Śluzowiaki zatok przynosowych

J. Kuczkowski i inni

680 Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 5

WSTĘP

Śluzowiak zatok przynosowych (mucocele) jest torbielą rozwijającą się w świetle zatoki, której ujście naturalne jest niedrożne [1, 2]. Śluzowiak zbudowa-ny jest ze zmienionego zapalnie mucoperiosteum, a wnętrze wysłane jest nabłonkiem walcowatym i kostkowym z pojedynczymi komórkami kubkowy-mi [3, 4]. Zakażenie śluzowiaka może prowadzić do powstania ropniaka (mucopyocele), ropowicy

oczodołu, zapalenia nerwu wzrokowego, zapale-nia szpiku kostnego lub zapalenia opon mózgowo--rdzeniowych [5, 6]. W niektórych śluzowiakach może występować powietrze (pneumocele) lub krew (hemocele) [1, 4]. Częstość występowania śluzowia-ka określa się na 5–7% wszystkich operowanych chorych z przewlekłym zapaleniem zatok [1, 7]. Śluzowiak charakteryzuje się długoletnim, skąpo-objawowym przebiegiem z tendencją do niszczenia otaczających ścian kostnych. Za proces destruk-

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Śluzowiaki zatok przynosowychMucoceles of the paranasal sinuses

Jerzy Kuczkowski1, Waldemar Narożny1, Czesław Stankiewicz1, Ewa Iżycka-Świeszewska2, Wojciech Skrzypczak, Ewa Kowalska, Łukasz Plichta

¹Katedra i Klinika Chorób Uszu, Nosa, Gardła i Krtani AM w GdańskuKierownik: prof. dr hab. med. C. Stankiewicz

²Katedra i Zakład Patomorfologii AM w GdańskuKierownik: prof. dr hab. med. K. Jaśkiewicz

SummaryIntroduction. Paranasal sinus mucocoele is a benign pseudocystic lesion, which may originate from any sinus cavities when their natural ostia are blocked. Raising mucocoele in frontal, ethmoid or sphenoid sinus causes headache, disorders of eye mobility and deformities of forehead or orbit. Aim of this study was clinical analysis of treatment results taking into consid-eration the method of surgical treatment. Material and method. Presented material consists of 42 patients (39 adults and 3 children), 22 females and 20 males, in the age from 8 to 76 treated at Department of Otolaryngology of Medical University of Gdansk in the years from 1995 to 2005 for paranasal sinuses mucocoele. Results. Fronto-ethomidal mucocoele was found in 22 (52,4%) patients, ethmoidal – in 10 (23,8%), frontal – in 4 (9,5%), spheno-ethmoidal – in 4 (9,5%) and maxillar in 2 (4,8%) patients. 14 (33,3%) cases were primary and 28 (66,7%) secondary of mucocoeles. The most frequent symptoms of frontal or ethmoidal mucocoele were: headache, lacrimation, deformity of orbit, blepharoedema, and diplopia. Spheno-ethmoidal and maxillar mucocoele caused mostly nose obstruction and severe headache. Destruction of sinuses and orbital bony wall was found in 16 patients (38,1%), and in 9 of them (21,4%) there were in medial wall of orbit, in 3 (7,1%) – in inferior wall of frontal sinus, in 3 (7,1%) – in anterior wall of frontal sinus, and in 1 (2,3%) in anterior wall of maxillary sinus. In 3 patients (97,1%) with fronto-ethmoidal mucocoele as the consequence of disease the development of empyema was observed. Endoscopic intranasal treatment was applied in 9 patients (21,4%) with fronto-ethmoidal, spheno-ethmoidal and maxillar mucocoele. Complete recovery was observed in 30 (71,4%) patients, recurrence was noted in 12 (28,6%) and these patients were operated from extranasal approach. Conclusions. Paranasal sinuses mucocoele is found when natural ostia of sinuses are blocked after prior operation. They cause destruction of bony walls of sinuses. Extranasal approach is an optimal method of treatment in extended mucocoele and their complications.

