Szckte Anlam

Szck, insanlar arasnda anlamay salayan dilin, anlaml en

kk parasdr. Szckler, temelde bir varlk, kavram ya da eylemi

karlar; zamanla anlam genilemesine urayarak deiik anlamlar

kazanabilir.

Dnk mata kolu krlan ocuk, okula gelemedi.

Aacn kollarndan biri frtnada gvdesinden ayrld.

Okulda mzik koluna bakan seildim.

Dman drt bir koldan saldrya geti.

Yukardaki cmleleri incelediimizde; kol szcnn I.cmlede

insan vcudunda omuz bandan parmak ularna kadar uzanan

blm, II. cmlede aalarda gvdeden ayrlan kaln dal, III.

cmlede i takm, ekip, IV. cmlede ise kanat, taraf anlamlarnda

kullanldn gryoruz.

Balkondaki saks baheye dt.

Borlarmz dtkten sonra bu kadar paramz kald.

Annemler gidince kardeime bakmak bana dt.

Ona, babasnn mirasndan kk bir ev dm.

Yukardaki cmleleri incelediimizde; dmek szcnn I.

cmlede yerekiminin etkisiyle yukardan aaya inmek, II.

cmlede kartmak, eksiltmek, III. cmlede devi veya yetkisi

iinde bulunmak, IV. cmlede ise bir blme sonunda payna

ayrlmak anlamlarnda kullanldn gryoruz.

Bu rneklerde grld gibi, bir szck, farkl cmlelerde farkl

anlamlar kazanabilir. Szcklerin bu farkl anlamlar; gerek, mecaz,

yan, terim, somut ve soyut anlam diye adlandrlr.

GEREK ANLAM

Szcn, sylendiinde akla gelen ilk anlamdr. Buna, szcn

temel anlam veya szlk anlam denir.

ok kitap okumaktan gzlerim kanlanmt.

Souk ve yal havalar, yaam zorlatryor.

Ekmei dilim dilim keserek masaya koydu.

Yukardaki cmlelerde gz szc, grme organ; souk

szc, ss dk olan, scak kart; kesmek szc, bak,

makas gibi bir arala bir eyi ikiye ayrmak anlamlarnda

kullanlmtr. Bu szckler, temel yani szlk anlamlaryla

kullanldndan, gerek anlamldr.

MECAZ ANLAM

Szcn, gerek anlamndan uzaklaarak kazand yeni anlamdr.

Olaylara deiik gzlerle bakmasn bilmeliyiz.

Yeni renci, nedense ok souk davranyor.

Konumac, grltden, konumasn yarda kesti.

Yukardaki cmlelerde gz szc, bak as; souk szc,

duygudan ve sevgiden yoksun; kesmek szc bitirmek, sona

erdirmek anlamlarnda kullanlmtr. Bu szckler, gerek

anlamlarndan uzaklat iin mecaz anlam kazanmtr.

YAN ANLAM (YAKITIRMACA)

ekil ve ilev benzerliinden dolay, bir szcn baka bir varla

ad olarak verilmesidir.

Aadaki rneklerde koyu renkli szckler, yaktrma yoluyla baka

bir varla ad olarak yan anlam kazanmtr.

masann gz

dan etei

geminin burnu

derenin az

defterin yapra

uurtmann kuyruu

TERM ANLAMI

Bir bilim, sanat, meslek dalyla veya bir konu ile ilgili zel ve belirli bir

kavram karlayan szcklerdir.

Sanatnn son oyunu perdeden oluuyor.

Bu cmlede perde szc bir tiyatro oyununun blmlerinden her

biri anlamna gelerek terim anlamyla kullanlmtr.

