Ludzie od SchmitzleraMieszkacy przedwojennego niatynia

Operacja niaty//niatyWystawa stanowi finaln cz interdyscyplinarnego przedsiwzicia badawczego Sniatyn Dis/Continued: Memory of Place and Displaced Memories in Official Representation and Individual Experiences, zorganizowanego w ramach programu Geschichtswerkstatt Europa fundacji Pami, Odpowiedzialno, Przyszo (EVZ).Tematem bada bya pami o przedwojennych relacjach spoecznych i narodowociowych w niatyniu, wielokulturowym miasteczku w Galicji Wschodniej. Wywiady z obecnymi mieszkacami niatynia uzupenilimy o relacje i pamitki zebrane w trakcie dwuletnich bada internetowych. Z osobami urodzonymi w niatyniu i ich rodzinami kontaktowali-my si drog mailow, poprzez portale spoecznociowe i genealogiczne. Projekt z ogrom-nym zaangaowaniem wsptworzya grupa niatynian z rnych stron wiata.

Projekt zosta zrealizowany przez Centrum Historii Miejskiej Europy rodkowo- -Wschodniej we Lwowie i Instytut Historii PAN w Warszawie, we wsppracy z Instytutem Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego oraz Politechnik Lwowsk. Przedsiwzicie jest objte honorowym patronatem Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Ukrainie. Zesp skada serdeczne podzikowania: Luce Ascolemu, Ninie Kordys, Barbarze Krysowskiej-Czubie, Shuli Linder-Yarkony, Ronit Lombrozo, dr. Benowi Solomowitzowi (wiceprezydentowi Sniatyner Society w Nowym Jorku), Stephenowi Wainerowi, Garyemu Wernerowi oraz wszystkim, ktrzy przyczynili si do realizacji projektu. Z caego serca dzikujemy Denisowi Nortonowi Rabijowi.

Pozdrowienia ze niatynianiaty to miasteczko pooone w Galicji Wschodniej na Ukrainie, na trasie midzy Koomyj i Czerniowcami. Wikszo mieszkacw stanowi Ukraicy wyznania grecko-katolickiego i prawosawnego. Wiele rodzin yje tutaj od kilku pokole. Jest wrd nich kilkanacie osb pochodzenia polskiego. Przed wojn, tak jak na caym obszarze przeni-kania kultury aciskiej i ruskiej, czste byo zawieranie maestw midzy katolikami rzymskimi i grekokatolikami. niaty, stolic powiatu nalecego do wojewdztwa stani-sawowskiego Drugiej Rzeczypospolitej, zamieszkiwaa spoeczno zrnicowana pod wzgldem statusu spoecznego, poziomu zamonoci, wyznania i narodowoci. Wedug spisu powszechnego z 1921 roku, wrd 10 597 mieszkacw najwicej byo grekokatolikw (4727), wikszo z nich zadeklarowaa narodowo ukraisk (4539). Kolejne liczne grupy stanowili niatynianie wyznania mojeszowego (3248, w tym 2769 przyznajcych si do narodowoci ydowskiej) oraz katolicy rzymscy (cznie z obrzdkiem ormiaskokatolic-kim 2263). Z kwestionariuszy spisowych wynika, e narodowo polsk zadeklaroway 2943 osoby. W pooonej nieopodal kolonii Augustdorf mieszkaa ludno niemiecka.

Do dzi w niatyniu zachowao si kilka przedwojennych budynkw, midzy innymi symbol miasta wiea ratuszowa, gimnazjum, siedziba stowarzyszenia gimnastycznego Sok, cerkwie i kocioy oraz dom, w ktrym miecio si atelier najlepszego fotografa w miecie Ignacego Schmitzlera.

