marijanskih pesama bio je

živ i u srednjem veku, s tim kultom, kao i uopšte sa kultom svetaca oštro se obračunavao protestantizam,

da bi se u 17. veku ponovo javile i marijanske pesme i pesme o svecima. Takođe brojne su i one pesme

koje podsećaju na čovekovu prolaznost, ističu svevlast smrti (mors vitrix) i upozoravaju na strahote

pakla i neizbežnost čistilišta (memento mori). Najsuvoparnije su katehetske pesme, odnosno svojevrsni

stihovani katihizisi.

Iako su pisane samo poluliterarne vrste i nisu stvorena književna dela prave estetske vrednosti,

ovo se doba i u književnosti ipak naziva baroknim. Barokno je bilo okruženje, arhitektura, dvorane u

kojima su gostovala pozororišta, zatim crkve, slike, muzika; kitnjast i patetičan bio je i način izlaganja

čak i r.ioiiografskih spisa (Valvazorova dela, npr.), mada učenost i sofisticiranost ovih obrazovanih ljudi

upućuje i na njihovu vezu sa evropskim humanizmom. Empirija u istraživanjima (Valvazorovo isticanje

da je sve što opisuje sam svojim očima video, premerio i proverio), već nagoveštava novo,

racionalističko, prosvetiteljsko razdoblje. Rad u naučnim društvima, poput Akademije, kao i veoma

raširen leksikografski rad (iako je dobar deo ovoga posla ostao u rukopisu) mogli bi se uzeti takođe kao

predznak novoga vremena.

PROSVEĆENOST I PREDROMANTIZAM

Prosvetiteljske tendencije

U organizaciji svakodnevnog života, školstva i kulture u okvirima Habzburške monarhije

uočljive su nove prosvetiteljske tendencije još od dolaska Marije Terezije na vlast (1740). Državne

reforme izvedene u doba tzv. „prosvećenog apsolutizma" bile su korenite; niz novih uredbi doneto je

osobito u vreme vladavine Josifa II (zajedno sa majkom, Marijom Terezijom, vladao je od 1765, a

samostalno od 1780. do 1790). Poboljšan je položaj seljaka, činjeni su brojni pokušaji da se taj,

najbrojniji deo društva prosveti i tako osposobi za bolju proizvodnju. Uređeno je i pitanje davanja

desetine, uspostavljena mogućnost otkupa feudalnih dažbina i sticanja statusa slobodnog seljaka.

Uvedeno je obavezno, državno osnovno školstvo (1774), kao i niz novina u organizaciji crkvenog

života. Ukinut je monaški red jezuita (1773), ,,patentom tolerancije" (1781) zvanično su priznate i druge

religije (pravoslavna, protestantska, hebrejska). Osim državnih, jozefinističkih reformi Crkve, i unutar

samog katolicizma javila se nova struja jansenizma, pokreta suprotnog jezuitizmu i, osobito u početku,

visoko moralnog. Pokret se javio u Francuskoj u 17. veku, zatim se preneo u Holandiju, a u Kranjskoj je

stekao veliki broj pristalica u drugoj polovini 18. veka, posebno kada je u Ljubljani stolovao biskup

Karel grof Herberštajn, koji je bio jedan od čvrstih oslonaca jansenizma, ali i državnih reformi.

Jansenizam se često određuje kao katolička varijanta protestantizma, u svakom slučaju, na početku svog

postojanja jansenisti propagiraju tzv. čisto hrišćanstvo i veliki su protivnici jezuita (isusovaca).

Drugi talas političkih i društvenih zbivanja koji je ostavio snažan pečat na način mišljenja i

organizaciju života u Sloveniji 18. veka vezan je za veliku francusku revoluciju (1789) i posledice koje

je ona u Evropi izazvala: rađanje tipično građanskog društva u okviru francuske republike i docnije

(devedesetih godina) prodor francuskih vojnih jedinica prema istoku. Kroz deo slovenačkih teritorija

Napoleonova vojska je prošla već 1797. godine, a od 1809. do 1813. Ljubljana je sedište generala

Marmonta koji upravlja Ilirskim provincijama, teritorijom koju je Napoleon zauzeo od Mletačke

republike i, jednim delom, od Habzburga. Posle niza vekova Slovenci su se, iako nakratko, našli izvan

Habzburške monarhije, dobili pravo na upotrebu svog jezika u školama i upravi; sve je to uticalo na

jačanje svesti, brži razvoj prosvete i privrede.

