11. Baskı

Prof. Dr. Ali BALCI

SOSYAL BİLİMLERDE ARAŞTIRMAYÖNTEM, TEKNİK VE İLKELER

ISBN 978-975-6802-40-3

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2015, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Ocak 1995, Ankara11. Baskı: Şubat 2015, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Ştiİvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi

35.Cadde No: 36 - 38 06370(0312-395 21 12)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

İçindekiler

iii

Prof. Dr. Ali BALCI

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümünden 1976’da Lisans derecesi aldı ve bu bölüme 1979’da asistan oldu. Aynı bölümün ‘Eğitim Yönetimi ve Teftişi’ Anabilim dalından 1981’de Yüksek Lisans; 1986’da da Doktora Derecesi aldı. 1984-1985 yılları arasında Fulbright Doktora Burslusu olarak ABD’de Michigan State Üniversitesinde Eğitim Yönetimi Doktora programını sürdürdü. 1987’de Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü Eğitim İsta-tistiği ve Araştırma Anabilim Dalı Yardımcı Doçentliğine ve Anabilim Dalı Baş-kanlığına atandı. Bu görevini, 1994 yılı sonuna kadar sürdürdü. 1988’de Eğitim Yönetimi ve Teftişi Anabilim Dalında ‘Doçent’ unvanını aldı. 1994’te Eğitim Yö-netimi ve Teftişi Anabilim Dalı profesörlüğüne atandı.

Üç dönem Fakülte Yönetim Kurulu üyeliği, üç dönem Fakülte Kurulu üyeliği, 1994-1997 yılları arasında Dekan Yardımcılığı ve üç yıl MEB Talim ve Terbiye Kuru-lu Başkanlığı danışmanlığı, Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Uygula-ma Merkezi (EAUM) Müdürlüğü görevinde bulundu. Halen Eğitim Yönetimi ve Po-litikası Bölümü başkanlığı görevini sürdürmektedir.

1985-1986 öğretim yılından beri Eğitim Yönetimi ve Eğitim İstatistiği ve Araştırma alanlarında her düzeyde ders verdi. Halen Eğitim Yönetimi alanında her düzeyde ders vermeye devam etmektedir. Başlıca kitapları şunlardır:

Etkili Okul ve Okul Geliştirme (yedinci baskı tamamlanmak üzere) Örgütsel Sosyalleşme (ikinci baskı) Örgütsel Gelişme (dördüncü baskı) Öğretim Elemanının İş Stresi Eğitim Yönetimi (Prof. Dr. İnayet Aydın ile birlikte MEB için yazıldı.

İkinci baskı.) Açıklamalı Eğitim Yönetimi Terimleri Sözlüğü (ikinci baskı) Örgüt Mecazları (Editör) Karşılaştırmalı Eğitim Sistemleri üçüncü baskı- Editör).

Eğitim Yönetimi ve Teftişi lisansüstü programlarında 36 yüksek lisans tezi ve 40 doktora tezi yönetmiştir.

Çoğu Eğitim Yöntemi alanında olmak üzere 30’u aşkın yayımlanmış makalesi bulunmaktadır. Son zamanlarda ilgi duyduğu çalışma alanları arasında örgüt mecaz-ları, liderlik, okul geliştirme, örgütsel gelişme, stratejik planlama ve yönetimi, TKY, öğrenen örgüt, örgütsel sosyalleşme konuları yer almaktadır.

Sosyal Bilimlerde Araştırma iv

Kızım Ayşen ve Eşim Ayşe’ye..

İçindekiler

v

ÖN SÖZ

Sorun çözmede bilimsel araştırmanın yol göstericiliğine inanmak çağdaş insanın temel özelliklerinden biridir. Sorun çözmede bu yolun kullanılması her zaman mümkün ve ekonomik olmasa da son analizde işlevseldir. Bu yaklaşımda herkese gö-relilik ve herkese açık belli prosedürleri izleyerek bilgi üretme asıldır. Dolayısıyla tekrarlanabilirlik, yeniden üretilebilirlik bilimsel araştırmanın önemli nitelikleri ara-sındadır. Bilimsel araştırma yöntem ve teknikleri, kısaca araştırma yöntem bilimi belki de en iyi yaparak, yaşayarak öğrenilir. Ancak gerekli kuramsal çerçeveyi bilme-den de uygulamada araştırma olayını öğrenmek zor, en azından pahalı olsa gerektir. Bu düşüncelerle bu kitapta deyim yerindeyse işin kuramsal yönü örneklerle göste-rilmeye, anlatılmaya çalışılmıştır.

Yazar 1986’dan bu yana her düzeyde araştırma dersleri okutmuş, pek çok lisans üstü öğrenci ve meslektaşına resmi ve gayri resmi yardımcı olmuş, bir dizi araştırma yapmış ve yaptırmış biri olarak bu konudaki bilgilerini tecrübeleriyle birleştirme imkânı bulmuştur. Kitapta sosyal disiplinler farklı da olsa ortak veri toplama ve ana-lizi teknik ve yaklaşımları verilmiştir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklaşma değil midir?

Kitap sekiz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde ‘Araştırmanın Kuramsal Temelleri’ başlığı altında araştırma ve ilgili kavramlar incelenmiştir; ikinci bölüm araştırmanın planlanması ve araştırma önerisinin hazırlanmasını konu edinmiştir. Üçüncü bölümde örnekleme kuramı işlenmiştir. Dördüncü bölümde ayrıntılı bir şe-kilde ‘ölçme ve ölçekleme’ konusu ele alınmıştır. Beşinci bölümde başlıca veri topla-ma teknikleri, altıncı bölümde verilerin analizi, yedinci bölümde Araştırma Etiği ve son olarak da sekizinci bölümde bilimsel raporların hazırlanması örneklerle anlatıl-maya çalışılmıştır.

Kitabın bu hale gelmesinde her düzeydeki meslektaşlarımın, özellikle de öğrenci-lerimin katkısı büyük olmuştur; bundan sonra da olacaktır, kendilerine teşekkür ederim. Ayrıca kitabın büyük bir titizlikle dizgisini yaparak baskıya hazırlayan ve ba-sımını yapan 72 TDFO ilgililerine de çok teşekkür etmek isterim.

Her yayınımda vurguladığım gibi kitabın öğrencilerime ve meslektaşlarıma fay-dalı olacağı umut ve beklentisi en önemli güdü kaynağım olmuştur ve olacaktır.

Ankara 1995 Ali BALCI

Sosyal Bilimlerde Araştırma vi

DOKUZUNCU BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Dokuzuncu baskıda kitabın özellikle de birinci bölümü, nicel ve nitel araştırma-ları kapsar şekilde yeniden kurgulanmıştır. Buna neden de; yazarın öteden beri sa-vunduğu; nicel ve nitel araştırma sınıflandırmasının yapay olduğu, bilimsel araş-tırmanın her ikisini de kapsar olarak algılanması gerektiği, bunlardan biri varsa diğerinin olamayacağı düşüncesinin doğru olmadığı, bunlardan hangisinin kulla-nılması-uygulanması gerektiğini “uygunluğun” tayin ettiği, bu doğrultuda araştırılan sosyal gerçeğin hangisinin seçilmesi gerektiğini belirlediği görüşleridir. Bu baskıda ayrıca veri toplama tekniklerine söylem analizi de ilave edilmiştir.

Ankara, 2011 Ali BALCI

SEKİZİNCİ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Sekizinci baskı için kitap, yeniden gözden geçirilmiş ve beşinci bölüm olan “veri toplama teknikleri”ne, “odak grup görüşmesi” ile “temel yapılandırma kuramı” ko-nuları eklenmiştir. Kitabın gözden geçirilmesinde değişik bölümleri okuyarak katkı-da bulunan Yard. Doç. Dr. Şakir Çınkır ile araştırma görevlilerimiz; Çiğdem Apay-dın, Uğur Akın, Nihan Demirkasimoğlu, Çetin Erdoğan ve Saadet Kuru’ya teşekkür ederim. Pegem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri titizlik için te-şekkür ederim.