Dojazd z dworca kolejowego do miasta fiakrami i autodorokami 2 z. Dworzec autobusowy P.K.P. Nad Prutem przysta kajakowa. Poczta, telegram i telefon od 8 21. Hotele: 4 od 2 do 6 pokoi. Pokoje umeblowane poza hotelem po 30 z miesicznie, z utrzymaniem 90 z. Restauracje: 3, 1 kawiarnia i 3 cukiernie. Biuro informacyjne w magistracie. Elektryczno 220 V. Kina 2. Przewodnik po Polsce w 4 tomach, t. 2, Polska poudniowo-wschodnia

Fot. z kolekcji Denisa Rabija

Jasno, szczo koen swoju naciju liubit. Ale to wsio bulo pomiszano podileno normalno

Mapa stworzona na emigracji w Detroit, pochodzca ze zbiorw Muzeum Mykhaila Bazhanskoho w niatyniu

Ta Ukrajinciw bulo bilsze, ale Poliakiw bulo mensze, ydiw bahato bulo. Oce u centry oti stari doma taki to to wsio sklepy buly, ydiwski wsio ydiwskie. Doma toe ydiwski. Oce jaki harni doma tut u centri, to ce buly ydiwski i Poliaky. A Poliaky wony usi keruwaly, naczalnykamy buly.Z rozmw z mieszkacami niatynia

Mapa narysowana przez Henryego Glicka, pochodzca z kolekcji dr. Bena Solomowitza

Sniatyn was not a big town, I guess you could call it a big shtetl. The Jews were the great majority

of the population in the town, but the surroundings were inhabited by Ukrainians.Klara Adlerstein Remembrance of Pre-war Sniatyn

Mapa narysowana na Ziemiach Zachodnich, pochodzca ze szkicu Stanisawy Zawadzkiej niatyn: Rys Historyczny. Aby nie ulego zapomnieniu

W okresie midzywojennym ludno niatynia liczya ogem ponad 14 tysicy mieszkacw. Skadaa si z trzech najliczniejszych grup narodowociowych: polskiej, ukraiskiej i ydowskiej. Byo rwnie kilkanacie rodzin niemieckich, czeskich, rumuskich. Do pokan i wpywow na ycie miasta bya spolszczona grupa ludnoci pochodzenia ormiaskiego.Stanisawa Zawadzka niatyn: Rys Historyczny. Aby nie ulego zapomnieniu

Klisze przechowuje si

Maestwo Nowoeniukw. Fotografia wykonana w atelier Ignacego Schmitzlera.

He lived in a house which belonged to my greatgrandfather, Chaim Adlerstein. He used to pay him a small rent every month.

O yciu Ignacego Yidla Schmitzlera zebralimy tylko kilka informacji. Odznaczony zotym medalem i dyplomem w Paryu 1910 roku, czytamy na rewersie fotografii portretowej z pocztku dwudziestego wieku. Przed pierwsz wojn wiatow atelier znajdowao si przy ulicy redniej, obok szkoy zawodowej dla dzieci ydowskich, fundacji barona Hirscha. Chocia nie by on jedynym fotografem w niatyniu, cieszy si najwiksz popularno-ci. W midzywojniu mieszkacy przychodzili do charakterystycznego budynku pooo-nego przy ulicy Ormiaskiej. U Schmitzlera zamawiano te fotografie grupowe i zdjcia w plenerze.

The idea of working in the fields did not appeal to me at all

Dokument Klary Adlerstein. Fot. z kolekcji Luki Ascolego.

Na ulicy Niemczewskiego, naprzeciw szul ydowskiego domu modlitwy mieszkaa rodzina sklepikarzy i handlarzy, od pokole yjcych w niatyniu. Wszystkie dzieci otrzy-may staranne wyksztacenie. Klara (ur. w 1904 r.) bya jedn z tych modych osb, ktrych yciowe wybory podyktowane byy indywidualnymi ambicjami. Podja decyzj o wyje-dzie do Woch. Ukoczya medycyn na uniwersytecie w Bolonii.

Fot. z kolekcji Denisa Rabija

Klara wraz z przyjacikami

Yitele i Chayke. Fot. z kolekcji

Luki Ascolego.

Most of the Jews in Sniatyn who wished to continue their studies, me and my brothers included, used to go to Lemberg in order to do so. Some of the teachers in Sniatyn were Jews and other were Poles.Klara Adlerstein Remembrance of Pre-war Sniatyn

The daily life in Sniatyn was not joyful at all. It was a village and I had better life expectations. I never even imagined the possibility of staying there for my whole life.Klara Adlerstein, Remembrance of Pre-war Sniatyn

For Eternal Memory: on the occasion of the aliyah

Grupa niatyskich syjonistw na zdjciu Ignacego Schmitzlera. Fot. z kolekcji Garyego Wernera.