Više nego u ostalim južnoslovenskim književnostima, prosvećenost u Sloveniji karakterišu

preporodne, odnosno nacionalno-budničke ideje. Starija istorija književnosti (France Kidrič, npr.) čak

čitav ovaj, ovde dvostrukim imenom označeni period naziva — preporod. Ukupna nastojanja, kako

literarna tako i filološka, podređena su veličanju i potvrđivanju nacije i nacionalnog. Upravo u ovome

razdoblju, književnost u najširem smislu (beletristika, filologija, leksikologija, istorija, rad na

udžbenicima) shvaćena je kao temelj naroda, kao osnovni oslonac u buđenju nacionalne svesti. — Sve

do kraja Drugog svetskog rata i trenutka kada je slovenački narod, povezan u jednu celinu, stekao svoju

političku samostalnost, literatura je bila shvatana kao najznačajnija nacionalna institucija. Narod koji je

živeo bez svoje države i bez svojih visokih kulturnih institucija (univerzitet, pozorište, naučna društva)

doživljavao je literaturu kao zamenu za sve to i od nje uvek očekivao više nego samo literarne efekte.

Razdoblje koje smo ovde nazvali dvostrukim imenom, u biti je još mnogo razuđenije: još su uvek

snažno prisutne barokne tendencije, u književnosti namenjenoj višim društvenim staležima javljaju se

rokoko i klasicizam, sentimentalizam, a uz predromantičarska raspoloženja — po prvi put — i

folkloristički modeli pevanja. Muzika, slikarstvo i vajarstvo gube primat koji su imali u barokno doba.

Ideja se najlakše može preneti putem (umetnosti) reči. Oči prosvetitelja uprte su u pisani tekst, koji —

kultivisanjem jezika i korišćenjem složenih i čvrstih (klasicističkih) pesničkih obrazaca — treba da

dokaže zrelost slovenačkog jezika i na taj način učvrsti samosvest slovenačkog čoveka. Imajući ovo na

umu, biće jasnije zašto se dela mnogih stvaralaca s kraja 18. i početka 19. veka pre i lakše mogu

okarakterisati kao uspele školske vežbe, kao oprobavanje različitih pesničkih formi i stilova, a manje kao

stvarni izraz određene stilske orijentacije.

U Sloveniji ovoga vremena može se po prvi put govoriti o delima koja nisu namenjena verskim,

nego svetovnim ciljevima. Istina, književnost i nadalje ima praktičnu, sada prosvetiteljsku ulogu: da jača

samosvest čoveka, da razvija njegove stručne sposobnosti i praktična znanja; korisno se kombinuje sa

lepim, Horacijevo načelo „dulce et utile" veoma je na ceni.

I u samoj versko-poučnoj produkciji javljaju se inovacije. Izdaju se novi molitvenici, pesmarice,

katihizisi, lekcionari, urađen je i novi prevod Biblije, a sve to u duhu moderne katoličke struje

jansenizma. Autor koji u okviru ovih delatnosti nesumnjivo zaslužuje da bude spomenut jeste JURIJ

JAPELJ (1744-1807). Jedno vreme sekretar biskupa, grofa Herberštajna, ali i blizak Cojsovom kružoku,

Japelj je značajan kao organizator rada na novom prevodu Biblije (izlazio u sveskama od 1784. do

1804), ali i kao prevodilac klasicističke, galantne i rokoko poezije sa francuskog (Rasin), engleskog

(Poup) i nemačkog jezika (Gelert, Hagedorn). U prevođenju Biblije oslanjao se na protestantsku

tradiciju, ali je uvodio i odlike novog gorenjskog i, delimično, drugih narečja. Okušao se i kao filolog,

pisac je i prve uporedne gramatike slovenskih jezika (zanimljivo je da je svoju gramatiku naslovio prema

Bohoričevoj: Arcticae horulae... redivivae). Na žalost, svi njegovi pesnički i filološki pokušaji (osim

prevoda Biblije) ostali su u rukopisu.

Ovo je doba dalo i prvu naučno pisanu, na dokumentima zasnovanu istoriju: Anton Tomaž

Linhart objavio je u dva toma Pokušaj istorije Kranjske i ostalih zemaIja Južnih Slovena u Austriji,

1788, 1791.

Po prvi put se u Kranjskoj javljaju slovenačka javna glasila: novine, kalendari, pa čak i jedan

pesnički zbornik (almanah). Bio je to almanah Pisanice (1779, 1780, 1781): posle tri uzastopna broja,

pripremljen je i četvrti, ali nije objavljen.

Poezija objavljena u almanahu Pisanice kreće se takođe od baroknih do prosvetiteljskih i

sentimentalističkih oblika i sadržaja. Od pesničkih formi tu srećemo: ode, elegije, epigrame, pastoralne

ljubavne pesme, seljačke staleške pesme, novele u stihu, pa čak i jedan libreto za operu.

Od godine 1795. do 1806. izlaze jednom godišnje kalendari (najpre Velika pratika, prve dve

godine, a potom je format smanjen, pa se kalendar zvao Mala pratika); pokrenuo ga je Žiga Cojs, a

uređivao Valentin Vodnik. Pored podataka o vremenu i godišnjim dobima, pored praktičnih uputa šta u

koje doba od poljskih radova treba raditi, u kalendarima izlaze i čisto literarni prilozi.

