Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2616

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1584

SOSYAL B‹L‹MLERDE TEMELKAVRAMLAR

YazarlarProf.Dr. Ali ERGUR (Ünite 1)

Prof.Dr. Veysel BOZKURT (Ünite 2)Prof.Dr. Yasin AKTAY (Ünite 3)Doç.Dr. Aksu BORA (Ünite 4)

Prof.Dr. Tanel DEM‹REL (Ünite 5)Prof.Dr. Sibel KALAYCIO⁄LU (Ünite 6)

Doç.Dr. Hakan ERGÜL (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 7)

Prof.Dr. Ümit TATLICAN (Ünite 8)

EditörYrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Funda Gürbüz

GrafikerHilal Küçükda¤aflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

ISBN 978-975-06-1281-7

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Kültür ........................................................................................ 2KÜLTÜRÜN ÖNEM‹ ...................................................................................... 3SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR.................................................................... 5Kültür Kavram›n›n Kökeni............................................................................ 5Antropolojik Yaklafl›mlar .............................................................................. 5

Evrimci ve Tarihselci Yaklafl›mlar .......................................................... 5‹fllevselci ve Yap›salc› Yaklafl›mlar ....................................................... 6

Sosyolojik Yaklafl›m ..................................................................................... 6KÜLTÜR VE ‹DEOLOJ‹ ................................................................................ 8KÜLTÜR VE GELENEK.................................................................................. 9KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹ ......................................................................... 10S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK KÜLTÜR................................................. 12SANAT VE TOPLUM ..................................................................................... 14KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR ....................................................................... 15Özet ............................................................................................................... 18Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 19Okuma Parças› ........................................................................................... .. 20Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 21S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 21Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 22

Ekonomi ................................................................................... 24G‹R‹fi .............................................................................................................. 25EKONOM‹K DÜZEN‹N SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹ .......................................... 25Fonksiyonalist Perspektif .............................................................................. 26

Mallar›n ve Hizmetlerin Da¤›t›m› ........................................................... 26Gücün ve Zenginli¤in Üretimi................................................................ 26Yenilik...................................................................................................... 26

Çat›flma Kuram› ............................................................................................. 26Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›....................................................................... 27ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹..................................... 28Bilimsel Yönetim Anlay›fl› ve ‹nsan ‹liflkileri Okulu ................................... 28Fordizm: Kitle Üretimi................................................................................... 30Fordizmin Krizi.............................................................................................. 32POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹ ................................ 33Standartlaflman›n Sonu.................................................................................. 33‹flin Yeniden Örgütlenmesi: Esnek ya da Yal›n Üretim.............................. 34Post-endüstriyel Ça¤›n ‹flleri ve Örgütleri.................................................... 38Üçüncü Sektör ............................................................................................... 41ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹............................................................................... 41Özet ............................................................................................................... 43Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 46Okuma Parças› ........................................................................................... .. 47Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 47

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 48

Din.................................................................................. ........... 50D‹N NED‹R? ................................................................................................... 51Dinin Sosyolojik Tan›m› .............................................................................. 52

Kutsal ve Din D›fl› .................................................................................. 53Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birlefltiren ‹nançlar Bütünlü¤ü ................................................................................................ 54

D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹ ............................................................................ 55Dinin Di¤er Toplumsal Kurumlarla ‹liflkisi.................................................. 56

Din ve Siyaset ‹liflkisi .............................................................................. 56Din ve Aile ‹liflkisi................................................................................... 57Din ve Ekonomi ‹liflkisi .......................................................................... 58Din ve E¤itim ‹liflkisi............................................................................... 58

D‹N SOSYOLOJ‹S‹......................................................................................... 60Din Sosyolojisinin Ortaya Ç›k›fl› ................................................................... 60Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl›mlar .............................................. 62Din Sosyolojisi ve Dinî Sosyoloji Fark›........................................................ 65Dinin Sosyolojik ‹ncelemesi: Metodoloji Tart›flmas› ................................... 67Bir Sosyal Aktör Olarak Din ve Dinî ‹nançlar............................................. 68KLAS‹K SOSYOLOJ‹ TEOR‹LER‹NDE D‹N ................................................. 69Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel Bilim Dinine ......... 70Karl Marx: Bir Yanl›fl Bilinç ve Kalpsiz Bir Dünyan›n Kalbi Olarak Din .. 70Émile Durkheim: Toplumsal Yap›flt›r›c› Olarak Din ................................... 71Max Weber: Anlaml› Sosyal Eylem ve Motivasyon Olarak Din ................. 73Özet ............................................................................................................... 74Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 75Okuma Parças› ........................................................................................... .. 76Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 77S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 79

Aile, Ataerkillik ve Toplumsal Cinsiyet................................. 80G‹R‹fi .............................................................................................................. 81A‹LE................................................................................................................ 81Aileye Farkl› Yaklafl›mlar .............................................................................. 82Farkl› Aile Biçimleri....................................................................................... 83Toplumsal De¤iflim ve Aile .......................................................................... 83TOPLUMSAL C‹NS‹YET................................................................................. 84Toplumsallaflma Sürecinde Cinsiyetin ‹nflas› ............................................... 85

Medyan›n Toplumsal Cinsiyetin ‹nflas›ndaki Rolü ................................ 85Cinsiyet Özellikleri ........................................................................................ 86

Cinsiyet Özelliklerinin Kültürel ‹nflas›.................................................... 88Cinsiyet Kal›plar› ........................................................................................... 89

Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretilmesi ve De¤iflmesi ....................... 89Medyan›n Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretiminde ve De¤iflimindeki Rolü................................................................................. 90

Cinsiyete Dayal› ‹fl Bölümü .......................................................................... 91Delikli Tafl Yerde, Gelinlik K›z Evde Kalmaz- Geleneksel Deyim ...... 92

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

ATAERK‹ (PATR‹ARKA) ................................................................................ 93Bireysel Yaflamlardan Toplumsal Örgütlenmeye ........................................ 94Ataerkillik ‹le Modernlik Aras›ndaki ‹liflki ................................................... 94TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE Efi‹TS‹ZL‹K....................................... 95Eflitlik Fikrinin Geliflmesi .............................................................................. 95Cinsiyet Eflitli¤i Ne Demektir?....................................................................... 96Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eflitsizli¤i .......................................................... 99C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIK ................................................................ 100Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas› Sözleflmesi (CEDAW) .................................................................................... 101Cinsel Yönelim ve Cinsel Yönelim Ayr›mc›l›¤› ........................................... 101Kad›na Yönelik fiiddet .................................................................................. 102Özet................................................................................................................ 104Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 105Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 106Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 107S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 107Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 108

Siyaset ....................................................................................... 110S‹YASET NED‹R? .......................................................................................... 111S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI ................................................ 113‹ktidar, Devlet, Egemenlik, Meflruiyet.......................................................... 113Ulus-Devlet ve Küreselleflme........................................................................ 114S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER ................................................................................ 115‹deoloji Kavram› ............................................................................................ 115Liberalizm ..................................................................................................... 116Sosyalizm ....................................................................................................... 118Muhafazakârl›k .............................................................................................. 119Milliyetçilik..................................................................................................... 121Sosyal Demokrasi ......................................................................................... 123Faflizm ............................................................................................................ 124Feminizm ....................................................................................................... 125Çevrecilik ...................................................................................................... 126DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE S‹YASAL KURUMLAR (DEVLET‹NÖRGÜTLENMES‹), DEVLET-TOPLUM ‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASAL HAYAT .... 127Demokrasi Nedir? .......................................................................................... 127Seçimler ve Yasama Organ› ........................................................................ 128Yürütme Organ› ve Bürokrasi ...................................................................... 129Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri ................................................................. 130Bask› Gruplar› ve Sivil Toplum Kurulufllar› ............................................... 131Kamuoyu ve Medya ..................................................................................... 132Özet................................................................................................................ 134Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 135Okuma Parças› .............................................................................................. 136Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 137S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 137Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 138

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlik .................................... 140G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................ 141TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA .................................................................. 142Kölelik Sistemi .............................................................................................. 142Kast Sistemi .................................................................................................. 143Feodalitede Görülen Toprak Mülkiyetine Dayal› Sistem .......................... 144Sosyal S›n›flar................................................................................................. 144TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI ................................................ 145Karl Marx ...................................................................................................... 145Max Weber .................................................................................................... 146

Sosyal S›n›f ............................................................................................. 147Sosyal Statü.............................................................................................. 148Politik Parti ............................................................................................. 148

Yap›sal-‹fllevselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. Moore..................... 149E. O. Wright ................................................................................................. 150Toplumsal Hareketlilik ................................................................................ 151TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE TABAKALAfiMADA YEN‹ TARTIfiMALAR VE KURAMLAR .......................................................... 152Sosyal S›n›f, Etnik Köken ve Toplumsal Cinsiyet Kimlikleri Aras›ndaki Kesiflme Modeli ......................................................................... 152Toplumsal Tabakalaflman›n Yeni Aktörü: Orta S›n›f ................................. 154Kültürel Dönüfl Tart›flmalar› ve Toplumsal Eflitsizlik .................................. 155Pierre Bourdieu ve Yaflam Tarz› ................................................................. 156Toplumsal Tabakalaflma ve Yoksulluk ....................................................... 156Yeni Yoksulluk ve Tüketimden D›fllanm›fll›k.............................................. 157Özet................................................................................................................ 158Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 160Okuma Parças› .............................................................................................. 161S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 162Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 163

Medya.................................................................................. ...... 164G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUM OLARAK MEDYA................... 165Medya Nedir? Medya’y› Nas›l Ele Alabiliriz? ................................................ 166MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE ‹LK KURAMSAL YAKLAfiIMLAR............................................................................................... 167MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹REL YAKLAfiIMLAR ....................................... 171Frankfurt Okulu............................................................................................. 171Medya, ‹ktidar, ‹deoloji ............................................................................... 172

Britanya Kültürel Çal›flmalar Okulu ....................................................... 173Feminist Yaklafl›mlar .................................................................................... 174Post-Modern Yaklafl›m .................................................................................. 175MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VE EKONOM‹-POL‹T‹K YAKLAfiIM(LAR) ............................................................................................ 176‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›: Dijital Uçurumlar, Bölünmeler .......................... 177ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE MEDYA VE A⁄ TOPLUMUTARTIfiMALARI ............................................................................................. 178

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

A¤ Toplumu Kavram› .................................................................................. 179Kitle ‹letifliminden A¤ Toplumuna ............................................................... 181

Etkileflimli Medya .................................................................................... 183Yak›nsama Kültürü.................................................................................. 184

Sosyal A¤lar, Sanal Cemaatler ...................................................................... 186Özet ............................................................................................................... 188Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 190Okuma Parças› ........................................................................................... .. 191Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 192S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 192Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 193

Toplum...................................................................................... 196TOPLUM NED‹R?........................................................................................... 197TOPLUM FELSEFELER‹ ................................................................................. 197Toplumsal Sözleflme Teorileri ve Toplum................................................... 198Muhafazakâr Tepki ve Toplum .................................................................... 199Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon,Comte ve Spencer ......................................................................................... 200

Bir Organizma Olarak Toplum: Spencer ............................................... 200KLAS‹K DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹:MARX, DURKHE‹M, WEBER VE S‹MMEL.................................................... 201Karl Marx ...................................................................................................... 201Émile Durkheim ........................................................................................... 204Max Weber .................................................................................................... 206Georg Simmel................................................................................................ 208MODERN DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹ .................................................... 209Yap›salc›l›k..................................................................................................... 210‹fllevselcilik..................................................................................................... 210

Erken Dönem ‹fllevselcilik...................................................................... 210Yap›sal-‹fllevselcilik ................................................................................. 211

Çat›flma Teorisi .............................................................................................. 212‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›lar›n Toplum Anlay›fllar› ............................. 213

M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹M TEMELL‹ TOPLUM ANLAYIfiLARI .. 214Özet................................................................................................................ 215Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 217Okuma Parças› .............................................................................................. 218Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 219S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 220Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 221

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Önsöz

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab› uzaktan e¤itim yoluyla ön lisans

ve lisans düzeyinde Felsefe baflta olmak üzere sosyal bilimler alan›nda e¤itim

alan sizlere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› kültür, ekonomi,

din, aile, siyaset, medya gibi temel toplumsal kurumlar› temel alarak sosyal bi-

limlerdeki temel kavramlar› -farkl› yaklafl›mlar ve tart›flmalar ekseninde- sizlere

tan›tmakt›r.

Kitab›n birinci ünitesinde Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yeri ve

kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri ele al›nm›flt›r. Uygarl›k, gelenek,

ideoloji ve sanat kavramlar›n›n da tart›fl›ld›¤› bu ünitede ayr›ca kültür ve küresel-

leflme iliflkisi de de¤erlendirilmifltir. Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan

ikinci ünitede taylorizm, fordizm, post endürstriyel ça¤da iflin örgütlenmesi konu-

lar›yla birlikte çal›flman›n gelece¤i tart›fl›lm›flt›r. Din olgusunun sosyolojik boyutu-

nun ele al›nd›¤› üçüncü ünitede inanç, kutsal, dind›fl›, sekülarizm ve teokrasi gibi

kavramlar eflli¤inde din ve toplum iliflkisi farkl› yaklafl›mlar çerçevesinde ele al›n-

m›flt›r. Aile, ataerkillik ve toplumsal cinsiyet üzerine olan dördüncü ünitede aile

kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlarla birlikte ataerkillik, toplumsal cinsiyet, cinsi-

yet kal›plar›, cinsiyet eflitli¤i ve cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k kavramlar› tart›fl›lm›flt›r.

Siyaset üzerine yo¤unlaflan beflinci ünitede siyaset bilimi disiplininin temel kav-

ramlar›n› tan›mlanm›fl, demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n iflleyifl mekaniz-

malar› hakk›nda temel bilgiler verilmifltir. Ayr›ca ideoloji kavram› ile birlikte libe-

ralizm, sosyalizm, muhafazakarl›k, sosyal demokrasi, milliyetçilik, faflizm vb. belli

bafll› siyasal ideolojiler tart›fl›lm›flt›r. Alt›nc› ünitede toplumsal tabakalaflma ve eflit-

sizlik olgular› masaya yat›r›lm›flt›r. Tarihsel süreçte toplumsal tabakalama ve eflit-

sizli¤in de¤iflen biçimleri kölelik, sosyal s›n›f, statü, toplumsal hareketlilik, yeni

orta s›n›f ve yoksulluk gibi kavramlarla birlikte tart›fl›lm›flt›r. Medya’n›n ele al›nd›-

¤› yedinci bölümde hem medya-ideoloji-iktidar iliflkisi hem de medya’n›n ekono-

mi-politi¤i çeflitli yaklafl›mlar do¤rultunda ele al›nm›flt›r. Küreselleflme sürecinde

a¤ toplumu tart›flmalar›yla birlikte baflta internet olmak üzere yeni medya ve sos-

yal paylafl›m a¤lar› ve sanal cemaatler de¤erlendirilmifltir. Sekizinci ve son bölüm-

de ise farkl› toplum felsefelerinin, klasik ve modern toplum teorilerinin toplum

anlay›fllar› ile bireyin do¤as› ve toplum aras›ndaki iliflki konusundaki görüflleri

aç›klanm›flt›r.

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar kitab› bir çok kiflinin fevkalade önemli kat-

k›s›yla haz›rlanm›flt›r. Türkiye’deki sosyal bilim literatürüne, özellikle de sosyoloji

literatürüne önemli bir katk› oluflturan bu kitap, öncelikle, her biri kendi alan›n-

da çok sayg›n olan de¤erli yazarlar›m›z›n eseridir. Ünite s›ras›yla Prof.Dr. Ali Er-

gur (Galatasaray Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Prof.Dr. Veysel Bozkurt (‹stanbul

Üniversitesi-‹ktisat Fakültesi), Prof.Dr. Yasin Aktay (Selçuk Üniversitesi-Sosyoloji

Bölümü, Stratejik Düflünce Enstitüsü), Doç.Dr. Aksu Bora (Hacettepe Üniversite-

si-‹letiflim Fakültesi), Prof.Dr. Tanel Demirel (Çankaya Üniversitesi-Siyaset Bilimi

Önsözviii

ve Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü), Prof.Dr. Sibel Kalayc›o¤lu (Orta Do¤u Teknik

Üniversitesi-Sosyoloji Bölümü), Doç.Dr. Hakan Ergül (Hacettepe Üniversitesi-‹le-

tiflim Fakültesi) ve Prof.Dr. Ümit Tatl›can’a (Adnan Menderes Üniversitesi–Sosyo-

loji Bölümü) çok de¤erli emekleri ve bu kitab›n bir parças› olduklar› için ne ka-

dar teflekkür etsem azd›r. Kitab›n tasar›m›n› gerçeklefltiren ö¤retim tasar›mc›s›

Doç.Dr. T. Volkan Yüzer, metindeki dil ve yaz›m hatalar›n› düzelten Funda Gürbüz

ve kitab›n dizgi ve bas›m ifllerindeki emeklerinden dolay› baflta Mehmet Emin

Yüksel ve Ufuk Önce olmak üzere A.Ö.F. dizgi birimi çal›flanlar›na da çok teflek-

kür ederim.

Editör

Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yerini tan›mlayabilecek,Kültür kavram›n›n anlam› üzerine çok boyutlu bir bak›fla sahip olabilecek,Kültürün bilgiyle iliflkisini toplumsal ba¤lamda aç›klayabilecek,Kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünümleri hakk›nda bilgi edinebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Kültür• Uygarl›k• ‹deoloji• Simge

• Bilgi• Sanat• Gelenek• Küreselleflme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Sosyal BilimlerdeTemel Kavramlar

Kültür

• KÜLTÜRÜN ÖNEM‹• SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR• KÜLTÜR VE ‹DEOLOJ‹ • KÜLTÜR VE GELENEK• KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹• S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK

KÜLTÜR• SANAT VE TOPLUM• KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR

1SOSYAL B‹L‹MLERDE TEMEL KAVRAMLAR

KÜLTÜRÜN ÖNEM‹‹nsana dair özellikleri di¤er canl› türlerinin özellikleriyle k›yaslamak ve insan›n ay-r›cal›¤›n› tan›mlamak belirli ölçütler aç›s›ndan mümkündür. Örne¤in, insan›n yegâ-ne kültür üreticisi varl›k oldu¤u söylenebilir çünkü insan kendi varl›¤› üzerine dü-flünebilme yetisine sahip bir canl›d›r. K›saca kültür bu flekilde bir düflünme yetisi-nin sonucunda ortaya ç›kan bir simge üretme etkinli¤idir.

Uygarl›k da insan›n kültür üretme becerisinin sonucunda ortaya ç›kan bir du-rumdur. Türkçe’de uygarl›k sözcü¤ü Avrupa dillerinin birço¤unda civilisation söz-cü¤ü ile karfl›lan›r. Bu sözcük ise Latince’de kent anlam›na gelen civitas sözcü¤ün-den türemifltir. Ayn› anlam benzerli¤i Arapça Medeniyet ve Medine (kent) sözcük-leri aras›nda da vard›r. Öyleyse insan›n yaflam biçiminin belli bir süreklilik, örgüt-lülük ve karmafl›kl›k arz etti¤i durum olan uygarl›¤›n öncelikle ve belirleyici olarakkent tipi bir yerleflmenin ortaya ç›k›fl›yla yak›ndan iliflkisi oldu¤u söylenebilir. Kentyaln›zca ortak bir yaflam alan› olman›n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin de temsilci-sidir çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalmay› gerektiren üretim iliflkileri-ne ba¤l›d›r. Düzenli tar›m, istikrarl› ticaret ve daha ileriki aflamalarda sanayi, ken-tin varl›k nedeni olmufltur. ‹nsan türünün tarihinde bir dönüm noktas› olan yaz›-n›n icad› da bu fleklide örgütlü hâle gelen toplum yaflam›n›n kavramlar yoluylakendini ifade etmeye ihtiyaç duymas›yla ilgilidir.

Kent yaln›zca ortak bir yaflam alan› olman›n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin de temsilcisidir;çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalmay› gerektiren üretim iliflkilerine ba¤l›d›r.

Yak›n zamana kadar insan› di¤er türlerden ay›ran en temel özelli¤in zekâ oldu-¤u düflünülmüfl ancak di¤er canl› türlerinde de zekân›n varl›¤›na dair bulgulararastlanmas›yla bu kan› yavafl yavafl terk edilmektedir. Ancak zekân›n varl›¤› sonu-cunda ö¤renme, aktarma ve bilgi birikimi gibi özellikler yaln›zca insan türündemevcuttur. Kültürü oluflturan bilgi ve ürünler, soyutlamalar arac›l›¤›yla (resim, dil,müzik, yaz›) insanl›k belle¤ine aktar›l›rlar. Kültür bir toplumda bütünleflmeyi sa¤-layan en temel unsur olarak kabul edilebilir.

Kültürün oluflumunda insan›n kendi varl›¤›n›n fark›nda olmas› ve kendisini“düflünen bir varl›k” olarak tasavvur etmesi etkilidir. Kendi varl›¤› üzerine düflüne-bilme yetisi her ne kadar modern öncesi ça¤larda bilinen bir olgu olsa da Ayd›n-lanma Ça¤›’n›n temel düflünsel unsuru olarak kabul edilmifltir. Di¤er bir deyiflle

Kültür

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Ayd›nlanma Ça¤› ve Rönesans’tan itibaren insan, sadece Tanr›’n›n iradesine göreflekillenmifl bir varl›k de¤il, kendi iradesiyle kendi kaderini oluflturabilme gücüolan düflünsel bir birim olarak tasavvur edilmifltir. Descartes’in ünlü ifadesiyle “dü-flünüyorum öyleyse var›m” (cogito ergo sum) insan›n düflünen bir varl›k oldu¤unuortaya koymaktad›r.

Her insan içerisine do¤du¤u evreni ve kendi var oluflunu aç›klayabilmek ister.Her toplum kendi örgütlenme biçimi cinsinden bir inanç sistemi gelifltirir. Bu inançsistemi insan›n temel varolufl sorular›na tatmin edici yan›tlar vermek zorundad›r.‹nsan›n bu sorular›na tatmin edici yan›tlar› en baflar›l› flekilde vermeyi baflaraninanç sistemi kurumsallafl›r. Do¤ay› dönüfltürme ve oradan anlamlar biriktirme et-kinli¤i olan kültür, bu bak›mdan önce inançlar üzerine kuruludur.

Kültürün temelini oluflturan inanç düzlemi, tek bafl›na bir toplum düzeni olufl-turmak için fazla soyut bir anlat›d›r. Köklerini inançlardan alan de¤erler inançlar›somutlaflt›rma e¤iliminin bir sonucudur. Toplumsal iliflkinin devam›n› sa¤layacakolan gelenek ve göreneklere dönüflecek olan de¤erler, ortak kurucu unsurlar ola-rak kabul edilir. De¤erler sadece kalan ve de¤iflmeyen unsurlar› de¤il, de¤iflmeyedair olanlar› da harekete geçirirler.

De¤erler kültürün önemli tafl›y›c›lar› olmakla birlikte, toplumsal düzeni tam an-lam›yla kurmak için gerekli olan dayatma gücünden yoksundurlar. Toplumsal dü-zen ancak kurumsallaflm›fl kurallarla ayakta durabilir. De¤erler ve gelenekler tekbafllar›na bask› unsuru olamayacaklar›ndan dolay›, bir bask› unsuru olan normlarmevcuttur. Norm, en basit anlam›yla yapt›r›m› olan toplumsal kurald›r.

Norm yapt›r›m› olan toplumsal kurald›r.

‹nsan için do¤a bir simge üretme kayna¤›d›r. Bu üretimlerin birço¤u maddi ko-flullar›n somut anlamda de¤iflikli¤e u¤rat›lmas›yla olur. Ça¤dafl toplumlarda nere-deyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram›, asl›nda, araç gereçten ziyade,onlar› ortaya ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›n›n tamam›d›r.Öyleyse kültürün bileflenlerinden biri olan teknoloji ça¤›n ruhunu, toplumsal ilifl-kilerini ve bunlara hakim olan iktidar yap›lar›na iliflkin kabulleri de beraberindegetirir.

Ça¤dafl toplumlarda neredeyse nesnelere indirgenmifl olan teknoloji kavram›, asl›nda,araç gereçten ziyade, onlar› ortaya ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›-n›n tamam›d›r.

Kültürün bileflenlerinden bir di¤eri de simgelerdir. Kültür sonucunda ortayaç›kan üretimler, onlara dair söylem, fikir, de¤er ve yarg›lar›n soyut temsilleredönüflerek her bir somut üretimin kendisi yerine, onun yerine geçen daha ev-rensel ve dolayl› göndermeleri hâline gelirler. ‹flte bu soyut temsillere simge ad›verilir.

Simgeler belirli bir çeflitlilik ve de¤iflme arz etseler de ortak yaflam› sürdürmekiçin baz› simgelerin genel nitelikte olmas› gerekir. Örne¤in$ dil, kültürün belli top-lumsal düzeyde varl›¤›n› koruyabilmesi için vazgeçilmez önemde bir simge sistem-dir. Kendinde anlam› olmayan ses birimlerine, toplumsal olarak üzerinde uzlafl›l-m›fl anlamlar atfedilmesi, en yayg›n simge sistemi olan dili ortaya ç›karm›flt›r.

Sonuç olarak kültür, insan etkinlikleri içinde kendine özgü dinamikleri olan ay-r›cal›kl› bir aland›r. Bu ayr›cal›¤›n kökeninde insan›n kendini sorgulayabilme yeti-

4 Sosyal Bi l imlerde Temel Kavramlar

Ayd›nlanma Ça¤›: OrtaÇa¤’da dinsel dogmalar›negemen oldu¤u feodaltoplum düzeninde cemaatiçinde kul konumunda olaninsan›, do¤as›nda özgürlükolan ve kendi bafl›na varolma hakk›na sahip birvarl›k olarakkavramsallaflt›ran felsefiyaklafl›m. Tanr› kelâm›n›nsorgulanamaz merkezîli¤inekarfl›, yanl›fllanabilir insanakl›n›n üstünlü¤ünü ilanederek 1789 Frans›zDevrimi’nin düflünseltemellerini haz›rlayandüflünce ba¤lam›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



si yatar. Kültür toplumsal iliflkiler sistemi ve örgütlenme biçiminin hem kurucusuhem de yans›mas›d›r.

Kent yaflam›n›n kültürle olan iliflkisi nedir?

SOSYAL B‹L‹MLERDE KÜLTÜR

Kültür Kavram›n›n KökeniLatince Colere fiilinden türemifl olan kültür terimi, 18.yy’a kadar genellikle tar›m-sal etkinliklerde topra¤› ›slah etme ve ürün yetifltirme gibi anlamlarda kullan›lm›fl-t›r. Fakat 18.yy.dan itibaren, Ayd›nlanma düflüncesiyle birlikte kültür terimi top-lumsal de¤er ve davran›fl biçimlerini ifade eden toplumsal bir anlam kazanm›flt›r.Bir di¤er ifadeyle, Ayd›nlanma Dönemi’nde kültür terimi, tar›msal etkinlikler içinkullan›ld›¤› anlam›n›n yan› s›ra, “insan zihninin etkin olarak gelifltirilmesi” anlam›-n› da kazanm›flt›r.

Ayd›nlanma Dönemi’nde antropolojinin de geliflmesiyle kültür belirli bir halk›n“bütün yaflam biçimi” anlam›nda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r. Williams’a(2005: 90) referansla kültür olgusunun üç anlam katman› oldu¤unu belirtebiliriz: i-Genel bir entelektüel, tinsel ve estetik geliflim süreci (uygarl›k medeniyet anlam›n-da); ii- Entelektüel ve sanatsal ve etkinlik pratikleri (yüksek kültür anlam›nda) veiii- Bir grubun ya da bir dönemin yaflam biçimi olarak kültür.

Antropolojik Yaklafl›mlarKültür, farkl› antropoloji geleneklerinde farkl› flekillerde ele al›nm›flt›r. Fakat bir-çok antropolog kültürün, insanlar›n ö¤rendiklerinin ve eylemlerinin niteli¤iyle il-gili oldu¤una dair hemfikirdir. ‹nsan türünü di¤er canl› türlerinden ay›ran dünya-y› kavramsallaflt›rma ve bunu simgeler arac›l›¤›yla anlatabilme yetene¤i en eflsizniteli¤idir.

Evrimci ve Tarihselci Yaklafl›mlarEvrimcili¤in ilk ve en önemli temsilcilerinde olan Edward B. Tylor (1832-1917) ay-n› zamanda antropolojinin konusunun kültür oldu¤unu belirten ilk bilim insan›d›r.Tylor, kültürel olanla biyolojik olan aras›ndaki ayr›ma vurgu yapm›flt›r. Tylor’a gö-re kültür “Bir dönemin ya da bir toplumsal grubun yaflam biçimi” olarak tan›mla-n›r ve yaln›zca insanl›k kültüre sahiptir. Bu tan›m, kültür kavram›n›, insanlar›ngündelik toplumsal yaflamlar›n›n tamam›n› kapsayacak flekilde geniflletir.

Her bir kültürün ayr› ayr› incelenmesi gerekti¤ini çünkü her kültürün kendineözgü ve ayr› bir tarihi oldu¤u görüflü Franz Boas (1858-1942) taraf›ndan kültürelgörecelilik yaklafl›m›yla ele al›nmaktad›r. Bu görüfle göre her kültür kendi tarihininürünüyse ve var oldu¤u ba¤lam içerisinde inceleniyorsa insan kültürlerini daha il-kel ya da daha uygar olarak nitelemek veya kültürler aras›nda karfl›laflt›rma yap-mak sorunlu bir analizdir.

Taylor’a göre kültür insan yeteneklerinin birikimi iken Boas’a göre kültür, “birtoplulu¤un toplumsal davran›fllar›n›n bütün ifadelerini, bireylerin içinde yaflad›kla-r› grubun al›flkanl›klar›ndan etkilenen tepkilerini ve bu al›flkanl›klar›n belirledi¤iinsan etkinliklerini” kapsar. Boas, bu noktada bize “kültürel gözlük” benzetmesiniönerir. Bu gözlük, içinde yaflad›¤›m›z dünyay› alg›lamam›z› ve toplumsal yaflamla-r›m›z› anlam›n› yorumlamam›z› sa¤lar.

51. Ünite - Kül tür

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kültürel görecelili¤in bir ad›m sonras› ise etnik-merkezcilik elefltirisidir. Et-nik-merkezcilik, bireyin di¤er kültürleri yorumlarken kendi kültürünü dikkate al-mas›, yüceltmesi ve di¤erlerini afla¤›lamas›d›r. Bu ba¤lamda, etnik-merkezcilikbünyesinde ›rkç›l›¤› da bar›nd›rd›¤› için, kültürel görecelili¤i, yani baflka kültür-leri kiflinin kendi kültürünün de¤il, o kültürün ba¤lam› içinde görmesini savun-mak önemlidir.

‹fllevselci ve Yap›salc› Yaklafl›mlar Antropolojik yaklafl›mda ifllevsel yaklafl›m›n en önemli temsilcisi olan BronislavMalinowski’ye (1884-1942) göre her biyolojik ihtiyaç, bir kültürel sisteme yol aç-makta, gereksinimleri karfl›layan kültürel uygulamalar ise yeni kültürel ihtiyaçlar›üretmektedir. Toplumlar bu gereksinimleri karfl›lamak için din, sanat, hukuk, aileve akrabal›k gibi kurumlar› gelifltirmifltir.

Yap›salc›-ifllevselci ekolün kurucusu olan Radcliffe-Brown (1881-1955) din, sa-nat, hukuk gibi kurumlar›n bir kültürün anlafl›lmas›nda merkezî rol oynad›klar›n›kabul ediyordu. Fakat Malinowski’nin tersine, kültürel ifllevler, bireysel ihtiyaçlar›nkarfl›lanmas› de¤il, toplumsal yap›n›n sürdürülmesiydi. Farkl› bir deyiflle, Brown,bir toplumun her gelenek ve inanc›n›n, dolay›s›yla kültürün, o toplumun yap›s›n›sürdürmeye dönük belirli bir ifllevi oldu¤una inan›r. Toplumun varl›¤›n› sürdürme-si buna ba¤l›d›r.

Genel olarak yap›salc›lara göre ise kültür, temelde yatan bir düflünce kal›b›n›nürünüdür. Her bir kültür, kendi fiziksel ve toplumsal çevresi taraf›ndan oldu¤u ka-dar tarih taraf›ndan da biçimlenir. Bir yap›salc› olarak Lévi-Strauss (1908-2009) kül-türü insan zihninin simgesel ifadeleri olarak görür. Bu tikel kültürler için oldu¤ukadar genel kültür kavram› için de geçerlidir.

Sosyolojik Yaklafl›m Antropolojinin kültür terimini temel konu edinmesinin yan›s›ra sosyoloji de toplu-mun bir bilefleni olarak inceler. Sosyolojide kültür, bir toplumun e¤itim, sanat, tek-noloji, hukuk, siyaset gibi temel alanlar›nda maddi ve maddi olmayan tüm birikim-lerini kapsar. Bu bak›mdan birey, topluma ait olup kültüre sahiptir. Sosyolojik dü-flünce tarihinde kültür, farkl› kuramsal bak›fl aç›lar› taraf›ndan bütünlefltirici ögeler-le çat›flmac› ögelerin kayna¤› olarak ele al›nm›flt›r.

Bu bak›fl aç›s›na göre, kültür toplumsal ögelerin birbirleriyle olan iliflkilerinde,ortak de¤erler çerçevesinde ortak bilinci ifade eden, düzen ve süreklili¤i sa¤layan


Resim 1.1

Claude Lévi-Strauss: Yap›salc›antropoloji yaklafl›m›n›nkurucular›ndan Frans›z düflünür.Kültürler aras›nda hiyerarflik birs›ralama yap›lamayaca¤›n›, kültürolgular›n›n kendi anlamba¤lamlar›nda de¤erlendirilmelerigerekti¤ini ileri süren Lévi-Staruss, budo¤rulutuda birçok araflt›rma yapm›fl,ça¤dafl sosyolojiye de önemlikatk›larda bulunmufltur.

bir kavram olarak bütünlefltirici bir role sahiptir. Bu konuda, özellikle yap›salc› veifllevselci yaklafl›mlar, kültürün, toplumsal uzlaflma ve toplumsal bütünlük sa¤la-mada büyük önem tafl›d›¤›n› vurgularlar.

Yap›salc› yaklafl›m›n kültüre iliflkin kuramsal çerçevesinin temeli yap›sal dilbi-lim ile göstergebilimsel alandaki çal›flmalard›r. Yap›salc›l›kta kültürle dil birbirinebenzeyen kavramlar olarak ele al›n›r. Yap›salc› yaklafl›mda as›l odak, bireysel in-san bilinci de¤il, kültür sisteminin rolü ve kültür sistemi çal›flmalar›d›r. Bu anlam-da, kültürün, t›pk› dil gibi bütünlükçü bak›fl aç›s›ndan okunmas› bu yaklafl›mlamümkündür. Farkl› bir deyiflle yap›salc› yaklafl›m, kültürün dilde yaflad›¤›, geliflti-¤i ve birikti¤ini, dilin de kültürün hazinesi ve bilincini oluflturdu¤una vurgu yapar.

Dramaturjik yaklafl›msa, toplumsal eylemi oyun metaforu üzerinden anlat›r.Toplumsal hayat›, sahnelenen bir dramaya benzeterek bireyleri bu oyunu sergile-yen aktörler olarak ele al›r. Bu yaklafl›m, oyunun gerçekleflmesinde bir arada tutu-cu motifler üzerine e¤ilir.

Kültürün çat›flmac› ögelerin kayna¤› olarak en net hâli Marksist yaklafl›mdad›r.Buna göre kültürün, yönetici s›n›f›n görüfllerini yans›tan, onu meflrulaflt›r›p onunç›karlar›na hizmet eden bir ifllevi bulunmaktad›r. Hegemonya ve ideoloji kavram-lar› çerçevesinde ele al›nan kültür kavram›, toplumsal eflitsizlikleri, s›n›f çat›flmala-r›n› ve bask›n s›n›f›n meflrulu¤unu yeniden üreten bir unsur olarak ele al›nm›flt›r.

Bu yaklafl›mlardan biri olan Frankfurt Okulu kültürü bir mücadele alan› olarakçözümler. 1923’te Frankfurt’ta kurulan ve bir grup genç filozofu bir araya getirenSosyal Araflt›rmalar Enstitüsü (Institut für Sozialforschung), zaman içinde önemlibir düflünce okulu hâline gelmesiyle k›saca Frankfurt okulu olarak an›lm›flt›r. Bafl-lang›çta Marksist düflünceye elefltirel bir tav›rla yeni bir yön varmeyi amaçlayanFrankfurt Okulu düflünürleri, Nasyonal Sosyalizm’in Almanya’da iktidar› ele geçir-mesiyle birlikte sürgüne gitmek zorunda kalm›fllar ve ço¤u ABD’deki gözlemlerin-den yola ç›karak, kitle kültürü, kültür endüstrisi, propaganda, otoriter kiflilik gibi ol-gular üzerinde, kültür temelli araflt›rmalar yapm›fllard›r. Kitle kültürü elefltirisi yapanokul, kültür endüstrisi kavram›n› gelifltirmifltir. Buna göre, kültür endüstrisi standart-laflm›fl ürünler sunarak, izleyicilerin alg›s›nda gerilemeye neden olur ve toplumsaleflitsizliklerin yeniden üretir. E¤lence ürünü üretimi ve da¤›t›m› yapan medya ve e¤-lence flirketleri kültür endüstrilerine girmektedir. (Adorno 2006: 98-106).

Benzer bir bak›fl aç›s›yla Birmingham Kültürel Çal›flmalar Okulu, kültürü, ikti-dar›n ve direniflin iflledi¤i bir alan olarak ele al›r. Okul, kitle iletiflim araçlar› vemedyayla sarmalanan kültürü, kültürel ürünlerin tüketilmesi yoluyla çat›flmay› ye-niden üreten bir endüstri olarak ele al›r. Birmingham Üniversitesi’nde 1964 y›l›ndaÇa¤dafl Kültürel Çal›flmalar Merkezi (ÇKÇM) olarak kuruldu¤u için BirminghamOkulu ya da Britanya kültürel çal›flmalar› okulu olarak da an›lan okul, ça¤dafl kül-türel kuram içindeki önemli okullardan biridir. Geniflletilmifl bir kültür kavram›n›yaflama geçiren Birmingham Okulu hem yüksek kültür-afla¤› kültür ayr›m›na hemde herhangi bir kültürel tabakalaflmaya karfl› gelerek böylesi yaklafl›mlardan önem-li bir kopufl gerçeklefltirmifltir. Birmingham Okulu ayr›ca kültürü birlefltirici bir sis-tem ya da paylafl›lan de¤erler bütünü olarak de¤il, aksine bir mücadele ve çat›flmaalan› olarak tarif etmifltir.

Toplumsal tabakalaflma ve s›n›f çat›flmas›n› dinamiklerinden olan yüksek kül-tür ve popüler kültür ayr›m›, kültürel etkinliklerin toplumsal kimlikler üzerindekiyans›mas›ndan, ana ak›m kültürün d›fl›nda kalarak alt-kültürlerin ortaya ç›kmas›nakadar bir çat›flma ortam› yaratmaktad›r. Yüksek kültür, bir dizi entelektüel ve sa-natsal faaliyetle bunlar›n ürünlerini tan›mlamada kullan›l›rken popüler kültürse,


Hegemonya: Bir toplumdahakim s›n›f ya da yöneticis›n›f›n iktidar›n› do¤al vemeflru göstermesi, kendis›n›fsal ç›karlar›n› evrenselç›karlar olarak ifade etmesidurumu. Antonio Gramscitaraf›ndan formüle edilemhegemonya kavram›/kuram›kapitalist bir toplumda,yönetici s›n›f›n ideolojisinikitlelere ço¤u zaman gücebaflvurmaks›z›n onlar›nr›zas›n› kazanarak empozeediflini aç›klar.

çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültür ürünlerini ve bu ürünleri tü-keten gruplar› ifade etmektedir.

Yüksek kültür, bir dizi entelektüel ve sanatsal faaliyetle bunlar›n ürünlerini tan›mlamadakullan›l›rken popüler kültürse, çok genifl kitleleri hedef alarak pazara sunulan kültürürünlerini ve bu ürünleri tüketen gruplar› ifade etmektedir.

Sosyolojik düflünce tarihinde, hangi yaklafl›mlar, kültürü, toplumun ögelerini bir arada tu-tan bir unsur olarak ele alm›flt›r?

KÜLTÜR VE ‹DEOLOJ‹ ‹deoloji ve kültür kavramlar›, ideal olanla gerçek olan aras›ndaki iliflkiyi sorgula-mas› bak›m›ndan karfl›l›kl› iliflki içerisindedir.

Marksist perspektife göre ideoloji, içinde s›n›f mücadelesinin verildi¤i bir alan-d›r. Kültür ise bu alan›n en etkin unsurlar›ndand›r. ‹ktidar, yaln›z ekonomik alanadayanmamakta, kültürel unsurlar da önemli rol oynamaktad›r. Marxsist bak›fl aç›-

s›na göre, kültür kavram›n›n ideolojik kullan›-m›n›n en net görüldü¤ü örneklerden biri LouisAlthusser’in Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› (D‹A)kavramsallaflt›rmas›d›r. Buna göre devletin ka-pitalizmin yeniden üretimini sa¤lamada iki türsistemi vard›r: ‹lki, Devletin Bask› Ayg›tlar›; hü-kümet, ordu, polis, hapishane. ‹kincisi Devle-tin ‹deolojik Ayg›tlar›; e¤itim, din, siyaset, sen-dika, bas›n-yay›n. Bunlar ideolojik yeniden üre-timi devletin iflleyifline ba¤layan kültürel ayg›t-lard›r (Althusser 2006: 128).

Kültür kavram›na bütünlefltirici bir araç gö-züyle bakmak, dünya siyasi tarihinde ulus-dev-letlerin kurulma süreçleriyle bafllar. Ulus-dev-let terimiyle birlikte bir ulusal kültürden sözedilmekte ve kültürel bütünleflmeyle ortak de-¤erlerin yarat›l›p paylafl›larak korunmas› hedef-

lenmektedir. Bu durumun tehlikeli yan›ysa devlet s›n›rlar› içinde bulunan farkl› kül-türlerin, asimilasyon yoluyla özgünlüklerini kaybetmeleridir. Modernleflmenin birürünü olan ulus-devletlerde, ulusal bir kültür yaratmak için farkl›l›klar› eleme e¤ili-mi belirgin hâle gelmifltir.

Kültür kavram›n›n ideolojik kullan›m›n›n saflaflt›r›c› boyutu ve ulus-devlet kap-sam›nda bütünlefltirici rolünün yan› s›ra kültürün ço¤ulculu¤u önceledi¤ini belir-ten bak›fl aç›lar› da mevcuttur.

Modernizmin kültüre yükledi¤i bütünlefltirici, saflaflt›r›c› rol postmodernizm ta-raf›ndan elefltirilmifltir. Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her türlü ço¤ulculukve yerellikten yanad›r. Modernlik kavram›, ulus-devlet s›n›rlar› ba¤lam›nda ulafl›l-mas› gereken hedefleri olan bir ideolojiler bütünüdür. Oysa postmodern yaklafl›m,bu ba¤lamda gelecek bütün ideolojilere karfl›d›r.

Postmodernizm, evrensel ahlak yerine, her türlü ço¤ulculuk ve yerellikten yanad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 1.2

Louis Althusser: Marksistyap›salc› Frans›zdüflünür. Marksizm’intemel eserlerini yenidenve yap›salc› bir bak›flaç›s›yla okuyan, yenidenüretimin sadeceekonomik olan üzerindenolmad›¤n›, egemens›n›f›n iktidar›n›nsüregitmesi için ideolojikba¤lam›n da önemtafl›d›¤›n› vurgulam›flt›r.Bu nedenle, ideolojiyi birtoplumsal yeniden üretimsüreci olarakkavramsallaflt›rm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Paralel bir flekilde, küreselleflme kavram›nda da kültürel ço¤ulculuk ilkesi benim-senmektedir. Esas olarak, küreselleflme ekonomik bir kavramd›r ve ifl gücünün, ser-maye ve mal piyasalar›n›n çok-uluslu flirketler arac›l›¤›yla uluslararas› bir nitelik ka-zanmas›n› ifade etmektedir. Bu durum, fazla üretimi satacak yeni Pazar aray›fllar›nadayanmaktad›r. Küreselleflme çok boyulu bir olgudur. Bu süreçte, ulus-devletler za-y›flamakta ve ulusal kültürler yerini, küresel ve yerel olan›n bir arada bulundu¤u biryap›lanma almaktad›r. Küreselleflme sürecinde, ideoloji kültürel bir kod olarak kabuledilirken ço¤ulcu bak›fl aç›s›yla tüm yerelliklere büyük önem atfedilmektedir.

Fakat küreselleflme kavram› her ne kadar bütünlefltirici yap›y› ön plana ç›kar›rgörünse de bu bütün olma hâli ve ço¤ulculuk ilkesine ra¤men, indirgemeci ve tektiplefltirici bir boyuta sahiptir. Çünkü küresel kitle kültürünün ço¤ulculu¤u esasenBat›-merkezlidir ve küresel kitle kültüründe üretim, kitle iletiflim araçlar›n›n ege-menli¤indedir. Küreselleflen, sermayeyle birlikte kültür ve iletiflimdir.

Küresel ve yerel kültürlerin ideolojik aç›dan karfl›laflmas›n› de¤erlendirin.

KÜLTÜR VE GELENEKGelenek kavram›, sosyal bilimlerde s›k kullan›lan ama üzerinde sistemli bir incele-me yap›lmam›fl bir kavramd›r. Günlük dilde genel olarak, geçmifle ait pratik ve de-¤erleri tan›mlamak için kullan›lan bir sözcüktür. Oysa gelenek sadece geçmiflle de-¤il bugün ve gelecekle de ilgilidir (Glassie, 2002: 8-9). Bu kavram, dinamik olma-d›¤› ve toplumun de¤iflen yap›s›n› anlat-makta kullan›lamad›¤› nedeniyle sosyal bi-limciler taraf›ndan ihmal edilmifltir. Fakatgelenek ilk baflta, geçmifli ve dura¤anl›¤›an›msatsa da esasen dinamik bir kavram-d›r ve bugüne ve gelece¤e iliflkindir.

Gelene¤i tan›mlarken yaflanan sorun,kavram› belli bir zaman dizgesine yerleflti-rirken fazla tutarl›l›k aramaktan kaynakla-n›r. Bir davran›fl ya da düflünce belli say›da-ki kuflaklar› gerektirmeden de gelenek say›-labilir. Buna karfl›n daha fazla kufla¤›n bildi-¤i ve bir flekilde gelenek oldu¤u konusun-da mutabakata var›lan bir fley de gelenekolarak kabul edilmeyebilir. Zira toplumlar›n uzun bir geçmifle dayand›¤›n› sand›¤› vegelenek olarak gördü¤ü pek çok pratik asl›nda görece olarak yak›n dönemlere aittir.

Gelenek, âdet ve örf aras›ndaki s›n›rlar çok belirgin de¤ildir. Âdetler, uzun birzaman boyunca tekrar edilen, kurumsallaflm›fl toplumsal al›flkanl›klar olarak tan›m-lanabilir. Âdet, gelene¤e benzer biçimde süre¤enlik duygusu oluflturmakta ve geç-mifli flimdiki zamana tafl›maktad›r. Fakat âdetler daha az de¤er yüklüdür, göreliolarak daha az önemli toplumsal pratiklerdir. Bu aç›dan da gelenekler kadar etkinbir benimseme ve aktar›m sürecini geçirmezler. Örf ise toplumsal norm olarak ta-n›mlanabilir. Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar›n› belirleyen temelkurallar› oluflturmaktad›r. Bu nedenle toplum taraf›ndan bir yandan benimsenir-ken bir yandan da ihmal edilir. Dolay›s›yla da de¤iflmeyi ifade ederler.

Örfler, bir toplumdaki ahlak ve terbiye standartlar›n› belirleyen temel kurallar› olufl-turmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 1.3

Dövme (yapt›rmak)san›ld›¤›n›n aksinebugüne dair birpratik de¤ildir.Yüzy›llard›rsüregelen dövmegelene¤ine bir çokbölgede rastlamakmümkündür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N‹ ‹

Ayr›ca gelenek kavram›, antropolojide kimi kez kültürle eflanlaml› kullan›lmak-tad›r. Bu ba¤lamda gelenek “belirli bir topluluk içinde toplumsallaflma yoluyla birkuflaktan di¤erine aktar›lan inanç, âdet, de¤er, davran›fl, bilgi ve uzmanl›k örüntü-leri” olarak tan›mlanmaktad›r.

Gelenek kavram›n›n tan›mlanmas›ndaki önemli güçlüklerden biri kavram›n ge-nellikle modernlikle karfl›tl›k içinde kullan›lmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Oysagelenek ve modern karfl›t olarak düflünülen iki toplum tipidir. Bu karfl›tl›k esas ola-rak geleneksel toplumlar ve modern toplumlar aras›ndaki karfl›tl›kt›r fakat hangile-rinin geleneksel hangilerinin modern oldu¤u net ve kolay olarak cevaplanabilecekbir soru de¤ildir. Gelenek kavram›n›n modernlikle olan bu karfl›t alg›lan›fl›ndanötürü, kavram geçmifle ait ve kal›nt› olarak düflünülmektedir. Oysa geleneksel ola-rak adland›r›lan pratikler modern olanla iç içedir.

Küreselleflmenin tan›mlanmas›ndaki temel güçlüklerden biri ekonomik ve kül-türel küreselleflme aras›ndaki ba¤lant›lar›n kurulmas›ndad›r. Bir di¤er güçlükse,küreselleflmenin gelenek ve kültürle olan iliflkisini kavramaktad›r. Küreselleflmeninço¤ulcu söylemi içerisinde kültür ve gelene¤in asl›nda bir zenginlik oldu¤u ve ko-runmas› gerekti¤i dile getirilmektedir. Fakat ayn› zamanda gelenekler bir seçimetabi tutulmakta ve küreselleflme sürecinde hangilerinin korunmas› gerekti¤i bir so-run olmaktad›r.

KÜLTÜR VE B‹LG‹ ‹L‹fiK‹S‹ Kültür kavram›, özünde insan›n do¤ayla kurdu¤u uyum ve dönüfltürme iliflkisininsonucunda oluflur. Bu iliflki sadece teknoloji, kurumlar›n biçimsel boyutlar› vb.maddî olgular olarak ortaya ç›kmaz ayn› zamanda maddî-olmayan unsurlarda dasomutlafl›r. Bunlar›n içinde bilgi kavram› özel bir yer kaplar. Bilgi, çok basit olarakbilen özneyle bilinen nesne aras›ndaki iliflki olarak tan›mlanabilir. Her ne kadar builiflki ça¤lar boyunca ayn› kalsa da unsurlar› farkl› dönemlerde farkl› flekillerdeaç›klanm›flt›r. Bilginin ne oldu¤una dair tart›flmalar, felsefenin temel konular›ndanbiridir. Bilginin niteli¤i üzerine düflünme alan›na epistemoloji ad› verilmektedir.Bilginin toplumsal üretim, edinim, kullan›m ve anlamlar› üzerine yap›lan tart›flma-lar ise bilgi sosyolojisi disiplininin alan›n› oluflturmaktad›r.

Bilgi, çok basit olarak bilen özneyle bilinen nesne aras›ndaki iliflki olarak tan›mlanabilir.

Bilgi üzerine en eski felsefi tart›flmalar›, Eski Yunan uygarl›¤›nda Sofistler’inyapm›fl olduklar› bilinmektedir. Onlara göre, bilgi aran›p bulunacak bir hakikat ol-maktan ziyade, insan›n akl› ve gündelik pratikleri sayesinde oluflan, bir anlamdainfla edilen bir olgudur. Sofistler’in bu bilgi anlay›fl›, onlar›n varl›k kavram›n› alg›-lay›fllar›yla yak›ndan ilgilidir: Sofistler’e göre, baflta kendisininki olmak üzere, insa-n›n varl›¤› aç›klay›fl›, akl›n›n ürünü olan bilgiden yola ç›k›larak yap›labilir. (Uslu,2009: 76-77) ‹lginç bir flekilde, Sofistler’in bilgi ve varl›k aras›nda kurduklar› iliflki,ça¤dafl felsefenin temel ön kabulleriyle benzerlik göstermektedir. Böyle bir bak›flaç›s›, do¤al olarak bilginin görelili¤ini, öznellikten geçerek oluflan bir olgu oldu¤u-nu vurgular. Ancak bilginin öznelli¤i üzerine kurulu bu yaklafl›m, yine Eski Yu-nan’›n, daha sonraki ça¤lar› da derinden etkileyen düflünürü Platon’dan itibaren,yerini, özsel, mutlak ve evrensel bilgi kavram›na terk edecektir. Platon, bilgiyi za-ten do¤ada var olan, insan akl›n›n keflfetti¤i ya da hat›rlad›¤› bir olgu olarak gör-müfltür. Bu görüfl, bilginin, bireyi aflan, nesnel bir gerçekli¤in parças› olarak alg›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lanmas› anlam›na geliyordu. Farkl› biçimlerde yeniden tan›mlansa da bu mutlakbilgi anlay›fl› ça¤lar boyunca egemenli¤ini sürdürmüfltür.

Günümüz modern dünyas›n›n düflünsel temellerini oluflturan Ayd›nlanma Fel-sefesi de bu tür bir bilgi anlay›fl›na sahiptir. Modernli¤in kurucu düflünürü olaraktan›mlayabilece¤imiz René Descartes (1596-1650) bilgiyi, ak›l sahibi varl›k olan in-sanla do¤ay› bir karfl›tl›k içinde düflünerek özne-nesne iliflkisi ba¤lam›nda kavram-sallaflt›rm›flt›r (Özlem, 2008: 81). Modernli¤in temel bir di¤er düflünürü olan Imma-nuel Kant (1724-1804) ise insan› bilen özne olarak kabul etmifl ancak onu mutlakbir bilme durumu içinde, tarihsel ve kültürel bütünlü¤ünden s›y›rarak soyutlam›fl-t›r. Bununla birlikte, bu egemen bilgi-varl›k iliflkisi yaklafl›m›na, görece erken birdönemde, ‹talyan düflünürü Giambattista Vico (1668-1744), do¤an›n bilgimizinnesnesi olamayaca¤›na dair önermesiyle karfl› ç›km›flt›r. Bunun nedeni basittir: ‹n-san do¤an›n varolufl koflul ve nedenlerini gerçek anlamda bilemez. Bu nedenle, in-san sadece kendi pratiklerinden do¤an bilgiyi edinebilir. Sosyoloji biliminin do¤u-flu ve geliflmesiyle birlikte bilginin toplumsall›¤›na a¤›rl›k veren çeflitli yaklafl›mlarortaya ç›km›flt›r.

Ancak özne-nesne karfl›tl›¤›na iliflkin yaklafl›m› daha köktenci bir flekilde eleflti-ren düflünür Alman filozofu Wilhelm Dilthey (1833-1911) olmufltur. Dilthey, mo-dern felsefenin, tarihten soyutlanm›fl bilen özne kavram›na fliddetle karfl› ç›kar. Onagöre, bilgiye ulaflmak için sadece ak›l yeterli de¤ildir. ‹nsan akl›n›n yard›m›yla, amatarihselli¤i, gündelik yaflam içindeki üretimi, k›saca varl›¤›n›n bütünselli¤i içindebilgiyi kurar. Özellikle Alman Tarihçi Okulu insan›n, tarihinden ve kültüründenayr› de¤erlendirilemeyece¤ini, bilginin sadece do¤a bilimleri ve onlara özgü yön-temlerle üretilemeyece¤ini savunur. Bu nedenle, bilginin üretiminde do¤a bilimlerikadar tin bilimlerinin (Geisteswissenschaften) de ayn› önemde pay› vard›r.

Her ne kadar köklü elefltirileri yap›lm›fl da olsa do¤a bilimlerinin üretti¤i, nes-nel ve evrensel oldu¤u varsay›lan bilgi türünün en de¤erli bilme biçimi oldu¤u gü-nümüzde yayg›nl›kla kabul edilmektedir. Oysa ça¤dafl felsefe ve sosyal bilimlerde-ki elefltirel yaklafl›mlar, bilginin tek, nesnel, evrensel ve mutlak olmad›¤›n› göster-mektedirler. Bu ba¤lamda, farkl› bilgi türleri oldu¤unu, toplumsal gerçekli¤in fark-l› bilgi türleriyle örülen çok katmanl› bir yap› arz etti¤ini ifade edebiliriz. Birbirin-den farkl› tarihsel, co¤rafi, kültürel koflullarda oluflmufl bilgi türlerinin, bir de¤erli-lik s›ralamas›na tabi tutulamayaca¤›, bir bilgi hiyerarflisi kurulmayaca¤› fikri, art›kyayg›nl›kla kabul gören bir yaklafl›md›r. Bilgileri kültür köklerine göre ayr›mlaflt›r-mak (örne¤in, Uganda’daki yerel bir cemaatin kültürünün karfl›s›na, ondan dahaüstün oldu¤unu varsayd›¤›m›z New York’taki kent yaflam›n› yerlefltirmek) yerine,bunlar›n farkl› türde deneyimlerin sonucu ortaya ç›kt›klar›n› kabul etmek dahado¤ru olacakt›r. Bilgiyi s›n›fland›rmak ancak onun karfl›l›k geldi¤i gerçeklik düzey-leriyle iliflkisi kurularak yap›labilir. Di¤er bir deyiflle kültürler aras›ndan üstünlükcetveli oluflturulamaz. Bunun yerine, bilginin insan›n dünyay› anlamland›rmas›ndaoynad›¤› ifllevsel role göre d›fl gerçeklikten (görünen olgular›n dünyas›, biçimler,kurumlar, gündelik yaflam›n yap›p etme bilgileri) en derindeki gerçeklik katman-lar›na uzanan (dünyaya anlam veren temel bilgi kategorileri, inanç, sezgi, imgelemvb.) bir s›ralamas› yap›labilir.

Farkl› bilgi biçimleri sadece insan›n do¤ayla kurdu¤u iliflkinin sonuçlar› de¤il,ayn› zamanda farkl› toplumsal örgütlenmelerin gerektirici koflullar›d›r. Bilgi, buba¤lamda bireyin anlam dünyas›n›n tekilli¤inden toplumsal yaflam› mümkün k›lankolektif anlam birimlerinin kurulmas›na uzanan bir ço¤ulluk içinde kültürün kuru-cu unsuru hâline gelir.


Alman Tarihçi Okulu: ‹nsanve topluma dair olgular›naç›klanmas›n›n soyutkavramlarlayap›lamayaca¤›n›, tarihselve kültürel ba¤lamdade¤erlendirerek bütünlükiçinde anlafl›laca¤›n›savunan, Almanya’da 19.yyiçinde geliflen felsefe vetarih yaklafl›m›.

S‹MGELER‹N KAYNA⁄I OLARAK KÜLTÜRKültür kavram›n›n varolufl koflullar›ndan birisi, sürekli olarak iletiflime konu olma-s›d›r. Zira insan›n do¤ay› dönüfltürerek üretti¤i nesneler ve simgeler, ancak insan-lar aras›nda sürekli bir gösterge ve kod al›fl-verifli oldu¤u sürece var olabilirler. Busürekli simge al›fl-verifline iletiflim ad›n› veriyoruz. ‹letiflimin çeflitli biçimleri vearaçlar› vard›r. Ancak bu çeflitlili¤e ra¤men, her tür iletiflim göstergelerin dolafl›m›-n› mümkün k›lar. ‹ster karfl›m›zdaki kifliye basit bir göz k›rpma hareketi yapal›mister dumanla ya da elektrik sinyalleriyle kodlar gönderelim ister televizyon gibikitlesel özelli¤i olan bir araçla milyonlarca insan hitap edelim, özde ayn› göstergeal›fl-verifli arac›l›¤›yla anlam aktarmaya çal›fl›r›z. Göstergeler kendilerinden baflkabir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap›lar olarak tan›mlanabilir-ler. ‹nsan›n her eylemi, kültür üretmeye yönelik oldu¤u için toplumsal gerçekli¤intamam› çeflitli tipte göstergelerle doludur. Hatta her fley göstergedir diyebiliriz.Kavrama sosyal bilimlerde farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifl olsa da, gösterge, en çokgöstergebilim yorumu içinde ele al›n›r. Göstergebilim, anlam tafl›y›c›s› göstergelerve bunlar›n nas›l düzenlenece¤ine dair kurallar anlam›na gelen kodlar› çözümle-meyi ve sistemlefltirmeyi hedefler.

Göstergeler kendilerinden baflka bir fleye gönderme yapan eylem, nesne, kavram ve yap›-lar olarak tan›mlanabilirler.

Toplumsal gerçekli¤in, bir metin gibi okunabilir göstergelerden olufltu¤unuvarsayan göstergebilim, sosyolojiden önce dilbilimde ortaya ç›km›flt›r. Dilin birkodlar ve göstergeler sistemi oldu¤unu, okuyucuya göre de¤iflen anlamlar tafl›d›-¤›n›, bununla birlikte belli toplumsal kabuller üzerinde infla edildi¤ini ilk kez ‹s-viçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) öne sürmüfltür. Saussure,göstergenin gösteren ve gösterilen olarak iki boyutu oldu¤undan bahsetmifltir.(Saussure, 1995: 158) Göstergeyle karfl›laflt›¤›m›zda, örne¤in bir film afiflinde t›r-pan nesnesinin resmini gördü¤ümüzde, önce onun yüzeyde ya da ilk anda alg›-lad›¤›m›z anlam›n› düflünürüz (bir tar›m aleti olarak t›rpan). Ancak o göstergeningerçek anlamland›rmas› onun içinde bulundu¤u gerçeklik ba¤lam›yla yak›ndaniliflkilidir. Ba¤lamsal ögeleri dikkate ald›¤›m›zda, gösterge bizim öznelli¤imizdeözel ve ilk bak›flta fark edemedi¤imiz bir anlam kazanmaya bafllar: Üzerinden kandamlayan t›rpan, karanl›k bir fonda, ürkütücü bir flatonun önünde kime ait oldu-¤u belli olmayan bir el taraf›ndan tutuluyorsa bunun bir korku filminin gösterge-si oldu¤unu anlar›z.

Ayr›ca t›rpan nesnesi, birçok kültürde ortak olarak ölümün simgesel anlat›m›olan Azrail’in vazgeçilmez gerecidir. Simgesel anlat›m soyutlaflt›kça, göstergeninanlam› da ço¤ullaflacak, gönderme yapma gücü artacakt›r. Örne¤in, filmin tamam›-n› seyrettikten sonra bir seyircinin, sadece t›rpan nesnesini tekrar görmesi, ondabütün filmin içeri¤ini, onun uyand›rd›¤› duygular› yeniden ça¤r›flt›rabilecektir. Hat-ta bu teknik birçok yönetmen taraf›ndan uygulanan bir anlat›m biçimidir: Filminson sahnesinde, baflka herhangi bir tamamlay›c› ba¤lamsal ögeye gereksinim du-yulmadan sadece t›rpan›n gösterilmesinin yaratt›¤› etki, onun güçlü gösterge etki-sinde gizlidir.

20.yy’da Frans›z edebiyat elefltirmeni, kültür kuramc›s› Roland Barthes (1915-1980), Saussure’ün izinden giderek, ça¤dafl göstergebilimin temel kavramlar›n› or-taya atm›flt›r. Barthes’a göre göstergenin anlamland›r›lmas› iki düzeyde gerçekle-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



flir: Her metin (nesne, kavram, imge, söylem de birer metin olarak kabul edilebi-lir) yüzeyde herkesçe üzerinde uzlafl›labilir bir düz anlam, bir de ba¤lam›na gö-re de¤iflerek okurun (göstergeyiçözümleyen her özne bir okur ola-rak kabul edilebilir) anlam dünya-s›na örtük bir flekilde ulaflan yananlamdan oluflur. Her türlü metinbir yananlam içerebilir çünküönemli olan onun kendisindemevcut olan anlam de¤il (böylebir mutlak anlam yoktur), okurdayapt›¤› ça¤r›fl›md›r. Böylece metinbir kendisini bir de simgesel düzey-de anlatmak istediklerini içerir. Bu ikinci düzey, sonsuz say›da okumaya aç›kt›r.Baz› metinler özellikle böyle bir anlam tafl›mas› için insanlar aras› iletiflime konuolurlar. Her türlü ima, gönderme, kinaye, dolayl› anlat›m, e¤retileme vb. bu türmetinlerin temelini oluflturur. Dîvan flairi Nedîm’in ünlü “içinde” redifli gazelinde,insanlar aras› simge al›fl-veriflinde ne denli özel göstergeler kullan›labilece¤ini yada gündelik dilde herkes için s›radan olan birsözcü¤ün, özel bir ba¤lamda iki kifli aras›nda na-s›l özel bir yan anlam kazanabilece¤ini gösterenbeyiti anabiliriz: “Bir söz dedi cânan ki kerâmetvar içinde/ Dün gîceye dair iflâret var içinde.”[Sevgili, içinde keramet bulunan bir söz dedi(söyledi) (ve) o sözde dün geceye (sevgili ile be-nim aramda geçen gece) dair izler, iflaretler,ipuçlar› vard›.]

Barthes, yan anlamlar›n inflas›nda toplumsalolarak üzerinde uzlafl›lm›fl baz› kodlar›n önemlioldu¤unu belirtir. Bu kodlar, bir kültürde ger-çekli¤in anlamland›r›lmas›nda bir çeflit aç›klamapaketi olan mit ya da mitoslar arac›l›¤›yla ifller-lik kazan›rlar.

Di¤er bir deyiflle, göstergeler mitlere gönderme yaparak toplumsal gerçekli¤inkurulmas› ve anlam üretmesini sa¤larlar. Her kültürün, varl›¤›, evreni, olgular›n venesnelerin düzenini aç›klamak için gelifltirdi¤i aç›klama flemalar› vard›r. Mitoslar,bu ba¤lamda dünyaya anlam vermeye yarayan, bireyin onunla kurdu¤u iliflkininniteli¤ini belirleyen, göstergelerle dolu kod sistemleridir. Ayn› kültürel mant›ktantüremifl mitoslar, o toplumun belle¤inde ve gündelik yaflam prati¤inde yönlendiri-ci bir sistematik olarak genel bir mitoloji ya da mitologya olufltururlar.

Barthes, o güne kadar antropolojide eski ya da “ilkel” olarak adland›r›lan basitüretim iliflkilerine sahip toplumlara atfedilen mitoloji kavram›n›, bu tan›m›ndankurtarm›fl ça¤dafl toplumlar›n da asl›nda benzer aç›klama flemalar› kulland›klar›n›göstermifltir. Ça¤dafl Söylenler (Mythologies) bafll›kl› kitab›nda Barthes, mitos kav-ram›n›n modern toplumda ald›¤› biçimleri tart›flmakta ve 1950’lerin dünyas›n›ngüncel örnekleriyle bu sav›n› desteklemektedir. Barthes’a göre popüler kültür,medya söylemi, reklâmlar, gündelik yaflam nesneleri gibi unsurlar ça¤dafl mitosla-r›n (söylenler) üretildi¤i alanlard›r. Mitos, gizleyerek de¤il biçimi de¤ifltirerek etki-


Resim 1.4

Üzerinden kandamlayan t›rpan,karanl›k bir fonda,kime ait oldu¤u belliolmayan bir eltaraf›ndan tutuluyorsa,bunun bir korkufilminin göstergesioldu¤unu anlar›z.