Etka pochodzia z niezbyt zamonej rodziny ze sztetla. Jej rodzice mwili w jidysz i po niemiecku. Etka ukoczya szko publiczn i kilka klas gimnazjum im. Franciszka Karpiskiego. Obok jidysz jej drugim jzykiem by polski. Braa udzia w ruchu syjo-nistycznym i w 1935 roku zdecydowaa si na wyjazd do Palestyny. Trzy lata pniej wyemigrowaa do Stanw Zjednoczonych. W Nowym Jorku podtrzymywaa kontakty ze spoecznoci amerykaskich ydw ze niatynia.

My father and my mother got married without knowing each other. Their marriage was arranged by a matchmaker. The matchmakers used to combine marriages looking for families which had more or less the same wealth. This was the most important criteria but there were also other factors to take into account as well. For instance, if somebody in a family had converted to Christianity, the other members of the family were not considered a good match. They could get married only with great difficulty. It was considered a black spot on the whole family.Klara Adlerstein Remembrance of Pre-war Sniatyn

Zdjcie lubne Natana i Honory. Fot. z kolekcji Garyego Wernera.

wiadectwo urodzin Bernarda Wernera. Z kolekcji Garyego Wernera.

Ketuba kontrakt lubny pomidzy Natanem i Honor. Z kolekcji Garyego Wernera.

Cauj rczki!

Fot. z kolekcji Denisa Rabija

Rodzina Menia (ur. w 1923 r.) naleaa w niatyniu do grupy przecitnie sytuowanych ydw ani bardzo bogatych, ani te biednych. Pozostawaa w serdecznych stosunkach z rodzin Juliusza Kosiskiego, burmistrza niatynia, znanego ze swoich liberalnych pogldw. Rozmwca wyranie podkrela rnice w stylu ycia i aspiracjach ludzi o odmiennym statusie spoecznym i pochodzeniu. Menio, ktry ukoczy pastwow szko w midzywojennej Polsce, do dzi pamita zwroty grzecznociowe, takie jak: Pani wybaczy czy Cauj rczki.

Ulica Niemczewskiego wspczenie. Fot. Shuli Linder-Yarkony.

Opis ulicy Niemczewskiego. Z kolekcji Boeny Dejki.

Prawie cay handel by w rkach ydw. Miasto posiadao piekarnie i sklepy

kolonialne, bawatne, konfekcyjne i sklepy z obuwiem. Byy to mae sklepiki, ale

doskonale zaopatrzone o szerokim asortymencie. Obsuga bya niezwykle

uprzejma.Stanisawa Zawadzka niatyn: Rys Historyczny.

Aby nie ulego zapomnieniu

Delikatesy Teichberga w niatyniu, grudzie 1934 roku.

Fot. z kolekcji dr. Bena Solomowitza.

Your great-grandparents spoke Yiddish, but they didnt speak in public. They were more assimilated

Pocztwki wydane nakadem drukarni Pohorillesa w niatyniu przedstawiaj sfotografo-wane przez Ignacego Schmitzlera widoki miasta i jego instytucji.

Na ulicy Niemczewskiego znajdowa si Sd Grodzki. W pobliu byy usytuowane wille najwaniejszych niatyskich adwokatw Zygmunta Goldstauba i Szulima Blumera. Ich rodziny utrzymyway kontakty towarzyskie z osobami o podobnym statusie spoecznym.

Fot. ze zbiorw prywatnych

Kuzynki Klary Adlerstein, urodzone w niatyniu. Fot. z kolekcji Luki Ascolego.

I remember a lawyer who was considered very influential in Sniatyn, he was called Goldstaub. My father did not have much to do with this lawyer because he was much too important for him, as my father was an ordinary tradesman.Klara Adlerstein Remembrance of Pre-war Sniatyn

Dom adwokata Lewickiego. Fot. Marek M. Berezowski.