Aada verilen koyu renkli szckler, karlarndaki alanla ilgili

olarak kullanldnda terim anlam kazanr.

meridyen, plato, atmosfer, yarmada > corafya

uyak, redif, dize, l, beyit, durak > edebiyat

SOMUT ANLAM

Duyularmzdan (grme, iitme, koklama, dokunma, tatma) herhangi

biriyle alglayabildiimiz kavram ve varlklar karlayan szckler

somut anlamldr.

iek, bulut, rzgr, gkyz, k, ses, yamur, koku

SOYUT ANLAM

Be duyumuzdan herhangi biriyle alglayamadmz; ancak var

olduklarn akl, inan ve sezgilerimizle kabul ettiimiz kavram ve

varlklar karlayan szckler soyut anlamldr.

sevgi, heyecan, korku, hrs, iyilik, gzellik, akl, ak

SOMUTLATIRMA

Soyut anlaml bir szcn anlam genilemesi yoluyla somut anlam

kazanmasdr.

Dedem ok iyi bir insandr.

yilerin mr az olur.

Birinci cmlede istenilen, beenilen niteliklere sahip anlamna

gelerek soyut anlamyla kullanlan iyi szc, ikinci cmlede

insan karlayarak somut anlam kazanmtr.

SOYUTLATIRMA

Somut anlaml bir szcn anlam genilemesi yoluyla soyut anlam

kazanmasdr.

htiyar, otobsten inerken kafasn kapya arpm.

Bu kafayla hibir ite baarl olamazsn.

Birinci cmlede ba anlamna gelerek somut anlamyla kullanlan

kafa szc, ikinci cmlede akl, mantk anlamna gelerek soyut

anlam kazanmtr.

SZCK ANLAMIYLA LGL KAVRAMLAR

AD AKTARMASI (MECAZ-I MRSEL)

Bir szc, benzetme amac gtmeksizin baka bir szcn yerine

kullanmaktr. Bu, i-d, para-btn, sebep-sonu, yazar-yapt gibi

ilgilerle salanr.

ok susayan ocuk ieyi bir dikite bitirdi.

Bu cmlede i-d ilgisi kurularak ie szc, ienin iindeki

iecek yerine kullanlmtr.

Yahya Kemal gnmzde de beenilerek okunuyor.

Bu cmlede sanat-yapt ilgisi kurularak Yahya Kemal sz,

sanatnn yaptlar yerine kullanlmtr.

Aadaki cmlelerde geen koyu renkli szcklerde ad aktarmas

vardr.

Okul yarn mzeye gidecek. (renciler)

Teknemiz Ayvalka birazdan yanaacak. (Ayvalk skelesi)

Bilgi iin yan masaya bavurabilirsiniz. (grevli)

Yalova, fuara byk ilgi gsterdi. (Yalova halk)

Gezi iin evden izin alamam. (anne-baba)

Turnuvaya nl raketler katlacak. (tenisi)

DOLAYLAMA

Anlatma ekicilik katmak iin bir szckle belirtilebilecek bir kavram

veya varln birden fazla szckle anlatlmasdr.

htiyar, hayat arkadan kaybedince ok zld.

Bu cmlede hayat arkada szyle e, hanm anlatlmak

istendiinden, dolaylama yaplmtr.

Aada verilen koyu renkli szler dolaylamaya birer rnektir.

kaleci > file bekisi

top > mein yuvarlak

Ankara > Trkiyenin kalbi

kmr > kara elmas

GZEL ADLANDIRMA

Sylendiinde insan zihninde olumsuz armlar uyandran baz

durum, olay, kavram veya varlklar gzel bir biimde dile getirmektir.

Gzel adlandrma da bir bakma dolaylamadr. Ancak buradaki ama,

kavramn iindeki olumsuzluu rtmeye almaktr.

itme engelliler iin haber blteni birazdan balayacak.

Bu cmlede iitme engelli sz, olumsuz arm yapan sar

szcnn yerine kullanlm ve gzel adlandrma yaplmtr.

Aada verilen koyu renkli szler gzel adlandrmaya birer rnektir.

lm > son yolculuk

cin > iyi saatte olsunlar

kr > grme engelli

verem > ince hastalk

tabut > tahta at

YANSIMA

Doadaki seslerin taklit edilmesiyle oluan szcklerdir.