Valentin Vodnik bio je urednik i tako reći jedini novinar prvih slovenačkih novina, koje su

izlazile najpre dva, a onda jedanputa nedeljno: bile su to Lublanske novice (1797-1800). Donosile su

vesti iz sveta (uglavnom prema bečkim novinama), objave vlade, crkve i gospode, cene seljačkih i

drugih proizvoda (svojevrsna berza), oglase, ali i zanimljivosti iz sveta, kao i kratke beleške o novim

knjigama u svetu iz svih oblasti. Novine su, posredno, vrlo značajne za razvoj slovenačke proze jer

razvijaju svakodnevni, novinarski jezik. Najduži tekst objavljen u Lublanskim novicama bio je i sa

najjačom preporodnom idejom. Bio je to Vodnikov spis Predavanje o slovenačkom jeziku (u 29

nastavaka); osim humanističkih ideja o raširenosti Slovena, tu srećemo i svojevrsnu istoriju slovenačkog

jezika i književnosti od Trubara do Pohlina.

Kružoci

Specifičnost ovoga razdoblja predstavljaju tzv. kružoci, svojevrsne kulturne institucije u kojima

se okupljaju učeni ljudi različitih profila, razmenjujući međusobno iskustva i podstičući jedni druge na

rad. Poznati su nam Japeljev i Kumerdejev (jezički) kružok, dok su Pohlinov i Cojsov kružok trajali

najduže i imali najvećeg uticaja. — Prva povezivanja u kulturi u ime zajedničkog delovanja javila su se

u prethodnom, baroknom razdoblju, krajem 17. veka; bile su to akademije, nastale po uzoru na

onovremene italijanske akademije, odnosno udruženja učenih ljudi. Po tipu delovanja i okupljanja, po

strukturi svoga članstva, kružoci iz druge polovine 18. i prvih decenija 19. veka više liče na francuske

salone iz doba prosvećenosti: postoji jedna središnja ličnost, mentor i mecena poduhvata, i njegova kuća

je obično mesto okupljanja radne družine. Kružok ne sačinjavaju samo izuzetno značajni naučnici, već i

mladi, talentovani ljudi koje tek treba formirati i koji će sazrevati baš pod uticajem mentorskoga rada.

MARKO POHLIN (1735-1801) je bio središte prvog značajnijeg kružoka u okviru kojeg se

rodio prvi slovenački pesnički almanah Pisanice (1779 — 81). Sam Pohlin, učeni monah iz reda

bosonogih augustinaca („diskalceata"), autor je šezdesetak dela, od kojih su neka na žalost zauvek

izgubljena, a dobar deo tekstova ostao je u rukopisu. Njegovi pogledi na jezik i pravopis izneti u

Kranjskoj gramatici (1768), pisanoj još uvek na nemačkom jeziku, naišli su na niz protivnika (Ožbalt

Gutsman, Blaž Kumerdej i dr), pre svega zato što Pohlin zasniva jezik samo na ljubljanskom govoru, a u

pravopis uvodi nepotrebne inovacije, nepoštujući dovoljno dotadašnju pisanu tradiciju i osobine ostalih

slovenačkih govora. Ipak, Pohlin se uzima kao začetnik preporodne epohe baš po ovoj knjizi, odnosno

njenom predgovoru (gde u skladu sa idejom prosvećenosti ističe da svaki narod ima prirodno pravo na

svoj jezik i kulturu). Pohlinova gramatika sadrži i svojevrsni priručnik za buduće slovenačke pesnike. U

duhu pragmatičnih, pronicljivih ideja, Pohlin ističe da je gramatika jedno, a poetika drugo polje znanja, a

oba su preduslov rađanja poezije. Nastojao je da budućim pesnicima ponudi modele, uglavnom

klasicističkog znanja.

Krugu nacionalnih preporoditelja Pohlin pripada i zato što prvi među Slovencima, organizovao

sakupljanje narodnih umotvorina. Već od godine 1776. on upućuje seoske sveštenike, Jožefa Zakotnika i

Janeza Miheliča, da sakupljaju narodne pesme i izreke. I ovaj je materijal ostao u rukopisu. Kao

prosvetitelj, Pohlin je nastojao da udovolji kako potrebama običnog, jedva pismenog seljaka, tako i

potrebama viših, intelektualnih krugova. Najpopularnija poučna knjiga namenjena licima bila je

Kmetam na potrebo ino pomoč (Seljacima na korist i pomoć, 1789). U knjizi Kratkočasne uganke

(Zagonetke za zabavu, 1788) osim zagonetki „koje bistre um", Pohlin iznosi i uputstva za igranje raznih

društvenih igara, ali i za održavanje higijene i lečenje bolesti.