Resim 1.5

T›rpan, ayn›zamanda, birçokkültürde ortakolarak ölümünsimgesel anlat›m›olan Azrail’invazgeçilmezgerecidir!

Mit: ‹nsan ya da do¤aolaylar›n› aç›klamakamac›yla do¤aüstüvarl›klar›n ola¤anüstüeylemlerini efsane biçimindeanlatan ve kuflaktan kufla¤ageçen anlat›. Barthes’a göremit, bask›n s›n›f›n ideolojikamaçlar›na hizmet edenkarmafl›k ve iyi biçimlenmiflbildiriflim dizgesidir.

li olur (Barthes, 1970: 207). Bu nedenle gösteren-gösterilen iliflkisi en etkili flekil-de mitoslardan yararlanarak kurulur. Kültürün simge üretme ifllevi, önemli ölçüdemitoslar ve bunlar›n anlamland›r›lmada kullan›lmalar› üzerinden gerçekleflir.

Daha ayr›nt›l› bilgi için Roland Barthes’›n Ça¤dafl Söylenler (Çev.: Tahsin Yücel, ‹stanbul:Metis Yay›nlar›, 2011) kitab›na bakabilirsiniz.

SANAT VE TOPLUMSanat eseri, belli bir tarihsel dönemde, belli toplumsal koflullarda, bir anlamdabunlar›n simgesel özeti say›labilecek bir estetik ba¤lam infla eder. Her sanat ese-ri, kendi ça¤›n›n ve içinde üretildi¤i toplumun özellikleri hakk›nda bize fikir ve-rir. Bununla birlikte, her sanat eseri ya da etkinli¤i kendi toplumsal ba¤lam›ndabile tek bir anlam tafl›maz. Tersine, her sanat eseri o toplumda yaflayan her bireyiçin ayr› bir anlam tafl›yabilecek kadar ço¤ul anlama gelebilir. Ayr›ca, bir insan›nçeflitli zaman ve durumlardaki ruh hâllerine göre, sanat eseri al›lmamas› da de-¤iflkenlik gösterebilir. S›kl›kla kamusal ortamlarda duydu¤umuz, bizim de dinle-mekten hoflland›¤›m›z bir popüler müzik flark›s›, birçok benzerinden bizim içinfarks›zken, bir gün, bizde duygusal bir y›k›ma yol açan bir olayla (sevgilimizinbizi terk etmesi, bir yak›n›m›z›n ölümü, toplumsal bir felaket, vb.) özdefl hâle ge-lebilir. Kuflkusuz, ayn› flekilde olumlu ve mutluluk verici olaylar da o güne ka-dar bizim gözümüzde s›radan olan flark›n›n çok özel bir anlam kazanmas›na ne-den olacakt›r.

Bununla birlikte, sanat eserine atfedilen kolektif anlamlar da vard›r (örne¤in,1974 K›br›s Bar›fl Harekât› s›ras›nda “Memleketim” flark›s›n›n genifl bir be¤eniyletoplumsal bir gösterge olarak benimsenmesi). Kolektif olarak üzerinde uzlafl›lansanat eserlerinde bile, her birey kendi deneyim, kültür birikimi ve tarihselli¤i ba¤-lam›nda özel anlamlar bulabilir. Böylece sanat eserinin estetik ve anlamsal aç›l›m-lar›n›n yüzeysel olarak göründü¤ünden ya da san›ld›¤›ndan çok daha fazla olabi-lece¤ini iddia edebiliriz. Bütün bu anlam ço¤ullu¤unun d›fl›nda, sanat eserini tasar-layan ve üreten kifli ya da kiflilerin (sanatç›) sanat eserine katmak istedikleri bir an-lam ba¤lam› da vard›r. Biz bir seyirci, dinleyici, okuyucu, vb. olarak sanatç›n›n ni-yetini anlamaya çal›flmakla birlikte, asl›nda iliflkilendirdi¤imiz estetik ifadenin bi-zim zihnimizde ve o an edindi¤i özel anlam ya da anlamlar üzerinden sanat eseri-ni anlamaya çal›fl›r›z. Sonuçta, sanat eseri, görüldü¤ü gibi her zaman ço¤ul anlamasahiptir. Birçok kez, ister istemez, sanat eseri karfl›s›nda sanatç›n›n ona yükledi¤ianlam› çözmeye çal›fl›r›z. Bu nedenle, bir sanat eseri karfl›s›nda s›kl›kla “sanatç› bu-rada ne demek istemifl?” sorusunu kendimize ya da o eseri birlikte seyretti¤imiz,okudu¤umuz, dinledi¤imiz, vb. baflka insanlarla paylafl›r›z. Ancak bu sadece ikin-cil bir sorudur; önemli olan sanat› al›mlayan öznenin o eserde ve belli bir anda onaatfetti¤i anlamlard›r. Ça¤dafl sanat, önemli ölçüde bu anlam ço¤ullu¤u ve de¤ifl-kenli¤i üzerine kurulan bir estetik ba¤lam› oluflturmaya çal›fl›r. Kimi eserler, al›m-layan› etkin bir flekilde estetik ba¤lama dâhil, hatta kimi zaman müdahil olmayadavet ederler. Ça¤dafl müzik bestecisi John Cage’in (1912-1992) icrac›ya büyük öz-gürlük tan›yan müzikleri bu yaklafl›ma örnek olarak verilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

S O R U

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sanat eserinin al›mlanmas›nda en önemli kavramlardan bir tanesi Frans›z top-lumbilimci Pierre Bourdieu’nün (1930-2002) ortaya att›¤› kültür sermayesidir. Bu-na göre, toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledi¤i hiyerarflileregöre yap›lanmaz; ayn› zamanda kiflilerin kültür birikimi ve bunu toplumsal ko-numlar›n›n gereklerine uygun olarak en iyi flekilde seferber edebilme becerisi deönemlidir. Hatta Bourdieu’ye göre, kültüre sermayesi olarak adland›r›lan bu edi-nim ve beceriler toplam›, kimi zaman ekonomik sermayeden bile belirleyici hâlegelebilir. Zira toplum, sürekli yeniden yap›lanan alanlardan oluflur. Bireyin alan-lar içinde biçimlenen hükmetme stratejileri, daima kültür üzerinden gerçeklefle-cektir. Di¤er bir deyiflle kültür birikim, bilgi ve edinimlerimizi sergilemek, ayn› za-manda di¤er insanlar üzerinde bir iktidar kurmak anlam›na gelecektir. Böylecetoplum, kültür üzerinden sürekli yeniden yap›lanan bir olgu olarak kavramsallafl-t›r›labilir. Sanat, bu kültür üzerinden hükmetme stratejilerinin kuruluflunda her za-man merkezî bir rol oynar (Bourdieu, 1979:198-99) Sanat eserine atfedebildi¤imizanlamlar›n ço¤ullu¤u ve derinli¤i, bizim kültür alan›ndaki sermayemizin geniflli¤i-ni gösterir. O nedenle sanat›n üretimi kadar al›mlanmas› ve toplumsal olarak kul-lan›lmas› da iktidar olgusuyla yak›ndan iliflkilidir.

Toplumsal eylem sadece ekonomik sermayenin belirledi¤i hiyerarflilere göre yap›lanmaz;ayn› zamanda kiflilerin kültür birikimi ve bunu toplumsal konumlar›n›n gereklerine uygunolarak en iyi flekilde seferber edebilme becerisi de önemlidir.

KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜRKüreselleflme, öncelikle ekonomik temelli bir olgu olarak ele al›nmal›d›r. Böylecebu ekonomik dönüflümün kültürel, toplumsal ve siyasal etkileri daha iyi çözümle-nebilir. Küreselleflme kavram›n›n vurgulad›¤› küresel düzen, her ne kadar tarihselolarak eskilere dayan›yor gibi görünse de küreselleflme ile 16. yy’dan itibaren sü-regelen denizafl›r› bir ticaret sistemi olan dünya ekonomisi aras›nda fark vard›r.Küresel ekonomiyi, dünya ekonomisinden ay›ran fley, iletiflim ve ulaflt›rma tekno-lojilerinin geliflmesiyle parça bafl›na üretimin dünya ölçe¤inde yap›l›yor olmas›d›r(Castells, 1996: 92). Ayn› zamanda bizim için yeni olan, küreselli¤in, bugün içindeyaflad›¤›m›z dünyay› tan›mlama çabas›nda bafll›ca toplumsal olgulardan birisi ol-


Resim 1.6

Sanat eserineatfedebildi¤imizanlamlar›nço¤ullu¤u vederinli¤i, bizimkültür alan›ndakisermayemizingeniflli¤ini gösterir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mas›d›r. Bugünkü anlam›yla kürselleflme olgusunun ortaya ç›k›fl›, sanayi kapitaliz-minden sanayi sonras› kapitalizme geçifl döneminde, fordist üretim biçiminin 1973petrol krizi ile yerini daha ak›flkan neo-liberal ekonomik politikalara b›rakmas› ilegerçekleflmifltir.

Kültürü ekonomiyle ve dünyadaki ekonomik dönüflümle ilgili en iyi aç›klayankavramlardan birisi olan kültür endüstrisi kavram›, 20. yy’›n ilk yar›s›nda FrankfurtOkulu düflünürlerinden Max Horkheimer ve Theodor W. Adorno taraf›ndan Mark-sist altyap›-üstyap› iliflkilerine referansla kavramsallaflt›r›lm›fl bir olgudur. Kavram,genifl anlam›yla kültür ürünlerinin endüstrileflmesi, yani ekonomik kârl›l›k esas›y-la yarat›lmas›, sanayileflme ile birlikte kültür ve sanat ürünlerinin metalaflmas› ol-gusunun alt›n› çizer. Kültür endüstrisinin ürünleri, ister müzik, resim ister tiyatroveya edebiyat olsun, her biri ayn› sistemin ürünleridirler; bireye ayn› mesaj› iletir-ler. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda kültür endüstrisi, ortak bir kültür yaratan bütünleflik birsistemdir. Dolay›s›yla popüler kültür, o toplumda yaflayan bireylerin oluflturdu¤uortak bir yapma/bilme düzleminin ifadesi olmaktan çok, bizzat kültür endüstrisi ta-raf›ndan ifllenen bir kültürel ürünler bütünü olarak görülebilir. Popüler kültürürünleri, teknoloji yard›m›yla genifl kitlelere ulaflmas› amaçlanan ürünlerdir çünkübir ürünün genifl kitlelere ulaflmas› demek, söz konusu genifl kitle taraf›ndan sat›nal›nmas› demektir.

Küreselleflme ayn› zamanda standartlaflm›fl kültür ürünlerinin dünya ölçe¤indeyayg›nlaflmas›na ve bu sayede ortak bir yeme-içme, giyinme, e¤lenme, k›sacas› or-tak bir be¤eninin oluflmas›na zemin haz›rlar. Bu da belirli markalar›n dünyan›n heryerinde bir be¤eni ölçütü olarak tüketilmesi olgusunu beraberinde getirir. Bu ol-güya en iyi örnek, tüketim yaz›n›nda da kavramsallaflt›r›lm›fl olan McDonald’s zin-cir restoranlar›d›r. George Ritzer’in Mcdonaldslaflt›rma (Ritzer, 2001: 198-218) de-di¤i bu olgu, dünyan›n hemen hemen her yerinde var olan bu restoran›n, yeme iç-me be¤enileri d›fl›nda da tüm kültürel pratikleri de standartlaflt›rmas› anlam›na ge-lir. Bu durumun di¤er örneklerini jeans, t-shirt, kola gibi kültürel ürünlerin dünya-n›n her yerine hatta kasaba ve köylere kadar yay›lmas› oluflturur.

Teknolojinin geliflmesi ve yay›lmas›yla popüler kültürün var olan bütün alanla-r› iflgal etti¤i, yani asl›nda bugün mevcut bütün kültürel ürünlerin popüler kültürürünleri kapsam›na girdi¤ine dair kavramsallaflt›rmalar›n hakl›l›k pay› olmakla bir-


Resim 1.7

Küreselleflme ayn›zamanda belirlimarkalar›ndünyan›n heryerinde bir be¤eniölçütü olaraktüketilmesiolgusunuberaberinde getirir.

likte teknolojinin mikro-ölçekli birtak›m bireysel ve etkileflimsel mekanizmalar›noluflmas›na olanak verdi¤i de bir gerçektir. Bireyi, küresel ekonominin standartlafl-t›r›c› dinamikleri ile flekillendiren toplumsal düzen, ayn› zamanda yine küreselli¤infarkl›laflt›r›c› etkisi ile de¤iflme ve dönüflmeye aç›k hâle gelmifltir.

Bireyi, küresel ekonominin standartlaflt›r›c› dinamikleri ile flekillendiren toplumsal düzen, ay-n› zamanda yine küreselli¤in farkl›laflt›r›c› etkisi ile de¤iflme ve dönüflmeye aç›k hâle gelmifltir.

Ulafl›m ve iletiflim teknolojilerinin geliflmesiyle birlikte, dünya üzerinde farkl›yerlere seyahat edebilme, farkl› yerler hakk›nda enformasyon edinebilme kapasi-temiz önemli derecede artm›flt›r. Eskiden bir yerden bir yere gitmek günler ve bel-ki de aylar sürerken bugün dünyan›n herhangi bir noktas› bizim için yaln›zca sa-atlerle ifade edilebilecek uzakl›ktad›r/yak›nl›ktad›r. Bu sayede uzakl›k ve yak›nl›-¤›n, zaman ve mekân›n anlam›, birbirleriyle olan iliflkisi dönüflmüfltür. Böylelikledünya üzerinde yaflanan, hatta yaflanmakta olan her olay› takip etmemiz, farkl› ül-kelerden insanlarla iletiflim hâlinde olmam›z mümkün hâle gelmifltir. Bu durum bi-reysel etkileflimleri art›rd›¤› gibi, toplumlar›n küresel düzenle bütünleflip dünyayaaç›lmas›na, toplumsal hareketlerin örgütlenebilmesine, farkl› kimliklerin sesleriniduyurabilmelerine ve yeni kültürel bileflimlerin ortaya ç›kmas›na olanak tan›mak-tad›r. ‹letiflim teknolojilerinin geliflmesi ve kitlelerin eriflimine aç›k hâle gelmesi ilebugün insanlar›n birbirleriyle olan etkileflimleri giderek artmaktad›r. Özellikle ‹n-ternet kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› bireyin, kendi talepleri ve arzular› do¤rultusun-da yeni insanlarla tan›flmas›na, farkl› etkinlikler içine dâhil olabilmesine, dünyay›kendisi gibi anlamland›ran di¤erleri ile karfl›lamas›na ve bunun sonucunda, kendi-sine yeni toplumsallaflma alanlar› kurmas›na olanak sa¤lamaktad›r.

Küreselleflmenin kültür karfl›laflmalar› ve yeni bileflimler yaratmas›na bir örnek olarakhttp://www.ntvmsnbc.com/id/25312755/ adresindeki haberi okuyabilirsiniz.

Teknolojinin, kültürün küreselleflmesinde nas›l bir rol oynad›¤›n› tart›fl›n.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Kültürün insan-do¤a iliflkisi ba¤lam›ndaki yeri-

ni tan›mlamak.

Kültür, öncelikle insan›n, kendi varl›¤› üzerinedüflünme etkinliklerinin sonucunda, ölümsüzlü-¤ü aray›fl arzusunun güdümüyle do¤ay› dönüfl-türerek üretti¤i bütün nesne, de¤er, olgu, kulla-n›m, kural ve örgütlenme biçimlerinin tamam›n›içeren genel bir kavramd›r. ‹nsan, di¤er türlerin-den farkl› olarak, kendi varl›¤›n›n fark›nda olanbir canl›d›r. Bu fark›ndal›k, onu, kendi varl›¤›n›nsonlulu¤u fikrine de götürür. Böylece ölüme kar-fl› koyman›n bir yolu olarak, yaflarken dünyayabir anlam katabilecek eserler b›rakmay› arzueder. Bunu yapman›n yoluysa do¤adan nas›l fark-l›laflt›¤›n› gösterebilecek eserler yaratmakt›r. Enbasit iletiflimizden bilim ve sanat yapmaya gidenyelpazede, insan çeflitli biçimlerde do¤ay› dö-nüfltürür. Bu dönüfltürme etkinliklerinin tamam›,kültür ad›n› verdi¤imiz birikimi oluflturur.

Kültür kavram›n›n anlam› üzerine çok boyutlu

bir bak›fla sahip olmak.

Kültür, gündelik yaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›zancak anlam› üzerine pek düflünmedi¤imiz birkavramd›r. Bu nedenle, kültür kavram› birçokanlama gelecek bir flekilde kullan›l›r olmufltur.Bu ünitede, kültür kavram›n›n sadece gündelikyaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›z flekilde ‘kültürlüolmak’ ya da ‘kültürel etkinlikler’ anlam›nda de-¤il, bunlar›n ötesinde, insan›n kendi varl›¤›n›kodlama çabas›n›n ürünü olan her fleyin toplam›olarak görebilece¤iz. Kültür olgusu genellikle sa-natla özdefllefltirilir. Oysa sanat, kültürün sadecebir boyutudur. Gündelik yaflam›n her ögesi, top-lumsal yaflam›n her parças›, insan›n her edimiasl›nda kültür üretimidir. Sanat bunun en incel-mifl ve simgesel anlamda soyut anlat›m›na veri-len add›r.

Kültürün bilgiyle iliflkisini toplumsal ba¤lamda

aç›klamak.

Kültür, insan ve nesneler aras›nda bir iliflkidendo¤ar. Kendini düflünebilen bir canl› olan insan,çevresindeki nesnelerin do¤as›n› da anlamayaçal›fl›r. Bu nedenle onlarla sürekli olarak bir bil-me iliflkisi kurar. Bu nedenle, do¤ay› dönüfltür-me etkinlikleri daima bu sürece dair bilgilerin deüretilmesini gerektirir. Bilgi konusu, felsefenintemel ilgi alanlar›ndan biridir. Antik Ça¤’dan be-ri, filozoflar bilgi ve bilen insan aras›ndaki iliflkiüzerine düflünmüfllerdir. Baz› yaklafl›mlarda bilgido¤ada mutlak ve evrensel bir flekilde bulunanve insan›n keflfetti¤i bir fley olarak düflünülür-ken, baz›lar›nda insan›n kendi deneyim, birikimve tarihselli¤i ba¤lam›nda, öznelli¤inden üretti¤ibir olgu olarak kavramsallaflt›r›lm›flt›r.

Kültürün gündelik yaflamdaki çeflitli görünüm-

leri hakk›nda bilgi edinmek.

Kültür sadece sanat eserleri, düflünsel üretim, fel-sefe, bilgi gibi alanlarda ortaya ç›kmaz. ‹nsan›n,iradi bütün etkinlikleri bir anlamda kültür üret-me anlam›na gelir. Bu etkinliklerin gündelik ya-flamda çeflitli flekillerde göründü¤ünü biliyoruz.Gelenek, örf, âdet, kurallar, normlar, toplumsalyaflam›n düzenlenifline ait bütün unsurlar asl›ndakültürün farkl› görnümlerini oluflturur. Ayr›ca sa-nat ve düflün etkinlikleri de kuflkusuz kültürünen temel bileflenleridir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Ayd›nlanma Ça¤›’n›n felsefi temeli afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. ‹nsan akl›n›n üstünlü¤ü fikri b. Dinin evreni aç›klamada önemli bir referans nok-

tas› olmas›c. Dinde reform yap›lmas› gerekti¤id. Bilimsel düflüncenin yeniden düzenlenmesi ge-

rekti¤ie. Bat› toplumlar›n›n di¤er toplumlardan üstünlü¤ü

2. Afla¤›dakilerden hangisi René Descartes’›n düflünce-sini yans›t›r?

a. Toplum, yaln›zca bireylerin bir araya gelmesin-den oluflmaz

b. Katolik Kilisesi yozlaflm›flt›r ve dinin reform sü-recine girmesi gerekir

c. Var olman›n ön-koflulu, var olman›n bilincinevarmakt›r

d. Dünya bir tepsi gibi düz de¤il, yuvarlakt›re. Bilimsel bilgi yanl›fllanamaz

3. Alman Tarihçi Okulu’nun bilginin edinimi konusun-da yapt›¤› katk› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bilginin evrenselli¤ini vurgular.b. Bilgiyi nesnel bir olgu olarak de¤erlendirir.c. Bilginin do¤ada mevcut oldu¤unu, insan akl›n›n

ona eriflmek için yeterli oldu¤unu savunur.d. Bilginin öznel ve göreli bir olgu oldu¤unu iddia-

eder.e. Tin bilimlerinin do¤a bilimleri gibi bilgi üretti¤i-

ni belirtir.

4. Mitle gösterge aras›ndaki iliflki afla¤›dakilerden han-gisinde dile getirilmifltir?

a. Mit eski toplumlara, gösterge modern toplumla-ra aittir.

b. Gösterge, varl›¤›n kültürüel anlamda aç›klamas›olan mit üzerinden anlamland›r›l›r.

c. Mitler kahramanl›k öykülerini, göstergeler bun-lar›n simgesel ifadelerini dile getirirler.

d. Gösterge, mitin daha az soyutlanm›fl hâlidir.e. Mit yabanc› kültüre, gösterge kendi kültürümü-

ze aittir.

5. Küreselleflmenin teknoloji ile olan iliflkisi düflünüle-rek afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Sosyal paylafl›m siteleri ayn› görüflte olan insan-lar›n bir araya gelmesine olanak sa¤lar

b. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojileri küreselleflmeninh›z›n› artt›r›r

c. Teknoloji, küreselleflmenin standartlaflt›r›c› etki-sini azaltabilir

d. Küreselleflme toplumsal hareketlerin örgütlen-mesini imkâns›z hâle getirir.

e. Farkl› kimliklerin seslerini duyurabilmelerineolanak sa¤lar

6. Afla¤›dakilerden hangisi, L. Althusser’in “Devletin‹deolojik Ayg›tlar›” olarak tan›mlad›¤› kültürel ayg›t veörgütlenmelerden biri de¤ildir?

a. E¤itimb. Dinc. Hapishaned. Ailee. Sendika

7. Afla¤›dakilerden hangisi, kültürü, çat›flmac› ögelerinkayna¤› olarak de¤erlendiren Birmingham Kültürel Ça-l›flmalar Okulu’na ait perspektiflerden biri de¤ildir?

a. Kültür, bir toplumda iktidar ve direniflin iflledi¤ialanlardan biridir.

b. Kültür özerk bir aland›r.c. Kültür olgusu, medya analizleri ve kitle iletiflim

araçlar› üzerinden de¤erlendirilebilir.d. Kapitalist pazarla flekillenmifl yeni iletiflim tekno-

lojileri, kitle kültürü oluflumu üzerinde etkilidir.e. Kültür, gündelik hayatta sahnelen bir dramaya

benzer.

8. Kültür kavram›n›n sosyolojik boyutuna iliflkin afla¤›-da yer alan ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Sosyoloji, kültürü, toplumun bir bilefleni olarakinceler.

b. Bir toplumun yap›s› ve iflleyifli araflt›r›l›rken kül-tür kavram›na büyük önem atfedilir.

c. Kültür, toplumdaki bütünlefltirici ve çat›flmac›ögelerin kayna¤› olarak de¤erlendirilir.

d. Kültür, bir toplumun maddi ve maddi olmayantüm birikimlerini ifade eder.

e. Kültür yaln›zca ilkel toplumlara ait bir kavramd›r.

Kendimizi S›nayal›m


9. Afla¤›dakilerden hangisi gelene¤in özelliklerindenbiri de¤ildir?

a. Kuflaktan kufla¤a aktar›lan âdet ve inançlar.b. Âdet hâline gelmifl düflünme, eylem veya davra-

n›fl örüntüleri.c. Eskiden kalan, de¤iflmeyen âdet, inanç ve al›fl-

kanl›klar. d. Belirli bir toplumdaki toplumsal tutum, âdetler

ve kültürel süreklilikler. e. Bir topluluk içinde toplumsallaflma yoluyla aktar›-

lan de¤er, davran›fl, bilgi ve uzmanl›k örüntüleri.

10. Afla¤›dakilerden hangisi, gelene¤in modernlikle kar-fl›tl›k içinde kullan›lmas› sonucunda ortaya ç›kan so-nuçlardan biri de¤ildir?

a. Gelene¤in de¤iflebilece¤i ve ayn› zamanda kimikez modern olabilece¤i.

b. Gelene¤in sadece eskiye ait bir olgu olarak gö-rülmesi.

c. Gelene¤in günümüzde de¤eri, önemi ve hükmüolmayan bir fley olarak düflünülmesi,

d. Gelene¤in kal›nt› olarak görülmesi. e. Gelene¤in de¤iflmeden kald›¤› izlenimi vermesi.

Herkesin dilinde bir küreselleflmedir gidiyor; bu modadeyim h›zla bir parolaya, sihirli bir sözcü¤e, geçmifl vegelecek tüm gizlerin kap›lar›n› açacak bir anahtara dö-nüflüyor. Baz›lar›na göre, küreselleflme onsuz mutluolamayaca¤›m›z fley; baz›lar›na göre ise mutsuzlu¤u-muzun nedeni. Gelgelelim, herkesin birleflti¤i nokta,küreselleflmenin hem geri dönüflü olmayan hem de he-pimizi ayn› ölçüde ve ayn› flekilde etkileyen bir süreç;dünyan›n kaçamayaca¤› kaderi oldu¤u. Hepimiz küre-sellefliyoruz ve küresellefliyor olmak tüm küreselleflmifl-ler için üç afla¤› befl yukar› ayn› anlama geliyor...Zaman/mekân s›k›flmas› terimi, insanl›k durumununparametrelerinde süregiden çok yönlü dönüflümü özet-ler. Bu s›k›flman›n toplumsal nedenlerine ve sonuçlar›-na bak›ld›¤›nda, küreselleflme sürecinin genellikle var-say›lan ortak etkilere sahip olmad›¤› gün gibi ortaya ç›-kacakt›r. Zaman ve mekân›n kullan›mlar› hem keskinbir biçimde farkl›laflm›fl hem de farkl›laflt›r›lm›flt›r. Küre-selleflme ne kadar birlefltirirse, o kadar böler; birlefltirir-ken böler; yerkürenin tek tipli¤ini teflvik etme nedenle-riyle bölme nedenleri özdefltir. ‹fl, finans, ticaret ve en-formasyon ak›fl›n›n yerküresel boyutlara ulafl›yor olma-s›n›n yan› s›ra, bir yerelleflme; mekân sabitleme sürecide ifllemektedir. Bunlar›n aras›nda birbirleriyle yak›n-dan ba¤lant›l› iki süreç, tüm insan nüfusunun varoluflkoflullar› ile her bir yerli nüfusun çeflitli kesimlerinin va-rolufl koflullar›n› birbirinden kesin çizgilerle ay›rmakta-d›r. Baz›lar› için küreselleflme olarak görülen fley, bafl-kalar› için yerelleflme anlam›na gelmekte; baz›lar› içinyeni bir özgürlü¤ün iflaretini veren fley, baflkalar›n›nüzerine davetsiz ve kötü bir kader gibi çullanmaktad›r.Hareketlilik, g›pta edilen de¤erler aras›nda en üst s›ra-lara yükselmekte; ve her zaman eflitsiz da¤›t›lan k›t birmeta olan hareket özgürlü¤ü h›zla, geç modern ya dapost modern zamanlar›n temel katmanlaflt›r›c› unsuruhâline gelmektedir. Hepimiz ister istemez, kendi seçi-mimizle ya da baflka seçenek olmad›¤› için harekethâlindeyiz. Fiziksel olarak yerimizde çak›l› duruyor ol-sak bile hareket hâlindeyiz: Hareketsizlik sürekli de¤i-flen dünyada pek de geçerli bir seçenek de¤il. Bununlabirlikte, bu yeni koflulun yaratt›¤› sonuçlar son dereceeflitsiz. Baz›lar›m›z eksiksiz ve gerçek anlamda küreselhâle geliyor. Baz›lar›m›zsa hayat oyununun kurallar›n›koyan›n da, gidiflat›n› belirleyenin de küreseller oldu¤ubir dünyada hiç de memnuniyet verici ya da tahammüledilir bir durum olmayan yerelliklerine sa¤lan›p kald›. Küreselleflmifl bir dünyada yerel kalmak, toplumsal se-

Okuma Parças›


faletin ve alçalman›n bir göstergesidir. Yerel var oluflungetirdi¤i s›k›nt›lar yetmezmifl gibi, kamusal mekanlaryerelleflmifl hayat›n menzili d›fl›nda ç›km›flt›r; ve yerelbirimler anlam yaratma ya da anlam müzakere etme ka-pasitelerini kaybetmekte, kendi denetimleri d›fl›ndakianlam verme ve yorumlama eylemlerine giderek dahafazla ba¤›ml› hâle gelmektedir.

Kaynak: Zygmunt Bauman, Küreselleflme ve Toplum-

sal Sonuçlar›, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2006, s. 7-9.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Önemi” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün Önemi” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültürün ve Bilgi ‹liflkisi”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Simgelerin Kayna¤› Olarak

Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Kültür”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kültür ve ‹deoloji” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Bilimlerde Kültür”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Bilimlerde Kültür”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelenek ve Kültür” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gelenek ve Kültür” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde 1

Kültür, insan›n do¤ay› dönüfltürme eylemlerinin tam›m›olarak tan›mlanabilir. Kültür birikimi, insan toplulukla-r›n›n daha örgütlü hâle gelmelerini, bir uygarl›k olufl-turmalar›n› mümkün k›lar. Uygarl›k sözcü¤ü yabanc›dillerde civilisation ya da medeniyet olarak karfl›lan-maktad›r. Her iki sözcü¤ün de kökeninde kent (civitas,medine) kavramlar› vard›r. Kent yaflam› do¤rudan do¤-ruya uygarl›kla iliflki içindedir. ‹nsan›n yaflam biçimininbelli bir süreklilik, örgütlülük ve karmafl›kl›k arz etti¤idurum olan uygarl›¤›n öncelikle ve belirleyici olarakkent tipi bir yerleflmenin ortaya ç›k›fl›yla yak›ndan ilifl-kisi oldu¤u söylenebilir. Kent yaln›zca ortak bir yaflamalan› olman›n ötesinde, ortak bir ruh hâlinin de temsil-cisidir çünkü kent yaflam› belirli bir yerde sabit kalma-y› gerektiren üretim iliflkilerine ba¤l›d›r.

S›ra Sizde 2

Sosyolojide, ifllevselci ve yap›salc› yaklafl›mlar, kültürübir sistem olarak de¤erlendirerek toplumsal ögeleri birarada tutan bir motif ve toplumsal ögelerin karfl›l›kl› ilifl-kilerinin dengesi olarak ele alarak bütüncü görüflü tem-sil etmektedir. Öte yandan, dramaturjik yaklafl›m oyunmetaforu üzerinden toplumu bir araya getiren etmenle-ri aç›klarken semiyolojik yaklafl›m da dilin ve kültürünyap›s› aras›nda paralellikler kurar.

S›ra Sizde 3

Küreselleflme tart›flmalar›nda, kültür kavram› ço¤unluk-la, sosyal ve kültürel aç›l›mlar›n yay›lmas›nda kullan›-lan ideolojik oluflumlar çerçevesinde incelenmektedir.Bu oluflumlar›n, dünya çap›nda, unsurlar›n bütünlefl-mesi yönünde oluflu ve bu bütünlü¤ün tek tip bir kül-türe do¤ru evrilmesi tehlikesiyle birlikte, küreselli¤inkapsay›c›l›¤› içinde köklere ve yerele önem verme vesayg› duyma durumu ortaya ç›km›flt›r.

S›ra Sizde 4

Ulaflt›rma ve iletiflim alanlar›ndaki teknolojik ilerlemeler,kültürler aras› al›fl-verifli h›zland›rm›fl ve kolaylaflt›rm›flt›r.Küreselleflme, bir yan›yla ekonomik bir bütünleflme vestandartlaflmaysa di¤er yan›yla kültürel bir ço¤ullaflmave yeni bileflimlerin ortaya ç›kmas› anlam›na gelir. Dün-ya’n›n küresel bir pazar hâline gelmesi için yap›lan icat-lar, ayn› zamanda birbrinden yal›t›lm›fl flekilde uzak du-ran kültürlerin de karfl›laflmas›n› sa¤lam›flt›r. Böylece kü-resel bir kültürün oluflmaya bafllad›¤›n›, bunun sürekliyeni bileflimlerle beslendi¤ini ifade edebiliriz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Adorno, T.W. (2006). The Culture Industry, Londra:Routledge.

Althusser, L. (2006). Yeniden-Üretim Üzerine (Çev.:Ergüden, Ifl›k - Tümertekin, Alp), ‹stanbul: ‹thakiYay›nlar›.

Barthes, R. (1970). Mythologies, Paris: Eds. du Seuil.Bourdieu, B. (1979). La Distinction. Critique Sociale

du Jugement, Paris: Eds. de Minuit.Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society,

Madlen: Blackwell Publishers.Glassie, Henry (2002). Turkish Traditional Art To-

day, Ankara: Ministry of Culture of the Turkish Re-public-Indiana Universty Pres,

Özlem, D. (2008) Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefe-

si, Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›.Ritzer, G. (2001). Explorations in Social Theory:

From Metotherizing to Rationalization, London:Sage.

Saussure (de), F. (1995). Cours de Linguistique

Générale, Paris: Eds.Payot.Uslu, S. (2009). ‹lkça¤ Felsefesi, Eskiflehir: Anadolu

Üniversitesi Yay›nlar›.Williams, R. (2005). Anahtar Sözcükler. Kültür ve

Toplumun Sözvarl›¤› (Çev.: S), K›l›ç, ‹stanbul: ‹le-tiflim Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan sosyolojik yaklafl›mlar›aç›klayabilecek,Taylorist bilimsel yönetim anlay›fl›n› özetleyebilecek,Endüstri toplumunun flekillenmesini Fordist yaklafl›m üzerinden aç›klayabilecek,‹flin yeniden örgütlenmesi sonucunda yal›n üretim sisteminin getirdi¤i yeni-likleri de¤erlendirebilecek,Endüstriyel üretim ile post endüstriyel dönüflümün getirdi¤i de¤iflimi aç›k-layabilecek,Çal›flman›n insan geliflimi üzerindeki etkilerini özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ekonomi• Taylorizm• Fordizm: Kitle Üretimi

• Post Endüstriyel Ça¤da ‹flin Örgütlenmesi

• Esnek ya da Yal›n Üretim• Enformasyon Devrimi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN

N

N


Ekonomi

• G‹R‹fi• EKONOM‹K DÜZEN‹N

SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹• ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N

ÖRGÜTLENMES‹• POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N

ÖRGÜTLENMES‹• ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹


G‹R‹fiBaflta sosyoloji olmak üzere birçok sosyal bilim çok say›da önemli kavram› ekono-mistlerden ödünç alm›flt›r. Özellikle Karl Marks ve onun çat›flma yaklafl›m›, ekono-mik çal›flmalardan çok büyük ölçüde etkilenmifltir. Marks’›n çal›flmalar›n›n önemlibir k›sm›, insan›n toplumsal davran›fl›n› ekonomiye dayand›r›r. Di¤er baz› sosyolo-ji kuramlar›nda oldu¤u gibi, fonksiyonalistler de sosyolojik analizlerinde ekonomi-den etkilenmifllerdir. K›saca ifade etmek gerekirse ekonomi, toplumda mallar›n vehizmetlerin sistematik bir biçimde üretim, tüketim ve da¤›t›m› ile ilgilenir. ‹nsanlarmallar ve hizmetler arac›l›¤›yla bir taraftan yaflayabilmeleri için gerekli ihtiyaçlar›n›karfl›larken di¤er taraftan da bunlar sayesinde toplumsal statü elde ederler (Thom-son & Hickey, 1999:494).

Ekonomi, mallar ile hizmetlerin, üretimi da¤›t›m› ve tüketimini örgütleyen sosyal birkurumdur.

Ekonomiyi bir “kurum” olarak adland›rmak, en az›ndan genel hatlar›yla kesti-rilebilir yerleflik davran›fllar içinde ifllev gördü¤ünü ima eder. Sosyologlar, ekono-minin di¤er sosyal kurumlar›n alan ve oluflumunu elefltirel olarak inceleyerek bel-li ekonomik düzenlemelerin özelliklerini tart›fl›rlar. Mallar; yiyecek, giyecek korun-ma gibi zorunlu ihtiyaçlardan araba, yüzme havuzu ve yat gibi lüks unsurlara ka-dar genifl bir alandaki ürünleri kapsar. Hizmet ise dinî liderlerin, doktorlar›n, po-lislerin ve telefon operatörlerinin faaliyetlerinden elde edilen de¤erleri/kazançlar›ifade eder. ‹nsanlar, mal ve hizmetlere de¤er verirler çünkü onlar insanlar›n hayat-lar›n› kolaylaflt›r›r (Macionis & Plummer, 1998:410). T›pk› Anadolu insan›n›n “Malcan›n yongas›d›r.” dedi¤i gibi. Ayr›ca mal ve hizmetlerin da¤›t›m›, çeflitli flekillerdeinsanlar›n yaflant›lar›n› biçimlendirir.

EKONOM‹K DÜZEN‹N SOSYOLOJ‹K ANAL‹Z‹Sosyolojide, ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan üç farkl› yaklafl›mdanbahsedebiliriz. Bunlar: “Fonksiyonalizm”, “Çat›flmac› Yaklafl›m” ve “SembolikEtkileflim Yaklafl›m”d›r. Toplumsal hayat›n farkl› yönlerini anlamam›za yard›mc›olan bu yaklafl›mlar› flu flekilde özetleyebiliriz (Curry, Jiobu& Schwirian,1997:380):

Ekonomi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Fonksiyonalist PerspektifFonksiyonalist teoriler, daha çok toplumda istikrar›n nas›l sürdürülece¤i ile ilgile-nirler. Fonksiyonalistlere göre toplumsal istikrar, afla¤›daki gerekler ve fonksiyon-lar›n yerine getirilmesiyle sa¤lanabilir:

Mallar›n ve Hizmetlerin Da¤›t›m›Fonksiyonalistler, serbest piyasa ve kâr aray›fl›n› öne ç›kartan kapitalist siste-min, mallar›n ve hizmetlerin da¤›t›m› ile üretimin teflvikini yeterince iyi sa¤la-d›¤›na inan›rlar. E¤er yeni bir hizmet ve ürün için bir piyasa (talep) var ise ba-z› giriflimciler büyük bir memnuniyetle onu keflfedecekler ve sonra ondan kârelde edeceklerdir. Bir örnekle aç›klamak gerekirse Federal Express fiirketi (flim-

di ad› FedEx), kargolar›n çok k›sabir sürede devredilmesi ihtiyac›n›duyan bir üniversite ö¤rencisininfikridir. Bu ö¤renci, kendisini des-tekleyen bir finansör bularak fikriniuygulamaya geçirmifltir. FedEx bu-gün oldukça baflar›l› bir kargo flir-keti olarak varl›¤›n› sürdürmektedir.Öte yandan merkezî/bürokratik ya-p›lara sahip olan sosyalist ekonomi-ler, piyasan›n taleplerine yeterinceh›zl› cevap veremezler. Çünkü bu

sistem insanlara, risk almalar›n› ve yeni ifller gelifltirmelerini teflvik edecek yük-sek kârlar sa¤lamaz.

Gücün ve Zenginli¤in ÜretimiFonksiyonalistler, ekonomi ve siyasal kurumlar aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤unuiddia ederler. Onlara göre bu iliflki, toplumun kaynaklar›n›n yönlendirilmesinde et-kinli¤i art›r›r. Örne¤in, kapitalist toplumlarda, ekonomik baflar› bireylerin zengin-leflmelerine ve bunu güce dönüfltürmelerine imkân sa¤lar. Güç bireylere hükümet-leri etkileme imkân› verir; bu da yeni yat›r›m alanlar›n›n bulunmas›na yol açar. 19.yüzy›l›n “soyguncu baronlar›” ekonomik ve siyasal gücün nas›l bir arada yürütüle-bilece¤ini göstermifllerdir. Örne¤in; John D. Rockefeller, Andrew Carnegie ve An-drew Mellon gibi kapitalistler, elde ettikleri dev boyutlardaki servetleri güce dö-nüfltürmeyi bilmifllerdir.

YenilikFonksiyonalist perspektife göre kapitalist toplumlar, sürekli yenilik içinde oldukla-r› için çevrelerindeki de¤iflime daha iyi uyum sa¤lam›fllard›r. Bunun sebebi ise ifl-letmelerin yeni hizmetler ve ürünler önererek müflteriler için sürekli rekabet hâlin-de olmas›d›r.

Çat›flma Kuram›‹stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalist yaklafl›m›n aksine, çat›flma ku-ramlar›, ekonomik düzenin istikrars›zl›¤›n› vurgular. Hatta baz› çat›flmac› yak-lafl›mlar, kapitalizmin kendisinin bir çeliflki oldu¤unu öne sürerek uzun vade-de kendi kendisini yok edece¤ini iddia ederler.


Resim 2.1

Fonksiyonalistlerserbest piyasa vekar anlay›fl›n› öneç›kar›rlar

Kaynak: htpp:// neo%20fonksiyonalist%20

‹stikrar: Üretim ve tüketimaras›ndaki denge.

Bilindi¤i gibi çat›flmac› yaklafl›m›n temelleriniKarl Marks (1818-1883) ortaya atm›flt›r. Marks ve di-¤er çat›flmac› kuramc›lar, serbest piyasan›n s›n›f ça-t›flmas›na ve iflgücünün yabanc›laflmas›na yol açt›¤›-na inan›rlar. Çat›flmac› kuramc›lar, bir bütün olarakekonomik düzen söz konusu oldu¤unda, kapitaliz-min üretti¤i büyük ekonomik eflitsizli¤e iflaret eder.Örne¤in; bugün Amerikan ailelerin en zengin %10’lukgrubu, nüfusunun % 90’›n›n sahip oldu¤u servettendaha fazlas›n› ellerinde tutmaktad›r. Ayr›ca bu du-rum bir sorun olarak da alg›lanmamaktad›r çünküideolojik olarak desteklenen kapitalizm, “kaza-nanlar› ve kaybedenleri” meflrulaflt›r›r. Yine buyaklafl›ma göre mevcut eflitsizlik gelecek ku-flaklara da büyük ölçüde yans›maktad›r.

Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›Fonksiyonalist ve çat›flmac› yaklafl›mlar ekono-mik düzenin iflleyifli ve sonuçlar› üzerinde du-rurken Sembolik Etkileflim yaklafl›m› bireyler,gruplar ve ekonomi aras›ndaki etkileflimi konual›r. Birçok sembolik etkileflimci, kariyer sos-yalleflmesinin (career socialization) etkisinivurgular; özellikle de çal›flma ve kariyer hak-k›ndaki düflünce biçimimiz ile edinilen bilgi sü-reciyle ilgilenir. Çal›flma ve kariyer sosyallefl-mesi, büyük ölçüde sosyalleflme araçlar›yla ya-flam boyunca sürer. Genel olarak formel ve informel olmak üzere iki tür sos-yalleflme arac› vard›r.

‹nformel sosyalleflme araçlar›: Genelde aileler ilk ve en önemli sosyalleflmearaçlar›d›r. Ekonomik davran›flla ilgili olarak aileler, çocuklar›n çal›flmaya yöne-lik tutumlar›n› ve kariyer süreçlerini etkiler. “‹syankâr çocuk” imaj›na ra¤men,çocuklar genellikle aileleri ile ayn› mesleklere girerler. Bu süreç mesleki mirasolarak adland›r›l›r. Baz› durumlarda mesleki miras, aileler çocuklar›n› aile ifllet-melerine getirdiklerinde bafllar ve öncelikle s›radan ifller yapan çocuklar dahasonra orada yönetici olurlar. Mesleki miras baz› durumlarda da spesifik meslek-ler için sosyalleflmeyi kapsar. Ailenin yan› s›ra arkadafl çevresi de bir baflkaönemli informel sosyalleflme arac›d›r. Yafl›tlar, birer rol modeli oluflturabilirlerveya kariyer sürecinde enformasyon sa¤layabilirler. Medya, kariyer sosyalleflme-si sürecinde bir baflka önemli araçt›r. Televizyon, filmler, gazeteler, kitaplar, iflleilgili rol modellerinde hâlâ en önemli kaynaklard›r. Ancak medya nadiren iflle il-gili gerçekçidir.

Formel sosyalleflme araçlar›: Aile, arkadafl çevresi, medya gibi informel sosyal-leflme araçlar› yan›nda, okul ve ifl çevresi gibi formel mesleki sosyalleflme araçlar›da bulunmaktad›r. Örne¤in; okullarda meslek seçimi konusunda tavsiyeler söz ko-nusudur. Bu rehberlikler ço¤u kere ö¤rencilerin meslek tercihlerini etkiler. Yine ifl-verenler belki de en önemli formel kariyer sosyalleflmesi arac›d›r. Her meslek ken-dine özgü vas›flar ve kiflilik özellikleri ister.

272. Ünite - Ekonomi

Resim 2.2

Karl Marx

Resim 2.3

Çat›flmac›yaklafl›mc›lar,kapitalizminkendisinin birçeliflki oldu¤unuöngörerek uzunvadede kendikendisini yokedece¤ini iddiaederler.

Kaynak: http://www.arastiralim.comtagkapitalizmpage4

ENDÜSTR‹ TOPLUMUNDA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹

Bilimsel Yönetim Anlay›fl› ve ‹nsan ‹liflkileri OkuluWeber’den farkl› olarak Taylor bilim adam› de¤il bir mühendistir. Dolay›s›yla We-ber’in örgütlere iliflkin çal›flmalar›ndaki teorik boyuttaki a¤›rl›¤›n yerini Taylor’dadaha çok uygulamaya yönelik boyut al›r.

Bunun yan›nda Taylor, iflin örgütlenmesi ko-nusunda Weberyen teoriden büyük ölçüde et-kilenmifltir. Dolay›s›yla Taylor’un bilimsel yö-netim yaklafl›m› ile Weber’in bürokratik örgütkuram› aras›nda büyük ölçüde benzerlikler sözkonusudur.

Bilgiyi iflin incelenmesine uygulayan Taylor,önce iflin analizini daha sonra da mühendisli¤i-ni yapm›flt›r. Bilindi¤i gibi Taylor’un ifl kavram›-n› incelemeye bafllad›¤› dönemde iflçilerle iflve-renler aras›nda oldukça fliddetli gerilimler mev-cuttur. Ancak Taylor’a göre bu çat›flma gereksiz-dir. E¤er verimlilik art›r›labilirse hem iflçiler hemde iflverenler bundan kazançl› ç›kacakt›r. Nite-kim daha sonra uygulamaya geçirilen Taylor’unbu görüflleri kadar çok az insan›n görüfllerininentelektüel tarihte etkili oldu¤u, baz› yazarlar

taraf›ndan iddia edilmektedir (Drucker,1994:55).Taylor ve onu izleyenler incelenen konuyu çok daha fazla s›n›rlayarak bir ta-

raftan içinde bulunduklar› durumun tarihsel özelliklerini ve kiflisel formasyonlar›-n›, öte yandan da rutin üretim iflinin gerçeklefltirilmesinde makinelere ek olarak in-

san kullan›m›n› incelemifllerdir. ‹nsanlar›n istihdam›-na iliflkin temel sorunlar› ortaya koymaya çal›flarakbunlara iliflkin çözüm yollar› getirmifl ve rutin üre-tim ifllerinde yap›lan faaliyetlerin belirlenmesininmümkün oldu¤unu göstermifller ve daha çok örgü-tün mekanik boyutu ile ilgilenmifllerdir (March & Si-mon, 1975:14). Atölyelerde ve bürolarda yap›lan veönemli bir hüner gerektirmemekle birlikte süreklitekrarlanan iflleri inceleyen Taylor’un önermeleri(ya da daha do¤ru bir ifade ile yöntemleri) flunlard›r(March & Simon,1975:21; Etzioni,1964:22): • Bir ifli yapmak için “en iyi tek yolu” bulmak ama-c›yla zaman ve yöntem araflt›rmas›n› kullan›n. En iyiyöntem, günlük üretimi en yüksek ortalama düzeyeç›karan yönetim anlay›fl›d›r.

• ‹flçiler, her iki el hareketlerini an›nda do¤al olarak yapabilir hâle gelmelidir. • ‹fli en iyi ve en h›zl› bir biçimde yapabilmesi için iflçiyi özendirin. Bu amaç-

la bütün aletlerin yerleri sabit ve tan›mlanm›fl olmal›d›r.• ‹flçiye verilen ücret ile onun performans› aras›nda yak›n iliflki olmal›d›r. ‹flçi

standart üretim düzeyine eriflti¤i zaman, günlük ücret d›fl›nda belli bir ekprim verilerek motive edilmelidir.


Resim 2.4

Taylor örgütlereiliflkinçal›flmalar›n›uygulamayayönelik yapm›flt›r.

Resim 2.5

Taylor ifllerin atölyeve bürolarda önemlibir hünergerektirmeden süreklitekrarlanan flekildeyap›lmas›n›gerçeklefltirmifltir.

Kaynak:http://www.canaktan.orgyonetimyonetim-teorilerianasayfa-teoriler.htm

‹flçinin çal›flmas›n› kuflatan yöntemde, makinelerin h›z›, ifl öncelikleri gibi ko-flullar› düzenlemek için uzmanlaflm›fl kimseler kullan›lmal›d›r. Özetle belirtmek ge-rekirse mevcut teoriler içinde en deterministik ve teknokratik karakterli olan(Grint,1992:117) Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n temel karakteristikleri flun-lard›r ( Hicks&Gullett, 1992:117):

• Babadan kalma yönetim anlay›fl› yerine bilimsel yönetimin tesisi• Çat›flma de¤il uyum• Bireycilik de¤il ifl birli¤i• S›n›rl› üretim yerine, maksimum üretim• Her insan›n etkinli¤inin ve refah›n›n maksimum düzeyde art›r›lmas›d›r.Bu anlay›fl büyük ölçüde, hem sosyalist hem de kapitalist sistemlerde iflçinin

tembel oldu¤u, insan›n do¤as› gere¤i çal›flmay› sevmedi¤i ve sorumluluktan kaç›n-d›¤› varsay›mlar›na dayan›r. Nitekim insan›n iflten kaytarmas›n›n genel bir kural ol-du¤unu söyleyen Troçki’nin “insan tembel bir hayvand›r” sözü büyük ölçüde bumantalitenin bir ürünüdür.

Taylor’un görüflleri sendikalar taraf›ndan büyük tepki görmüfl olmas›na ra¤menuygulamada öncelikle ABD’de büyük ra¤bet görmüfltür. Özellikle Henry Ford’unkitle üretimini öngören ve 20. yüzy›la damgas›n› vuran yönetim anlay›fl›n›n temel-lerini; bu iflin de¤erlendirilerek küçük parçalara bölünmesini ve standartlaflt›r›lma-s›n› öngören yönetim anlay›fl›na dayand›rd›¤›n› görüyoruz. Bu sayede endüstri ön-cesi toplumun çal›flma al›flkanl›klar›na sahip iflçilerin verimlilikleri çok daha kolaybir flekilde art›r›labilmifltir. Taylor’un fikirlerinin uygulamaya geçirilmesinden son-ra tüm ileri ülkelerde verimlilik elli kat artm›flt›r. Bu verimlilik patlamas›ndan iflve-renler kadar iflçiler ve toplumun di¤er üyeleri de faydalanm›flt›r. 1930 y›l›na geldi-¤imiz zaman Taylor’un bilimsel yönetimi gerek sendikalar›n gerekse ayd›nlar›nkarfl› ç›kmalar›na ra¤men, geliflmifl ülkelerin tümünü sarm›flt›r. Sonuçta Marx’›nproleteri art›k orta s›n›f›n temsilcileri hâline gelmeye bafllam›flt›r (Drucker,1994:62).

Daha sonraki y›llarda ise gerek Taylor’un ilkeleri do¤rultusunda, gerekse Mayove haleflerince farkl› bir çizgide, endüstriyel iflin örgütlenmesi konusunda endüs-tri sosyolojisinin teorisine önemli katk›lar yap›lm›flt›r (Öncü,1982:30). Örgüt teori-sinde “insan iliflkileri” ekolü olarak an›lan bu teori, Taylorist ilkelere göre örgütlen-melerin çal›flanlar› ihmal etti¤ini, onlar› sadece maddi unsurlarla motive edilebile-cek bir homo economicus olarak ele ald›¤›n›, oysa çal›flan kiflilerin her fleydenönce insan oldu¤u ve bunun ihmal edilmesinin iflçiler kadar verimlili¤i art›rmak is-teyen iflletmeler aç›s›ndan da sak›ncalar yaratabilece¤ini ileri sürmüfltür.

Teorik planda büyük yank›lar yapan “insan iliflkileri ekolü”nün temel varsay›m-lar›n› Douglas McGroger (1970: 39-40) flu flekilde s›ralamaktad›r:

• ‹flte fiziki ve zihni çaban›n harcanmas› oyun ya da dinlenme kadar do¤ald›r.Tayloristlerin görüfllerinin aksine s›radan bir insan, do¤ufltan iflten nefret et-mez. ‹fl bir doyum kayna¤› oldu¤u müddetçe iflçi onu severek yapar ancakceza kayna¤› hâline dönüfltü¤ü zaman yapmaktan kaçar.

• D›flar›dan denetim ve ceza ile korkutma çal›flanlar› örgütsel amaçlara yö-neltecek tek yol de¤ildir. Ba¤l› olduklar› amaçlar do¤rultusunda çal›flaninsanlar, kendi kendilerini yönetme ve kendi kendilerini denetim yolla-r›n› kullan›rlar.

• Amaçlara ba¤l›l›k onlar›n elde edilmeleriyle ilgili olarak ödüllere ba¤l›d›r.Bu ödüllerin en önemlisi ise benli¤in doyurulmas› ve gerçeklefltirilmesidir.Bu örgütsel amaçlar›n gerçeklefltirilmesi ile de sa¤lanabilir.


Proleterya: ‹flçi S›n›f›

Homo Economicus:Maksimum fayda peflindekoflan, ak›lc› hareket edenve kendi ç›karlar›n› düflüneninsan.

• Uygun bir ortamda s›radan bir kifli sorumlulu¤u sadece kabul etmeyi de¤il,ayn› zamanda aramay› da ö¤renir. Sorumluluktan kaç›nma, h›rs yoksunlu¤uve güvenli¤e afl›r› önem verme gibi özellikler genellikle tecrübeler sonucun-da elde edilir; yoksa do¤ufltan gelen özellik de¤ildirler.

• Örgütsel sorunlar›n çözümünde insanlar gerekli yarat›c›l›k ve ustal›¤a sahip-tirler.

• Ça¤dafl endüstri toplumunda normal insan›n yeteneklerinin sadece bir k›s-m›ndan yararlan›lmaktad›r.

Örgütü ve çal›flanlar› âdeta mekanik unsurlar olarak gören Taylorist görüfller-den farkl› olarak iflin örgütlenmesinde sosyolojik ve psikolojik unsurlar› ön planaç›kartan “insan iliflkileri” ekolünün günümüzde çok daha fazla do¤rulanan bu var-say›mlar› 1930’lu y›llarda ortaya at›lmas›na ra¤men uygulamada Taylorist görüfllerkadar etkili olmam›flt›r.

Taylor’›n çal›flan› mekaniklefltirdi¤i ifl modelinin iflin örgütlenmesi konusunda endüstrisosyolojisine nas›l bir katk›s› olmufltur.

Fordizm: Kitle ÜretimiTaylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygulamadaki temsilcisi Henry Ford olmufl-tur. Ford bu ilkelerden hareketle kendi otomobil fabrikas›nda siparifl usulü üretim-den kitle hâlinde seri üretime yönelmifltir. ‹leri düzeyde ifl bölümü ve standartlafl-may›, son derece kat› bir biçimde uygulayarak verimlilikte büyük art›fllar sa¤la-m›flt›r.

Bu üretim biçiminde en önemli unsur, birçok kiflinin inand›¤› gibi hareket edenmontaj hatt› de¤ildir. Daha çok parçalar›n birbirlerinin yerine tam ve uyumlu birbiçimde konulabilecek flekilde de¤ifltirilebilir ve birbirine ba¤lanmas›n›n son dere-

ce basit olmas›nin çok daha önemli oldu¤u id-dia edilmektedir. Yine kitle üretim biçimindemontajc›n›n, c›vata s›kmak ya da üretilen herarabaya bir tekerlek takmak gibi, sadece tekbir ifli vard›r. Montaj iflçisinin parça ›smarlama-s›, aletlerini tamir etmesi, kalite kontrolü yap-mas› ve hatta yan›ndaki iflçilerin ne yapt›¤›n›bilmesi dahi gerekmemektedir. Bunun yerinekafas›n› önüne e¤ip baflka fleyler düflünmekte-dir. Bu parçalar›n nas›l bir araya geldi¤ini dü-flünmek ise endüstri mühendisinin görevidir.Buna karfl›l›k sadece birkaç dakikal›k e¤itimdengeçen montaj iflçisi son derece kat› bir disipliniçinde belirli rutin iflleri tekrar tekrar yerine ge-tirmektedir. Montaj hatt›ndaki iflçiler araba par-

çalar› kadar kolay de¤ifltirilebilmektedir. Bu sü-reçte iflçinin herhangi bir görüfl bildirmesi söz konusu de¤ildir. Örne¤in, iflçi bir ara-c›n hatal› çal›flmas›n› dahi bildirememekteydi. Bu tür görevler ustabafl› ve endüstrimühendisine aitti. Ayr›ca Ford iflgücünü, sadece iflçiler aras›nda de¤il mühendislerdede bölmüfltür. Baz› endüstri mühendisleri montaj ifllemlerinde uzmanlafl›rken di¤er-leri de tek parçalar› imal etmeye tahsis edilmifl makinelerin iflletiminde uzmanlaflm›fl-t›r. Baz› imalat mühendisleri montaj donan›m›n›n tasar›m›nda uzmanlafl›rken di¤er-leri her özel parça için belli makineler tasarlamaktad›rlar. Baz› ürün mühendisleri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 2.6

Henry Ford: Fordist üretimmodelininkurucusu.

Kaynak:http://www.answers.comtopichenry-ford

motorlar üzerinde, baz›lar› gövde üzerinde, baz›lar› da elektrik sistemleri üzerindeuzmanlaflm›fllard›r. Bilgileri ve fikirleri yönlendiren fakat gerçekte bir otomobilehiç dokunmam›fl ya da fabrikaya girmemifl olan endüstri toplumunun bu “bilgi ifl-çileri” emek sanat ba¤›ml› geçmiflin e¤itimli atölye sahiplerinin ve eski tip fabrikaustabafllar›n›n yerlerini alm›fllard›r. Her ifli kendileri yapan bu iflçi yöneticiler mon-tajc› ile anlaflmakta parçalar›n tasar›m›n› yapmakta, onu yapacak makineleri getir-mekte ve ço¤u zaman atölyede makinelerin iflletimini yönetmektedirler. Bu yeniuzmanlar›n görevi endüstride vas›fs›z iflgücünün kullanaca¤› makineleri tasarla-makt›r (Womack&Jones,1993:27-33).

Kitle üretimi sürecinde kullan›lan makineler niteliksiz iflçilerin kullanabilece¤iflekilde dar amaçl› olarak tasarlanm›flt›r. Emek ile sermaye aras›nda yaflanan yo¤ungerginliklerin de etkisiyle Fordist kitle üretiminde ifl, belirsizliklerden korunmayaçal›fl›lm›fl (Stinch-Combe,1990:62-3) ve iflçiler birbirlerinin yerine kolayca ikameedilebilecek flekilde örgütlenmifltir. Bunun yan›nda iflçi, karar sürecinin de bütü-nüyle d›fl›nda tutulmufltur. Di¤er bir ifade ile iflçinin üretim üzerindeki kontrolü ta-mamen ortadan kald›r›lmaya çal›fl›lm›fl ve iflçilerin tatmini büyük ölçüde ücret art›-fl›yla sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r (Yentürk,1993:44).

Özetle belirtmek gerekirse kitle üretim biçiminin temel özellikleri flunlard›r (Al-len, 1992:185):

• Standart parçalar›n birlefltirilmesi, özel amaçl› makinelerin kullan›m›, iflgü-cünün vas›f yönünden fragmantasyonu ve montaj hatt›,

• Büyük hacimli kitle üretimi yoluyla sa¤lanan ölçek ekonomileri,• Gümrük duvarlar› yoluyla korunan pazarlarda, uzun süreli standart mal

üretimi, • Büyük fabrikalarda yar› vas›fl› kitle iflçileri ile yüksek ücretli iflçilerin kon-

santrasyonu,• Merkezî yönetim taraf›ndan karakterize edilen iflin örgütlenmesinin hiyerar-

flik ve bürokratik biçimi,• Arz, talep ve refah dengeleri ve Keynezyen politikalar taraf›ndan düzenle-

nen ulusal devlet ekonomilerinin yönetimi,• Kitle üretimi ve kitle tüketimi aras›ndaki ba¤lant›n›n mevcudiyeti. Endüstri toplumunun flekillenmesinde oldukça etkili olan Fordist üretim bi-

çiminin yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte fabrika endüstri toplumunun merkezihâline gelmifltir. Böylece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim kurumlar›ndanaile yap›s›na kadar her alana daha çok nüfuz eder olmufltur. Örne¤in; e¤itimkurumlar› bir taraftan kitle e¤itimi çerçevesinde okuma-yazma, hesap ve birazda tarih bilgisinin yan› s›ra ö¤rencilere endüstrinin gerektirdi¤i; her fleyi zama-n›nda yapmak ve söz dinlemek gibi montaj hatt›n›n taleplerine uygun bireyleryetifltirmifltir. Bununla iflçinin ifle zaman›nda gelip gitmesi, amirlerinin ve yöne-ticilerinin verece¤i emirleri tart›flmadan yerine getirmesi, büroda ya da makine-nin bafl›nda standartlaflt›r›lm›fl rutin iflleri b›kmadan yapmas›n›n ö¤retilmesiamaçlanm›flt›r (Toffler, 1981:53). Asl›nda bu süreç 19. yüzy›lda bafllat›lm›fl ol-makla birlikte 20. yüzy›lda Fordist kitle üretim süreci ile birlikte çok daha yay-g›nlaflt›r›lm›flt›r.

Bunun yan›nda Fordist kitle üretiminin yayg›nlaflmas› endüstri toplumundasendikalar, meslek kurulufllar› gibi kitle örgütlerinin de güçlenerek geliflmeleri-ne ve bunlar›n yan› s›ra kitle iletiflim araçlar› ile kitle kültürünün de yükselifli-ne yol açm›fl; toplumsal yap›da çok köklü dönüflümleri beraberinde getirmifltir.


Kitle üretimi 20. yüzy›lda egemenli¤ini büyük ölçüde sosyo-kültürel unsurla-r›n varl›¤› ile sürdürebilmifltir. Örne¤in; kitle tüketimi anlay›fl›ndaki bir gerileme70’li y›llar›n sonras›nda görüldü¤ü gibi kitle üretimi sürecinde de oldukça ciddikrizlerin yaflanmas›na yol açm›flt›r.

Durkheim’in toplumsal farkl›laflma sürecinin art›fl›yla birlikte ortaya ç›kt›¤›n›söyledi¤i “bireysellik” olgusu, kitle üretiminin yayg›nl›k kazanmas›yla yani fabrika-da, e¤itimde, iletiflimde, mimaride ve tüketimde giderek artan standartlaflma ilebirlikte son derece zay›flam›flt›r. Rejimleri ne olursa olsun bu kitleselleflmenin etki-siyle Kerr ve arkadafllar›n›n (1960) vurgulad›¤› flekilde endüstrileflmifl ülkeler ara-s›nda da giderek artan bir benzeflmeye tan›k olunmufltur.

Öte yandan kitleselleflmifl endüstriyel standart üretim düzeniyle bu toplumunkültürel ve siyasal mant›¤›n› oluflturan modernizm teorileri aras›nda da büyük pa-ralellikler söz konusu olmufltur (Jeanniere, 1993:21). Yükselifliyle üretim sürecindemaliyetlerin düflüflünde ve toplumsal yap›lar›n de¤iflmesinde büyük rol oynayankitle üretimi zamanla tüm dünyaya yay›lm›flt›r ve bunu ilk kullanan firmalar aç›s›n-dan söz konusu rekabet avantaj› da böylece ortadan kalkm›flt›r.

Fordist üretim biçiminin yayg›nlaflmas›n›n endüstri toplumunun flekillenmesinde nas›l et-kileri olmufltur?

Fordizmin Krizi1970’li y›llar dünyada genel ekonomik krizle birlikte kitle üretiminin de krize gir-di¤i y›llard›r. Kitle üretiminin varl›¤›n› sürdürebilmesi standart tüketim kal›plar› veistikrarl› pazarlar›n mevcudiyeti ile yak›ndan ilgilidir. Ayr›ca kitle üretiminde pazar-lar hem kitlesel olarak üretilmifl mallar için yeterli hem de büyük ölçekli firmalar›nmaliyetlerini amorti edebilmesi için istikrarl› olmal›d›r. 1970’li y›llara kadar gerekulusal gerekse uluslararas› piyasalar kitle üretimi için oldukça müsait olmufltur(Yentürk, 1993:44). Bu dönemde uygulanan Keynezyen politikalarla desteklenen“refah devleti” uygulamalar› piyasalar› geniflleterek kitle üretimi için oldukça uy-gun bir ortam sa¤lam›flt›r (Loveman&Sengenberger,1990:2).

Yukar›da belirtilen tarihten sonra ise piyasalarda genel bir istikrars›zl›k görül-meye bafllanm›flt›r. Ayr›ca giderek ucuzlayan teknolojinin küçük ve orta ölçekli fir-malara geçmiflten farkl› olarak büyükler karfl›s›nda rekabet edebilme flans› verme-si piyasalarda rekabetin daha çok k›z›flmas›na ve dolay›s›yla kitle üretiminin de da-ha çok krize girmesine yol açm›flt›r. Rekabetin artt›¤› bu dönemde giderek daha


Kitle Üretimi: ‹flin küçükparçalara bölünerek büyükmiktarlarda üretilmesi

Resim 2.7

Ford fabrikas›ndançal›flmaya örnekler

Kaynak: http://www.sustainablecityblog.com/2009/06/retool-the-auto-industry/http://asitoughttobe.com20110420henry-ford-socialist

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

çok seçene¤e sahip hâle gelen tüketici de daha fazla “nazlan›r” hâle gelmifltir. Do-lay›s›yla esnekli¤i olmayan ve büyük stoklarla çal›flan dev firmalar, talepleri k›sasürede de¤iflen oldukça “nazl›” tüketicilerden oluflan istikrars›z piyasalarda eskiavantajlar›n› kaybederek yaflam mücadelesi vermeye bafllam›fllard›r.

1970’li y›llar dünyada genel ekonomik krizle birlikte kitle üretiminin de krize girdi¤iy›llard›r.