Kk dere rltlarla akyordu.

Kfteler, zgarada czrdayarak piiyordu.

Bu cmlelerde, rlt ve czrdamak szckleri r ve cz

seslerinden trediinden yansmadr.

Aadaki cmlelerde geen koyu renkli szckler birer yansmadr.

Az nce yukarda bir grlt oldu.

Eski demeler, yrdke gcrdyordu.

Hasta, sabaha kadar horlayp durdu.

Yavru kediler sokakta miyavlyordu.

ocuun elindeki balon birden patlad.

Not: Aadaki cmlelerde koyu renkli szckler, ses taklidi yoluyla

olumadndan yansma deildir.

Penceremin nnde her sabah kular tr.

Gln yzeyi bugn l ld.

Babas, yaramaz ocuunu srekli horluyordu.

DUYU AKTARIMI

Bir duyuyla alglanabilen kavram ya da varln baka bir duyuyla

alglanabilecek biimde kullanlmasdr.

Dardan keskin bir koku geliyordu.

Bu cmlede dokunma duyusu ile alglanabilen keskinlik kavram,

kokunun ok ar ve youn olduunu anlatabilmek iin koklama

duyusuna aktarlmtr.

Sanat, scak tavrlaryla hepimizi etkilemiti,

(dokunma > grme)

Eski arkadalarla tatl tatl konutuk,

(tatma > iitme)

SZCKLERDE ANLAM LKLER

EANLAMLI (ANLAMDA) SZCKLER

Yazllar farkl, anlamlar ayn olan szcklerdir.

beyaz- ak, kafiye uyak, edebiyat yazn, mana anlam, eser

yapt, hatrlamak anmsamak

KARIT (ZIT) ANLAMLI SZCKLER

Anlamca birbirlerine kart olan szcklerdir.

byk kk, i d, dolu bo, ak kapal, var yok, az ok,

alalmak ykselmek

Baz szcklerin kart yoktur: orman, iek, yamur, kar

Bir szcn olumsuzu, o szcn kart deildir.

Szck kart olumsuzu

girmek kmak girmemek

tatl ac tatsz

ESESL (SESTE) SZCKLER

Yazllar ve okunular ayn, anlamlar farkl olan szcklerdir.

Onun en sevdii iek gld. (bir iek ad)

Kk ocuk uzun sre gld. (glmek eylemi)

Bahedeki otlar yoldu. (yolmak eylemi)

Olduka amurlu bir yoldu. (ulamda kullanlan zemin)

Eve akamzeri vard. (varmak eylemi)

Elinde iekler vard. (yok kart)

Not: Yazl ve okunularnda kk de olsa farkllklar bulunan

szckler seste deildir.

adet (tane)

det (gelenek, grenek)

kar (ya ekli)

kr (kazan)

KLEMELER

Anlam pekitirmek, gzelletirmek, eitli anlam ilgileri kurmak iin

oluturulmu sz gruplardr.

kilemeler aadaki yntemlerle oluturulur:

Ayn szcn tekrar ile (yineleme):

yava yava, gle gle, yeil yeil, btn btn

Anlamda (eanlaml) szcklerle:

klk kyafet, an hret, sorgu sual, salk shhat

Yakn anlaml szcklerle:

doru drst, delik deik, al rp, yalan yanl

Kart anlaml szcklerle:

gece gndz, byk kk, az ok, iyi kt

Biri anlaml, biri anlamsz szcklerle:

eski psk, yrtk prtk, eri br, blk prk

Anlamsz szcklerle:

vr zvr, eci bc, abur cubur, abuk sabuk

Yansma szcklerle:

rl rl, czr czr, gacr gucur, kt kt, tk tk

Durum eki alm szcklerle:

el ele, elde avuta, gnden gne, ehirden ehire

SZ YORUMU

Bu sorularda ama, bir cmlede ya da parada geen sz beinin

anlamn buldurmaktr. Son yllarda, szck anlamyla ilgili sorular,

daha ok, sz beklerinin yorumu eklinde karmza kmaktadr.