Hasła indeksowe: śluzowiaki, zatoki przynosowe, diagnostyka, leczenie

Key words: mucocele, sinuses, diagnosis, treatment

Otolaryngol Pol 2007; LXI (5): 680–686 © 2007 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi

�

�

Śluzowiaki zatok przynosowych

681Otolaryngologia Polska 2007, LXI, 5

cji kostnej odpowiedzialne są: ucisk mechaniczny rozrastającej się torbieli oraz wytwarzane cytokiny osteolityczne (IL-1a, IL-1ß, ICAM, ELAM), czynnik martwicy nowotworów TNF, czynniki resorbujące kość (PGE2, kolagenazy) [2]. Do czynników sprzyja-jących powstaniu niedrożności ujścia zatoki zalicza się: przewlekłe zapalenia, alergię, mukowiscydozę, polipy, urazy, odmienności budowy anatomicznej. Stany po przebytych operacjach zatok oraz guzy łagodne i złośliwe przyczyniają się do powstania ślu-zowiaków wtórnych [1, 8]. Śluzowiak może rozwijać się we wszystkich zatokach przynosowych, najczęś-ciej w przyśrodkowej części zatoki czołowej i w sitowiu przednim [1, 2, 8, 10]. Penetracja śluzowiaka czołowo-sitowego w kierunku dolno-bocznym może doprowadzić do zniszczenia ściany kostnej oczodo-łu, przemieszczenia gałki ocznej z upośledzeniem jej ruchomości oraz zaburzeniami ostrości wzroku [6, 11, 12]. Penetracja śluzowiaka czołowego ku górze i ku tyłowi do przedniego dołu czaszki może pro-wadzić do wystąpienia objawów neurologicznych [5]. Duży śluzowiak zatok objawia się bólami głowy, stanem zapalnym zatok, deformacją czoła, oczodołu lub policzka, niekiedy zaburzeniami ruchomości gałki ocznej, podwójnym widzeniem, wytrzeszczem gałki ocznej, zaburzeniami ostrości wzroku [1, 5, 11, 13]. Długotrwały rozwój śluzowiaka w obrębie oczodołu lub policzka powoduje powstanie spręży-stego i chełboczącego przy ucisku guza. W przebie-gu śluzowiaka zatoki czołowej może wystąpić stan zapalny szpiku kostnego, który może być przyczyną powstania guza Potta [2, 5, 8]. Rozpoznanie śluzo-wiaka opiera się na badaniu przedmiotowym oraz badaniach TK i MR. W badaniu radiologicznym śluzowiak charakteryzuje się powiększeniem wiel-kości zatoki, zmniejszeniem grubości ścian kostnych i zmniejszeniem przejrzystości [14–16]. Według Krzeskiego i wsp. [1] oraz Lloyda i wsp. [14], naj-dokładniejszymi metodami diagnostycznymi śluzo-wiaka są badania TK i MR. Badanie TK w projekcji osiowej lub czołowej przedstawiają obrazy zajętej, powiększonej zatoki, niekiedy ubytki i przebudo-wę kostną. Śluzowiak charakteryzuje się gęstością 10–18 j.H., która z upływem czasu wzrasta do 20–40 j.H [16]. W badaniu MR śluzowiak wykazuje niskie sygnały T1- i wysokie T2-zależne. Obecność krwi lub hemosyderyny może wzmacniać sygnały T2-zależne [1, 14]. W rozpoznaniu różnicowym należy uwzględnić torbiel retencyjną, przewlekłe zapalenie zatok, torbiele zębopochodne, tętniaki, torbiele podpajęczynówkowe, przepukliny oponowe lub oponowo-mózgowe, nowotwory łagodne lub zło-

śliwe, zapalenie kości, guz Potta. Torbiel retencyjna w zatoce powstaje na skutek blokady przewodów wyprowadzających gruczołów śluzowych, najczęś-ciej ograniczona jest do zachyłka zębodołowego, a w badaniu radiologicznym przedstawia okrągły cień [15, 16]. Jedyną metodą leczenia śluzowiaka zatok jest leczenie chirurgiczne drogą zewnątrznosową lub wewnątrznosową z zastosowaniem endoskopu [1, 17–19]. W wielu przypadkach śluzowiak jest ide-alnym wskazaniem do zastosowania chirurgicznej techniki endoskopowej zapewniającej trwałe przy-wrócenie drenażu i wentylacji chorej zatoki z rege-neracją błony śluzowej [3, 19, 20]. Celem pracy była analiza kliniczna chorych ze śluzowiakami zatok z oceną wyników leczenia chirurgicznego.