My mother remembers the house. The way she described it was set in a much more rural setting. She said it was a villa part. They had a lot of land with trees. It was a long, long, straight garden giant garden. And it was the most impressive private house in Sniatyn.Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Oddly, so far I am the only Jew. I have hardly spoken about Jewishness with my relatives

Dom przy ul. Ormiaskiej, przez ssiadw nazywany domem polskich ydw. Fot. Marek M. Berezowski.

Do rodowiska elity niatynia naleay rodziny zasymilowanych, zwizanych z kultur polsk ydw. Jednym z nich by dziaacz Zwizku Strzeleckiego i animator ycia kultu- ralnego miasta, Marcin Kraski. Razem z on Ludwik organizowa teatr amatorski. Kraski by sekretarzem Powiatowego Komitetu Wyborczego Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem, ktremu przewodniczy burmistrz niatynia Micha Niemczewski.

Julek, syn Pinkasa Fruchtera i Peli Kurladskiej-Fruchter w atelier Rudolfa Schrfa. Fot. z kolekcji dr. Bena Solomowitza.

I am Jew by conversion, thats a long story. My father knew a great deal about Jewish customs. It was only when I got into the Brazilian Jewish community, that I understood my father used to tell me Jewish stories, and jokes, and many songs as well. I feel the old ones that actually lived there wanted just to forget the whole thing. I can understand why... But I thought that now that so many years have gone under the bridge, we would be able to open up some files. It seems SCARS are still fresh in Poland. Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Bal niatyskiej inteligencji. Fot. z kolekcji Barbary Krysowskiej.

Kranski converted to Christianity. It didnt help him when the Germans came though .... he was a sort of a dandy cavalier as my father said it, didnt work and liked to play tennis with the towns Elita.Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Rzadko, rzadko byo, e ydzi przechodzili na katolicyzm. By Kraski taki, e on by kiedy ydem, a potem przeszed na PolskZ rozmowy z mieszkacem niatynia

Fot. z kolekcji Denisa Rabija Fot. z kolekcji Borysa Huculaka

Basiu, to si mwio willa!

Fot. z kolekcji Barbary Krysowskiej-Czuby

Na ulicy Ormiaskiej (w midzywojniu Pisudskiego) mieszkao kilka rodzin przed-stawicieli elity urzdniczej. Wrd nich rodzice Barbary (ur. w 1938 r.). Jej sentymen-talna opowie o miasteczku ogranicza si do przestrzeni jednej ulicy, na ktrej pracowali i spdzali czas wolny rodzice i grono ich przyjaci. Tutaj mieciy si instytucje admi- nistracji pastwowej i kocioy: rzymskokatolicki i ormiaskokatolicki. W pobliu znajdo-waa si przysta kajakowa, plaa nad Prutem oraz Sok centrum aktywnoci spoecznej i kulturalnej polskiej inteligencji. ycie na ulicy Ormiaskiej, niedostpne dla przecit-nych mieszkacw, wizao si ze szczeglnym uprzywilejowaniem i prestiem. Cz przedwojennych mieszkacw Ormiaskiej nie przeya wojny. Cz zostaa przesie-dlona na Ziemie Zachodnie.

Inynier Mieczysaw Krysowski, kierownik Powiatowego Zarzdu Drogowego w niatyniu, w swoim BMW. Fot. z kolekcji Barbary Krysowskiej-Czuby.

Jak mymy szli przez niatyn, jecha na rowerze taki staruszek i usysza, e mwimy po polsku. On mwi: tak, tak pamitam, oczywicie i Pani mam i tat. Tata ze Starost jedzili samochodem. To tak mi to zdanie utkwio.Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Pamitam, mama opowiadaa, e na przykad by pikny sklep z kapeluszami, yd mia jaki, sprowadza ze Lwowa. Tata by dosy znany, to zawsze yd prosi mam, eby tak przychodzia po kapelusz, eby koniecznie kupia, bo jak pani przejdzie po niatynie to bd mia klientki.Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Maria Krysowska, pracownik urzdu w niatyniu. Fot. z kolekcji Barbary Krysowskiej-Czuby.