Podvajanje književne delatnosti zavisno od toga kome je namenjena (obrazovanom ili

neobrazovanom sloju ljudi), što prvi put srećemo kod Pohlina, nastavljeno je i dalje razvijeno u

Cojsovom kružoku, zatim ga je jako naglašavao Matija Čop u svojim viđenjima književnosti prve

polovine 19. veka; ovakvo podvajanje zadržalo se kao vrlo vidljivo veoma dugo, u izvesnom smislu sve

iio naših dana. Veliki broj značajnih stvaralaca 20. veka objavljuje jedan deo svoga stvaralaštva kod

posebnih izdavačkih kuća, koje se obraćaju običnom, seoskom čitaocu. Imajući na umu ovu — u

okvirima južnoslovenskih književnosti značajnu — specifičnost slovenačke književnosti, kao i činjenicu

da je baš Pohlin zacrtao ovakvu strogu socijalnu podelu književne produkcije, ime ovog učenog monaha

biće još značajnije. Iako konzervativan po duhu, on je stvorio preporodni plan za slovenačku kulturu:

delimično ga je ostvario sam, a većim delom su to učinili njegovi saradnici.

ŽIGA COJS (ZOIS)

Žiga Cojs (1749 — 1819) je osnovao i vodio kružok koji je delovao gotovo kao univerzitet.

Posedovao je izuzetno bogatu biblioteku iz filoloških i prirodno-naučnih disciplina. Sistematično je

prikupljao sve knjige do tada objavljene na slovenačkom jeziku, kao i glagoljske i ćirilske rukopise i

naučnu literaturu iz drugih, posebno slovenskih jezika. Oko sebe je okupljao sposobne i vredne ljude,

podstičući ih i usmeravajući u radu.

Cojs je rođen u Trstu po ocu je Italijan, a po majci Slovenac. Školovali su ga najpre privatni

učitelji, a zatim se školovao u jednoj italijanskoj školi (u Ređo Emiliji) namenjenoj plemićkoj deci. U

stvari je najviše učio sam. Otac mu je ustavio titulu barona i velike posede u Kranjskoj. Cojs je bio

vlasnik rudnika i topionica, trgovine i kuća. Ulagao je mnogo u zadovoljavanje svog ličnog hobija

(posedovao veliku zbirku minerala), ali i u ostvarivanje preporodnih zamisli (štampanje kalendara,

novina, priručnika za prosvećivanje običnih ljudi i slično). Ni istorijske prilike (rat Austrije sa

Napoleonom), ni njegovo loše zdravlje (dugo godina se kretao samo u kolicima) nisu mu išli na ruku, pa

je pred kraj života zapao u finansijske teškoće.

U istoriju književnosti Cojs ulazi kao mentor, ali i kao pesnik i prevodilac. Dobro je poznavao

književne tokove u Evropi i upućivao svoje saradnike, a pre svega Valentina Vodnika, u tada aktuelne

načine pisanja. U jednom pismu Vodniku iz 1795, na piimer, on upozorava pesnika, koji je odlučio da

napiše spev sa temom iz slovenske mitologije, da prethodno prouči Osijana: ,,Da biste bar približno

mogli da prosudite kako na narod može uticati moć, ugleda i primera, dakle moć dedova, bilo bi dobro

kada biste pročitali keltske pesme o Osijanu i Fingalu; mogu Vam ih poslati u Denisovom prevodu, ali

Vas moram upozoriti da ne podražavate nabrekli, metaforama i slikama preopterećeni ton." Iako odličan

poznavalac klasicističkih načina pisanja poezije, u koje upućuje i Vodnika, on ceni i ličnu, ispovednu

dimenziju pesme i traži da ona bude izraz autentičnog doživljavanja konkretne stvarnosti: „Pravi ton koji

bi trebalo da odaberete, ja ne umem da odredim. Sami ga morate naći, želite li da budete prvi kranjsko-

slovenački pesnik!"

Sve do godine 1969, kada su nađeni autografi i prepisi Cojsovih pesama, smatralo se da je on

pevao na italijanskom, a da je na slovenački samo prevodio. Posle neočekivanog pronalaska, kako ističe

komentator nađenih pesama, Alfonz Gspan, ispostavilo se da je Cojs „najplodniji autor svetovnih

stihova na slovenačkom krajem 18. i početkom 19. veka". — Velika je šteta što nijedna Cojsova pesma

nije objavljena za njegova života. O razlozima možemo samo da nagađamo: da li je i svoje pesme, kao i

pisma koja je upućivao Vodniku i Kopitaru, smatrao samo putokazima, samo školom za buduće

pesnike?

Središnja ličnost prosvetiteljskog kružoka u Kranjskoj, Žiga Cojs, bio je ne samo mecena i

mentor svoje i nešto mlađe generacije stvaralaca, nego i pokretač, finansijer i idejni tvorac niza

piiručnika, publikacija i udžbenika, ali i značajan pesnik i prevodilac. Kao stvaralac, bio je okrenut

klasicističkim obrascima i rokoko raspoloženjima. — Rokoko atmosfera kojom odiše pesma o udovici

bila je, po svemu sudeći, dominantna u Cojsovom kružoku, među pesnicima koji su svoju poeziju čitali

za potrebe ćlanova kružoka. Otud neobjavljeni prevodi anakreontskih pesama kod Valentina Vodnika,

ili prevodi galantne i rokoko poezije cngleskog pesnika Poupa i nemačkih Hagedorna i Gelerta koje je

sačiniio Jurij Japelj. U pesmama koje su objavljivane, a uz to bile namenjene široj čitalačkoj publici,

galantna raspoloženja su potisnuta u korist prosvetiteljskih ideja.