MATERIAŁ I METODY

Przedmiotem badań było 42 chorych, w tym 22 kobiety i 20 mężczyzn, w wieku 8–76 lat (średnia wieku 47,2 lat) leczonych chirurgicznie z powodu śluzowiaków zatok przynosowych w okresie od 1995 do 2005 r. w Klinice Otolaryngologii AM w Gdańsku. Czas obserwacji pacjentów po operacji wynosił od 1 roku do 9 lat. Rozpoznanie śluzowiaka ustalono na podstawie przedoperacyjnych badań obrazowych TK i MR, obrazu śródoperacyjnego oraz badań histopatologicznych usuniętego materiału. Dokonano analizy kliniczno-epidemiologicznej cho-rych na podstawie wyników badań przedmiotowych oraz badań obrazowych. Badania obrazowe obejmo-wały: prześwietlenie zatok oraz tomografię kompu-terową w płaszczyźnie czołowej i osiowej uzupeł-nione w niektórych przypadkach o badanie MR. Chorych leczono operacyjnie z dostępu zewnątrz-nosowego lub wewnątrznosowego z zastosowaniem techniki endoskopowej. Wyniki leczenia oceniono w badaniach kontrolnych z zastosowaniem TK.

WYNIKI

W analizowanej grupie chorych najliczniejszą stanowili pacjenci ze śluzowiakiem czołowo-sito-wym u 22 (52,4%), sitowym u 10 (23,8%) oraz czo-łowym u 4 (9,5%). Śluzowiaki pierwotne dotyczyły 14 (33,3%), a śluzowiaki wtórne 28 (66,7%) chorych. Operacje poprzedzające z powodu przewlekłego zapalenia zatok, kostniaka zatoki czołowej lub poli-pektomii nosa wykonano u 21 (50,0%) chorych. U 7 (16,7%) chorych stwierdzono guz nosa, w tym u



3 nowotwór złośliwy. W grupie chorych nieleczo-nych uprzednio chirurgicznie, 3 (7,1%) podawało w wywiadzie uraz głowy, u 6 (14,3%) stwierdzano aler-gię nosa, u 2 (4,8%) mukowiscydozę, natomiast u 3 (7,1%) wywiad był negatywny. Dominującymi dole-gliwościami zgłaszanymi przez chorych były: bóle i ucisk w głowie, spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, uporczywy katar, upośledzenie droż-ności nosa, osłabienie węchu oraz niewielkie krwa-wienia z nosa. Osłabienie ostrości wzroku stwier-dzono u 10 (23,8%) chorych, nadmierne łzawienie u 18 (42,8%), podwójne widzenie u 6 (14,3%) oraz u 3 (7,1%) opadanie powieki górnej. U 28 (66,6%) chorych stwierdzono skrzywienie przegrody nosa, u 5 (11,9%) polipy nosa, u 7 (16,7%) guz nosa. Jednostronny wytrzeszcz gałki ocznej stwierdzono u 14 (33,3%) chorych, u 7 (16,7%) upośledzenie ruchomości i podwójne widzenie. Bolesność ucisko-wą zajętej zatoki stwierdzono u 31 (73,8%) chorych,

Tabela I. Lokalizacja śluzowiaków zatok przynosowych (n=42)Lokalizacja śluzowiaka N %Czołowo-sitowa 22 52,4Sitowa 10 23,8Czołowa 4 9,5Klinowo-sitowa 4 9,5Szczękowa 2 4,8Razem 42 100,0