Nie byo rnicy

Mieszkanki niatynia. Fot. Marek M. Berezowski

Daria i Maria wychowyway si razem, mieszkay na tej samej ulicy, chodziy te do jednej klasy. Znaj si od wielu lat. Zaprzyjaniy si pomimo rnego pocho-dzenia i dzielcego je statusu spoecznego. Daria pochodzi z niezbyt zamonej rodziny polsko-ukraiskiej. Maria jest crk Polaka i Ormianki. Jej ojciec by radc prawnym, przedstawicielem lokalnej elity.

Wsplne wicone w kwietniu 1934 roku. niatyska inteligencja na zdjciu wykonanym przez fotografa Roankowskiego. Fot. z kolekcji Niny Kordys.

Welykodni swiata razom spiwpadaly z ukrajinskymy. To razom swiatkuwaly. To usi swiatkuwaly: i Poliaky, i Ukrajinci. I szly do cerkwy, do kostiola odnoho, do druhoho. Usi susidy tam czekajut, tam. Witajutsia. Jakos tak bulo druno, ne szob buly worohuwaly. Nichto mi soboju ne worohuwaw. Absoliutno.Fragment rozmowy z mieszkankami niatynia

Zaproszenia lubne. Z kolekcji Katarzyny Drzewieckiej.

wita Wielkiej Nocy razem wypaday z ukraiskimi. To razem witowano. To wszyscy witowali: I Polacy i Ukraicy. Szli do cerkwi, do kocioa jednego, drugiego. Wszyscy ssiedzi tam czekali, tam. Witali si. Jako tak wszystko byo w przyjani. Nikt nikomu nie by wrogiem. Absolutnie.Fragment rozmowy z mieszkankami niatynia

Many, many do kermany

Hala targowa w niatyniu. Fot. Tomasz Fedor.

Na niatyskim rynku codziennie rano stragany rozstawiaj miejscowi handlarze i przy-jezdni z okolicznych wsi. Sprzedaj przede wszystkim warzywa i owoce handel misem i nabiaem odbywa si w pobliskiej hali targowej. Rynek do dzisiaj pozostaje miejscem wymiany nie tylko towarw, ale take informacji.

Sniatyn was a small town they didnt need the newspapers to tell the news, it was all over.Z rozmw z mieszkacami niatynia

Nowoczesny budynek hali targowej zaczto stawia pod koniec lat dwudziestych. W okresie midzywojennym powstay take mleczarnia, winnice, sad pomologiczny, park i elektrownia. niatyn owietlony elektrycznoci, donosia lwowska Gazeta Niedzielna z grudnia 1927 roku. Owietlenie elektryczne stao si natychmiast jedn z atrakcji zabawy sylwestrowej w Sokole.

Handel ogranicza si niemal wycznie do sprzeday podw rolniczych, zbywanych na rynkach w niatynie, Zabotowie i Ronowie. Pierwsze z wyliczonych miast prowadzi handel zboem, jajami i bydem. Pozostaje on w rkach ydowskich, chocia i chrzecijanie zabrali si w ostatnich latach do tego rodzaju zajcia, co jako objaw pocieszajcy zaznaczy musimy.Ksawery Mroczko niatyszczyzna: przyczynek do etnografii krajowej

Rynek w niatyniu. Fot. z kolekcji Centrum Historii Miejskiej Europy rodkowo-Wschodniej we Lwowie.

Ja faktyczno uwaam siebie Ukraicem. Bo tak na dwie drogi jecha to abo jedno, abo drugie

Jeden z najstarszych mieszkacw niatynia. Fot. Marek M. Berezowski.

Iwan (ur. ok. 1917 r.) wsptworzy grup modych ukraiskich aktywistw, na czele ktrej stan Wasyl Andrusiak, przyszy dowdca Ukraiskiej Powstaczej Armii w Karpatach. Znajomoci zawizyway si w gimnazjum. Pniejsza dziaalno koncentrowaa si wok stworzonej przez Ukraicw organizacji sportowo-paramilitarnej Soki. Wan rol w ruchu odrodzenia narodowego Ukraicw odegraa take Cerkiew greckokatolicka. Wielu dziaaczy i wiadomych narodowo mieszkacw niatynia miao poczucie krzywdy i niesprawiedliwoci spoecznej wynikajcej z polityki pastwa polskiego i uprzywilejowa-nej pozycji inteligencji polskiej.