Ankara, 2010 Ali BALCI

DÖRDÜNCÜ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Dördüncü baskı için kitap yeniden baştan sona gözden geçirilmiş ve Pegem Aka-demi Yayıncılık yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir.

Kitabın bu basıma hazırlanmasında, onu baştan sona okuyarak katkıda bulunan Arş. Gör. Ömay Çokluk’a teşekkür ederim. Baskıda gösterdikleri titizlik için de Pe-gem Akademi Yayıncılık takımına teşekkür etmek isterim.

Ankara, 2004 Ali BALCI

İçindekiler

vii

ÜÇÜNCÜ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Kitabın ikinci baskısı da kısa sürede tükenmiştir.

Üçüncü baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş ve Pegem Akademi Yayıncılık yayınları arasında çıkmasına karar verilmiştir.

Kitabın üçüncü basıma hazırlanmasında değişik bölümleri okuyarak katkıda bu-lunan Arş. Gör. Dr. Şakir Çınkır’a, Arş. Gör. Kâmile Demir’e, Arş. Gör. Ömay Çok-luk’a, Arş. Gör. Refik Balay’a ve Arş. Gör. M. Akif Helvacı’ya teşekkür ederim. Pe-gem Akademi Yayıncılık takımına da baskıda gösterdikleri özen için teşekkür ede-rim.

Üçüncü baskının tüm ilgililere yararlı olmasını diliyorum.

Ankara, 2000 Ali BALCI

İKİNCİ BASKI İÇİN ÖN SÖZ

Kitabın birinci baskısı, hiç bir reklam yapılmadığı halde bir yıl bile dolmadan tü-kenmiştir.

İkinci baskı için kitap yeniden gözden geçirilmiş, yeniden dizilmiş; bir de ‘Araş-tırma Etiği’ adlı yeni bir bölüm ilave edilmiştir. Kitabın yeniden basıma hazırlanma-sında değişik bölümleri okuyarak büyük katkı getiren arkadaş ve meslektaşlarım Doç. Dr. Işıl Ünal, Doç. Dr. Nilgün Köklü ve kitabın diziminde de büyük emek veren Araş. Gör. Dr. Şener Büyüköztürk’ü şükranla anmak isterim.

Kitabın ilgililere yararlı olmasını diliyorum.

Ankara, 1997 Ali BALCI

Sosyal Bilimlerde Araştırma viii

İÇİNDEKİLER Sayfa No

ÖNSÖZ ............................................................................................................................. v

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. viii

ŞEKİLLER LİSTESİ ....................................................................................................... xx

ÇİZELGELER LİSTESİ ................................................................................................ xxi

1. BÖLÜM ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELLERİ

(ss. 1- 64)

Araştırmanın Niteliği ve Araştırma Paradigmaları ................................................... 1

Doğruyu Arama ...................................................................................................... 1

Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması .................................................................... 3

Pozitivist Paradigma Yaklaşımı: Nicel Araştırma ............................................. 9

Bilimin Doğası ve Varsayımları .................................................................... 9

Bilimin Araçları ............................................................................................ 12

Bilimsel Yöntem ........................................................................................... 13

Nicel-Bilimsel Araştırma ............................................................................. 15

Araştırmada Operasyonel Tanım............................................................... 17

Ampirik Araştırmanın Aşamaları .............................................................. 18

Kuram- Ampirik Araştırma İlişkisi ........................................................... 21

Araştırmanın Temel Kavramları ................................................................ 22

Kuram ve İlgili Kavramlar........................................................................... 24

Hipotez Geliştirme ve Doğrulama ............................................................. 25

Pozitivizmin ve Bilimsel Yöntemin Eleştirisi ........................................... 27

Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklaşımı: Nitel Araştırma ............. 29

Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileşim .................................... 30

Yeni Perspektiflerin Eleştirilmesi .................................................................... 34

Nitel Araştırma .................................................................................................. 35 Nitel Araştırma Süreci ............................................................................... 38 Karma (Mixed) Araştırma ........................................................................................... 42

Tanımı ve Felsefesi ................................................................................................ 42

İçindekiler

ix

Karma Araştırmanın Çok Yöntemli Çalışma ile Karşılaştırılması ....................... 42

Karma Araştırma Paradigmasının Diğer Paradigmalarla Karşılaştırılması ........................................................................................................... 44

Karma Araştırmaların Avantaj ve Dezavantajları................................................... 46

Avantajları ............................................................................................................ 46

Zayıflıkları ............................................................................................................ 47

Karma Araştırma Süreci Aşamaları .......................................................................... 47

Eylem Araştırması ............................................................................................................... 49

Eylem Araştırmasının Özellikleri ............................................................................ 51

Eylem Araştırmalarının Sınıflaması ....................................................................... 52

Eylem Araştırmasının Uygulama Süreci ................................................................ 53

Veri Toplama ve Analizi............................................................................................ 54

Sonuç ..................................................................................................................................... 56

Araştırmalarda Terminoloji Problemi: Normatif ve Yorumcu Paradigmalar ........................................................................................................................ 56

Bir Araştırma ve Uygulama Alanı Olarak Eğitim ........................................................... 58

Eğitime Nicel Araştırma Yaklaşımı .......................................................................... 58

Eğitime Nitel Araştırma Yaklaşımı ........................................................................... 63 Sonuç: Eğitimde Araştırmanın Rolü ................................................................................ 64

2. BÖLÜM ARAŞTIRMANIN PLANLANMASI VE ÖNERİ HAZIRLAMA

(ss. 65- 93) Araştırmanın Planlanması ................................................................................................. 65

Araştırma Önerisi ................................................................................................................ 68

Problemin Tanımlanması .......................................................................................... 68

Problem Kaynakları .................................................................................................... 69

Problem Tanımlamada Pratik Yollar ....................................................................... 69

Kavram-Yapılar ve Değişkenler ................................................................................ 71

Bir Problem Tanımı Örneği: Kenya Ortaöğretim Düzeyinde Yeni Coğrafya Programının Etkililiği ........................................................................................ 72

Problemin İfadesi ........................................................................................................ 73

Sosyal Bilimlerde Araştırma x

Kuramsal Çerçeve ........................................................................................................ 73

Araştırma Soruları ....................................................................................................... 74

Literatür Taraması............................................................................................................... 75

Kapsam ve Niteliği ...................................................................................................... 75

Amaç ve İşlevi .............................................................................................................. 76

Literatür Taraması Kaynakları .................................................................................. 76

Literatürün Bulunması ............................................................................................... 77

Bilgi Kaynakları ........................................................................................................... 78

Uzmanlar .............................................................................................................. 78

Kitaplar ................................................................................................................. 78

Dergiler ................................................................................................................. 78

Tezler ..................................................................................................................... 79

Konferans Dokümanları ..................................................................................... 79

Önceki Araştırma Taramaları ............................................................................ 79

Literatür Nasıl Taranmalı? ........................................................................................ 79

Elle-Mekanik Tarama ......................................................................................... 80

Bilgisayar Destekli Bilgi Tarama ....................................................................... 80

Literatür Taramasının Örgütlenmesi ....................................................................... 80

Okuma Parçası 1: Seçilmiş İkinci Derece Kaynaklar...................................................... 82

Temel Kaynaklar İçin Literatür ................................................................................. 83

Okuma Parçası 2: Literatür Taramasında Yeni Bir Yol: Meta Analiz .......................... 83