Tabela II. Metody leczenia chirurgicznego śluzowiaków zatokLokalizacja N Dojście

zewnątrznosowe FESS

Czołowo-sitowa 22 21 1Sitowa 10 6 4Czołowa 4 4 -Klinowo-sitowa 4 2 2Szczękowa 2 - 2Razem 42 33 9

Ryc. 1. A. Śluzowiak prawej zatoki czołowej, ścieńczenie przedniej ściany kostnej. Badanie TK, płaszczyzna strzałkowa. B. Śluzowiak lewego sitowia, zniszczenie ściany oczodołu. Badanie TK w płaszczyźnie czołowej. C. Śluzowiak lewej zatoki szczęko-wej ze znacznym powiększeniem jej objętości. Badanie TK w płaszczyźnie poprzecznej. D. Ropniak prawej zatoki czołowej, znisz-czenie dolnej ściany zatoki z naciekiem zapalnym oczodołu. Badanie TK w płaszczyźnie czołowej



u 13 (30,9%) obrzmienie w obrębie oczodołu, u 12 (28,6%) objaw „chełbotania”. Na podstawie badania radiologiczngo, TK i MR oceniono lokalizację śluzo-wiaka i charakter zmian towarzyszących. U chorych z rozległym śluzowiakiem czołowo-sitowym stwier-dzano częściowe zniszczenie ścian kostnych oczodo-łu, ubytki w przedniej lub tylnej ścianie zatoki czo-łowej. W trakcie zabiegu obecność ubytku kostnego ścian kostnych potwierdzono u 16 (38,1%) chorych, w tym ściany przyśrodkowej oczodołu u 9 (21,4%), dolnej ściany zatoki czołowej u 3 (7,1%), przedniej

ściany zatoki czołowej u 3 (7,1) i przedniej ściany zatoki szczękowej u 1 (2,3%) chorego. Leczenie ope-racyjne z dostępu zewnątrznosowego zastosowano u 33 (78,6%) chorych. W 9 (21,4%) przypadkach pierwotnych śluzowiaków sitowia, zatoki czołowej, klinowej lub szczękowej wykonywano operację z dostępu wewnątrznosowego techniką endoskopową. Operacje te polegały na szerokim otwarciu sitowia z usunięciem ściany śluzowiaka i ewakuacją zawar-tości oraz otwarciu zatoki szczękowej, klinowej, zachyłka czołowego ze stworzeniem warunków do

Ryc. 2. A. Śluzowiak lewej zatoki czołowej. Badanie TK w płaszczyźnie poprzecznej. B. Śluzowiak lewej zatoki czołowej – hyper-intensywna masa T2-zależna wypełniająca zatokę czołową lewą. Badanie MR głowy w płaszczyźnie strzałkowej. C. Śluzowiak komórek sitowych przednich, uwypuklenie ściany przedniej. Badanie TK w płaszczyźnie poprzecznej. D. Śluzowiak w sitowiu po stronie lewej, znaczne ścieńczenie ścian kostnych oczodołu. Badanie TK w płaszczyźnie poprzecznej



nabłonkowania. Operacje z dostępu zewnętrznego wykonywano u wszystkich chorych uprzednio ope-rowanych, oraz u chorych z rozległym śluzowiakiem lub ropniakiem i obecnością osteolizy ścian kost-nych. U 7 (16,6%) chorych, u których podejrzewano nowotwór bocznej ściany jamy nosa i śluzowiaka, wykonywano operacje metodą Moure'a. W trakcie operacji usuwano guz nosa, małżowiny nosowe oraz komórki sitowe z towarzyszącym śluzowiakiem. Operacje zatok czołowych wykonywano metodą Jansena-Rittera z cięcia pod łukiem brwiowym oraz w kącie przyśrodkowym oka. Otwierano zatokę czo-łową, opróżniano ją ze śluzu, usuwano ścianę śluzo-wiaka oraz poszerzano ujście naturalne, w którym umieszczano dren gumowy na okres 3–4 tygodni. W okresie pozostawania drenu w zatoce, wykonywano regularne przepłukiwania solą fizjologiczną. W rop-niakach zatoki czołowej wykonywano doszczętne usunięcie błony śluzowej. U chorych z ubytkiem ściany kostnej wykonywano doszczętne usunięcie błony śluzowej oraz obliterację światła zatoki tłusz-czem autogennym. Zatokę sitową otwierano w kącie przyśrodkowym oka, usuwano boczną ścianę pira-midy nosa i ścianę śluzowiaka oraz umieszczano dren do płukania w jamie pooperacyjnej. U wszyst-kich chorych po zabiegu stosowano antybiotyki drogą dożylną przez okres 7 dni. Badanie histopato-logiczne usuniętego materiału z zatok u 35 (83,4%) chorych wykazało obecność przewlekłego zapalenia, natomiast u 7 (16,6%) stwierdzono nowotwór łagod-ny lub złośliwy oraz przewlekłe zapalenie błony śluzowej zatoki. Wznowa śluzowiaka wystąpiła u