VALENTIN VODNIK

Svestrano angažovani prosvetitelj, jedan od najvrednijih Cojsovih saradnika, pesnik, pisac

školskih udžbenika, gramatičar, prevodilac i urednik bio je Valentin Vodnik (1758 — 1819). Kao

monah (franjevac) službovao je u nekoliko mesta u Gorenjskoj. Docnije, prešavši u Ljubljanu

zahvaljujući Cojsovom zalaganju, posvetio se pedagoškom radu, bio profesor gimnazije, pa direktor i

školski nadzornik. Kao čovek koji je snažno podržao Napoleonovu Biriju, Vodnik je posle

Napoleonovog poraza i ponovnog prolaska Austrijanaca bio naglo penzionisan i zapravo onemogućen

da dalje radi.

Počeo je kao pesnik i svoje prve pesme objavio u almanahu Pisanice. Kada je alamanah

prestao da izlazi, Vodnik je prestao da peva. Godine 1793. upoznao se sa Cojsom i postao jedan od

najbližih njegovih saradnika, izvršilac Cojsovih zamisli (uređivao kalendare, novine, pisao udžbenike i

priručnike). Ponovo se oglasio i kao pesnik, dobivši i na tom planu snažne podsticaje i praktične upute

od Cojsa. Godine 1806. objavio je omanju zbirku Pesmi za pokušino (Pesme kao pokušaj), a 1809.

kraću zbirku prevoda sa nemačkog: Brambovske pesmi (Pesme braniocima). Prevodio je i grčku

anakreontsku poeziju, sakupljao narodne pesme, ali je sve to ostalo u rukopisu.

Vodnik je prvi slovenački pesnik koji je objavio zbirku svetovnih pesama. Pesmi za pokušino

je nevelika i nepotpisana (!) zbirka; uključuje pesme iz rane pesnikove faze. Ni njegova najbolja pesma,

Moj spomenik, ni ona najpoznatija, Ilirija oživljena, nisu u nju uključene. Izbor sačinjen za zbirku

obeležen je pre svega prosvetiteljskim i budničkim tendencijama, a izostala je anakreontika, rokoko

raspoloženja kao i predromantičarska osećanja. Ipak, izlaženje Vodnikove knjige predstavlja datum u

istoriji slovenačke književnosti.

Vodnik je pesnik koji izrasta iz baroknih stilskih tendencija, veliki udeo u koncipiranju njegovih

pesama ima prosvetiteljski pogled na svet i neka pojednostavljena pravila klasicističke poetike, a kroz

doživljaje prirode i izražavanje ličnih osećanja u formi bliskoj narodnoj poeziji on se približava

predromantizmu, te tako uspostavlja most između baroknih, sedamnaestovekovnih stilskih tendencija i

novog, devetnaestovekovnog, romantičarskog ispovedanja ličnih osećanja. Iako se ovaj istorijski luk u

Vodnikovom stvaralaštvu može pratiti i hronološki (od još uvek baroknog pesnika iz almanaha

Pisanice do lično ispovednog pesnika u pesmi Moj spomenik), važno je uočiti da i u poznim

njegovim delima, kakva je Ilirija oživljena, još uvek deluje barokni način mišljenja, a da i u ranim

pesmama, kao na primer u stihovanoj noveli Klek, ima i predromantičarskih nagoveštaja.

ANTON TOMAŽ LINHART

Linhart (1756-1795) je takođe jedan od aktivnih i veoma značajnih članova Cojsovog kružoka.

Skolovao se (studirao pravo) u Beču i tu i započeo književnu karijeru, ali na nemačkom jeziku. Njegova

zbirka, odnosno pesnički almanah pod naslovom Blumen aus Krain fur das Jahr 1781 (Cveće iz

Kranjske za godinu 1781) ne sadrži značajnija pesnička ostvarenja, ali je važna kao programski gest.

Pored četrdesetak autorovih originalnih pesama (među kojima je bila i jedna, pisana prema Metastaziju,

u dramskoj formi), pesnički almanah sadrži prevode i prerade pesama sa italijanskog, latinskog i

francuskog jezika, kao i slovenačku narodnu pesmu o Pegamu i Lambergeru u Linhartovom prevodu na

nemački (u heksametrima). Prema sopstvenim rečima, pesnik je ovim almanahom pokušao da upozori

Nemce da u njegovoj domovini, svim nedaćama uprkos, ipak postoji vredna poezija.