Bunun yan› s›ra 70’li y›llar›n sonundan itibaren baz› ülkelerin, talebi canland›r-may› öngören Keynesyen politikalardan s›k› para politikas›n› öngören Friedmanc›politikalara yönelmifl olmas›n›n etkisiyle, talepte daralmalar›n da ortaya ç›kmas›kitle üretiminin çok daha olumsuz etkilenmesine yol açm›flt›r (Yentürk, 1993:47).Özellikle petrol fiyatlar›n›n art›fl› devletlerin sosyal refah harcamalar›n› k›smalar›naneden olmufltur. Ancak kitle üretiminin çözülmesinde yukar›da an›lan faktörlerind›fl›nda teknolojik geliflmenin çeflitlili¤i ve “siparifl usulü çal›flma”y› ucuzlatm›fl ol-mas›, kitle üretiminin avantajlar›n› ortadan kald›rm›flt›r. Böylece geçmiflte kitle üre-timinin rasyonel örgütlenmesi olarak kabul edilen kat› bürokratik yap›lanmalar ye-ni toplumun ve ekonominin gereksinimlerine cevap veremez olmufltur. Di¤er birifadeyle, 70’lerdeki petrol krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da ölümüanlam›na gelmifltir.

POST-ENDÜSTR‹YEL ÇA⁄DA ‹fi‹N ÖRGÜTLENMES‹Post-endüstriyel topluma geçiflin etkisini en çok hissettirdi¤i alan›n çal›flma hayat›olmas›ndan dolay›, önemli ölçüde buradaki gereksinimlerin de etkisiyle ortaya ç›-kan teknolojik de¤iflmeler, ço¤u kez de¤iflimin ana kayna¤›n› teflkil etmifltir. ‹flindönüflüm sürecinde ise çal›flma yaflam›n›n motor gücünü teflebbüsler oluflturmak-tad›r (Oscarsson, 1991:18).

Standartlaflman›n SonuÖzellikle 1970’li y›llardan itibaren ar-tan rekabet ortam›nda faaliyette bulu-nan iflletmeler yeniden yap›lanma sü-recine girmifllerdir. Çünkü kitle üreti-mi için gerekli olan piyasalar büyükölçüde doyma sürecine girmifl ve re-kabet ise çok daha fazla fliddetlenmifl-tir. Yine ucuzlayan ve yayg›nlaflan tek-nolojiler sayesinde kitle iletiflim araç-lar›nda tekeller k›r›lmaya bafllanm›flve toplumsal farkl›laflma ve dolay›s›y-la bireyselleflme güç kazanmaya bafl-lam›flt›r. Tüketici art›k kendisine su-nulan çeflitli ürünler karfl›s›nda gerçekanlamda krall›¤›n› ilan etmifltir. Bir ürün-den di¤erine çok daha kolay geçer hâle gelmifltir. Sürekli en iyi ve en ucuz malado¤ru de¤iflen ve farkl›laflan tüketicinin taleplerine kitle üretimi cevap veremez hâ-le gelmifltir. Eski yöntemlerle çal›flan, yani kitlesel üretimde bulunan dev firmalarkarfl›s›nda, daha küçük ve esnek firmalar pazarlarda daha avantajl› hâle gelmeyebafllam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 2.8

1970'li y›llardanitibaren artanrekabet ortam›ndafaaliyette bulunaniflletmeler yenidenyap›lanma sürecinegirmifllerdir.

Kaynak: http://www.designworldonline.comarticles238611New-Lean-Manufacturing-Podcast-from-Bosch-Rexroth.aspx

Ayr›ca Fordizmin kitle üretimi anlay›fl›na karfl› ç›k›lmas›nda, ekonomik faktör-ler yan›nda, onun beraberinde getirmifl oldu¤u bireyin konumunu geri plana iten,yeknesak hâle dönüfltürülmüfl yaflam biçiminin de etkisi olmufltur. Bilindi¤i flekil-de afl›r› ifl bölümünü öngören kitle üretiminin, bireyin yabanc›laflmas›na yol açm›flolmas›, “Modern Zamanlar” filminde ya da “‹nsan ‹liflkileri” ekolünde oldu¤u gibiayd›nlardan oldukça sert elefltiriler alm›flt›r.

Geçmiflte kitle hâlinde standartlaflt›r›lm›fl üretimde bulunan firmalar daha esnekve daha mobil örgütlenme biçimine yönelmifllerdir. Bu yöneliflte 1974 Petrol kri-zinden sonra dünyan›n do¤al kaynaklar› bak›m›ndan en yoksul ülkelerinden biriolan Japonya’n›n özellikle mikro elektronik alan›nda yapt›¤› at›l›mlarla öncülü¤üüstlendi¤ini görmekteyiz.

Bunun yan› s›ra enformasyon toplumuna geçifl sürecinde Taylorizm gibi en-düstri toplumunun ürünü olan ve Weber taraf›ndan rasyonel organizasyon biçi-mi olarak sunulan bürokratik örgütlenme de kat› ve hantal yap›s›yla günümü-zün gereksinimlerine cevap veremez hâle gelmifltir.Bugün bürokratik örgütlen-me oldukça sert elefltiriler almaya devam etmektedir. Bu örgütlenme biçimi bu-gün kat›l›kla ve çok farkl›laflm›fl müflteri taleplerine cevap verememekle suçlan-maktad›r. Bu nedenle firmalar bürokratik formaliteleri mümkün oldu¤unca enaza indirmeye çal›flmaktad›r. Sadece bununla kalmay›p bürokratik örgütlenme-ye paralel iflleyen kitle üretimi anlay›fl› yerine küçük ve orta ölçeklerde esneküretim anlay›fl›n› ön plana ç›kartan bir örgütlenmeye do¤ru bir yönelifl de ivmekazanm›flt›r.

1970’lerdeki petrol krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da krizi an-lam›na gelmektedir. Ayr›ca bu tarihten sonra özellikle enformasyon teknolojile-ri alan›ndaki geliflmeler, toplumsal dönüflüm sürecinde derin etkiler yapmayabafllam›fllard›r. Hizmet sektöründe h›zl› bir geliflme gözlenmifltir. Dünya ticaretibüyük ölçüde artm›fl ve ulusal pazarlar›n önemi giderek azalm›flt›r. Ayr›ca ürün-lerin yaflam süreleri k›salm›flt›r (Oscarsson, 1991:19). Örne¤in Ford’un, ModelT’yi tüm bir nesil için üretmesine karfl›l›k, günümüzde piyasaya ç›kan bir bilgi-sayar›n ömrü en çok iki y›ld›r (Hammer, 1994:16). Bu süre her geçen gün dahada k›salmaktad›r.

1970’lerdeki petrol krizi ayn› zamanda eski endüstri toplumunun da krizi anlam›nagelmektedir.

Tüketicinin tamamen krall›¤›n› ilan etmesi sonucu endüstride nas›l bir de¤iflim ol-mufltur?

‹flin Yeniden Örgütlenmesi: Esnek ya da Yal›n Üretim70’lerin sonlar›ndan itibaren kitle üretiminin krize girmesi neticesinde iflin örgüt-lenmesinde yeni aray›fllar bafllam›flt›r. Ortaya ç›kan bu üretim biçimi Lash ve Urrygibi baz› sosyologlar taraf›ndan çok net bir görünüm sergilemedi¤inden sermaye-nin düzensiz yeniden yap›lanmas› ya da örgütsüz kapitalizm (disorganized capi-talism) olarak tan›mlamaktad›r.

Ancak bugün yeni üretim düzenini tan›mlamada en çok kullan›lan esnek üre-tim kavram›d›r. Giderek yayg›nl›k kazanan bu üretim biçiminde iflin örgütlenme-sinin geçmiflten farkl› olarak çok köklü bir dönüflüme u¤rad›¤›na tan›k olmaktay›z.‹flgücünün niteli¤inde ve sendikalar›n fonksiyonlar›nda ve önemlerinde de¤iflme-ler ortaya ç›kmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Esnek Üretim: Taleptekifarkl›laflmalar göz önündebulundurularak ve teknolojietkin kullan›larak yap›lanüretim fleklidir.

Enformasyon toplumu, Masuda’n›n (Masuda,1990:46) da vurgulad›¤› flekildebüyük ölçüde küreselleflmenin egemen oldu¤u toplum biçimidir. Dolay›s›yla butoplumda uluslararas› rekabet son derece önemlidir ve firmalar bu süreçte en ka-liteliyi en ucuza üretmek zorundad›rlar. Bir mal›n üretimini ise do¤al olarak en iyionu üreten bilir. Dolay›s›yla en kalitelinin üretilmesi isteniyorsa iflin örgütlenmesisürecince o mal› üreten kiflinin karar sürecine dâhil edilmesi gerekmektedir.

Japon Toyoto firmas›, yerel pazar›n darl›¤›, buna karfl›l›k araç talebinin çeflitlili-¤i gibi faktörlerin de bask›s›yla ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra Amerikal› ve Avru-pal› firmalara göre daha esnek bir örgütlenmeyi tercih etmifltir. Sonuçta Japonlarbu uygulamadan oldukça baflar›l› sonuçlar elde etmifllerdir. 70’li y›llarda ise ortayaç›kan kriz bütün sanayileflmifl ülkelerde üretim biçimlerinin yeniden sorgulanma-s›na yol açm›flt›r. Dolay›s›yla Japonya ç›k›fll› bu yeni esnek üretim biçimi di¤er fak-törlerin de etkisiyle son 20 y›lda tüm dünyada yayg›n hâle gelmifltir.

Yeni anlay›fl›n önemli unsurlar›ndan birisini Schumacer’›n ifadesiyle “küçük gü-zeldir” ilkesi oluflturmaktad›r. Çünkü kitle üretimi yapan dev firmalar›n istikrars›zpiyasalara karfl› küçük firmalar kadar uyum gösteremedi¤i anlay›fl› oldukça yayg›n-d›r. Bu anlay›fla göre sadece esnek uzmanlaflm›fl küçük firmalar kriz flartlar›na da-ha kolay uyum sa¤layabilirler. Ancak hem ölçek ekonomilerinden yararlan›p hemde mikro elektronik teknolojilerini adapte ederek istikrars›z küçük taleplerin ayr›ayr› dikkate al›nabilece¤i üretim sistemleriyle yeni çal›flma düzenine adapte edile-bilece¤i de iddia edilmektedir. Birinci yaklafl›m için ‹talya örne¤i s›kça verilmekte,ikinci yaklafl›m için ise Japon firmalar›n›n baflar›lar› örnek olarak gösterilmektedir.Ancak ölçek ekonomisiyle amaçlanan 70 öncesi farkl› bir dönemin mant›¤› ile üre-tim kastedilmedi¤i gibi, sadece yeni ortamda küçük firmalar›n yaflayabilece¤i dekastedilmemektedir (Yentürk,1993:49). Bir di¤er ifadeyle bugün genel e¤ilim kü-çülmekten yana olsa bile baz› sektörler (örne¤in otomotiv) Drucker’›n da belirtti¤igibi hâlâ büyük olmay› gerektirmektedir.

Bunun yan› s›ra özellikle bir Japon firmas› olan Toyota’n›n üretim biçimindenesinlenerek gelifltirilen ve Toyotaizm denilen anlay›fl›n bir parças› olan örgütlen-me biçimine göre kitle üretiminin standartlaflma anlay›fl›ndan farkl› olarak ürünfarkl›laflmas›n›n art›r›lmas› yoluna gidildi¤ini görüyoruz. Çünkü bireyselli¤in güç-lendi¤i ve ayn› mal› üreten firma say›s›n›n artm›fl oldu¤u günümüzde, tüketicininsürekli de¤iflen taleplerine uygun mal› en h›zl› flekilde üretmek, firmalar›n yaflaya-bilmesi için hayati önem tafl›maktad›r.

Bunun yan› s›ra kitle üretiminin bant üretimi yerine yeni üretim biçimi içeri-sinde bilgisayarlarla desteklenmifl modül üretimi ön plana ç›km›flt›r. Standart üre-tim mant›¤› çerçevesinde tek bir amaç için tasarlanan makinelerin yerlerini, yeniüretim biçimine uygun olarak esnek makinelerin almaya bafllad›¤›n› görmekteyiz.

‹flin yeniden örgütlenmesi sürecinde çat›flma yerine iflbirli¤i; makine temposun-da çal›flma yerine de bant üretiminden ba¤›ms›z çal›flma tercih edilmeye bafllan-m›flt›r. Dolay›s›yla çal›flan bireyin makineyle iliflkisi de¤iflmektedir.


Toyotaizm: Üretim veyönetimde sürekli iyilefltirmeyaklafl›m› ile hatas›z üretimgerçeklefltirme.

Bir tür esnek üretim biçimi olan yal›n üretimin temel felsefesi, Japon toplumu-nun de¤erleriyle de yak›ndan ilgilidir. Japonlar›n grup kültürü, ifl yerine afl›r› ba¤-l›l›¤› öngören ifl ahlak› ve ömür boyu istihdam gibi uygulamalar, yeni üretim biçi-mi için uygun bir kurumsal ya da kültürel ortam oluflturmufltur.

Ancak Fordist-Taylorist görüfllere alternatif olarak Toyota firmas›ndaki uygula-malardan esinlenerek gelifltirilen iflin örgütlenmesindeki bu yeni yaklafl›m ile1930’larda Amerika’da Hawthorne araflt›rmalar› ile ortaya at›lan “insan iliflkileri”ekolünün varsay›mlar› aras›nda da paralellikler söz konusudur. Örne¤in, otoritenindaha ›l›ml› hâle getirilmesi, bireyselli¤in ön plana ç›kart›lmas› ve çal›flanlar›n kararsürecine kat›lmalar› gibi. Dolay›s›yla bu yaklafl›m Japonya’da gelifltirilmifl olsa bilebütünüyle sadece Japonlara özgü bir yönetim biçimi olarak görülmemelidir.

K›saca belirtmek gerekirse esnek ya da yal›n üretimin özelliklerini flu flekilde s›-ralayabiliriz (Preffer,1995:61):

• Fazla iflçiler de dâhil olmak üzere, stok fazlal›¤› kald›r›l›r,• Kalite ve etkinlik do¤ru orant›l› kabul edilir; kaliteden taviz verilemez,• Bir üründen di¤erine h›zla de¤iflebilme yetene¤ine önem verilir,• Üretim sürecini gerekli flekilde anlayan çok becerikli elemanlar vard›r,• E¤itime gerekli flekilde önem verilir,• ‹yi e¤itimli iflçileri elde tutmaya önem verilir,• Ücret sistemi, flirketin, tesisin ve bireyin performans›na k›smen ba¤l›d›r,• Statü engelleri azalt›l›r,• Yüksek ba¤l›l›¤a dayal› ifl uygulamalar› vard›r.Böylece firmalar esnekleflme ile bir taraftan üzerlerindeki fazla yükleri kald›r›r-

ken di¤er taraftan da üretim sürecinde sahip olacaklar› belirleme yetkisinin art›fl›y-la de¤iflime daha kolay adapte olur hâle gelmektedirler.


Resim 2.9

Charlie Chaplin’in Modern Zamanlar filminde elefltirilen (fordist kitlesel üretim sisteminde) çal›flanbireyin makina ile iliflkisi (Solda) günümüzdeki bilgisayarlarla desteklenmifl modül (esnek) üretiminde(Sa¤da) oldukça farkl›laflm›flt›r

Kaynak: http://salihcenap.wordpress.com20110424modern-zamanlarhttp://www.abprotek.com

Bunun yan›nda esnek örgütlenmeye yönelik geliflmelerin tam karfl›s›nda yeralanlar da vard›r. Örne¤in ünlü “Harward Business Review”da ç›kan bir makale-de GM ve Toyoto’nun ortakl›¤› olan Kaliforniya’da Foremont tesislerindeki uygu-lamadan hareketle Taylorist görüfllerin tekrar öne ç›kart›ld›¤›n› görmekteyiz. Buaraflt›rmaya göre ad› geçen yerdeki fabrikada uygulanan Taylorist “Time and mo-tion” yöntemi sadece ifl yerinde verimlili¤in ve kalitenin art›r›lmas›na de¤il, ayn›zamanda iflçilerin de daha iyi motive olmalar›na yol açm›flt›r. Yine ayn› uygula-ma neticesinde esnek üretim teorisyenlerinin varsay›mlar›n›n tam aksi istikamet-te ö¤renmenin ve sürekli iyileflmenin de ortaya ç›kt›¤› vurgulanmaktad›r. Bu daflunu göstermektedir ki yeni çal›flma düzeninde, gerek tar›m toplumundaki, ge-rekse endüstri toplumundaki gibi, sorunlara her yerde her zaman geçerli kat›, tekbir yöntemle yaklaflmak mümkün de¤ildir. Yeni çal›flma düzeninde baflar› çokde¤iflik yollarla elde edilebilir. Mevcut teknolojiler bireylere ve iflletmelere büyükbir esneklik kazand›rm›flt›r. Yine yukar›da belirtilen görüfller esnek örgütlenmeteorisini bütünüyle yanl›fllamamaktad›r. Çünkü günümüzde özellikle yeni ifllerdeküçüklük, çeviklik, bürokratik formalitelerin azl›¤› ve esneklik dolay›s›yla sürat-lilik büyük bir avantaj olarak kabul edilmekle birlikte özellikle otomotiv gibivaktiyle “endüstrilerin endüstrisi” olarak kabul edilen baz› sektörler hâlâ büyükolmay› gerektirmektedir.


Resim 2.10

Zay›f ergonomik süreçtasar›m›n›n veya

organizasyonel kurgununsonucu olarak fazla insanhareketi çaba ve ifllemler

Gerekli olmayan, de¤erkatmayan, malzeme, bilgi

ve insan hareketi

Yetersiz proses tan›mlar›,karmafl›kl›k ve standards›zl›k

sebebiyle müflterinin istedi¤indendaha az veya daha fazla ifl yap›lmas›

Spesifikasyon ve üretilen ürünaras›ndaki farktan dolay› fireveya tekrar iflleme do¤mas›

Gecikmebekleme sonucu

at›l insan,makina kayna¤›

Müflterinin hangi ürünü, nekadar ve ne zaman istedi¤i ilegerçekte üretilen aras›ndaki

fark

Uygunsuz düzeyde( az ya da çok) malzeme,ürün, ara stok veya bilgi

HAREKET

STOK

TAfiIMASÜREÇVER‹MS‹ZL‹⁄‹

HATALAR

ZAMAN

FAZLA ÜRET‹M

1

2

3

45

6

7

Esnek Üretim modelinde sürekli iyilefltirme esast›r.

Kaynak: http://www.eneraconsulting.comtagyalin-dusunce

Post-endüstriyel Ça¤›n ‹flleri ve ÖrgütleriBaz› yazarlar endüstriyel üretim alan›nda art›k verimlilik devriminin sona erdi¤igörüflündedir. fiöyle ki 1950’li y›llarda imalat ifli yapan ya da eflya tafl›yan insanlartüm geliflmifl ülkelerde ço¤unlu¤u oluflturmaktayd›. 1990’l› y›llara gelindi¤inde isebu say› toplam iflgücünün beflte birine düflmüfltür. 2010 y›l›nda da bu rakam muh-temelen toplam iflgücünün onda birinden fazla olamayacakt›r. Dolay›s›yla enfor-masyon toplumunda imalat, tar›m, madencilik ve ulaflt›rma dallar›ndaki beden ifl-çilerinin verimini art›rmak art›k kendi bafl›na servet yaratamaz hâle gelecektir. En-formasyon toplumunda zenginli¤in kayna¤› beden iflçisi olmayanlar›n yani bilgi ifl-çilerinin veriminin art›r›lmas›ndan geçecektir (Drucker, 1994:4). Dolay›s›yla endüs-triyel üretimden farkl› süreçlere tabi hizmet/ bilgi/enformasyon üretiminin egemenoldu¤u enformasyon toplumunda iflin yeniden örgütlenmesi bir zorunluluk olarakortaya ç›kmaktad›r.

Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kaym›fl olmas› do¤al olarak sade-ce imalat sektöründe iflin örgütlenmesinde baz› de¤iflmeler getirmekte de¤il ayn›zamanda toplumdaki sektörel da¤›l›m içinde bilgi/enformasyon sektörünün a¤›rl›-¤›nda da önemli de¤ifliklikler ortaya ç›karmaktad›r. Bu süreçte özellikle bilgi iflle-ri, merkezî bir öneme sahip olmaktad›r.

Ancak bununla imalat›n bütü-nüyle ortadan kalkaca¤› düflü-nülmemelidir. Tar›m toplumun-dan endüstri toplumuna geçifl,tar›msal üretimi azaltmam›fl, ak-sine art›rm›flt›r. Ancak yine de ta-r›m›n pay› gerek istihdam, ge-rekse toplam has›la içinde sonderece gerilemifltir. Benzer flekil-de endüstri toplumundan enfor-masyon toplumuna geçiflte en-düstriyel üretimi bütünüyle orta-dan kald›rmayacakt›r; buna kar-fl›l›k endüstriyel üretimin a¤›rl›¤›göreli olarak gerilemeye devamedecektir.

Yeni teknolojiler yukar›da davurguland›¤› gibi, zaman ve mekân kavram›n› de¤ifltirmesi dolay›s›yla örgütlerdeyeri ve zaman› da de¤iflken hâle getirmifl; bir di¤er ifade ile standartlaflmadanuzaklaflmaya bafllanm›flt›r. ‹fl yerkürenin her yerinde her zaman yap›labilir hâlegelmifltir. Dolay›s›yla gelecekte kültürel çeflitlilik esas olacakt›r; farkl› etnik gruplarberaber çal›flacakt›r. Bunun yan› s›ra örgütlerde hiyerarflik yap›lar h›zla çözülecek-tir. Enformasyon teknolojilerinin sa¤lad›¤› avantajla muhtemelen tek kiflilik müte-flebbisler ordusunun ortaya ç›kmas› mümkün gözükmektedir. Örgütler h›zla de¤i-flen ifl atmosferinde, de¤iflimin nispeten daha yavafl oldu¤u tar›m ve endüstri top-lumunun örgütlerinden farkl› olarak bu de¤iflime ayak uyduracak ve projeler üre-tip çözüm getirecek tak›m çal›flmalar›n›n geçici süreler çal›flmalar›na tan›k oluna-cakt›r (Paker,1993:25-30).


Resim 2.11

Yeni toplumun merkeziimalattan bilgiyekaym›flt›r.

Kaynak:http://www.bilgicagi.comYazilar1689-bilgi_toplumu_caginda_mahremiyet.aspx

Bunun yan› s›ra endüstriyel üretiminyap›s›nda da çok köklü dönüflümler or-taya ç›kmas› beklenmektedir. Yar›n›nfabrikas› çok daha fazla bilgisayar kul-lan›m› ile karakterize edilecektir (Rü-rup, 1993:47). Örne¤in, Workplace 2000(Boyet & Conn, 1991:2-7) adl› bir çal›fl-maya göre iflletmeler, müflteri talepleri-ne adapte olabilmek amac›yla bugün-künden çok daha esnek olacakt›r. Yineesnekli¤in yan› s›ra yarat›c›l›k da sonderece önemli olacakt›r. Yeni örgütler-de enformasyon ak›fl›nda da büyük öl-çüde de¤ifliklik ortaya ç›kacak ve enfor-masyonun paylafl›m› en hayati konular-dan birisini oluflturacakt›r. Çünkü yeniteknolojiler paylafl›m› kolaylaflt›rmaktad›r. Ayr›ca ayn› çal›flmaya göre iflçiler, yö-netsel kontrolden daha çok kendi kendilerini kontrol edeceklerdir. Öte yandandönüflüm kaç›n›lmazd›r çünkü küresel rekabet de art›fl göstermektedir.

Bu küresel rekabet ortam›nda e¤itim, iflletmelerin en önemli sorununu olufltur-maktad›r. Okullarda oldu¤u gibi iflletmeler de kendi içlerinde e¤itimi ön plana ç›-kartmak zorunda kalmaktad›rlar (Stone, 1991:46). Art›k örgütlerde Taylor, Ford gi-bi geliflmeleri ö¤renen bir kiflinin olmas› yetmemektedir. Bundan böyle birinin te-peden düflünüp bulmas› ve örgütte geriye kalan herkesin bu büyük stratejistinemirlerini dinliyor olmas› mümkün de¤ildir. Çünkü gelecekte di¤erlerinin önünegeçecek örgütler, kiflilerin bir örgütün tüm seviyelerinde ö¤renme yükümlülük vekapasitesini, nas›l de¤erlendirebilece¤ini keflfedenler olacakt›r (Senge, 1993:12).Aksi takdirde iflletmelerin giderek fliddetlenen rekabet ortam›na uyum sa¤lamalar›imkâns›z hâle gelmektedir.

Baz› senaryolara göre bugünkü ileri düzeyde endüstrileflmifl ülkelerin gelecek-te, endüstriyel üretim yerine, iflin tasar›m› ya da teorik bilginin üretimiyle meflgulolan ofisler hâline dönüflebilece¤i; flimdiki geliflmekte olan ülkelerin ise gelecekteimalat ifliyle meflgul olan fabrikalar olabilece¤i tart›fl›lmaktad›r. Ancak bugünkü ge-liflmifl ülkelerin özellikle stratejik ürünlerin imalat›n›, yar›n geliflmekte olan ülkele-re devredebilece¤ini düflünmek oldukça güçtür.

Enformasyon toplumuna geçifl geçmiflten büyük ölçüde bir kopufl anlam›nagelmektedir. Yak›n zamanlara kadar bilgi gerektiren çok az ifl söz konusudur. Bil-gi bu toplumlarda günümüzdekinden farkl› bir anlama ve iflleve sahiptir. Bir di¤erifade ile bilgi bu toplumlarda bir zorunluluktan daha çok bir süstür. Örne¤in, 19.yüzy›l Amerikan ifl dünyas›n› kuranlar aras›nda yaln›zca banker J.P. Morgan adl›birisinin ileri say›labilecek bir e¤itimi oldu¤u ileri sürülmektedir. O da üniversiteyib›rakm›fl birisidir. Oysa günümüz enformasyon toplumlar›na bakt›¤›m›z zamanüniversite mezunlar›n›n say›lar›nda ola¤anüstü bir art›fl›n mevcudiyeti göze çarp-maktad›r (Drucker; 1994).

Daha önce de vurguland›¤› gibi enformasyon toplumu imalata de¤il, hizmet vedolay›s›yla enformasyon/bilgi üretimine dayanan toplumdur. Nitekim Amerika Bir-leflik Devletleri’nde 80’li y›llarda yafland›¤› flekilde imalat sektörü neredeyse çökü-


Resim 2.12

Günümüzde iflyerkürenin heryerinde her zamanyap›labilir hâlegelmifltir.

flün efli¤ine gelmifltir. Özellikle krizde olan sektörlere bakt›¤›m›z zaman bunlar›ngeleneksel endüstriler oldu¤unu görmekteyiz.

1970’li y›llarda Amerika’da yarat›lan 19 milyon yeni iflin 17 milyonunu hizmetsektörü iflleri oluflturmaktad›r. Bu ifllerin büyük bölümü ise bilgi iflleridir (Naisbitt,1987). Ayr›ca endüstri devrimiyle üreticilikten ç›km›fl ve sadece tüketici konumu-na düflmüfl olan ailenin, enformasyon toplumunda üretim sürecinde, geçmifltenfarkl› flekilde de olsa tekrar merkezî önem kazanmaya bafllad›¤›n› görmekteyiz. Ni-tekim aile ifllerinin say›s›nda da bir art›fl gözlenmektedir.

Öte yandan enformasyon toplumunun ana eksenini oluflturan bilgi ifllerinin ör-gütlenmesinin Weberyen anlamda kat› bürokratik ya da Taylorist yöntemlerle ya-p›labilmesi oldukça güçtür. Geçmiflte bu yöntemler endüstriyel üretim sürecindene kadar ifllevsel olmufl olsalar da bugün yeni toplumun ifllerini, standart, kat› vehiyerarflik yöntemlerle örgütlemek mümkün de¤ildir. Bürokratik tutuculuk de¤ifli-me adapte olabilmek için yap›lan çabalar›n önündeki en büyük engel olarak gös-terilmektedir (Thurman,1993:12).

Bu yöntemler yarat›c›l›¤› teflvik eden yöntemler de¤ildir, aksine çal›flanlara stan-dartlaflt›r›lm›fl kitle üretiminin talimatlar›n› makine temposunda b›kmadan tekrartekrar yapmay› empoze ederler. Emirler hep yukar›dan verilir ve ço¤u zaman çal›-flanlar›n fikirlerinin al›nmas›na gerek duyulmaz. Bu yöntemler imalat sektörününegemen oldu¤u, çal›flanlar›n vas›f düzeylerinin yüksek olmad›¤› ve mevcut çal›flmadüzeninin de¤erlerinin içsellefltirilmedi¤i koflullarda olumlu sonuçlar vermifltir. An-cak günümüzde yükselmekte olan enformasyon toplumunun en önemli karakteris-ti¤ini oluflturan bilgi üretiminin esas oldu¤u iflleri, mal üretimini dikkate alarak ya-p›lan ifl örgütlenmesi yöntemleriyle yapabilmek mümkün de¤ildir.

Bilgi üretimi her fleyden önce onu üreten bireyin yarat›c›l›¤›n› ön plana ç›kart-may› gerektirir. Bu da yukar›dan dayat›lan kat› çal›flma kurallar›yla yerine getirile-mez. Tam aksine mevcut üretim sürecinde çal›flanlara geçmiflten daha çok birey-sel sorumluluk düflmektedir. Yine bu süreçte çal›flanlar›n karar sürecine kat›lma-lar› gerekti¤i görüflü de yayg›nl›k kazanmaktad›r. Ancak bu kat›l›m endüstri top-lumlar›nda gözledi¤imiz motivasyon sürecinin bir parças› olmaktan çok, bugünkalite kontrol çemberleri örne¤inde oldu¤u gibi, “bir ifli en iyi yapan bilir” anlay›-fl›na dayanmaktad›r.

Modernist ve postmodernist örgütleri karfl›laflt›rd›¤›m›zda fonksiyonel s›ralama-da bürokrasinin yerini demokrasi, hiyerarflinin yerini piyasa almaktad›r. Koordi-nasyon ve kontrol ise endüstri toplumunun modernist örgütlerinde yetki verme-meye dayanmas›na karfl›l›k, enformasyon ça¤›n›n postmodernist örgütlerinde da-ha çok yetki devri ön plana ç›kmaktad›r. Misyon, hedef ve stratejiler aç›s›ndanbakt›¤›m›zda ise uzmanlaflman›n yerini, postmodernist örgütlerde yay›lma almak-tad›r. Mümkün oldu¤unca dar bir alanda afl›r› uzmanlaflmadan kaç›n›lmaktad›r.

Modernist örgütlerden farkl› olarak post-modernist örgütler büyük ölçüde gü-vene dayanmaktad›r. Karfl›l›kl› güven, bugün insan kaynaklar› yönetiminin en çoküzerinde durdu¤u ba¤l›l›k, aidiyet duygusu ve tak›m çal›flmas› gibi kavramlarla dayak›ndan iliflkilidir.

Enformasyon ça¤›n›n örgütlerinde insanlar hem birbirinden izole olmadan sü-rekli bir diyalog içinde çal›flacaklar hem de çok daha vas›fl›, ba¤›ms›z ve mobil ola-caklard›r (Alsene, 1994:657).


Üçüncü SektörEnformasyon toplumunun sosyal yap›s›n›n nüvesini, insanlar›n kendi istekleri ilekat›lm›fl olduklar› gönüllü kurulufllar (yani üçüncü sektör) oluflturacakt›r (Masuda,1990:120). Nitekim Amerika gibi enformasyon toplumu sürecinde olan ülkelerdebu kâr amaçs›z izciler, K›z›lhaç, kiliseler vb. gönüllü kurulufllar›n üye say›lar›ndaola¤anüstü bir art›fl gözlenen bu sektörde 80 milyondan fazla insan (yani her ikiyetiflkinden biri) haftada befl saatini, bir veya birden fazla kurulufl için çal›flarak ge-çirmektedir. Dolay›s›yla böylesine bir geliflme toplum yap›s›nda da (iflin örgütlen-mesi dâhil) oldukça önemli de¤iflmeleri beraberinde getirecektir. Nitekim Drucker,iflletmelerin ç›karaca¤› dersleri flöyle s›ralar: Kâr amaçs›z kurulufllar bilgi iflçilerininnas›l kullan›laca¤›n›, gerekli olan fleylerle aç›k-seçik görev tan›m›n›, bir davayainançla ve tutkuyla ba¤lanmay›, kendi kendini denetlemeyi, amaçlar do¤rultusun-da yönetimi, sürekli ö¤renme ve ö¤retmeyi, zor ifller beklemeyi fakat karfl›l›¤›ndayetki vermeyi, liyakat ve al›nan sonuçlar›n sorumlulu¤unu tafl›yabilmeyi ö¤retmifl-tir. Böylece iflinde yeterince yetki ve mücadele f›rsat› ile baflar› ortam› bulamayaninsanlar, bu arzular›n› gönüllü kurulufllarda çok daha kolay tatmin edebilir hâlegelmifllerdir (Drucker. 1993:229-64).

Bugün hükümetlerin cevap veremedi¤i sosyal sorunlar›n çözülmesinde katk›dabulunan üçüncü sektör kurulufllar›, Amerikan toplumunun en önemli ay›rt ediciözelliklerinden birisi hâline gelmifltir (Drucker,1994). Ayr›ca giderek bireyselli¤inartt›¤› enformasyon ça¤›nda insanlar, endüstri uygarl›¤›nda yok say›lan, ait olma,sayg› görme, kendini gerçeklefltirme gibi arzular›n› gönüllü kurulufllar içinde ger-çeklefltirme f›rsat› bulmaktad›rlar.

ÇALIfiMANIN GELECE⁄‹Bat› dillerinde “çal›flma” anlam›na gelen travail, Latince’de bir tür iflkence aletiolan tripalium’dan türemifltir. Yine Romal›lar’›n kulland›¤› labour sözcü¤ü de“zahmet, yorgunluk, ac›, ›zd›rap” gibi ça¤r›fl›mlara sahiptir. Bizde de “emek” söz-cü¤ü - bat› dillerine benzer biçimde - “s›k›nt›, zahmet ve yorgunluk” anlam›na gel-mektedir.Yani, geçmiflte çal›flmak kölelere özgü, afla¤›l›k bir ifl ya da ceza olarakgörülmüfltür. Antik ça¤ filozoflar›, birçok konuda ihtilaf hâlinde olmalar›na ra¤-men, çal›flman›n kölelere özgü afla¤›l›k bir ifl oldu¤u konusunda hemfikirolmufllard›r. Çal›flma, modern ça¤da endüstrileflme sürecine paralel olarak toplum-sal yaflamda merkezî bir önem kazanm›flt›r. Pre-endüstriyel toplumlar›n “do¤al in-san”› için çal›flma, geçim için yap›lan bir süreçtir, asla “toplumsal bütünlük” unsu-ru olmam›fl ve “özel alan”a hapsedilmifltir.

Pre-endüstriyel toplumlarda insanlar flimdikinden daha az çal›flmaktad›r. Butoplumlarda çal›flma, büyük ölçüde atadan kalma do¤al yaflam ritmine ba¤l›,sezgisel bir hünerdir. Gorz’un da ifade etti¤i gibi sanayileflmenin bafllang›ç y›l-lar›nda iflçilerin sürekli tam gün çal›flmay› istememeleri ilk fabrikalar›n çökme-sine yol açm›flt›r. Bu dönemde kilise, çal›flma kültürünü yaratma yolunda, ka-pitalizmin “entelektüel ordusu” gibi çal›flm›flt›r. Özellikle Protestanl›k, hedonistyaflam biçimine ve gösterifl tüketimine karfl› ç›km›fl çok çal›flmay› kutsallaflt›r-m›flt›r.

Bunun yan› s›ra modern dünyan›n ekonomik organizasyonlar› ve e¤itim ku-rumlar› da güçlü bir çal›flma disiplini/eti¤i oluflturulmas›nda önemli ifllevlergörmüfltür. ‹nsanl›¤›n son 300 y›l›na damgas›n› vuran “modern/endüstriyel top-lum,” bir “çal›flma toplumu” olmufltur. Çal›flma bir tür, “maddi ihtiyaçlar› karfl›-


lama” ya da “zenginlik yaratma” sürecinin ötesine geçmifl, insanlara “kendini ger-çeklefltirme” imkân› sunmufl ve “kimlik” kazand›rm›flt›r. Ancak bugün, yeni birekonomik ve toplumsal düzene geçiflin sorguland›¤› ça¤›m›zda “çal›flman›n sonu”üzerinde en çok düflünülen konular›n bafl›nda gelmektedir.

19. yüzy›l›n endüstriyel düzeninde y›lda yaklafl›k befl bin saat çal›flan iflçiler,1900 y›l›nda yaklafl›k üç bin iki yüz saat çal›flmaya bafllam›fllard›r. Attali’ye göre buoran, geliflmifl ülkelerde bin saate kadar inecek ve çal›flmaya adanan süre beflte bi-re gerileyecektir.Yazar, gelecekte çal›flanlar›n yar›dan fazlas›n›n ücret almayaca¤›n›,ücretlilerin ne tam zamanl› çal›flaca¤›n› ne de s›n›rl› bir sözleflme ile iflletmeye ba¤-l› olaca¤›n› ifade ediyor. ‹flyerine gitmeden çal›flma, istihdam›n yar›s›n› oluflturacakve insanlar bir flirketin hem orta¤› hem de kendi iflvereni olabileceklerdir.

Weber’in de belirtti¤i flekilde, endüstriyel düzenin yükselifline paralel bir biçim-de, ev ile iflin ayr›lmas› (duygusal/kiflisel iliflkiler ile çal›flma iliflkileri birbirindenayr›larak) toplumsal rasyonalizasyon için uygun bir zemin haz›rlam›flt›r. Bu sayedemodern toplumun alamet-i farikas› olan rasyonalite, ekonomiden kültüre bütünüy-le toplumsal dokuyu derinden etkilemifltir.

Ancak günümüzün yeni dijital ekonomik düzeni içinde avukatlar, dan›flmanlar,reklamc›lar, ö¤retim üyeleri vb. giderek artan biçimde enformasyon teknolojileri-nin sundu¤u imkânlarla ifllerini evlerinden yapabilir hâle gelmektedir. Endüstriyeldevrimin aksine enformasyon devrimi, birçok meslek grubunda ev ile ifli yenidenbir araya getirmektedir. Bu da do¤al olarak sadece çal›flma hayat›n› de¤il, aile ilifl-kilerinden serbest zaman etkinliklerine kadar birçok alanda ekonomik ve toplum-sal iliflkileri dönüfltürecektir. Bütün bu geliflmelerin bir sonucu olarak “ücretli ça-l›flman›n sonu”nun geldi¤i konusunda kayg›lar da artmaktad›r. Örne¤in Rifkin’egöre, yeni zeki makineler birçok alanda, insanlar›n yerine geçmektedir; yani “ça-l›flman›n sonu” gelmifltir.

Dahrendorf’un “üçte iki” kuram›na göre de gelecekte iflgücünün “üçte ikisi” iflbulurken “üçte biri” çal›flma hayat›n›n d›fl›nda kalacakt›r. Bu da çal›flma hayat›ndavas›fl› iflçilerle di¤erleri aras›nda bir kutuplaflmaya yol açacakt›r. Bir baflka öngörü-ye göre de gelecek 50 y›l içinde, yar›m düzine vas›fl› iflçi ile otomobil fabrikalar›n-da üretim gerçeklefltirilebilecektir. Asl›nda, ücretli iflin sonuna iliflkin kayg›lar› ifa-de eden görüflleri daha da uzatmak mümkün. Ancak ortada bir gerçek var ki “ça-l›flman›n sonu” tezleri abart›l› olsa bile bildi¤imiz ekonomik, toplumsal ve kültüreldüzenin “sonu”na geliyoruz.

Bir yazar›n ifadesiyle “çal›flman›n dünyas› de¤ifliyor”. De¤iflen bu yeni düzeniçinde çal›flanlar›n varl›¤›n› koruyabilmelerinin yolu, sahip olduklar› vas›flardan vebunu sürekli bir üst düzeyde yenileyebilmelerinden geçiyor. Niteli¤i ve çal›flman›ngerçeklefltirildi¤i mekânlar flimdikinden çok farkl› olsa bile bugün oldu¤u gibi ya-r›n da çal›flma olacakt›r. ‹nsanl›k görünür bir gelecekte çal›flarak “varolma”ya de-vam edecektir. Ancak yeni çal›flma düzeni, e¤itim düzeyinin çok düflük oldu¤u bi-zim gibi ülkelerde toplumun geneli e¤er gerekli vas›flarla donat›lmazsa daha geniflkitlelerin çal›flma hayat›ndan d›fllanmas›na yol açacakt›r. Orta ve uzun vadede top-lumun yeni çal›flma düzenin gerektirdi¤i vas›flarla donat›lmas›, ekonomik ve siya-sal istikrar›n sa¤lanmas› kadar önemlidir.



Ekonomik düzenin farkl› yönlerine odaklanan

sosyolojik yaklafl›mlar› aç›klamak

Sosyolojide, ekonomik düzenin farkl› yönlerineodaklanan, üç farkl› yaklafl›mdan bahsedebiliriz.Bunlar: “Fonksiyonalizm”, “Çat›flmac› Yaklafl›m”ve “Sembolik Etkileflim Yaklafl›m›.” Fonksiyona-list teoriler, daha çok toplumda istikrar›n nas›lsürdürülece¤i ile ilgilenirler. Fonksiyonalistler,serbest piyasa ve kâr aray›fl›n› öne ç›kartan kapi-talist sistemin, mallar›n ve hizmetlerin da¤›t›m›ile üretimin teflvikini yeterince iyi sa¤lad›¤›na ina-n›r. E¤er yeni bir hizmet ve ürün için bir piyasa(talep) var ise baz› giriflimciler büyük bir mem-nuniyetle onu keflfedecekler ve sonra ondan kârelde edeceklerdir. Fonksiyonalistler, ekonomi vesiyasal kurumlar aras›nda yak›n bir iliflki oldu¤u-nu iddia eder. Onlara göre bu iliflki, toplumunkaynaklar›n›n yönlendirilmesinde etkinli¤i art›-r›r. Fonksiyonalist perspektife göre kapitalist top-lumlar, sürekli yenilik içinde olduklar› için çev-relerindeki de¤iflime daha iyi uyum sa¤lam›fllar-d›r. ‹stikrar konusunu vurgulayan fonksiyonalistyaklafl›m›n aksine çat›flma kuramlar›, ekonomikdüzenin istikrars›zl›¤›n› vurgular. Hatta baz› ça-t›flmac› yaklafl›mlar, kapitalizmin kendisinin bir

çeliflki oldu¤unu iddia ederek, uzun vadede ken-di kendisini yok edece¤ini iddia ederler. Çat›fl-mac› yaklafl›m›n temellerini, Karl Marks ortayaatm›flt›r. Marks ve di¤er çat›flmac› kuramc›lar ser-best piyasan›n, s›n›f çat›flmas›na ve iflgücününyabanc›laflmas›na yol açt›¤›na inan›r. Fonksiyo-nalist ve çat›flmac› yaklafl›mlar, ekonomik düze-nin iflleyifli ve sonuçlar› üzerinde dururken, sem-bolik etkileflim yaklafl›m›, bireyler, gruplar ve eko-

nomi aras›ndaki etkileflimi konu al›r. Birçok sem-bolik etkileflimci, kariyer sosyalleflmesinin etkisi-ni vurgularlar; özellikle de çal›flma ve kariyerhakk›ndaki düflünce biçimimiz ile edinilen bilgisüreciyle ilgilenir. Çal›flma ve kariyer sosyallefl-mesi, büyük ölçüde sosyalleflme araçlar›yla ya-flam boyunca sürer. Genel olarak formel ve in-formel olmak üzere iki tür sosyalleflme arac› var-d›r. Genelde aileler ilk ve en önemli informelsosyalleflme araçlar›d›r. Arkadafl çevresi bir bafl-

ka önemli informel sosyalleflme arac›d›r. Yafl›tlar,birer rol modelleri oluflturabilirler veya kariyersürecinde enformasyon sa¤layabilirler. Aile, ar-kadafl çevresi, medya gibi informel sosyalleflmearaçlar› yan›nda, okul ve ifl çevresi gibi, formelmeslekî sosyalleflme yer al›r.

Taylorist bilimsel yönetim anlay›fl›n› özetletmek.

Weber’den farkl› olarak Taylor bir bilim adam›de¤il bir mühendistir. Dolay›s›yla Weber’in ör-gütlere iliflkin çal›flmalar›ndaki teorik boyuttakia¤›rl›¤›n yerini Taylor’da daha çok uygulamayayönelik boyut al›r. Bilgiyi iflin incelenmesine uy-gulayan Taylor iflin analizini, daha sonra da mü-hendisli¤ini yapm›flt›r. Taylor’un bilimsel yöne-tim anlay›fl›n›n temel karakteristikleri flunlard›r:Babadan kalma yönetim anlay›fl› yerine bilimselyönetimin tesisi, çat›flma de¤il uyum, bireycilikde¤il iflbirli¤i, s›n›rl› üretim yerine maksimumüretim ,her insan›n etkinli¤inin ve refah›n›n mak-simum düzeyde art›r›lmas›d›r. Taylorist anlay›flbüyük ölçüde, hem sosyalist hem de kapitalistsistemlerde iflçinin tembel oldu¤u, insan›n do¤a-s› gere¤i çal›flmay› sevmedi¤i ve sorumluluktankaç›nd›¤› varsay›mlar›na dayan›r. Taylor’un gö-rüflleri özellikle sendikalar taraf›ndan büyük tep-ki alm›fl olmas›na ra¤men uygulamada önceliklede ABD’de büyük ra¤bet görmüfltür. ÖzellikleHenry Ford’un kitle üretimini öngören ve 20.yüzy›la damgas›n› vuran yönetim anlay›fl›n›n te-mellerini, bu iflin de¤erlendirilerek küçük parça-lara bölünmesini ve standartlaflt›r›lmas›n› öngö-ren, yönetim anlay›fl›na dayand›rd›¤›n› görüyo-ruz. Bu sayede endüstri öncesi toplumun vas›fve çal›flma al›flkanl›klar›na sahip iflçilerin verim-leri çok daha kolay bir flekilde art›r›labilmifltir.Taylor’un fikirlerinin uygulamaya geçirilmesin-den sonra tüm ileri ülkelerde verim elli kat›naç›km›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Endüstri toplumunun flekillenmesini Fordist yak-

lafl›m üzerinden aç›klamak.

Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygula-mada temsilcisi Henry Ford olmufltur. Ford bu il-kelerden hareketle kendi otomobil fabrikas›ndasiparifl usulü üretimden kitle hâlinde seri üretimeyönelmifltir. ‹leri düzeyde ifl bölümü ve standart-laflmay› son derece kat› bir biçimde uygulayarakverimlilikte büyük art›fllar sa¤lam›flt›r. Bu üretimbiçiminde en önemli unsur birçok kiflinin inand›-¤› gibi hareket eden montaj hatt› de¤ildir. Dahaçok parçalar›n birbirlerinin yerine tam ve tutarl›bir biçimde konulabilecek flekilde de¤ifltirilebilirve birbirine ba¤lanmas›n›n son derece basitolmas›n›n çok daha önemli oldu¤u iddia edil-mektedir. Yine kitle üretim biçiminde montajc›-n›n sadece tek bir ifli vard›r. Birkaç dakikal›k e¤i-timden geçen montaj iflçisi son derece kat› bir di-siplin içinde belirli rutin iflleri tekrar tekrar yeri-ne getirmektedir. Montaj hatt›ndaki iflçiler arabaparçalar› kadar kolay de¤ifltirilebilmektedir.Busüreçte iflçinin herhangi bir görüfl bildirmesi sözkonusu de¤ildir. Ayr›ca Ford iflgücünü, sadeceiflçiler aras›nda de¤il mühendislikte de bölmüfl-tür. Baz› endüstri mühendisleri montaj ifllemle-rinde uzmanlafl›rken di¤erleri tek parçalar› imaletmeye tahsis edilmifl makinelerin iflletiminde uz-manlaflm›flt›r. Endüstri toplumunun flekillenme-sinde oldukça etkili olan Fordist üretim biçimi-nin yayg›nl›k kazanmas›yla birlikte fabrika en-düstri toplumunun merkezi hâline gelmifltir. Böy-lece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim kurum-lar›ndan aile yap›s›na kadar her alana daha çoknüfuz eder olmufltur. Bunun yan›nda Fordist kit-le üretiminin yayg›nlaflmas› endüstri toplumundasendikalar, meslek kurulufllar› gibi kitle örgütle-rinin de güçlenerek geliflmelerine ve bunlar›n ya-n› s›ra kitle iletiflim araçlar› ile kitle tüketimi vekitle kültürünün de yükselifline yol açm›fl; top-lumsal yap›da çok köklü dönüflümleri beraberin-de getirmifltir.

‹flin yeniden örgütlenmesi sonucunda yal›n üre-

tim sisteminin getirdi¤i yenilikleri de¤erlendirmek.

70’lerin sonlar›ndan itibaren kitle üretiminin kri-ze girmesi neticesinde iflin örgütlenmesinde yeniaray›fllar bafllam›flt›r. Esnek üretim biçiminde iflinörgütlenmesinin geçmiflten farkl› olarak çok kök-lü bir dönüflüme u¤rad›¤›na tan›k olmaktay›z.Enformasyon toplumda uluslararas› rekabet sonderece önemlidir ve firmalar bu süreçte en kali-teliyi en ucuza üretmek zorundad›rlar. Bir mal›nüretimini ise do¤al olarak en iyi onu üreten kiflibilir. Dolay›s›yla en kalitelinin üretilmesi isteni-yorsa iflin örgütlenmesi sürecince o mal› üretenkiflinin karar sürecine dâhil edilmesi gerekmek-tedir. Japon Toyota firmas›, ‹kinci Dünya Sava-fl›’ndan sonra Amerikal› ve Avrupal› firmalara gö-re daha esnek bir örgütlenmeyi tercih etmifltir.Sonuçta Japonlar bu uygulamadan oldukça bafla-r›l› sonuçlar elde etmifllerdir. Japonya ç›k›fll› buyeni esnek üretim biçimi di¤er faktörlerin de et-kisiyle son 20 y›lda tüm dünyada yayg›n hâle gel-mifltir. Bunun yan› s›ra özellikle bir Japon firma-s› olan Toyota’n›n üretim biçiminden esinlene-rek gelifltirilen ve Toyotaizm denilen anlay›fl›nbir parças› olan örgütlenme biçimine göre kitleüretiminin standartlaflma anlay›fl›ndan farkl› ola-rak ürün farkl›laflmas›n›n art›r›lmas› yoluna gidil-di¤ini görüyoruz. Çünkü bireyselli¤in güçlendi¤ive ayn› mal› üreten firma say›s›n›n artm›fl oldu¤ugünümüzde, tüketicinin sürekli de¤iflen taleple-rine uygun mal› en h›zl› flekilde üretmek, firma-lar›n yaflayabilmesi için hayati önem tafl›makta-d›r. Bunun yan› s›ra kitle üretiminin bant üretimiyerine yeni üretim biçimi içerisinde bilgisayarlar-la desteklenmifl modül üretimin ön plana ç›kt›¤›-n› görmekteyiz. Standart üretim mant›¤› çerçeve-sinde tek amaç için tasarlanan makinelerin yerle-rini, yeni üretim biçimine uygun olarak esnekmakinelerin almaya bafllad›¤›n› görmekteyiz.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Endüstriyel üretim ile post endüstriyel dönüflü-

mün getirdi¤i de¤iflimi aç›klamak.

Yeni toplumun merkezinin imalattan bilgiye kay-m›fl olmas› sadece imalat sektöründe iflin örgüt-lenmesinde baz› de¤iflmeler getirmez. Ayn› za-manda toplumdaki sektörel da¤›l›m içinde bil-gi/enformasyon sektörünün a¤›rl›¤›nda da önem-li de¤ifliklikler ortaya ç›kar›r. Bu süreçte özellik-le bilgi iflleri, merkezî bir öneme sahip olmakta-d›r. Ancak bununla imalat›n bütünüyle ortadankalkaca¤› düflünülmemelidir.Tar›m toplumundanendüstri toplumuna geçifl, tar›msal üretimi azalt-mam›fl, aksine art›rm›flt›r ancak yine de tar›m›npay› gerek istihdam, gerekse toplam has›la için-de son derece gerilemifltir. Benzer flekilde en-düstri toplumundan enformasyon toplumuna ge-çiflte endüstriyel üretimi bütünüyle ortadan kal-d›rmayacakt›r; buna karfl›l›k endüstriyel üretimina¤›rl›¤› göreli olarak gerilemeye devam edecek-tir. Enformasyon toplumunun ana eksenini olufl-turan bilgi ifllerinin örgütlenmesinin Weberyenanlamda kat› bürokratik ya da Taylorist yöntem-lerle yap›labilmesi oldukça güçtür. Bu yöntemlerendüstriyel üretim sürecinde geçmiflte ne kadarifllevsel olurlarsa olsunlar, bugün yeni toplumunifllerini, standart, kat› ve hiyerarflik yöntemlerleörgütlemek mümkün de¤ildir. Bürokratik tutu-culuk de¤iflime adapte olabilmek için yap›lan ça-balar›n önündeki en büyük engel olarak gösteril-mektedir. Emirler hep yukar›dan verilir ve ço¤uzaman çal›flanlar›n fikirlerinin al›nmas›na gerekduyulmaz. Bu yöntemler imalat sektörünün ege-men oldu¤u, çal›flanlar›n vas›f düzeylerinin dü-flük oldu¤u ve mevcut çal›flma düzeninin de¤er-lerini içsellefltiremedi¤i koflullarda olumlu sonuç-lar vermifltir. Ancak günümüzde yükselmekteolan enformasyon toplumunun en önemli karak-teristi¤ini oluflturan bilgi üretiminin esas oldu¤uiflleri, mal üretimini dikkate alarak yap›lan ifl ör-gütlenmesi yöntemleriyle yapabilmek mümkünde¤ildir.Modernist ve postmodernist örgütleri karfl›laflt›r-d›¤›m›zda fonksiyonel s›ralamada bürokrasininyerini demokrasi, hiyerarflinin yerini piyasa al-maktad›r. Koordinasyon ve kontrol ise endüstritoplumunun modernist örgütlerinde yetki ver-memeye dayanmas›na karfl›l›k, enformasyon ça-

¤›n›n postmodernist örgütlerinde daha çok yetkidevri ön plana ç›kmaktad›r. Misyon, hedef vestratejiler aç›s›ndan bakt›¤›m›zda ise uzmanlafl-man›n yerini, postmodernist örgütlerde yay›lmaalmaktad›r. Mümkün oldu¤unca dar bir alandaafl›r› uzmanlaflmadan kaç›n›lmaktad›r. Modernistörgütlerden farkl› olarak postmodernist örgütlerbüyük ölçüde güvene dayanmaktad›r. Karfl›l›kl›güven, bugün insan kaynaklar› yönetiminin ençok üzerinde durdu¤u ba¤l›l›k, aidiyet duygusuve tak›m çal›flmas› gibi kavramlarla da yak›ndaniliflkilidir. Enformasyon ça¤›n›n örgütlerinde in-sanlar hem birbirinden izole olmadan sürekli birdiyalog içinde çal›flacaklar hem de çok daha va-s›fl›, ba¤›ms›z ve mobil olacaklard›r.

Çal›flman›n insan geliflimi üzerindeki etkilerini

özetlemek.

Modern dünyada çal›flma, bir tür, “maddi ihti-yaçlar› karfl›lama” ya da “zenginlik yaratma” sü-recinin ötesine geçmifl, insanlara “kendini ger-

çeklefltirme” imkân› sunmufl ve “kimlik” kazan-d›rm›flt›r. Ancak bugün, yeni bir ekonomik vetoplumsal düzene geçiflin sorguland›¤› ça¤›m›z-da “çal›flman›n sonu” üzerinde en çok düflünü-len konular›n bafl›nda gelmektedir. Enformas-yon devrimi, birçok meslek grubunda ev ile ifliyeniden bir araya getirmektedir. Bu da do¤alolarak sadece çal›flma hayat›n› de¤il, aile iliflki-lerinden serbest zaman etkinliklerine kadar bir-çok alanda ekonomik ve toplumsal iliflkileri dö-nüfltürecektir. Bütün bu geliflmelerin bir sonucuolarak “ücretli çal›flman›n sonu”nun geldi¤i ko-nusunda kayg›lar da artmaktad›r. Bir yazar›n ifa-desiyle “çal›flman›n dünyas› de¤ifliyor”. De¤iflenbu yeni düzen içinde çal›flanlar›n varl›¤›n› koru-yabilmelerinin yolu, sahip olduklar› vas›flardanve bunu sürekli bir üst düzeyde yenileyebilmele-rinden geçiyor. Türkiye gibi ülkelerde toplumungeneli, e¤er gerekli vas›flarla donat›lmazsa geniflkitlelerin çal›flma hayat›ndan d›fllanma tehlikesisöz konusudur. Orta ve uzun vadede toplumun,yeni çal›flma düzenin gerektirdi¤i vas›flarla do-nat›lmas›, ekonomik ve siyasal istikrar›n sa¤lan-mas› kadar önemlidir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi toyotaizm denen örgütlen-me biçimini anlatmaz?

a. Ürün farkl›laflmas›n›n artt›r›lmas› yoluna gidilmifltir.b. Bant üretimi modeli uygulamas›.c. Bilgisayarlarla desteklenmifl modül üretimi ön

plana ç›km›flt›r.d. Üretim biçimine göre esnek makineler kullan›l-

maya bafllam›flt›r.e. ‹flin yeniden örgütlenmesi süresinde çat›flma ye-

rine iflbirli¤i alm›flt›r.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Yal›n Üretim felsefesiniyans›tmamaktad›r?

a. Grup kültürüb. ‹flyerine afl›r› ba¤l›l›¤› öngören ifl ahlak›c. ‹flin gelifltirilmesine tedarik zincirinin de dâhil

edilmesid. Sürekli iyilefltirmee. Stoklu üretim

3. Afla¤›dakilerden hangisi Esnek Üretimin özellikle-rindendir?

a. Bir iflçinin yerine yeni bir iflçi kolayl›kla getirilebilir.b. Bir iflçi birkaç dakikal›k bir e¤itimden sonra iflin

bafl›na geçerc. Standart miktar üretimi gerçeklefltirildikten sonra

ilave yap›lan üretim için performans ücreti verilir.d. Yüksek ba¤l›l›¤a dayal› ifl uygulamalar› vard›re. Stoklu çal›fl›l›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Enformasyon Toplumundazenginli¤in kayna¤›n› oluflturan unsurlardan de¤ildir?

a. Bilgi iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›b. Hizmet üretiminin artmas›c. Beden iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›d. Bilgi sektörünün a¤›rl›k kazanmas›e. Enformasyon iflçilerinin veriminin artt›r›lmas›

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Endüstri toplumu mallar›n üretimi için makine-lerin ve insanlar›n koordinasyonuna dayan›r.

b. Post-endüstriyel toplum bilgi etraf›nda örgütlenir.c. Tar›m toplumlar›nda stratejik kaynak toprak ve

iflgücüdür.d. Endüstri toplumunda sermaye merkezi bir öne-

me sahiptir.e. Endüstri toplumunda sermaye sahipleri e¤itim

ve araflt›rma gelifltirmeye en çok harcamay›yapm›fllard›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi fonksiyonalist yaklafl›m›temsil eder?

a. Toplumda istikrar›n nas›l sürdürülece¤i ile ilgi-lenirler

b. Ekonomik düzenin istikrars›zl›¤›n› vurgularc. Kapitalizmin kendisinin bir çeliflki oldu¤unu id-

dia ederd. Bireyler, gruplar ve ekonomi aras›ndaki etkilefli-

mi konu al›re. Kariyer sosyalleflmesinin etkisini vurdular

7. Afla¤›dakilerden hangisini formel sosyalleflme araç-lar› aras›nda sayamay›z?

a. Okulb. Yarg› kurumlar›c. ‹fl çevresid. Emniyet birimlerie. Arkadafl çevresi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Taylor’un bilimsel yönetimanlay›fl›n›n temel karakteristikleri aras›nda yer almaz?

a. Bilimsel yönetimin tesisib. Babadan kalma yönetim anlay›fl›c. Çat›flma de¤il uyumd. Bireycilik de¤il iflbirli¤ie. S›n›rl› üretim yerine maksimum üretim

9. Afla¤›dakilerden hangisi McGroger’in insan iliflkileriekolünün temel varsay›mlar›ndan biridir?

a. S›radan bir insan do¤ufltan iflten nefret eder.b. D›flar›dan denetim ve ceza ile korkutma çal›flan›

örgütsel amaçlara yöneltecek tek yoldur.c. Amaçlara ba¤l›l›k onlar›n elde edilmeleri ile ilgi-

li olarak cezalara ba¤l›d›r.d. Örgütsel sorunlar›n çözümünde insanlar gerekli

yarat›c›l›k ve ustal›¤a sahiptir.e. Çal›flanlar kendi kendini yönetme ve kendi ken-

dini denetim yollar›n› bir bask› olmadan kulla-namazlar

10. Taylor’un bilimsel yönetim anlay›fl›n›n uygulama-daki temsilcisi kimdir?

a. Robert Boschb. Henry Fordc. John D. Rockefellerd. Andrew Carnegiee. Andrew Mellon



Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bil-di¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibadertde¤ildir. Burada eseneklik vurgulan›r. Bir yandan kat›bürokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararla-r› elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de-¤iflime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, dü-zenlemelere ve formel prosedürlere giderek daha azba¤l› olmalar› isteniyor. Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflin anlam›n› ve dolay›-s›yla onu anlatmak için kulland›¤›m›z kelimeleri de¤ifl-tiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “career” [kariyer] kelimesieskiden tafl›tlar›n [carriage] kulland›¤› bir yolu ifade edi-yordu. Kelime çal›flma ba¤lam›nda kullan›lmaya bafl-land›¤›nda da, kiflinin ekonomik u¤rafllar›n›n bir ömürboyu akt›¤› mecray› anlat›yordu. Esnek kapitalizm, ka-riyerin izledi¤i düz yolu kesti ve çal›flanlar› aniden bir ifltüründen di¤erine yönlendirdi. XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesin-deki “Job” [ifl] kelimesi bir maddenin tafl›nabilir büyük-lükteki bir miktar›n› veya parças›n› ifade ediyordu. Gü-nümüzde esneklik, insanlar›n hayat boyu götürü usulüçal›flmalar›, parça parça ifller yapmalar› fleklinde, ifle es-ki anlam›n› iade eder.Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlarhangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rota-y› seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalistsistem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “ser-best giriflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pekçok dolaylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de,kapitalimin üzerindeki laneti silmenin baflka bir yoluolarak kullan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltirenve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendiyaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›-¤› söyleniyor. Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürür-lükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol bi-çimlerini geçiriyor. Ancak bu yeni kontrol biçimlerinianlamak oldukça zordur. Yeni kapitalizm , genelde oku-naks›z bir iktidar rejimidir. Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onunbelki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kulla-nanlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelime-sinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karak-ter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdakiiliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insa-n›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›ylailintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›niçinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemleneme-yen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› mo-

dern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir.Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzunvadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sa-dakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef içinçaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bu-günkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Herbirimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›-n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z:Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Ka-rakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›nde¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir.Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangiözelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebili-riz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzunvadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan ve-ya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda,karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlaryeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›zaç›kard›¤› sorunlard›r.

Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni

Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stan-bul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-Endüstriyel Ça¤da ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-Endüstriyel Ça¤da ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-Endüstriyel Ça¤da ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-Endüstriyel Ça¤da ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri Toplumunda ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Düzenin Sosyolo-

jik Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekonomik Düzenin Sosyolo-

jik Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri Toplumunda ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri Toplumunda ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstri Toplumunda ‹flin Ör-

gütlenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Taylorist ilkelere göre örgütlenmelerin çal›flanlar› ihmaletti¤ini, onlar› sadece maddi unsurlarla motive edilebi-lecek bir homo economicus olarak ele ald›¤›n›, oysa ça-l›flan kiflilerin her fleyden önce insan oldu¤u ve bununihmal edilmesinin iflçiler kadar verimi art›rmak isteyeniflletmeler aç›s›ndan da sak›ncalar yarataca¤› ortaya ko-nulmufltur. Taylorizm bir taraftan verimlili¤i çok büyükölçüde art›r›rken di¤er taraftan da insan›n ihmal edildi-¤i bir çal›flma düzeninde yabanc›laflman›n artabilece¤i-ni fark etmemizi sa¤lam›flt›r.

S›ra Sizde 2

Fordist üretim biçiminin yayg›nl›k kazanmas›yla birlik-te fabrika endüstri toplumunun merkezi hâline gelmifl-tir. Böylece fabrika, endüstri toplumunda e¤itim ku-rumlar›ndan aile yap›s›na kadar her alana daha çoknüfuz eder olmufltur. E¤itim kurumlar› bir taraftan kit-le e¤itimi çerçevesinde okuma yazma hesap ve birazda tarih bilgisinin yan› s›ra ö¤rencilere endüstrinin ge-rektirdi¤i, her fleyi zaman›nda yapmak, söz dinlemek,gösterileni kafa kullanmadan ö¤renmek gibi montajhatt›n›n taleplerine uygun bireyler yetifltirmifltir. Bu-nunla iflçinin ifle zaman›nda gelip gitmesi, amirlerin veyöneticilerin verece¤i emirleri tart›flmadan yerine getir-mesi, büroda ya da makinenin bafl›nda standartlaflt›r›l-m›fl rutin iflleri b›kmadan yapmas›n›n ö¤retilmesi amaç-lanm›flt›r. Endüstri toplumunda ifl tüm yaflam hâlinedönüflmüfltür.

S›ra Sizde 3

Tüketici bir üründen di¤erine çok kolay geçer hâle gel-mifltir. Bu sebeple en iyi ve en ucuz mala do¤ru de¤i-flen ve farkl›laflan tüketicinin taleplerine kitle üretimicevap veremez hâle gelmifltir. Bunun sonucu olarak es-ki yöntemlerle çal›flan, yani kitlesel üretimde bulunandev firmalar karfl›s›nda, daha küçük ve esnek firmalarpazarlarda daha avantajl› hâle gelmeye bafllam›fllard›r.Rekabet artm›flt›r ve böylesi bir rekabet ortam›nda faali-yette bulunan iflletmeler yeniden yap›lanma sürecinegirmifllerdir.

Allen, J. (1992). Post-Industrializm and Post-Fordizm,Modernity and Its Futures, Edit. S.Hall, Mc. Grew,Polity Press.

Alsene, E. (1994). Computerized Integretion and The

Organization Work in Enterpries, International

Labour Review, vol.133.Boyet J.H. & Conn, H.P. (1991). Workplace 2000: The

Revolution Reshaping American Business, ADutton Book, Newyork.

Curry, T., Jiobu, R., Schwirian, K. (1997). Sociology

For The 21.st Century, Prentice Hall. Drucker, P.F. (1994). Managing The Non Profit Orga-

nizations, Buttenworth Ltd., Oxford.Drucker; P.F.(1994). Gelecek ‹çin Yönetim:1990’lar

ve Sonras›, Türkiye ‹fl Bankas› Yay. Çev. Fikret Üç-kan, Ankara.

Drucker; P.F. (1993). Kapitalist Ötesi Toplum, ‹nk›lapYay., Çev.Belk›s Çorakç›, ‹stanbul.