Sanatta kalcl yakalamann yolu, sanat mozaiine yeni renkler

katmaktan geer. (zgn sanat yaptlar ortaya koymak)

nl yazarn yaptlarn okuduumuzda onun, anlarnda

hapsolduunu gryoruz. (Yaptlarn gemi yaamyla

snrlandrmak)

Bu airimizin iirleri, kalbinden ve beyninden beslendii iin, geni

kitlelerce okunmutur. (iirlerini duygu ve dnceleriyle oluturmak)

Sanat, yaptnn tozlu raflarda yerini almasn istemiyorsa hem

ana hem de gelecee seslenebilmelidir. (Yaptn kalcl

yakalayamamas)

DEYM

En az iki szckten oluan, genellikle mecaz anlam tayan,

kalplam, zl szlerdir.

Genellikle mecaz anlamldr.

ad gibi bilmek ok iyi bilmek

arln koymak etkin olan gcn kullanmak

bire bin katmak abartarak anlatmak

boazna dkn yeme imeyi ok seven

enesi dk geveze

dert yanmak szlanarak derdini anlatmak

ekmek kaps geim salanan yer, i

gz krpmamak hi uyumamak

kulak asmamak nem vermemek, dinlememek

ipe un sermek bahaneler ileri srmek

Baz deyimler gerek anlamldr.

ismi var cismi yok, ykte hafif pahada ar, iyi gn dostu, ou gitti

az kald, hem sulu hem gl

Baz deyimler, ayn veya yakn anlam karlar.

adam yerine koymak = adamdan saymak

azndan laf almak = azn aramak

baltay taa vurmak = am devirmek = pot krmak

dnya bana yklmak = dnya gzne zindan olmak

evlerden rak = evlere enlik

ince eleyip sk dokumak = kl krk yarmak

kendinden gemek = kendini kaybetmek

oyuna gelmek = tuzaa dmek

yksekten atmak = mangalda kl brakmamak

Az da olsa yarg halinde bulunan deyimler vardr.

Armut pi, azma d.

At alan skdar geti.

Ele verir talkn, kendi yutar salkm.

Szn balla kestim.

ATASZ

Uzun deneyim ve gzlemlere dayanlarak sylenmi, genellikle

mecaz anlaml, kalplam, yarg bildiren zl szlerdir.

Genellikle gerek anlamnn dnda kullanlr.

Aa ya iken eilir.

Kanatsz ku umaz.

Gl dikensiz olmaz.

Bu ataszlerinin birincisinde aacn yaken eildii deil; insann

kk yalarda daha kolay eitildii; ikincisinde, yapaca ile ilgili

gereken koullarla donanp glenmeyen kiinin amacna

varamayaca; ncsnde, her gzel eyin hoa gitmeyen bir

ynnn de bulunduu anlatlmak istenmitir.

Aadaki ataszleri de mecaz anlamldr.

Yerin kula vardr.

Damlaya damlaya gl olur.

Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez.

Ate dt yeri yakar.

Bor yiidin kamsdr.

Grnen ky klavuz istemez.

fkeyle kalkan zararla oturur.

Stten az yanan yourdu fleyerek yer.

Yuvarlanan ta yosun tutmaz.

leyen demir pas tutmaz.

Baz ataszleri gerek anlamldr.

Dost ile ye, i; alveri etme.

Bugnn iini yarna brakma.

Son pimanlk fayda vermez.

Ge olsun da g olmasn.

Baz ataszleri ayn veya yakn anlam karlar.

Hazra dalar dayanmaz. = Scaa kar m dayanr?

Her ok, azdan olur. = Damlaya damlaya gl olur.

Krle yatan a kalkar. = Topalla gezen, aksamak renir.