Godine 1780. došao je u Ljubljanu i tu obavljao visoke činovničke poslove, te — verovatno pod

uticajem Cojsa - postao slovenački pisac. Bio je veoma obrazovan i slobodouman, zastupao ideje

deizma, možda i ateizma (u svakom slučaju, on je prvi čovek u Ljubljani koji je sahranjen bez crkvenog

obreda). Dobro je poznavao filozofrju racionalizma, a bliske su mu postale i ideje predromantičara

Rusoa. Po svemu sudeći, bio je simpatizer francuske revolucije. Po dolasku u Ljubljanu, odlučio je da

sve svoje snage posveti preporodu slovenačkog naroda. Kao školski inspektor i docnije sekretar

zemaljske vlade, bio je u prilici da nizom poteza i odluka izvrši praktične prosvetiteljske zadatke:

odlučno jc uticao na otvaranje slovenačkih škola širom Kranjske i tada je otvoreno 25 takvih škola; radio

je na obnavljanju gimnazije u Ljubljani; niz proglasa i državnih naredbi preveo je na slovenački i tako

pomagao širenju slovenačkog u javnoj upotrebi; u okviru Cojsovog kružoka radio je na gramatici i

rečniku, preveo je udžbenik iz oblasti veterine, bavio se istorijom. Rana smrt prekinula je mnoge njegove

planove. Započeo je sa pisanjem obimne i naučno-kritički zasnovane istorije Slovenaca i onih Južnih

Slovena, koji su živeli u okviru Austrijskog carstva, ali je stigao samo do 8. veka. Knjiga je pod

naslovom Versuch einer Geschichte von Krain und ubrigen Landern in der sudlichen Slaven

Osterreichs izišla 1788. i 1791, u dva toma. Pisana je sa demokratskim i protivfeudalnim akcentima i

prožeta nacionalno-preporodnim idejama. Ipak, u istoriji slovenačke književnosti Linhart je najznačajniji

kao tvorac drame.

Svoje interesovanje za pozorište Linhart je ispoljio još kao student u Beču. Okušao se kao pisac

tragedije (na nemačkom jcziku) pod uticajem Lesinga, mada porodična tragedija Miss lcnny Love

(1780) nije krila ni Šekspirov uticaj.

Pozorišni život u Ljubljani tokom druge polovine 18. veka tckao je već uhodanim putem: u

dvorani staleškog plemstva gostovale su pozorišne i operske kuće iz Italije i Nemačke, a okupljala se i

šačica pozorišnih amatera, koja je igrala pozorišne komade na nemačkom. Veliku novinu uveo je

Linhart, koji je u .uodini francuske revolucije (1789) uspeo da nametne Ijubljanskom plemićkom

pozorištu komad na slovenačkom jeziku. Preveo je i režirao „veselu igru" Die Feldmuhle suvremenog

bečkog autora Josefa Rihtera i pod naslovom Županova Micka postavio je na scenu iste večeri kada je

na programu bio i jedan nemački komad. Postigao je veliki uspeh. To ga je ohrabrilo da se lati i

najrevolucionarnije tadašnje literature — Bomaršeove Figarove ienidbe, koja je posle odlučne bitke sa

cenzurom na francusku pozornicu dospela 1784. godine i izazvala snažne odjeke ne samo u Francuskoj,

nego i u svetu. To je i razumljivo s obzirom na oštru društvenu i političku satiru upletenu u razigrane i

duhovito f.iađene ljubavne spletke.

Već prvi komad koji je Linhart odlučio da presadi na slovenačko tle, Zupanova Micka, isticao

je prednost zdrave, seljačke pameti, nasuprot promišljenoj gospodi, koja ume samo da uživa. Tim veći

trud uložio je u preradu komada francuskog autora, koji odlučno napada tiraniju apsolutizma, gospodske

privilegije i molalnu pokvarenost viših krugova, a simpatije gledalaca upućuje ka „trećem staležu",

predstavljenom kroz razdraganu šalu, bleštavim, duhovitim govornim jezikom. Godine 1786. Mocart je

imao velikih teškoća da na scenu postavi operu rađenu prema Bomaršeovoj komediji; verovatno je ista

cenzura kriva što ni Linhart nije video na sceni svoju preradu Figarove ženidbe. Linhartova prerada

ovog komada, komedija Ta veseli dan, ali Matiček se ženi, objavljena je — kao i Zupanova Micka

— u posebnoj knjizi, godine 1790, ali je na scenu postavljena tek posle revolucije 1848. godine. I danas

je to delo često na repertoaru slovenačkih pozorišta.

Predromantizam

Interesovanje za jezik - JERNEJ KOPITAR

Period od smrti Valentina Vodnika i Žige Cojsa (1819) do pobede romantičara, odnosno Matije

Čopa u tzv. abecednom ratu, 1833, mogao bi se nazvati i Kopitarevim dobom. Osnovni ton daju još uvek

poučni spisi, udžbenici i prosvetiteljske ideje izražene u brojnim knjigama koje se bave pitanjem jezika.