Meta Analizin Yapılması Aşamaları ................................................................................. 84

Hipotez Testinin Tanımlanması ............................................................................... 84

Araştırmaların Çağrılması (Retriving) .................................................................... 84

İstatistiksel Hipotez Testinin Çağrılması ................................................................. 85

Manidarlık Düzeyine Karşılık Etki Büyüklüğü ....................................................... 86

Verilerin Yeniden Yapılaştırılması ........................................................................... 86 Araştırmanın Hipotezleri ve/veya Soruları ...................................................................... 87

Spesifik Araştırma Soruları ........................................................................................ 88 Araştırma Hipotezleri ................................................................................................. 88

Desen ..................................................................................................................................... 90 Araç (Instrumentation) ..................................................................................................... 91 Örnekleme (Sampling) ...................................................................................................... 91

İçindekiler

xi

Verilerin Toplanması .......................................................................................................... 92 Verilerin Analizi .................................................................................................................. 92 Araştırmanın Önemi .......................................................................................................... 92 Genel Değerlendirme .......................................................................................................... 93

3. BÖLÜM ÖRNEKLEME KURAMI

(ss. 95- 109) Giriş ....................................................................................................................................... 95 Örnekleme Yanılgıları ........................................................................................................ 97 Örnekleme Türleri .............................................................................................................. 99

Olasılığa Dayalı Örneklemeler ................................................................................... 99 Basit Tesadüfi Örnekleme .................................................................................. 99

Olasılık Dışı Örnekleme Türleri .............................................................................. 103 Örneklem Büyüklüğü................................................................................................ 105

4. BÖLÜM ÖLÇME VE ÖLÇEKLEME

(ss. 111- 146) Giriş ..................................................................................................................................... 111

Ölçekleme İlkeleri ............................................................................................................. 112

Güvenirlik ................................................................................................................... 114

Güvenirlik Türleri .................................................................................................... 114

Test-Tekrar Test Güvenirliği ........................................................................... 114

İç Tutarlık Güvenirliği ...................................................................................... 114

Geçerlik ............................................................................................................................... 115

Geçerlik Türleri ......................................................................................................... 116

Yüz-Görünüş Geçerliği ..................................................................................... 116

Birleşme-Aynılık Geçerliği ............................................................................... 116

Ayırdetme Geçerliği .......................................................................................... 116

Kestirme-Yordama Geçerliği ........................................................................... 116

İçerik-Kapsam Geçerliği ................................................................................... 117

Yapı Geçerliği ..................................................................................................... 117

Ölçekleme ........................................................................................................................... 119

Sosyal Bilimlerde Araştırma xii

Ölçek Türleri ...................................................................................................................... 120

Sınıflamalı Ölçek ....................................................................................................... 120

Bogardus Ölçeği ................................................................................................. 120

Sıralamalı Ölçek ......................................................................................................... 121

Derecelendirme Ölçekleri ........................................................................................ 122

Grafik Derecelendirme Ölçekleri .................................................................... 122

Maddeli Derecelendirme Ölçekleri ................................................................. 123

Karşılaştırmalı Derecelendirme Ölçekleri ...................................................... 123

Derecelendirmeli Ölçeklerle İlgili Uyarılar .................................................... 123

Çok Maddeli Ölçekler ............................................................................................... 124

Maddelerin Yapılaştırılması ............................................................................. 125

Çok Maddeli Ölçekler Türleri .......................................................................... 125

Guttman Ölçeği ................................................................................................. 126

Likert Ölçekleri .................................................................................................. 130

Eşit Aralıklı ve Oran Ölçekleri ................................................................................. 135

Thurstone Ölçeği ............................................................................................... 136

Eşit Görünen Aralıklar Ölçeği ......................................................................... 137

Eleştiriler ............................................................................................................. 143

Faktör Ölçeklemesi ............................................................................................ 143

Semantik Farklılık Ölçeği ................................................................................. 145

5. BÖLÜM VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ

(ss. 147-223) Anket ................................................................................................................................... 148

Anketlerde Sorular .................................................................................................... 148

Olgusal Sorular .................................................................................................. 148

Davranış Soruları ............................................................................................... 149

Tutum ve İnanç-Kanı Soruları ........................................................................ 149

Bilgi Soruları ....................................................................................................... 149

Soruların ifadelendirmeleri ...................................................................................... 150

Soruların Yapısı ......................................................................................................... 150

İçindekiler

xiii

Cevap Kategorileri ve Kodlama ............................................................................... 151

Sınıflamalı Değişkenler ..................................................................................... 152

Sıralamalı Değişkenler ...................................................................................... 154

Aralıklı Değişkenler........................................................................................... 156

Kodlama ...................................................................................................................... 158

Son Kodlama ...................................................................................................... 160

Kod-Kitabının Geliştirilmesi ........................................................................... 160

Cevapsız Kategorilerin Kodlanması ................................................................ 161

Ankette Soruların Sıralanması ................................................................................. 161

Bir Konudaki Soruların Dizilişi ....................................................................... 162

Pilot İnceleme ve Ön Deneme ................................................................................. 162

Ankette Kapak Mektubu .......................................................................................... 163

Anketlerin Uygulanması .......................................................................................... 163

Anketlerin Dönüş Oranları ...................................................................................... 164

Anketin Avantaj ve Dezavantajları ......................................................................... 164 Mülakat ............................................................................................................................... 165

Mülakatın Planlanması ..................................................................................... 165 Türleri ................................................................................................................. 166

Mülakatın Yapılması ................................................................................................. 166 Örneklem ............................................................................................................ 166 Dostça Bir Ortam Yaratma .............................................................................. 166 Soruların Sorulması ........................................................................................... 167 Cevapların Alınması.......................................................................................... 168 Cevapların Kaydedilmesi .................................................................................. 169 Yanlılıktan Kaçınma ......................................................................................... 170

Odak Grup Çalışması ....................................................................................................... 171 Kullanıldığı Alanlar .............................................................................................. 172 Desenlenmesi/ Yapılandırılması ........................................................................ 172 Odak Grup Çalışması Uygulaması ..................................................................... 174 Veri Analizi .......................................................................................................... 175 Raporlaştırılması ................................................................................................. 176 Temel Yapılandırma Kuramı (TYK) ............................................................................. 177 Tanım ve Kuramsal Çerçeve .............................................................................. 177 Kuramın Amaçları .............................................................................................. 180

Sosyal Bilimlerde Araştırma xiv

TYK’nın Karakteristikleri ................................................................................... 180 TYK’nın Temel Sayıltıları ve İlkeleri ................................................................ 181 TYK’nın Aşamaları ............................................................................................. 182 TYK’nın Yapılış Biçimleri (Mode) .................................................................... 191 TYK’da Geçerlik. ................................................................................................. 191 TYK’nın Güçlü ve Zayıf Yönleri ....................................................................... 192

Söylem ve Söylem Analizi ................................................................................................ 192

Söylem ve Türleri .......................................................................................................... 192

Örgütsel Söylem Türleri ......................................................................................... 193

Söylem Analizi .............................................................................................................. 194

SA’da Temel Yaklaşımlar ................................................................................................. 197

Bir Yöntem Olarak SA ...................................................................................................... 198

SA’da Araştırma Aşamaları ............................................................................................. 200

Söylem Analizi, İçerik Analizi, Temel Yapılandırma Kuramı ve Fenomenolojinin Karşılaştırılması ................................................................................. 203

Araştırmada Doğallık ....................................................................................................... 204

Doğal Ortamlar .................................................................................................. 204

Doğal Deneme ................................................................................................... 204

Gözlem ........................................................................................................................ 206

Güvenirlik ........................................................................................................... 207

Geçerlik ............................................................................................................... 207

Etik ....................................................................................................................... 207

Gözlem Türleri .......................................................................................................... 207