Drucker; P.F. (1994) Managing The Non Profit Orga-

nizations, Buttenworth Ltd., Oxford. Grint,K. (1992). The Sociology of Work, Polity Pres,

Blackwell.Hammer, M. vd. (1994). De¤iflim Mühendisli¤i, Sa-

bah Yay., ‹stanbul.Hicks, H.G.&Gullett, C.R. (1975). Organizations: The-

ory and Behaviour, Mc.Grow-Hill Book Company.Jeanniere, A. (1993). “Modernite Nedir?,’ Modernite

Versus Post Modernite, Der.M. Küçük, Vadi/Top-lum Yay., Ankara.

Kerr, C.&Dunlop&Harbson&Myers (1960). Industria-

lism and Industrial Man, Harward UniversityPress, Cambridge, Massachusetts.

Loveman, G. & Sengenberger, W. (1990). “Introducti-on-Economic and Social Reorganization in the Smalland Medium- Seized Enterprise Sector,” in The Ree-

mergence of Small Enterprises: Industrial Res-

tructuring in Industrialized Countries, Edit byW.Sengerberger,G. Loveman, M.J. Piore,ILO Pub.Geneva.

Macionis, J. J., Plummer, K. (1998). Sociology: A Glo-

bal Introduction, Prentice Hall Europe, Printed inGreat Britain.

Etzioni, A. (1964). Modern Organizations, Foundati-ons of Modern Sociology, Series.

March,J.G.& Simon, H.A. (1975). Örgütler, Çev. Ö. Boz-kurt ve O. Onaran, TODA‹E Yay., Ankara.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Masuda Y. (1990). Managing in the Information Soci-

ety, Relasing Snergy Japanese Style, Bassil Blackwell.Mc Groger, D. (1970). Örgütün ‹nsan ‹liflkileri Yönü,

Çev. D. Energin, ODTÜ Yay.Naisbitt, J. (1987). 2000 Y›l›n›n Sonras›: Sanayi Son-

ras› Toplum, Ter. Yay., ‹stanbul.Öncü,A. (1982). Örgüt Sosyolojisi, Turhan Kitabevi,

Ankara.Oscarsson, B. (1991). On Business and Work: An

Overviev, in On Business and Work Toward New

Frontiers, Sweden.Paker, C. (1993). Bilgi Toplumu, Bireyselleflme ve

Yönetim: ‹fl Yönetiminde Devrim, ‹stanbul Mül-kiyeliler Birli¤i Vakv› Yay.

Preffer, (1995). Rekabette Üstünlü¤ün S›rr› ‹nsan,

Sabah Yay., ‹stanbul.Rürup, B. (1993). Work of the Future-The Future of

Work, Deutschland, No.2,11.Senge, P. (1993). Beflinci Disiplin, Çev.A. ‹ldeniz, A.

Do¤ukan, Yap› Kredi Yay., ‹stanbul.Stinch-Combe,A.L. (1990). Information and Organi-

zations, University of California Pres Ltd.Stone, N.; (1991). “Does Business Have Any Business in

Education?”, Harvard Business Review, March-April.

Thomson, W.E and Hickey, J.V. (1999). Society in Fo-

cus, Third Edition, Longman, New York.Thurman, J.E. (1993). “Competence and Choice and

Work,” On Business and Work, (Edit. J.Thurmanvd) International Labour Office Pub., Geneva.

Toffler, A. (1981). Üçüncü Dalga, Alt›n Kitaplar Yay.,Tükçesi: Ali Seden, ‹stanbul.

Womack, J.P.&Jones, Roos, (1993). Dünyay› De¤iflti-

ren Makine, Oto. San.Der.Yay., ‹stanbul.Yentürk, N. (1993). “Post-Fordist Fordist Geliflmeler ve

Dünya ‹ktisadi ‹flbölümünün Gelece¤i,” Toplum ve

Bilim, Say›: 56-61, Bahar.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Dinin genel geçer tan›m›n›n ötesinde sosyolojik tan›m›n› saptayabilecek,Din ve toplum iliflkisini, dinin di¤er toplumsal kurumlarla iliflkisini aç›klaya-bilecek,Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl›n› ve dinin kökenine dair sosyolojik teorile-ri aç›klayabilecek ve din sosyolojisi ile dini sosyoloji aras›ndaki fark› ay›rtedebilecek,Klasik sosyolojik teorilerde dinin nas›l ele al›nd›¤›n› özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Din• Sosyolojik Kurum• Kutsal• Din D›fl›

• Cemaat • Altyap›-Üstyap› • Sekülerizm• Teokrasi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


Din

• D‹N NED‹R?• D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹• D‹N SOSYOLOJ‹S‹ • KLAS‹K SOSYOLOJ‹K TEOR‹LERDE

D‹N


D‹N NED‹R?Dünyada gelmifl geçmifl bütün toplumlarda ve hâlen yaflamakta olan bütün top-lumlarda din olgusuna rastl›yoruz. Bu olgu ya tam teflekküllü bir kilise, cemaat, ta-p›nak ve ritüelleriyle yaflanan ve bütün toplumu etkisi alt›na alan bir flekilde ya dabir bütünsellikten yoksun bireysel dinî inançlar veya davran›fllar fleklinde ortaya ç›-k›yor. Üstelik dünyan›n her yerinde dini inanç ya da davran›fl olarak ortaya konu-lan pratikler birbirinden oldukça farkl›l›k gösterebiliyor. K›saca, dinin bir sosyal ol-gu olarak her yerde varl›¤›n› görüyoruz.

Dinlerin büyük ço¤unlu¤unun din hakk›nda da bir tan›m› vard›r ve bu tan›m-larda genellikle kendilerini standart, normal ve hak din olarak gösterirler. Do¤ru-su bu tan›mlar›n her biri bir dinin kendisini baflka dinlerden nas›l ay›rt etti¤ini gör-mek aç›s›ndan önemlidir. Ancak bu tan›mlardan yola ç›karak dinin tabiat› hakk›n-

Din

Resim 3.1

Sözlüklerde birtanr›ya veyatanr›lara inanmay›ve o tanr›laratap›nma pratikleri ileifade edilen din,Grekçe ve Latince“religion” olarakayn› zamanda bellibir inanççerçevesinde ba¤l›l›kve düzenli olarakyap›lan ritüellerikapsar. Dilimizdekulland›¤›m›z “din”sözcü¤ünün kökeniArapça olupsözcü¤ün de¤ifliktürevleri boyune¤me, itaat, kulluk,hakimiyet, yasa, yol,mezhep, âdet,izlenen örnek, cezave mükafat gibianlamlardakullan›l›r.

da sosyal bilimler aç›s›ndan de¤erlendirilebilir bir tipolojiye ulaflmak mümkün de-¤ildir. Oysa sosyal bilim dünyan›n her yerinde karfl›lafl›lan bir olgu olarak dininmahiyetine dair tarafl› olmayan bir tan›ma ulaflmak durumundad›r. Sosyologlarböyle bir tan›ma ulaflmak için epey çal›flm›flt›r, ancak onlar›n da ço¤u din hakk›n-da kendi öznel tan›mlar›n› gelifltirmekten geri durmam›flt›r. Onun için öncelikle di-nin sosyolojik mahiyetinin ne oldu¤unu ve bu mahiyeti ortaya ç›karmaya çal›flansosyolojik çabalar› ele alal›m.

Dinin Sosyolojik Tan›m› Din olgusu bütün toplumlarda rastlanacak kadar yayg›n ve eski bir davran›fl örün-tüsüdür. Ancak dinin her toplumda ortaya ç›k›fl tarz› farkl›d›r. Eski oldu¤u ölçüdedin, genifl bir çeflitlili¤e sahiptir. Bu çeflitlilikte her dinin kendine özgü bir hakikatiddias› vard›r. Dinin kendini tan›mlay›fl› kadar dünyay› da inananlar›yla inanma-yanlar›yla tan›mlay›p tasarlamas› söz konusudur. Genellikle her din kendine göre“do¤ru din” hakk›nda kendini iflaret eden bir tan›ma sahiptir. Ancak dinin bu fle-kilde kendini ve dünyay› tan›mlay›fl› belirli bir dinin sosyolojik incelemesi içinönemli bir veri olufltursa da dinin sosyolojik tan›m› için yeterli de¤ildir.

Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel olarak dini tan›mlay›fl›yla yetine-mez. Bu o dinin iddias›n› ayn› düzeyden hareket ederek reddetti¤i anlam›na gel-mez. Aksine toplumlar›n ortak bir davran›fl örüntüsü olarak binbir çeflitlili¤e sahipolan din olgusunda ortak olan›n ne oldu¤unu, o davran›fl› dinsel olarak niteleme-yi gerektirecek olan›n ne oldu¤una dair genel kurallar› belirlemeye çal›fl›r. Bu aç›-dan sosyolojik olarak dinin tan›m›n›n, dinlerin din tan›m›yla kendini en temeldeay›rt etmesi gerekir. Bunu yaparken dinin kendini tan›mlay›fl›yla kendini bir tart›fl-man›n içine sokmamas› önemlidir. Aksi taktirde sosyoloji kendini bir anda teolojikbir tart›flman›n içinde bulabilir. Oysa sosyolojik düflünme ile dinsel düflünme te-melden birbirinden farkl›d›r. Bu fark› sosyoloji lehine bir farkl›l›k olarak düflünmekgerekmiyor. Sosyolojiyi dinsel bir düflünce yap›s›na alternatif olarak o düflünceyiyanl›fllayan bir tez olarak düflünmek de gerekmez. Aksine din sosyolojisi dinselolarak teflhis edilen davran›fllar›n ne oldu¤u ve bu davran›fllar›n bir toplumun eko-nomik, siyasi, ailevi, e¤itimsel ve sosyal tabakalaflma örüntülerine nas›l bir etkidebulundu¤u, toplumun genel flekillenmesine, meflruiyet düzenlerinin oluflumunanas›l bir katk›da bulundu¤u konusuyla ilgilenir. Bunun için din sosyolojisinin herfleyden önce bir din tan›m›na sahip olmas› gerekir.

Dinin sosyolojik tan›m› ise sosyoloji tarihinde öyle kolay yap›lm›fl de¤ildir.Hangi tür davran›fllar›n dinsel olarak nitelenebilece¤i ve genel olarak sosyolojikbilginin bir nesnesi olarak dinin nas›l teflhis edilece¤i hususu sosyologlar aras›ndatart›flma konusu olmufltur. Yine de toplumsal yap› ve de¤iflim süreçleri içinde din,ay›rt edilebilir bir etken olarak teflhis edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Dini, sosyolojik bak›flaç›s›ndan ay›rt etmek üzere bir tan›ma ulaflma çabalar›nda farkl› sosyolog veya an-tropologlar›n çabalar›n› görebiliyoruz. Bu konuda Émile Durkheim’in (1961: 62)tan›m›ndan yola ç›karsak “Kutsal fleylere, yani bir kenara ayr›lm›fl ve yasaklanm›flfleylere iliflkin inanç ve uygulamalar›n birleflik bir sistemi -Kilise diye an›lan bir tekahlâkî toplulukta birlefltiren inanç ve pratikler, onlara taraftar olanlar›n tümü”nü‘din’ olarak ay›rd edebiliriz. Bu tan›mda göze çarpan en önemli unsurlar, “kutsal”,“kilise” ve “bir tek ahlaki toplulukta birlefltiren inanç ve topluluklar” (yani cemaat)olarak ay›rt edilebilir.


Émile Durkheim (1858-1917), sosyolojiyi bir disiplinhâline getirmifl, özellikle dinsosyolojisi alan›nda enönemli çal›flmalar› yapm›flve ifllevselci yaklafl›mlar›formüle etmifl Frans›zsosyolog. Özellikle “DiniHayat›n ‹lk Biçimleri” isimlieseriyle din sosyolojinin enönemli kitaplar›ndan biriniyazm›flt›r.

Kutsal ve Din D›fl› Kutsal kavram› Durkheim’›n bütün toplumlar› incelerken baz ald›¤› kavramlardanbiridir. Ona göre bütün toplumlar her fleyi “kutsal” ve “din d›fl›” fleklinde ay›ran birkategorilefltirme sistemine sahiptir. Din de bir bak›ma bu ay›r›ma dayan›r. Bu ay›-r›mlar›n karmafl›kl›¤› veya basitli¤i söz konusu toplumlar›n da karmafl›kl›¤›, gelifl-miflli¤i, basitli¤i ya da ilkelli¤ine paraleldir. Bir toplum ne kadar ilerlemiflse o ka-dar karmafl›klaflm›fl olup kutsal ve din d›fl› ay›r›mlar› da o ölçüde bundan etkilen-mifltir. Kutsaldan ise sadece Tanr›lar veya kutsal ruhlar kast edilmez. Bir tafl, bira¤aç, bir odun parças›, bir ev, bir sembol, bir nehir veya herhangi bir cisim kutsalolabilir. Bu ölçüde geniflletilmifl bir kutsall›k hemen hemen her yerde bulunabilir.Bu kutsal say›lan fleylerle insanlar›n kurduklar› iliflkilerin toplumda bir etkisi, so-nuçlar› veya tezahürleri vard›r.

Sosyoloji bu kutsallar›n bizatihi kendi etkilerinin var olup olmad›¤› sorusuyla il-gili de¤ildir. Kendilerine atfedilen inanc›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› ile ilgili aslabir fley söylemeksizin insanlar›n onlara yak›flt›rd›klar› özellikler dolay›s›yla kendidavran›fllar›n› belirlemeleri sosyolojik aç›dan önemli bir durumdur. Din de Durk-heim’a göre “kutsal fleylere yani bir kenara ayr›lm›fl ve tabulaflm›fl fleylere iliflkinbirleflik bir inançlar ve davran›fllar sistemidir”. Bu tür davran›fllara dünyan›n he-men bütün toplumlar›nda, hatta görünürde en din d›fl› toplumlarda bile rastlan-maktad›r. Durkheim dinin en ilkel biçimlerinden en karmafl›k ileri biçimlerine ka-dar hepsinde kutsal ve din d›fl› ay›r›m›n›n ortak bir özellik oldu¤undan hareketle,sosyolojik olarak dini en kolay bu noktada teflhis edebilece¤imizi söyler. Kutsal sa-y›lan nesnelerin kendi özünde bir kutsall›k olup olmamas› da sosyolojik aç›dan an-laml› bir soru de¤ildir. Önemli olan her kutsal say›lan nesnede sembolik bir yanolmas›d›r. Kutsal›n bir fleyi temsil ediyor olmas› söz konusudur.

Kutsal anlay›fl› etraf›nda toplumda oluflan birliktelik duygusu toplulu¤un biza-tihi temelidir. Topluluk sembollefltirdi¤i kutsallar üzerinden asl›nda kendi topluluks›n›rlar›n› oluflturur ve kendisini baflkalar›ndan ay›r›r. Bu ay›r›m da topluluk duy-gusunu canl› tutan bir tutumdur. Bütün kutsall›k anlay›fllar›nda bu tarz bir toplum-sal özdeflli¤in izlerini bulmak mümkündür. Bunlar›n en ilkel toplumlarda totemlerfleklinde ortaya ç›kt›¤›n› görebilece¤imiz gibi daha ileri toplumlarda daha karma-fl›k flekillerde ortaya ç›kt›¤›n› görebiliriz. Totemizm düflüncesinin modern dünyadada örnekleri hayat›n içinde bolca bulunur. Totem düflüncesinin nas›l do¤mufl ola-bildi¤ini, günümüzdeki reklam ve oyun (futbol, basketbol oyunlar›ndaki) sembo-lizm türlerine bakarak tahmin etmek zor olmaz. Her tak›m› temsil eden sembolünzamanla fanatik taraftarlar› için fetiflleflme sürecine girdi¤ini görebiliyoruz.

533. Ünite - Din

Resim 3.2

Hemen hemendünyan›n heryerinde ço¤u futboltaraftar› içintuttuklar› tak›m›nformas› kutsald›r.

Asl›nda modern seküler toplumlarda da görünürde bir kurumsal din söz konu-su olmad›¤› hâlde kutsall›k atfedilmifl baz› sembollerin bu tür ifllevleri yerine getir-di¤ini görebiliriz. Farkl› bir ifadeyle, kutsallaflt›rma sadece bilinen geleneksel dinler-de söz konusu de¤ildir. Ateist baz› toplumsal hareketlerde de bile yarat›lan flah›skültleri, mücadele sürecine atfedilen kutsall›k, ölümlerin flehitlikle nitelenmesi gibidurumlar da din sosyolojisi aç›s›ndan incelenmeyi hak eder. Kendisi dinleri aflacakbir pozitivist felsefe iddias›nda sosyolojinin kurucusu Auguste Comte’un da nihaye-tinde idealize etti¤i dünyay› bir tür pozitivizm dini olarak tasarlad›¤›n› biliyoruz. Budünyan›n peygamberleri bilim adamlar›, cenneti insanlar›n haf›zalar›, kilisesi fabri-kalar olarak bafltan sona bir kutsall›k aray›fl›yla bezenmifl oldu¤unu görüyoruz.

Cemaat Veya Tek Bir Ahlaki Toplulukta Birlefltiren ‹nançlar Bütünlü¤üDinlerin en önemli ifllevlerinden birisi mensuplar›n› ortak bir inanç etraf›nda bir-lefltirmeleridir. Din paylafl›lan bir anlam sistemi oluflturdu¤u için insanlar›n dünya-y›, toplumu, tanr›y› ve kendilerini nas›l alg›layacaklar›na dair ortak bir anlay›fl vealg› sistemi oluflturur. Ayn› inanc› paylaflan insanlar dünyaya ayn› pencereden ba-karlar ve o pencereden ayn› fleyleri gördüklerini düflünürler. Bu ortak anlam siste-minin paylafl›m› dünyaya dair derin bir düzenlilik ve anlaml›l›k hissi verir. D›flar›-dan bakanlar için genellikle bir anlam ifade etmeyen ritüellerin devam› ancak bun-lara dair ortak kabullerin oluflmas›yla sürdürülebilir.

Bir ya¤mur duas›na ç›kan insanlar yapt›klar› duan›n sonunda ya¤murun ya¤a-bilece¤ine inan›rlar. Ya¤mur ya¤mad›¤› takdirde ise genellikle ibadet ettikleri tan-r›n›n ya¤mur ya¤d›ramad›¤›na veya bu yapt›klar›n›n etkisiz ve anlams›z bir fley ol-du¤una de¤il, dualar›n›n kabul edilmedi¤ine hükmederek inançlar›na sadakatleri-ni sürdürürler. Bu durum ortak inanc›n sürdürülebilmesi için genellikle iflleyen birmekanizmad›r. Esasen bu ortak alg› ve inanç sistemleri ad›na din denmese de top-lumun kuruluflunun temel bir düzeyidir. Fenomenoloji ve etnometodoloji gibi yak-lafl›mlar, bütün toplumlar›n ancak bu ortak alg›lar sistemiyle var olabildi¤ini vur-gular. Din bu ortak alg›lar sistemini en iyi düzenleyen mekanizmalardan biridir sa-dece. Dinin yeterince güçlü olmad›¤› toplumlarda bile bunun yerini de¤iflik düzey-lerde büyük veya küçük çapl› ideolojiler al›r.

Dinin inanç paylafl›m›n›n en do¤rudan toplumsal sonucu cemaatleflmedir. Ce-maat ortak inanç ve alg›ya dayal› olarak oluflan toplulu¤u baflkalar›ndan ay›racakbir bilinci de gelifltirir. Genellikle cemaatlerin gerçeklik hakk›ndaki ortak bilinç ve


Resim 3.3

Kutsal topraklarda,Bat› fieria’daMüslümanlar,Hristiyanlar veYahudiler hepbirlikte ya¤murduas›ndalar.

Kaynak: http://www.loonwatch.com/2010/11/west-bank-muslims-jews-and-christians-pray-for-rain/

alg›s› inananlarla inanmayanlar› veya bu ortak alg›y› paylaflanlarla paylaflmayanlararas›nda bir ay›r›ma da gider. Dinin inananlar› gerekti¤inde tam bir grup bilinciiçinde inanmayanlara karfl› bir birlik ve dayan›flma davran›fl›na kolayl›kla girerler.Dini cemaat böylece insanlara bir kimlik (identity) verirken baflkalar›ndan ayr›fl-may› da (difference) ö¤retir.

Asl›nda dinin sosyolojik tezahürleri aç›s›ndan en önemli boyutu belki de cema-at boyutudur. Çünkü dinin do¤rudan etkisi yol açt›¤› bu grup bilinci, dayan›flmaörüntüleri ve bunun üzerinden girilen ittifak veya çat›flmalard›r. Toplumsal düzey-de dinin devrede oldu¤u hadiselerin bafl›nda bu cemaat boyutu gelmektedir. Di-nin sosyolojik görünürlü¤ü de yine bu cemaat boyutunda olmaktad›r. Sonuç ola-rak burada sosyolojik olarak ay›rt edilebilecek bir din tan›m› ile genel olarak din-sel davran›fl aras›nda da bir ay›r›m yap›labilir. Her dinsel davran›fl tam teflekküllübir dine mensup olmay› gerektirmeyebilir. Hayatlar›n›n merkezine dini koyan in-sanlar oldu¤u gibi, dini hiç önemsemeyen baz› insanlar›n baz› davran›fllar› dinselolarak nitelenebilir. O yüzden dinin sosyolojik incelemesi çok genifl bir davran›fl-lar yelpazesini içerebilir.

Her dinsel davran›fl mutlaka bir dine ait olmay› gerektirmeyebilir. Dini hiç önemsemeyenbaz› insanlar›n kimi davran›fllar› dinsel olabilir.

D‹N VE TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹‹nsan sosyal bir varl›kt›r. Tarihin yaz›l› veya yaz›l› olmayan en eski dönemlerine gi-dildi¤inde bile insan varl›¤›n›n bir toplum içinde cereyan etti¤ini görürüz. Küçükveya büyük insan topluluklar› insan›n yeryüzündeki seyrinin vazgeçilmez görünü-münü oluflturmufltur. ‹nsan›n bu durumu de¤iflik dönemlerde baz› düflünürler veyasosyologlar taraf›ndan üzerinde ciddiyetle durulmufl bir konu olmufltur. ‹nsanlar bi-lemedi¤imiz dönemlerde de tek tek veya da¤›n›k biçimde yaflam›fllar m›d›r yoksabafltan beri toplum hâlinde mi var olmufllard›r? fiayet bafltan beri toplum hâlinde de-¤illerse insanlar hangi nedenlerle toplum hâline yaflamaya bafllad›lar? Sonradan her-hangi bir nedenle toplum hâlinde yaflamaya karar verildiyse, bu karar nas›l oldu dahiç de¤iflmedi ve insan karakterinin vazgeçilmez bir parças› hâline geldi?

Bu sorular özellikle insanlar›n birbirinin kurdu oldu¤unu gözlemledi¤imiz du-rumlarda akla çok daha kolay düflen sorulard›r. Gerçekten de bir taraftan insanla-r›n sürekli birbirleriyle çat›flma, rekabet ve düflmanl›k hâlinde bulundu¤unu göre-biliyoruz. Özellikle ‹ngiliz filozof Thomas Hobbes taraf›ndan dillendirilen meflhur“insan insan›n kurdudur” ifadesinin arka plan›nda insan toplumlar› hakk›ndaki bugözlem vard›r. ‹nsanlar›n bir toplum hâlinde yaflad›klar› bütün durumlarda ölesiyeve öldüresiye bir rekabet içinde bulunduklar› vurgulanm›flt›r. Bu vurgular dolay›-s›yla insanlar›n toplum hâlinde yaflamaya bafllamalar› bir tür muamma olarak gö-rülmüfltür. Ayn› fleyi di¤er sosyal düflünürler de merak etmifllerdir. ‹nsan do¤as›üzerine tart›flan Rousseau, Locke ve Montesquieu gibi ayd›nlanma filozoflar›n›nas›l amaçlar› insan›n nas›l olup da toplum hâlinde yaflamaya bafllad›¤›n› anlamak-t›. ‹nsan›n do¤as›nda nas›l bir varl›k oldu¤u hususunda birbirleriyle ihtilafa düfltü-lerse de hepsi insan›n do¤a durumu hakk›nda çaresiz bir düflünce içindeydiler.Çünkü do¤al durumunu bilimsel imkânlarla hiç kimsenin hiç bir zaman bilme flan-s› olmayacakt›. Do¤al durum hakk›ndaki bütün öngörüler bir yandan insanlar›nnas›l toplum hâline geldiklerini aç›klamaya çal›flan senaryolard› ama bir yandan dabu senaryolar› tetikleyen fley gelecekte kurulmas› hayal edilen dünya imgesiydi.Do¤al durumda, yani do¤as›nda, yani özünde “iyi” oldu¤u anlat›lan insan için ge-

553. Ünite - Din

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lecekte kurulacak düzen insana güven esas›na dayal›, insan özgürlüklerini alabil-di¤ine tan›yan bir düzen olacakt›.

Sonuçta bütün bu yaklafl›mlar›n bir yandan da cevab›n› arad›klar› ana soru top-lumlar›n nas›l var olabildi¤iydi. Ne kadar eski zamanlara kadar gidilebilse orada in-sanlar›n küçük veya büyük toplumlar hâlinde yaflamalar›n›n bir alternatifi buluna-m›yor. Dolay›s›yla insan›n do¤as› denilen fleyin ne oldu¤u üzerinde her halükârdabitimsiz bir tart›flma olsa bile bu do¤an›n en tart›fl›lmaz yan› onun toplumsal birgerçeklik oldu¤udur. Bu toplumsall›k ise bizatihi do¤al olan› iflleyerek onu do¤ad›fl›na ç›kararak var olabiliyor.

Dinin Di¤er Toplumsal Kurumlarla ‹liflkisi‹nsan›n toplumsal bir varl›k olmas› böylece tart›fl›lmaz bir gerçek olarak kabul edil-mifltir. ‹nsan kelimesinin kendisi bile ancak baflka bir insan›n varl›¤›yla tamamlananbir anlam içeri¤ine sahiptir. Çünkü insan kelimesi “ünsiyet” (al›flma, ›s›nma, insanolma) anlamlar›yla tan›m gere¤i baflka insanlar›n varl›¤›n› kaç›n›lmaz k›lar. O yüz-den insan ancak baflka insanlar›n varl›¤›yla insan olabilen bir varl›kt›r. ‹flte toplum-sall›k insan›n do¤as›n›n bir parças› olarak insan›n ortaya ç›kt›¤› her yerde ve her za-man rastlanan bir olgu olmufltur. Ancak sosyologlar, bu toplumsall›¤›n kendisindeortak veya ay›rd edici baflka nitelikler de aram›flt›r. ‹nsan toplumsall›¤›n›n ortayaç›kt›¤› yerlerde toplumsal farkl›l›klar›n üzerinde de bu nedenle durulmufl, di¤eryandan bu toplumsall›¤a efllik eden vazgeçilmez ortak baz› kurumsal özellikler üze-rinde durulmufltur. Böylece hangi insan toplumsall›¤›na göz at›l›rsa at›ls›n görülebi-lecek asgari düzeyde paylafl›lan davran›fl örüntüleri tespit edilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Burada kurum, gündelik dilde kullan›lan ve baz› örgütlenmeleri ifade etmeküzere kullan›lan kurum sözcü¤ünden farkl› olarak davran›fl örüntülerini ifade eder.Toplumsal kurumlar, insan toplumsall›¤›n›n kendileriyle tezahür etti¤i ve hiç birtoplumda eksikli¤i görülmeyen toplumun varolufl dayana¤›n› oluflturan davran›flörüntüleridir. ‹flte din de böylesi bir kurumdur. Ne kadar eski olursa olsun ve ne-rede olursa olsun insanlar›n öte dünyayla, görünen dünyan›n ötesiyle ilgilendikle-ri, nereden gelip nereye gittikleriyle ilgili sorular› anlamland›rd›klar› ve toplumdakutsal ve din d›fl› alanlar› oluflturup tan›mlad›klar› belli bir davran›fl düzeyi dahavard›r. Bu da din kurumudur. fiimdi din kurumunun di¤er baz› önemli kurumlarlaolan iliflkisini inceleyelim.

Din ve Siyaset ‹liflkisiBütün toplumsal oluflumlar›n kendi içlerinde bir liderlik, yönetim ve iktidar iliflki-leri ortaya ç›kard›¤› tespit edilmifltir. Bu iliflkiler genel olarak “siyasall›k” diyebile-ce¤imiz bir düzeyi iflaret eder. Siyasal düzeyi olmayan hiç bir toplum yoktur. Siya-set bir dünyay› ve toplumu infla giriflimi oldu¤undan din ile yolu çak›fl›r. Çünkü ge-nellikle dinin de böyle bir iddias› vard›r. Dinin iddias› ile siyasetçilerin iddias›n›nparalel gitti¤i durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi alt›nda oldu¤u örnekler or-taya ç›kar›r. Bu iliflkiye dayal› olarak rejimler teokratik veya seküler rejimler aras›n-da farkl› örneklerle çeflitlenir. Dinin devlet yap›s›n› veya siyaseti tamamen belirle-di¤i örneklere teokratik rejim(ler) denir. Ancak teokratik say›lan rejimlerde diningerçekten de o rejimin hedefini mi belirledi¤i yoksa o siyasetin dini inançlar› ken-di meflruiyetini sa¤lamak için bir araç olarak m› kulland›¤› kolay ay›rt edilebilen bir


durum de¤ildir. ‹slam’›n (veya asl›nda ‹slam’›n bir yorumunun) devletin kurumsalyap›s›n› ve hedeflerini belirledi¤i ‹ran’da veya Suudi Arabistan’da bütün siyasetlerdinin kurallar› veya hedefleriyle meflrulaflt›r›l›r. Ayn› flekilde ‹srail’in hem devletolarak varl›¤› hem de bütün yay›lmac› politikalar› Yahudili¤in bir okuma biçiminedayand›r›l›r. ‹ran ve Suudi Arabistan’›n siyaset biçimine ‹slam ad›na muhalefeteden Müslümanlar oldu¤u gibi ‹srail’in siyonist politikalar›na daha do¤ru bir Yahu-dilik yorumu ad›na fliddetle muhalefet eden Yahudiler de bulunmaktad›r.

Din bir toplumsal birlefltirici olarak ifllev gördü¤ü hâlde farkl› dinler aras›nda dabir çat›flma etkeni olarak çal›flabilir. O yüzden siyasi çat›flmalar›n bir ço¤unda di-nin önemli bir unsur olarak ortaya ç›kt›¤› görülür. ‹ngiltere ve ‹rlanda aras›nda,Irak’ta ve Pakistan’da fiiilerle Sünniler aras›nda veya yine ‹srail ile bölge halklar›aras›ndaki çat›flmalarla din unsuru önemli bir rol oynuyor.

Orta Ça¤ Avrupa’s›nda otuz ve yüzy›l olarak bilinen din çat›flmalar› yüzündenmilyonlarca insan öldükten sonra kilise ve devletin birbirinden tamamen ayr›flt›r›l-mas› yönünde genel bir ortak ak›l geliflti. Bu ak›l ile laiklik din ve devlet iliflkile-rini düzenleyen bir ilke olarak ortaya ç›kt›. Ancak laikli¤in her yerde ayn› flekildeuygulanmamas› da din ve devlet aras›ndaki iliflkileri düzenleme kapasitesini düflür-mektedir. Fransa ve bir çok örnekte laiklik devletin tarafs›zl›k ilkesi yerine kendi-si dinler aras›nda bir din gibi çal›flmakta oldu¤undan dinler aras›ndaki çat›flmay›daha da art›ran örnekler ortaya koymufltur. Bu arada toplumlar sanayileflmenin vekentleflmenin de etkisi alt›nda siyasal düzenlerinden görece ba¤›ms›z olarak sekü-lerleflebiliyor. Burada siyasal bir etki alt›nda laikleflme ile sekülerleflme aras›ndabir ay›r›m yapmak mümkündür.

Din ve Aile ‹liflkisiBütün toplumlarda biyolojik ve kültürel yeniden üretimi temin etmek üzere belir-gin bir biçimde “aile” denilebilecek bir davran›fl örüntüsü bulunur. Bu aile hayat›-n›n flekli, yap›s› ve kodlar› farkl›laflabilir ancak aile hayat› olmayan hiç bir toplumarastlanmaz. Bir do¤al birlik olarak aile dinden ba¤›ms›z olarak vard›r ancak hemaile dini etkilemifl hem de din aileden etkilenmifltir. Özellikle Yahudilik, H›ristiyan-l›k ve ‹slam gibi dinler kiminle evlenilebilece¤i veya evlenilemeyece¤ini belirleme-de ve neslin devam›n›n hangi iliflkiler düzeni içinde sa¤lanabilece¤ine dair aile ku-rumunu flekillendiren de¤er yap›lar› ve kurallar ortaya koymufllard›r. Bu kurallar›nen önemlilerinden birisi ensest yasa¤›d›r. Kendileriyle evlenilmesi yasak olanlar›nbelirlenmesi tamamen din kaynakl› bir konudur. Ayr›ca aile içindeki statüler vebunlara uygun rollerin belirlenmesinde de dinin ahlaki söylemi aile bütünlü¤ünükoruma do¤rultusunda oldukça etkili olmaktad›r.

573. Ünite - Din

Sekülerleflme dünyevileflmeanlam›nda kullan›l›r. Günlükhayat›n veya siyasi düzenindinin etkisindenar›nmas›d›r. Baz›kullan›mlarda sadecesiyasal düzenin bir özelli¤iolan laiklik (laicite) denay›rt edilebilir.Sekülerleflmeyi insanlarkendi tercihleriyle veyatoplumsal hayat›n veyasiyasal düzenin etkisiyleyapabilirler.

Din ve Ekonomi ‹liflkisiBütün toplumlar bir üretim, tüketim ve paylafl›m iliflkileri ortaya koyarlar, bu da“ekonomi” dedi¤imiz davran›fl örüntülerini görünür k›lar. Bu iliflkiler üzerinde dedinin düzenleyici kurallar› var oldu¤u için din ve ekonomi iliflkisi özel bir önemesahiptir. Dinlerin t›pk› siyasette oldu¤u gibi mevcut ekonomik paylafl›m iliflkileriniolduklar› gibi meflrulaflt›r›p onlar›n ma¤duru olan kitlelerin de bu durumu kolay-l›kla kabullenmelerini sa¤lamak gibi bir ifllevi olabiliyor. Bu ifllevi dinin hakim s›-n›flar›n ç›kar›na çal›flt›¤› durumlar› ortaya ç›kar›r. Marx’›n yaklafl›m› dinin egemens›n›flar›n hizmetinde bir üstyap› kurumu oldu¤u yönündedir. O yüzden dini kitle-lerin afyonu olarak görmüfltür. Oysa dinin ayn› zamanda yard›mlaflma a¤lar›n› ha-rekete geçiren ve onlar› dini yaflam›n bir parças› hâline getiren boyutlar› daha be-lirgindir. Ço¤u durumda fakirlerin durumunu gözeten din egemen s›n›flar› rahats›zeden bir yaklafl›m› da temsil edebilir. Ayr›ca din bir zihniyet dünyas› olarak insan-lar›n ekonomik davran›fllar›n› da belirler. Max Weber kapitalizm ile kapitalizminortaya ç›kt›¤› ba¤lamda mevcut olan, püriten ifl ahlak› ve çok çal›flmay› sal›k veren,Protestan ahlak› aras›nda bir iliflki tespit etmifltir. Ekonomide paylafl›m› da mutla-ka sal›k veren bir dinî anlay›flla birlikte kapitalist bir geliflmenin nas›l yaflanabile-ce¤i de bu ba¤lamda sorulan bir soru olmufltur.

Din ve E¤itim ‹liflkisiYine bütün toplumlar gelecek nesillere sahip olduklar› anlam kodlar›n›, kültürünü,tarzlar›n› aktarmak üzere baz› düzenlemelere, uygulamalara veya davran›fl örüntü-lerine yani “e¤itim” davran›fl›na sahiptir. Bilinen bütün dinler kendi anlay›fllar›n›sonraki kuflaklara en sa¤l›kl› biçimde aktarmay› önemserler. Dinde ifllemekte olantarihsel süreklilik mutlaka belli e¤itim örüntülerinin de iflliyor olmas› sayesindesa¤lan›r. Dolay›s›yla dinlerin varl›¤› bizatihi güçlü bir e¤itim mekanizmas›n›n iflle-yifline dayan›r. Din özgürlükleri de o yüzden her fleyden önce belli bir dinin e¤iti-minin önünde bir engel olup olmamas›yla ilgilidir.


Daha baflka tarihî örnekler de göz önünde bulundurulursa din-aile aras›ndaki ilifl-

ki konusunda flu sonuçlar ileri sürülebilir:

a) Yüksek tipli dinler (salt toplumsal etkileflimlerin ürünü olmayan din) aileye etki

ederek onu yeni bafltan flekillendirmifltir. Meselâ Yahudilik, Hristiyanl›k ve özellikle

‹slam aile konusunda ayr›nt›l› kurallar getirmifl ve onun (iki ayr› cins aras›nda mey-

dana gelmesi, keyfî ve geçici olmamas›, neslin devam›n› sa¤lamas›, vb. gibi) do¤al

yap›s›n›n üzerine de¤erler yüklemifllerdir. Buna göre evlenme flekli, boflanma, karfl›-

l›kl› haklar ve ödevler, yönetim, aileye ait mallar›n kullan›m›, miras, kad›n ve erke-

¤in konumu, vb. belli kurallara ba¤lanm›flt›r...

b) Toplumsal flartlar›n ürünü olan dinler ise di¤er kurumlar›n etkisi ve belirleyicili-

¤inde oldu¤u kadar, do¤al/sosyal bir birlik olan aile taraf›ndan da flekillendirilmifl-

lerdir. Bu konuda en somut örnek politeist inançl› site toplumlar›d›r. Bu toplumlar-

da aile kurumu dinden daha güçlüdür, dolay›s›yla da ailenin dini belirlemesi daha

ön plandad›r. Burada ailenin pek çok motifi kutsal hâle gelmifltir. Aile reisi, atalar

ruhu, ocak, evin belli köfleleri kutsald›r. Her fleyin bir Tanr›s› vard›r: Do¤um Tanr›s›,

Bereket Tanr›s›, vb. gibi. Burada aile kendi yap›s›na uygun bir din gelifltirmifl bir kült

oluflturmufltur: Ocak kültü, atalar kültü gibi...

Kaynak: Mustafa Ayd›n, Kurumlar Sosyolojisi, Ankara: Vadi Yay›nlar›, 1997.

Dolay›s›yla toplumun dayand›¤› bu kurumsal olgular aras›nda din de bulunu-yor. Bu kurumlar›n her birinin mutlaka toplumun oluflumunda çok önemli bir ye-ri vard›r ancak muhtemelen her toplumda bu kurumlar›n ayr› a¤›rl›klar› veya di¤erkurumlara karfl› belirleyicilikleri olabiliyor. Ekonominin tam da Marksist anlamdadi¤er bütün kurumlar› belirledi¤i toplumlar olabildi¤i gibi, bilhassa siyaset veyadin taraf›ndan veya aile yap›lar› taraf›ndan belirlendi¤i toplumlar veya durumlar dasöz konusudur. Örne¤in, Karl Marx (1818-1883) toplumu alt yap› ve üstyap› ara-s›ndaki bir belirlenim iliflkisi olarak tan›mlam›flt›r. Altyap› ekonomi yani maddi üre-tim iliflkilerinden oluflur. Altyap› her zaman kendi ihtiyaçlar› temelinde belli bir ai-le, bir siyaset, bir din, bir ideoloji, bir aile ve bir e¤itim düzenini üstyap› olarak be-lirler. Böylece ekonomi sabit, di¤er bütün kurumlar de¤iflken olarak düflünülür.Örne¤in, feodal üretim biçiminde insan eme¤i çok merkezî oldu¤u için aile de buihtiyaçlara göre genifl aile olarak flekillenir. Çocuk say›s› özellikle eme¤iyle geçi-nenler için ekonomik olarak da güçlü olmay› getirir. Oysa modern kapitalist top-lumda, belki de ileri kapitalist toplumda giderek geliflen teknoloji insan eme¤ininönemini azaltt›¤› ölçüde aile hayat› gevflemeye yüz tutmufl en az›ndan çekirdek ai-leye do¤ru bir geliflim kaydedilmesine yol açm›flt›r.

Peki bu belirlenimcilik iliflkisinin baflka türlü cereyan etti¤i örnekler yok mu-dur? ‹deolojik yap›lar›n ve bilhassa dinin ekonomik davran›fl› belirledi¤i örneklerçokça bulunabilir. ‹nsanlar› bir dinî inanç etraf›nda topland›klar›, harekete geçip oinanc›n flekillendirdi¤i bir toplumu kurmaya çal›flmalar› s›kça görülen örnekler-dendir. ‹srail devlet ve toplumunun tüm flekillenifli dinin anlamland›rd›¤› bir çerçe-vede gerçekleflir. Ayn› flekilde Amerika’daki Mormonlar dinin toplumu flekillendir-di¤i tipik toplum biçimlerindendir. ‹slam’›n da toplumu bafltan afla¤›ya yap›land›r-d›¤› örnekler çoktur. Ancak bütün bunlar her yerdeki Yahudilerin, Müslümanlar›nveya Mormonlar›n bütün eylemlerindeki tek motivasyonlar›n›n din oldu¤u anlam›-na gelmiyor. Yahudiler, Müslümanlar, H›ristiyanlar, Budistler veya Mormonlar›niçinde dinin emir ve yasaklar›n› gözeterek ve sadece bunlar› gözeterek bir hayatkurman›n öncelendi¤i örneklerin yan› s›ra dinî emirlerin bu toplumlar taraf›ndanhiç önemsenmedi¤i, görece sekülerleflmifl örnekler de var olabilir. Bu durumdatoplumun baflka kurumsal örüntüleri, örne¤in, siyaset, ekonomi, aile veya e¤itimdurumu bu toplumlar›n önceliklerini belirleyebilir. Bu durumda dindarl›¤›n içeri¤iveya etkinli¤i di¤er kurumsal örüntülerin belirleyicili¤i alt›nda kal›r. Din yine varolmaya devam etse de belirleyicili¤i azal›r. Hiç bir toplum için özü itibariyle dininveya di¤er sosyolojik kurumlar›n daha belirleyici oldu¤u yönünde bir saptama ya-p›lamaz. Toplumlarda hangi kurumlar›n daha belirleyici olaca¤› toplumun tarihine,dinamizmine göre de¤iflir.

Yap›salc› Marksizmin ünlü düflünürü Louis Althusser tam da bu kurumlar ara-s›ndaki belirlenimcilik (determinizm) iliflkisini Marx’›n altyap›-üstyap› eksenineüçüncü bir boyut getirerek aç›klar. Ona göre toplum yap›s› ekonomi, siyaset veideoloji ayaklar› üzerine oturur. Belirlenimcilik tek tarafl› de¤ildir. Baz› toplumlar-da ekonomi, baz› toplumlarda siyaset baflka baz› toplumlarda da ideolojik saç aya-¤› belirleyicidir. Ancak Althusser’e göre hangi kurumun hangi toplumda son ker-tede belirleyici olaca¤›n› yine ekonomi belirler (üst-belirlenim) diyerek Marx’›n b›-rakt›¤› bofllu¤u kendince kapat›r.

Max Weber (1864-1920) ise özellikle ekonomi ile din aras›ndaki belirlenimcilikhususunda dinin öneminin Marksist literatürde fazla küçümsenmifl olmas›na karfl›önemli bir tezi ifade etmifltir. Onun Protestan Ahlak› ile kapitalist ruh aras›ndakiçekicili¤e dair görüflleri bir ekonomik olgu olarak kapitalizmin oluflumunda bir

593. Ünite - Din

dinsel zihniyet olarak Protestanl›¤›n çok önemli bir katk›s› oldu¤una dairdir. Bukatk›n›n mahiyeti kuflkusuz tart›fl›labilir. Afla¤›da bu konuya tekrar dönece¤iz, fa-kat buradaki konuyu tamamlamak için önceden diyebiliriz ki, Weber ekonomikbelirlenimcili¤e tam karfl› bir alternatif olarak din belirlenimcili¤ini savunmaz. Ak-sine bu belirlenimcili¤in tek tarafl› olmad›¤›n› ve özellikle kapitalist bir ahlak ile di-nin bir araya gelmesinin bir tarihsel olay› meydana getirdi¤ini söyler.

‹nsan toplumlar›n›n oldu¤u her yerde din var olsa da dinin hem her toplumdaki belirleyi-cili¤i ve hem de görünüm biçimi farkl› olabilmektedir.

Din ile di¤er sosyolojik kurumlar aras›nda hangisi toplumun flekilleniflinde daha belirle-yicidir?

D‹N SOSYOLOJ‹S‹

Din Sosyolojisinin Ortaya Ç›k›fl›Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl› ve geliflimi genel olarak sosyolojinin ortaya ç›k›fl›ve geliflimiyle afla¤› yukar› ayn› tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin köke-nini bir disiplin olarak flekillenmeye bafllad›¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan çok da-ha gerilere götürebiliyorsak dine yönelik sosyolojik ilginin tarihini de paralel ola-rak çok daha eskilere götürebiliriz.

Bu ba¤lamda Orta Ça¤ H›ristiyan kozmolojisinin di¤er insanlar ve inançlar hak-k›ndaki görüfllerine karfl›l›k ‹slam dünyas›nda çok daha eski bir literatür vard›r. Bü-yük ‹slam bilginlerinden fiehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal (Dinler ve Heretik Grup-lar) isimli eseri ile Endülüslü büyük alim ‹bn Hazm’›n el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvaive’n-Nihal (Dinler, ve Heretik Grup ve Düflünceler için K›lavuz) isimli eseri bualandaki en önemli öncü metinlerdir. Bu eserlerde farkl› dinler kendi kavramlar›y-la tan›t›l›rken bir tür fenomenolojik veya anlamac› din sosyolojisi çabas›n›n ilk ör-nekleri de verilmifl, farkl› dinlerin inançlar› kendi kavramlar›yla anlat›lmaya çal›fl›l-m›flt›r. Ancak baflka insanlar›n hayatlar›na dair bu ilgi kuflkusuz din sosyolojisininbütün ihtiyaçlar›n› karfl›layacak kadar flekillenmifl de¤ildir. Ancak farkl› dinlerin ta-biat›na, yaflay›fllar›na ve dinlerin ortaya ç›k›fllar›na dair önemli sosyolojik verileriiçermektedir.

Bat›’da ise H›ristiyanl›¤›n veya Yahudili¤in baflka dinlere olan ilgisi nispeten da-ha zay›f kalm›flt›r. Yahudilik ‹srailo¤ullar›n›n d›fl›nda kalan insanlar›n tamam›n›gentile (Yahudi olmayanlar) olarak neredeyse tek bir kategoride de¤erlendirirkeninançlar›n› önemsiz ve ilgilenmeye de¤mez olarak görmüfltür. H›ristiyanlar için deinsanlar yeterince tan›mlanm›fl ve s›n›rl› bir çeflitlili¤e sahipti. Yahudilik ve H›risti-yanl›¤›n d›fl›nda kalanlar paganistler olarak önemsenebilecek bir çeflitlilik arz etmi-yordu. O yüzden Bat› dünyas› co¤rafi kefliflerin sonucunda karfl›laflt›¤› yabanc›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiehristani, Muhammed b. Abdulkerim (ö. 548/1153) Horasan’›n fiehristan bölgesin-

de do¤mufl, Kelam, felsefe ve dinler ve mezhepler tarihi alan›nda önemli eserler ver-

mifl bir ‹slam alimi. E¤itimini Horasan’›n yan› s›ra Nisabur, Harizm ve Cürcan’da

sürdürmüfltür. Bir süre Ba¤dat’a dersler vererek ö¤renci yetifltirmifltir. Eserleri aras›n-

da en bilineni, vekilli¤ini yapt›¤› vezire ithaf etti¤i Kitâbü’l Milel ve’n Nihal’dir. Bu

eserinin yan› s›ra el-‹rflâd ilâ Akaidi’l ‹bâd, Telhis’ül Aksâm li-Mezâhibi’l Enâm, Mu-

sâraâtü’l Felâsife, Târihü’l-Hükema ve el-Mebde’ ve’l Meâd adl› eserleri say›labilir.

kültürleri âdeta bir sürpriz gibi karfl›l›yordu. Bat›l› flartlarda flekillenmifl olan H›ris-tiyan teolojisiyle e¤itilmifl kitleler bu dünyan›n gelece¤inde Hz. ‹sa’ya inan›p Tan-r› Krall›¤›na girecek olan insanlar›n d›fl›ndaki hiç kimse için bir yer ay›rm›fl de¤il-lerdi. Bu yüzden karfl›lafl›lan yeni din ve inançlar teolojik bak›mdan bir bak›ma hu-zur kaç›r›yorlard›.

Bu dönemde Francis Bacon’un ve David Hume’un dinin tabiat›na dair yaklafl›m-lar› din sosyolojisinin ve antropolojinin modern zamanlardaki ilk nüvelerini olufltu-rur. Özellikle David Hume’un (1711-1776) dinin do¤as› üzerine olan kitab› din sos-yolojisi tarihi aç›s›ndan bafllang›ç metinlerinden biri say›labilir. 19. yüzy›lda geliflensosyoloji disiplini içinde din de özel bir yer tutar. Sanayileflmenin etkisiyle bu döne-me kadar yaflanan h›zl› ve bafl döndürücü toplumsal de¤iflimden din de nasibini al›r.Avrupa’da Rönesans ve reformasyon döneminde din alg›s›nda önemli de¤iflimlermeydana gelir. Uzun y›llara yay›lan din savafllar› ve akabinde sanayi toplumunun et-kisiyle yaflanan sekülerleflme süreci dine yönelik bak›fl› da derinden sarsar.

Bu atmosfer alt›nda geliflen pozitivist-ilerlemeci yaklafl›mlar yaflanmakta olangeliflmenin ileri aflamalar›nda dinin yok olaca¤›n› öngörüyorlard›. O yüzden budönemde dine yönelik sosyolojik ilgi dinin bir sorun oldu¤u alg›s›na ve cenazesi-nin nas›l kalkaca¤›na dair bir meraka dayan›yordu. Buna ra¤men bu merak dinisosyolojik araflt›rmalar›n önemli bir konusu olmaktan ç›karmad›¤› gibi dine yöne-lik sosyolojik ilginin çerçevesini oluflturmufltur. Gerçekten de dünyan›n sanayilefl-menin etkisiyle büyük bir dönüflüm içinde oldu¤u 19. yüzy›lda dine bir gelecek bi-çilemiyordu. O yüzden bu dönemlerde sosyolojik araflt›rmalar›n önemli bir k›sm›dini toplumsal bir kurum olarak alsalar da bu kurumun çözülmeye ve yok olmayayüz tutan bir kurum oldu¤unda neredeyse birlefliyorlard›. Bu düflünceye paralelolarak paylaflt›klar› bir kanaat de dinin insan uydurmas› bir fenomen oldu¤uydu.Sosyolojinin kurucusu say›lan Auguste Comte tarihi do¤rusal bir ilerleme mant›¤›üzerine kuruyordu. Üç hâl yasas› olarak bilinen bu kurgusuna göre, Comte, diniteolojik dedi¤i birinci hâle ait görüyordu. Felsefi dedi¤i ikinci hâlde zay›flayarak daolsa ayakta kalm›fl olan dinin, gelece¤in pozitif-bilimsel hâlinde tamamen yok ola-ca¤›n› öngörüyordu.

Comte’un bu yaklafl›mlar›na paralel olarak Marx da dini bir üstyap› kurumu ola-rak ve yine bir sorun olarak infla ederken bu yaklafl›m›yla din sosyolojisinin flekil-lenmesine önemli bir katk› yapm›fl oluyordu. Marx, dini di¤er bütün üstyap› ku-rumlar› gibi egemen s›n›flar›n ç›karlar›na hizmet eden bir ideoloji olarak de¤erlen-diriyordu. Onun bu görüflleri kendisinden önce Hegel taraf›ndan bafllat›lm›fl olanve ünlü Alman felsefeci Ludwig Feuerbach (1804-1872) taraf›ndan belli bir yöndegelifltirilmifl olan düflüncelere bir tür reddiye niteli¤indeydi. Feuerbach dinin tabi-at›n› ve ortaya ç›k›fl flartlar›n› anlamaya çal›fl›rken Marx için her fley çok belliydi,anlafl›lacak bir fley yoktu. Afla¤›da her ikisinin görüfllerine daha detayl› bir biçim-de de¤inece¤iz. Din sosyolojisinin genel sosyolojinin tarihine paralel olarak gelifl-mesinde Marx’›n din hakk›ndaki olumsuz da olsa bu de¤erlendirmelerinin özel birönemi vard›r. Daha sonra Durkheim’›n dinin özünü ve kökenini bulmak üzere il-kel dinler üzerine yapt›¤› ve Dini Hayat›n Temel Biçimleri bafll›¤› alt›nda toplan-m›fl çal›flmalar› ile Weber’in Marx’›n maddeci yaklafl›mlar›na bir tür reddiye gibi al-g›lanm›fl olan Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu isimli eseri din sosyolojisialan›n› disipline eden temel referanslar› oluflturmufltur.

613. Ünite - Din

Dinin Kökenine Dair Sosyolojik Yaklafl›mlarDinin toplumda ne tür bir ifllevi oldu¤u, toplumsal olaylar› nas›l etkiledi¤i, aile,ekonomi, siyaset ve e¤itim gibi di¤er kurumlarla ne tür bir iliflki içinde oldu¤unutespit etmek nispeten kolayd›r ve bunlar din sosyolojisinin asl›nda en temel ve gö-rece kolay cevap verebilece¤i sorular›d›r. Oysa din sosyolojisinin temel referansla-r› say›lan isimlerin dinle ilgili sorduklar› sorular bunlarla s›n›rl› kalmam›flt›r. Onlardinin nas›l ortaya ç›kt›¤› gibi hiçbir zaman ö¤renemedikleri ve belki de sosyolojikolarak hiçbir zaman tam olarak bilinemeyecek bir sorunun peflinden gitmifllerdir.Bu konuda sergilenen yaklafl›mlar asl›nda bir yandan da sosyolojinin çok temel birmetodoloji sorununu da aç›¤a ç›karm›flt›r. Sorun flu ki bugün test edilebilecek biralanda sosyal bilim yapmak mümkün, dolay›s›yla belli bir olgunun bugün baflkaolgularla olan temaslar›n› ve etkileflimlerini tespit etmek mümkün. Ama hiçbir za-man test edilemeyecek dönemlere veya alanlara dair bir fley söylemeye s›ra geldi-¤inde bunu bilimsel olarak temellendirmek nas›l mümkün olacakt›r? Bu noktadailk dönem sosyologlar›n hepsi binlerce y›l öncesine ait bir olgunun nas›l ortayaç›km›fl oldu¤unu sormaya kalk›fl›nca bunu bilimsel olarak temellendirme sorunuy-la karfl›laflm›fllard›r.

Örne¤in, Comte bugün bir veri, bir gerçek olarak karfl›m›zda duran din olgusu-nun tamamen insan›n kendi uydurmas›yla ortaya ç›km›fl oldu¤unu söylemifltir. ‹n-san, nedenleri aç›klanamayan ve korkutan y›ld›r›m, deprem, f›rt›na, ya¤mur gibido¤a olaylar›n› aç›klamak üzere “tanr›” düflüncesini uydurmufltur. Bu yüzden se-bebi aç›klanamayan bu olaylar›n gerçek nedenleri anlafl›ld›¤›nda, yani bilim bütünaç›klanamayanlar› aç›klad›¤›nda, tanr› fikrine de ihtiyaç kalmayacak demektir. Oyüzden gelece¤in pozitif dünyas› bilimin her fleyi aç›klayaca¤› bir dünya olaca¤›için dine de Tanr› fikrine de yer kalmayacakt›r. Comte’un düflündü¤ünün aksineinsanlar›n baz› konulardaki bilgileri artt›¤› hâlde, dini düflünce terk edilmiyor, ak-sine insanlar daha fazla bilgilendikçe dinsel aç›klamalar›n yeri ayr› tutuluyor hattabu aç›klamalarla dinî düflünce daha da pekiflebiliyor.

Dinlerin kökenine dair 19. yüzy›l filozoflar› aras›nda çarp›c› görüfllerden birinide Ludwig Feuerbach ortaya atm›flt›r. O da Tanr›’n›n yine insan taraf›ndan uydu-rulmufl oldu¤unu, ama biçim olarak Comte’un düflündü¤ünden farkl› olarak ve birihtiyaç olarak yarat›ld›¤›n› düflünmüfltür. Ona göre yeryüzünde yetenekleri ve güç-leri bak›m›ndan do¤a karfl›s›na oldukça zay›f kalan insan, kendi zaaflar›n›n ve ek-sikliklerinin tamamlanm›fl oldu¤u kendi varl›¤›n›n mükemmel bir suretini Tanr›olarak yaratm›flt›r. Yani Tanr› mükemmel bir insan olarak insan taraf›ndan bir yan-s›tma arac› olarak ortaya ç›km›flt›r. Feuerbach’›n tanr› düflüncesine (teolojiye) ge-tirdi¤i antropolojik yaklafl›m teoloji tarihinde oldukça önemsenmifltir. Dinin köke-nine dair söyledikleri yöntemsel olarak söylenemeyecek fleyler olsa da teolojiyi in-san› anlaman›n bir yolu olarak ele alan yaklafl›m› antropolojiye önemli bir katk› sa-y›lm›flt›r. Feuerbach’a göre bir dönemin düflüncesine yans›yan tanr›y› ö¤reninceasl›nda sadece o dönemin insan›n› ö¤renmifl oluruz. Dinin kökenine dair bu cesuraç›klamas›na karfl›l›k Feuerbach, yine de dinin toplumsal ifllevlerini önemsemekte,bu ifllevler üzerinde durmaktad›r.

Karl Max ise dinin kökenine dair Feuerbach’›n aç›klamalar›n› paylaflm›fl ancakonun dinin ifllevlerine gere¤inden fazla önem vermifl oldu¤unu düflünmüfltür.Marx’a göre din bir üstyap› kurumu olarak insanlarca yarat›lm›fl bir olgudur:“Cennetin fantastik gerçekli¤i içinde süper insan› arayan fakat orada kendiyans›mas›ndan baflka bir fley bulamayan insan, kendisinin as›l gerçekli¤ini ara-


d›¤›, aramas› gereken yerde, art›k kendi benze-rinden -insan d›fl›ndan- baflka bir fleyi bulmayaçal›flmayacakt›r” (Marx & Engels, 2007: 121). Buda tanr› veya di¤er dini unsurlardan baflka bir fleyolmayacakt›r.

Bu terimlerle yaklafl›lan dine dair hükümler, di-ne karfl› tümevar›msal bir tutumdan kaynaklan›r.O tutum dinin kökenine dair önceden verilmifl birhükümden baflkas› de¤ildir. Dinin hakiki bir ger-çekli¤inin olmad›¤› peflinen kabul edildi¤inde ge-riye onun ne flekilde uydurulmufl oldu¤unun aç›k-lamas›na gelir. Din yine tümevar›msal olarak altya-p›n›n (maddi dünyan›n, üretim düzenlerinin) birtürevi olarak kabul edildi¤inde yine geriye bu iliflki-yi mant›ksal olarak kurmak kal›yor. Marx, güçlü retori¤iyle bu iliflkiyi kurmaktazorlanmayacakt›r.

Marx dinin kökenine dair bu kadar kesin konuflurken dinin sosyal ifllevine da-ir yer yer afl›r› ekonomik indirgemeci bir yaklafl›m› benimsemifltir. Dini afyon ola-rak niteleyen ifadeleri ise genellikle onun dine karfl› uzlaflmaz karfl›tl›¤› fleklindeanlafl›lm›fl oldu¤u hâlde farkl› yorumlara da konu olmufltur. Örne¤in dinin bir af-yon olmas›n›n basitçe dinin insanlar› uyutan bir olgudan öte, insanlar› tedavi ve re-habilite eden bir s›¤›nak olmaya da iflaret edebilece¤i üzerinde durulmufltur. Bunagerekçe olarak da Marx’›n ça¤›nda afyonun uyuflturucu anlam› kadar ilaç anlam›-n›n da revaçta oldu¤u ileri sürülmüfltür. Kuflkusuz bu dinin ifllevine dair baflka birkonudur.

Dinin bugün baz› toplumlarda, baz› örneklerde Marx’›n tam da resmetti¤i flekil-de iflliyor olmas›, onun kökeni hakk›nda ne Marx’›n ne Comte’un ne de Feuer-

633. Ünite - Din

Resim 3.4

Ünlü AlmanFelsefecisi LudwigA. Feuerbach’›nH›ristiyanl›¤›n Özükitab›ndaki dinhakk›ndakigörüflleri, Marx’›nkendi teorisinigelifltirmede önemliolmufltur.

Din d›fl› elefltirinin temeli (esas›), fludur: ‹nsan dini infla eder, din insan› de¤il. Bafl-

ka bir deyiflle din henüz kendini bulamam›fl veya zaten kendini tekrar kaybetmifl in-

san›n öz bilinci, öz hissiyat›d›r. Fakat insan dünyan›n d›fl›nda ikamet eden soyut bir

varl›k de¤ildir. ‹nsan insan›n dünyas›, devleti, toplumudur. Bu devlet, bu toplum di-

ni bu tersine dönmüfl bilinçlili¤i üretir, çünkü bu tersine dönmüfl bir dünyad›r. Din,

bu dünyan›n genel teorisidir, onun ansiklopedik bir özeti, popüler bir form içindeki

mant›¤›, onun ruhsal onur meselesi, coflkusu, onun manevi müeyyidesi, ciddi ta-

mamlan›fl›, teselli ve hakl›laflt›r›m› için evrensel bir zemindir. ‹nsan›n özünün fan-

tastik gerçeklefltirimidir çünkü insan›n özü hakiki bir gerçekli¤e sahip de¤ildir. Bu

yüzden dine karfl› olan bu savafl dolayl› olarak öteki dünyayla olan savaflt›r -dinin

ruhsal bir koku katt›¤› dünyaya karfl›. Dinsel ›zd›rap ayn› zamanda gerçek (reel) ›z-

d›rab›n bir ifadesi, gerçek ›zd›raba karfl› bir protestodur. Din, bast›r›lm›fl varl›¤›n

müflahadesi, kalpsiz bir dünyan›n kalbidir, t›pk› ruhsuz bir dünyan›n ruhu oldu¤u

gibi. Din insan›n afyonudur... Dinin ortadan kald›r›lmas› insanlar›n gerçek mutlu-

lu¤u için gerekli olan aldat›c› (illusory) bir mutluluk gibidir. Onun koflullar›yla ilgi-

li aldan›fltan (‹llüzyondan) vazgeçme iste¤i, aldan›fllara ihtiyaç duyan bir kofluldan

vazgeçme iste¤idir. Dinin elefltirisi, böylece hâlesi din olan bir hüzün, bir s›k›nt› ›r-

ma¤›n›n tasar› hâlindeki elefltirisidir.

Karl Marx - Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltirisine Katk›

bach’›n yapt›¤› ç›kar›ma imkân vermiyor. Buna ra¤men bir s›n›fland›rmaya göretam karfl›t bir noktada olmas›na ra¤men Émile Durkheim de dinin kökeniyle ilgiliayn› cesur yaklafl›m› paylafl›yor. Dinin sosyolojik ifllevlerine dikkat çeken çal›flma-lar›yla din sosyolojisinin tart›flmas›z en önemli isimlerinden olan Durkheim’in di-nin kökenine girerken sosyolojinin bilimsel s›n›rlar›n› zorlamak durumunda kald›-¤›n› kaydetmek gerekiyor. Dinî hayat›n ilk biçimlerini anlamay› hedeflerken bu ilkbiçimleri nereden bulaca¤› ister istemez akla geliyor. Çünkü insanl›k tarihinin çokeski oldu¤u gerçe¤i göz önünde bulunduruldu¤unda en temel biçimlerin de bu eneski toplumlarda olaca¤› da kabul edilir. Oysa Durkheim en eski toplumlar›n ça¤›-m›zda Avustralya’n›n balta girmemifl ormanlar›nda yeterince temsil ediliyor oldu-¤unu düflünmüfl ve bu kabileleri inceledi¤inde sanki binlerce y›l önceki ilk insantoplumlar›n› da incelemifl olaca¤›n› varsaym›flt›r. Binlerce y›l önceki ilk toplulukla-r›n nas›l oldu¤u bile tart›flma konusuyken ve o toplumlara dair elimizde hiçbir ko-nuda kesin bilgiler yokken bugün yaflamakta olan bir kabilenin onlar› temsil edi-yor olabilece¤ini düflünmek, do¤rusu bilimsel aç›dan ciddi s›k›nt›l›d›r.

Durkheim’in çal›flmalar›na yön veren varsay›mlar flöyle s›ralanabilir. 1. Dinin enilkel toplumlarda da bulunan temel bir flekli vard›r ve ilk ortaya ç›kt›¤›nda nas›l isebu flekil bugünkü ilkel kabilelerde de ayn› flekliyle bulunabilir. O yüzden de Avus-tralya kabileleri aras›nda yaflamakta olan din binlerce y›l önce dinin ilk ortaya ç›k-t›¤›nda yaflayan dinle ayn›d›r. 2. Din toplumlar›n geliflmesine paralel olarak basit-ten karmafl›¤a, çok tanr›l›l›ktan tek tanr›c›l›¤a do¤ru bir evrim geçirir/geçirmifltir. 3.Din, basitçe insan taraf›ndan ve toplumsal bir ifllevi yerine getirmek üzere uydu-rulmufltur. Durkheim, her toplumda bulunuyor olmas›ndan hareketle bu ifllevintoplum için çok önemli ve evrensel nitelikli oldu¤unu kabul eder. Ancak bu ka-bul, dinin sonuçta uydurulmufl oldu¤unu düflünmesine engel de¤ildir. Asl›nda bu-rada Durkheim’in dinin kökenine dair yaklafl›m› di¤er pozitivist gelenekten gelença¤›n›n düflünür ve sosyologlar›nkini tekrarlamaktad›r.