12 (28,6%) chorych, których reoperowano z dojścia zewnętrznego.

DYSKUSJA

Śluzowiaki zatok przynosowych występują naj-częściej u chorych, którzy przebyli uprzednio ope-racje w obrębie nosa lub zatok [2, 16, 17]. Operacje zatok czołowych i sitowych mogą prowadzić do powstania niedrożności ujścia naturalnego zatok. Śluzowiaki najczęściej występują w zatokach czo-łowych [1, 20]. W naszym materiale u 36 (85,7%) chorych stwierdzono lokalizację czołowo-sitową.

Obraz kliniczny śluzowiaka uzależniony jest od jego pierwotnej lokalizacji oraz kierunków szerze-nia się. Śluzowiak czołowo-sitowy rozrastając się w kierunku dolno-bocznym niszczy ścianę kostną oczodołu lub sitowia, przemieszcza zawartość oczo-dołu, co prowadzi do wytrzeszczu, upośledzenia ruchomości gałki ocznej oraz zaburzeń ostrości wzroku, ograniczeń w polu widzenia lub podwój-nego widzenia. Najczęstszymi objawami śluzowiaka u naszych chorych był ucisk w głowie, bóle głowy oraz nadmierne łzawienie. Częstymi objawami ślu-zowiaków czołowo-sitowych była deformacja czoła, obrzmienie oczodołu, obrzęk powiek oraz podwójne widzenie. W naszym materiale u 14 (33,3%) chorych stwierdzono jednostronny wytrzeszcz. W niektórych rozległych śluzowiakach czołowo-sitowych lub kli-nowych może wystąpić ucisk na nerw wzrokowy, co doprowadza do osłabienia ostrości wzroku, lub

Ryc. 3. A. Błona śluzowa zatoki z przewlekłym zapaleniem. Nacieki zapalne limfocytarne i plazmocytarne z domieszką eozynofi-lów; podścielisko bardzo obrzęknięte, część gruczołów śluzowych wykazuje poszerzenie. Proces zapalny nie obejmuje struktur kostnych. Badanie histopatologiczne, HE x 200. B. Intensywne ropne nacieki zapalne błony śluzowej w ropniaku zatoki czołowej, z odcinkowym niszczeniem nabłonka oddechowego, miejscami obszary ropiejącej ziarniny. Badanie histopatologiczne, HE x 200



nawet do ślepoty [17]. Wśród naszych chorych u 10 stwierdzono osłabienie ostrości wzroku, a u jed-nej chorej jednostronną ślepotę. Długotrwały ucisk śluzowiaka oraz działanie cytokin może powodo-wać niszczenie ścian kostnych zatoki. Zniszczenie przedniej ściany zatoki czołowej może prowadzić do wystąpienia przetoki czołowej, zapalenia szpiku kostnego lub ciastowatego guza Potta [1, 2, 4, 20]. Zniszczenie tylnej ściany zatoki czołowej doprowa-dza do obnażenia, a niekiedy uszkodzenia opony przedniego dołu czaszki, które może być przyczyną płynotoku lub zapalenia opon mózgowo-rdzenio-wych [5, 20]. Zakażenie śluzowiaka doprowadza do powstania ropniaka, przejawiającego się burzliwymi objawami [1, 5]. W przedstawionym materiale obec-ność ropniaka stwierdzono u 3 chorych.