Gözlemin Yapılması Aşamaları ............................................................................... 209

Alan Araştırması ........................................................................................................ 210

Girişin Başarılması ............................................................................................ 210

İlişkinin Kurulması ........................................................................................... 211

Gözleme ve Kaydetme ...................................................................................... 211

Krizlerle Uğraşma .............................................................................................. 212

Verilerin Analizi ................................................................................................ 212

Tamamen Yapılaşmış Gözlem ................................................................................. 212

Ekolojik Gözlem ........................................................................................................ 215

Gözlemin Avantaj ve Dezavantajları ...................................................................... 215

İçindekiler

xv

Arşiv Kayıtları .................................................................................................................... 217

İstatistiksel Kayıtlar ........................................................................................... 217

Tarama Arşivleri ................................................................................................ 218

Yazılı Kayıtlar ...................................................................................................... 219

Kitle İletişimi ....................................................................................................... 219

İçerik Analizi .............................................................................................................. 220

6. BÖLÜM ARAŞTIRMA VERİLERİNİN ANALİZİ

(ss. 225-310) Nicel Araştırma Verilerinin Analizi .............................................................................. 225 Araştırma Deseni Tipleri .................................................................................................. 226

Veri - Puan Türleri ............................................................................................................ 228

Betimsel İstatistik .............................................................................................................. 229

Merkezi Eğilim Ölçüleri ........................................................................................... 229

Değişkenlik Ölçüleri.................................................................................................. 230

Korelasyon istatistikleri ............................................................................................ 231

Test İstatistikleri ........................................................................................................ 232

İstatistiksel Kestirim ve Kestirisel İstatistik ................................................................... 232

Hipotez Testi Türleri ................................................................................................ 233

Null Hipotezi .............................................................................................................. 235

İstatistiksel Manidarlık - Anlamlılık Testi ..................................................... 235

Anlamlılık Testlerinin Yorumu ............................................................................... 236

Manidarlık Testleri............................................................................................................ 237

Uygun Bir Manidarlık-İstatistiksel Testin Seçilmesi ............................................ 237

İstatistiksel Model .............................................................................................. 237

Kuvvet-Yetkinlik ............................................................................................... 237

Ölçme .................................................................................................................. 238

Parametrik ve Parametrik Olmayan Testler .......................................................... 240

İstatistiksel Güç Analizi ............................................................................................ 240

Sosyal Bilimlerde Araştırma xvi

Araştırma Desenleri ve İstatistiksel Analizleri .............................................................. 244

Araştırma Deseni ....................................................................................................... 244

Deneysel Desenler ..................................................................................................... 245

Yarı Deneysel Desenler ............................................................................................. 248

Faktöriyel Desenler ................................................................................................... 248

Tek Denek Desenleri ................................................................................................. 251

Klasik Desenler .......................................................................................................... 253

Nedensel-Karşılaştırma Yöntemi ............................................................................ 260

İstatistiksel Analiz.............................................................................................. 261

Çoklu Varyans Analizi .............................................................................................. 262

Parametrik Olmayan Testler .................................................................................... 262

Ki-Kare Testi ...................................................................................................... 263

Mann-Whitney U Testi .................................................................................... 263

Wilcoxon-İşaretli-Sıralama Testi .................................................................... 264

Nedensel-Karşılaştırmalı Desenle Korelasyonel Desen Arasındaki Fark ....................... 264

Değişkenlerarası İlişkilerin Araştırılması: Korelasyonel Yöntem...................................... 264

Korelasyon ve Nedensellik ............................................................................... 265

Sınırlılıkları ......................................................................................................... 265

Verilerin Analizi ........................................................................................................ 266

Çoklu Regresyon Analizi .................................................................................. 266

Kanonikal Korelasyon....................................................................................... 270

Temel Bileşenler Analizi ................................................................................... 272

Faktör Analizi..................................................................................................... 273

Yapısal Eşitlik Modeli ....................................................................................... 274

Yapısal Eşitlik Modeli ve Arka Planı ........................................................... 274

Model ve Yapısal Eşitlik Modelindeki Yeri ................................................ 276

Yapısal Eşitlik Modellemesinin Kullanıldığı Yerler .................................. 277

Yapısal Eşitlik Modellemesindeki Temel Kavramlar ............................... 278

Ölçme Modeli ve Yapısal Model ................................................................. 279

Yapısal Eşitlik Modellemesi Varsayımları ................................................. 281

Yapısal Eşitlik Modelleme Süreci ................................................................ 282

İçindekiler

xvii

Doğrulayıcı Faktör Analizi ................................................................................. 286

Birinci Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi ..................................................... 288

İkinci Düzey Doğrulayıcı Faktör Analizi ....................................................... 290

Doğrulayıcı Faktör Analizi Uygulanması Örneği ......................................... 290

Yol Analizi ............................................................................................................ 291

Örtük Değişkenlerle Yol Analizi ..................................................................... 293

Gözlenen Değişkenlerle Yol Analizi ............................................................... 294

Sonuç ................................................................................................................................... 295

Uygun İstatistik Tekniğin Seçilmesi Örnekleri ............................................. 296

Problem ............................................................................................................... 296

Nitel Araştırma Verilerinin Analizi ................................................................................ 300

Nitel Verilerin Analizinde Bazı Yaklaşımlar ......................................................... 300

Miles ve Huberman Modeli .................................................................................. 300

Anlatı Analizi ........................................................................................................... 306

Etnometodoloji ve Konuşma Analizi ................................................................... 306

Göstergebilim (Semiosis) ....................................................................................... 308

Belge ve Metin Anali ............................................................................................... 308

Nitel Verilerin Analizinde Bilgisayarlar ................................................................... 309

7. BÖLÜM ARAŞTIRMA ETİĞİ

(ss. 311- 326) Tanım ve İlgili Kavramlar ........................................................................................ 311

Tarihçesi ..................................................................................................................... 312

Eğitim Araştırmalarında Etik .................................................................................. 314

Etik Sorunlar ve İlgili Etik Standartlar ................................................................... 316

Katılanlarla İlgili Etik Sorunlar................................................................................ 317

Fiziksel Zarar ...................................................................................................... 317

Psikolojik İstismar, Stres ya da Öz Saygı Yitirimi ......................................... 317

Yasal Zarar .......................................................................................................... 318

Yalan Söyleme-Aldatma ................................................................................... 319

Özel Evrenler ...................................................................................................... 320

Yeni Eşitsizlikler Yaratma ................................................................................ 320

Sosyal Bilimlerde Araştırma xviii

Özel Yaşam ......................................................................................................... 320

Anonimlik .......................................................................................................... 321

Gizlilik ................................................................................................................. 321

Etik ve Bilimsel Toplum ................................................................................... 321

Bilimsel Yayın ve Araştırmalarla İlgili Etik Sorunlar ........................................... 323

Bilimsel Yanıltma .............................................................................................. 323

Eğitim Araştırmalarında Etik Hatalar ............................................................ 325

Sonuç ................................................................................................................................... 326

8. BÖLÜM BİLİMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU

(ss. 327-365) Amaç ve Kapsam ............................................................................................................... 327 Giriş ..................................................................................................................................... 327 Tezin Bölümleri ................................................................................................................. 328

Ön Bölüm ................................................................................................................... 328 Ana Bölüm ................................................................................................................. 336

Giriş ..................................................................................................................... 336 Yöntem ................................................................................................................ 337 Bulgular ............................................................................................................... 338 Tartışma .............................................................................................................. 339

Son-Arka Bölüm ........................................................................................................ 340 Raporda Başlık Sistemi ..................................................................................................... 341 Sayfaların Numaralandırması .......................................................................................... 343 Raporda Çizelgeler ............................................................................................................ 343