Kopitareva Gramatika (1809), iako naučno pisana, sa svom potrebnom širinom i naučnom

zasnovanošću, nije jednom za svagda, ili bar za neko duže vreme skinula pitanje gramatike slovenačkog

jezika sa dnevnog reda. Naprotiv, Kopitar kao da je otvorio eru učestalog sumiranja jezičkih problema.

Jernej Kopitar (1780-1844) je takođe izišao iz Cojsovog kružoka: u baronovu kuću ušao je kao mlad,

nadareni đak, te postao Cojsov lični sekretar i bibliotekar. Uz njegovu finansijsku pomoć otišao je u Beč

1808. godine i tamo zauvek ostao. Kao vrsni poznavalac balkanskih jezika, on je relativno brzo, već

1810. godine, postao cenzor za slovenske i novogrčke knjige, bio je zatim skriptor, pa kustost dvorske

biblioteke, a pred kraj života i dvorski savetnik.

Godine 1809. (sa godištem 1808. na koricama knjige) izišlo je Kopitarevo, za slovenačku

kulturu najznačajnije delo: Grammatik der slawischen Sprache in Krain, Karnten und

Steyermark, prva naučna gramatika slovenačkog jezika koja je postala osnovicom rada na jeziku

budućih generacija. Kopitareva gramatika je prekinula sa tako reći vekovnom tradicijom, započetom još

u 16. veku od strane Adama Bohoriča, pisanja gramatika po uzoru i modelu nekog drugog, većeg jezika

(latinskog ili nemačkog, najčešće), ili prema odlikama jednog dijalekta (još je Pohlinova gramatika,

kako je već rečeno, bila u stvari lokalna, dijalektalna gramatika).

U austrijskim naučnim časopisima Kopitar je objavljivao priloge iz oblasti jezika, istorije

književnosti i kulture slovenačkog i drugih slovenskih naroda. Posle njegove smrti, njegov učenik, Franc

Miklošič, sakupio je i obradio njegove radove rasute po časopisima i 1857. godine ih u Beču objavio.

Kopitar se bavio i objavljivanjem starih rukopisa: Glagolita clozianus, 1836 i Hesychii

glossography discipulus, 1839. U prvoj od spomenutih knjiga objavljeni su po prvi put Brižinski

spomenici, koji su, kako je Kopitar smatrao, potvrđivali tzv. panonsku teoriju o domovini starog

crkvenoslovenskog jezika. Kopitar je smatrao da je taj jezik nastao na osnovama jezika panonskih

Slovena.

Delujući sve vreme iz Beča, Kopitar je nastojao da utiče na kulturni život domovine. Bio je

autoritarna ličnost, imao je potrbu da i sam izraste u mentora tadašnjih kulturnih stvaralaca, ali je pri tom,

za razliku od Cojsa uvek spremnog na saradnju, očekivao bespogovornu poslušnost. Jasno je da su se

za njega iz domaće sredine mogle vezati samo manje samostalne i manje kreativne ličnosti. Takođe, za

razliku od Cojsa, mentora širokih pogleda i velikog smisla kako za lepu umetnost namenjenu višim

ttležima, tako i za pouku i zabavu nižeg društvenog sloja, Kopitar je izrastao u ličnost mnogo užih

dimenzija i bio je zainteresovan pre svega za pitanja jezika, slavističke nauke i austrofilsku politiku. Na

planu stvaralaštva smatrao je najvažnijim zadatkom: stvaranje dela za „miroljubive seljake". Kada je,

posle Cojsa i Vodnika, Kopitar postao vodeća ličnost slovenačke kulture, usmeravao je svoju i nešto

mlađu generaciju ka proučavanju jezika i njegovom čišćenju po uzoru na seljački govor, insistirao je na

pitanju novoga pravopisa koji bi se pridržavao načela „piši kao što govoriš", podsticao je sakupljanje

narodnih pesama, kao i slavističke studije. Njegovom zaslugom otvorena je u Ljubljani na liceju katedra

za slovenački jezik (1817 - vodio ju njegov sledbenik, Franc Metelko).

Kopitar je postao jedan od vodećih slavista svoga vremena. Nsučne kontakte održavao je sa

najznačajnijim naučnicima. Čvrstu saradnju zasnovao je osobito sa Vukom Karadžićem, koga je

usmeravao i naučno uzdizao, čiji rad na sakupljanju narodnih usmenih umotvorina je smatrao izuzetno

značajnim, a samu srpsku poeziju cenio kao uzor, koji je želeo da nametne i slovenačkim pesnicima.

Generacija romantičara, na čelu sa Čopom i Prešernom, nije mogla da pristane na Kopitarev

program kulturnog i umetničkog razvoja. Umesto književnosti za „miroljubive seljake", oslonjene na

narodno stvaralaštvo i prožete poukom, kakvu je podržavao i preporučivao Kopitar, romantičari

postavljaju kao svoj uzor književnost namenjenu obrazovanom sloju i oslonjenu na evropsku književnu

tradiciju. Kopitarev jezički pragmatizam morao je ustuknuti i povući se pred modernim, romantičarskim,

na estetici zasnovanim shvatanjima daljeg razvoja slovenačke književnosti.

