2018-12-12

1

SOCJOLOGICZNE

KONCEPCJE CHOROBY

dr n. hum. Jan Domaradzki

Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

jandomar@ump.edu.pl

Koncepcja funkcjonalna Talcotta Parsonsa: choroba jako dewiacja

Koncepcja interakcjonistyczna: choroba jako piętno

Koncepcja fenomenologiczna Alfreda Schütza: choroba jako

świat życia

Koncepcja konstruktywistyczna: choroba jako konstrukt społeczny

2018-12-12

2

Choroba jako

dewiacja

Funkcjonalna

koncepcja

Talcotta Parsonsa

Talcott Parsons

(1902-1979)

Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą

złożoną ze współzależnych i wzajemnie

funkcjonalnych elementów.

By należycie funkcjonowało każdy element musi

wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną.

2018-12-12

3

ZDROWIE i CHOROBA nie są wyłącznie stanami

fizjologicznymi czy psychicznymi, ale stanami

społecznymi, tzw. że są „stanami ocenianymi i uznawanymi

instytucjonalnie przez kulturę społeczeństwa”.

Zdrowie to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego realizowania

ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji.

To możliwość wypełniania przez jednostkę ról i związanych z nimi zadań.

Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych.

Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań.

Z punktu widzenia systemu choroba choroba jest

zjawiskiem niepożądanym (dewiacją), gdyż:

2. gdy chory ignoruje swój stan, choroba wpływa

destrukcyjnie na inne (zdrowe) elementy systemu.

1. uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie

spoczywających na nich ról społecznych,

2018-12-12

4

Rola chorego – zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również

obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie społecznie

akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy:

Charakterystyka roli chorego

OBOWIĄZKI:3. System „oczekuje”, że chory uzna swój stan za niepożądany i zrobi wszystko,

by z niego wyjść.

4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej pomocy współdziałać z nią w

celu wyzdrowienia. W tym celu chory musi zawiesić swoje role społeczne i

przyjąć rolę chorego.

PRAWA:1. system „uznaje”, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan – nie jest w

stanie wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy.

2. system „usprawiedliwia” chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych

i wykonywania zadań.

- ukaranie sprawcy (np. izolowanie, odseparowanie)

- przywołanie go do porządku

- ostrzeżenie innych (oto, co się z wami stanie)

Medycyna jest instytucją kontroli

społecznej

1. medycyna (jako podsystem systemu społecznego) izoluje

jednostki patologiczne i niebezpieczne dla systemu.

2. medycyna wychwytuje jednostki zdrowe uchylające się

od spoczywających na nich ról.

2018-12-12

5

Erving Goffman

(1922-1982)

Choroba

jako piętno

Ponieważ chorobę uważa się za dewiację, to jednostką nią

dotknięta zostaje społecznie naznaczona.

Reakcja społeczna na chorobę ulega wzmocnieniu jeśli choroba

jest związana z widomymi oznakami. Naznaczenie przyjmuje

wtedy charakter etykiety i staje się źródłem piętna.

Etykieta wyraża najczęściej treści stereotypowe, a osoba

etykietowana również jest postrzegana stereotypowo.

Jednostka także może zacząć postrzegać się poprzez pryzmat

nadanej etykiety (samonaznaczenie).

2018-12-12

6

stereotypuproszczony obraz kogoś lub czegoś, zwykle oparty na częściowo

fałszywych sądach, funkcjonujący w świadomości społecznej i

niełatwo zmieniający się.

komponent poznawczy

komponent emocjonalny

komponent behawioralny

uprzedzeniepodświadome lub świadome wyrobienie sobie negatywnej opinii o czymś

lub kimś na podstawie pewnej cechy, np. wyglądu lub pochodzenia.

dyskryminacjaograniczanie przywilejów, praw, a nawet prześladowanie części

społeczności.

Stereotypy

dewiacyjne

2018-12-12

7

osoba chora na schizofrenię

osoba z niepełnosprawnością

ruchową

osoba otyła

osoba agresywna i niebezpieczna

nieporadna i wymagająca pomocy,

także niepełnosprawna intelektualnie

osoba o słabej woli, niezdolna do samokontroli

nowotwór nieuleczalna choroba, śmierć

pacjent z HIV/AIDS narkoman lub homoseksualista

osoba z zespołem Downa niezdolna do nauki i pracy

niepłodność „wina” leży po stronie kobiety

Stereotypy chorób

Fenomenologiczna

koncepcja choroby

Alfreda Schütza

Alfred Schütz

(1899-1959)

Choroba jako

świat życia

Fenomenologia świata społecznego

(1967[1932])

2018-12-12

8

Kluczową kategorią jest „świat życia codziennego”: zastany, przyjmowany

bezrefleksyjnie jako oczywisty i samo-przez-się-zrozumiały.

Aby dostrzec coś poza „światem życia codziennego” potrzeba szoku.

W przeciwieństwie do Parsonsa koncepcja Schütza uprawomocnia punkt widzenia jednostki i jej

otoczenia (kosztem systemu społecznego).

Interesowały go procesy ustanawiania subiektywnych znaczeń i rozumienia świata przez jednostki.

Co może być taki szokiem?