Çizelge Türleri .......................................................................................................... 344 Numaralandırılması .................................................................................................. 346 Çizelgede Notlar ........................................................................................................ 347

Metinde Şekiller ................................................................................................................. 348 Kaynak - Referans Gösterilmesi ...................................................................................... 349

Metinde Kaynak Gösterilmesi ................................................................................. 349 Kaynak Gösterme ...................................................................................................... 352 Dipnot ve Kaynakça Biçimi ..................................................................................... 352

İçindekiler

xix

Parantezli Kaynak ve Kaynakça Listesi .................................................................. 354 Kaynakça Listesi Stili ......................................................................................... 355 Uygulama Örnekleri Kitaplar .......................................................................... 356

Aktarmalar ......................................................................................................................... 362 Cümle İçinde Çıkarma Yapma ................................................................................ 362 Bir Cümleyi izleyen Çıkarmalar .............................................................................. 362 Aktarmanın Yeni Biçime Dönüştürülmesi ............................................................ 363

Raporun Yazılması ............................................................................................................ 364 Görüşlerin Sunulması ............................................................................................... 364 İfadelerin Akıcılığı ve Doğruluğu............................................................................ 364 Anlatımda Ekonomi .................................................................................................. 365 Sözcük Seçiminde Tamlık ve Açıklık ...................................................................... 365

EKLER

Ek 1. Telif Haklı / Basılmış Yayınlarda Basım İzni Alma Formu ............................... 368

Ek 2. Üniversitede Görevli Araştırmacılara ilişkin Araştırma Onay İsteme Formları .................................................................................................................... 369

A. Araştırma İçin Onay İsteme................................................................................ 369

B. Araştırma Onayı Listesi ....................................................................................... 370

C. Araştırmacının Verdiği Söz ................................................................................ 372

D. Bilgilendirilmiş Onay Formu.............................................................................. 373

E. Araştırmanın Katılımcılar Tarafından Değerlendirilmesi .............................. 374

F. Araştırma Kontrol Listesi .................................................................................... 376

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 381

Sosyal Bilimlerde Araştırma xx

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil Sayfa 1. Araştırma Sürecinin Aşamaları .................................................................................................. 19 2 Eylem Araştırması Döngüsü ....................................................................................................... 54 3. Bir Yıllık Araştırma İçin Planlama Çerçevesi ........................................................................... 66 4. Yapılar, Değişkenler ve Gözlemler ............................................................................................. 71 5. Örnekleme Hataları ...................................................................................................................... 98 6. Bir Boyutsal Örnekleme.............................................................................................................. 104 7. Bogardus Ölçeği ........................................................................................................................... 121 8. Duygu Termometresi Grafik Derecelendirme Ölçeği ........................................................... 122 9. Yığmalı Frekans Dağılımı Grafiği Örneği ................................................................................ 141 10. Semantik Farklılık Ölçeği Örneği .............................................................................................. 146 11. Notlar, Kodlama ve Açıklama İlişkisi ....................................................................................... 185 12. Eksenli Kodlama .......................................................................................................................... 186 13. Kuramsal Örnekleme .................................................................................................................. 189 14 SA’da Araştırma Süreci Aşamaları ............................................................................................ 200 15. SA’da Analiz ve Kuram Oluşturma Süreçleri .......................................................................... 200 16. Gözlem Araştırması Türleri ....................................................................................................... 208 17. Çocukların Sınıftaki Rollerinin Taksonomisi ......................................................................... 213 18. Bales’ın Grup Etkileşimi Kayıt Kategorileri Sistemi .............................................................. 214 19. Normal Dağılım Eğrisi ................................................................................................................ 231 20. Çift Yönlü Hipotez Testi Modeli ............................................................................................... 234 21. Tek Yönlü Test Modeli ............................................................................................................... 234 22. Çözümlemede Uygun İstatistik Teknikler ............................................................................... 242 23. Örnek Ölçme Modeli .................................................................................................................. 280 24. Örnek Yapısal Model .................................................................................................................. 280 25. Yapısal Eşitlik Modelleme Süreci .............................................................................................. 283 26. Birinci Düzey DFA Ölçme Modeli............................................................................................ 289 27. İkinci Düzey DFA Ölçme Modeli ............................................................................................. 290 28. Değişkenler Arasındaki Yinelemeli Model .............................................................................. 292 29. Değişkenler Arasındaki Yinelemeli Olmayan Model ............................................................ 292 30. Örtük Değişkenlerle Yol Modeli ............................................................................................... 293 31. Gözlenen Değişkenlerle Yol Modeli ......................................................................................... 294 32. Veri Analizinde Soyutlama Düzeyler ...................................................................................... 304 33. Tezin Başlık Sayfası Örneği ........................................................................................................ 329 34. Bir Tezde İçindekiler Çizelgesi .................................................................................................. 331 35. Bir Çizelgeler Listesi Örneği ...................................................................................................... 333 36. Bir Şekiller Listesi Örneği ........................................................................................................... 334 37. Bir Kısaltmalar Listesi Örneği.................................................................................................... 335 38. Bir Kuralsız Çizelge Örneği ........................................................................................................ 344 39. Dikey ve Yatay Çift Çizgili Çizelge Örneği .............................................................................. 345

İçindekiler

xxi

ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge Sayfa 1. Öznel-Nesnel Boyut ............................................................................................................. 5 2. Sosyal Gerçeğin Yorumunda Alternatif Temeller ........................................................... 6 3. Üç Paradigmanın Karşılaştırılması .................................................................................... 7 4. Bilimin İşlevleri ................................................................................................................... 11 5. Bir Bilimin Gelişme Aşamaları.......................................................................................... 14 6. Önerme ya da Propozisyon Türleri .................................................................................. 25 7. Nicele Araştırmaya Karşılık Nitel Araştırma .................................................................. 37 8. Çok Yöntemli ve Karma Yöntem Desenlerin Karşılaştırılması ................................... 43 9. Karma Yöntem Araştırmaları ve Alt Türleri ................................................................... 45 10. Eğitim Araştırmasının Dört Düzeyi ............................................................................... 62 11. Farklı Büyüklükteki Evrenler İçin Kuramsal Örneklem Büyüklükleri ve %95 Kesinlik Düzeyi .......................................................................................................... 108 12. Dört İfadeye İlişkin Değerlendirmelerin 11 Kümeye Göre Frekans Dağılımı ................................................................................................................ 139 13. Dört İfadeye İlişkin Değerlendirmelerin 11 Kümeye Göre Yığmalı Frekans Dağılımı ................................................................................................................ 140 14. Korelasyon İstatistiklerin Listesi ...................................................................................... 231 15. Test İstatistikleri Listesi ..................................................................................................... 233 16. Dört Ölçme Düzeyi ve Her Seviyeye Uyan İstatistikler ................................................ 239 17. Anlam Çıkartıcı İstatistikler Çizelgesi............................................................................. 243 18. Tam Randomize Desen Uygulama Düzeyleri ................................................................ 254 19. Randomize Blok Deseni .................................................................................................... 255 20. Latin Karesi Deseni ............................................................................................................ 256 21. Eksik Blok Deseni ............................................................................................................... 257 22. Tam Randomize Faktöriyel Desen .................................................................................. 258 23. Randomize Blok Faktöriyel Desen .................................................................................. 259 24. Çeşitli Değişken Formları İçin İkili Korelasyonel Teknikler ....................................... 267 25. Uyum İndekslerinin Kriterleri ve Kesme Noktaları...................................................... 285 26. Cinsiyete Göre İstatistik Dersinde Başarılı Olanlar ve Olmayanlar ........................... 343 27. Cinsiyete Göre İstatistik Dersinde Başarılı Olanlar ve Olamayanlar ......................... 344

1. BÖLÜM

ARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMEARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMEARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMEARAŞTIRMANIN KURAMSAL TEMELLLLLERĐLERĐLERĐLERĐ

ARAŞTIRMANIN NİTELİĞİ VE ARAŞTIRMA

PARADİGMALARI ∗

Doğruyu Arama

İnsanoğlu çevresini ve olayları anlamada genelde üç yol izlemiştir. Bunlar tec-

rübe-deneyim, akıl yürütme (reasoning) ve araştırma (research) dır. Bu yol ya da ka-

tegoriler birbirlerini tamamlayıcı ve binişen olarak görülmelidir.