Durkheim’in da Marx’›n da gözlemini yapmakta olduklar› dinsel olgular›n ifllev-leri hakk›nda söylediklerine ilk anda itiraz edilmeyebilir. Çünkü kendi teorik yak-lafl›mlar›n› do¤rulayacak kadar ampirik veriye dayanabilirler. Dinin belli pratikler-de gerçekten iktidarlar› meflrulaflt›ran bir ideolojik araç olarak kullan›m› da yayg›n-d›r. Ayr›ca dinin toplumsal bütünlü¤ü sa¤lamak gibi baz› ifllevlerine de¤inilebilir.Üstelik baz› örneklerde belli dinsel inançlar›n uydurulmas›na da tan›k olunabilir.Oysa bütün bunlar dinin ilk kökeninin ne oldu¤una dair bu kadar kesin konuflma-ya imkân vermez. Çünkü din fikrinin ilk defa bütün insanl›¤›n akl›na nas›l gelmifloldu¤unu bugünden bilimsel bir yolla tespit etmenin imkân› yoktur. Bugün baz› il-kel kabilelerde dinin yaflanma biçimi dinin geçmiflteki bütün örneklerde böyle ya-flanm›fl veya böyle do¤mufl olmas›n› da göstermez. Nas›l bugün ilkel kabilelerle efl-zamanl› olarak alabildi¤ine geliflmifl medeniyetler örneklerini beraber sergiliyorlar-sa geçmiflte de en ilkel san›lan dinsel biçimlerle efl zamanl› olarak daha medeni ve-ya karmafl›k versiyonlar da ortaya konulmufl. Dahas› çok ilkel say›labilecek baz›toplumlarda yine tek tanr›l› dinsel inançlar›n varl›¤› da gösterilebilir. Tek tanr›l›dinsel prati¤in tarihi de çok eski zamanlara götürülebilece¤i gibi baz› tektanr›l›dinlerin k›sa bir süre içinde pagan bir kültüre do¤ru farkl› bir de¤iflim yaflad›klar›da görülmüfltür. Örne¤in, H›ristiyanl›k ilk ortaya ç›kt›¤›nda tam ikonoklazmik (putk›r›c›l›¤›, heykel karfl›tl›¤›) bir vurguya sahip oldu¤u hâlde k›sa bir süre içinde ön-ce teslis inanc› arkas›ndan da kutsallaflt›r›lm›fl say›s›z figürün yeflermesine imkânveren bir geniflli¤i benimsemifltir. Demek ki dinlerin kökeninin çok tanr›l› oldu¤uve dinlerin tek tanr›l› bir dine do¤ru bir evrim geçiriyor oldu¤u düflüncesi basit bir


evrimci tarih anlay›fl›n› temel almaktan kaynaklanmaktad›r. Oysa bu temel varsay›-m›n kendisi sorunludur. ‹lk dinsel tecrübenin nas›l yaflanm›fl olabilece¤ine dairgözlem ve deneye dayal› modern bilimin söyleyebilece¤i fazla bir fley yoktur.

Dinin ilk kez ortaya ç›kt›¤› zamanlar› veya nedenleri bugünkü ilkel örneklerden yola ç›ka-rak ne ölçüde bilebiliriz?

Din Sosyolojisi ve Dinî Sosyoloji Fark›Din sosyolojisi, dinin bir toplumsal kurum olarak toplumdaki rolünü ve etkisini in-celemeye çal›flan bir bilim dal›d›r. Dinin sosyolojik bir kurum oldu¤u yani dünya-n›n her yan›ndaki bütün toplumlarda mutlaka var oldu¤u üzerinde uzlafl›lm›fl birtespittir. Dinin flu veya bu flekilde olmas›, flu veya bu içeri¤e sahip olmas› buradaönemli de¤ildir. Toplumlarda paylafl›lan belli bir kutsall›k inanc› ve bu kutsall›k et-raf›nda paylafl›lm›fl bir uygulamalar alan› varsa sosyoloji için ilgiye veya kayda de-¤er bir din olgusu da var demektir. Sosyolojinin görevi paylafl›lan bu kutsall›klar›ntoplumda ne ölçüde etkili oldu¤u, toplumu bir arada tutma veya baflka toplumla-ra dair ne tür alg›lar üretti¤i ve bu alg›lardan ne tür toplumsal dayan›flma veya ça-t›flmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› tespit etmeye çal›flmakt›r. Bunun yan› s›ra, din sosyolo-jisinin görevi bu asgari hâliyle tespit edilen din olgusunun di¤er sosyolojik kurum-larla olan etkileflimlerini de incelemektedir. Dinî inanç veya davran›fllar ekonomi-ye nas›l etki eder? Ekonomik geliflmeye etkileri olumlu mu yoksa olumsuz mudur?etki eder. Ekonomik iliflkilerde Protestanl›kta veya Yahudilikte oldu¤u gibi rasyo-nel davran›fl› besleyerek sermaye birikimine mi yol açar, yoksa tamamen irrasyo-nel bir flekilde insanlar› her türlü dünyevi etkinlikten uzak durmaya m› yöneltir?Dahas› ekonomik iliflkiler mi kendine özgü bir dinsellik yarat›r yoksa din mi eko-nomik iliflkilere gerçek anlamda yön verir? Yan› s›ra bir sosyolojik kurum olarakne tür bir ailenin oluflumuna ne ölçüde yön verir? Aile toplumun biyolojik yenidenüretimini sa¤layan temel bir sosyolojik kurumdur. Bu kurumu ayakta tutan, flekil-lendiren de¤erlerin oluflumunda dinin etkisi nedir veya dinî inançlar›n nesildennesile aktar›lmas›nda aile kurumunun rolü nedir? Di¤er sosyolojik kurumlardan si-yasetle din aras›ndaki iliflki de her zaman din sosyolojisinin önemli konular›ndanbirisi olmufltur. Teokrasi, laiklik veya din devlet iliflkilerine dair di¤er kombinas-yonlar da din sosyolojisinin önemli konular›ndand›r. Demokratik siyasete kat›l›m-da bulunan vatandafllar›n davran›fllar›nda dinî inanç veya cemaatleflmelerinin etki-si de din sosyolojisi aç›s›ndan her zaman önemsenen konulardan olmufltur. Birbaflka sosyolojik kurum olarak e¤itim ile din aras›ndaki iliflkiden de din sosyoloji-sinin ilgilenece¤i bir dizi soru üretilebilir. Dinin kendisinin e¤itim rolü veya e¤itimihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. Hem dinin yeni nesillere geleneksel bilginin aktar›lmas›ndaoynad›¤› rol hem de dinin kendi süreklili¤ini sa¤layabilmek için içerdi¤i e¤itim bo-yutu din sosyolojisinin önemli konular›ndand›r.

Bütün bu sorular bir sosyolojik kurum olarak dinin di¤er sosyolojik kurumlar-la (ekonomi, aile, siyaset, e¤itim) olan iliflkilerine dair sorulard›r. Din sosyolojisi,din kurumunun di¤er sosyolojik kurumlarla olan iliflkisini, dinsel davran›flla di¤ersosyolojik davran›fllar aras›ndaki iliflkiyi anlamaya ve aç›klamaya çal›flan sosyoloji-nin bir alt disiplinidir. Bütün bu aç›klamalar› yaparken din sosyolojisi inceledi¤i di-nî davran›fl›n do¤rulu¤u veya yanl›fll›¤› hakk›nda bir yarg›da bulunmaz. Amac›hangi dinsel davran›fl›n do¤ru veya hangisinin yanl›fl oldu¤unu anlatmak de¤il,belli dinsel anlay›fllar ile belli sosyal geliflmeler aras›nda ne türden bir iliflki oldu-¤unu bulmaya çal›flmakt›r.

653. Ünite - Din

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Oysa dinî sosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dinin perspektifinden ele al-makt›r. Buna göre söz konusu dinin nas›l bir toplum yap›s› önerdi¤i, kurumlar ara-s›ndaki iliflkilerin nas›l olmas› gerekti¤ine dair tespitlerinden ziyade önerileri te-mellendirilmeye çal›fl›l›r. Burada söz konusu dinin içinden, o dinin hakikat iddiala-r›na inan›lm›fl olarak yola ç›k›l›r. H›ristiyan teolojisi ile sosyoloji aras›nda, böyle biriliflki olmufltur. Kilise; H›ristiyanl›¤›n güçlü, ahlakl› ve H›ristiyan bir toplum olufl-turma konusunda sosyolojinin verilerinden nas›l yararlan›labilece¤ini araflt›r›r. Ay-n› zamanda H›ristiyanl›¤›n referans kaynaklar›nda nas›l bir toplum ve toplumsalde¤iflim modelinin ç›karsanabilece¤ine dair baz› araflt›rmalar da yap›lm›flt›r. H›ris-tiyanl›¤›n toplumsal bütünlü¤ü, dayan›flmay› ve bar›fl› sa¤lama konusunda içerdi¤iahlaki unsurlara vurgu yap›l›r. H›ristiyanl›¤›n önemsedi¤i aile kurumunun toplum-daki olumlu ifllevlerine vurgu yap›lmas› ayn› zamanda dinî bir sosyolojinin de te-mel öncelikleri aras›ndad›r. Protestanl›¤›n ekonomik bir geliflme olarak kapitaliz-min gelifliminde oynad›¤› role dikkat çekilmesi bir tür Protestanl›k güzellemesi ola-rak okunmufltur.

Benzer bir tart›flma ‹slam sosyolojisi için de geçerlidir. Kur’an-› Kerim’de top-lumsal de¤iflimin tarz›na ve kurallar›na dair çok önemli tespitler vard›r. Bu tespit-lerden yola ç›k›larak ‹slam’›n toplumsal de¤iflim için kendine özgü bir teorisininbulundu¤u üzerinde durulmufltur. ‹bn Haldun (1332-1406), Kur’an’daki bu tarztespitlerden yola ç›karak toplumsal de¤iflimi modellemifltir. Kuflkusuz o daKur’an’daki verileri temel, tart›flmas›z gerçek veriler olarak alm›flt›r, ancak o verile-rin anlafl›lmas› ve yeniden yorumlanmas› hususunda kendine özgü bir kuramsal-laflt›rma yapm›flt›r. O, sadece Kur’an’dan okudu¤unu yal›n hâliyle aktarmam›fl, ay-n› zamanda onlar› çok derin tarihsel gözlemlerinden derledi¤i verilerle bir aradadüflünüp ç›kar›mlara varm›flt›r.

‹bn Haldun’un Mukaddime isimli kitab› asl›nda bir ‹bretler Kitab› olarak tasar-lad›¤› tarihin yöntem bilgisini içeren giriflidir. Bu kitap tarihte en erken sosyolojikmetinler aras›nda yer almakla birlikte hareket noktas› büyük ölçüde ‹slam dinin-den esinlenmifl temel kabullerdir. Bu durumda din sosyolojisi ile dinî sosyoloji ara-s›ndaki ay›r›m›n da yap›lmas›n›n kolay olmad›¤› güçlü örneklerin oldu¤unun enönemli kant›n› oluflturuyor.


Resim 3.5

‹bn Haldun, Tunus’ta do¤mufl ve hayat› boyunca Fas,G›rnata, Cezayir, M›s›r’da de¤iflik devlet görevlerindebulunmufl ve bu görevleri dolay›s›yla devlet hakk›ndagüçlü gözlemler yapm›fl bir tarihçi. Sosyolojinin birdisiplin olarak ad›n›n bile konmad›¤› bir tarihte yaflam›flolsa da tarihi yapma tarz› dolay›s›yla dünyadaki ilksosyolog olarak nitelenmeyi hak etmektedir. Gerçekten debaflta temel eseri Mukaddime olmak üzere di¤erkitaplar›nda da gelifltirdi¤i yaklafl›mlar bugün detoplumsal de¤iflimi anlamak için önemli bir çerçevesunmaktad›r.

Dinin Sosyolojik ‹ncelemesi: Metodoloji Tart›flmas›Metodoloji her zaman bir fleyin asl›na en uygun bilgiyi elde etmenin yolunu ifadeeder. Sosyolojik metodolojide, din olgusunun toplumdaki etkilerini, insanlar içinanlam›n› gerçe¤e en yak›n flekilde çözümlemek hedeflenir. Metodoloji elefltirisi debelli bir yöntemin bize belirli bir konudaki bilgiyi yeterince verip verememesiyle il-gilenir. Bir anket sorusuna verilen cevaplar görünüflte sosyolojik bir çözümlemeiçin bir veri sa¤lar, ancak ankette yanl›fl sorulmufl bir soru yanl›fl yönlendirerek yan-l›fl cevaplar›n ortaya ç›kmas›na da yol açabilir. Ayr›ca araflt›r›lan konuyla ilgili ola-rak anketin uygun bir veri sa¤lamayaca¤› da düflünülebilir. Derinlemesine mülakat,odak grup çal›flmalar›, kat›l›mc› gözlem gibi yollar din sosyolojisi çal›flmalar› içinçokça baflvurulmas› gereken yollard›r. Din ile belli sosyal olgular aras›ndaki iliflki-leri anlamak önemli oldu¤undan dinin etkisinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› tespit etmekçok önemlidir. Bu da insanlar›n olaylara hangi anlam kodlar›yla bakt›klar›n› tespitetmekle bafllar. Yani insanlar›n zihinlerinde yaflad›klar› olaylarla ilgili anlam kodla-r›n›n ne oldu¤u ve hangi duygularla ne tür davran›fllar yapmaya yöneldiklerini tes-pit etmek önemlidir. Bu da tümdengelimsel baz› yarg›larla insanlar›n davran›fllar›hakk›nda karar vermekten ziyade insanlar›n zihinlerini anlamay› gerektiriyor.

Pozitivist yaklafl›mlar din hakk›nda önceden baz› yarg›lara sahiptir. Dinin köke-ni ve toplumdaki ifllevine dair önceden benimsenmifl yaklafl›mlardan yola ç›karakbütün dinler hakk›nda aç›klamalar yapmaya giriflildi¤inde insanlar›n zihinlerindenneyi ne flekilde tasarlad›klar›yla ilgilenmenin gere¤i olmuyor. Marksist bir bak›flaç›s›ndansa, din bir üstyap› kurumu oldu¤u için onu anlamak için ona bakmak bi-le gereksizdir. Varolan üretim ve paylafl›m iliflkilerine bakarak bu iliflkilerin nas›lbir din kurumu gerektirdi¤i ç›karsanabilir. fiu veya bu üretim sistemi içinde varo-lan din kurumunun da nas›lsa o üretim sistemiyle uyumlu ve onun bir sonucu ol-du¤u varsay›m›yla dine dair do¤ru dürüst bir merak bile gereksiz görülebilir. Aç›k-t›r ki, bu da bir metodoloji sorunudur. Dine belli teorik varsay›mlardan hareketleaç›klamac› bir yolla yaklafl›rken aktörlerin kendi eylemleri hakk›ndaki niyetleri ve-ya anlam kodlar› genellikle ihmal edilir. Oysa bu niyetler ve aç›klamalar çok önem-lidir ve insanlar›n belli olaylara kat›l›rken hangi niyet ve motivasyonla hareket et-tiklerini gösterir. Sonuçta din olgusunun a¤›rl›¤›n› ve etkisini teflhis ve tespit etme-nin yolu budur.

Dini incelemenin bir yolu olarak bir din cemaatinin referans ald›¤› metinleri in-celemek de s›kça baflvurulan bir yoldur. Oysa bu yol o dinin teorik veya doktrintemelini verse de iflin sosyolojik yans›malar› hususunda her zaman sa¤l›kl› bir so-nuç vermez. Bir dinin referans metnini insanlar›n sosyolog gibi anlamalar›n›n nebir zorunlulu¤u ne de bir garantisi vard›r. Ayr›ca bir dine mensup olan insanlar herzaman o referansa müracaat etmiyor olabilir, edince de farkl› yorumluyor olabilir-ler. O yüzden bir din cemaatinin mensuplar› ayn› kitab› yorumlarken çok farkl› yo-rumlarla birbirlerinden farkl› pratikler ortaya koyabilir. Bu durumda dinin referanskitab›ndan yola ç›karak o dinin sosyolojisi yap›lamaz. Kuflkusuz dinin referans ki-tab› o dine mensup olanlar›n o referans kitab›ndan en kadar etkilendi¤i hususun-da da bir fikir verebilir, ama Sosyoloji referans al›nan kitaplar üzerinde bir incele-meden ziyade o dine mensup olan insanlar›n zihinlerinde her fleyi nas›l alg›lay›pyorumlad›klar›yla ilgilenir. Bu alg› ve yoruma referans al›nan kitap hakk›ndaki ba-k›fllar da dahildir. Dine mensup olanlar aras›nda o referans metinler hakk›nda dafarkl› alg›, yorum veya ilgi olabilir. Sosyoloji, örne¤in ‹slam’a iliflkin bir sosyolojiyaparken ‹slam dininin temel metinlerinde neyin nas›l tan›mland›¤›ndan ziyade,

673. Ünite - Din

bu tan›mlar›n insanlar taraf›ndan ne ölçüde benimsendi¤i ve baz› eylemleri ne öl-çüde belirledi¤inden hareket eder. O yüzden sosyolojinin “do¤ru ‹slam” veya “‹s-lam’›n do¤rusu” gibi bir endiflesi yoktur. Bu sosyoloji yapan birinin ayn› zamandaböyle bir endiflesi olamayaca¤›n› göstermez. Sadece yöntemsel olarak iki ifli birbi-rinden ay›rt etmenin gereklili¤ini söyler. K›sacas› dinin sosyolojik incelemesi yap›-l›rken aslolan o dinin belli bir dönemde belli insanlar taraf›ndan nas›l anlafl›l›p oanlama fleklinden nas›l bir pratik ortaya ç›kt›¤›d›r.

Bir Sosyal Aktör Olarak Din ve Dinî ‹nançlarSosyoloji sosyal aktörlerin, yani insanlar›n birbirleriyle etkileflimlerini, bu etkile-flimler sonucunda ortaya ç›kard›klar› sosyal olay ve olgular› ele al›r. Bir kiflininkendi bafl›na yapt›¤› ve sadece kendisini ilgilendiren, kendi bireyselli¤iyle s›n›rlakalan bir davran›fl genellikle sosyal bir davran›fl olarak nitelenmez. O davran›fl›nsosyal say›labilmesi için baflka birinin davran›fl›na yönelmesi ve baflka insanlarlabir etkileflim içinde olmas› gerekli görülür. Bu konuda tart›flmalar var olsa da sos-yolojik davran›fl›n kabaca s›n›rlar›n› bu esas çerçevesinde görebiliriz. Bu durumdabir kiflinin hiç kimseyi ilgilendirmeyen bir biçimde kendi bafl›na dua etmesinin neölçüde sosyal bir eylem oldu¤u sorulabilir. Tamamen bireysel s›n›rlarda kalan budavran›fl›n sosyolojinin konusu olmas› için ya o duan›n baflkalar›yla da paylafl›lanbir ortak inanc› aç›¤a ç›karmas› ya da bu dua eyleminin bir araya getirdi¤i insan-larda yaratt›¤› sosyalleflmeyi iflaret etmesi gerekiyor. Her iki durumda insanlar ara-s›nda iflleyen ortak anlay›fl bir dünya kurma sürecini de bar›nd›r›r. Dua eylemininbir anlam› oldu¤u ve bu eylem yoluyla dünyaya bir etkide bulunulabilece¤i ortakanlay›fl›n›n kendisi dünyaya bir etkide bulunuyordur. Topluca yap›lan duan›n dün-yan›n alg›lanmas›nda ve inflas›nda özel bir etkisi vard›r.

Sosyal eylem sadece eylemi fiziksel olarak yapt›¤› görülen bir insan m›d›r, yok-sa insan›n infla etti¤i bir alan olarak kutsall›klar›n da bu eyleme bir katk›lar› varsa-y›labilir mi? Bu soru asl›nda daha ötede Allah için de sorulabilir. Sosyolojinin bir ko-nusu olarak sosyal eylem için eylemi yapan›n yönelmesi gereken baflka bir insaneylemi gerekiyorsa insan›n Tanr› ile kurdu¤u iliflki sosyal bir eylem say›lamaz m›?Dahas› insan›n etkisine inand›¤› ve bu yolla etkisine cevap verdi¤i bir inanç konu-su olarak Tanr› sosyolojik anlamda bir sosyal aktör say›labilir mi? Allah’a inanan birinsan için kuflkusuz bu soru anlams›z hatta yanl›fl bir sorudur. Allah tabii ki her fle-yi belirliyordur ve her fleyin mutlak failidir. Ancak burada bahsetti¤imiz bu de¤il,sosyolojik bir araflt›rmada tespit edilmek üzere, Allah’›n eylemidir. Marksist aç›danbak›ld›¤›nda Allah veya genel olarak dinî inanç ve tasavvurlar›n insan eylemi üze-rinde bir etkisi vard›r ama bu etki zaten ekonomik üretim iliflkilerinin bir türevi ola-


Resim 3.6

Topluca yap›landuan›n dünyan›nalg›lanmas›ndaözel bir etkisivard›r.

rak üstyap›sal bir etkidir. Yani insan zaten kendi yaratm›fl oldu¤u tanr›n›n etkisi al-t›na girer. ‹nsan üretimi olan bir fleyin (emek veya düflüncenin) insan› etkileyecekbir noktaya gelmesi yabanc›laflman›n bir baflka örne¤ini ortaya koyar.

Do¤rusu sosyolojik anlamda farkl› Allah dü-flüncelerinin insanlar›n hayatlar› üzerindefarkl› etkileri oluyor. Farkl› dinî inançlar fark-l› eylem tarzlar›n› ortaya ç›karabiliyor. Bu di-nî inanc›n insan hayat› üzerindeki etkisinigösteriyor. Sonuçta dinî inanc› benimseyerekinsanlar kendileri aktif bir tercih yap›yor ola-bilir. Ancak ortal›kta fiziksel olarak bulunma-yan ama varl›¤› insanlar›n benimsedikleriinançla flekillenen tanr›, tam da benimsenenflekline uygun olarak da insanlar› etkisi alt›naal›r. Örne¤in, dünyada olup biten her fleyi in-sana hiç bir seçme gücü vermeksizin Tan-r›’n›n yaratt›¤›n› düflünen insanlarda bir türkaderci, muhafazakar ve sa¤c› davran›fl tarz›hakim olur. Çünkü olup bitenlerde nas›lsa biretkileri olmayacaklar›n› düflündüklerinden,olup biten her fleyin tanr›’n›n bir takdiri oldu¤u inanc›yla hiç bir fleye itiraz etme-meyi do¤ru sayarlar. Oysa Allah’›n insanlara hem seçme gücü vermifl oldu¤unu veyap›lan her fleyden de sorumlu tutaca¤›n›, bu sorumlulu¤u yerine getirmeyenleride cezaland›raca¤›n› düflünenlerden sosyal hayata daha aktif bir kat›l›m beklene-bilir. Baz› toplumlar›n geliflmifllik seviyesi o yüzden do¤rudan tanr› veya din anla-y›fllar›na ba¤lanabiliyor.

Bugün Türkiye’nin kendine özgü bir ‹slam anlay›fl›n›n oldu¤u ve bunun ‹slam dünyas›nda-ki di¤er ülkelere nazaran onu daha avantajl› k›ld›¤›n› ne ölçüde söyleyebiliriz?

KLAS‹K SOSYOLOJ‹ TEOR‹LER‹NDE D‹N Klasik sosyoloji teorisyenleri için dinin yeri, ifllevi ve konumu konusu çok özel biryere sahiptir. Yukar›da dinin kökenine dair aç›klamalar›yla bu düflünürlerin aç›k-lamalar›n›n sadece bir yönüne iflaret etmifl olduk. Oysa bu düflünürlerin din hak-k›ndaki görüflleri dinin kökenini aç›klamaktan ibaret olmam›flt›r. Sonuçta dinintoplumsal hayatta oynad›¤› role dair bu düflünürlerin her biri kendine özgü teori-leri içinde bir aç›klamaya sahiptir. Klasik sosyologlardan bahsederken sosyolojininbir disiplin olarak teflekkül etti¤i anlardan itibaren, her biri kendi sosyolojik çerçe-velerini oluflturmufl sosyologlardan bahsediyoruz. Yoksa bilmemiz gerekir ki Ay-d›nlanma Dönemi düflünürlerinin hemen hepsinin dine dair bir bak›fllar› vard›r.Toplum filozoflar›ndan Jean-Jacques Rousseau, John Locke ve Thomas Hobbes’danMontesquieu ve Alexis de Tacqueville’ye ve Vico, Newton, Hume, Spinoza, Leib-niz, Kant ve Hegel’e kadar bütün büyük felsefecilerin dine dair aç›klamalar› olmufl-tur. Burada dinin bütün bu felsefeciler için ne anlam ifade etti¤inden ziyade bir di-siplin olarak din sosyolojisini flekillendiren sosyologlar›n görüfllerini baz al›yoruz.

693. Ünite - Din

Resim 3.7

Tanr› veya dinsonuçta insan›nzihninde veyakalbinde olan birkonu olsa da insandavran›fllar›üzerinde enaz›ndan bu yollada olsa bir aktörolarak etkidebulunmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Auguste Comte: Bir Hurafe Olarak Dinden Evrensel BilimDinine Comte’un din hakk›ndaki görüflleri çok karmafl›kt›r. Dinsel düflünceyi ilkel zaman-lardaki insanl›k durumuna özgü bir cehalete ba¤lam›fl ve bilgi seviyesinin art›fl›oran›nda afl›lacak bir evre olarak görmüfl oldu¤u hâlde Comte’un kendisinin bilim-sel dönemlere özgü bir din infla etme yoluna gitmifl olmas› da ilginçtir. Bu yollaComte, asl›nda dinin bir hurafe ve uydurma oldu¤unu düflünse de bunun ayn› za-manda toplum için ifllevsel yönleri olan bir gereklilik oldu¤unu da kabul etmiflolur. Comte bu düflünceden hareketle bilimsel bir ça¤da, toplum için daha fayda-l›, ça¤›n ruhuna uygun bir din gelifltirme yolunu deneyerek bir “insanl›k dini” ta-sarlad›. Gelifltirdi¤i dinin terminolojisi asl›nda H›ristiyanl›¤›n kavramlar›n› taklitediyordu. Yüce Varl›k, Büyük Fetifl ve Büyük Orta fleklinde ifade etti¤i bir tür tes-lis düflüncesi gelifltirdi. Bilimsel düflünceye dayal› olaca¤› oldu¤u için evrenselli¤ive kesinli¤i ispatlanm›fl olaca¤› beklenen bu insanl›k dinine bir de ilmihâl yazd›.

Asl›nda Comte’un bu din kurma giriflimi ile din hakk›ndaki genel görüfllerini birarada almak laz›m. Bu durumda Comte’un dinin toplumda oynad›¤› olumlu ifllev-lerine inand›¤› ama bu ifllevine ra¤men dinin insan zihni taraf›ndan uydurulmufl birhurafe oldu¤u inanc›nda oldu¤unu gösteriyor. Geçmiflte uydurulmufl ve olumsuzifllevleri de olan dinlere karfl›l›k, gelece¤in bilim insan›na hizmet edecek, onundünyas›na denk düflecek uygun bir din gelifltirmek pekâla iyi olabilirdi. Bu dininkiliseleri üniversiteler ve okullar, rahipleri ise bilim adamlar› olacakt›.

Karl Marx: Bir Yanl›fl Bilinç ve Kalpsiz Bir Dünyan›n KalbiOlarak Din Marx’›n din hakk›ndaki görüflleri onun toplumsal yap› hakk›ndaki genel görüflle-riyle tutarl› bir görünüm sergiler. Bu görüfle göre dinin gerçek bir varl›¤› yoktur, ol-sa olsa maddi dünyan›n çarp›t›lm›fl bir yans›mas›d›r ve toplumdaki ifllevi de bu te-mel varsay›ma göre de¤erlendirilmelidir. Toplumsal yap›n›n temeline üretim iliflki-lerini, yani maddi-ekonomik altyap›y› koyunca dinin de bunun bir türevi olan di-¤er birçok üstyap›sal kurumlar›n yan› s›ra bir ba¤›ml› de¤iflken gibi de¤erlendiril-mesi kaç›n›lmaz olmufltur. Ancak muhtemelen di¤er üstyap›sal kurumlardan birazdaha farkl› olarak din hakk›ndaki temel varsay›m›, yukar›da da belirtti¤imiz gibi,dine iliflkin her fleyin tamamen insan zihninin bir ürünü oldu¤udur. O yüzden He-gel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefltiriye Katk› isimli meflhur eserinde din elefltirisinin Al-manya’da tamamlanm›fl ve geride kalm›fl oldu¤unu söylemiflse de o bu elefltiriyidaha da ileriye götürmüfltür. Almanya’daki din elefltirisinden kast› Ludwing Feuer-bach’›n din elefltirisidir. Feuerbach da dinin insan zihninin bir ürünü oldu¤unu sa-vunmufl ama bu üretimin insan›n yaflad›¤› tarihsel flartlarda kendisine teselli hattagüç veren bir imge olarak yani bir bak›ma toplumsal hayatta bir ifllevselli¤i olmaküzere dini yaratm›fl oldu¤unu anlatm›flt›. Buraya kadar›, yani dinin insan zihnininbir tasar›m› oldu¤u düflüncesi Marx’a yeter görünmüfl, sonras›nda bu üretimin ma-hiyeti üzerine kendi elefltirisini katm›flt›r.

Bu do¤rultuda Marx, dinin bireysel de¤il toplumsal bir ürün oldu¤unu ve buürünün de yanl›fl ve aldat›c› bir dünya oluflturdu¤unu anlat›r. Bu yanl›fl ve aldat›c›dünya t›pk› ideoloji gibi egemenlerin ç›kar›na hizmet eder, egemenlerin kurdu¤udünyan›n yeniden üretilmesine katk›da bulunur. Bu yan›yla din egemen düzeninsürdürülebilmesi için gerekli ideolojik deste¤i, bu düzenin yaralad›¤› ve konumla-r› gere¤i isyan noktas›na gelebilecek insanlara gerekli teselliyi ve huzuru yat›flt›r›-


c› bir afyonla, yani aldatarak verir. ‹çinde bulunulan gerçek dünyadan farkl› fan-tastik bir dünya kurarak yanl›fl bir dünya bilinci kurar. Bu hâliyle çarp›k da olsagerçekli¤in üretti¤i bir yans›mad›r din. Ama Marx’a göre dine karfl› mücadeleyido¤rudan dine yöneltmek de gereksizdir. Çünkü aslolan onu bu hâliyle yans›tma-s›n› sa¤layan maddi gerçekli¤i, yani üretim iliflkilerini de¤ifltirmektir. Altyap›y› de-¤ifltirmeden sadece üstyap› üzerinde yap›lacak bir de¤iflikli¤in kal›c› olma flans›yoktur.

K›sacas› Marx, dine hem bir üstyap› kurumu olarak hem de ideoloji olarak yak-laflm›fl, her iki yaklafl›m›nda da dinin bir insan kuruntusu oldu¤unda ›srar etmifltir.Tamamen kuruntu olan bir inanç ve ideoloji zamanla insanlar› nas›l bu kadar etkisialt›na alabilir? Marx, dinin insan zihninden yola ç›karak zamanla insanlar› etkisi alt›-na almas›n› yabanc›laflma teorisine uygun olarak aç›klar. Nas›l insan eme¤i kapitaliz-me art›-de¤eri tafl›yarak kendine yabanc›laflan ve kendisini ezen-sömüren bir sistemkuruyorsa din de benzer bir yabanc›laflma sürecinin sonucunda insan› kuflat›r.

Marx’›n dini bir afyon olarak niteleyen sözleri 20. yüzy›lda dindar marksistleraras›nda farkl› yorumlara aç›lm›flt›r. Özellikle Latin Amerika ve ‹talya’daki H›risti-yan-Marksist ittifaklar bu tür yorumlara yüklenmifltir. Bu hareketler için dine çokaç›k cephe alm›fl olan Marx’›n sözlerinin elveriflli bir yorumu zorlamalardan kurtu-lamam›fl, nihayetinde Marx’›n dine atfetti¤i afyon nitelemesinin bir metafor olarakayn› zamanda tedavi edici anlam›na dikkat çekilmifltir. Buna göre afyon niteleme-si dini afla¤›layan bir fley de¤il aksine rahatlatan, tedavi eden bir ilaç boyutuna vur-gu yapan bir niteleme olarak anlafl›labilir ki Marx’›n zaman›nda afyonun bu anla-m›n›n daha bask›n oldu¤u bile düflünülmüfltür. Oysa Marx’›n dinle ilgili teorik yak-lafl›mlar› dinin kökenine dair kesin bir yarg› içerdi¤inden, hem dindar hem Marxistolman›n yolu Marx’›n bu yaklafl›mlar›yla daha elefltirel bir hesaplaflmadan geçmekzorundad›r. Marx’›n din konusundaki yaklafl›mlar› din sosyolojisinin ihtiyaçlar›n›tam olarak karfl›lamaktan uzak olmufltur. Dini hayat›n baz› örneklerini kuflkusuzaç›klamakta, hatta anlamakta yard›mc› olsa da bütün din olgusunu anlamam›z›sa¤layacak bir teorik çerçeve sunamam›flt›r.

Din egemen s›n›flara hizmet eden bir ideoloji midir yoksa yoksul kitlelerin duygular›n› veisyanlar›n› dillendirmenin bir arac› m›d›r? Güncel örneklerle aç›klay›n›z.

Émile Durkheim: Toplumsal Yap›flt›r›c› Olarak DinDin sosyolojisinin gerçek anlamda çerçevesi belirlenmifl bir disiplin olarak ilk de-fa Durkheim taraf›ndan uygulanm›fl oldu¤u rahatl›kla söylenebilir. Öncelikle dinolgusunu bütün boyutlar›yla anlamaya çal›flm›fl ve onun toplumdaki rolünü, ifllevi-ni ampirik yöntemlere dayanan yaklafl›m›yla aç›klamaya çal›flm›flt›r. Dinin ifllevihakk›nda alabildi¤ine nesnel gözlemlere dayanarak ç›kar›mlarda bulunmaya çal›fl-m›flsa da bu onun dine olan ilgisinin tamamen de¤erlerden ba¤›ms›z oldu¤u anla-m›na gelmez. Durkheim, özelde Fransa’da ve genelde Avrupa’da yaflanmakta olan

713. Ünite - Din

Karl Marx (1818-1883) Almanya’da, avukat bir baban›n o¤lu olarak do¤du. 1841’de

doktoras›n› tamamlad›. Sonraki y›llarda Brüksel, Köln ve Paris de bulunan Marx Pa-

ris’te Friedreich Engels ile devrimci gruplara kat›ld›, burada 1848 y›l›nda meflhur Ko-

münist Manifesto’sunu yazd›. En önemli eseri ise Kapital’dir. Marx’›n din konusun-

daki çal›flmalar› flu kitaplar›nda a¤›rl›kl› olarak yer alm›flt›r: Hegel’in Hukuk Felsefe-

si’ni Elefltiriye Katk›, Alman ‹deolojisi, Feuerbach Üzerine Tezler ve Kapital

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

büyük parçalanma dönemini kendilerine dert edinen ve bu parçalanmadan bir bü-tünleflme formülü veya harc› üretmeye çal›flan toplum düflünürleri çevresinde ye-tiflmifltir. Durkheim’›n din çal›flmalar› o yüzden toplumsal bütünlü¤ü hedefleyenaraçsalc› bir yaklafl›m› da içinde bar›nd›r›r. Yani dini toplumsal bütünlü¤ün sa¤lan-mas›nda ve sürdürülmesinde en güçlü yap›flt›r›c› (tutkal veya çimento) olarak gö-rüyor ve bu ifllevinin sürdürülmesine olumlu bak›yordu. Dinin bu olumlu ifllevineolan inanc›, yukar›da da belirtti¤imiz gibi, di¤er pozitivist ça¤dafllar› gibi dinin so-nuçta insan zihninin bir ürünü oldu¤u düflüncesinden de al›koymuyordu. HattaDurkheim bütün dinlerin kökeninin bir oldu¤unu ve dünyada var olan bütün din-lerin belli bir tarihsel geliflimin de¤iflik evrelerine göre flekillendi¤ini düflündü.

Bu noktada Comte’un evrimci düflüncesini dinin tarihi için paylaflt› ve dinlerinbasit mekanik toplumdan karmafl›k organik topluma do¤ru evrildikçe paralel ola-rak karmafl›klafl›p geliflti¤ini düflündü. Ancak modern dünyada organik yap›ya do¤-ru gelifltikçe farkl›laflan ve giderek parçalanma e¤ilimine giren toplumsal yap›y› birarada tutan dinde de kayg› verici bir gevfleme bafl göstermifltir. Bu da dinin eskidenoldu¤u gibi toplumu bir arada tutan bir tutkal ifllevini yerine getirmeyi zorlaflt›rm›fl-t›r. Sanayi toplumu farkl› kültürlere ve inançlara sahip bir çok insan› bir araya getir-mifltir. Daha önce homojen bir çevrede yaflamakta olan ve bundan dolay› beraberyaflad›¤› insanlarla ayn› anlam dünyas›n› paylaflan modern insan flehirde kendiinanc›n› hiç tan›mayan, o inançlara karfl› tamamen kay›ts›z insanlarla karfl›laflt›kçakendi inançlar›na olan ba¤l›l›¤›nda bir güvensizlik hissi oluflmaya bafllam›flt›r. Durk-heim’in anomie dedi¤i bu oluflum sanayi sonucu oluflan kentlerin tipik özelli¤idir.Bu ortam paylafl›lan normlar›n zay›flamas› anlam›na gelir. Bireyleflme ve ortak de-¤erlere ba¤l›l›ktaki gevfleme toplumda ciddi sorunlara yol açmaktad›r. Durkheim’inmeflhur eseri ‹ntihar, dini inançlar›n bu flekilde zay›flamas› ile intihar oranlar›n›n ar-t›fl› aras›nda da anlaml› bir iliflkinin var oldu¤unu vulgular. Ayn› flekilde görece bi-reyselli¤i teflvik eden bir din olarak Protestanlar›n daha fazla yaflad›¤› ülkelerde decemaat de¤erlerini daha fazla önemseyen Katolikli¤e nazaran daha fazla intihar va-kas›n›n yafland›¤›n› tespit eder. O yüzden Durkheim’in dinle ilgili çal›flmalar› da t›p-k› intihar ile ilgili çal›flmalar› gibi toplumsal bütünlük ve düzen gibi pratik sorunla-ra bir çözüm aray›fl›nca yönlendirilmifltir. Kuru akademik çal›flmalar olmaktan öte,gerçek bir sorunun çözümüne odaklanan çal›flmalard›r.

Yap›salc›-ifllevselci düflüncenin en önemli ismi say›lan Durkheim, toplumu birorganizma olarak düflünmüfl ve her toplumsal kurum veya birimin bu yap›da birifllevi yerine getirdi¤ini belirtmifltir. Dinin de ifllevi toplumu bir arada tutmak, top-lumu kaynaflt›rmakt›r. Bu ifllev için çimento veya tutkal gibi metaforlar kullan›lm›fl-t›r. Ancak Durkheim sonras› ifllevselciler dinin gördü¤ü bu ifllevin ne türden bir ifl-lev oldu¤u konusunda Durkheim kadar emin olamam›flt›r. Robert K. Merton, örne-¤in, bir ifllevi yerine getiren herhangi bir kurum veya birimin bunu hangi ölçekte-ki bir toplum için yerine getirdi¤ini sormufltur. Özellikle din söz konusu oldu¤un-da belli ölçekteki bir toplumsal oluflum için tutkal veya yap›flt›r›c› ifllevini yerinegetirdi¤i hâlde bir baflka ölçekteki bir toplumsal oluflumda toplumsal gruplar› bir-biriyle çat›flt›ran ve o toplumu bir arada tutmak yerine bölen bir etki yapabilmek-tedir. O durumda dinin ifllevsel de¤il ifllev-bozma (disfunctional) etkisi daha a¤›rbasmaktad›r. Yine de bu çat›flma ortam›nda bile dinin belli ölçekteki grubu bir ara-da tutma ifllevi daha fazla çal›flmaktad›r. Çünkü grup çat›flmalar› grubun dayan›fl-mas›n› ve grup bilincini canl› tutar.


Max Weber: Anlaml› Sosyal Eylem ve Motivasyon OlarakDinYorumlamac› sosyolojinin ilk ve en önemli ismi olan Weber’in din sosyolojisi ileilgili çok özel ve güçlü çal›flmalar› vard›r. Onun dine dair yaklafl›m› sosyal eylemhakk›ndaki tan›m›yla tutarl›d›r. Sosyolojinin bafll›ca rolünü sosyal eylemin yorum-lanmas› ve anlafl›lmas› oldu¤unu söyleyen Weber’e göre “sosyal eylem” de anlam-l› eylemden ibarettir. ‹nsan bütün eylemlerini bir anlam atfederek yapan bir varl›k-t›r. O yüzden yemek yemek, içmek gibi en temel befleri hareketlerini bile hayvan-lardan farkl› olarak kendi kültürel farkl›l›¤›n›, yani anlam›n› atfederek yapar. Oyüzden yemek yeme adab› veya davran›fllar› her kültürde de¤iflir. Böyle oluncasosyolojinin de temel görevi eylemleri yapan insanlar›n kendi yapt›klar› hareketle-ri hakk›ndaki niyetlerini, anlamlar›n› veya tan›mlar›n› ö¤renmeden onlar hakk›ndabaz› teorilerden yola ç›karak aç›klama yapamay›z. Bu elefltiri “aç›klamac› sosyolo-ji” ile “anlamac› sosyoloji” aras›ndaki bir ay›r›m›n netleflmesine yol açarken We-ber’in birinci önceli¤inin eylemin aktörünü “anlamak” oldu¤u görülür.

Weber’in bu yaklafl›m›n› uygulad›¤› meflhur çal›flmas› Protestan Ahlak› ve Kapi-talizmin Ruhu’nda Marksistlere göre basitçe ekonomik flartlar›n bir sonucu veya tü-revi olmaktan ibaret olan Protestan hareketin, aksine kapitalizmin ortaya ç›kmas›n-da etkili olan bir çal›flma ve ifl ahlak› motivasyonu sa¤lad›¤›n› keflfeder. Bu sonucaWeber kapitalizmin ilk ortaya ç›kt›¤› yerlerin Protestanlar›n yo¤un olarak yaflad›¤›yerler oldu¤undan hareketle var›r. O Protestanlar›n dünyay› ve kendi eylemlerininas›l yorumlad›klar›na, bizzat onlar› dinleyerek kendi sosyolojik yaklafl›m›n›n fark›-n› ortaya koyar. Do¤rusu kendisi de bir Protestan oldu¤u için Protestanlar›n anlamdünyas›n› zaten yeterince tan›yordur. ‹nsanlar›n do¤ufltan günahkâr oldu¤una ina-n›lan H›ristiyanl›kta bu günah›n yükünden kurtulman›n bir yolu olarak dünya zevk-lerine mesafeli, çileci bir hayat önerilir. Protestanl›k ise bu çileyi dünya için pozitifbir de¤ere dönüfltürmüfl ve çile çekercesine çok çal›flmay› bu çilenin bir kefaretiolarak al›r. Bu anlay›fl›n harcamaks›z›n çok çal›flmay› ve bu yüzden bir maddi biri-kimi üretti¤ini keffleden Weber böylece bir zihniyet dünyas›n›n kapitalizm gibiözünde maddi veya ekonomik olan bir geliflmeye etki etti¤ini söyler. Böylece Mark-sizmde ihmal edilen ve maddi flartlar›n bir sonucu olarak geliflen zihniyet dünyas›-n› sosyolojik araflt›rman›n merkezine koyar. Weber bu yaklafl›m alt›nda dünya din-lerini ve dinlerin farkl› statü veya s›n›flar aras›ndaki flekilleniflini de inceler. OnunProtestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu isimli kitab›n›n d›fl›nda ayr› bir Din Sosyolo-jisi ve Din Sosyolojisi üzerine Makalelerinin derlendi¤i kitaplar› da vard›r.

Bugün din araflt›rmalar›n›n bir ço¤u Weber’in yorumlamac› sosyolojisinin etki-si alt›nda daha kolay yap›lmaktad›r. Asl›nda sadece din araflt›rmalar› için de¤il, herçeflit kültür araflt›rmas› için Weber’in bu yaklafl›m› oldukça verimli bir çerçevesunmaktad›r. Çünkü insan varl›¤›yla do¤al olarak oluflan kültür bir anlam sistemi-dir ve bu anlam bireysel veya kolektif olarak insanlar›n zihinlerinde yer almakta-d›r. Onu ortaya ç›karmak için bizzat eylemi yapan insanlar› dinleyip anlamaktanbaflka bir yol da yoktur.

733. Ünite - Din


Dinin genel geçer tan›m›n›n ötesinde sosyolojik

tan›m›n› saptamak.

Sosyoloji belirli bir dinin kendini veya genel ola-rak dini tan›mlay›fl›yla yetinemez. Sosyolojik ba-k›fl dinsel olarak teflhis edilen davran›fllar›n neoldu¤u ve bu davran›fllar›n bir toplumun ekono-mik, siyasi, ailevi, e¤itimsel ve sosyal tabakalafl-ma örüntülerine nas›l bir etkide bulundu¤u, top-lumun genel flekillenmesine, meflruiyet düzenle-rinin oluflumuna nas›l bir katk›da bulundu¤u ko-nusuyla ilgilenir. Durkheim’in tan›m›yla din:“Kutsal fleylere, yani bir kenara ayr›lm›fl ve ya-saklanm›fl fleylere iliflkin inanç ve uygulamalar›nbirleflik bir sistemi” olarak tan›mlanabilir.

Din ve Toplum iliflkisini, dinin di¤er toplumsal

kurumlarla iliflkisini aç›klamak.

Din kurumu di¤er baz› toplumsal kurumlarla ol-dukça iliflkilidir. Siyaset bir dünyay› ve toplumuinfla giriflimi oldu¤undan din ile yolu çak›fl›r, zi-ra genellikle dinin de böyle bir iddias› vard›r. Di-nin iddias› ile siyasetçilerin iddias›n›n paralel git-ti¤i durumlarda toplum, siyasetin dinin etkisi al-t›nda oldu¤u örnekler ortaya ç›kar›r. Bir do¤albirlik olarak aile dinden ba¤›ms›z olarak vard›rancak hem aile dini etkilemifl hem de din aile-den etkilenmifltir. Dinlerin mevcut ekonomikpaylafl›m iliflkilerini olduklar› gibi meflrulaflt›rmakgibi bir ifllevi de olabilmektedir. Ayr›ca dinin ta-rihsel süreklili¤i mutlaka belli e¤itim örüntüleri-nin de ifllemesiyle sa¤lan›r. Dinlerin varl›¤› güçlübir e¤itim mekanizmas›n›n iflleyifline dayan›r.

Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl›n› ve dinin köke-

nine dair sosyolojik teorileri aç›klamak ve din

sosyolojisi ile dinî sosyoloji aras›ndaki fark› ay›rt

etmek.

Din sosyolojisinin ortaya ç›k›fl› genel olarak sos-yolojinin ortaya ç›k›fl› ve geliflimiyle afla¤› yukar›ayn› tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilgininkökenini bir disiplin olarak flekillenmeye baflla-d›¤› 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan çok daha geri-lere götürebildi¤imiz gibi dine yönelik sosyolojikilginin tarihini de paralel olarak çok daha eskile-re götürebiliriz. Din sosyolojisi, dinin bir toplum-sal kurum olarak toplumdaki rolünü ve etkisiniincelemeye çal›flan bir bilim dal›d›r. Oysa dinîsosyoloji, sosyolojiyi dinin veya belli bir dininperspektifinden ele almakt›r. Burada dinin için-den, yani o dinin hakikat iddialar›na inan›lm›flolarak yola ç›k›l›r.

Klasik sosyolojik teorilerde dinin nas›l ele al›nd›-

¤›n› özetlemek.

Klasik sosyoloji teorisyenleri için dinin yeri, iflle-vi ve konumu konusu çok özel bir yere sahiptir.Bu düflünürlerin din hakk›ndaki görüflleri dininkökenini aç›klamaktan ibaret olmam›flt›r. Sonuç-ta dinin toplumsal hayatta oynad›¤› role dair budüflünürlerin her biri kendine özgü teorileri için-de bir aç›klamaya sahiptir. Klasik sosyologlar-dan bahsederken sosyolojinin bir disiplin olarakteflekkül etti¤i anlardan itibaren, her biri kendisosyolojik çerçevelerini oluflturmufl Comte,Durkheim, Marx ve Weber gibi sosyologlardanbahsediyoruz.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

753. Ünite - Din

1. Afla¤›daki cümlelerden hangisi dinin sosyolojik yö-nüne vurgu yapmaz?

a. Din, toplumlar›n ortak bir davran›fl örüntüsüdür.b. Din, toplumun siyasi, ekonomik, e¤itimsel ve s›-

n›fsal örüntülerine etkide bulunabilirc. Din, meflruiyet düzeninin oluflumuna katk›da

bulunabilir.d. Din insanlar›n bu dünya ve öte dünyalar› için

bir k›lavuzdur.e. Bireyleri bir tek ahlaki toplulukta birlefltiren

inanç ve topluluklar dinin bir unsurudur.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Durkheim’›n din tan›m›n›nunsurlar› aras›nda yer almaz?

a. Cemaatb. Kilisec. Kutsald. Birleflik inançlar ve davran›fllare. Doyumluluk

3. “Din bir toplumsal birlefltirici olarak ifl görebildi¤i

halde farkl› dinler aras›nda bir çat›flma etkeni olarak

çal›flabiliyor” ifadesi dinin hangi kurumla iliflkisinin birtezahürüdür?

a. Din-Aile ‹liflkisib. Din-Siyaset ‹liflkisic. Din-Ekonomi ‹liflkisid. Din-E¤itim ‹liflkisie. Din-Hukuk ‹liflkisi

4. Dinin kökeni hakk›nda sunulan görüfller çerçeve-sinde afla¤›daki hangi efllefltirme yanl›fl yap›lm›flt›r?

a. A. Comte - Din tamamen insan›n kendi uydur-mas›yla ortaya ç›km›flt›r.

b. K. Marx - Din, bir üstyap› kurumu olarak insan-larca yarat›lm›fl bir olgudur.

c. Durkheim - Din basitçe insan taraf›ndan ve top-lumsal bir ifllevi yerine getirmek üzere uydurul-mufltur.

d. F. Engels - ‹nsan, dini infla eder.e. L. Feuerbach - Tanr›, bir ihtiyaç olarak insan ta-

raf›ndan yarat›lm›flt›r.

5. Din ve dini inançlar bir sosyal aktör olarak nas›l te-zahür eder?

a. Bir dindar insan›n yata¤›na yatarken dua oku-mas› fleklinde

b. Bir H›ristiyan’›n günah ç›karmas› fleklindec. Bir Yahudi’nin a¤lama duvar›ndaki ayini fleklinded. Yar›n ölecekmifl gibi vecd ile ibadet etmek

fleklindee. Hiç ölmeyecekmifl gibi dünya için çal›flmak

fleklinde

6. Afla¤›dakilerden hangisi Karl Marx’›n din hakk›nda-ki görüflleri aras›nda yer almaz?

a. Din, sosyal olaylara etki eden bir anlam sistemidir.b. Din, maddi dünyan›n çarp›t›lm›fl bir yans›mas›d›r.c. Din maddi üretim flekillerinin bir sonucu olarak

flekillenmifltir.d. Din, halklar›n afyonudur.e. Dinin insanlar› etkisi alt›na almas› “yabanc›lafl-

ma” ile olmufltur.

7. Afla¤›daki önermelerden hangisi Émile Durkhem’indin görüflü ile ba¤daflmaktad›r?

a. Din, kökeni bilinemeyen bir olgudur.b. Din olgusu, herhangi bir metodoloji ile aç›kla-

namaz.c. Din, sosyolojik de¤il psikolojik bir olgudur.d. Din toplumsal bütünleflme için bir yap›flt›r›c›d›r.e. Dinin kökenleri ve ifllevleri birbirinden farkl›d›r.

8. Dini, anlaml› bir sosyal eylem ve motivasyon olarakaç›klayan Weber’in din teorisi dikkate al›nd›¤›nda afla-¤›daki önermelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Davran›fllar›n arkas›nda yatan niyet ve anlamlarbir sosyolojik araflt›rma için esast›r.

b. Kapitalizmin geliflmesi Protestanl›¤›n ortaya ç›k-mas›n› sa¤lam›flt›r.

c. Maddi flartlar›n oluflturdu¤u zihniyet dünyas›sosyolojik araflt›rman›n merkezinde yer al›r.

d. Protestan Hareket, ifl ahlak› motivasyonu sa¤lar.e. Protestan Ahlak›, kapitalizmin ortaya ç›kmas›n-

da etkilidir.



9. Afla¤›dakilerden hangisi dinin, tarihsel süreç içerisindeevrilerek geliflti¤ini ve çok tanr›l› dinlerden tek tanr›l› din-lere do¤ru bir geliflme kaydetti¤ini düflünmektedir?

a. Tom Bottomore b. ‹bni Haldun c. Platon d. Auguste Comte e. Pitrim Sorokin

10. Dinin sosyoloji için bir araflt›rma konusu olmas›n›nnedenlerinden biri afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Dinin metafizik gerçeklerinin yayg›n bir merakkonusu olmas›

b. Cehalete karfl› korunmas› için dinin do¤rusunuortaya koymak

c. Dinin bireyin içsel dünyas›yla ilgili sergiledi¤iperformans

d. Dinin bilimsel bir içerikle de¤erlendirilememesi e. Bireyin inanç dünyas›n›n sosyal yaflam›n› etkilemesi

Din SosyolojisiBundan otuz y›l önce, ne sosyologlar taraf›ndan dininsosyal yaflamda önemli bir etken oldu¤una gerekenönem veriliyor, ne de dinin çok büyük önem tafl›d›¤›düflünülüyordu. Antropolog Anthony Wallace (1966:265) dönemin geçerli anlay›fl›n›, daha sonralar› flu flekil-de özetlemifltir: “Dinin, evrimsel gelece¤i, onun sonaermesidir. Do¤a kanunlar›na ba¤l› olmaks›z›n do¤ay›flekillendiren do¤aüstü varl›k ve güçlere inan›fl y›prana-cak ve sadece ilginç bir tarihî hat›ra haline gelecektir.Bilimsel bilginin insanlar için giderek daha yeterli halegelmesi ve yay›lmas› sonucu do¤aüstü güçlere inan›flyavafl yavafl yok olmaya mahkûmdur.” Fakat daha son-raki on y›llarda ifller önemli ölçüde de¤iflmifltir. Öncekidönemin sekülerli¤i en iyi anlatan kuramc›lar›ndan biriolan Peter Berger, art›k “dinin krizinden, sekülerli¤inkrizine do¤ru bir geçifl yafland›¤›”ndan ve “gerileyensekülerlik”ten bahsetmektedir (Berger, 1983, 1996). Ber-ger, ayr›ca, “güncel olaylara iliflkin analizlerinde dinigöz ard› edenlerin, büyük bir tehlikede olduklar›” so-nucuna varmaktad›r (Berger, 1996: 12).Sosyologlar›n, dine sosyal bir etken olarak yaklaflmadayeniden artan ilgisinin temel nedeni, onun hayatî öne-mini vurgulayan küresel geliflmelerdir. Dinin akademikyönden ihmal edildi¤i dönem boyunca sosyal yaflamdasüregelen toplumsal önemini göstererek seçkin bilim-sel çal›flmalar ortaya koyan sosyologlar bulunmaktayd›.Bunlara ra¤men, bilim dünyas›n›n hayrette kal›p eskisekülerleflme paradigmas›ndan uyanmas›, ancak ulusla-raras› arenada yaflanan siyasi olaylarla mümkün olmufl-tur. Buradaki kritik seneler ise 1979 ve 1980’dir. 1979’da,Müslüman militanlar fiah ‹ran’›n› devirmifl, Ortado¤u veOrtado¤u’nun da ötesinde pek çok bölgede, militan ‹s-lami hareketlerin yay›lmas›n› da beraberinde getirecekolan, ‹slami bir cumhuriyet kurmufllard›r. Ayn› zaman-da, kendilerini Hristiyan fundamentalistler olarak ta-n›mlayan Hristiyan Sa¤’›ndan bir kesim Amerikan siya-setine yönelmifl -bu kifliler yar›m yüzy›l boyunca siyasiarenada görünmemifl ve seküler hümanizm güçlerinekarfl› “ahlakl› bir ço¤unlu¤u” harekete geçirme ve busuretle de yeniden bir Hristiyan Amerika oluflturma ni-yetlerini aç›kça ilan etmifllerdir. Daha sonra 1980’de,Salvador-Roma Katolik Baflpiskoposu Oscar Romero,bölge kilisesini giderek artan sosyal eylemcilik ve ba-zen de yoksullar›n ad›na baflkald›r›c› isyanlara teflvikeden, Latin Amerika özgürlükçü dini hareketindeki et-kinli¤i nedeniyle, suikast düzenlenerek öldürülmüfltür;

Okuma Parças›

773. Ünite - Din

Romero hadisesi 1970’lerde kaç›r›lan, iflkence edilen veöldürülen on binlerce Latin Amerikal› Hristiyan sosyaleylemci içerisinde sadece en çok bilinenidir... Takipeden y›llar, dünyan›n pek çok farkl› köflesinde önemlidin-temelli bir dizi hareketin ortaya ç›k›fl›na tan›k ola-cakt›r: Güney Afrika’daki imtiyaz-karfl›t› hareket, Do¤uAlmaya’da komünizm-karfl›t› hareket, Birleflik Devlet-ler’deki Orta Amerika bar›fl hareketi. Dinin toplumsalve siyasal önemine farkl› bir bak›fl aç›s›yla yaklaflan sos-yologlar, ayn› zamanda giderek artan bir flekilde LatinAmerika’da yay›lmakta olan Pentakostalizm, Do¤u As-ya’n›n baz› bölgelerinde yay›lan Hristiyanl›k, yeni göçdalgalar› ile Amerika’da dinlerin çok daha bütünlük ka-zanan yap›s›, eski-komünist Avrupa’n›n baz› yerlerindeyeniden dirilen dini kimlikler vs. gibi geliflmelerin yo-¤unluk kazand›¤›n›n da fark›na varm›fllard›r. 1990’larile birlikte, Virginia Üniversitesi’nden James D. Hunter(1991) Amerika’da din temelli bir “kültürler savafl›” ol-du¤unu aç›kl›yor ve Harvard Üniversitesi’nden SamuelHuntington (1996) dinsel farkl›l›klardan kaynaklananküresel bir medeniyetler çat›flmas›n›n yaflanaca¤› öngö-rüsünde bulunuyordu. Bunlar abart›l› say›labilirse de,temel nokta de¤iflmez: Din geri dönmüfltür.

Christian Smith - Robert D. Woodberry, “Sociology of Religion”,

The Blackwell Companion to Sociology, Edited by Judith R.

Blau, Blackwell Publishers, 2001, s. 100-114.

(Kaynak: AÜ‹FD 47 (2006), Say› 2, s. 215-216, Çeviren: ‹h-

san Çapç›o¤lu) [Yaz›n›n tamam›n› http://dergiler.anka-

ra.edu.tr/dergiler/37/59/568.pdf adresinden eriflerek okuya-

bilirsiniz]

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din Nedir ve Dinin Sosyolo-jik Tan›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Sosyolojik Tan›m›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Di¤er Sosyolojik Ku-rumlarla iliflkisi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dinin Kökenine Dair Sos-yolojik Yaklafl›mlar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bir Sosyal Aktör Olarak Dinve Dini ‹nançlar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorile-rinde Din: Marx” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorilerin-de Din: Durkheim” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Sosyoloji Teorile-rinde Din: Weber” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Auguste Comte: Bir HurafeOlarak Dinden Evrensel Bilim Dinine” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Din ve Toplum ‹liflkisi ‹leDinin Sosyolojik ‹ncelemesi” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Toplum sosyolojik (toplumsal) kurumlardan oluflur. Bukurumlar dünyan›n her taraf›nda bulunan ekonomi, ai-le, siyaset, din, e¤itim ve bofl zamanlar gibi davran›flörüntülerinden oluflur. Farkl› toplumlarda bu kurumla-r›n baz›lar› di¤erlerinden daha önde, daha belirleyiciolabilir, ama bütün toplumlarda bu kurumlar›n hepsibulunur. Bir bak›ma toplumlar›n karakterini oluflturankonulardan biri de bu kurumlardan hangisinin ne ölçü-de belirleyici oldu¤udur. Dinin bütün toplumlarda di-¤er kurumlar üzerinde ayn› etkiye sahip oldu¤u söyle-nemez. Bu konuda farkl› örnekler üzerinde durulabilir.Marx, Durkheim ve Weber’in her birinin sosyolojik ku-rumlar› kendilerine özgü bir s›n›fland›rmas› var ve herbirinin hangi kurumun daha belirleyici oldu¤una dairkendilerine özgü görüflleri vard›r. Marx, örne¤in, eko-nominin bütün di¤er kurumlar üzerinde belirleyici ol-du¤unu ve her fleyin ona göre flekillendi¤ini söylerkendinin de ekonominin bir sonucu oldu¤unu söylemiflolur.

S›ra Sizde 2

Bugünkü ilkel say›lan kabilelerin kadim zamanlarda ya-flam›fl olan insanlara benzedi¤i düflüncesi ampirik veri-lere dayanm›yor. Bu yaklafl›m biraz da mant›ksal veyateorik bir faraziyeye dayan›yor. ‹lk dönem hakk›ndakibilgiler ampirik de¤il mant›ksal olarak temellendirilir. Omant›¤›n temeli de a. Bütün toplumlar›n ayn› süreçler-den geçti¤i, b. Bu sürecin basitten karmafl›¤a, özel mül-kiyetin yoklu¤undan mülkiyetli topluma ve ailenin demülkiyetin bir parças› oldu¤u, c. Bugünün ilkel kabile-lerinde (nas›lsa geliflimini tamamlamam›fl toplumlar ol-mas› dolay›s›yla) eski toplumun görülebilece¤i gibi altvarsay›mlara dayan›yor. Oysa bilinen en ilkel insan top-luluklar›nda bile tevhid düflüncesi ve uygulamas› ilepaganist, totemist veya animist uygulamalar efl zamanl›olarak bulunmufltur. En ilkel topluluklar›n pagan veyatotemist oldu¤u düflüncesi dinin kayna¤› hakk›nda dabir hüküm vermifl oluyor.

S›ra Sizde 3

Türkiye’nin baflka ‹slam ülkelerinden fark›n›n onunfarkl› ‹slam yorumuna veya anlay›fl›na ba¤lanmas› sözkonusu edilebiliyor. Örne¤in, Türkiye ‹slam’›n›n Hane-fi-Maturidi oldu¤u için daha radikal, örne¤in Taliban ‹s-lam’›ndan daha ›l›ml› ve daha geliflmelere aç›k oldu¤usöylenir. Oysa bu yorumun göz ard› etti¤i bir gerçekTaliban’›n güçlü oldu¤u Afganistan’da da Hanefili¤inyayg›n oldu¤u ve Taliban’›n da Hanefi oldu¤udur. Dinanlay›fl›n›n farkl› davran›fl tarzlar›na yol açt›¤› düflünce-si Max Weber’in Protestan Ahlak› teziyle örneklenebilir,ancak bu karfl›laflt›rmalar daha sosyolojik-siyasal ne-denleri görmezden gelmemize yol açmamal›d›r. Sonuç-ta bütün dinler bütün toplumlarda ayn› etkiyi yap›p ay-n› sonuçlar› do¤urmazlar.

S›ra Sizde 4

Din tarih boyunca Marx’›n tespitlerine hakl›l›k verecekflekilde egemen s›n›flara hizmet eden say›s›z örnekleriolmufltur ama her zaman bu yönüyle ortaya ç›km›fl de-¤il. Ço¤u zaman din yoksullar›n, ezilmifllerin, üstelik buezilmiflli¤i baflka bir dini anlay›flla içsellefltirmifl olanla-r›n baflkald›r›fl›n› da sa¤lam›flt›r. Esasen üç tek tanr›l› di-nin her birinin ortaya ç›k›fl›nda bunu görmek mümkün-dür. Yahudilik Hz. Musa’n›n ‹srailo¤ullar›n› köleliktenç›karmak üzere yapt›¤› uzun yolculuk, H›ristiyanl›k isebir ›rk›n üstünlü¤üne ve bir oligarflinin parças› hâlinegelmifl olan Yahudi din kurumuna bir itiraz, ‹slamiyetise bafltan itibaren Mekke’deki egemenlerin adaletsiz-liklerine, köleli¤e ve kad›nlar›n ezilmesine karfl› güçlübir itiraz olarak ortaya ç›km›flt›r.


793. Ünite - Din

Aktay, Yasin ve M. Emin Köktafl (1998). Din Sosyolo-

jisi, Ankara: Vadi Yay›nlar›.Aktay, Yasin (1999). Türk Dininin Sosyolojik ‹mkâ-

n›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Ayd›n, Mustafa (1997). Kurumlar Sosyolojisi, Ankara:

Vadi Yay›nlar›. Berger, Peter L. (1967). The Social Reality of Religi-

on, Londra, 1969; ilk bask›s› The Sacred Canopy

ad›yla, Garden City, New York, 1967 (Türkçesi içinbkz, Dinin Sosyal Gerçekli¤i, çev. Ali Coflkun,1993, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›).

Comte, Auguste (1952). Pozitivizmin ‹lmihali, çev.Peyami Erman, Ankara: MEB Yay›nevi.

Durkheim Émile (1961). The Elementary Forms of

Religious Life (çev. J. Swain), New York, 1961 Feuerbach, Ludwing (1841). The Essence of Christia-

nity (çev. George Eliot), New York, 1957, ilk bask›-s› 1841.

Fuseth, Inger ve Pal Repset (2011). Din Sosyolojisine

Girifl: Klasik ve Ça¤dafl Kuramlar, çev. ‹hsan Ça-po¤lu ve Halil Ayd›nalp, Ankara: Birleflik Yay›nlar›.

Hume, David (1945) Dinin Do¤as›, çev.Selmin Evrim,Ankara: MEB Yay›nevi

‹bn Haldun (1986). Mukaddime, 2 cilt, çev. SüleymanUluda¤, ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.

‹bn Hazm’›n el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvai ve’n-Nihal

Marx, Karl (1971). ‘Theses on Feuerbach’, K. Marx ve F.Engels’in On Religion, Moskova,.

Marx, Karl (1999). Hegel’in Hukuk Felsefesi’ni Elefl-

tiriye Katk› (Yasin Aktay ve M. Emin Köktafl der.)Seçme metinler, Ankara: Vadi Yay›nlar›)

fiehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal: ‹stanbul: Litera Ya-

y›nc›l›k (Dinler ve Heretik Gruplar).Turner, Bryan S (1997). Max Weber ve ‹slam: Eleflti-

rel Bir Yaklafl›m, Ankara: Vadi Yay›nlar›.Turner, Bryan S. (1994). Religion and Social Theory,

Second edition, London: Sage.Weber, Max (1930). The Protestant Ethic and the Spi-

rit of Capitalism, trans. by Talcott Porsons, Lon-don: Allen & Unwin.

Weber, Max (1965). The Sociology of Religion (çev.Eprahim Fischoff), Londra.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Aile kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,Toplumsal cinsiyet kavram›n› tan›mlayabilecek,Ataerkillik kavram›n› aç›klayabilecek ve farkl› görünümlerini ay›rt edebilecek,Eflitlik ve cinsiyet eflitli¤i kavramlar›n› tan›mlayabilecek, cinsiyet rolleri ilecinsiyet eflitsizli¤ini iliflkilendirebilecek,Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n tan›m›n› yapabilecek ve ayr›mc› tutumlara iliflkinfark›ndal›k gelifltirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Aile• Toplumsal Cinsiyet• Cinsiyet Özellikleri• Cinsiyet Kal›plar›

• Ataerkillik• Cinsiyet Eflitli¤i• Cinsiyete Dayal› Ayr›mc›l›k• Cinsiyet Eflitli¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


Aile, Ataerkillik veToplumsal Cinsiyet

• G‹R‹fi• A‹LE• TOPLUMSAL C‹NS‹YET• ATAERK‹ (PATR‹ARKA)• TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE

Efi‹TS‹ZL‹K• C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIK


G‹R‹fiToplumsal cinsiyet ve toplumsal cinsiyet eflitli¤i/eflitsizli¤i, sadece gündelik yafla-m›m›zda ve siyasal alanda de¤il, sosyal bilimlerde de giderek daha genifl yer kap-layan kavramlar hâline geldi. Bu geliflme, bizim aile konusunu da yeni bir ›fl›k al-t›nda ele almam›za neden oluyor. Aileyi çeliflkisiz ve tutarl› bir bütün olarak gör-mek yerine, üyeleri aras›ndaki iliflkileri eflitlik ve adalet kavramlar› çerçevesindeele alabildi¤imiz bir kurum olarak de¤erlendiriyoruz. Aile içinde bafllayan cinsiyeteflitsizli¤i, toplumun çeflitli kurumlar›nda ve alanlar›nda devam ederek sistematikbir örüntü hâline geliyor. Böylece, toplumsal cinsiyet ve cinsiyet eflitli¤i kavram-lar›n›n sadece kad›n haklar› ile de¤il, toplumun anlafl›lmas› ile de ilgili oldu¤u so-nucuna varabiliyoruz.