Nowoczesne metody obrazowania pozwalają w większości przypadków ustalić rozpoznanie śluzo-wiaka przed operacją [15, 18, 21, 22]. Szczególnie przydatne są badanie TK w płaszczyźnie czołowej i osiowej oraz MR z kontrastem. Śluzowiak w badaniu TK przedstawia homogenną masę wypełniającą zato-kę o gęstości od 10 do 18 j. H, w niektórych przypad-kach z osteolizą ścian kostnych [15]. W naszym mate-riale badanie TK wykazało u 9 chorych zmniejszenie grubości ścian kostnych lub obecność osteolizy. W badaniu MR śluzowiaków najczęściej stwierdzono osłabienie sygnału T1 oraz podwyższenie T2.

Leczenie operacyjne jest jedyną skuteczną meto-dą leczenia śluzowiaków zatok oraz ich powikłań [17, 21, 22]. Podstawowym celem leczenia chirur-gicznego jest zapewnienie trwałego drenażu ślu-zowiaka do jamy nosa [1, 17, 18, 21, 22]. Wybór drogi dostępu chirurgicznego uzależniony jest od pierwotnej lokalizacji i wielkości śluzowiaka, obec-ności powikłań, przebytych operacji w obrębie nosa i zatok oraz warunków anatomicznych [1, 21]. Dostęp zewnętrzny stosuje się w dużych, zaawanso-wanych śluzowiakach czołowo-sitowych, powikła-niach oczodołowych, ropniakach oraz po uprzednio przebytej operacji zatok [1, 19, 22]. Celem operacji z dojścia zewnętrznego jest całkowite usunięcie śluzo-wiaka lub jego powikłań oraz zapewnienie trwałego drenażu zatoki do jamy nosa [1, 19, 21]. Dostęp zewnętrzny umożliwia również przeprowadzenie obliteracji zatoki w przypadku nawrotu śluzowiaka oraz rekonstrukcję zniszczonych ścian [1, 4, 21]. W operacjach obliterujących należy pamiętać o bar-dzo starannym usunięciu błony śluzowej zatoki i zamknięciu przewodu nosowo-czołowego w celu zabezpieczenia przed wstępującymi zakażeniami z jamy nosa [21, 22]. Zastosowanie chirurgii endo-

skopowej w leczeniu śluzowiaków jest powszech-nie akceptowane. Umożliwia ono udrożnienie ujść naturalnych zatok z uzyskaniem szybkiego wyna-błonkowania [16, 19]. Zastąpienie ściany śluzowiaka prawidłowym nabłonkiem urzęsionym następuje w okresie 6 miesięcy po udanej marsupializacji [19]. Zabieg wewnątrznosowy w sitowiu za pomo-cą endoskopu wiąże się z częściowym usunięciem ściany śluzowiaka, co można uznać za leczenie przyczynowe. Zaletą zabiegów endoskopowych jest ich mała inwazyjność, zachowawczy charakter, brak blizn na twarzy i stosunkowo niskie ryzyko powi-kłań okołooperacyjnych [2, 14, 18].

Śluzowiaki zatok przynosowych cechuje duża tendencja do nawrotów. W naszym materiale nawrót śluzowiaka stwierdzono u 28,3% chorych operowa-nych drogą zewnętrzną lub wewnątrznosową. Nasze doświadczenie wskazuje na wartość okresowych kontroli z użyciem endoskopu oraz badań TK lub MR celem obserwacji ewentualnego nawrotu śluzowiaka.

WNIOSKI

1. Śluzowiaki czołowo-sitowe powstają najczęś-ciej w niedrożnych zatokach po uprzednim leczeniu operacyjnym.

2. Badanie TK oraz MR umożliwia rozpoznanie przedoperacyjne śluzowiaka.

3. Metodą leczenia z wyboru w zaawansowanych śluzowiakach oraz ich powikłaniach jest leczenie chirurgiczne z dojścia zewnętrznego.