Dziaacze Sokia. Fot. zbiory prywatne.

Szos wony robyly my ce ne znaly, inky, bo to meni ne treba bulo toji polityky. Ja politykoju ne bawylasi. Ja jszla siuda, tam spiwajem i tanciujemZ rozmowy z mieszkank niatynia

Ksidz greckokatolicki

Iosyf Prots i uczniowie.

Fot. ze zbiorw prywatnych.

Ja dalsze ne kinczy [szkoy], ne ma molywostej kinczyty, wony mene na raz taj w armiu, Poliaki.Z rozmowy z mieszkacem niatynia

Pamitkowe tableau uczniw i nauczycieli

niatyskiego gimnazjum.

Fot. z kolekcji Mili Berezowskiej.

Wikszo mieszkacw niatynia pochodzenia ydowskiego zgina w trakcie Zagady. Wrd nich profesor gimnazjum, nauczyciel niemiec-kiego i aciny, Aron Liegman i wielu jego uczniw. Zeznania w sprawie mierci Liegmana, nauczycieli i kolegw z klasy, zoone przez Bernarda Krumholza, znajduj si w internetowej bazie danych ofiar Holocaustu, stworzonej przez Instytut Yad Vashem.

Profesor Aron Liegman i uczniowie

na fotografii Ignacego Schmitzlera.

Fot. z kolekcji Borysa Huculaka.

I had a great friend, called Yitele Kasvan. She was extremely intelligent. We used to study together all the time.Klara Adlerstein Remembrance of Pre-war Sniatyn

Yitele Kasvan, my grandmother best friend. When the Germans arrived she wrote to my grandmother in Italy asking to help her, but there was nothing she could do. She died in Belzec. I think that my grandmother regretted all her life that she could not do anything for her.Z rozmw z potomkami mieszkacw niatynia

Ostatnio kto byTam ju nie ma naszego zapachu

Polacy i Ormianie, ktrym udao si przey wojenne aresztowania, wywzki i represje, musieli opuci niaty w wyniku masowych przesiedle w latach czterdziestych. Najwiksza grupa niatynian zamieszkaa w Brzegu Dolnym miejscowoci pooonej na poudniowy zachd od Wrocawia. W latach dziewidziesitych wielu dawnych mieszkacw przyjedao do niatynia z pielgrzymk zobaczy miasto, odwiedzi ssiadw, wrci w rodzinne strony.

Toj weczir koly bu ostannij, win we zawtra maje wyjidaty, a sohodni my z nym maly zustrytsja, to mu oboji tak plakaly, jak my proszczalysja, straszne. I win pojicha. I win zrazu meni napysa lysta z Polszczi i pysa, dowho meni pysa, a potom ja wyjszla zami i wse. A win tam oenysja. No we propalo, propalo, niczoho ne zrobisz.Z rozmowy z mieszkank niatynia

Rodzina Rabijw w dzielnicy kolejowej

niaty-Zaucze, 1937 rok. Fot. z kolekcji Denisa Rabija.

Marysia z rodzicami i dziadkiem na ulicy niatynia. Fot. z kolekcji Marii Wojtowicz-Bordun.

Budynek Sokoa. Fot. Marek M. Berezowski.

Urodzi si w niatyni, eni si w niatyni i umiera w niatyni rozumie Pan?

Mieszkanki niatynia. Fot. Tomasz Fedor.

W pamici starszego pokolenia mieszkacw niatynia zachoway si wspomnienia doty-czce przedwojennego i wojennego okresu historii miasta. O poczuciu wsplnoty dzisiej-szych mieszkacw decyduje nie tylko wiadomo zakorzenienia w miejscu. Dua grupa wyznawcw religii greckokatolickiej buduje swoj tosamo na przywizaniu do wartoci ukraiskiej kultury narodowej, oraz na walce przeciwko wpywom rosyjskim.

Poliaky wony usi keruwaly, naczalnykamy buly. Dido rozkazuwaw, szo za Polszczi dobre bulo yty. Dobre. Nu, chue, hirszoho nema wid cych Ruskich. Usio sowiety robyly. Ta jak tut kaut: Moskali.Z rozmowy z mieszkank niatynia