A‹LEAile, birbirlerine do¤rudan akrabal›k ba¤lar›yla ba¤l› olan, eriflkin üyelerin çocuk-lara bakma sorumlulu¤unu üstlendi¤i bir insan toplulu¤udur. Akrabal›k, bireyleraras›nda kan ya da evlilik ba¤› ile oluflturulan soy çizgilerine iflaret eder. Ço¤u top-lulukta çocuklar›n toplumsallaflmas›n›n temel kurumu da ailedir. Ailenin birincilifllevi, biyolojik ve kültürel yeniden üretimdir; yani, çocuklar›n dünyaya getirilme-si ve büyütülmesidir.

Aile ile hane halk›, birbirlerine benzeyen ama ayr› iki kavramd›r. Aile, ortakmekândan çok, iliflkileri vurgulayan bir kavramd›r. Aile üyeleri ayn› evde oturabi-lecekleri gibi, farkl› mekânlarda da yaflayabilirler. Örne¤in, bir ailenin baflka flehir-de okuyan çocu¤u, aile üyesi olarak kabul edilir.

Hane halk› ise, as›l olarak mekânsal birlikteli¤i vurgular. “Ayn› kazandan ye-mek” olarak da tarif edilen bu iliflki, aralar›nda akrabal›k ba¤› olmad›¤› halde ayn›evde yaflayan kiflilere iflaret eder. Örne¤in, bir grup üniversite ö¤rencisi ailelerin-den uzakta bir kentte birlikte yafl›yorlarsa bunlar bir hane halk› olufltururlar amaaile de¤ildirler.

Aile, Ataerkillik veToplumsal Cinsiyet

Örüntü: Frans›zca patronkelimesinden gelen örüntü(pattern), meydana gelenolaylar ya da nesnelereiliflkin belirli bir iliflkimodeline iflaret eder. Buolay ya da nesneler,öngörülebilir bir flekildetekrarlan›r, aralar›ndadüzenli ve sistematikiliflkiler vard›r.

Toplumsallaflma, bireyintoplulu¤un de¤erlerini venormlar›n› ö¤renme veiçsellefltirme sürecidir.Birincil toplumsallaflma,ailede ve yüzyüze iliflkileriçinde olur. Çocuk, baflta dilolmak üzere, içine do¤du¤utoplulu¤un kültürünüö¤renir. ‹kinciltoplumsallaflma, e¤itimkurumlar›, medya gibikurumsal arac›larlagerçekleflir.

Aileye Farkl› Yaklafl›mlarAile kurumu, farkl› sosyolojik yaklafl›mlar taraf›ndan farkl› biçimlerde ve düzey-lerde kavramsallaflt›r›lm›flt›r. Biz burada makro düzeydeki üç temel yaklafl›mdansöz edece¤iz: ‹fllevselci yaklafl›m, çat›flmac› yaklafl›m ve feminist yaklafl›m. Aile-yi mezo (orta) ve mikro (küçük) ölçekte ele alan çok say›da yaklafl›m da mev-cuttur. Bu yaklafl›mlar, sosyal psikoloji, psikoloji ve psikiyatri disiplinlerinden debeslenmifllerdir.

Aileye makro yaklafl›mlar›n en yayg›n olan› ve en bilineni, ifllevselcilik okulu-dur. ‹fllevselcilik okulunun sosyolojik yaklafl›m›, toplumsal süreklili¤i ve oydaflma-y› oda¤a al›r; onlara göre her toplumsal kurum, belirli ifllevleri yerine getirmeküzere varl›¤›n› sürdürür. Aile de bu toplumsal kurumlardan biri olarak farkl› tarih-sel dönemlerde farkl› ifllevler üstlenmifltir. Tar›msal üretimin yayg›n oldu¤u dö-nemde ailenin biyolojik ve toplumsal yeniden üretim ifllevinin yan› s›ra, üretim ifl-levi de vard›. Modern sanayi toplumlar›nda ise ev ile ifl yerinin ayr›flmas› sonucun-da ailenin üretim ifllevi gerilemifl, buna karfl›l›k tüketici ifllevi a¤›rl›k kazanm›flt›r.Bir baflka deyiflle aile art›k üretim de¤il, tüketim ve yeniden üretim birimidir.

‹fllevselci okulun en önemli ismi Talcott Parsons, ailenin as›l olarak iki ifllevi ol-du¤unu söyler: Birincil toplumsallaflma ve kiflili¤in dengelenmesi. Birincil toplum-sallaflma (toplumsal yeniden üretim), bebeklerin içine do¤duklar› kültürün de¤er-lerini ö¤renmesidir. Kiflili¤in dengelenmesi ise eriflkinlerin duygusal ve maddi des-tek bulmalar›yla mümkün olur. Aile, yetiflkin üyelerine de destek vermeyi sürdü-rerek onlar›n kendilerini güvende hissetmelerine katk›da bulunur.

‹fllevselci okul, sosyoloji içinde yayg›nl›¤›n› kaybederken aileye iliflkin görüflle-ri de elefltirilmifltir. Kad›nlar›n evde, erkeklerin d›flar›da çal›flmas› biçimindeki mo-dern aile idealinin zay›flamas›yla birlikte, Parsons’un aile kuram› da gözden düfl-müfltür. Bu yaklafl›ma yönelik elefltirilerin bafl›nda, aileyi içinde bulundu¤u top-lumsal ba¤lamdan ayr› olarak ele almas› gelir. Bu elefltirilere göre, ailenin toplu-mun hangi kesiminden oldu¤u, onun yap›s›n› büyük ölçüde belirleyecektir. Birbaflka elefltiri, Parsons’un “modern aile” idealini norm olarak kabul etti¤i ve böyle-ce farkl› aile biçimlerini birer sapmaym›fl gibi ele ald›¤›d›r. Yani, d›flar›da çal›flanbir baba, ev kad›n› olan bir anne ve bunlar›n çocuklar›ndan oluflan Bat› tipi ortas›n›f ailesini evrensel bir norm olarak görmektedir. Aile içindeki rol da¤›l›m›n› sor-gulamadan kabul etmesi de elefltiri noktalar›ndan biridir.

Aileye iliflkin makro yaklafl›mlardan ikincisi, çat›flmac› okulun yaklafl›m›d›r. Bu-na göre aile kurumu, özel mülkiyetin ortaya ç›kmas›yla birlikte, miras›n güvence-ye al›nmas› amac›yla oluflmufltur. Kapitalist toplumlarda ise ailenin ifllevi, emekçi-lerin biyolojik ve toplumsal yeniden üretimlerinin çok düflük maliyetle sa¤lanma-s›d›r. Ayn› zamanda aile, toplumsal çat›flmalar›n hafifletilmesinde de önemli rol oy-nar. Çat›flmac› yaklafl›mlara yönelik elefltiri, as›l olarak feminist sosyologlardan gel-mifltir. Kad›nlar›n ev içindeki eme¤inin görülmeyip yaln›zca ücretli eme¤e kat›lma-lar› durumunda “emekçi” olarak adland›r›lmalar› ve bak›m ifllerinin de¤ersiz k›l›n-mas›, bu elefltirilerin en önemlileridir.


Aileye iliflkin üçüncü makro düzey sosyolojik yaklafl›m, feminist yaklafl›md›r.Bu yazarlar, aileyi toplumsal ifllevi aç›s›ndan de¤il, aile içindeki iliflkiler ve eflitsiz-likler aç›s›ndan ele al›rlar. Böylece geleneksel sosyolojinin aileyi bir bütün olarakalan yaklafl›m›n› kökten de¤ifltirirler. Ayn› zamanda, aileyi içinde bulundu¤u top-lumsal ba¤lam çerçevesinde ele alarak yoksulluk ve tek ebeveynlilik aras›ndakiiliflkileri de analiz ederler.

‹fllevselci yaklafl›m ile feminist yaklafl›m aras›ndaki en önemli farkl›l›k nedir?

Farkl› Aile BiçimleriAile, farkl› kültürlerde ve toplumlarda farkl› biçimlerde tan›mlanabilir ve farkl› bi-leflenlerden oluflabilir. Modern toplumlarda en s›k rastlan›lan aile biçimi, “çekirdekaile”dir. Çekirdek aile, birbirleriyle evlilik ba¤›yla ba¤l› iki yetiflkin ile çocuklar›n-dan oluflur. Genifl aile ise ikiden fazla kufla¤›n oluflturdu¤u bir aile türüdür. Bura-da evli olan çocuklar da kendi çocuklar›yla birlikte, anne ve babalar›n›n olufltur-du¤u haneye dâhil olurlar.

Benzer biçimde, çok efllilik günümüz modern toplumlar›nda yasal de¤ildir an-cak hem tarihte hem de günümüzde, çok eflli evliliklere rastlanmaktad›r. Bir erkekve birden fazla kad›n ve bunlar›n çocuklar›ndan oluflan aileler de genifl aile biçim-lerinden biridir.

Modern çekirdek aileler genellikle anne, baba ve ortak çocuklar›ndan oluflsalarda farkl› biçimler alabilirler. Örne¤in, dünyan›n pek çok yerinde, yaln›zca anne ileçocuklar›ndan oluflan “tek ebeveynli aileler” vard›r. Ayn› cinsiyetten bireyler aras›n-da evlili¤in yasal kabul edildi¤i toplumlarda, iki kad›n ya da iki erkek ve edinilmiflçocuklar›ndan oluflan aileler de çekirdek ailenin farkl› bir biçimine iflaret ederler.

Toplumsal De¤iflim ve AileToplumsal de¤iflimin do¤rudan etkiledi¤i (ve ondan etkilendi¤i) aile, günümüz sos-yolojisinin temel konular›ndan biri hâline gelmifltir. Genç kuflaklarda evlili¤e ve anababal›¤a iliflkin tutumlar›n de¤iflmesi, boflanma oranlar›ndaki art›fl, kad›nlar›n artanoranda ev d›fl›nda çal›flmaya bafllamas› gibi de¤iflimler, aile kurumunu önemli ölçü-

834. Ünite - A i le , Ataerk i l l ik ve Toplumsal Cinsiyet

Resim 4.1

Yirminci yüzy›l›nAmerikan ailesine iliflkin enönemli analizlerden biri,Christopher Laschtaraf›ndan yap›lm›flt›.Haven in the HeartlessWorld (Kaplsiz BirDünyada S›¤›nak) isimliçok ses getiren kitab›nda,ailenin toplumsalbütünleflmeyi sa¤lad›¤›n› veeflitsizlikleri hafifleterekçat›flmay› engelledi¤inisöylemiflti.

Kaynak: https://picasaweb.google.com/lh/photo/iJMmDBc9pC1nONfO4OAPNA?feat=embedwebsite

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

de de¤ifltirmifltir. Daha önce yayg›n olmayan baz› kavramlar, 1970’ler sonras›ndasosyoloji literatürüne girmifltir. Bunlar aras›nda tek ebeveynli aile, aile içi fliddet,olmayan baba, çal›flan anne, birlikte yaflama, ›rklar aras› evlilikler ve eflcinsel ev-lilikler vard›r. Ayn› flekilde, çocuklara verilmek istenen de¤erlerin de zaman için-de dönüfltü¤ü gözlenmifltir. Örne¤in Çi¤dem Ka¤›tç›bafl›, fark› bölgelerde ve fark-l› sosyal s›n›flardan aileler içinde yapt›¤› araflt›rma sonucunda, orta s›n›f ailelerdeçocuklara özerk davranma al›flkanl›¤› ve özgüven kazand›rman›n önemli olmas›-na karfl›l›k, daha alt s›n›flarda itaat ve uyum sa¤lamaya önem verildi¤ini ortayakoymufltur.

Ailenin de¤iflimine iliflkin tart›flmalar, aile de¤erlerinin ortadan kalkmas› ve bununda toplumsal kaosa yol açmas› korkusundan beslenir. Bir baflka görüfl ise aile de¤er-lerinin ortadan kalkmad›¤›, sadece biçim de¤ifltirdi¤i ve çeflitlendi¤i yolundad›r.

TOPLUMSAL C‹NS‹YETCinsiyet, do¤ufltan getirdi¤imiz özelliklerimiz kadar hatta ondan çok daha fazla,dünyada bafl›m›za gelen fleylerle iliflkilidir. Daha biz do¤madan ailemizin beklen-tileriyle bafllar hikâyemiz: “Ah” derler, “bir o¤lan olsa!”... O¤lan› bulana kadar ço-cuk yapmaya devam etmek ya da sohbetlerde uzayan bir sessizlik oldu¤unda “k›zdo¤du galiba” flakas› yapmak ender gördü¤ümüz fleyler de¤illerdir. Sonra s›ra isimkoymaya gelir. ‹simler, ailemizin bizden beklentilerini ve bizimle ilgili umutlar›n›yans›t›rlar; bu beklenti ve umutlar› yaflam›m›z boyunca tafl›r›z, bazen benimserizbazen bize yük gelir; ama tafl›r›z. ‹simler, sadece ailemizin beklenti ve umutlar›n›de¤il, içinde yaflad›¤›m›z toplumda de¤er verilen fleyleri de gösterir.

Çiçekleri de azmi de seviyoruz, birini kad›nda, di¤erini erkekte! Dünyaya geli-flimiz muhtemelen ailemize sevinç verir ama baz›lar›m›z›n gelifli biraz daha fazla:O¤lan annesi olmak, pek çok yerde genç gelinin aile içindeki statüsünü yükseltir;tabii “erkek adam›n erkek evlad› olur” ayn› zamanda...

K›z O¤lan

Çiçek Arslan

Gül Pars

Yaprak Y›lmaz

Duygu Savafl

Sevgi H›ncal

Gönül Zeki

Kader Yaman

Döndü (art›k o¤lan istiyoruz!) Hakan


Toplumsallaflma Sürecinde Cinsiyetin ‹nflas›Çocuklar, çok erken yafltan itibaren etraf› keflfetmeyi, küçük maceralar yaflamay›,düfle kalka ö¤renmeyi severler. Araflt›rmalar gösteriyor ki erken çocukluk evresin-de ailelerin k›z ve erkeklere davran›fllar›nda belirgin bir farkl›l›k var: K›zlara dahakoruyucu, erkeklere daha cesaretlendiricidirler (ona bofluna koymam›flt›k Yamanismini zaten, de¤il mi?!). Minik k›zlar›n ve minik o¤lanlar›n oyuncaklar› da birbirin-den farkl›d›r: Bebekler, plastik fincanlar, mutfak eflyalar› bir yanda; arabalar, ta-bancalar, toplar di¤er yanda.

Okul ça¤›na gelen bir çocuk, art›k cinsiyet kimli¤ini kazanm›flt›r ama yine de iflis›k› tutar, e¤itimine devam ederiz: O¤lan› dü¤ün dernek sünnet ederiz, böylece er-kekli¤iyle gurur duymay› ö¤renir (ve erkek olman›n bir bedeli oldu¤unu!). K›z›nkad›nl›¤a geçifli böyle törenle olmaz, bedenin geliflimi onun için do¤al bir fleydir.Sessizce, utanç ve s›k›nt›yla geçer o, hatta bazen annesinden bir tokat yiyerek (ka-d›nl›¤›n bedeli öyle bir seferde ödenip bitmez!).

Okul; çocuklar ve ergenler için ö¤renme kadar toplumsallaflma yeridir. Baba-n›n gazete okudu¤u, annenin mutfakta çal›flt›¤› kitaplardan hayat› ö¤renirken ö¤-retmenlerin ço¤unun kad›n ama müdürün neredeyse hep erkek oldu¤unu da zih-ninin bir köflesine yazar. O¤lanlar›n terbiyesizliklerinin normal karfl›land›¤›n› hattab›y›k alt›ndan gülündü¤ünü, k›zlar›n s›n›rlar› ihlal etme giriflimlerine ise hem aile-lerinin hem de ö¤retmenlerinin dehfletle bakt›¤›n› fark eder. Birinin hayat bilgisi-nin kendini gösterme, cesaret, güç ile di¤erininkinin itaat, yumuflakl›k ve “idare et-me” ile iliflkili oldu¤unu sezer.

Medyan›n Toplumsal Cinsiyetin ‹nflas›ndaki RolüGünümüzde medya, okul kadar belki ondan da daha etkili bir ö¤renme arac›d›r.Çocuklu¤un ilk dönemlerinden bafllayarak medyan›n etkisi alt›nda sosyallefliriz.Haberlerden reklamlara, dizilerden e¤lence programlar›na kadar cinsiyet rollerineiliflkin mesaj bombard›man›na tutuluruz. Bu mesajlar bize birkaç hikâye (klifle) an-lat›r: “Kad›nlar kurband›r, erkekler canavar”, bu kliflelerden biridir. Aile içi fliddethaberlerinde s›kl›kla karfl›m›za ç›kan klifle budur. Böylece kad›na ac›rken bir yan-dan da onun edilgenli¤ini onaylam›fl oluruz. Erkek canavard›r ama öznedir de ay-n› zamanda. Bir baflkas›, “kad›nlar fettand›r, erkekler saf” kliflesidir. Bu kliflenin ka-


Özne: ‹nsan bilimlerinintemel kavramlar›ndanbiridir. Toplumsalgerçekli¤in oluflumunda vesürdürülmesinde etkinolarak rol oynayan bireylerya da birey gruplar›na at›ftabulunur. Özneli¤ivurgulamak, bireylerin ya dabirey gruplar›n›n kendilerinisaran toplumsal gerçekli¤inürünü de¤il, bu gerçekli¤inkurucular› oldu¤una iflaretetmek anlam›na gelir.

Erke¤in ve Kad›n›n Toplumsal De¤eri

Bedevilerin kad›nlardan çok erkeklere de¤er verdiklerinin önemli bir ifadesi, o¤lan-

lar› k›zlara tercih etmeleridir. Erkeklerin de kad›nlar›n da a¤›zlar›ndan “erkekler o¤-

lan yapmak için kad›nlarla evlenirler. K›z çocuklar› bir ifle yaramazlar” gibi laflar

ç›kar. (...) ‹nsanlar, o¤lanlara k›zlardan daha çok sevinirler. Ebelik günlerini anan

yafll› bir kad›n, ayn› gün içinde iki o¤lan çocu¤u do¤urttu¤unu gururla anlatm›flt›:

“O¤lan do¤urmak daha hay›rl›d›r. Herkes dü¤ün bayram eder. Babas›na koflup o¤-

lunun oldu¤unu söylerler. E¤er k›zsa, onu do¤uran, do¤umda haz›r bulunanlar,

herkes üzülür. Gidip erkeklere haber vermezler. Yemek yenmez. Hatta çad›r yasa bo-

¤ulur. E¤er o¤lansa çad›r mutludur, baba mutludur, amcalar mutludurlar ve anne-

onun ne kadar mutlu oldu¤unu anlatamam!” (Lila Abu-Lughod, Peçeli Duygular,

2004)

d›n› özne olmay› becerebilmifltir ama gücünü kötüye kullanmakta erkeklerin haya-t›n› mahvetmektedir. Buradaki erke¤e de ac›r›z ama onun gülünç bir yan› da var-d›r: Erkeklikle edilgenlik bir arada olmaz çünkü!.. Tabii en çok da flu klifleleri du-yar›z: “Mutlu, güzel, baflar›l› kad›nlar bizim deterjan› kullan›rlar”... “Kad›nlar›n ba-y›ld›klar› erkeklerin alt›nda, bizim arabam›z vard›r...”

Böylesine bir “bombard›man”dan sa¤ salim ç›kmak zordur: Kad›n ve erkekle-rin nas›l olduklar› (ve ayn› zamanda nas›l olmalar› gerekti¤i) hakk›nda kökleflmiflkanaatler ediniriz. Bu kanaatler, ölümcül sonuçlara yol açabilir: Kad›nlar›n ince,çok ince, çok çok ince olmalar› gerekti¤ini dinleyen küçük k›zlar, yeme bozuklu-¤u hastal›klar›na yakalan›rlar örne¤in. Erkeklerin sert, çok sert, çok çok sert olma-lar› gerekti¤ini dinleyen delikanl›lar, bir bakars›n›z s›n›f arkadafl›n› b›çaklay›vermifl.

Yeme bozukluklar›yla cinsiyet kal›plar› aras›nda nas›l bir ba¤lant› vard›r?

Cinsiyet ÖzellikleriHepimiz dünyaya k›z ya da o¤lan bebekler olarak geliriz. Bu bizim seçti¤imiz bir fleyde¤ildir. Hangi kültürde, ça¤da yaflarsak yaflayal›m, k›z ya da o¤lan olarak do¤mak,t›pk› ölümlü olmak gibi biyolojik varl›¤›m›z›n bir niteli¤idir. Böyle oldu¤u için üze-rinde düflünmeye gerek duymay›z: Öyle ya nas›l mavi gözlü, uzun boylu yahut si-yah saçl› olmak “do¤al” durumlarsa kad›n ya da erkek olmak da öyledir. Oysa birazdaha yak›ndan bakt›¤›m›zda, cinsiyetin yaln›zca biyolojik varl›¤›m›z›n bir niteli¤i ol-makla kalmad›¤›n›, toplumsal konumumuzu da derinden etkiledi¤ini görebiliriz.

Yani, cinsiyetimiz, yaln›zca biyolojik bir nitelik olmakla kalmaz, bizim toplum-sal varl›¤›m›z›n da en önemli bileflenlerinden biridir. Kad›n ve erkekler için “uygungörülen” baz› nitelikler vard›r: Cesaret, özgüven, güç gibi nitelikler erkeklere, yu-muflakl›k, fedakârl›k, çekingenlik gibi nitelikler ise kad›nlara atfedilir.

Peki nedir bu “cinsiyet özellikleri” dedi¤imiz fley?


Yeme Bozukluklar›: Bireyinzihinsel ve fiziksel sa¤l›¤›n›tehlikeye atacak niteliktekiyeme al›flkanl›klar›d›r.Bunlar, afl›r› yemek ya dayetersiz beslenmekbiçiminde ortaya ç›kabilir.S›kl›kla genç kad›nlardagörülmekle birlikte sony›llarda k›z ve erkekergenlerde rastlanmaktad›r.Bu türden bozukluklar›ndayayg›n beden imajlar›n›nolumsuz etkisi oldu¤udüflünülmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 4.2

Simone deBeauvoir, “Kad›ndo¤ulmaz, kad›nolunur” diyerekcinsiyetintoplumsalboyutunun alt›n›çizmifltir.

Kaynak:http://www.listal.com/viewimage/1454686h

Cinsiyet özelliklerinden hangilerinin “biyolojik” oldu¤unu düflünüyorsunuz? Hangileriiçine do¤du¤umuz kültürün bize ö¤retti¤i nitelikler?

Cinsiyete göre da¤›t›lan bu nitelikler, bizim biyolojik varl›¤›m›zla iliflkilendirilir:Yani cinsiyetin, anatomik ve hormonal yap› taraf›ndan belirlendi¤i düflünülür. Ör-ne¤in, “kad›nlar anne olduklar› için erkeklere göre daha yumuflakt›r” denir. Cinsi-yetimiz ile biyolojimizi birbirine en kolay ba¤layabilece¤imiz nokta budur çünkü:Annelik. Kad›nlar›n annelik potansiyelleri nedeniyle “kad›ns›” davrand›klar› söyle-nir. Oysa bu potansiyelin tamamen baflka türlü toplumsal niteliklere kaynakl›k et-mesi mümkündür: Bir kad›n, anne oldu¤u için daha y›rt›c›, daha korumac› ve sertde olabilir. Baz› kültürlerde bunun örneklerine de rastlar›z; örne¤in, çocuklar›natalar›n ruhlar›n›n yeniden cisimleflmesi olduklar›na inanan topluluklar, çocuk ba-k›m›n› da toplulu¤un ortak ifli olarak tan›mlarlar; bu durumda annelik ve babal›krolleri bizim “do¤al” kabul etti¤imizden çok farkl› biçimlenir.

Bizim annelik ile “kad›ns›l›k” aras›nda kurdu¤umuz ba¤, gerçekte biyolojidençok, cinsiyete iliflkin inanç ve de¤erlerimizden kaynaklan›r. Bir baflka deyiflle ka-d›nlar anne olduklar› için fedakâr de¤iller, kad›nlar›n fedakâr olmalar› beklendi¤iiçin annelik de fedakârl›kla tan›mlan›yor.

Biyoloji ile kültürün birbirlerine karfl›t iki alan olarak görülmesinin kendisi, tart›fl›lmayamuhtaç bir yaklafl›md›r. Antropoloji disiplininin bize ö¤retti¤i bir gerçek, insan biyolojisiile insan kültürü aras›nda yak›n bir etkileflim oldu¤udur.

Kad›n Erkek

Do¤urabilir Zihinsel yarat›c›l›¤› yüksektir

Sevecen ve fedakârd›r Sorumluluk duygusu güçlüdür

Sessizdir Yönetmeyi bilir

Ayr›nt›c›d›r Soyut düflünme yetene¤i geliflkindir

Duygusald›r Rasyoneldir

Tek efllili¤e yatk›nd›r “Bir çiçekle bahar olmaz” der.

Dikkati insanlar ve iliflkilere yöneliktirDuygular ve iliflkilerden çok, teknolojiye ve

nesnelere ilgi duyar

Dedikoducudur Sald›rgand›r


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Avustralya yerlilerinde “annelik” ve “babal›k” temelde biyolojik olmayan, özellikle

toplumsal kavramlar olarak görülür. Anne ile çocuk aras›nda da kan ba¤› oldu¤u-

na iliflkin bir fikir yoktur- ayn› flekilde, baba ile çocuk aras›nda da. Bu gerçe¤e pek

önem verilmez... Bizim inanç sistemimiz bize bir çocu¤un kendisini tafl›yan kad›n›n

yumurtas›n›n döllenmesinin ürünü oldu¤unu söyler -fizyolojik annelik- ama Abor-

jinler aras›nda kad›n ile “ondan ç›kan çocuk” aras›nda bu türden temel bir fizyolo-

jik iliflki bilinmez. Kad›ndan do¤an çocu¤un, o s›rada kabilede yaflayan herkesten

daha yafll› oldu¤una, çünkü atalardan birinin ya da bir bilgenin dünyaya yeniden

geldi¤ine inan›l›r; bu nedenle de bebek, kabileye do¤du¤u ya da yeniden dünyaya

geldi¤i zamandaki herhangi bir fizyolojik nedenden köken olarak tamamen ba¤›m-

s›z bir varl›k olarak kabul edilir (Ashley-Montagu, Coming into Being among the

Australian Aborigines, 1974).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹deal Annelik: Her kültüre,dönemine göre de¤iflebilenideal bir annelik modelihakimdir. Bilerek ya dabilmeyerek bütün kad›nlarbu modelden etkilenir. Onuoldu¤u gibi kabul edebilir yada etraf›ndandolanabilirsiniz; müzakereedebilir ya dareddedebilirsiniz ama sonkertede kendinizi hep bumodele göre belirlersiniz.

Elisabeth Badinter’›n Kad›nl›k m› Annelik mi (‹letiflim Yay›nlar›, 2011) bafll›kl› kitab›,ideal anneli¤in de¤iflimi üzerine genifl bir perspektif sunmaktad›r.

Cinsiyet Özelliklerinin Kültürel ‹nflas›Kad›nl›k ve erkekli¤in toplumda nas›l alg›land›¤›, bunlara hangi anlamlar›n yük-lendi¤ini bize gösteren pek çok fley olabilir: Deyimler, atasözleri, halk hikâyelerigibi... Bunlar yaln›zca bizim içinde yaflad›¤›m›z (ya da araflt›rd›¤›m›z) toplumunözelliklerini anlamam›z› sa¤lamakla kalmaz, ayn› zamanda kad›nlar ve erkeklerolarak belirli rol kal›plar›na girmemizi de sa¤lar. Örne¤in, “elinin hamuruyla erkekifline kar›flma!” deyiflinin iki farkl› ifllevi olabilir: Birincisi, bu deyiflin geçerli oldu-¤u bir toplumda, kad›nlar›n ikincil say›ld›klar›n›, “erkek ifli” olarak tan›mlanan ka-rar verme ifllerinin d›fl›nda b›rak›ld›klar›n› gösterir. ‹kincisi, kad›nlara “yerlerini”hat›rlat›r: Hamur yo¤urmak ve erkek ifllerine kar›flmamak.

Geleneksel ifadeler, modern toplumlarda etkisini yitirmifl ve güçsüzleflmifl gibigörünseler de farkl› biçimlerde varl›klar›n› sürdürürler. Kad›n›n yumuflak erke¤in-se sert oldu¤u yolundaki eski inan›fl, günümüzde bir madencilik teriminde varl›¤›-n› sürdürmektedir örne¤in: Kolay ifllenen madenlere “difli”, ifllenmesi güç olanlar›-na ise “erkek” denir.

Modern toplumlarda erkeklik ve kad›nl›k kal›plar›na iliflkin hangi örnekleri verebilir-siniz?

Cinsiyet özelliklerinin anlamlar› göz önüne al›nd›¤›nda, “kad›n” ve “erkek”, cin-siyetlerin isimleri olduklar› kadar, o cinsiyetten olan insanlara uygun görülen s›fat-lard›r da. Biyolojimiz, basitçe bizi kad›nlar ve erkekler olarak ikiye ay›rmakla kal-maz, uymam›z gereken kurallar›n, içine s›¤mam›z gereken kal›plar›n ve bize uy-gun görülen s›fatlar›n oldu¤u bir dünyaya da sokar bizi. Art›k burada biyolojidende¤il, toplumdan ve kültürden söz etmeye bafllamam›z gerekir.


Resim 4.3

“‹deal annelik”kavram›, cinsiyetkal›plar›n›n engüçlülerindenbirine iflaret eder.

Kaynak:http://www.formeo.com.tr/anne-cocuk-tum/4.html S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Cinsiyet Kal›plar›Cinsiyetle ilgili isimlendirmeler, beklentiler, onaylamalar ya da cezaland›rmalar,çocuklar›n çok küçük yafltan itibaren birtak›m kal›plara uygun biçimlenmelerinisa¤lar. “K›z kal›plar›” ya da “erkek kal›plar›” diyebiliriz bunlara.

Ancak, hat›rlatmak gerekir ki bütün k›zlar ya da bütün erkekler için tek bir ka-l›p yoktur: Yaflanan yere, ailenin durumuna, zengin ya da yoksul olmaya... Pekçok fleye göre farkl›laflan kal›plar vard›r. Örne¤in, ‹zmir’de yaflayan bir ortaokulö¤rencisi k›z›n içine s›¤mas› gereken kal›pla Afyon’un bir köyünde yaflayan k›z›n-ki ayn› de¤ildir. Bu kal›plar›n hem biçimleri hem de genifllikleri farkl›d›r: Kimisi okadar genifl olabilir ki, içine girmek hiç sorun olmaz ve varl›¤› fark edilmez; kimi-si de o kadar dard›r ki içinde soluk alamayan k›z kendini can havliyle d›flar› atar...

Bu kal›plar, çocuklukta bizi flekillendirmekle kalmaz, hayat›m›z boyunca de¤ifl-seler de varl›klar›n› korurlar: ‹ffetli genç k›z kal›b›, uysal gelin kal›b›, fedakâr annekal›b›, cad› kaynana kal›b›... Kimimiz, çeflitli nedenlerle bu kal›plara s›¤makta di-¤erlerinden daha fazla zorluk çekeriz: Hayallerimiz vard›r, yeteneklerimiz, arzula-r›m›z... Ya da bazen hayat›m›zda öyle bir fley olur ki art›k orada duramaz hâle ge-liriz: Biz fedakâr anne/iffetli efl kal›b›na uydu¤umuz hâlde kocam›z evi geçindi-ren/aileye kol kanat geren adam kal›b›na uymam›flt›r mesela. Yahut komflunun k›-z› üniversiteye gitmeyi baflarm›flt›r ve onu gördükçe art›k evde çeyiz haz›rlamak bi-ze daha zor gelir.

Cinsiyet kal›plar› o kal›ba uymakta güçlük çeken bireyler taraf›ndan de¤ifltirilebilir mi?

Elbette ki sadece kad›nlar için de¤il, erkekler için de böyle örseleyici, daralt›c›kal›plar vard›r. Onlar›nki hemen her durumda daha genifltir- ne de olsa erkektir!Ama her zaman güçlü olmak, her zaman kararlar vermek, sorumluluk tafl›mak, na-mus bekçili¤i yapmak... Çok kolay olmasa gerektir. Erkeklerin kad›nlardan dahagüçlü olduklar› bir toplumsal düzende, erkeklik kal›b›n›n erkeklere nas›l zarar ver-di¤ini görmek daha güçtür.

Güç, sorumluluk getirir. Erkekler için de güçlü cins olman›n a¤›r bir bedeli da-ha vard›r: Güçlü olmaya devam etme gerilimi! Erkeklerin strese ba¤l› hastal›klaradaha s›k yakalanmalar›, erken teflhis edilmesi gereken hastal›klardan ölüm oranla-r›n›n daha yüksek olmas›, bu bedelin parçalar›d›r. “Erkek adam a¤lamaz” diye bafl-layan hikâye, hastal›klar›n geçifltirilmesi, gerekti¤inde yard›m istenememesi, stres-le bafla ç›kman›n becerilememesi ile devam eder.

Bunlar kadar yaflamsal görünmeyen ama belki de birden fazla kufla¤› etkileme-si bak›m›ndan üzerinde daha fazla durulmay› hak eden bir baflka yük, duygulardünyas›na uzakl›ktan kaynaklan›r. ‹nsan türünün her iki cinsinde de benzer biçim-de yaflanan duygular, kad›nlar için serbestken erkekler için yasakt›r. Çocu¤unasevgisini göstermemeyi babal›¤›n bir parças› sanan erkek kuflaklar› sand›¤›m›z ka-dar geride kalmad›!

Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretilmesi ve De¤iflmesiCinsiyet kal›plar›, baflka toplumsal de¤er ve normlar gibi toplumu oluflturan birey-ler taraf›ndan yeniden üretilir, tekrarlanarak ço¤alt›l›r. Bu süreç, genellikle fark›n-da olunmadan yaflan›r. Çünkü “uygun davran›fllar” kuflaktan kufla¤a aktar›l›r, ö¤-renme süreçlerinde pekifltirilir. Böylece, komflunun gelini çal›fl›yor diye dedikoduyapmak ya da k›z›n› okula göndermemek gibi gündelik davran›fllar, varolan kal›p-lar›n yeniden üretilmesini sa¤larlar.


Kal›p tip: “belirli özellikleresahip en genel model”anlam›na gelir. Bütünmodeller gibi, kal›p tiplerinde gerçeklikte birebirkarfl›l›klar› yoktur, ancakgerçekli¤i anlamak için sonderece elveriflli araçlard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Bir yandan da ayn› kad›n ve erkekler, bu kal›plar›n esnemesi, de¤iflmesi içinçabalarlar. Bu çaba her zaman do¤rudan bir karfl› ç›k›fl niteli¤inde de¤ildir; t›pk›kal›plar›n yeniden üretiminde oldu¤u gibi, bunlar›n de¤ifliminde de gündelik dav-ran›fl ve tutumlar belirleyici bir rol oynarlar. Örne¤in, kad›nlar›n çal›flmas›n›n uy-gun bulunmad›¤› bir toplumsal çevrede dedikodulara kulak vermeden çal›flmayagitmek ya da k›z çocuklar›n›n okutulmad›¤› bir yerde okuma hakk›n› elde edebil-mek için yetkililere mektup yazmak gibi davran›fllar, yaln›zca belirli bir bireyinhayat›nda de¤ifliklik yaratmakla kalmaz, cinsiyet kal›plar›n›n de¤ifliminde de etki-li olur.

Cinsiyet kal›plar› sadece insanlar›n onlar› de¤ifltirmesiyle de¤il, toplumsal ko-flullara ba¤l› olarak da de¤iflir. Örne¤in otuz y›l önce çok güçlü bir ideal olarak çi-zilen ev han›ml›¤›, art›k yeni yetiflen genç kad›nlar için arzu edilen bir fley de¤il-dir; onlar meslek sahibi olmay› hayal ederler. Çünkü en az›ndan belirli sektörleriçin kad›n ifl gücüne talep vard›r, e¤itimli kad›nlar› piyasaya çekmek daha uygungörünmektedir.

Medyan›n Cinsiyet Kal›plar›n›n Yeniden Üretiminde ve De¤iflimindeki RolüMedya, cinsiyet kal›plar›n›n üretilmesinde ve de¤iflmesinde önemli bir etkendir:‹deal tipler yaratarak baz› tipleri komiklefltirerek hatta baz›lar›n› suçlu/fleytan gös-tererek bunu yapar. Reklamlar, dizi filmler, üçüncü sayfa haberleri... Bu gözle ba-k›ld›¤›nda, belirli bir toplumda revaçta olan kad›n ve erkek kal›plar›n›n hangilerioldu¤una iliflkin çok fazla ipucu verirler.


Türkiye’de kad›nlar ve medya

Türkiye’de kad›nlar bir yandan geliflmifl Bat› ülkelerinde yaflanan kad›n sorunlar›-

n›n birço¤u ile gerek özel gerek kamusal hayatlar›nda yo¤un biçimde karfl›laflmakta

öte yandan da kültür ve gelene¤in a¤›rlaflt›rd›¤› baflka türlü bask›larla mücadele et-

mektedirler. Genifl bir kad›n nüfusu, kad›n erkek iliflkileri söz konusu oldu¤unda,

kendilerine söz ve yaflam hakk› tan›mayan bir gelene¤in ve törelerin bask›s› alt›nda-

d›r. Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤› taraf›ndan Haziran 2008’de aç›klanan

Töre ve Namus Cinayeti Raporu’na göre; son befl y›lda “namus” nedeniyle ifllenen ci-

nayetlerin say›s› bini geçmifltir. Raporda 2002 y›l›nda 150 olan töre cinayeti say›s›-

n›n 2007 y›l›nda 220’ye yükseldi¤i belirtilmektedir. Cinayetlerin fail ve ma¤durlar›-

n›n say›s› e¤itim seviyesi düfltükçe artmakta ve bu cinayetlerin %9’unu çocuklar iflle-

mektedir. Rapora göre töre ve namus cinayetlerinin ifllendi¤i yerlerin bafl›nda büyük

iller gelmektedir. Sadece ‹stanbul’da her hafta en az bir kad›n töre cinayetine kur-

ban gitmektedir (Radikal, 20 Haziran 2008). K›sacas›, Türkiye’de medyada kad›n›n

temsiliyle iliflkili sorun, eflitlikçi bir temsil sorunu olman›n ötesine geçer; kad›nlar›n

yaflam hakk›n› ve kad›n cinselli¤ini yok sayan bir gelenek ve kültürün medyada na-

s›l yeniden üretildi¤i ya da pekifltirildi¤i sorununa dönüflür.

Türkiye’deki kad›n örgütleri televizyon haberlerindeki özensiz dil kullan›m› veya

canland›rmalar ile gelenek, töre, namus saikiyle ifllenen cinayetlere âdeta meflruiyet

atfedildi¤ini s›kl›kla dile getirmektedir. Örne¤in, “namus cinayeti” teriminin yanl›fl-

l›¤›na birçok kad›n örgütü dikkat çekti¤i hâlde, bu tür meflrulaflt›r›c› ifadeler med-

yada s›kl›kla yer alabilmektedir. Benzeri bir özensizlik k›skançl›k nedeniyle ifllenen

cinayetlerle ilgili haberlerde de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Söz gelimi, geçti¤imiz gün-

lerde popüler bir gazete, kar›s›n› ve kar›s›n›n sevgilisini öldüren “k›skanç koca”yla

Cinsiyete Dayal› ‹fl BölümüKad›n ve erkeklere atfedilen nitelikler yaln›zca onlar›n kendilerine ve birbirlerinebak›fllar›n› belirlemez, ayn› zamanda yaflamlar›n›, etkinliklerini de biçimlendirir.

Dünyan›n her yerinde ve bildi¤imiz bütün kültürlerde, kad›nlarla erkekler, herfleyden önce yapt›klar› ifllerle birbirlerinden ayr›l›r. Cinsiyetlerden beklentiler bir-birinden çok farkl› olabilir, örne¤in kimi kültürlerde erkekler fliirle ve estetikle u¤-rafl›rken kaba ifller kad›nlar taraf›ndan yap›l›r ya da kad›nlar›n savaflç› özellikleriniyücelten toplumlar vard›r. Ama cinsiyetlerin yapt›klar› ifllerle ayr›lmas›, yani cinsi-yete dayal› ifl bölümü, bütün toplumlar›n ortak bir özelli¤idir (bilebildi¤imiz bütünkültürlerde kad›nlar›n ikincil oldu¤unu da buna eklemeliyiz).

Bizim toplumumuzda, kad›nlarla erkeklerin yapt›klar› ifller yaflad›klar› ortamagöre de¤iflse de genel kal›p ayn›d›r: Kad›nlar evle ve eve yak›n olan ifllerle u¤ra-fl›rlar, erkeklerse toplulukla ve evin d›fl›ndaki ifllerle.


ilgili haberi flu bafll›k alt›nda vermiflti; “fettan kad›n iki erke¤i birden yakt›”. Bu örnek-

te hemen her zaman oldu¤u gibi, sadece ölen sevgili ile hapse giden koca “kurban” ola-

rak görülüyor ve kad›n›n da öldürülmüfl oldu¤u gerçe¤i büsbütün gözard› ediliyordu.

Üstelik bütün suç da bu “fettan kad›n”a yükleniyordu. Kad›nlarla ilgili bu tür haberle-

re televizyonda da s›kl›kla rastlanmaktad›r. Bunun gibi tecavüz olaylar›nda da teca-

vüz ya da sald›r›ya u¤rayan kad›nlarla ilgili haberlerde, cümlelerin bafl›na “gece e¤-

lencesinden dönen kad›n” veya “alkollü genç k›z” gibi tan›mlamalar yerlefltirilerek, bu

kad›nlar›n adeta kendilerine yap›lan sald›r›lar› k›flk›rtt›klar› ya da bunu hak ettikleri

ima edilmektedir. Tecavüz haberlerinde ma¤dur kad›nlar›n suçlu gibi sunuldu¤u ko-

nusu kad›n örgütlerinin mütemadiyen dikkat çekti¤i bir konudur. Kas›m 2008’de

medyaya bir ça¤r› yapan Kad›nlar›n Medya ‹zleme Grubu (MED‹Z), özensiz bir haber-

cili¤in tecavüz suçuna ifltirak etmek anlam›na geldi¤inin alt›n› çizmifl ve tecavüz ha-

berleri ile iliflkili olarak flu konulara dikkat edilmesi gerekti¤ini belirtmifltir.

Sevilay Çelenk, “Kad›nlar›n Medyada Temsili ve Etik Sorunlar, TelevizyonHabercili¤inde Etik Sorunlar” ‹çinde, s. 232-233.

Resim 4.4

Kad›nlar,dünyadaki tar›msalüretimin %75’inigerçeklefltirirler.Ancak tar›mdakiölçek büyümesi vemakineleflmeylebirlikte kad›nlar›nüretimdeki pay› dadüflmektedir.

Kaynak:http://static.panoramio.com/photos/original/15328108

Cinsiyete dayal› ifl bölümüne örnekler düflünelim: Kad›nlar ev ifllerini yapar, ço-cuklara bakar. Ev d›fl›nda ücretli çal›fl›yor bile olsalar, asli iflleri her zaman evle il-gili olanlard›r. Ne de olsa, “yuvay› difli kufl yapar”.

Erkekler ise as›l olarak ailenin geçimini sa¤lamakla yükümlüdür. Eflin ve ço-cuklar›n maddi ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›, onlar›n sorumlulu¤undad›r. Bunun içinev d›fl›nda çal›fl›r.

Bu temel ifl bölümü, hayat›n pek çok alan›nda tekrarlan›r. Örne¤in tar›m kesi-minde, kad›n iflleri ve erkek ifllerine bakt›¤›m›zda, ayn› ayr›m› görürüz: Bahçecilik,hayvanlar›n bak›m› gibi emek yo¤un ve eve yak›n ifllerde kad›nlar, makineli tar›m-da ise erkekler çal›fl›rlar. Çocuklar›n terbiyesi ve temizli¤inden anne, okula gide-bilmesinden baba sorumludur.

Kad›nlar›n bilinen bütün kültürlerde erkeklere göre ikincil oluflu, yani cinsiyeteflitsizli¤i, genellikle cinsiyete dayal› ifl bölümünün bir sonucu olarak görülür. Ya-ni kad›nlar›n ve erkeklerin yapt›klar› ifllerin farkl›laflmas›, bu farkl› ifllere farkl› de-¤erler yüklenmesi, cinsiyet eflitsizli¤inin de temelidir.

Bütün kad›nlar ve bütün erkekler ayn› iflleri mi yaparlar?

Delikli Tafl Yerde, Gelinlik K›z Evde Kalmaz- Geleneksel DeyimKad›nl›k, baflka fleylerin yan›nda “çal›flma” ile belirlenir. T›pk› bulgur ö¤ütmeyeyarayan delikli bir tafl›n ifllevselli¤i nedeniyle sahiplenilmesi gibi, gelinlik k›z da ai-leye getirece¤i emek gücü yüzünden, “evde kalmaz”. Bu geleneksel deyim, sade-ce k›rsal üretim için de¤il, toplumun farkl› kesimlerinden kad›nlar için farkl› biçim-lerde geçerlidir.

Kad›nlar ne yapar? Erkekler ne yapar?

Çal›fl›r

Kad›nlar›n birincil çal›flma alanlar›, evdir. Ev

ifli, maddi karfl›l›¤›, mesai saati, sigortas› ve

emeklili¤i olmayan bir çal›flmad›r. Yap›ld›-

¤›nda de¤il de yap›lmad›¤›nda fark edilir. Bu

bak›mdan, ggöörrüünnmmeeyyeenn bbiirr eemmeekkttiirr. Kad›n-

lar›n evde yapt›klar› ifl günde 18 saatlik bir

çal›flma anlam›na gelse bile, “sevgi eme¤i”

olarak görülür ve kad›nl›¤›n do¤al bir parça-

s› gibi alg›lan›r.

Çal›fl›r Erkeklerin çal›flma alanlar›, evin d›fl›d›r. Genel-likle ücret karfl›l›¤› çal›fl›rlar. Ekonomik krizlereba¤l› olarak çal›flma koflullar› a¤›rlaflsa bile sigor-ta ve emeklilik haklar› vard›r. Ayr›ca, “çal›flanbir insan” olarak toplumsal statü de kazan›rlar.Bu statü, erkeklerin aile içindeki konumlar›n›pekifltirir. Ancak ayn› zamanda büyük bir risk detafl›r: Erkeklik evin geçindirilme sorumlulu¤u iletan›mland›¤› sürece, iflsizlik yaln›zca yoksullafl-ma de¤il, erkekler aç›s›ndan kimlik kayb› ve bu-na ba¤l› güçsüzleflme anlam›na da gelir.

Çal›fl›r

Kad›nlar iflgücü piyasas›nda da çal›fl›rlar. Ta-

r›msal iflgücüne büyük bir katk›lar› vard›r.

G›da, tekstil gibi sektörlerde kad›n eme¤i

a¤›rl›kl›d›r. Kay›t d›fl› ekonomide büyük öl-

çüde kad›nlar istihdam edilir. Bu istihdam

görünmez oldu¤u için bu kad›nlar da istatis-

tiklerde “ev han›m›” olarak görülürler.

‹liflkiler kurar Erkekler, toplumsal hayata kat›lmak için çeflitlikanallara sahiptir. Bu kanallar›n bafl›nda, çal›fl-mak gelir. Erkekler, iflçi, memur ya da esnaf ola-rak toplumun üretici eme¤inin bir parças›d›rlarve bu onlara toplumsal bir kimlik sa¤lar. Bu kim-li¤in bir parças› olarak sendika, meslek örgütüya da odas› türünden örgütlere kat›l›rlar.Kahvehaneler ve stadyumlar, erkeklerin kendiaralar›ndaki toplumsallaflman›n mekânlar›d›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Kad›n›n görünmeyen eme¤i:Bu kavram, kad›nlar›n eviçinde harcad›klar› vekarfl›l›¤›nda herhangi birücret almad›klar› için“çal›flma” say›lmayaneme¤e iflaret etmek üzerekullan›l›r.

ATAERK‹ (PATR‹ARKA)Ataerkillik, bir sosyal sistemdir. Bu sistemde erkeklerin temel otorite figürü rolleri,toplumsal örgütlenmenin merkezinde durur ve babalar, kad›nlar, çocuklar ve mül-kiyet üzerinde egemendirler. Ataerkillik, erkeklerin egemen ve ayr›cal›kl› oldukla-r› kurumlara ve kad›nlar›n itaatine iflaret eder. Ataerkil toplumlar›n ço¤u, ayn› za-manda baba soyludur. Ataerkillik, tarihsel olarak çok farkl› kültürlerde toplumsal,

Çal›fl›r

Kad›nlar, sosyal hizmet uzmanlar› ve hemflire-

lerdir. Ailedeki engelli ve yafll›lara, hastalara

onlar bakarlar. Bunu yaparken genellikle des-

tek görmezler. Ama yapmad›klar›nda “kad›n-

l›ktan uzak” olmakla suçlan›rlar.

Siyasetle u¤rafl›r

Türkiye’de siyasal örgütlerin tamam›nda er-

kekler yer al›rlar. Merkezî ve yerel siyasetin

aktörleri onlard›r. Belediye meclislerinden par-

lâmentoya, parti delegeli¤ine kadar her aflama-

da erkekler büyük bir a¤›rl›¤› olufltururlar.

Çal›fl›r

Kad›nlar, halkla iliflkiler uzman›d›rlar. Konu

komfluyla akrabalarla görüflmeleri, iliflkileri

ayarlar, evlilikleri düzenlerler. Y›l dönümlerini

hat›rlar, hediyeleri düflünürler.

Karar verir

Yaln›zca “siyasal” diyebileceklerimiz de¤il,

gündelik yaflam›m›z› etkileyen pek çok konu-

da erkekler karar verirler. Aile bireyleri hangi

saatlerde evden ç›kacaklar, gidebilecekleri ve

gidemeyecekleri yerler nerelerdir, kimlerle

görüflebilirler, kimlerle görüflemezler...

Çal›fl›r

Kad›nlar, diplomatt›rlar. Babayla çocuklar,

kendi aileleri ve kocalar›n›n ailesi aras›ndaki

iliflkileri ustal›kla yürütmek zorundad›rlar.

Kim, ne s›kl›kla ziyaret edilecek? Kime ne ka-

dar hizmet edilecek? Hangi konular› öteki ta-

raf bilmese daha iyi olur? Hangi selamlar ileti-

lecek, hangi haberler iletilmeyecek? Hangi du-

rumda çocuklar “idare edilecek”, hangi du-

rumlar›n babaya bildirilmesi gerekir?

Sanatla ve bilimle u¤rafl›r

Sanat ve bilim, insan türünün gelifliminde te-

mel önemde faaliyet alanlar›d›r ve bu iki alan,

pek az say›daki istisnalar d›fl›nda, erkeklerin

tekelindedir.

Gündelik yaflam›n “siyasetini” yürütür

Kad›nlar›n yürüttükleri halkla iliflkiler ve dip-

lomasi iflleri, sadece çal›flma de¤il, ayn› zaman-

da onlar için bir güçlenme kayna¤›d›r da. Gün-

delik yaflam›n düzenlenmesine iliflkin kararla-

r›n al›nmas›, bu kararlara iliflkin “r›za” üretimi,

kad›nlara önemli bir hareket ve güç alan› açar.

Sanatla ve bilimle u¤rafl›r

Kad›nlar›n estetik ve bilgiyle iliflkileri, kurum-

sallaflm›fl bilim ve sanat›n d›fl›nda kurulur. On-

lar, gündelik deneyimin bilgisini biriktirirler.

Bu bilginin yaflam›n devam›nda büyük bir rolü

olmas›na karfl›n, de¤ersiz kabul edilir. Benzer

biçimde, gündelik yaflam› estetize etme çaba-

lar› da genellikle görmezden gelinir.

Bu çizelgeye sizin ekleyebilece¤iniz faaliyetler var m›?


Baba soyluluk: Soyun babataraf›ndan takip edildi¤i,mülkiyetin ve ünvanlar›n dababadan o¤ula geçti¤i soysistemidir.

yasal, siyasal ve ekonomik örgütlenmelerde kendini ortaya koyar. Ayn› zamanda,pek çok kültür daha eflitlikçi sosyal sistemlere geçmekte ise de ataerkilli¤in etkisi-ni modern uygarl›kta da görürüz.

Bireysel Yaflamlardan Toplumsal ÖrgütlenmeyeToplumsal cinsiyet, cinsiyet kal›plar› ve cinsiyete dayal› ifl bölümü bafll›klar› alt›n-da gördü¤ümüz gibi cinsiyet farkl›l›¤›n›n kiflisel yaflamlar›m›z üzerinde son dereceönemli etkileri vard›r. Bu etkiler, basitçe bir “farkl›l›k” de¤ildir, kaynaklardan ya-rarlanma ve f›rsat eflitli¤i anlam›nda da dikkate al›nmas› gereken sonuçlar do¤urur.E¤itim, sa¤l›k, siyasal kat›l›m, istihdam gibi temel alanlardaki cinsiyete göre ay-r›flt›r›lm›fl istatistikler, bize kad›nlarla erkekler aras›ndaki farkl›l›klar›n toplum-sal sonuçlar›n› gösterir. ‹flte bu sonuçlar›n do¤mas›na yol açan, içinde yaflad›¤›m›zsosyal sistem ataerkilliktir.

Yani, toplumsal cinsiyet ile ataerkillik aras›nda do¤rudan bir ba¤lant› vard›r;ataerkil bir sosyal sistem içinde yaflad›¤›m›z için toplumsal cinsiyetler aras›ndakieflitsizlikler ortaya ç›kmaktad›r. Birincisi kiflisel düzeydeki iliflkilerimize iflaret eder-ken ikincisi toplumsal ve genel düzeydeki iliflki örüntülerine odaklan›r.

Cinsiyete göre ayr›flt›r›lm›fl ve güncel istatistikler için www.ksgm.gov sitesini ziyaret ede-bilirsiniz.

Ataerkillik ‹le Modernlik Aras›ndaki ‹liflkiAtaerkillik ile ilgili s›kl›kla tekrarlanan bir yan›lg›, bunun geçmiflte kalm›fl bir sis-tem oldu¤udur. Bu yanl›fl kavray›fla göre, günümüzde baz› “ataerkil kal›nt›lar”lakarfl›laflsak bile gerçekte bunlar ancak geçmiflin miras› olarak de¤erlendirilebilir.

Oysa daha önce de belirtti¤imiz gibi modern toplumsal kurumlar da ataerkilli-¤in farkl› biçimlere bürünmesini, yeni koflullara uyarlanm›fl biçimde varl›¤›n› sür-dürmesini sa¤larlar.

Örne¤in, modern e¤itimin cinsiyet aç›s›ndan eflitlikçi oldu¤unu, dahas›, top-lumsal eflitli¤i sa¤lamakta ifllevsel oldu¤unu düflünebiliriz. Türkiye’de ve dünyadayap›lan pek çok araflt›rma, bize bunun do¤ru olmad›¤›n› gösterir. Ataerkilli¤in “ge-leneksel” biçiminden “modern” biçimine geçilirken kad›nl›k ve erkeklik modelle-rinde (kal›plar›nda) de¤iflim olmakla birlikte, kad›nlarla erkekler aras›ndaki eflitsiz-lik varl›¤›n› sürdürmüfltür. K›z ve erkeklerin e¤itimden yararlanabilmekteki eflitsiz-likleri ile birlikte e¤itim kurumlar›n›n yap›s›nda ve e¤itimin içeri¤inde de eflitli¤eayk›r› pek çok öge vard›r. Ders kitaplar›nda annenin mutfakta, baban›n salondatemsil edilmesinden e¤itim sektörü çal›flanlar›n›n neredeyse yar› yar›ya kad›n veerkeklerden oluflmas›na karfl›n, okul müdürlerinin ve yöneticilerin a¤›rl›kla erkek-ler olmas›na kadar pek çok fley, modern e¤itim kurumlar›n›n eflitsizli¤i pekifltiricietkileri oldu¤una iflaret eder.

Konuyla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Firdevs Helvac›o¤lu’nun (1996) Ders Kitaplar›ndaCinsiyetçilik 1928-1995, (Kaynak Yay›nlar›, 1996) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Klasik ataerkillik, baban›n otoritesinin sars›lmaz ve tart›fl›lmaz oldu¤u, kad›n-lar›n ve gençlerin bu otoriteye tabiyetlerinin namus kodlar›yla düzenlendi¤i birtoplumsal sisteme iflaret eder. Bu sistem, modern dönemin ekonomik, siyasal vekültürel de¤iflimleri karfl›s›nda varl›¤›n› oldu¤u gibi sürdürememifltir. Siyasal olarakmutlak monarkta temsil edilen “patriark” modeli, toplumsal düzeyde de aile reis-


Cinsiyete göre ayr›flt›r›lm›flistatistikler: Çeflitlidüzeylerde istatistiki veritoplan›rken veri toplamaaflamas›ndan ham verininifllenmesi ve analiziaflamalar›na kadar,cinsiyete göre ayr›flt›rmaiflleminin yap›lmas› sonderece önemlidir. Böyleliklekad›n ve erkekler aras›ndakifarkl›l›¤›n toplumsalsonuçlar›na iliflkin veriyedayal› bir bilgi edinmekmümkün olur. Türkiye‹statistik Kurumu bafltaolmak üzere, istatistiki veritoplayan kurulufllar›nyönelimi, verinin cinsiyetegöre ayr›flt›r›lmas› olmaklabirlikte, bu konuda henüzpek çok eksiklik mevcuttur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Klasik Ataerkillik: DenizKandiyoti, “klasikataerkillik” kavram›n›modern öncesi Orta Do¤u veAkdeniz toplumlar› içinkullan›r.

lerinde karfl›l›¤›n› bulur. Siyasal düzeydeki modernleflme monarklar› yerlerindenederken sosyal düzeyde de aile reislerinin otoritesinin sars›ld›¤›n› görürüz. Ancak,yafll› reislerin otoritesi sars›l›r ve genifl haneler çözülürken yeni, modern ailenin debir reisi vard›r: Erkek.

Türkiye’de yasal olarak 2002 y›l›na kadar devam eden “aile reisli¤i” kavram›,günümüzde de fiilen sürmektedir.

TOPLUMSAL C‹NS‹YET ROLLER‹ VE Efi‹TS‹ZL‹KEflitlik, bilindi¤i gibi, Frans›z Devrimi’nin üç ilkesinden biriydi: Eflitlik, Özgürlük,Kardefllik. Bu ilkeler, modern toplumun kurucu ilkeleri oldu. ‹nsanlar›n do¤ufltangetirdikleri baz› nitelikleri sebebiyle di¤erlerinden daha üstün ya da afla¤› olmaya-ca¤›n› teminat alt›na alan “eflitlik” ideali, insanlar›n birlikte yaflamalar›n›n kurallar›-n› belirleyen Toplum Sözleflmesi’nde de yepyeni bir döneme iflaret ediyordu.

Eflitlik ilkesi hiçbir zaman insanlar›n birbirlerinin “ayn›” olmas› anlam›na gelme-di. Elbette ki yaln›zca cinsiyetimiz de¤il, baflka pek çok niteli¤imiz nedeniyle debirbirimizden farkl›y›z ve toplumu toplum yapan da bütün bu farkl›l›klar›n getirdi-¤i zenginliktir. Ancak, bütün bu niteliklerimizin bizim di¤erlerinden daha fazla (yada daha az) f›rsata sahip olmam›za, seçeneklerimizin bu niteliklere ba¤l› olarak ge-nifllemesi ya da daralmas›na neden olmamas›, eflitlikçi bir toplumun vazgeçilmezkofluludur. Yani bir insan›n içine do¤du¤u ailenin diyelim bir ayakkab›c› ya da çift-çi ailesi olmas›, o insan›n zorunlu olarak ayakkab›c›l›¤› ya da çiftçili¤i sürdürece¤ianlam›na gelmez.

Bunun gibi, kad›nlar›n da do¤ufltan getirdikleri nitelikler nedeniyle erkeklerdendaha üstün ya da daha afla¤› bir konuma yerlefltirilmesi, erkeklere tan›nan f›rsatlar-dan yararlanamamas›, engellenmesi, ayr›mc›l›kt›r ve eflitli¤e ayk›r›d›r.

Eflitlik Fikrinin GeliflmesiBir ideal olarak eflitlik yayg›nl›kla benimsense de gerçeklefltirilmesinin çok kolayolmad›¤› ortadad›r. Do¤ufltan eflit haklara sahip olmak ve kanun önünde eflitlikson derece önemli kazan›mlard›r ancak bu kazan›mlar›n fiilen eflitli¤i sa¤lamas›için baz› ek önlemler gerekir.

Çünkü fiilen eflit olmayanlara eflit muamele, varolan eflitsizliklerin sürdürülme-sini sa¤lar. Örne¤in, anne ve babas› okur yazar olmayan, kendisi de alt› yafl›ndanitibaren tarlada çal›flmaya bafllam›fl bir çocukla kentli ve e¤itimli bir ailenin çocu-¤unun eflit f›rsatlara sahip olmas› için “temel e¤itim herkes için zorunlu ve paras›z-d›r” hükmü yeterli olabilir mi? Yoksul olan çocuk çal›flmad›¤› zamanlarda okula gi-debilse bile alaca¤› e¤itimin onu di¤eriyle eflit k›lmas› mümkün müdür?

Bunun gibi, kad›nlar›n erkeklerle eflitli¤inin sa¤lanmas› için de her fleyden ön-ce çeflitli alanlardaki eflitsizliklerin fark›na var›lmas›, bunlar›n kabul edilmesi, son-ra da bu eflitsizlikleri gidermek için önlemler al›nmas› gerekir.

‹flte, “geçici özel önlemler”, böyle bir mant›kla gelifltirilmifltir. Örne¤in; “HaydiK›zlar Okula” Kampanyas›, yaln›zca ideolojik ve politik bir kampanya de¤il, ayn›zamanda yoksul köylü k›zlar›n›n e¤itim haklar›ndan yararlanabilmesini sa¤lamayadönük bir “geçici özel önlem”dir. Çünkü bilinmektedir ki bu k›zlar, erkek yafl›tla-r›n›n yaflad›¤› engellenmelere ek olarak bir de cinsiyetleri nedeniyle okuma hak-k›ndan mahrum kalmaktad›r.

Kad›nlar›n siyasette erkeklerle eflit biçimde varolabilmeleri için gelifltirilmifl ko-ta gibi geçici özel önlemler de benzer biçimde, eflitsiz koflullarda bafllayan bir ya-r›fl›n daha eflit hâle getirilebilmesini sa¤lamay› amaçlar. Kad›nlar›n kendilerini sis-


tematik olarak d›fllayan bir mekanizmaya girebilmelerini mümkün k›lar, böylecedaha fazla say›da kad›n›n siyasette varolmas› yoluyla cinsiyet eflitsizliklerine siya-sal çözümlerin sa¤lanmas›n›n kolaylaflaca¤›n› öngörür.

Cinsiyet Eflitli¤i Ne Demektir?Cinsiyet eflitli¤i, en genifl anlam›yla kad›nlarla erkeklerin eflit haklara ve sorumlu-luklara sahip olmalar› anlam›na gelir. Türkiye Cumhuriyeti, kuruluflundan bu ya-na, kad›n erkek eflitli¤ini ve kad›nlar›n toplumun her alan›nda hiçbir k›s›tlama veayr›mc›l›¤a u¤ramaks›z›n var olmalar›n› tart›fl›lmaz ilkeler olarak kabul etmifltir.

Yasalar önündeki eflitlik, yani yasalarda cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n yap›lmamas›n›neflitli¤i sa¤lamaya yeterli olmad›¤›, özellikle son otuz y›lda, bütün dünyada çokfarkl› kesimler taraf›ndan dile getirilmektedir. Fiilen eflit olmayanlara eflit muame-le yapmak, eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n› sa¤lamaz. Bunun yerine eflitsizliklerigören, dikkate alan ve düzeltmeye çal›flan bir bak›fl aç›s›na ihtiyaç vard›r.

Örne¤in, Türkiye’de kad›nlar 1934’ten beri seçme ve seçilme hakk›na sahipler.Bu hakk› dünyan›n baflka pek çok ülkesindeki hemcinslerinden önce kazand›lar.Bu hakk› kazand›ktan sonraki ilk seçimlerde, Atatürk’ün de müdahalesi ile Meclis-te %4.2 oran›nda temsil edildiler. Aradan geçen yetmifl y›lda bu oran de¤iflmedi.Bugün Mecliste kad›n milletvekili oran› % 9.1.

Demek ki fiilen eflitsiz olanlar›n yasa önünde eflit olmas›, eflitsizli¤in ortadankalkmas›n› sa¤lam›yor. O hâlde, eflitsizli¤i ortadan kald›rmak için özel politikalara,önlemlere ihtiyaç var. Atatürk’ün bundan yetmifl y›l önce görmüfl oldu¤u bu ger-çe¤i bugün hâlâ göremeyenler olsa da özellikle son yirmi y›lda, eflitlik yönündeciddi ad›mlar›n at›ld›¤›n› söyleyebiliriz.


Resim 4.5

Atatürk veö¤retmenlerkad›n erkekeflitli¤inigerçeklefltirmek içinbüyük ad›mlaratm›flt›. K›zçocuklar›n›ne¤itimine büyükönem vermesi,eflitli¤in ancake¤itimlegerçekleflebilece¤ineinanmas›ndand›.

Kaynak:http://nkfu.com

Kad›n ve erke¤e atfedilen nitelikler kültürden kültüre ve tarih içinde de¤iflim-ler gösterse de baz› unsurlar›n de¤iflmedi¤ini söyleyebiliriz. Bunlardan biri, kad›n-lar›n do¤aya erkeklerden daha yak›n olduklar› fikridir. Anneli¤e ve “ölmeden ka-nama yetene¤ine” ba¤l› olarak kad›nlar›n erkeklerden daha “do¤al” olduklar› var-say›l›r. Bu nedenle ürkütücü, anlafl›lmas› zor, gizemli görünürler. Tam da bu nok-tada, cinsiyet eflitli¤i ile cinsiyet kal›plar› aras›ndaki ba¤lant› berraklafl›r: Kendile-rinden korkulan cinsiyet olarak kad›nlar, farkl› kültürlerde ve tarih boyunca, ikin-cillefltirilmifllerdir.