Ipak, neosporan je značaj Jerneja Kopitara kao gramatičara: on je utvrdio i razvio tradiciju

jedinstvenog slovenačkog književnog jezika i prvi podrobnije opisao geografske i istorijske granice tog

jezika.

Dvadesetih godina objavljene su još dve gramatike, čiji su autori PETER DAJNKO (1787-

1873), inače najplodniji štajerski pisac toga vremena, koji je negovao pobožnu i poučnu literaturu, te

FRANC METELKO (1789-1860), već spominjani prvi profesor slovenačkog jezika na katedri koja je

1817. otvorena na ljubljanskom Iiceju. I Dajnkova gramatika (objavljena 1824) i Metelkova (1825;

obe su objavljene na nemačkom jeziku) pokušavaju da — osim jezičkih — reše još i pravopisna i

ortografska pitanja. Uzor im je Kopitarevo načelo: „piši kao što govoriš". Da bi to postigli, oni

kombinuju latinička sa ćiriličkim slovima, s tim što Metelko dodaje joši neke nove znake. I „dajnčica" i

„metelčica" su pisma koja su bila prihvaćena čak i za školske udžbenike, mada su imala žestokih

protivnika. Pored ostalih, ANTON MURKO (1809-1871), Dajnkov zemljak, piše 1832. svoju

gramatiku, suprotstavljajući se Dajnkovim načelima.

I kod slovenačkih predromantičara očigledan je nastavak prosvetiteljske logike, pa je od svega

najvažnije sačiniti dobre gramatike, zatim sastaviti dobre rečnike, jer su upravo te knjige — smatralo se

— garanti zrelosti jezika i simboli nacionalne samobitnosti. Preciznije rečeno, od prosvetiteljske ideje i

vere u gramatike i poetike kao osnovne priručnike u pisanaju poezije i osnovne simbole zrelosti jezika,

dospelo se sada do pisanja jezičkih priručnika gotovo kao cilja pisanja. Kako je primetio češki kritičar i

slavista, Celakovski, u pozitivnoj oceni prvog broja almanaha Kranjska čbelica (1830), sredstva su

zamenila cilj: dok pravih književnih dela u slovenačkoj književnosti toga vremena jedva da ima za prste

jedne ruke, gramatika ima ,,za dobro tuce".

Protiv poplave gramatika i rečnika, protiv „metelčice" i „dajnčice", kao i protiv utilitarističkog

tumačenja poezije energično je ustao Matija Čop te se tako razbuktala polemika poznata pod nazivom

„abecedni rat" (1831 — 1833). Ali, ova polemika i Čopova pobeda, usvajanje gajice, odnosno nove

varijante latinice koju je Ljudevit Gaj, po češkom uzoru, prilagodio glasovnim vrednostima hrvatskog

jezika, pada već u vreme zrelog stvaralaštva Franca Prešerna.

(Priređeno prema: Marija Mitrović, Pregled slovenačke književnost, Novi Sad, 1995.)

Ispitna pitanja:

1. Kojim imenima su starosedeoci označavali slovenska plemena na današnjoj teritoriji Slovenije?

2. Kojim imenima se tokom istorije označavao današnji slovenački jezik?3. U čemu se sastoji značaj toponima za rekonstruisanje doseljavanja plemena na

današnju teritoriju?4. Objasnite uticaj Vlaha na život alpskih Slovena5. Brižinski rukopisi6. Pismenost u srednjem veku7. Umetnost u 15. veku8. Usmena književnost na teritoriji današnje Slovenije9. Slovenačka lirska usmena književnost10. Slovenačka epska usmena književnost 11. Uticaj usmene književnosti na formiranje savremenog jezičkog standarda12. Doba reformacije na teritoriji današnej Slovenije13. Primož Trubar14. Jurij Dalmatin15. Adam Bohorič16. Slovenačka književnost u vreme baroka17. Muzička umetnost na teritoriji današnje Slovenije u 17. veku18. Pismenost u 17. veku na teritoriji današnje Slovenije19. Janez Vajkard Valvazor – život i delo20. Značaj dela J. V. Valvazora, Slava vojvodstva Kranjskoga21. Počeci književnosti na slovenačkom jeziku22. Slovenačko pozorište u doba baroka23. Škofjeloški pasijon24. Slovenačka barokna pesma25. Vladavina Marije Terezije na teritoriji današnje Slovenije26. Ilirske provincije27. Umetnost i književnost u doba prosvetiteljstva28. Anton Tomaž Linhart29. Valentin Vodnik30. Slovenački kružoci krajem na prelasku iz 18. u 19. vek31. Žiga Cojs32. Marko Pohlin33. Jerner Kopitar34. Peter Dajnko i Franc Metelko