PIŚMIENNICTWO

01. Krzeski A, Arcimowicz M. Mucocoele zatok przynosowych. Otolaryngol Pol. 1997; 51: 457-465.

02. Balcerzak J, Krzeski A, Witkowska E. Śluzowiaki zatok czoło-wych. Otolaryngol Pol. 2004; 58: 269-274.

03. Lund VJ. Fronto-ethmoidal mucoceles – a histopathological analysis. J Laryngol Otol. 1991; 105: 921-923.

04. Bartnik WJ, Bartnik-Krystalska A. Śluzowiaki zatok przynoso-wych. Wiad Lek. 2005; 58: 263-266.

05. Delfini R, Missori P, Iannetti G, Ciapetta P, Cantore G. Mucoceles of the paranasal sinuses with intracranial and intraorbital extension - report of 28 cases. Neurosurgery. 1993; 32: 901-906.

06. Lacy PD, Rhatigan M, Michael P, Colreavy P, Lyons B, Irani BN, McNab AA. Acquired Brown’s syndrome caused by a fronto-ethmoidal mucocele. Austr N Z J Surg. 2000; 70: 688-689.



07. Lund VJ. Anatomical considerations in the aetiology of fron-to-ethmoidal mucoceles. Rhinology. 1987; 25: 83-88.

08. Wolfowitz B, Solomon A. Mucoceles of the frontal and ethmo-idal sinuses. J Laryngol Otol. 1972; 86:79-82.

09. Nicollas R, Facon F, Sudre-Levillain I, Forman C, Roman S, Triglia JM. Pediatric paranasal sinus mucoceles: etiologic fac-tors, management and outcome. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2006; 70: 905-908.

10. Christmas D, Mirante JP, Yanagisawa E. Maxillary sinus muco-cele. Ear Nose Throat J. 2003; 82: 11-12.

11. Fukuda Y, Chikamatsu K, Ninomiya H, Yasuoka Y, Miyashita M, Furuya N. Mucocele in an Onodi cell with simultaneous bilateral visual disturbance. Auris Nasus Larynx. 2006; 33: 199-202.

12. Muneer A, Jones NS. Unilateral abducens nerve palsy: a pre-senting sign of sphenoid sinus mucocoeles. J Laryngol Otol. 1997; 111: 644-646.

13. Natvig K, Larsen TE. Mucocele of the paranasal sinuses. J Laryngol Otol. 1978; 92: 1075-1082.

14. Lloyd G, Lund VJ, Howard D. Optimum imaging for mucoce-les. J Laryngol Otol. 2000; 114: 233-236.

15. Van Tassel P, Lee Y, Jing B, De Pena CA. Mucoceles of the paranasal sinuses – MR imaging with CT correlation. Am J Roentgenol. 1989; 153: 407-412.

16. Hartley BEI, Lund VJ. Endoscopic drainage of pediatric para-nasal sinus mucoceles. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 1999; 50: 109-111.

17. Conboy PJ, Jones NS. The place of endoscopic sinus sur-gery in the treatment of paranasal sinus mucocoeles. Clin Otolaryngol. 2003; 28: 207-210.

18. Rubin JS, Lund VJ, Salmon B. Frontoethmoidectomy in the treatment of mucoceles. Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 1986; 112: 434-436.

19. Lund VJ. Endoscopic management of paranasal sinus mucoce-les. J Laryngol Otol. 1998, 112: 36-40.

20. Har-El G. Endoscopic management of 108 sinus mucoceles. Laryngoscope. 2001; 111: 2131-34.

21. McMains KCh, Kountakis SE. Fronto-orbital-ethmoid mucoce-les. Oper Tech Otolaryngol Head Neck Surg. 2006; 17: 19-23.

22. May M. Frontal sinus surgery. Oper Tech Otolaryngol Head Neck Surg. 1995; 6: 184-192.

Adres autora:Jerzy Kuczkowskiul. Dębinki 7, bud. 1680-211 Gdańske-mail: [email protected]

Pracę nadesłano: 04.06.2007 r.

Documents

Śluzowiaki zatok przynosowych