Okuma Parças›

Türkiye Cumhuriyeti, varl›¤›n›n ilk y›llar›ndan itibaren ça¤dafl anlamda kad›n-er-

kek eflitli¤ine çok olumlu bir anlam yüklemifl, hatta o dönemde birçok Bat› ülkesine

k›yasla çok daha radikal düzenlemeler ve uygulamalar gerçeklefltirmifltir. Bu duru-

mun en bilinen örneklerinden bir tanesi, kad›nlar›n gerçek vatandafllar olarak ta-

n›nmas›nda önemli bir ad›m olan kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n Türkiye’de

kad›nlara hayli erken bir dönemde (1934) tan›nm›fl olmas›d›r. Ancak, kad›n-erkek

eflitli¤i alan›nda Cumhuriyet miras›n›n özü, kan›mca, eflit vatandafll›k tan›m› içeri-

sinde kad›nlar›n yaln›zca kamusal alanda eflitli¤i ilkesini de¤il, ayn› zamanda özel

alana yönelik eflitlik ve hak tan›mlar›n›n da yer alm›fl olmas›d›r. Cumhuriyet reform-

lar›n›n çok efllili¤i kald›rmas› ve evlilik kurumu ba¤lam›nda kad›n-erkek eflitli¤ini

öngörmesi, dönemin koflullar› göz önüne al›nd›¤›nda, bu reformlar›n ne denli radi-

kal oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Nitekim, Cumhuriyet’in “ça¤dafl medeniyetler se-

viyesine ç›kma” söylemi ve bu yönde benimsedi¤i politikalar, Türkiye’de kad›nlar›n

önemli bir kesiminin toplumdaki konumunu kökten de¤ifltirmifl ve ülkemizde kad›n-

erkek eflitli¤i alan›nda çok ciddi bir s›çrama kaydedilmesinde etken olmufltur. Laik

devlet yap›s› ve Cumhuriyet’le benimsenen tekil hukuk sistemi, günümüze kadar ge-

len kad›n-erkek eflitli¤ine yönelik olumlu yasal çerçeveyi mümkün k›lm›flt›r.

Uluslararas› deneyimin iflaret etti¤i bir gerçek, çoklu hukuk sistemlerinin uyguland›-

¤› toplumlarda flah›s hukuku ve özel alan iliflkilerinin (kad›n haklar› ve evlilik, bo-

flanma, miras vb. konular›n) daima dinî hukuk ya da örf âdet hukukuna tabi ola-

rak kald›¤›d›r. Bu durumlarda da kad›n-erkek eflitli¤inde yol al›nmas›n›n neredeyse

imkâns›z oldu¤u aç›kt›r. Buna karfl›l›k ak›lc› yaklafl›m ve pozitif hukukun tek yasal

düzenleme çerçevesi oldu¤u devletlerde cinsiyet ayr›m›n› gözetmeyen, eflitlikçi bir

düzene yönelik ad›mlar›n çok daha kolay at›labildi¤i malumdur. Nitekim, Türki-

ye’de durum böyle olmufltur.

Cumhuriyet reformlar› bir yandan kad›nlar›n kamu alan›na aç›lmas›n›n önündeki

çok say›da engeli ortadan kald›r›rken bir yandan da toplumda kad›n-erkek eflitli¤i

fikrine olumlu bir ideolojik anlam yüklemifl ve bu ideolojiyi benimseyen kad›n ve er-

kek yeni kuflaklar ve kadrolar yaratmaya çal›flm›flt›r.

Feride Acar, Kad›n Haklar›/Uluslararas› Hukuk ve Uygulama

Bu varsay›m›n bir sonucu, kültürün ve uygarl›¤›n erkeklere, do¤an›n ise kad›n-lara ait oldu¤u fikridir. Gerçekten de eski Yunan’dan bafllayarak Bat› felsefesininönemli temsilcileri (Aristotales, Pythagoras, Heiddegger, Nietzsche...) uygarl›¤›nbir erkek ürünü oldu¤unu öne sürmüfllerdi. Kad›nlar›n korkulacak varl›klar oldu-¤una iliflkin sözlerdeyse karfl›m›za kad›n düflmanl›¤› (misogyny) ç›kar: “Evrende,düzeni, ›fl›¤› ve erke¤i yaratan iyi bir ögeyle kar›fl›kl›¤›, karanl›¤› ve kad›n› yara-tan kötü bir öge vard›r” (Pythagoras).

Düzen ve ›fl›k kadar karanl›¤›n da insanlara özgü bir nitelik oldu¤unu hat›r›m›z-dan ç›karmadan, cinsiyetlere atfedilen özelliklerin gerçekten cinsiyetle iliflkili olupolmad›¤›n› sorabiliriz: Nezaket, bilgelik, adalet duygusu, özgürlük arzusu... Bunla-r›n biyolojiyle ya da anatomiyle bir iliflkisi var m›? Ya hesapç›l›k düzenbazl›k yahutkabal›¤›n? Üreme organlar›ndaki ve hormonlar›ndaki hangi nitelik insan› yalanc›yahut dürüst yapar?

‹nsan türüne ait niteliklerin ve potansiyellerin her birimizde farkl› derecelerdebulundu¤unu söyleyebiliriz. Bazen hayat›m›z›n sonuna kadar bu nitelik ve potan-siyelleri ortaya ç›karmaya, hatta fark etmeye imkân bulamay›z. T›pk› ola¤anüstüresim yetene¤ini keflfedemeden yafllanan bir köylü gibi. Daha s›k yaflad›¤›m›z du-rum, baz› niteliklerimizin desteklenip yeflertilirken baz›lar›n›n bast›r›lmas›d›r. K›zve erkek çocuklar› yetifltirirken sistematik olarak kimi niteliklerini destekler, kimi-lerini cezaland›r›r›z: “Ne iflin var k›z bafl›na senin orda?” “Erkek adam a¤lamaz!”“Hadi han›m k›z›m, a¤abeyine su ver”, “o¤lum, kardefline sahip ç›k”... Sonra da“kad›nlar çekingen”, “erkekler duygular›n› göstermeyi bilmez” gibi yarg›lara kolay-ca var›r›z. Kendi yapt›¤›m›z fleyi do¤aya yükleriz yani!

Kad›nlar›n “erkeksi” nitelikleri benimsemesi, böyle özellikler göstermesi, belir-li s›n›rlar içinde hoflgörülebilir: “Erkek gibi kad›n!” bir övgüdür. Kad›n›n cinsiyetin-den beklenmeyecek bir cesaret ya da mertlik gösterdi¤ini ifade etmifl oluruz bunusöyleyerek. Oysa bir erke¤e “kad›n gibi” demek, yap›labilecek en büyük hakaret-lerden biridir.

Neden böyle dersiniz?


Resim 4.6

‹nsano¤lununbilinç d›fl›n›keflfeden Freud,kad›nlar› karanl›kbir k›tayabenzetmifl vesormufltu: Kad›nlarne ister?!

Kaynak:http://www.mammakaze.com/wp-content/gallery/mammakazipics/freud-final.jpg

Cinsiyet Rolleri ve Cinsiyet Eflitsizli¤iKad›nlarla erkeklerin yapt›klar› ifllerin farkl›l›¤›, onlar›n eflitsizli¤inin de temel kay-na¤›d›r. Cinsiyete dayal› ifl bölümü, basitçe kad›nlarla erkekleri farkl›laflt›rmaz, ay-n› zamanda, onlar› eflitsiz de k›lar.

Kad›nlar›n yapt›klar› ifllerle erkeklerinkiler aras›ndaki farklara bakt›¤›m›zda bueflitsizli¤i görmemiz kolaylafl›r. Farkl›l›klar›n bafl›nda, eme¤in karfl›l›¤›n›n olup ol-mamas› gelir. Erkekler, çal›flmalar›n›n karfl›l›¤›nda genellikle maddi bir kazanç sa¤-larken “kad›n iflleri”nin karfl›l›¤›, ancak manevi olabilir. Bunun sonucunu mülkiyetve gelire iliflkin rakamlarda görmek çok kolayd›r: Bütün dünyada özel mülkiyetin%1’i, gelirin ise %10’u kad›nlar›nd›r. Rakamlar, onlar›n daha az çal›flt›¤›n› de¤il,emeklerinin karfl›l›¤›n› almad›klar›n› gösterir.

Kad›nlar›n yapt›klar› ifllerin büyük bölümü, ailenin ve evin çevrilmesine iliflkin-dir. Dolay›s›yla, “ifl” olarak görülmeyen, yap›ld›¤›nda de¤il ancak yap›lmad›¤›ndafark›na var›lan büyük bir ifl y›¤›n›, “ev kad›n›” rolünün arkas›nda gizlidir. Kad›nla-r›n kendileri bile kendilerini “çal›flm›yor” olarak görürler çünkü yapt›klar› fley günbe gün tekrarlanmas› gereken, karfl›l›¤› olmayan, görünmeyen bir fleydir.

Bir baflka farkl›l›k, yap›lan ifllerin niteli¤ine iliflkindir. Bütün bir ailenin gündeüç ö¤ün doyurulmas›, evin temizlenmesi, çamafl›rlar›n y›kanmas›, al›flveriflin yap›l-mas›... Bütün bu ifller, son derece rutin, bezdirici, kendini tekrarlayan ifllerdir ve in-san›n kendini gelifltirmesine bir katk›lar› yoktur. Üstelik tam da masalda dendi¤i gi-bi, ev kad›n› da “az gider, uz gider, dere tepe düz gider, bir de dönüp arkas›na ba-kar ki bir arpa boyu yol gitmifl”! Arkas›na dönüp bakt›¤›nda “iflte bunu da ben yap-t›m” diyebilece¤i somut bir ürün yoktur.

Toplumsal statü ve gelir getirmeyen, üstelik pek çok durumda varl›¤› bile farkedilmeyen bir çal›flma alan›nda ömür tüketmeleri, kad›nlar›n erkeklerle eflit olma-s›n›n önündeki en büyük engeldir.

Yine buna ba¤l› olarak ücretli çal›flmaya kat›ld›klar›nda, ailenin geçiminden so-rumlu olmad›klar›, sadece “muavin ve müflavir” addedildikleri için daha düflük üc-retlere raz› olurlar. Kamu kesiminde, yani eflit ifle eflit ücret ilkesinin en güçlü uy-guland›¤› yerde bile, kad›nlar›n ve erkeklerin kazand›klar› ücretler aras›nda önem-li farkl›l›klar vard›r.

2002 y›l›nda yap›lan Medeni Kanun de¤iflikliklerinden önce, evlilik birli¤inde kar› ve ko-can›n rolleri tan›mlan›rken kocan›n aile birli¤inin “reisi”, kad›n›n ise onun “muavin vemüflaviri” oldu¤u ifade ediliyordu. 2002 y›l›nda bu tan›mlamalar kald›r›ld›.

Kad›nlar, as›l olarak aile ve evle tan›mland›klar› için toplumsal sorunlarla ilgi-lenmeleri, siyaset yapmalar› hofl karfl›lanmaz. “Elinin hamuruyla erkek ifline kar›fl-ma” sözü, bunun bir ifadesidir. Böyle oldu¤u için de yaflad›klar› sorunlar› dile ge-tirmeleri, çözüm önerileri gelifltirmeleri mümkün olmaz. Bu nedenle örne¤in aileiçi fliddet gibi çok önemli bir toplumsal sorunun “ailenin kendi ifli” olarak görül-mekten ç›k›p kamusal çözümler üretilmesi gereken bir konu olarak görülmesi, an-cak son yirmi y›lda mümkün olmufltur.

Hareket alanlar› evle ve mahalleyle, görüfltükleri kifliler ise akraba ve komflu-larla s›n›rland›r›lm›fl kad›nlar›n var olan haklar›n› bilmeleri, kullanmalar› da müm-kün olmaz. E¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden yararlanmalar›n›n önündeki engeller-den biri budur. Böyle bir k›s›tlanma, sadece kad›nlar› de¤il, erkekleri ve bütün birtoplumu da güçsüz düflürür. Çünkü nüfusun yar›s›, üretim gücünü, yarat›c› kapa-sitesini yeterince kullanamamaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bütün bunlar, cinsiyete dayal› ifl bölümünün basit bir “alanlar›n ayr›lmas›” me-selesi olmad›¤›n›, hem cinsiyet eflitsizli¤ine hem de toplumsal güçsüzlü¤e kaynak-l›k etti¤ini gösterir.

C‹NS‹YETE DAYALI AYRIMCILIKÖnyarg›lar, bir gruba ya da grup üyelerine karfl› olumsuz bir de¤erlendirme ve tu-tumdur. Bu de¤erlendirme ve tutumlar, bireysel varolufllardan çok, ait olunan gru-bu hedef al›rlar. Örne¤in, belirli bir Türk vatandafl›na yönelik olarak bu aidiyetin-den ötürü bir önyarg›, “Bütün Türkler...” biçimindeki bir de¤erlendirmeden kay-naklan›r. Önyarg›lar›n davran›fllara dönüflmesine, ayr›mc›l›k ad› verilir. Ayr›mc›l›k,kimi durumda, yöneldi¤i grupla her türlü iliflkinin kesilmesi anlam›na gelir ama da-ha s›k rastlanan ayr›mc›l›k biçimi, sosyal farkl›laflma yaratmaya yöneliktir. Örne¤in,Yahudilerin gettolarda yaflamak zorunda kald›klar› dönemler, ayr›mc›l›¤›n fizikselyal›t›m biçiminde ç›kt›¤› bir örnektir. Buna karfl›l›k, kad›nlara yönelik ayr›mc›l›k,onlar›n fiziksel olarak yal›t›lmalar›na de¤il, belirli sosyal ifllevlerle s›n›rland›r›lmala-r›n› amaçlar.

Ayr›mc›l›k, sosyal gerçekli¤in kabaca flematize edilmesini sa¤lar, böylece karfl›-laflt›¤›m›z durumlar› ya da kiflileri gerçeklikte olduklar› gibi de¤il, önceden olufl-mufl yarg›lar›m›z do¤rultusunda de¤erlendiririz. Bu de¤erlendirme, biz/onlar ayr›-m›n› pekifltirdi¤i gibi “onlar” olarak adland›rd›¤›m›z grubu da türdeflmifl gibi alg›-lamam›za neden olur.


Getto: Bir kentin herhangibir az›nl›kça yerleflilenbölümüne verilen add›r. OrtaÇa¤ Avrupas›’nda Yahudilerve yabanc›lar, siyasal vesosyal haklardan mahrumolarak kentin çeperlerindekimahallelerde yafl›yorlard›.Bugün de getto sözcü¤ü,göçmenlerin ve az›nl›klar›nyaflad›klar› ve kötü koflullarasahip mahalleler içinkullan›l›r.

Resim 4.7

Cinsiyetlere dayal›önyarg›lar veayr›mc›l›k, karfl›cinsin “öteki”olarak alg›lanmas›,çok küçük yafllardabafllayabilir. Buçizimde, böyle birfarkl›laflmayaelefltirel bak›fl›n daçok küçük yafllardamümkünolabildi¤inigörüyoruz.

Kaynak:http://www.childrenslibraryorg/library/reviews/Grace_YR2-4-3-05-Friends.web.jpg

Cinsiyetçilik ya da cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k, bir kiflinin cinsiyetle ilgili olma-yan alanlardaki yeteneklerinin ve kapasitesinin cinsiyetiyle iliflkili oldu¤unu varsa-yan yanl›fl inançlara iflaret eder. Geleneksel cinsiyet kal›plar› ve cinsiyet rollerinedayal› önyarg›lardan kaynaklan›r. Cinsiyetçilik terimi, daha çok kad›nlara yönelikcinsiyet ayr›mc›l›¤› durumlar›nda kullan›l›r.

Cinsiyetçilik, belirli bir cinsiyete yönelik nefret veya ayr›mc›l›kt›r; genellikle be-lirli bir cinsiyetin üstünlü¤ü inanc›yla beslenir.

Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Uluslararas› Sözleflmesi (CEDAW)Türkiye’nin de 1985 y›l›nda baz› çekincelerle imzalay›p 2000 y›l›nda tüm çekince-leri kald›rarak tam taraf oldu¤u Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenme-si Uluslararas› Sözleflmesi (CEDAW), taraf devletlere cinsiyet ayr›mc›l›¤›n›n her dü-zeyde ortadan kald›r›lmas› için çeflitli görevler yüklemektedir. Bu sözleflmenin bi-rinci maddesi, kad›nlara karfl› ayr›mc›l›¤› flöyle tan›mlar: “‹flbu sözleflmeye göre,“kad›nlara karfl› ayr›m” deyimi kad›nlar›n, medeni durumlar›na bak›lmaks›z›n vekad›n ile erkek eflitli¤ine dayal› olarak politik, ekonomik, sosyal, kültürel, medeniveya di¤er sahalardaki insan haklar› ve temel özgürlüklerinin tan›nmas›n›, kullan›l-mas›n› ve bunlardan yararlan›lmas›n› engelleyen veya ortadan kald›ran veya bunuamaçlayan ve cinsiyete ba¤l› olarak yap›lan herhangi bir ayr›m, mahrumiyet veyak›s›tlama anlam›na gelecektir.”

Bu sözleflme, taraf devletlerin cinsiyete dayal› ayr›mc›l›k içeren her türlü yasaldüzenlemeyi ve kurumsal uygulamay› de¤ifltirmesini ve ayr›mc›l›¤› önlemeye da-yal› somut önlemler almas›n› gerektirmektedir.

Konuyla ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gökçeçiçek Ayata, Sevinç Ery›lmaz Dilek ve Bertil Em-rah Oder’in Kad›n Haklar›. Uluslararas› Hukuk ve Uygulama (Bilgi Üniversitesi Yay›nla-r›, 2010) kitab›na bakabilirsiniz.

Cinsel Yönelim ve Cinsel Yönelim Ayr›mc›l›¤›Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n özel bir türü, cinsel yönelim ayr›mc›l›¤› ad›n› al›r. He-teroseksüel olmayan bireylere yönelik her türlü önyarg› ve kal›p tiplefltirme, cinselyönelim ayr›mc›l›¤›na temel oluflturur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‘Bedensel cinsiyetimiz’ do¤ufltan belirlenir. Hepimiz kad›n ya da erkek cinsel organ-

lar› ile do¤ar›z. Tek istisna nadir görülen hermafroditlerdir. ‹lk çocukluk yafllar›nda

‘cinsel kimli¤imiz’ geliflir, “Ben kad›n›m” ya da “Ben erke¤im” duygumuz oluflur.

Bunun istisnas› da gene nadir olan cinsel kimlik farkl›l›klar›d›r. Ergenlikten itibaren

de ‘cinsel yönelimimiz’ belirginleflir. Kendimize kendi cinsimizden birini cinsel efl

olarak istiyorsak eflcinsel, karfl› cinsten birini istiyorsak heteroseksüel, her ikisini de

istiyorsak biseksüel oluruz. Bu üç cinsel yönelim de birbirine eflde¤erdir ve hiçbiri psi-

kiyatride, en az 30 y›ld›r hastal›k ya da bozukluk olarak kabul edilmiyor. Ayr›ca cin-

sellikle ilgili bu üç temel kavram, bedensel cinsiyet, cinsel kimlik ve cinsel yönelim, ki-

flilerin istemli olarak seçtikleri de¤il, karfl› karfl›ya kald›klar› durumlard›r. Hiçbirimiz

kad›n ya da erkek olarak do¤may› seçemeyece¤imiz gibi, cinsel yönelimimizi de se-

çemeyiz. Eflcinsel yönelim, keyfî, ahlaki veya istemli bir seçim de¤ildir, aynen hetero-

seksüel yönelim gibi bir durumdur.

Kad›na Yönelik fiiddetAyr›mc›l›¤›n ve eflitsizli¤in sonuçlar›ndan biri, kad›nlara yönelik fliddettir. Kad›nla-ra ve k›z çocuklar›na yönelik fliddet, en yayg›n insan hakk› ihlalidir. Bu fiziksel,cinsel, psikolojik ya da ekonomik fliddet olabilir. Genellikle fliddet türlerinden birivarsa di¤erlerinden biri ya da bir kaç›n›n da bulundu¤u düflünülür. Ulusal ve kül-türel s›n›rlar› aflan, her ›rk ve her s›n›fta yaflanan bir sorundur. 20. yüzy›l›n son çey-re¤ine gelininceye kadar kad›nlara yönelik ev içi fliddet, yasal bir düzenlemeye ko-nu olmam›flt›r. Çünkü aile içinde yaflanan çat›flmalar›n ve sorunlar kamusal bir so-run olarak görülmemifltir. Böylelikle, kad›nlar›n evde u¤rad›klar› her türlü fliddet,ailenin “iç sorunu” olarak yasal ve kurumsal düzenlemelerin d›fl›nda b›rak›lm›flt›r.

Aile içi fliddet, bebeklerin cinsiyetinin önceden tahmin edilebilmesi ve k›z be-beklerin daha do¤madan hamileli¤e son verilmesinden namus cinayetlerine, zorlaçal›flt›rmaya ve tecavüze kadar, yaflam›n her safhas›nda karfl›lafl›labilen bir insanhakk› ihlalidir.

Birleflmifl Milletler taraf›ndan 20 Aral›k 1993 tarihinde kabul edilen Kad›nlaraYönelik fiiddetin Ortadan Kald›r›lmas›na Dair Bildirge’nin ikinci maddesi, kad›n-lara yönelik fliddeti flu flekilde tan›mlar:


Önyarg›lar› De¤ifltirmekToplumsal önyarg›lar, özellikle cinsellikle ilgili olanlar, do¤ru bilgilendirme olsa bi-

le,çok yavafl ve güç de¤iflir. Üstelik yanl›fl bilgilerle pekiflmesi ne yaz›k ki daha yayg›n-

d›r. Homofobiyi, eflcinselli¤e, eflcinsellere karfl› yanl›fl ve eksik bilgilenmeden kaynak-

lanan, genellemelere dayanan, yeni bilgi ve anlay›fllarla karfl›lafl›ld›¤›nda de¤iflmeye

aç›k olmayan, olumsuz veya düflmanca tutum, bir önyarg› olarak tan›mlayabiliriz.

Cinsel yönelim nedeniyle ayr›mc› davran›fllar›n temelinde homofobik inan›fllar, ön-

yarg›lar vard›r. Homofobik inan›fllar da tüm önyarg›lar gibi toplumun her kesiminde,

ö¤retmenlerde, psikologlarda, doktorlarda, psikiyatristlerde, medya üyelerinde, hu-

kukçularda, politikac›larda yayg›nd›r ve de¤iflime dirençlidir. Mesle¤imiz ve cinsel yö-

nelimimiz ne olursa olsun, hepimiz az ya da çok homofobi¤iz. Çünkü hepimiz eflcin-

selli¤e karfl› olumsuz de¤er yarg›lar›n›n yayg›n oldu¤u bir toplumda yetifltik. Hepimiz

bu homofobinin izlerini düflüncelerimizden, duygular›m›zdan ve belki de en önemli-

si dilimizden temizlemek zorunday›z. Toplumun bilgilenmesinde rol oynayan tüm

profesyoneller bu ifllevi yerine getirirken do¤ru bilgiler vererek önyarg›lar›n k›r›lmas›-

na yard›m edebilece¤i gibi, yanl›fl bilgiler vererek ya da fark›nda olmadan verdi¤i

yanl›fl mesajlarla, önyarg›lar›n pekiflmesine, sürmesine de neden olabilir. Oysa, eflcin-

sel/biseksüel bireylerin sorunlar›, eflcinsel olmalar›ndan de¤il, eflcinselli¤i normalize

edemeyen, ötekilefltiren bir sistem içinde yafl›yor olmalar›ndan kaynaklan›r.

Dr. Nesrin YetkinCETAD: Cinsel E¤itim, Tedavi ve Araflt›rma Derne¤i Kaynak: www.cetad.org.tr

Madde 2: Kad›nlara yönelik fliddetin, bunlarla s›n›rl› olmaks›z›n afla¤›dakileri içerir

biçimde anlafl›lmas› gerekir:

a) Dayak ve h›rpalama, ev halk›na dâhil olan k›z çocuklar›n›n cinsel suistimali, dra-

homa ba¤lant›l› fliddet, evlilik içi tecavüz, kad›n cinsel organ›n› sakatlama veya ka-

d›na zarar veren di¤er geleneksel uygulamalar, efl haricinde (ev halk›na dâhil) kifli-

lerce uygulanan fliddet, sömürüyle ba¤lant›l› fliddet dâhil olmak üzere aile içinde

meydana gelen fiziksel, cinsel veya psikolojik fliddet;

Kad›nlara yönelik fliddetin e¤itimsizlikten, alkol ya da uyuflturucu gibi ba¤›ml›-l›klardan ya da ruh hastal›¤›ndan kaynakland›¤› söylense de fliddet uygulayanlarüzerinde yap›lan araflt›rmalar, durumun böyle olmad›¤›n› göstermektedir. Her e¤i-tim düzeyinden, her toplumsal kesimden erkek, kad›nlara karfl› fliddet uygulaya-bilmektedir. Bu davran›fl, kad›n› denetleme arzusundan ve kad›nlar›n ikincil cinsi-yet olduklar›na duyulan inançtan kaynaklan›r. Yani erkekler, kad›nlar›n dövülebi-lir oldu¤u “bilgisi” nedeniyle fliddet uygularlar. Bu nedenle, kad›n erkek eflitli¤ininsa¤lanmas›, fliddetin ortadan kald›r›lmas›, en az›ndan azalt›lmas› için son dereceönemli bir hedeftir.

Dünyada ve Türkiye’de fliddete u¤rayan kad›nlar›n baflvurabilece¤i telefon hat-lar›, s›¤›naklar, dan›flma merkezleri bulunmaktad›r.


b) Tecavüz, cinsel suistimal, ifl yerinde, e¤itim kurumlar›nda ya da di¤er yerlerde

meydana gelen cinsel taciz ve sindirme, kad›n ticareti ve fahifleli¤e zorlama dâhil ol-

mak üzere genel olarak toplum içinde meydana gelen fliddet;

c) Nerede olursa olsun devlet taraf›ndan ifllenen veya göz yumulan fiziksel, cinsel ve-

ya psikolojik fliddet.

Resim 4.8

fiiddete u¤ramak,bireylerinkapasitesiniazaltan,kiflilikleriniörseleyen bir etkiyapar. Bu nedenle,fliddet görmüflbireylerin sa¤l›kl›bir yaflamadönebilmeleri içinfliddetin etkileriniazaltacak birtedavi sürecindengeçmeleri gerekir.


Aile kurumuna iliflkin farkl› yaklafl›mlar› aç›k-lamak.Aile kurumuna makro düzeyde üç temel sosyo-lojik yaklafl›m vard›r: ‹fllevselci yaklafl›m, çat›fl-mac› yaklafl›m, feminist yaklafl›m. Bunlar›n üçüde ailenin toplumsal organizasyonundaki yerineiliflkin makro düzeyde analizler yaparlar. ‹fllevselci yaklafl›m, ailenin ifllevlerine odaklan›rve bunlar›n tarihsel olarak nas›l de¤iflti¤ini tart›-fl›r. Modern öncesi dönemde soyun yeniden üre-timi ve üretim a¤›rl›kl› olan bu ifllevin modernlefl-me ile birlikte soyun yeniden üretimi ve tüketimolarak belirdi¤ini öne sürer. Çat›flmac› yaklafl›m,ailenin özel mülkiyetin miras b›rak›lmas›n› garan-ti alt›na almak üzere ortaya ç›kan bir kurum oldu-¤unu iddia eder. Bu yaklafl›ma göre, kapitalistdüzende ailenin rolü, eflitsizlikleri hafifletmek,emek gücünün yeniden üretimini sa¤lamakt›r. Fe-minist yaklafl›m›n di¤erlerinden temel fark›, aileyibir bütün olarak ele almay›p içindeki iliflkilere,eflitsizliklere ve çat›flmalara odaklanmas›d›r.

Toplumsal cinsiyet kavram›n› tan›mlamak.Toplumsal cinsiyet, kad›n olman›n ve erkek ol-man›n toplumsal inflas›na iflaret eden bir kavram-d›r. Buna göre, ailedeki birincil toplumsallaflma-dan bafllayarak kültür, e¤itim ve medya gibi ku-rumlar arac›l›¤›yla ikincil toplumsallaflma süre-cinde de devam eden bu infla, bireylerin belirlicinsiyet kal›plar›na uygun olarak biçimlenmeleri-ni sa¤lar. Yani toplumsal cinsiyet, do¤ufltan geti-rilen biyolojik özelliklere de¤il, toplumsal iliflki-ler içinde kurulan cinsiyet kimliklerine odakla-nan bir kavramd›r.

Ataerkillik kavram›n› aç›klamak ve farkl› görü-nümlerini ay›rt etmek.Ataerkillik, erkeklerin temel otorite figürü olduk-lar› bir sosyal sistemdir. Ataerkil toplumlar ge-nellikle baba soyludur. Erkeklerin egemenli¤ininsonuçlar›, mülkiyet, siyaset, sosyal yaflam ve kül-türde görülebilir. Modern toplumlarda ataerkillikyeni biçimler alarak kendini sürdürür. Klasik ata-erkillikte yafll›lar›n ve erkeklerin egemenli¤i ge-leneksel kültürün kal›plar›yla desteklenirken mo-dern olanlarda yafll› egemenli¤i sars›lm›flt›r vemodern kültürün kal›plar› daha büyük önem ta-fl›maya bafllam›flt›r.

Eflitlik ve cinsiyet eflitli¤i kavramlar›n› tan›mla-

mak ve cinsiyet rolleri ile cinsiyet eflitsizli¤ini ilifl-

kilendirmek.

Eflitlik, insanlar›n birbirinin ayn› olmas› de¤il,kaynaklardan ve f›rsatlardan eflit oranda yararla-nabilmesi anlam›na gelir. Cinsiyet eflitli¤i de ka-d›nlarla erkeklerin eflit hak ve sorumluluklarasahip olmalar› demektir. Yasalar önünde eflitlik,eflit hak ve sorumluluklar› güvence alt›na alma-ya yetmez. Bu nedenle, eflitsizliklerin ortadankald›r›lmas›n› sa¤lamak üzere “geçici özel ön-lem” ad› alt›ndaki eflitlik politikalar›n›n uygulan-mas› gerekir.

Ayr›mc›l›¤›n tan›m›n› yapmak ve ayr›mc› tutum-

lara iliflkin fark›ndal›k gelifltirmek .

Ayr›mc›l›k, önyarg›lar›n davran›fla dönüflmesidir.Önyarg›lar, bir gruba ya da grup üyelerine karfl›olumsuz de¤erlendirme ve tutumlard›r. Ayr›mc›-l›k, toplumsal gerçekli¤in kabaca flematize edil-mesini sa¤lad›¤› için çok kolay yay›labilen ve ko-lay benimsenen bir tutumdur. Kad›nlarla ilgili ka-l›p yarg›lar ve önyarg›lar, onlar›n cinsiyetleriyleilgili olmayan alanlardaki yeteneklerinin de cin-siyetleriyle iliflkili oldu¤unu varsaymaya nedenolur. Cinsiyete dayal› ayr›mc›l›¤›n bir biçimi decinsel yönelim ayr›mc›l›¤›d›r. Heteroseksüel ol-mayan bireylere yönelik her türlü ayr›mc›l›k vefliddet, bu çerçevede düflünülmelidir. Kad›nlarayönelik fliddet de ayr›mc›l›¤›n sonuçlar›ndan bi-ridir. Kad›nlara yönelik ayr›mc›l›¤›n ortadan kal-d›r›lmas›n› sa¤lamak üzere bir uluslararas› söz-leflme imzalanm›fl ve taraf devletlerin yasal vekurumsal düzenlemelerle ayr›mc›l›¤› ortadan kal-d›rmalar› hedeflenmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Aile ile hane halk› aras›ndaki fark nedir?a. Aile içinde sevgi ve sayg› vard›r, hane halk›nda

yoktur.b. Aile iliflkilere, hane halk› mekâna iflaret eder.c. Aile ile hane halk› ayn› fleydir.d. Aile daha genifl, hane halk› daha dard›r.e. Aile daha dar, hane halk› daha genifltir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi çat›flmac› aile yaklafl›mlar›-na ait bir görüfl olabilir?

a. Aile içi kavgalar normaldir.b. Aile, özel mülkiyetin kuflaktan kufla¤a aktar›l-

mas›n› sa¤lar.c. Aile içindeki sorunlar›n aile içinde kalmas› ge-

rekir.d. Modern dönemde ailelerin tüketim ifllevleri

önem kazanm›flt›r.e. Önemli olan, ailenin kendi içindeki eflitsizlikler

ve çat›flmalard›r.

3. Toplumsal cinsiyetin oluflumunda afla¤›dakilerdenhangisi etkilidir?

a. Ailemizin beklentilerib. Bize konan isimlerc. E¤itim sistemid. Medyadaki rol modellerie. Hepsi

4. Cinsiyet kal›b› ne demektir?a. Kad›nlar›n kendilerini belirli modellere göre bi-

çimlendirmesib. Kad›nl›¤›n ve erkekli¤in biçimlenmesini sa¤la-

yan inanç, de¤er ve tutumlarc. Erkeklerin önyarg›lar›d. Kad›n erkek eflitsizli¤ie. Namus anlay›fllar›

5. Afla¤›dakilerden hangisi cinsiyete dayal› ifl bölümüiçin söylenemez?

a. Bütün kad›nlar›n benzer iflleri yapmas›d›r.b. Farkl› toplumsal kesimlerde cinsiyete dayal› ifl-

bölümü farkl›lafl›r.c. Zaman içinde cinsiyete dayal› ifl bölümü farkl›-

lafl›r.d. E¤itim sistemi, cinsiyete dayal› ifl bölümü pekifl-

tirir.e. K›r ya da kentte yaflamak, cinsiyete dayal› ifl bö-

lümünü etkiler.

6. Kad›n›n görünmeyen eme¤i ne demektir?a. Çocuk do¤urma gibi bedensel ve mahrem fley-

lerdir.b. Kad›nlar›n kad›n olduklar› için “do¤al olarak”

yapt›klar› ifllerdir.c. Kad›n iflçilerin fabrikada çal›flmas› ama emekle-

rinin karfl›l›¤›n› alamamalar›d›r.d. Kad›n kuflaklar› aras›nda aktar›lan baz› gizli be-

cerilerdir.e. Kad›nlar›n kapat›lmas›d›r.

7. Ataerkillik afla¤›daki toplumlardan hangisinde gö-

rülmez?

a. Geleneksel toplumlardab. Modern toplumlardac. Kapitalist toplumlardad. Sanayi sonras› toplumlardae. Hepsinde görülür

8. Cinsiyet eflitli¤i ne anlama gelir?a. Kad›nlar›n haklar›n›n verilmesib. Erkek imtiyazlar›n›n ortadan kald›r›lmas›c. Kad›n ve erkeklerin eflit hak ve sorumluluklara

sahip olmalar›d. Yasalar önünde herkesin eflit olmas›e. Kad›nlar›n da erkekler gibi olmalar›

9. CEDAW, afla¤›dakilerden hangisini amaçlamaktad›r?a. Bütün dünyada kad›n okumaz yazmazl›¤›n›n s›-

f›ra indirilmesib. Kad›nlara yönelik fliddetin sona erdirilmesic. Kad›nlara yönelik her türlü ayr›mc›l›¤›n sona er-

dirilmesid. Kad›nlar›n temiz içme suyuna kavuflma haklar›-

n›n sa¤lanmas›e. Erkeklerin eflitlik konusunda e¤itilmeleri

10. Kad›nlara yönelik fliddet konusunda afla¤›dakiler-den hangisi söylenebilir?

a. Kad›na fliddet uygulayanlar, ruh hastas›d›r.b. Bir tokat yahut fiske gibi fleyler fliddet say›lmazc. Kad›nlar›n ikincilli¤i ile fliddet aras›nda ba¤lant›

vard›rd. Ekonomik özgürlü¤ünü elde etmifl bir kad›n flid-

dete u¤ramaze. Kad›nlar fliddete u¤rasalar bile yuvalar›n› da¤›t-

mamal›d›rlar



Sen olmak isterdim

Adam, kad›na ona nas›l ilham verdi¤ini anlat›r. Ne flan-l› bir tanr›ça oldu¤unu. Dünyas›n› kad›n›n döndürdü-¤ünü. Filmlerini ona yapt›¤›n›, yazd›¤› ne varsa ona yaz-d›¤›n›... Hep öyle olaca¤›n›, o olmadan yazamayaca¤›-n›, bir kare bile film çekemeyece¤ini. Ölece¤ini, yokolaca¤›n›... Kad›ndan ona do¤ru akan fliir olmazsa külolaca¤›n›, bir hiç olaca¤›n›... Ve kad›n konuflur: “Senin yerinde olmak isterdim.” Sekiz Buçuk’un Eksik Yar›s›Bu, gösterime yeni giren “Dokuz” filminden bir sahne.Federico Fellini’nin “Sekiz Buçuk” filminin eksik kalan“yar›s›n›”, yani yönetmenin yarat›rkenki “yar›s›n›” anla-t›yor. “Yaratan erke¤in” hayat› nas›l, görüyorsunuz...Nas›l diyeyim? Nas›l “hizmetçi” kad›nlarla dolu “yaratanerke¤in” hayat›, onu görüyorsunuz. Anne, “metres”, efl,dost, ilham perisi, cilveli hayran... Nihayet, bir erkek,bütün o kad›nlar bir araya gelince var olabiliyor. Erkek patronunuza bak›n. Onun hayat›nda sizin bu rol-lerden hangisini üstlendi¤inize, bir erke¤in var olmas›için ne çok kad›n›n çabalad›¤›na bak›n. Üstelik o ka-d›nlar hep bir araya geliyorlar, erke¤e hizmet etmekiçin. Neleri var neleri yoksa vermek için hep oradalar.Bu yüzden iflte filmde kendisine ilham perisi olarak öv-güler düzülen Nicole Kidman, Fellini’nin ilham perisiClaudia’y› canland›r›rken böyle diyor:“Senin yerinde olmak isterdim.” Ben de!Ben de isterdim! Yaratan erkeklerin duygusal olarak bireli ya¤da bir eli balda lüksünü, hiç de¤ilse bir kez ol-sun... Ne bileyim iflte... Filmi izlerken akl›ma bir baflka film geldi. Rodin’in aflk›ve kendisi de en az Rodin kadar çarp›c› bir heykelt›raflolan Camille Claudel’in hayat›n›n anlat›ld›¤› filmi hat›r-lad›m. San›r›m yaratan erkek ile yaratan kad›n›n hayat-lar› aras›ndaki trajik fark› görmek için iki filmi art ardaizlemek iyi bir ders olacakt›r. Kendisine fliir yaz›lmas›nade¤il fliiri kendisi yazmaya karar vermifl kad›nlar›n ba-fl›na ne tür fenal›klar gelebilece¤ini görmek için... Pekitemel fark nerede? Bu tür bir duygusal bollu¤un sadeceerkeklere ait olmas›n›n nedeni ne?

Yaratan Erke¤in Krall›¤›Bir sürü fley s›ralayabilirsiniz. Erkek egemenli¤i vesai-re vesaire... Ama esas›nda fludur sorun: Kad›nlar, “duygu hizmetçisi” istemiyorlar. Egolar› bu-nun için yap›land›r›lmam›fl. Bu “her fley dahil” servisonlar›n ruhuna iyi gelmiyor. Erkeklerin içinde çok ra-hat hissetti¤i bu fl›mar›kl›k saray›nda onlar i¤reti duru-yorlar. Yaratan erkekler tanr›-kral taht›nda, o taht› hakettiklerinden bütünüyle emin, rahat oturabiliyor. Amayaratan kad›nlar o tanr›ça-kraliçe taht›nda bir türlü...Anlars›n›z. Onlar baflka bir fley istiyorlar. Baflka bir fleyiflte...

Erke¤in Çocukluk HakkiNiye peki? Çünkü yaratan erkeklere bütün dünya ola-rak biz çocuk kalma hakk›n› veriyoruz. Daha da beteri,t›pk› her çocuk gibi istedikleri her fleyi hak ettikleri duy-gusunu yaflama hakk›n› veriyoruz. Elde edemediklerin-de de “varoluflsal k›vran›fllar” ad› alt›nda fl›mar›kl›k et-melerini hofl görüyoruz. Hatta bu yetmiyor, onlar›n der-diyle dertleniyoruz. Ah! Ne çok ac› çekiyorlar! Ama ka-d›nlar... Onlar, yetiflkin. Her fleyi hak etti¤i büyüsünekapt›ram›yorlar kendilerini. Elde edemedi¤i fleyler yü-zünden fl›mar›kl›k yapma hakk› olmad›¤›n› bilen yetifl-kinler...

Ne Halt Edecekler?Bu yüzden yaratan kad›nlar, yarat›c›l›klar›n›n onlara ve-rebilece¤i fl›mar›kl›k hakk›n› kullanamadan ve kimse-den duygusal hizmet talep etmeden yaflamak zorundakal›yorlar. Nedir yani sonuç olarak? Kad›nlar, yetenek-lerini hayatlar›n› kolaylaflt›ran bir hediye olarak de¤il,s›rtlar›nda bir yük olarak yafl›yorlar. Çünkü... fiiir yazan bir erkek tüm dünyay›, tüm dünya kad›nlar›-n› tavlayabilir. Ama fliir yazan bir kad›n... Erkeklerinbucak bucak kaçt›¤› fley budur. Neden? Kad›nlar çün-kü, dinlemeyi bilirler, severler. Ama erkekler mikrofonkendilerinde olmad›¤›nda... Bilirsiniz, ço¤u ne halt ede-ceklerini kestiremezler.

Ece TemelkuranHaber Türk Gazetesi, 6 Mart 2010

Yaflam›n ‹çinden

”

“


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aile” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aileye farkl› yaklafl›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsallaflma sürecindecinsiyetin inflas›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyet kal›plar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyete dayal› ifl bölü-mü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyete dayal› ifl bölü-mü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ataerkillik ile modernlikaras›ndaki iliflki” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cinsiyet eflitli¤i ne demek-tir?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kad›nlara Karfl› Her TürlüAyr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kad›na yönelik fliddet” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

‹fllevselci yaklafl›m aileyi bir bütün olarak alarak top-lumsal ifllevini analiz ederken feminist yaklafl›m, aileiçindeki eflitsizlik ve çat›flma noktalar›na odaklan›r. Bubak›mdan, ifllevselci yaklafl›m çat›flmay› de¤il uzlaflma-y›, de¤iflimi de¤il, süreklili¤i anlamaya çal›fl›r. Ailedekide¤iflimlere dikkat etti¤inde de bunlar›n toplumsal de-¤iflimlerden kaynakland›¤›n› ileri sürer; feminist yakla-fl›mlar ise toplumsal de¤iflimlerle ailedeki de¤iflimleraras›ndaki etkileflimi do¤rudan bir yans›ma olarak de-¤il, karfl›l›kl› bir de¤iflim biçiminde kavramaya çal›fl›r.

S›ra Sizde 2

Cinsiyet kal›plar›, toplumdan topluma ve zaman içindede¤iflir. Günümüzde, orta s›n›ftan kentli genç kad›nlariçin bedensel imaj son derece önemlidir çünkü bedeninforma sokulmas›, kad›n-bireylerin en önemli sorumlu-luklar›ndan biri olarak görülmektedir. Medyada çok za-y›f modellerin cinsel cazibe örnekleri olarak sunulmas›,bu kal›b›n d›fl›ndakiler için baflar›s›zl›k duygusunu güç-

lendirici bir etki yapmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalar, ortas›n›ftan ergen k›zlar›n çok küçük yafllardan itibarenölümcül diyetler yapt›klar›n› ve beden imajlar›n›n çar-p›lm›fl oldu¤unu ortaya koymaktad›r.

S›ra Sizde 3

Biyoloji ile kültür aras›nda bir karfl›tl›k iliflkisi kurmakve kültürün do¤aya “ra¤men” gelifltirilen bir insan et-kinli¤i oldu¤unu ileri sürmek, modern toplumlara özgübir anlay›flt›r. Oysa biyoloji ile kültür aras›nda bu tür-den bir karfl›tl›k yoktur ve biyolojik niteliklerimizin pekço¤u, kültür taraf›ndan biçimlendirilir. T›pk› yemek ye-menin sadece karn›m›z› doyurmak anlam›na gelmeme-si gibi biyolojimizle ilgili oldu¤unu düflündü¤ümüz tu-tumlar›m›z›n ço¤u da kültür içinde flekillenmifltir. Bunedenle cinsiyet özelliklerinden baz›lar›n›n biyolojikbaz›lar›n›n kültürel oldu¤unu ileri sürmek, mümkünde¤ildir.

S›ra Sizde 4

Modern toplumlarda erkeklik ve kad›nl›k kal›plar› kül-türe, s›n›fa ve yafla göre farkl›l›k gösterir. Bat› toplum-lar›nda orta s›n›f kad›nlar ve erkekler için geçerli olankal›plar, alt s›n›ftakiler için geçerli olmayabilir. Ancakunutmamak gerekir ki orta s›n›flar, toplumsal normlar›nve kal›plar›n oluflumunda di¤erlerinden daha etkilidir-ler. Bu nedenle, ücretli çal›flmaya kat›lmaktan baflka se-çene¤i olmayan alt s›n›ftan bir kad›n için de orta s›n›fev kad›n›n›n “difli kufl” kal›b› önemli ve etkilidir. Ayn›flekilde, kentli genç erkekler için bir statü sembolü olanotomobili sat›n alma gücü olmasa da borçlanarak alanerkek, “güçlü ve paral› erkek” kal›b›na uymaya çal›fl-maktad›r.

S›ra Sizde 5

Cinsiyet kal›plar›na çeflitli nedenlerle uyum sa¤layama-yabiliriz. Yukar›da belirtilen alt s›n›ftan kad›n›n orta s›-n›f ev kad›n› kal›b›na uymakta güçlük çekece¤ini kesti-rebiliriz örne¤in. Çünkü onun orta s›n›f ev kad›n› kadarzaman› ve maddi imkân› olmayabilir. Bu nedenle, kal›-b› biraz esnetmek, mutfakta harcayaca¤› zaman› azalta-cak yollar aramak gibi davran›fllar benimseyebilir. Butürden çabalar zaman içinde kal›plar›n de¤iflmesini sa¤-layabilir ancak bu de¤iflimin s›n›rlar› oldu¤unu unutma-mak gerekir. Örne¤in, “hâlâ annesinin ya¤›n› kullanma-yan” meslek sahibi genç kad›nlar da t›pk› anneleri gibiailenin beslenmesinin birincil sorumlusudurlar.



S›ra Sizde 6

Cinsiyete dayal› ifl bölümü, kültürel ve s›n›fsal farkl›l›k-lar gösterir. Bu nedenle, bütün erkekler ve bütün ka-d›nlar ayn› iflleri yapmazlar. Ancak, cinsiyete göre iflbölümünün s›n›flar› ve kültürleri aflan genel örüntüleriyine de vard›r. Örne¤in, kad›nlar›n ev ifllerinden so-rumlu olmas›, baz› kad›nlar›n evin bütün iflini yapmas›,baz›lar›n›n ise bu ifli yapacak bir baflka kad›na ücretödemesi biçiminde gerçekleflir. Bu fark, sorumlulu¤unkad›nda oldu¤u gerçe¤ini de¤ifltirmez.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAyata, Gökçeçiçek vd. (2010). Kad›n Haklar› ve Ulus-

lararas› Hukuk ve Uygulama. Bilgi ÜniversitesiYay›nlar›: ‹stanbul.

Badinter, Elisabeth (2011). Kad›nl›k m›, Annelik mi.

‹letiflim Yay›nlar›: Ankara.Bek, Mine Gencel ve Mutlu Binark (2000). Medya ve

Cinsiyetçilik. AÜ Kasaum Yay›n›: Ankara.h t t p : / / k a s a u m . a n k a r a . e d u . t r / g o r s e l / d o s -

ya/1215414832MedyaveCinsiyetcilik.pdfBora, Aksu (2008). Sivil Toplum Kurulufllar› ‹çin

Toplumsal Cinsiyet Rehberi. STGM Yay›n›: An-kara.

Bora, Aksu (2009). Yerel Kalk›nma ve Cinsiyet Eflit-

li¤i. Ka-Der Yay›n›: Ankara.Bora, Aksu (2010). Kad›nlarla Grup Çal›flmas› ‹çin

Rehber. Ka-Der Yay›n›: AnkaraFenstermaker, Sarah ve Candace West (2002) Doing

Gender, Doing Difference. Routledge: New York.Giddens, Anthony (2005). Sosyoloji. Ayraç Yay›nevi:

Ankara.Gümüflo¤lu, Firdevs (eriflim tarihi: 10 Aral›k 2011) http://www.huksam.hacettepe.edu.tr/Turkce/Sayfa-

Dosya/ders_kitaplarindaki_cinsiyetcilik.pdfKardam, Filiz vd. (2008). Türkiye’de Kad›na Yönelik

Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas›. HÜÜNE Raporu.KSGM (2011). Toplumsal Cinsiyet Göstergeleri.

www.ksgm.gov.trUNIFEM (2011). Progress of World’s Women.

http://progress.unwomen.org/

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyaset ve siyasal faaliyetin ne oldu¤u hakk›ndaki farkl› görüflleri aç›klayabi-lecek, Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek, ‹deoloji kavram› ile birlikte belli bafll› siyasal ideolojileri özetleyebilecek,Liberal demokrasi kavram›n› de¤erlendirebilecek,Demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n neler olduklar› ile birlikte, bu ku-rumlar›n iflleyifl mekanizmalar› hakk›nda temel bilgileri özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Siyaset• Uzlaflma• Çat›flma

• ‹deolojiler• Liberal Demokrasi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNN


Siyaset

• S‹YASET NED‹R? • S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL

KAVRAMLARI• S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER• DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE

S‹YASAL KURUMLAR, DEVLET-TOPLUM ‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASALHAYAT


S‹YASET NED‹R? ‹nsanlar ancak toplum içinde yaflayabilirler. Yunanl› düflünür Aristoteles, toplumd›fl›nda yaflayabilen kiflilerin ya “Tanr›” ya da “ucube” olmalar› gerekti¤ini belirt-mifltir (Aristoteles, 1948). Toplum içinde yaflamak demek, herkesi ba¤layan bir ara-da yaflamay› mümkün k›lan ortak kurallar› ve ortak karar alma mekanizmalar›n›gerekli k›lar. ‹flte siyaset en genifl anlam›yla bu ortak kurallar ve karar alma meka-nizmalar›yla ilgilenen sosyal bilim dal›d›r. Kimlerin topluma ait say›lacaklar› ya datoplumun s›n›rlar›n›n ne olaca¤›, kimlerin nas›l yönetici olabilecekleri, yöneticile-rin yönetilenlerle iliflkilerinin nas›l düzenlenece¤i bu kurallar›n bafl›nda gelir.

Siyaset sadece ortak yaflam› mümkün k›lan kurallarla ilgilenmez, ayn› zamandatoplum hâlinde yaflaman›n gerektirdi¤i kolektif kararlar (ve karar alma süreçleri)ile de ilgilenir. Kimlerden ne kadar vergi al›naca¤›, bu vergilerin ne kadar›n›n yol,su, elektrik gibi altyap› hizmetlerine ne kadar›n›n sosyal harcamalara, ne kadar›n›ne¤itime ve ne kadar›n›n da savunmaya harcanaca¤›, e¤itimin içeri¤inin ne olaca¤›,kamu yat›r›mlar›nda önceli¤in hangi alanlara ve hangi bölgelere verilece¤i siyase-tin ilgilendi¤i günlük kolektif kararlar›n bafl›nda gelir.

Toplumsal yaflam sürdükçe bu hayat›n devam›n›n mümkün k›lan ortak kurallarve ortak sorunlar hakk›nda karar alma süreci de olacakt›r. Bu nedenle siyasetsizbir toplumsal hayat düflünebilmek mümkün de¤ildir. Siyaset bir kez olup biten birdurumdan ziyade bir süreçtir. Ortak kurallar› bir kez koyduktan sonra süreç sonaermez. Bu kurallar› de¤iflen siyasal güç dengeleri ve toplumsal flartlara uygun birbiçimde de¤ifltirmek gerekebilir. Kolektif karar alma süreci de ayn› flekilde toplumvarl›¤›n› devam ettirdikçe var olacakt›r.

‹nsanlar›n ortak kurallara ve bu kurallara uyulup uyulmad›¤›n› gözetecek ku-rumlara ihtiyaç duymas›n›n temel sebebi kurallar olmazsa insanlar aras›ndaki ça-t›flmalar›n kontrolden ç›kmas›, güçlü olan›n yeni bir güçlü gelene kadar hakim ol-mas› ihtimalini önleme arzusudur. ‹nsanlar aras›ndaki çat›flmalar›n bir k›sm› farkl›-l›ktan kaynaklan›r. ‹nsanlar baflta cinsiyet, mizaç, al›flkanl›klar, düflünceler, arzu veisteklerin mahiyeti aç›s›ndan olmak üzere birçok aç›dan birbirlerinden farkl›d›r.‹kinci bir sebep ise kaynak problemidir. Bir toplumdaki kaynaklar da s›n›rl›d›r.Herkesin yeme içme, bar›nma, güvenlik ve soyunu sürdürme arzusu gibi maddi ni-telikli isteklerini doyurabilecek bir bolluk toplumu hiç bir zaman söz konusu ol-mam›flt›r. Tatmin edilen isteklerin yerini hemen bir yenisi almaktad›r. Maddi istek-lerin tatmini bir yana, be¤enilme, takdir edilme, de¤er verilme gibi kiflinin baflka-

Siyaset

lar›n›n gözündeki yeri ile ilgili manevi ya da duygusal ihtiyaçlar›n tatmini maddi ih-tiyaçlar›n tatmininden daha zordur.

Dolay›s›yla toplum hâlinde bir arada yaflayan insanlardan bahsetti¤imizde, bir-birinden çok farkl›, k›t olan maddi kaynaklar yan›nda, manevi, duygusal ya da sta-tüye iliflkin de¤erler için de birbirleriyle mücadele eden insanlar akla gelmektedir.E¤er mücadele sürecinde herkesin uymas› gereken ortak kurallar olmazsa güçlüolan›n hiç bir s›n›r tan›madan güçsüzü ezdi¤i bir kaos ve kargafla hâli söz konusuolur. Siyaset felsefecisi Thomas Hobbes “insan insan›n kurdudur” diyerek bu du-rumu anlatmak istemifltir (Hobbes, 1968: 185).

Toplumsal kurallar bu ihtimali önle-mek için vard›r. Her toplumsal kural si-yasetle ilgili de¤ildir. Ahlak ve örf veâdet kurallar›n›n ihlali hâlinde devreyebir otorite girmez, toplumsal bask›yagüvenilir. Siyaset, ahlâk ve örf âdet ku-rallar›yla de¤il kalabal›k y›¤›n› ya da in-san kümesini toplum hâline getiren,onu di¤er toplumlardan ay›ran, ortakkurallar› belirleme ve gerekti¤inde zor

kullanarak uygulama yetkisine sahip olan siyasi/merkezî iktidar›n ortaya ç›k›fl› vevarl›¤›n› sürdürmesi ile ilgilidir.

Toplumsal hayat›n do¤as›nda çat›flma olgusu yatar. Siyaset bu çat›flmay› kon-trol alt›nda tutmaya, düzenlemeye ve ehlilefltirmeye gayret gösterir. Bu, bizi siya-setin bir di¤er ayr›lmaz unsuru, uzlaflma ya da anlaflma boyutuna getirir. Ortakkurallardan bahsetmek, siyasi birimin tamam›n› ilgilendiren kararlardan bahset-mek uzlaflmay› içerir. Uzlaflma farkl›l›klar›n ortadan kald›r›lmas› ya da çat›flman›nebediyen sonland›r›lmas› anlam›na gelmemektedir. Taraflar, çat›flma noktalar›n›ortadan kald›rmadan bir süre içinde olsa ortak noktalar› vurgulamakta ve bu or-takl›klar üzerinden yeni diyalog f›rsatlar› yaratmaktad›rlar. Hiç bir çat›flma sonsu-za kadar sürmez. Hatta çat›flman›n en sert hâli olan savafl durumunda bile bellikurallara -ki bu asgari bir uzlaflman›n varl›¤›na iflaret eder- riayet edilir. Toplum-lar sürekli de¤ifltikleri için, çat›flmalar›n içeri¤i ve çat›flan taraflar da sürekli de¤i-flirler. Bu de¤iflim sürecinde çat›flmalardan daha çok diyalo¤un sürdürülmesi veuzlaflma noktalar›n›n vurgulanmas› hayati öneme haizdir. Siyaset, sürekli yenile-nen ittifaklar yapma sanat›d›r.

Kimi düflünürler, siyasetin kaç›n›lmaz bir zorunluluk oldu¤u gerçe¤ini belirttik-ten sonra, bu kaç›n›lmazl›¤›n insan›n insanlaflmas›na yapt›¤› olumlu katk›lar› davurgulam›flt›r. Örne¤in; Aristoteles’e göre, siyasal faaliyetlere kat›l›m yoluyla insan-lar, düflünme, fikir yürütme, kendilerini ifade etme, baflkalar›n› etkileme gibi siya-set olmasayd› kazan›lmas› kolay olmayan yetenekler kazanabilmifltir. Keza, insan›nkendi hayat›n› ilgilendiren konularda söz sahibi oldu¤unu düflünebilmesinin deözgüveni art›r›c›, insan›n kendini de¤erli hissetmesine yol açan bir faktör oldu¤uvurgulanm›flt›r.

Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek mümkün müdür?


Resim 5.1

Siyaset felsefecisiThomas Hobbes’a(1588-1679) göre“insan insan›nkurdudur.”

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S‹YASET B‹L‹M‹N‹N TEMEL KAVRAMLARI

‹ktidar, Devlet, Egemenlik, MeflruiyetHerkesi ilgilendiren kurallar ve herkesi ilgilendiren kararlar alma anlam›nda siya-setten bahsedildi¤inde, merkezî iktidar ya da ço¤u zaman onunla efl anlaml› ola-rak kullan›lan devlet kurumundan bahsetmek gerekir. Merkezî iktidar› tan›mlama-dan önce iktidar kavram› üzerinde dural›m. ‹ktidar kavram› iktidara sahip olan veiktidara tabi olan aras›ndaki bir iliflkiyi belirtir. Bir kifli bir baflkas›na normalde yap-mayaca¤› bir fleyi yapt›rabiliyorsa o kifli di¤eri üzerinde bir iktidara sahiptir. ‹kti-dar, bir kimsenin kendi istedi¤ini bu talebe yönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤menyapt›rabilme gücünü ifade eder (Weber, 1970: 181). ‹ktidar iliflkilerinin özünde zorkullanma tehdidi yatar. Bir kifli gerçekte istemedi¤i bir eylemi, eylemi yapmas›n›isteyen kifliyi çok sevdi¤i için ya da kendisi de bu eylemden yarar görece¤ine inan-d›¤› için yapabilir. Ancak ço¤u zaman iktidar iliflkilerinde karfl›l›kl›l›k ya da sevgiyerine zor kullanma tehdidinin öne ç›kt›¤›n› görürüz.

Her iktidar kendisini “meflru” göstermek zorundad›r. Osmanl›ca kökenli mefl-ruiyet kelimesi “fler” kökünden gelir ve temel yasa olan “fieriat”a uygunlu¤u ifadeeder. Bir eylemin ya da durumun meflru olmas› demek onun di¤erleri taraf›ndannormal, akla ya da geleneklere uygun, ahlâken kabul edilebilir olarak görülmesianlam›na gelir. Meflruiyet aray›fl› yap›lan eylemin veya uyulmas› istenen kural›nkeyfî olmad›¤›n›, eylemi yapan›n iradesinden ba¤›ms›z bir dayana¤› oldu¤unu di-le getirir. Bu dayanak, dinsel olabilece¤i gibi, do¤al hukuk kavram›nda oldu¤u gi-bi din d›fl› da olabilir.

Meflrulaflt›rmak demek, iktidara itaat etmeyi normal, ola¤an, olmas› gereken bireylem olarak gösterebilmek demektir. Bir iktidar kendisini ne kadar çok meflrulafl-t›r›rsa o kadar az zor kullan›r. Bir iktidar›n meflruiyeti ne kadar az ise o kadar çokzor kullanmaya baflvurmak zorunda kalacakt›r.

Merkezî siyasal iktidar ya da devlet dedi¤imiz zaman, belli bir co¤rafya üzerin-deki iktidar› tekeline alm›fl bir kurum akla gelir. Devlet belli bir co¤rafi alan ve alanüzerinde yaflayan nüfus üzerinde fliddet kullanma tekeline sahip oldu¤unu iddiaeden hiyerarflik bir örgütler bütünüdür (Weber, 1947: 154). Devlet, devletin ku-rumlar›n›n bafl›nda olan kiflilerden ba¤›ms›z olarak varl›¤›n› devam ettiren bir tüzelkifliliktir. Devlet, sadece kendisinin kulland›¤› fliddetin meflru oldu¤unu, di¤er kifli,grup ya da örgütlerin ise meflru müdafaa hâli d›fl›nda fliddet kullanamayacaklar›n›iddia eder. Kendisi d›fl›ndaki fliddet kullananlar› cezaland›r›r.

Devlet; bölünmez, devredilemez bir güç olarak egemen olma iddias›ndad›r.Hukuki anlamda egemenlik ve ülke s›n›rlar› içinde hakim olan kendisinde baflkas›n›rlama kabul etmeyen herkesi ba¤layan kararlar alan en üstün gücün devlet ol-du¤unu ifade eder. Egemenlik siyasal gücü ifade etmeye yarayan bir soyutlamad›r.Egemenlik millete aittir denildi¤inde, siyasal sistemin en üstün gücünün bir baflkasoyutlama olan millet oldu¤unu ifade ederiz. Egemenlik Krala aittir dedi¤imizdeise Kral’›n as›l güç oda¤› oldu¤u iddias›n› dile getiririz. Egemen güç olarak devletortak kurallar› herkes eflit bir biçimde uygulama iddias›ndad›r.

Geleneksel toplumlarda egemenlik iddia eden krallar kendilerine itaat edilme-sini isterlerken ya dinsel/geleneksel meflrulaflt›rma tezlerini dile getirirler ya kendi-lerinin karizmatik yönlerini öne ç›kar›rlar. Keza, itaat edilmesini istedikleri toplu-mun varl›¤›n› sürdürmesine yard›m etmek, onu di¤erlerinden korumak, ülke için-de düzeni sa¤lamak gibi modern iddialar da kullan›lm›flt›r.

1135. Ünite - S iyaset

Ulus-Devlet ve KüreselleflmeModern toplumlarda devlet, ulus-devlet olarak da nitelendirilir. Modern devletler,genellikle kendilerini bir ulus ile özdefllefltirirler. Devlet, ulusun egemenli¤inin so-mut tezahürü olarak görülür. Modern devletlerde, dinî/geleneksel meflrulaflt›rmabiçimleri etkisini yitirmifl ve onun yerine Max Weber’in, yasal/ak›lc› dedi¤i -bürok-rasinin modern hayat›n devam› için ne kadar merkezî oldu¤unu vurgulayan- mefl-rulaflt›rma biçimleri a¤›rl›k kazanm›flt›r.

Devlet mekanizmas›na hakim olmak, onun kararlar›n› etkilemeye çal›flmak yada devlete karfl› koymak siyasal faaliyet ve siyaset yapma sürecinin özü ve temeli-ni oluflturur. Ancak, siyaset sadece devlet dedi¤imiz kurumu etkilemeye yönelikolarak yap›lan bir faaliyet de¤ildir. Kendi iyi toplum anlay›fl›n›z› sizden farkl› olandi¤erlerine anlatmak, farkl› kifli ya da gruplarla ittifaklar ifl birlikleri içine girmek desiyasetin ayr›lmaz bir parças›d›r. Gündelik hayatta, özel kifli ya da gruplar kendigeleceklerine iliflkin planlar›n› da “siyaset” kelimesini de kullanarak ifade edebil-mektedirler.

Modern dünya ulus-devletlerden oluflmakta, ulus devletler uluslararas› siyase-tin temel aktörü olmaya devam etmektedir. Küreselleflmenin ulus-devletin sonunugetirece¤i iddia edilmiflti. En basit anlam›yla küreselleflme mal, insan, sermaye vefikirlerin dünya üzerinde her zaman oldu¤undan çok daha h›zl› biçimde hareketetmeleri olgusunu ifade eder. Küreselleflme ülkeler aras›ndaki iliflkileri ve karfl›l›k-l› ba¤›ml›l›klar› art›r›r. S›n›rlar bulan›klafl›r. Dünyan›n bir bölgesinde olan bir olaydi¤erini de yak›ndan etkiler (Stiglitz, 2002: 9).

Küreselleflme yeni bir olgu de¤ildir. Siyasi fetih ve kâr amac›yla Bat›l› devletle-rin ve giriflimcilerin dünyan›n Avrupa d›fl›nda kalan di¤er bölgelerine ulaflma çaba-lar› 17. yüzy›ldan itibaren h›z kazanm›flt›r. Teknolojinin geliflimi küreselleflmeninh›z›n› etkileyen esas dinamik hüviyetindedir. Hava ve deniz yoluyla ulafl›m›n ko-laylaflmas›, uzun menzilli silahlar›n keflfi, iletiflimin kolaylaflmas› insan, mal, hiz-met, bilgi ve paran›n dünya üzerinde hareket edebilmesini, yüzy›l önce hayal bileedilemeyecek ölçülerde h›zland›rm›flt›r.

Küreselleflme sermayenin de çok kolayl›kla ülkeler aras›nda hareket edebil-mesi anlam›na geldi¤inden devletlerin sermayeyi vergilendirme kapasitelerinindüflmesi anlam›na gelmifl, bu da refah devleti uygulamalar›n› sürdürmeyi zor-laflt›rm›flt›r.

Di¤er bir deyiflle, ulus-devletlerin kaynak da¤›tma yoluyla meflruiyet sa¤lamaifllevleri zorlaflm›flt›r. Ulus-devletlerin vatandafllar›n›n fikirlerini biçimlendirme ça-balar› da küreselleflme ile büyük yara alm›flt›r. ‹nternet ve uydu televizyonlar saye-sinde, devletler, istemedikleri fikirleri ülke d›fl›nda tutma konusunda, hiç olmad›k-lar› kadar güçsüz bir hâldedirler.

Tüm bu geliflmelerin ulus-devletleri zay›flatt›klar› bir gerçektir. Ancak ulus-dev-letin bitti¤ini söylemek ise abart›l› olacakt›r. Bir örgütlenme biçimi olarak ulus-dev-letlerin gerçekçi bir alternatifi bulunmamaktad›r. Küreselleflme olgusu ulus devlet-leri eflit olmayan biçimlerde etkilemektedir. Baz› ulus-devletler küreselleflmedenolumlu etkilenir ve güçlenirlerken di¤erleri zay›flamaktad›r. Bu nedenle de genel-lemelerden kaç›nmak gerekir.


Refah Devleti: Bireylerinhayat, hürriyet ve mülkiyethaklar›n› koruma ileberaber, belli bir sosyo-ekonomik düzeydeyaflamalar›n› da amaçlayandevlet türü. Refah devletlerigelir eflitsizliklerinigidermeye çal›fl›r, iflsizlik,hastal›k gibi hâllerdevatandafl› korumaya gayretgösterirler. Refahdevletlerinde sa¤l›k vee¤itim harcamalar›n›nönemli bir k›sm› devlettaraf›ndan karfl›lan›r.