Sytuacje graniczne (K. Jaspers):

krańcowe doświadczenia i przeżyciastawiają człowieka

w prawdzie wobec samego siebie np.

zła diagnoza / choroba / cierpienie / śmierć

Zmienia postrzeganie i odbiór świata.

2018-12-12

9

Choroba jest pryzmatem, przez który jednostka zaczyna postrzegać świat.

Tworzy nową rzeczywistość społeczną, nowy świat życia.

Zmienia widzenie świata. Postrzegamy świat poprzez pryzmat choroby.

Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmiana ta ma wymiar

fizyczny i psychiczny.

Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała),

długotrwała (choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna).

Choroba ogranicza lub uniemożliwia kontakt ze światem zewnętrznym.

1. Cielesność

dostrzegamy własne ciało, dolegliwości i cierpienie, to one

wyznaczają ramy dla nowego świata, nowej rzeczywistości.

W chorobie jednostka doświadcza siebie przede wszystkim jako

ciało. Choroba przypomina o ciele. Koncentrujemy się na ciele i

wokół niego toczy się życie jednostki.

2018-12-12

10

2. Zmiana ról społecznych

Choroba modyfikuje, a czasem uniemożliwia

wypełnianie ról społecznych i działań, skupiamy się

na tych skierowanych na ciało i zdrowie.

3. Zmiana tożsamości

Modyfikując role społeczne choroba zmienia też

tożsamość (poczucie i doświadczenie „ja”) jednostki.

Wpływa także na jej tożsamość społeczną (chory jako

„inny”, „obcy”, nie mogący angażować się społecznie).

2018-12-12

11

4. Sbiektywność świata choroby

Rzeczywistość choroby ma z natury charakter subiektywny.

Choroba osamotnia chorego w doznaniach, gdyż doświadczenie

choroby nie jest dostępne innym.

Jednostka jest samotna, zamknięta w świecie własnych

doświadczeń.

Wiem jak się czujesz. Wiem jak cierpisz

ważne, aby znalazł kogoś, kto będzie w stanie go wysłuchać,

zrozumieć, właściwie zinterpretować jego komunikaty;

Czasowość – choroba wyznacza rytm życia, wpływa na

codzienność, plany. Zależą od rodzaju choroby.

Próbą przezwyciężenia tego swoistego wyłączenia

człowieka chorego z rzeczywistości świata

codziennego są inicjowane przez chorego i jego

otocznie światy zastępcze; bywa też, że osoby chore

z medycznego punktu widzenia funkcjonują z

powodzeniem w rzeczywistości świata codziennego

2018-12-12

12

Choroba jako konstrukt

społeczny

2018-12-12

13

Człowiek nie bytuje w świecie jako danym, zastanym, gotowym,

ale raczej tworzy, buduje i konstruuje (swój, ludzki) świat znaczeń.

Nie istnieje obiektywna rzeczywistość. Istnieją jedynie różne

percepcje rzeczywistości.

Wizja rzeczywistości jest konstruowana przez dany kolektyw za

pomocą preferowanych przez niego środków interpretacyjnych.

Co oznacza społeczne konstruowanie świata?

eksternalizacja obiektywizacja

internalizacja

Ludzie nadają konkretne

znaczenia otaczającym im

rzeczom, zjawiskom i procesom.

Zobiektywizowane znacznie są

przekazywane poprzez socjalizację.

Te znaczenia z czasem wydają się

czymś naturalnym, samo-przez-się

zrozumiałym, ulegają obiektywizacji.

2018-12-12

14

To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie cechom biologicznym, które

podlegają zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom.

Zdrowie jest konceptem bardzo relatywnym. Różni się w zależności od wiek,

płci, stylu życia, kultury, środowiska i czasu.

Stany uważane za zdrowie i chorobę są konstruktami społecznymi.

Są efektem jednostkowych, społecznych i kulturowych interpretacji.

Społeczne konstruowanie choroby

Poza wymiarem biologicznym zdrowie i choroba mają także wymiar symboliczny (nowotwór,

epilepsja, schizofrenia, kalectwo, HIV/AIDS, bielactwo, otyłość, etc.).

„Choroba” jest kategorią uniwersalną, ale to, co kryje się w treści definicji, jest relatywne i zależy od

wielu czynników.

Jak wszystkie kategorie społeczne także zdrowie i choroba są uwarunkowane kulturowo: są

definiowane przez kulturę społeczeństwa. To kultura określa czym jest (i czym powinno być) zdrowie

i choroba: jak i co przez nie rozumiemy.

Medykalizacja ma charakter kontekstualny.

To kultura warunkuje, jakie stany zostają uznane za

niepożądane (chorobę, niepełnosprawność, etc.), a które nie,

które podlegają stygmatyzacji, a które nie, które ulegają

obiektywizacji i instytucjonalizacji, a które są kontestowane.

To, co jest uznawane za chorobę, nie jest nią samo przez się – musi zostać

na poziomie konceptualnym zdefiniowane jako takie.

Musi nastąpić konstruowanie medycznej kategorii dla problemu, który do

tej pory traktowany był jako moralny, prawny, czy w ogóle nie był

rozpatrywany w takich kategoriach

2018-12-12

15

1. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do zbiorowości, która definicje tworzy.

2. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane historycznie (w czasie).

3. Pojęcia zdrowie/choroba są zrelatywizowane do przyjętych

kryteriów.