Tecrübe. Bir problem çözme durumunda dayanak olabilecek bir dizi bilgi kay-

nağını kullanır. Birey yaşantısı boyunca biriktirdiği bilgi ve yaşantı yığınını, sorun

çözmede kullanır. Eğer sorun kişinin bilgi, beceri ve tecrübelerinin çözemeyeceği du-

rumda ise birey başkalarının (özellikle yaşlıların) tecrübelerini kullanır. Tabii ki bun-

lar, kişinin yakın çevresindekilerdir. Eğer kişi yakın çevresinin tecrübeleriyle de so-

rununu çözemiyorsa, bu kez otoriteye başvurur. Otorite belli alanlarda uzmanlaşan

insanlardır. Günlük problemle karşılaşıldığında büyük oranda tecrübeye ve otoriteye

başvururuz. Bunların rolü küçük görülmemelidir. Dahası spesifik araştırma sürecin-

de bile bu yaklaşımlar dünya hakkında, problemler hakkında hipotez ve soru geliş-

tirmede-üretmede yardımcı olur. Doğaldır ki sağduyuda bu yaklaşımların yeri hayli

önemlidir. Ne var ki bunlar öznel sorun çözme yoludur.

Araştırmaya gelince bunda sorun çözerken nesnel yollar izlenir. Bana, sana göre

değil, herkese görelik (nesnel yol) asıldır. Bilim adamı kuramını dikkatli ve sistemlice

kurar. Bu doğrultuda formüle ettiği hipotezleri ampirik olarak test eder. Böylece, onun

sorun çözmeye yaklaşımında bir olgusallık söz konusudur. Bilim adamı sokaktaki in-

sana göre tecrübeye farklı yaklaşır. Sokaktaki insan dış bir bilgi kaynağını kontrole yö-

nelmez. Bilim adamı ise problemin nedenlerinden bir ya da birkaçının olası etkisini

izole etmeye çalışır.

∗ Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition (New York: Rou-

fledge, 1989) Birinci Bölümün izinli özet çevirisi

Sosyal Bilimlerde Araştırma 2

Ayrıca bilim adamı ile sokaktaki insanın ilişkilere dönük tutumu farklıdır. So-

kaktaki insanın bu ilişkilere bakışı gevşek, sistemsiz ve kontrolsüzdür. Bilim adamı

ise bu ilişkiye profesyonelce yaklaşır. Ancak güçlü bir deney sonrasında iki olay ara-

sındaki ilişki söz konusu olabilir.

Uzmanlık için de benzeri şeyler söylenebilir. Uzmanlık önemli bilgi kaynağıdır.

Ne var ki kimse her konuda uzman olamaz. Belli kimselerin geniş tecrübe ve içgörü-

leri vardır. Ancak bunların bile her konuda doğrunun üreticisi olması düşünülemez.

Kanıtlar arttıkça uzmanlar görüşlerini değiştirir.

Akıl yürütme-mantığa vurma (reasoning). İnsanların çevrelerindeki dünyayı

anlama ve kavramalarında ikinci yol akıl yürütmedir. Üç tür akıl yürütme vardır:

Tümdengelim, Tümevarım ve Tümdengelimci -Tümevarımcı yaklaşımlarla akıl

yürütme. Tümdengelim, Aristo’nun kıyasına dayalıdır. Kıyasın en basit şeklinde, ap-

riori ya da kendisi bir kanıt olan temel bir önerme vardır. Küçük önerme ise özel bir

durumu gösterir ve bir sonuç vardır.

� Tüm gezegenler güneş çevresinde döner.

� Dünya bir gezegendir.

� Bu nedenle dünya güneşin etrafında döner.

Formel mantık adımlarında, genelden özele doğru, geçerli bir önermeden yola

çıkarak geçerli bir sonuç elde edilebilir sayıltısı vardır. Yaklaşımın temel sınırlılığı ise

yaklaşımın ancak belli bir dizi ifadeyi ele almasıdır. Kıyas artık zihinsel bir egzersiz

niteliğindedir; gözlem ve tecrübe ile ilişkili değildir.

1600’lerde Francis Bacon, tümdengelimi eleştirmiştir. Çünkü büyük önerme

önceden kabul edilmiş olup zaten özel durumu da içermektedir. Böylece sonuç için

bir yanlılık doğurmaktadır. Bacon onun yerine, tek tek bir dizi durumdan bir sonu-

ca gidilmesine imkan tanıyan tümevarımı önermiştir. Bu, bireysel gözlemlere dayalı

bir sonuç, esasen bir hipotez ve sonunda da bir genellemedir.Bacon’ın tümevarım

mantığı bilimsel gelişmeyi hızlandırmış; bilim adamının dikkatini insan problemleri

ile ilgili çözümlere yöneltmiştir. Bu mantık, doğrulama için ampirik delilleri gerek-

tirmektedir.

Bacon’un tümevarım yaklaşımını, tümevarımcı- tümdengelimci yaklaşım izle-

di. Öyle ki Aristo tümdengelimi ile Bacon tümevarımı bu yaklaşımda birleştirildi. Bu

bir geri-ileri hareketidir. Gözlemci önce bireysel gözlemlerinden hipotezlere ulaşır,

sonra da tümdengelim olarak hipotezlerden bireysel olaylara gider. Bu hipotezler ve-

ri toplama yolu ile ileri düzeyde teste tabi tutulur ve spesifik olarak ampirik düzeyde

geçerlikleri test edilir. Bu ikili yaklaşım modern bilimsel yöntemin varlık nedenidir

Prof. Dr. Ali Balcı

Araştırmanın Kuramsal Temelleri

3

ve insanın ampirik bilime ulaşma yoludur. İnsanoğlu folklor ve mistisizmden, doğ-

ma ve geleneğe, nedensel gözleme, sonunda ise sistemli gözleme doğru yol almıştır.

Tek başlarına tümdengelim ve tümevarımın zaafları vardır; ancak onların bi-

limsel gelişmeye katkıları çok önemlidir. Bunu üç kategoride toplayabiliriz: (1) Hi-

potezlerin önerilmesi, (2) Hipotezlerin mantıksal gelişimi ve (3) Bilimsel bulguların

ve bu bulguların kavramsal bir çerçevede sentez edilişinin açıklanması ve yorumu.

İnsanın doğruya ulaşmada kullandığı üçüncü yol ise araştırmadır. Kerlinger

araştırmayı, “doğal olaylar arası ilişkiler hakkındaki hipotetik önermelerin (propo-

zisyonların), sistemli, kontrollü, ampirik ve eleştirel araştırılması” olarak tanımlar.

Araştırmayı tecrübe ve otoriteden ayıran üç önemli karakteristik vardır: (I) Tecrübe

gelişigüzel bir durumda oluşan olaylarla ilgilenirken araştırma, tümevarımcı -

tümdengelimci yaklaşıma dayalı sistemli ve kontrollü bir veri toplama yoludur. (2)

Araştırma ampiriktir. Araştırmacı tecrübeye geçerlik için başvurur. Subjektif inanç,

objektif realiteye karşı test edilir. (3) Araştırma kendini düzelticidir. Bilimsel yöntem

bilim adamını hatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedür ve bulgular ka-

munun denetimine açıktır. Bu, bilimin belki de en önemli özelliklerinden biridir.

Demek ki, doğru olmayan bulguların zamanla doğru olmadıkları saptanır ve düzelti-

lir. Araştırma, tecrübe ve akıl yürütmenin bir kombinasyonu olup doğrunun elde

edilmesinde en başarılı yoldur.

Eğitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrübe ve otoriteye dönüktür; hala bilim-

sel araştırmaya pek dayalı değildir. Dolayısıyla eğitimde bu iki bilgi kaynağı nesnel

kanıttan, ampirik gözlemden uzaktır.

Bugün eğitimin çeşitli alanlarında bilimsel araştırma hızla uygulamaya konmak

üzeredir. Eğitime ilişkin bugün iki görüş vardır. (I) Geleneksel görüş, eğitimi, doğal

bilimler gibi kabul eder; bilim üretmede doğal bilim araştırmalarını uygular. (2) Ra-

dikal görüş; doğal bilim araştırmasında ve insan davranışını betimlemede geleneksel

sosyal bilim anlayışını sürdürür. Ancak vurgu insanın doğal fenomenden ve birbirle-

rinden farklarına yapılır.

Sosyal Gerçeğin Kavramlaştırılması

Yukarıda sözü edilen geleneksel görüş ve radikal görüş sosyal gerçekliğe olduk-

ça farklı yaklaşır ve farklı yorumlarlar. Bu yaklaşımların temelindeki açık (explicit)

ve işaret edilen (implicit) varsayımları (sayıtlıları) inceleyerek bunu anlayabiliriz.

Söz konusu yaklaşımları, Burrell ve Morgan’ın 4 tür sayıltısı ile analiz etmek ve kar-

şılaştırmak mümkündür.

(1) Ontolojik tür sayıltılar: Araştırılan sosyal fenomenin varlığı ya da doğası ile

ilgilenir. Sosyal gerçek bireye göre dışarıda mı (external) dır ya da bireyin bilincinin

Sosyal Bilimlerde Araştırma 4

bir ürünü müdür? Gerçek nesnel bir türde midir? Ya da bireyin bilişinin bir sonucu

mudur? Bireyin kendi kafasınca mı yaratılmıştır, yoksa dışarıda nesnel olarak var

mıdır? Esasen bu sorular felsefedeki nominalist-realist tartışmasını yansıtmaktadır.

(2) İkinci tür varsayımlar seti: Burrel ve Morgan’ca epistemolojik tür olarak ta-

nımlanmıştır. Bunlar bilginin temelini konu edinirler: Bilginin doğası ve biçimleri

nasıl elde edilir, başkalarına nasıl iletilir? Bilginin doğası somut (hard), gerçek, do-

kunulabilir olarak aktarılabilir mi? Ya da bilgi soyut (soft), daha öznel, ruhsal ya da

tecrübe ve içgörüye dayalı kişisel nitelikte midir? Bu gibi sorular bu sayıltıları ortaya

koyarlar. Epistemolojik sayıltılar bilginin bir taraftan elde edilebilir bir şey olmasını,

öte yandan kişisel olarak yaşanan bir şey olup olmadığını kararlaştırırlar. Bilginin

somut, nesnel ve dokunulur olması araştırmacının gözlemci rolünü ortaya koyar;

onun doğal bilim yöntemleriyle işbirliğini gerektirir. Bilginin kişisel, öznel, tek olma-

sı ise araştırmacıya deneklerini katmasını empoze eder ve doğal bilimci araştırmacı-

lığını reddeder. İlki pozitivist, ikincisi ise antipozitivisttir.

(3) Üçüncü türden sayıltılar insan doğası ve insanlar arası ilişkileri, onların

çevrelerini konu edinir. İnsan nesnel ve öznel olarak iki yönden araştırılabilir. Buna

dayalı olarak bu sayıltılardan insanın iki imajı doğar: (1) Birey çevresine mekanik

olarak tepkide bulunur. (2) Birey kendi eylemlerinin başlatıcısıdır; girişimcisidir. Bu

sayıltılar seti, insanın mekanistik ya da deterministik tarzda tepkide bulunmasına

işaret eder, Birinciye göre insanlar ve tecrübeleri çevrenin ürünüdür. İnsanlar çevre-

lerince koşullandırılır. Bunun tersinde ise, bireyin “serbest-özgür isteği” merkezde

yer alır. Birey çevresinin yaratıcısıdır, kontrol edilmek yerine kontrol eder yani köle

yerine efendidir. Bu iki aşırı uç arasında büyük bir felsefi tartışma başlatılmış oluyor.

Bir yanda determinizm, öteki uçta ise gönüllülük (voluntarism) vardır. Çoğu sosyal

bilimci bu iki uç arasında bir yerdedir.

Doğaldır ki bu üç tür sayıltılar seti araştırma yöntemleri ve araştırmacı rolleri

için farklı doğurgular getirmektedir. Çünkü birbiriyle çelişen ontoloji, epistemoloji

ve insan doğası modelleri, farklı araştırma yöntemleri gerektirirler. Araştırmacı nes-

nel ya da pozitivist bir yaklaşımı benimsiyorsa sosyal gerçeğe somut, gerçek, kendine

göre dışarıda olarak bakacak, geleneksel araştırma yaklaşımlarını benimseyecektir

(survey, deney ve benzeri). Araştırmacı aksine daha öznel (antipozitivist) bir yakla-

şımı benimsiyorsa, sosyal olayı daha yumuşak (softer), kişisel ve insan tarafından ya-

ratılmış şey olarak ele alacak, sorumlu (accounts), katılımcı gözlem ve kişisel yapılar

gibi araştırma yaklaşımlarını benimseyecektir.

Takdir edilir ki, sosyal olaylar doğal dünya gibi yani somut, dışsal ve nesnel ger-

çek olarak görülürse- pozitif paradigma bakışı- bilimsel araştırma bu dünyadaki

olay ya da değişkenler arası ilişkilerin analizine yönelecek ve ağırlıklı olarak nicel

olacaktır. Yöntemsel sorunlar ise kavramlar ve onların ölçülmesine ilişkin olacaktır.

Prof. Dr. Ali Balcı

Araştırmanın Kuramsal Temelleri

5

Bu görüş olaylar arası evrensel yasaları bulma arayışına girecektir. Bu tür genel yasa-

ları bulma amacı ile desenlenmiş prosedür ve yöntemler nomothetic olarak adlandı-

rılır.

Sosyal dünyanın yaratılmasında bireylerin öznel yaşantısının önemini vurgula-

yan karşıt yaklaşım ise –antipozitif/yorumlayıcı paradigma bakışı-farklı sorun ve

yaklaşımlara, farklı yollardan yaklaşır. Temel ilgi bireyin yarattığı, değiştirdiği ve yo-

rumladığı dünyayı ve süreçleri aramayı gerektirir. Bu yaklaşım, hem nitel ve hem de

niceldir. Burrell ve Morgan’ın dediği gibi vurgu, genel ve evrensel olandan çok, aşırı

uçlarda tek olanın, bireye özgü olanın açıklanması ve anlaşılmasıdır. Bu yaklaşım

sosyal dünyanın göreceli doğasını vurgular. Bireysel ve öznel davranışa, bireysel dav-

ranışın anlaşılmasına dönük bu yaklaşıma İdiographic adı verilir.

Burrel ve Morgan’ın ontolojik, epistomolojik, insan, ve yöntemsel sayıltıları

analizlerinin insan davranışının araştırılmasına uygulanması, şöyle bir çizelge ile

gösterilebilir (Çizelge 1).

Çizelge 1. Öznel-Nesnel Boyut

Sosyal Bilimin Doğası Hakkındaki Varsayımların

Analiz Şeması

Sosyal Bilime Sosyal Bilime

Öznel Yaklaşım Nesnel Yaklaşım

Nominalizm � Ontoloji � Realizm

Anti-pozitivizm � Epistemoloji � Positivizm

Voluntarizm � İnsan Doğası � Determinizm

İdiografik � Yöntem � Nomethetic

Kaynak: Burrell ve Morgan, 1979.

İnsan davranışının araştırılmasına ilişkin yukarda sözü edilen iki perspektifin

sınıf ve okul araştırmaları için derin doğurguları vardır: Problemin seçimi, soruların

formüle edilmesi, öğrenci ve öğretmenlerin karakteristikleri, yöntemsel ilgiler, veri

türü ve onların denenmesi yaklaşımı bu görüş açıları tarafından etkilenir. Bunu Çi-

zelge 2’de görüyoruz.

Sosyal Bilimlerde Araştırma 6

Çizelge 2. Sosyal Gerçeğin Yorumunda Alternatif Temeller: Sosyal Gerçeğin

Kavramları

Karşılaştırma Boyutları Nesnelcilik Öznelcilik

Felsefi Temel

Realizm: Dünya vardır ve

gerçekte olduğu gibi biline-

bilir. Örgütler kendi yaşantı-

ları ile gerçek varlıklardır.

İdealizm: Dünya vardır

ama farklı kimseler onu

farklı şekillerde yapılaştırır.

Örgütler yaratılmış sosyal

gerçeklerdir.

Sosyal Bilimin Rolü

Evrensel toplum yasalarını

ve ondaki insan ilişkilerini

ortaya çıkarma

Farklı insanlar yaşadıkları

dünyayı nasıl farklı yo-

rumluyorlar?

Sosyal Gerçeğin Temel

Ünitesi

Kollektivite: Toplum ya da

Örgütler

Tek başına ya da birlikte

eylemde bulunan bireyler

Anlama

Yöntemleri

Kollektivitenin varlığına izin

veren ilişki ya da koşulların

tanımlanması, bu koşullar

ve ilişkilerin ne olduğuna

inanma

Bireylerin eylemlerine

yüklediği öznel anlamla-

rın yorumu, bu eylemler

için öznel kuralların keşfi

Kuram

İnsan davranışını açıklamak

üzere bilim adamınca kuru-

lan rasyonel bir yapı

İnsanların dünyalarını an-

lamlandırmada kullandık-

ları anlam setleri ve onda-

ki davranışları

Yöntem

Özellikle matematik model-

ler ve nicel analizler yolu ile

gerçeğin soyutlanması

Karşılaştırma amacı ile

gerçeğin temsili, dil ve an-

lamının analizi

Toplum

Düzenli: Tek bir firmadaki

değerler seti tarafından yö-

netilmiş ve bu değerlerce

mümkün kılınmış

Çatışmalı: Güce dayalı,

insanların değerlerince

yöneltilmiş

Örgütler Amaca dönük, topluma ve

insana, her ikisine hizmet

eder; toplumdaki düzenin

insan araçlarından bağımsız

İnsanlara ve amaçlarına

bağımlı, bazı insanların

kontrol edebildiği güç araç-

ları ve amaçlara ulaşmak

üzere bunların kullanılması

onlara iyi gelir.

Prof. Dr. Ali Balcı

Araştırmanın Kuramsal Temelleri

7

Örgütsel Patolojiler

Örgütler sosyal değerler ve

bireysel ihtiyaçlar nedeniyle

özel koşullara sürüklenirler.

Farklı insan amaçları yü-

zünden onlara dönük çalı-

şan insanların arasında da

daima çatışma vardır.

Değişme Reçetesi Toplumsal değerleri ve in-

san ihtiyaçlarını karşılamak

üzere örgütün yapısının de-

ğiştirilmesi

Hangi tür değerlerin ör-

gütsel eylemde yuvarlan-

dığını bulma. Gerekiyorsa

insanların ve onların de-

ğerlerinin değiştirilmesi

Kaynak: Barr Greenfield’den uyarlanmıştır.

Sosyal gerçeğin bu iki klasik kavramlaştırılmasına dayanan ve 1950’lerden baş-

layan -bu iki kavramlaştırmanın bir karması olarak- karma paradigma yaklaşımı

geliştirilmiştir. Bu üç paradigmanın belli parametrelere göre karşılaştırılması Çizelge

3’de yer almaktadır.

Çizelge 3. Üç Paradigmanın Karşılaştırılması

Parametre Nicel Araştırma Karma Araştırma Nitel Araştırma

Bilimsel

yöntem

Tümdengelim, araş-

tırmacı hipotez ya

da kuramları veri-

lerle sınar.

Tümdengelim ve

Tümevarım

Tümevarım, araştırmacı,

alan çalışmasında topla-

dığı verilerden yeni hi-

potezler ya da yerleşik

kuram üretir.

İnsan

davranışı

algısı

Davranış düzenli ve

kestirilebilir.

Davranış biraz kestiri-

lebilir.

Davranış, akışkan, di-

namik, durumsal, sosyal,

bağlamsal ve kişiseldir.

Ortak

araştırma

amaçları

Betimleme, açıkla-

ma ve kestirme

Çoklu amaçlar Betimleme, açımlama,

keşfetme.

Odak Dar açı lensler, spe-

sifik hipotezleri test

etme

Çok lensli odaklanma Geniş açılı ve derin açılı

lensler, fenomenlerin

geniş ve derinden sı-

nanması

Gözlemin

doğası

Kontrollü koşullar

altında davranışın

araştırılması

Bir bağlam ya da ko-

şuldan daha fazlasında

davranışın araştırıl-

ması

Davranışın doğal çevre-

de araştırılması, davra-

nışın oluştuğu bağlamın

araştırılması

Sosyal Bilimlerde Araştırma 8

Gerçeğin

doğası

Nesnel, farklı göz-

lemciler ne gözlene-

ceği üzerinde anla-

şırlar.

Sağduyu gerçeği ve

dünyanın pragmatik

algısı yani ne çalışı-

yorsa o gerçek ya da

doğrudur.

Öznel, kişisel ve sosyal

olarak yapılaşmış.

Toplanan

verilerin

biçimi

Yapılaşmış ve ge-

çerli veri toplama

araçları ile toplanan

tam ölçmeye dayalı

nicel veriler

Çoklu biçimler Derinlemesine görüşme,

katılmalı gözlem, alan

notları, açık uçlu sorular

gibi veri toplama araçları

ile toplanan nitel veriler.

Araştırmacının kendisi

temel veri toplama ara-

cıdır.

Verilerin

doğası

Değişkenler Değişkenlerin, söz-

cüklerin ve imgelerin

karması

Sözcükler, imgeler, kate-

goriler

Veri analizi İstatistiksel ilişkileri

tanımlama

Nicel ve nitel Kalıpların, temaların ve

bütüncül (holistic) yü-

zeylerin araştırılması

Bulgular Genellenebilir bul-

gular

Birleştirilmiş bulgular

genellenebilir

Özel bulgular, içeriden-

liğin temsili( emik görüş

açısı gibi)

Son rapor

biçimi

Korelasyonlar, orta-

lamaların karşılaştı-

rılması gibi istatis-

tiksel bulguların ra-

porlaştırılması vb.

istatistiksel raporlar

Eklektik ve pragmatik Bağlamsal betimleme ve

katılımcılardan doğru-

dan aktarmaya dayalı

yorumlayıcı rapor

Kaynak: Johnson, B. ve Christensen, L. Educational Research, Quantitative,

Qualitative and Mixed Research.

www.southalabama.edu/coe/bset/johnson/lectures /lec2.htm.’den 16. 12.

2008 tarihinde alınmıştır.