S‹YASAL ‹DEOLOJ‹LER

‹deoloji Kavram›Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dünyay› yorumlama ve aç›klamalar›na yard›metti¤i gibi daha iyi bir dünyan›n nas›l kurulaca¤›n› göstererek insanlar› siyasal ey-leme davet eden bir ölçüde sistematik ve kendi içinde tutarl› düflünceler demeti-dir. ‹deoloji kelimesi ilk kez Frans›z Destutt de Tracy (1754-1836) taraf›ndan “dü-flünceleri inceleyen bilim” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Daha sonralar›, ideoloji yanl›,çarp›k, çarp›t›lm›fl düflünceleri ifade etmek için kullan›l›r olmufltur. Karl Marx, ide-olojiyi s›n›f ve sömürü gerçekli¤ini gizlemek için egemenler taraf›ndan oluflturulupsürdürülen düflünceler anlam›nda kullanm›flt›r. Di¤er bir deyiflle ideoloji, do¤ruyuve gerçe¤i temsil eden bilimsel düflüncenin z›tt›d›r, bilimsel olmayand›r. 1950’li y›l-larda Marksist olmayan Amerikal› sosyal bilimciler de benzeri bir anlay›fltan yanaolmufllard›r. Ancak bu sefer, sosyalist ve faflist fikir sistemleri, bilimsel olmayan ka-t› ideoloji olarak görülmüfl ve ideoloji toplumsal hayat›n tüm veçhelerine nüfuz et-meyi amaçlayan totaliter devlet ile özdefllefltirilmifltir.

Bilim ile ideolojinin birbirinden nas›l ayr›laca¤› konusu uzun y›llar tart›fl›lm›flt›r,halen de tart›fl›lmaktad›r. Gelinen noktada, bilim ile ideoloji aras›nda, daha önce-leri düflünüldü¤ü gibi, kat› bir ayr›m yapman›n imkâns›z oldu¤u görüflü hakim ol-maya bafllam›flt›r. Bilimi ideolojiden ay›rmam›za yard›m edebilecek mükemmel öl-çütlere sahip de¤iliz. Bu, ideolojik denilerek küçümsenen bak›fl aç›fllar›ndan ken-dini kurtarabilmenin hiç de kolay olmad›¤›n› da gösteriyor (Hoffman ve Graham,2009: 172).

‹deoloji, do¤ruyu ve gerçe¤i temsil eden bilimsel düflüncenin z›tt›, yani basitçe bilimsel ol-mayan de¤ildir. Bugün bilim ile ideoloji aras›nda net bir ayr›m yapmak imkâns›z olarakgörülmektedir.

‹deolojiler karmafl›k gerçekli¤i basite indirgeyerek dünyay› anlamam›za yar-d›mc› olurlar. ‹nsanlar sadece maddi gereksinimleri taraf›ndan yönlendirilen varl›k-lar de¤illerdir. Yapt›¤›m›z ifllere, hayat›m›za, bir “anlam” da yüklemek zorunday›z.‹deolojiler bize anlam sistemleri sa¤larlar. Bize neyin önemli neyin önemsiz oldu-¤unu ifade ederler, karmafl›k sosyal olgular içinden elemeyi mümkün k›lan yol ha-ritalar› sunarlar. Bir insana liberal, sosyalist ya da muhafazakâr dedi¤imizde o in-san›n siyasi duruflu hakk›nda belli ça¤r›fl›mlar uyan›r. ‹deolojiler, toplumsal yaflam-da hep var olan suç, adaletsizlik, eflitsizlik, yoksulluk gibi olgular›n sebeplerininneler oldu¤unu, bunlar›n nereden kaynakland›klar›n› basitçe ifade ederler.

‹deolojinin ikinci ifllevi insanlara, anlaml› yaflam›n mümkün oldu¤u “iyi top-lum”un nas›l bir toplum olaca¤›, nas›l iflleyebilece¤ini göstermektir. Her ne kadarbir ideoloji var olan düzeni meflrulaflt›rmaya ve onun kurulabilecek en iyi düzenoldu¤unu iddia etmeye çal›flabilirse de ideolojiler genellikle düzeni elefltirip köklüya da küçük de¤iflikliklerle daha iyi bir düzen hâline getirmeye/ de¤ifltirmeye yö-nelik aray›fllar› ifade ederler.

‹deolojiler, insanlar› siyasal eyleme di¤er bir ifadeyle siyasete kat›lmaya ça¤›r›r-lar. Esasen, ideolojinin asli ifllevlerinden biri so¤ukkanl›, objektif analiz ya da aç›k-lama ve öneriler sunmaktan ziyade, k›sa basit, anlafl›l›r bir biçimde s›radan insan-lar›n duygular›na hitap etmektir. ‹deolojiler, üst düzey siyasal aktörlerin s›radan in-sanlar› siyasete çekebilmelerini kolaylaflt›r›rlar.


Totalitaryanizm: Farkl›l›k veço¤ulculu¤u redderekhakikatin ne oldu¤unubildi¤ini iddia eden seçkinkadronun tart›fl›lmazönderli¤inde toplumsalyap›n›n her alan›na nüfuzetmeyi amaçlayan siyasianlay›fl. Nazi Almanya’s› veStalin dönemi Rusya’s›totaliter ideolojinin hayatageçirilmeye çal›fl›ld›¤› iki çokönemli örnektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Siyasal ideolojiler hakk›nda daha detayl› bilgi için Andrew Heywood’un Siyasal ‹deoloji-ler, (Anahtar Yay›nlar›, 2007) kitab›n› okuyabilirsiniz.

Liberalizm Bir ideoloji olarak liberalizm, insan› öne ç›karan, ak›l ve bilim yoluyla insan›n do-¤a ve kendi hayat› üzerinde kontrol kurabilece¤ini ve insanl›¤›n sürekli daha iyi-ye do¤ru ilerledi¤i varsay›mlar›na dayal› “ayd›nlanma” gelene¤inin bir parças›d›r.Ancak liberal ideoloji bünyesinde güçlü bir ayd›nlanma elefltirisi de bar›nd›r›r. Li-beral gelenek içinde ak›lc›l›¤› ve ilerlemeyi öne ç›karan çizgi ile akl›n önemiylebirlikte ilerleme düflüncesini de sorgulayan çizgi aras›nda bir mücadele vard›r.Esasen bu özellik, farkl› liberalizmlerin ortaya ç›k›fl›nda etkili olan en önemli fak-törlerden biridir.

Liberal ideolojinin öne ç›kard›¤› temel de¤er birey ve bireyin özgürlü¤üdür(Yayla, 1993: 137). ‹nsanlar s›rf insan olmalar› dolay›s›yla baflka hiç bir flarta gerekkalmadan, renk, ›rk, dil, din, soy gibi farkl›l›klar› bir kenara b›rakarak belli hakla-ra sahip olmal›d›r. Liberaller özgürlü¤ü bireyin herhangi bir s›n›rlamaya tabi olma-dan ve di¤er bireylerin özgürlü¤üne zarar vermeden istedi¤i flekilde hareket ede-bilmesi olarak tan›mlar. Bir birey ya da kurum, bir di¤er bireyi herhangi bir biçim-de düflünmeye ya da davranmaya zorlayamaz. Bireyler kendileri için neyin iyi ol-du¤unu bilme ve seçme potansiyeline sahiptir. Bu özgürlük anlay›fl›na “negatif öz-gürlük” de denilir. Liberal toplum, her bireyin kendi hayat anlay›fl›n› özgürce seçe-bildi¤i, bir kiflinin özgürlüklerinin s›n›r›n›n di¤erinin özgürlükleri oldu¤u bir top-lumdur. Özgürlük, baflkas›na zarar vermedikçe diledi¤ini yapabilmektir. Bu ilkeyezarar ilkesi de denilir.

Liberalizme göre, birey özgürlü¤üne en büyük tehdit devletten gelir. Ancak li-beralizm devletsiz bir toplum düflünmez. Liberaller için devlet “gerekli fleytan”d›r.

Bir bireyin di¤eri üzerinde bask› yapmas›n› (zor kullanmas›n›) önlemek içindevlete ihtiyaç vard›r. Devlet; hayat, hürriyet ve mülkiyet haklar›n› koruyacakt›r.Ayr›ca devlet, toplumu di¤er devletlere karfl› korudu¤u gibi, ülke içinde sözleflme-lerin yerine getirilmesini de garanti alt›na al›r. Ancak liberaller, bireyi di¤er birey-lere karfl› koruyan devletin kendisinin de özgürlüklere bir tehdit oluflturabilece¤i-nin fark›ndad›r. Bu nedenle, “güçlü” ve fakat “s›n›rl›” bir devletten yanad›r. Devlet;hayat, hürriyet ve mülkiyeti koruyacak bütün bireylerin birbirlerine zarar verme-den dilediklerince yaflamalar›n mümkün k›lan genel hukuk kurallar›n› herkese eflitflekilde uygulayacak, bunun d›fl›nda bireylere herhangi bir doktrin afl›lamaya çal›fl-mayacakt›r.

Liberalizm, ortak iyi ya da kamu ç›kar› kavram›n›n kapsam›n› olabildi¤ince da-raltmaktan yanad›r. Liberalizmin ortak iyisi, her bir bireye en çok negatif özgürlükalan› tan›yan bir toplumsal/siyasal örgütlenmenin kurulmas›d›r. Bunun ötesindebireyleri ortak amaçlar do¤rultusunda yönlendirmeye ya da flekillendirmeye yöne-lik politikalardan kaç›n›lmas› gerekti¤ini savunur. Liberaller, ortak iyi ad›na hare-ket etti¤ini iddia eden kamusal otoritelerin gerçekte belli özel ç›karlar› ortak iyimaskesi alt›nda savunduklar›n› düflünür ve devlet müdahalecili¤inin en aza indiril-mesi gerekti¤ini ifade eder.

Liberaller, bireylerin sahip olduklar› mallar ve sunabildikleri hizmetlerin karfl›-l›kl› ç›kar temelinde de¤ifltirilmesine dayal› piyasa ekonomisinden yanad›r. Arz vetalebe göre belirlenen fiyatlar, hiç kimsenin tekelinde olmayan bilgileri uzun dö-nemde herkesin yarar›na olacak flekilde toplumun menfaatleri için kullan›lmas›n›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Gerekli fieytan: Hiçarzulanmayan amakaç›n›lmaz olarak katlan›lankifliler ya da kurumlar için‹ngilizce ‘de kullan›lan birdeyimdir .

sa¤lar. Bir mal ve hizmetin fiyat›n›n düflük olmas›, onun be¤enilmedi¤ini gösterirve üreticileri daha iyi mal üretmeye ya da piyasadan tamamen çekilmeye zorlar.Yüksek fiyatlar ise, talebin çoklu¤unu gösterir ve yeni oyuncular›n ayn› mal ve hiz-meti üretmelerini teflvik eder. Belli bir doygunluk noktas›nda fiyatlar yeniden dü-fler ve böylece ihtiyaçlar merkezî planlaman›n beceremeyece¤i bir biçimde karfl›-lanm›fl olur. Piyasa ekonomisi sa¤lad›¤› sinyallerle, birbirinden habersiz milyonlar-ca farkl› bireyin arzu ve taleplerini birbiriyle buluflturan bir araç olarak görülür.

Liberallerin piyasa savunusu, piyasan›n alternatifinin olmad›¤›na inanmalar› ka-dar, özgürlük idealinin de piyasalara asgari müdahaleyi gerektirdi¤ini düflünmele-riyle ba¤lant›l›d›r. Di¤er bir deyiflle iktisadi hayat›n devlet kontrolü alt›na girmesiya da devletin a¤›rl›¤›n›n artmas› temel hak ve hürriyetlerin korunmas›n› da zorlafl-t›r›r. Gündelik hayatlar›n› sürdürmek için flu ya da bu flekilde devlete ba¤›ml› olaninsanlar, özgürlüklerine yönelik bir tehdit hâlinde devlete karfl› güçlü bir biçimdehareket edemez.

Liberalizm ile demokrasi birbirinden farkl›d›r. Demokrasi, siyasal karar almamekanizmalar›nda ço¤unlu¤un ya da ço¤unlu¤un temsilcilerinin olabildi¤ince yeralmas› gerekti¤ini savunur. Demokrasi, liberalizm ya da di¤er ideolojiler gibi kap-saml› bir insan ve toplum anlay›fl›na sahip de¤ildir. Liberaller aç›s›ndan demokra-si, yöneticileri kans›z bir biçimde iflbafl›ndan uzaklaflt›rmaya yarayan vazgeçilemezbir araçt›r (Popper, 1945: 123).

Siyasal kat›l›m ya da daha fazla demokrasi her zaman en iyi sonuçlar› do¤ur-maz. Demokratik ço¤unluklar, ço¤unlu¤un tiranl›¤› da denilen, birey özgürlükleri-ne tehdit oluflturma potansiyeline sahiptirler. Bireylerin hiçbir demokratik ço¤un-lu¤un dokunmamas› gereken hak ve hürriyetleri vard›r. Keza, demokratik ço¤un-luk iktisadi süreçlere müdahale edilmesini de arzu eder. Bu da piyasada oluflmuflbulunan dengeyi bozma potansiyeline sahiptir. Liberalizm kaynak da¤›l›m›n›n pi-yasa taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunur. Siyasal süreç kaynak da¤›l›m›na mü-dahaleden olabildi¤ince kaç›nmal›d›r.

Tüm bu elefltirilere ra¤men liberaller demokrasiden vazgeçmez. Zira hayat,hürriyet ve mülkiyet haklar›n› koruyan bir diktatörün var olabilece¤ine inanmakhayat›n ola¤an ak›fl›na ayk›r›d›r. Demokrasi, liberaller aç›s›ndan temel de¤er olanhayat, hürriyet ve mülkiyet haklar›n› tehlikeye düflürebilir ancak faydas› potansiyelzararlar›ndan daha fazlad›r. Demokrasinin alternatifi yoktur.

Liberalizme yönelik elefltirilerin bafl›nda, liberallerin bireyin arzu ettiklerini ger-çeklefltirebilme potansiyeline -literatürde buna pozitif özgürlük de denilir- sahipolup olmad›¤› sorusuna dikkat etmedikleri gelir. Liberaller, bireylerin pozitif öz-gürlüklerini art›rmaya yönelik önlemlerin, di¤er bireylerin negatif özgürlüklerinizedeleyebilece¤ini iddia eder. Liberalizm her bir bireyin farkl› oldu¤unu, farkl› bi-reyleri ortak payda da eflitlemeye çal›flman›n hem mümkün olmad›¤›n› hem de ba-z› bireylerin özgürlüklerini zedeledi¤ine inan›r. Liberalizmin refah devleti karfl›tl›-¤›n›n arka plan›nda yatan gerekçelerden biri de budur.

Bir di¤er elefltiri, liberalizm ve liberal de¤erlerin evrensel olmay›p Bat› kültürü-nün bir ürünü oldu¤u bu nedenle de Bat› d›fl› kültürler için fazlaca bir anlam ifa-de etmedi¤idir. Liberaller insana verilen de¤er, iktidarlar›n keyfiliklerinin s›n›rlan-d›r›lmas› gibi iki temel liberal de¤erin sadece bat› kültürüne özgü olmay›p baflkakültürlerde de bulunabildi¤ini belirtir. Bir ideolojinin de¤erinin onun nerede ç›kt›-¤›ndan ba¤›ms›z olarak de¤erlendirilmelidir fleklinde bir baflka cevap da verilir.


SosyalizmSosyalizm sosyo-ekonomik eflitlik, paylaflma, kardefllik, topluluk ve kolektif mül-kiyet gibi de¤erleri öne ç›karan bir ideolojidir (Heywood 1998: 105-116). T›pk› li-beralizm gibi sosyalizm de ayd›nlanma düflüncesinin bir ürünüdür. ‹nsan›n hemdo¤aya hem de sosyal dünyaya hakim olabilece¤ine inan›r. Sosyo-ekonomik eflit-li¤in özlenilir olmad›¤› gibi, gerçeklefltirilemeyece¤ine de inanan liberallerdenfarkl› olarak sosyalistler, hem özgürlük hem de eflitli¤in sa¤land›¤› bir düzeninmümkün ve kurulabilir oldu¤unu belirtmifllerdir. Sosyalist düflünce, bireylerin tekbafllar›na yaflayamayacaklar›n› belirterek beraberce üretmenin ve paylaflman›nönemli oldu¤unu vurgular. Tarih boyunca sosyo-ekonomik eflitsizliklerin elefltirisihep var olmufltur. Bu anlamda sosyalist düflüncenin kökleri çok gerilere götürüle-bilir. Di¤er yandan, toplumu de¤ifltirmeye yönelik kapsaml› bir ideoloji olarak sos-yalizmin ortaya ç›k›fl› Avrupa’da Endüstri Devrimi’nin yaratt›¤› iflçi s›n›f›n›n do¤u-flu ile paralel seyretmifltir.

Karl Marx (1818-1883) sosyalizmin tarihinde bir dönüm noktas›d›r. Marx’tanönce kaynaklar›n eflit bir biçimde da¤›ld›¤›, eflitsizliklerin olmad›¤› bir toplum ha-yalini kuran ütopyac› sosyalistler vard›. Bu isimler, eflitsizliklerin kaynaklar› konu-sunda kapsaml› bir aç›klama getirmedikleri gibi bu ideal toplumun nas›l kurulabi-lece¤i konusunda da gerçekçi öneriler getir(e)mediler. Kendi yaklafl›m›n› bilimsel,di¤erlerininkiniyse ütopik ya da ideolojik olarak nitelendiren Marx, etkileyici birkapitalizm elefltirisiyle birlikte sosyalizmin kapitalizmin krizlerinin kaç›n›lmaz birneticesi olarak kurulabilece¤ini ileri sürdü.

Rus Marksisti Vladimir ‹lyiç Lenin(1870-1924) sosyalist devrimin geliflmiflkapitalist ülkelerde gerçekleflece¤ini ile-ri süren Marx’›n teorilerini gelifltirerekdevrimin emperyalizmin en zay›f halka-s›nda gerçekleflebilece¤ini savundu. Rus-ya’da 1917 Ekim Devrimi ile iktidar› elealan Lenin ve arkadafllar› sosyalist toplu-mu infla etmeye soyundu. Bundan sonrada baflta Do¤u Avrupa ülkeleri ve Çinolmak üzere dünyan›n birçok yöresindesosyalizmi amaçlayan yeni rejimler ku-ruldu. Böylece insanl›k tarihinin en bü-yük sosyal mühendislik tecrübesi baflla-

m›fl oldu. Kendilerine sosyalist ad›n› veren bu ülkelerde altyap› yat›r›mlar› gerçek-lefltirildi, belli bir iktisadi geliflme sa¤land›, okuryazarl›k ile kad›n/erkek eflitli¤i gi-bi konular olumlu geliflmeler gözlendi.

Di¤er taraftan, reel sosyalist rejimlerde insan hak ve hürriyetleri büyük ölçüdeihlal edildi. ‹flçi s›n›f›n›n tamam›n› temsil etme iddias›yla devleti s›n›rland›ran me-kanizmalar› reddeden sosyalist devletler, komünist parti mensuplar›n›n ayr›cal›kl›bir s›n›f oluflturdu¤u di¤erlerininse yoksullukta eflitlendi¤i yeni bask›c› rejimlerinkoruyucusu hüviyetine büründüler. Sosyalist rejimler iktisadi kalk›nma sürecinink›smen kolay ilk aflamalar›nda gösterdikleri baflar›lar› tüketim mallar› üretimindegösteremediler. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (SSCB) 1991 y›l›nda da¤›ld›.Di¤er büyük ülke Çin ise sosyalizm söylemini koruyarak h›zla kapitalist bir siste-me do¤ru evrilmeye devam etti.


Resim 5.2

Karl Marx (1818-1883)

Reel sosyalizmin çöküflü sosyalizm ideolojisinde de büyük bir aray›fl sürecinitetikledi. Bir k›s›m sosyalistler, sosyalizmin Marx taraf›ndan ifade edilen teorisindebir sorun olmad›¤›n› meselenin uygulamadan ve Marx’›n yanl›fl anlafl›lmas›ndan-kaynakland›¤›n› ifade etti. Bu görüflü savunanlar, seçmen düzeyinde anlaml› birbaflar›ya ulaflamad›. Di¤er bir kesim ise, özellikle erken dönem sosyalistlerinin kü-çümsedi¤i temel hak ve hürriyetlerin sosyalist devlete karfl› da korunmas› gerekti-¤i fikrini reddetmeyecek bir sosyalizm aray›fl› içine girdi (‹nsel, 2010). Merkezîplanlamaya dayal› bir iktisadi sistemin belli bafll› temel ihtiyaç maddelerini ancakk›smen üretebilece¤i, hiçbir zaman kapitalist sistemin sahip oldu¤u verimlilik, es-neklik ya da ürün çeflitlili¤ini sa¤layamayaca¤›n› iddia eden liberal tezleri ciddiyealan baz› sosyalistler piyasa sosyalizmi kavram›n› tart›flmaya bafllad›.

Tart›flmalar daha uzunca bir süre devam edece¤e benziyor. Sosyalist olman›nne anlama geldi¤inin yeniden tan›mland›¤› bir dönemde oldu¤umuz söylenebilir.Günümüzde kendilerini sosyalist olarak nitelendirenlerin önemli bir ço¤unlu¤u,kapitalist sistemi bütünüyle reddetmeden daha fazla sosyo-ekonomik eflitli¤i sa¤-lamaya yönelik önerilerle geliyor, refah devletini koruma ve güçlendirmeyle bera-ber, kapitalizmin elefltirdikleri yönlerini de törpülemeye çal›fl›yorlar. Sosyalistler,eski s›n›f siyasetini sorguluyor, çevreci, etnik ve cinsiyet temelli siyasi hareketlereyönelik daha hassas tutum ve davran›fllar, daha uluslararas› bir yönelim sergiliyor.Kapitalist sisteme radikal bir meydan okuma olup olmad›¤› çok flüpheli bu tutumve davran›fl›n ne ölçüde sosyalist olarak nitelendirilebilece¤i tart›fl›labilir. Birçoksosyalist bunun sosyalizm de¤il, bilindik sosyal demokrat siyasal çizginin devam›oldu¤unu söylüyor.

Muhafazakârl›kMuhafazakârl›k tan›mlanmas› en zor olan ideolojilerdendir. Var olan durumu ko-ruma e¤ilimi olarak muhafazakârl›k -Samuel Huntington buna “durumsal muhafa-zakârl›k” der- insan do¤as›n›n temel özelliklerinden biri oldu¤u gibi hemen herideolojide bulunan bir özelliktir (Huntington, 1957: 455-6). Bu anlamda “sosyalist”muhafazakârl›ktan, “bürokratik” muhafazakârl›ktan bahsedilebilir.

Di¤er taraftan liberalizm ya da sosyalizm kadar net olmasa da kapsaml› bir insanve toplum anlay›fl›na dayal› bir doktriner diyebilece¤imiz bir muhafazakârl›k da sözkonusudur. Muhafazakârlar, kendi yaklafl›mlar›n› genellikle bir ideoloji olarak gör-mez. Muhafazakârl›k olsa olsa çok temel bir iki de¤er/ilke d›fl›nda olmazsa olmazla-r› olmayan bir pozisyon al›flt›r. Onlara göre liberalizm, sosyalizm ve milliyetçilik gibiideolojiler, ak›l yoluyla akl›n çizdi¤i plana göre toplumu de¤ifltirmeye yönelen top-lumsal mühendislik projeleridir. Muhafazakârl›k tam da soyut prensipler ›fl›¤›ndatoplumu de¤ifltirmeyi amaçlayan bu tür projelere karfl› oldu¤u için kendisinin birideoloji olmad›¤› iddias›n› dile getirir. Soyut prensiplerden ziyade, somut durumungereklerine göre tutum ve davran›fllar› ayarlamak politikalar› belirlemek gerekir.

Frans›z Devrimi ve onun arka plan›ndaki Ayd›nlanma felsefesinin sorgulanma-s› Avrupa’da muhafazakârl›¤›n ortaya ç›k›fl›n› tetikleyen temel siyasal olgudur (Özi-pek, 2004: 5-6). Muhafazakârl›¤›n babas› say›lan Edmund Burke, tezlerini Frans›zDevriminin elefltirisi üzerinden aç›klamaya çal›flm›flt›r. Muhafazakâr felsefe, Frans›zDevrimini önceleyen toplumun soyut ilkeler ve ak›l yoluyla flekillendirebilece¤i,toplumsal de¤iflimin h›zland›r›labilece¤i düflüncesini sorgular. Muhafazakârlara gö-re, insan akl›n›n gücü abart›lmamal›d›r. ‹nsan asla mükemmel olamayacak kusur-lu bir yarat›kt›r, dolay›s›yla toplum da hiçbir zaman mükemmel ya da kusursuz ol-mayacakt›r.


Muhafazakârl›¤›n bir ideoloji olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve ne oldu¤unu kapsaml› bir bi-çimde ele alan Bekir Berat Özipek’in Muhafazakârl›k: Ak›l, Toplum, Siyaset, (‹stanbul:Timafl Yay›nlar› 2011) çal›flmas›na bakabilirsiniz.

Muhafazakârlara göre toplumu akl›n buldu¤uilkelere göre yeniden flekillendirme giriflimi, bü-yük bir baflar›s›zl›kla sonuçlanmaya mahkûmdur.H›zl› toplumsal de¤iflme ve h›zl› siyasal de¤iflme-nin bir örne¤i olarak “devrim” muhafazakârlar›nhep elefltirdikleri bir olgudur. Keza muhafazakâr-lar her zaman her yerde uygulanabilecek olan ku-rallar›n var oldu¤u düflüncesini -evrenselcili¤i- sor-gular. Sosyal dünya karmafl›kt›r, yerellik önemli-dir, bir toplum için geçerli olan fley di¤eri için ge-çerli olmayabilir. Bu nedenle muhafazakârl›k hertoplumda çok farkl› biçimler alabilmekte; bu dagenel olarak muhafazakârl›k üzerine konuflmay›güçlefltirmektedir.

Muhafazakâr felsefe, geleneksel de¤erleri ko-ruma hedefi u¤runda de¤iflimi durdurmay› dene-meyi düflünmez, onun kaç›n›lmaz oldu¤una ina-

n›r. Önemli olan de¤iflimin h›z›d›r, madem de¤iflim kaç›n›lmazd›r bu tedrici/›l›m-l›/yavafl bir toplumsal de¤iflim olmal›d›r. “Korumak için de¤iflmek” ya da de¤iflimekatlanmak birçok muhafazakâr›n benimsedi¤i bir slogand›r. Tedrici dönüflümlerekarfl› ç›k›lmamal›d›r aksi takdirde çok daha radikal ve h›zl› dönüflümün önüne ge-çilememifl olur. Muhafazakârlar, gideni yeniden geri getirmeyi, eskiyi geri getirme-yi amaçlayan reaksiyoner veya gerici gelenekten de ço¤u zaman ayr›l›r. Gelene¤ikoruyarak de¤iflmek temel muhafazakâr slogand›r.

‹nsan akl›na duyulan güvensizlik muhafazakârl›¤›n temel köfle tafllar›ndan biri-sidir. Dolay›s›yla, insan›n kendi hâline b›rak›l›rsa en iyiyi seçece¤i görüflü de sor-gulan›r. ‹nsan ahlaken bozulmaya meyyal bir yarat›kt›r. Muhafazakâr felsefe din,ahlak, aile ve baz› durumlarda devlet gibi kurumlar›n sosyalleflme süreciyle sosyaldüzenin sürdürülmesinde aktif rol almalar›n› ister. Bu kurumlar, do¤alar› itibar›ylayanl›fl yapmaya meyyal bireyleri kontrol alt›nda tutmaya yard›m edebilecek ku-rumlard›r. Ne flekilde olursa olsun do¤ruyu yanl›fltan ay›rmam›z› kolaylaflt›ran birotorite flartt›r. Bu otorite her fleyden önce ailedir. Çocuk, önce aile içinde do¤ruyu,yanl›fl› ve sayg›, sevgi kendini kontrol etme gibi de¤erleri ö¤renir. Din kurumu daayn› ifllevi yetiflkin hayat›nda yerine getirir.

Devlet tarafs›z olamaz. Bu felsefenin arka plan›nda insanlar›n eflit yarat›lmad›¤›ve buna uygun olarak da eflit muameleye tabii tutulmas›n› savunan hiyerarflik top-lum anlay›fl› yatar. Birçok muhafazakâr kanun önünde eflitlik ilkesini kabul eder.Ancak yine de bu ilkeye liberaller gibi yaklaflt›klar›n› söylemek zordur. Muhafaza-kârlar, var olan geleneksel hiyerarflilerden, statülerden, rahats›zl›k duymaz. Herke-sin haklar› ve sorumluluklar› vard›r. Bunlar›n yeni kuflaklara ö¤retilmesi ve uyma-yanlar›n uyar›lmas› gerekir. Gelenek, muhafazakârlar için çok önemlidir zira yüz-y›llar›n tecrübesi içinden süzülüp gelmifltir. Gelene¤e sayg›, o tecrübenin kaybol-mamas› ve yeni kuflaklara aktar›lmas›na yard›mc› olmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 5.3

Muhafazakârlar›n toplum anlay›fl› bir süreklilik içerir, toplum dün yaflam›fl olanbugün yaflayan ve yar›n da yaflayacak olan kuflaklar aras›ndaki bir ba¤d›r ve tama-men ak›lc› ve sözleflmeci teoriler temelinde aç›klanamaz. ‹nsan›n geçmifli ve gele-ce¤i olan kurallar› bulunan bir toplulu¤a ait olma ihtiyac› vard›r. Toplum yaflayanbir organizmad›r, farkl› gruplar birbirlerine ihtiyaç duyarlar; herkesin bu organiz-ma içinde belli bir yeri ile birlikte görev ve sorumluluklar› da vard›r. Bu noktadamuhafazakârl›k milliyetçilik ile benzer bir pozisyondad›r. Ancak muhafazakârlar›nönemli bir ço¤unlu¤u milliyetçili¤in de ak›lc›l›¤a dayanan sosyal mühendislik ar-zusundan fazlaca etkilenebilece¤inden de korkarak milliyetçilik ile araya belli birmesafeyi koymay› arzularlar.

Muhafazakâr felsefe için özel mülkiyet kutsal de¤ildir fakat çok önemlidir. Mül-kiyet kiflinin kendisi ve ailesi için küçük ve özel bir dünya yaratmas›n› kolaylaflt›-r›r, güvenlik hissi verir, keyfî siyasi müdahaleler söz konusu oldu¤unda s›¤›n›lacakbir kale görevi görebilir. Özel mülkiyet savunusu muhafazakârlarla liberalleri bir-birine yaklaflt›ran bir ortak noktad›r.

Liberallerden farkl› olarak muhafazakârlar, siyasi otorite ve devleti çok önem-ser, bunlar› liberaller gibi gerekli fleytan olarak görmez ancak bu devlete mutlakgüven anlam›na da gelmez. Devlet ço¤u zaman mistik anlamlar da yüklenen birmekanizmad›r. Devletin iktisadi hayata müdahalesi söz konusu oldu¤unda libe-rallere göre çok daha devletçi bir çizgiden yanad›r. Devlet, yoksullar› korumal›,sosyal harcamalar› art›rmal›d›r, yoksa zengin yoksul uçurumu sistemin tamam›n›tehdit edebilir. Üst s›n›flar›n da -haklar› kadar- sorumluluklar› vard›r. Ancak bu,devletin iktisadi hayat› kontrol etmesini talep etme aflamas›na kadar gelmez.

“Liberal-Muhafazakârl›k” tutars›z bir ideolojik bileflim midir?

MilliyetçilikMilliyetçilik; liberalizm, sosyalizm ya da muhafazakârl›k gibi kapsaml› bir insan, top-lum ve siyaset anlay›fl›na dayal› temel ideolojilerden biri de¤ildir. Milli-devletlerinhakim siyasi örgütlenme biçimi hâline dönüflmeleriyle beraber, her ideoloji flu ya dabu flekilde milliyetçilik ideolojisi ile yak›nlaflmak/hesaplaflmak durumunda kalm›fl-t›r. Milliyetçilik de ayn› flekilde, çok farkl› ideolojilerle yan yana gelebilmifltir.

Millet ya da ulus, kendisini di¤er milletlerden dil, soy, kültür, gelenek ve birlik-te yaflama iradesinin varl›¤›-yoklu¤u aç›s›ndan farkl› gören kimselerin oluflturdu¤ubir bütün olarak görülebilir. Milliyetçilik bir bilinç meselesidir. E¤er insanlar, flu yada bu flekilde, bir milletin parças› olduklar›n› iddia ediyorlarsa bu iddia hayata ge-çirilebiliyorsa orada bir milletin var oldu¤unu düflünmek yanl›fl olmaz.

‹deoloji olarak milliyetçilik, her milletin kendi devletine sahip olmas› gerekti¤iniifade eder. Devlet, hakim milleti temsil eden bir kurum olarak millî kimlik ile örtüfl-melidir (Gellner 1991: 382). Milliyetçi ideolojiye göre, devletlerin s›n›rlar› içindemümkün oldu¤unca tek bir millet yaflamal›d›r. Millete ba¤l›l›¤›n di¤er tüm ba¤l›l›k-lar›n üzerinde olmas› gerekti¤i de milliyetçiler taraf›ndan savunulur. Bir ideoloji ola-rak milliyetçilik teorik tutarl›l›k aç›s›ndan en sorunlu olan ideolojilerden biridir. ‹n-sanlar aras›ndaki din, cinsiyet, statü, sosyo-ekonomik köken gibi hayati farkl›l›klar›bir kenara iterek sadece bir hayal edilen bir cemaat olarak millete ait olanlar ile omilletin d›fl›nda kalanlar ayr›m›na indirgeme e¤ilimi içindedir. Keza, millet olma öl-çütlerinin ne oldu¤u ile milletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakk›n›n hayata ge-çirilmesi konusunda milliyetçilik net ve tutarl› aç›klamalar getirmekten uzakt›r. Dün-yan›n millî devletler taraf›ndan paylafl›ld›¤› düflünüldü¤ünde bir milletin kendi ka-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

derini tayin hakk› di¤er millî devletintoprak kayb› anlam›na gelmektedir. Buda çat›flmalar› beslemektedir.

Milliyetçilik Frans›z Devrimi’ndensonra yay›lmaya bafllam›flt›r. Mutlaki-yetçi imparatorluklara karfl› meydanokuyan yeni siyasi güçler, egemenli¤inkrala ya da hanedana de¤il soyut birkavram olarak millete ait olmas› gerek-ti¤ini ifade etmifllerdir. Bu anlamda mil-liyetçilik, anayasal idare ve insan hakve hürriyetlerinin tan›nmas› talebini de

içermekteydi. Erken dönem Avrupa milliyetçili¤i ile liberal talepler aras›nda önem-li bir yak›nlaflma ve benzerlik vard›r. Bu nedenle birçok yorumcu buna liberal mil-liyetçilik der. Ayn› flekilde sömürge yönetimlerine karfl› ayaklanan millî ba¤›ms›z-l›¤› savunan hareketler de liberal ideallerden esinlenmifllerdi.

Yurtseverlik, bir kiflinin ülke ya da yurduna duydu¤u sevgi ya da ba¤l›l›k anlam›-na gelir. Yurtseverlik ile milliyetçili¤in ayn› fley oldu¤unu düflünenler yan›nda, insan-lardan ziyade co¤rafyay› öne ç›karan yurtseverli¤in ›rkç›l›¤a meyletme potansiyeliyüksek milliyetçilikten daha liberal bir anlay›fl› temsil etti¤ini söyleyenler de vard›r.

Di¤er taraftan milliyetçilik, rahatl›kla d›fllay›c›, otoriter ve genifllemeci bir e¤ilimiçine de kolayl›kla girebilmifltir. Milliyetçi ideoloji, ülke içindeki -sosyolojik anlam-da- hakim millete ait olmayanlara yönelik bask›c› politikalara yönelimi kolaylaflt›-

rabilmektedir. Milliyetçili¤in millî ç›karlar›n di-¤er bütün de¤erlerin üstünde tutulmas› talebi,dili, dini, rengi, siyasi inançlar› ne olursa olsuninsan›n hiç bir biçimde ihlal edilemeyecek te-mel hak ve hürriyetlere lay›k bir varl›k oldu¤udüflüncesinin sorgulanmas›n› kolaylaflt›rmakta-d›r. Bizden olanlar ve olmayanlar ayr›m› bask›-c› politikalara temel oluflturabilmekte, bizdenolmayanlar›n hayat hakk›n›n olmad›¤› noktas›-na kadar gidilebilmektedir. Milliyetçili¤in do¤a-s› gere¤i yapmak zorunda oldu¤u farkl›laflt›rmad›fllamaya dönüflebilmektedir. Biz farkl›y›z nok-tas›ndan biz üstünüz noktas›na geçifl zor de¤il-dir. Millî devlet içinde sosyolojik anlamda az›n-l›klara bask› fleklinde tezahür edebilen bu e¤i-lim, uluslararas› siyaset arenas›nda yay›lmac›e¤ilimleri güçlendirmektedir.

Milliyetçilik ve milliyetçilik kuramlar›na iliflkin elefltirel bir de¤erlendirme için Umut Öz-k›r›ml›’n›n Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel Bir Bak›fl (Ankara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›,2008) kitab›na bakabilirsiniz.


Resim 5.4

Ressam EugéneDelacroix’unFrans›z Devrimi’nitemsil eden ya¤l›boya tablosu(1830).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 5.5

Sosyal Demokrasi Sosyal demokrasi, liberalizm, sosyalizm, muhafazakârl›k gibi kapsaml› bir insan vetoplum anlay›fl›na dayal› temel ideolojiler aras›nda say›lmaz. Sosyal demokrasi, ge-liflmifl kapitalist ülkelerde 19. yüzy›lda ortaya ç›kan ve iflçi s›n›f›n›n kapitalist düze-ni devirmesini de¤il de sistem içinde kalarak demokratik mücadeleler yoluyla hak-lar elde etmesini savunan bir ideolojidir. Sosyal demokrasinin kayna¤›nda sosya-lizme bar›flç› parlâmenter yollardan geçme fikri yatar. Marksist toplumsal analizdenesinlenen ve kendilerini sosyalist diye tan›mlayan ilk sosyal demokratlar, iflçi s›n›-f›n›n oy hakk›n›n genifllemesine paralel olarak en az›ndan Avrupa’da iflçi s›n›f›n›nparlâmenter yollarla iktidara gelebilece¤i, sosyalizmin bu flekilde kurulabilece¤inisavundu. Ortodoks Marksistler Eduard Bernstein (1850-1932) ve Karl Kautsky(1854-1938) gibi ilk sosyal demokratlar› revizyonist olmakla elefltirdi. Dünyan›n eneski partilerinden Alman Sosyal Demokrat Partisi kendisini sosyalist bir parti ola-rak nitelendiriyor, sosyalizmi amaçlad›¤›n› belirtiyordu. ‹ngiliz ‹flçi Partisi, keza,içeri¤i bulan›k b›rak›lm›fl bir sosyalizm hedefinden vazgeçmemiflti.

Her iki parti de iktidar olduklar›nda yüksek vergilendirme yoluyla toplumsaleflitsizlikleri gidermeye çal›flt›, iflçi ve ücretli kesimin sosyal haklar›n› geniflletti, or-ta s›n›flara da güvence sa¤layan refah devleti kavram›n› gelifltirdi. Sosyal demok-ratlar, devletin aktif olarak üretim faaliyeti içinde yer almas›n› savundu. Sosyalizmile kapitalizmin en iyi yönlerini verimlilik sayesinde artan üretim ve artan zengin-li¤in piyasa mekanizmas› taraf›ndan de¤il adil bir biçimde paylafl›lmas›- birlefltirmeiddias› dile getirildi.

Karma ekonomi söylemlerine ra¤men, kurulan düzen sosyalizm de¤ildi, alt s›-n›flar lehine devlet müdahalecili¤ini öngören bir kapitalizmdi. Sosyalizmin gerçekbir tehdit olarak alg›land›¤› so¤uk savafl y›llar›nda burjuvazi ya da kapitalistler iflçis›n›f›n› sistem içinde tutaca¤› gerekçesiyle yüksek vergilere, sosyal devlete fazlacaitiraz etmedi. Sosyal demokrasi alt›n ça¤›n› savafl sonras› iktisadi genifllemesine te-kabül eden 1950-1973 y›llar› aras›nda yaflad›. Petrol kriziyle birlikte Avrupa’n›nbelli bafll› ülkelerinde refah devleti uygulamalar› ve ekonomiyi uyarmak için kamuharcamalar›n›n art›r›lmas›n› savunan Keynezyen iktisat sorgulanmaya baflland›.

1970’lerin iktisadi krizinin etkisiyle devletin iktisadi alandan geri çekilmesini,ekonomilerin d›fla aç›lmas›n› ve sermayenin serbestçe dolafl›m›n› sa¤lamay› hedef-leyen neo-liberal iktisadi politikalar yeniden gündeme geldi. Bu politikalar, baflta‹ngiltere ve ABD olmak üzere birçok ülkede uygulanmaya baflland›. Sosyalist sis-temlerin çöküflü ve sermayenin dolafl›m› önündeki engellerin azalt›lmas›, devletle-rin sermayeyi vergilendirme kapasitelerini de oldukça azaltt›. Zira iflçi s›n›f› rejimebir tehdit olmaktan ç›km›flt› ve sermaye art›k daha düflük maliyetli ülkelere yat›r›myapabiliyordu. Bu, bildi¤imiz anlamda sosyal demokrat politikalar›n savunulmas›ve uygulanmas›n› da zorlaflt›rd›. Anthony Giddens taraf›ndan gelifltirilen ve ‹ngiliz‹flçi Partisi’nce Tony Blair iktidar›nda uygulanan “üçüncü yol” siyaseti, sosyal de-mokrat ideolojiyi yeniden canland›rma çabalar›n›n en önemli örne¤i oldu (Gid-dens, 1998). Ancak seçim baflar›lar›na ra¤men “üçüncü yol” siyaseti, birçok kifli ta-raf›ndan kapitalizmin daha yumuflak bir biçimde sunulmas› olarak alg›land›.

Anthony Giddens taraf›ndan gelifltirilen “üçüncü yol” siyaseti hakk›nda daha detayl› bilgiiçin kuramc›n›n Üçüncü Yol: Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (Birey Yay›nc›l›k,2000) kitab›na bakabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹flçi s›n›f›n›n nicel olarak zay›flamas›, kimliksiyasetlerinin ortaya ç›k›fl›, devlet müdahalecili-¤inin yaratt›¤› iktisadi sorunlar, Asya’n›n yükse-lifli vb. geliflmeler Avrupa’da bildi¤imiz anlamdasosyal demokrasinin gelece¤inin parlak olmad›-¤›n› düflündürüyor. Ancak günümüzde neo-li-beral iktisadi politikalar›n çok sorguland›¤› gözönüne al›nd›¤›nda, sosyal demokrat aray›fllar›nhâlen önemini korudu¤u görülmektedir.

FaflizmFaflizm, kitle mobilizasyonuna özel önem verenbelli bir ulus ya da ›rk›n üstünlü¤ünü vurgula-yan, devleti öne ç›karan otoriter bir 20. yüzy›lideolojisidir. Düflünceden ziyade eylemi vurgu-layan faflistler, sistematik bir ideolojik çerçevekayg›s› duymam›flt›r. Faflizm kendisini daha çok

karfl› oldu¤u fleyle tan›mlamaya çal›flan bir ideolojidir. Bu noktada, liberal de¤er-ler, demokrasi ve Ayd›nlanma düflüncesi karfl›tl›¤› öne ç›kar (Hoffman ve Graham,2009: 287-9).

Bir siyasi hareket olarak faflizm, ‹talya ve Almanya baflta olmak üzere, 1930’luy›llarda doruk noktas›na ç›km›fl savafl sonras›nda ise k›smen marjinal bir hareketolarak devam etmifltir. Üstün bir ulus ya da ›rk›n üstün olmayan di¤er uluslar üze-rinde egemenlik hakk› oldu¤u fikri, flovenist milliyetçilik ya da ›rkç›l›¤a dayal› ya-y›lmac› ve sald›rgan d›fl politika anlay›fl›, bireyin tamamen üstün liderin kiflili¤indesomutlaflan devlete tabi olmas›, devlet d›fl›ndaki ara kurumlara izin verilmemesi,temel hak ve hürriyet kavram› ile parlâmenter demokrasinin reddi, fliddet, savafl vemilitarist de¤erleri öne ç›karan bir kültür savunusu, komünizm ve sosyalizm kar-fl›tl›¤›, faflist ideolojilerin neredeyse ortak diyebilece¤imiz temel özelliklerindendir.Alman faflizmi, Yahudi aleyhtarl›¤›n› vurgular ve ›rkç› özellikler tafl›rken ‹talyan fa-flizmi devlet kültüne dayal› olmufltur. Her ikisi de sorgulanmayan üstün liderlerkavramlaflt›rmas›ndan yanad›r.

Faflizmi di¤er geleneksel otoriter rejimlerden ay›rt eden bafll›ca özellik, kitleninradyo gibi döneminin ça¤dafl iletiflim araçlar› kullan›larak harekete geçirilmesidir.Faflist hareketler, topluma nüfuz etmeyi bir kitle temeli yaratmay› amaçlam›fllard›r.Kesif propaganda ve ajitasyon faflizmin temel özelliklerindendir. Genellikle korku-lar›n› k›flk›rtarak harekete geçirdikleri s›radan insanlar› etkilemek için, büyük vegösteriflli mitingler, protestolar, yürüyüfller yapm›fllar, ifl yerleri ve okullarda örgüt-lenmeye gitmifllerdir.

Faflizm bazen askerî rejimlerle birlikte, yay›lmac› ya da ›rkç› niteli¤i öne ç›k-mamakla beraber aç›kça otoriter olan di¤er rejimleri de ifade etmek için de kul-lan›labilmektedir. Bu kullan›m faflizmi, kendi aralar›nda birçok farkl›l›k ve çeflit-lilik gösteren otoriter rejimleri ifade eden genel bir kavram hâline dönüfltürdü¤üiçin elefltirilmektedir. Faflizmin kendine has özelliklerinin gözden kaç›r›ld›¤› söy-lenmektedir.

Günümüzde geliflmifl ülkelerde, faflist hareketler daha çok ›rkç›l›k, yabanc› düfl-manl›¤› ve ‹slamofobi temelinde güç toplamaya çal›flmaktad›rlar. Afl›r› milliyetçilik-le faflizm s›n›rlar›nda dolaflan yasal örgütlenmelerin güç kazand›klar› hatta koalis-yon orta¤› olarak hükümete girebildikleri görülebilmektedir. Keza, yabanc›lara yö-


Resim 5.6

nelik d›fllama, ayr›mc›l›k ve fiziksel fliddet hareketlerinin yayg›nlaflt›¤› bir vak›ad›r.Faflist hareketlerin gücü iktidara gelme ihtimallerinden ziyade, yabanc› karfl›t› biratmosfer yaratarak merkez partileri bu konuda daha milliyetçi bir çizgi izlemeyezorlama gücüne sahip olmalar›nda yatar.

FeminizmGenellikle klasik ideolojiler aras›nda say›lmayan feminizm, günümüz siyasal ve sos-yal düzeninin erke¤in lehine kad›n›n aleyhine iflledi¤i düflüncesinden yola ç›kar.Geliflmifl ülkelerde bile kad›nlar nüfusun yar›s›n› oluflturmalar›na ra¤men, toplumsalzenginli¤in ancak ufak bir k›sm›n› kontrol etmektedir. Büyük flirketlerde, siyasette,akademik dünyada üst pozisyonlarda yer alan kad›nlar›n oran› düflüktür. Keza, ka-d›nlar hem cinsel hem de cinsel kaynakl› olmayan fliddete maruz kalmaktad›r.

Feminizmin ilk ortaya ç›k›fl›, kad›nlar›n erkeklerle eflit siyasi haklara sahip ol-malar›, yeni filizlenmekte olan kamusal alana girebilmeleri, erkeklerle eflit vatan-dafl olabilmeleri talepleriyle paralel geliflmifltir. ‹lk dalga feminizmi ya da liberal fe-minizm denen bu e¤ilim, kad›nlar›n kanun önünde eflitlik ilkesini özellikle de ka-d›nlar›n erkeklerle eflit seçme ve seçilme ve miras haklar›na sahip olmalar›n› amaç-l›yordu. Bunun ötesinde kad›nlara yönelik pozitif ayr›mc›l›k talepleri söz konusude¤ildi (Heywood, 1998: 239-240).

1960’lardan sonra ise ikinci dalga feminizmi diyebilece-¤imiz siyasal e¤ilim gündeme geldi. Buna göre, kanun önün-de eflitlik yeterli de¤ildi. Seçme ve seçilme haklar›na sahipolmak, bir ilerlemeydi ancak bu kad›nlar aleyhine iflleyenayr›mc›l›k düzenini de¤ifltirmeye yetmiyordu. Liberallerinsoyut insan haklar› savunusu, cinsiyet ayr›mc›l›¤›na dayal›fiilî durumun gözden kaçmas›na sebep oluyordu.

‹kinci dalga feminizmi bünyesinde çok farkl› e¤ilimlerbar›nd›rmaktayd›. 1980’lere kadar etkili olan sosyalist femi-nistler, kad›nlar›n yaflad›¤› sorunlar›n kapitalist sistemin ge-reklerinden kaynaklad›¤›n› belirtiyordu. Onlara göre kapi-talist sistem ortadan kald›r›lmadan bu sorunlar›n düzelmesiimkâns›zd›, kurtulufl ancak sosyalizm ile mümkün olacakt›.Sosyalist blo¤un çökmesi ile sosyalist feminizm de ikinciplana düfltü.

Radikal feministler, liberal ve sosyalist feministlerin “toplumsal cinsiyet” (gen-der) kavram›na gerekli önemi vermedikleri tespitiyle yola ç›kt› (Donovan, 2005:268 vd). Toplumsal cinsiyet kavram›yla kad›nl›k ya da erkeklik gibi rollerin do¤albiyolojik farkl›l›klardan kaynaklanmay›p erkeklerin egemenli¤ini sürdürmeye yö-nelik olarak üretildiklerini belirttiler. Kad›nl›k rolü ve hâllerinin tan›mlanmas› vebelirlenmesi erkekler taraf›ndan yürütüldü ve erkek egemen düzenin devam›nayönelik olarak gelifltirildi.

Radikal feministler, erkek egemen düzeni sembolize eden “patriyarki” (ataerkil-lik) kavram› yard›m›yla kad›n/erkek eflitsizli¤inin di¤er eflitsizliklerle benzer statü-ye sahip olmad›¤›n› belirtti. Onlara göre, insanl›k tarihî patriyarkal kültürün yefler-mesi ve yerleflmesinin de tarihidir. Ekonomi, tarih, din, edebiyat, sanat gibi faali-yetler erkek-merkezli ve erkeklerin egemenli¤ini yeniden üretmeye yönelik bire¤ilim içinde flekillenmifllerdir. Aile, ataerkil de¤erlerin yeniden üretildi¤i en önem-li kurumdur. Ataerkil düzenden hak talep etmek yetmez, onu tamamen dönüfltür-mek gerekir.


Resim 5.7

==

Toplumsal cinsiyeteflitli¤i sembolü

Feminizm klasik siyasi ideolojilerin ihmal etti¤i önemli bir çat›flma ekseni olankad›n/erkek eflitsizli¤ini gündeme getirerek çok önemli bir hizmette bulunmufl-tur/bulunmaktad›r. Farkl› ideolojik geleneklerden beslenen farkl› feminizmler, me-selenin de¤iflik boyutlar›n› ortaya koymufllard›r. Feminizme yönelik elefltirilerinbafl›nda, kad›n/erkek farkl›laflmas› d›fl›ndaki alanlarda feministlerin söylebildikleri-nin s›n›rl› kald›¤› gelir. Kapsaml› bir ideolojinin karmafl›k çat›flma eksenlerini tekbir boyuta indirgememesi gerekti¤i de öne sürülür.

Çevrecilik “Çevrecilik” ço¤u zaman “ekolojizm” ile eflanlaml› olarak kullan›l›r. “Yeflil siyaset”de her iki e¤ilimi ifade etmek kullan›lan bir di¤er kavramd›r. Çevrecilik ak›m›n›ntemel tezi, toplumsal siyasal hayat› mümkün k›lan do¤al dünyan›n, insanlar ve in-sanlar›n faaliyetleri neticesinde zarara u¤rad›¤›, tahrip oldu¤udur. Biyolojinin biralt dal› olarak geliflen ekoloji bilimi, do¤adaki tüm canl›lar›n hayatlar›n› sürdürme-lerini mümkün k›lan kendi kendini yeniden düzenleyen/üreten bir do¤al meka-nizman›n varl›¤›n› kabul eder. Ekolojizm bu mekanizman›n insan müdahalesiylebozuldu¤u varsay›m› üzerinden flekillenir. Dünyan›n böyle devam edemeyece¤ivurgulan›r.

Çevrecilik denilen genifl ideolojik çerçeve içinde iki farkl› e¤ilimden bahsedile-bilir. Birinci e¤ilim, meseleyi teknik bir sorun olarak ele al›r. Çevreyi korumak için,hem çevre duyarl›l›¤›n›n art›r›lmas› hem de çevreyi kirleten faaliyetlerin azalt›lma-s› ve çevreci teknolojilerin teflvik edilmesi merkezinde politikalar demeti önerilir.Sosyalist çevreciler, çevre sorunlar›n›n kayna¤›nda kapitalizmin ve sistemin teflviketti¤i bitmek bilmez üretim ve tüketim ç›lg›nl›¤›n›n yatt›¤›n› söyler. Liberal çevreci-ler, çevreyi kirletmenin maliyetinin art›r›lmas› ilkesine dayal› serbest piyasa çö-zümleri önerir.

Meselenin teknik boyutunu öne ç›karanlar›, “gölge” ekolojist olmakla suçlayanve “derin ekoloji” de denilen ak›m ise çok daha radikal ve kapsaml› bir dönüflü-mün peflindedir. Bu ak›ma göre, son iki yüzy›ld›r bütün siyasi ideolojiler antropo-santrik ya da insan merkezli olmufllard›r (Heywood, 1998: 266-7). Bu, insan›n bü-tün dünyan›n merkezî ve efendisi oldu¤u ve bütün do¤al yaflam›n da (tabiat vehayvanlar›n) insana hizmet etmek için var oldu¤u anlay›fl›d›r. Derin ekolojistleregöre bu anlay›fl toptan reddedilip ekosantrik ya da do¤a-merkezli bir toplumsal si-yasal örgütlenmeye gidilmedikçe sorun çözülmeyecektir.

Do¤al dünyaya ve insan d›fl›ndaki di¤er canl›lara ve gelecek kuflaklara karfl› so-rumluluklar›m›z vard›r. Do¤a-merkezli bir siyasal örgütlenmeden ne anlafl›ld›¤› ko-nusunda da farkl› görüfller söz konusudur. Fakat derin ekoloji dedi¤imiz ak›mlar›nortak noktas› sürekli daha fazla tüketimi teflvik eden kapitalist iktisadi düzenin red-dedilmesi ya da zararl› oldu¤una inan›lan yönleri kontrol alt›nda tutacak bir otori-te taraf›ndan kontrol edilmesidir. Örne¤in; ekososyalistler, klasik sosyalist gelene-¤in üretimin art›r›lmas› hedefinden vazgeçilmesi gerekti¤ini belirterek do¤a-mer-kezli bir sosyalist anlay›fl› önerir. Ekofeministler ise kapitalizmle beraber “patriyar-ki”nin de reddedilmesi gerekti¤ini belirtir. ‹lk ikisi kadar güçlü olmasa da endüstrikapitalizmi ile büyük flehir yaflam›n› reddeden basit, k›rsal hayat ile cemaatçi birtoplumsal yap›lanmaya dönüflü arzulayan dinsel renkler tafl›yan “ekomuhafazakar”bir çizgi de söz konusudur.

Derin ekolojistler, modern hayat› mümkün k›lan teknolojileri ve onun gerisin-deki kapitalist sistemi reddettikleri için gerçekçi olmamakla elefltirir. Hangi e¤ilimesahip olursa olsunlar, çevreci tezlerin, klasik siyasal ideolojileri çevre meselesini


yeniden ciddi bir biçimde düflünmeye zorlad›klar› bir vak›ad›r. Çevre meselesininen öncelikli gündem meselesi olaca¤›ndan çok az kimse kuflku duymaktad›r. Bunedenle çevreci düflünce gelene¤inin canl›l›¤›n› sürdürece¤ini söylemek gerekir.

Çevrecilik, klasik siyasal ideolojileri çevre meselesini yeniden ciddi bir biçimde düflünme-ye zorlamaktad›r

DEMOKRAT‹K REJ‹MLERDE S‹YASAL KURUMLAR(DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹), DEVLET-TOPLUM ‹L‹fiK‹LER‹ VE S‹YASAL HAYAT

Demokrasi Nedir?Demokrasi modern devleti idare etmekte kullan›lan siyasi rejim biçimlerinden bi-ridir. Demokrasinin tan›mlay›c› özelli¤i nihai siyasi karar al›c›lar›n serbest seçimler-le iktidara gelmeleri ve siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n hukuki normlarla belirtilmifl -butemel hak ve hürriyetlerinin demokratik olmayan rejimlere k›yasla daha korunakl›olmas› anlam›na gelir- olmas›d›r (Schmitter ve Karl, 1991: 76). Sosyo-ekonomikeflitli¤e ya da seçimler d›fl›nda yurttafl kat›l›m›na özel bir yer vermeyen bu kavram-laflt›rmaya “minimalist” ya da “liberal demokrasi” de denilmektedir (Przeworski,1999: 23-55).

Bu yaklafl›mda, dolays›z demokrasi idealini ifade eden, Cumhuriyetçi “halk›nhalk taraf›ndan halk için yönetimi” anlay›fl› gerçekçi bulunmaz, halk›n, halk›n seç-ti¤i -ve geri ça¤›rabilece¤i- temsilciler taraf›ndan halk için idaresi anlay›fl› savunu-lur. Demokrasi, as›l de¤er olan özgürlükleri korumak için bulunabilen en iyi sis-tem olmas› hasebiyle de¤erlidir.

Yönetilenlerin yönetime kat›l›mlar›, yönetilenlerin haklar›n›n tan›nmas›, kanunönünde eflitlik ve siyasi eflitlik prensiplerinin kabulü, özerk birey kavram›yla bir-likte gönüllülük temelinde örgütlenmelerin öne ç›kmas›, demokrasinin özellikle-rindendir. Demokratik rejimler, devlet ayg›t›n›n ve bir bütün olarak tüm yönetici-lerin hangi hâllerde güç kullanaca¤›n› ve gücün s›n›rlar›n›n ne olaca¤›n› aç›kça be-lirtmeyi amaçlarlar. Demokrasilerde askerî/sivil bürokrasi, seçilmifl siyasiler taraf›n-dan belirlenmifl politikalar› uygulamakla mükelleftir. Seçimler, seçilmiflleri denetimalt›nda tutman›n temel arac›d›r. Ancak demokrasi sadece seçimlerden ibaret de¤il-dir. Seçilmifl otoriteler bütün eylem ve ifllemlerinde hukuka uygun davranmaklayükümlüdür. Ba¤›ms›z yarg›, yurttafl giriflimleri, sivil toplum kurulufllar› ve medyafleffafl›¤›n sa¤lanmas›nda hayati rol oynar.

Demokrasiler, toplumlara damgas›n› vuran çat›flma ve farkl›l›klar›, iktidar iliflki-lerini ortadan kald›rma iddias›nda de¤ildir. Sadece bu farkl›l›k ve çat›flmalarla birarada yaflamaya, bunlar› belli kurallara tabii tutarak, düzenlemeye gayret gösterir-ler (Mouffe, 1993:146). Siyasal mücadelede neyin yap›l›p neyin yap›lamayaca¤›n›belirlemeye/s›n›rland›rmaya çal›flarak siyasal hayata bir düzen vermek amaçlan›r;siyasal mücadele ehlilefltirilmek istenir.

Demokratik rejim hem temel hak ve hürriyetlerin daha iyi korunabilmesine im-kân verir, hem sosyo-ekonomik, kültürel, etnik ya da cinsiyet ayr›mlar›na dayal›eflitsiz iliflkileri görünür k›larak düzeltme yönünde ad›mlar at›lmas›n›n önünü açar.Ayr›ca yöneticilere de¤iflen derecelerde hesap sorabilmeyi de mümkün k›lar. De-mokrasi bütün toplumsal ve siyasal çat›flmalar› çözecek sihirli bir anahtar olmad›-¤› gibi, bu sorunlar çözülünce kurulabilecek bir siyasi rejim de de¤ildir. Toplum-dan bahsetmek demek din, dil, ›rk, cinsiyet, statü ya da düflünce farkl›l›klar›yla k›t


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cumhuriyetçilik: Siyasigücün kayna¤›nda hanedanya da monarflinin de¤il,halk›n r›zas›n›n olmas›gerekti¤ini söyleyen siyasiilke. Cumhuriyetçilik ilkeolarak liberal demokrasiyid›fllamaz. Ancak birey de¤iltopluluk öne ç›kar›l›r. Bu ilkeayn› zamanda, iyi vatandaflolman›n haklar yan›ndasorumluluklar da yükledi¤inibelirtir ve kamusal alan›ngüçlendirilmesini savunur.

kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m›ndan kaynaklanan sorunlar›n hep var olaca¤› gerçe¤inikabul etmek demektir. Demokrasi, bizatihi sorunlarla bir arada yaflaman›n, onlar›yönetilebilir ve katlan›labilir hâle getirmenin en önemli yollar›ndan biridir.

Demokrasilerin düzeyi ya da kalitesi hakk›nda çeflitli ölçütler kullan›larak s›n›f-land›rmalar yap›lmaktad›r (Munck, 2009). Bu s›n›fland›rmalar, çokça tart›fl›lsalarda, herhangi bir demokratik rejimin nas›l alg›land›¤› konusunda fikir verirler. Enbasit anlat›m›yla demokrasiler, bireylerin hak ve hürriyetlerini devlet ayg›t›na kar-fl› koruyabildikleri, kamusal kararlara olabildi¤ince kat›l›m sa¤layabildikleri ve ka-musal gücü kullananlara hesap sorabildikleri ölçüde “yüksek kaliteli” bunlar› ya-pamad›klar› ölçüde de “düflük kaliteli” demokrasi olarak nitelendirilebilirler (Dia-mond ve Morlino, 2004). Hiç bir demokrasi mükemmel olmad›¤› gibi yüksek kali-teli demokrasilerin hep ayn› düzeyi tutturabileceklerini düflünmemeliyiz. Demok-rasiler k›r›lgan rejimlerdir.

Demokrasiler, bireylerin hak ve hürriyetlerini devlet ayg›t›na karfl› koruyabildikleri, ka-musal kararlara olabildi¤ince kat›l›m sa¤layabildikleri ve iktidar› kullananlara hesap so-rabildikleri ölçüde “yüksek kaliteli” olur.

Serbest piyasa ekonomisi olmadan liberal demokrasi olabilir mi?

Seçimler ve Yasama Organ› Seçimler demokratik rejimin olmazsa olmaz›d›r. Seçimler yoluyla halk›n temsilcile-rini seçti¤i kabul edilir. Kimlerin oy kullanabilece¤ine iliflkin ›rk, dil, din, mülkiyet,e¤itim düzeyi ya da cinsiyet temelinde oy hakk› s›n›rlamalar› modern dünyada or-tadan kalkm›flt›r. Genellikle 18 yafl ve üzerinde olma flart› ile vatandafll›k flart› d›-fl›nda baflka bir s›n›rlama söz konusu de¤ildir. Kimlerin temsilci olabilecekleri ko-nusunda da genellikle yafl ve vatandafll›k s›n›rlamalar› d›fl›nda herhangi bir s›n›r-land›rma getirilmez. Baz› ülkelerde kad›n temsilci kotalar› getirilmifltir.

Temsilciler ile seçenler aras›ndaki iliflki bir emredici vekâlet iliflkisi de¤ildir. Se-çilenler, seçmenlerin taleplerini arzular›n› dikkate alacaklard›r ancak temsilci seç-menin taleplerini harfiyen yerine getirmesi beklenen bir kifli de¤ildir. Zaten temsil-cilerin sadece seçildikleri bölgeyi de¤il, tüm ülkeyi temsil ettikleri parlâmenter sis-temlerde özel olarak vurgulan›r.

Kullan›lan oylar›n parlâmentoya nas›l yans›yaca¤›n› seçim sistemleri vas›tas›ylabuluruz. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar› aras›nda orant›l› birtemsili öngören nispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya da adaya avantajsa¤layan ço¤unluk sistemi olmak üzere ikiye ayr›l›r. Birinci sistem temsilde adale-ti öne ç›kar›rken ikincisi hükümet kurabilecek ço¤unlu¤a sahip parlâmento kom-pozisyonu yaratmay› amaçlar. Seçim sistemleri ço¤u zaman her iki sistemden özel-likler tafl›r.

Halk›n seçti¤i temsilcilerin oluflturdu¤u yasama organ› ya da parlâmento siya-sal gücün topland›¤›, millet egemenli¤inin tezahür etti¤i esas odak noktas›d›r. Ya-sama organlar› tek ya da çift meclisli olabilir. ‹ktidar›n merkezî hükümet ile yerelhükümet aras›nda paylafl›ld›¤› federal sisteme sahip ülkelerde genellikle çift mec-lis olur. Amerika Birleflik Devletleri ile Almanya buna örnektir. ‹kinci meclisler ta-mamen sembolik de olabilir. Birleflik Krall›k Lordlar Kamaras› bunun bir örne¤idir.Yasama organlar›n›n ilk görevi -anayasa da dâhil olmak üzere- yasa yapmak, ya-salar› kald›rmak ya da de¤ifltirmektir. ‹kinci bir görev ise yürütme organ›n› denet-lemektir. Meclis araflt›rmas›, meclis soruflturmas›, soru ve gensoru yollar› denetimin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

temel araçlar›d›r. Yasama organlar› ayn› zamanda halka aç›k ülkenin bütününü il-gilendiren sorunlar›n tart›fl›ld›¤› bir platform hüviyetindedir (Carey, 2006: 430-434).

Parlâmenter sistemlerde, baflbakan ve bakanlar kurulu parlâmento üyeleri ara-s›ndan seçilirler ve parlâmentonun güvenine mazhar olduklar› müddetçe iktidardakalabilirler. Di¤er bir deyiflle parlâmento güvensizlik oyu verirse herhangi bir hü-kümeti iktidardan düflürebilir. Baflkan›n, yasama organ›ndan ayr› olarak seçildi¤ibaflkanl›k sisteminde ise yasama organ› yürütme organ›n› güvensizlik oyu ile dü-flüremez. Baflkanl›k sistemi ile parlâmenter sistem aras›ndaki temel fark budur.

Yürütme Organ› ve BürokrasiYürütme, yasalar›n ve al›nan kararlar›n hayata geçirilmesinden sorumlu olan dev-let organ›d›r. Yürütme devlet ayg›t›n›n ilk planda görünen yüzü, temeli ve merkezi-dir. Yürütme organ› devleti temsil etti¤i gibi parlâmenter sistemlerde yürütme or-gan› bakan ve baflbakanlardan oluflan hükümet taraf›ndan oluflturulur. Buna k›sa-ca kabine de denilir. Baflbakan hukuken di¤er bakanlardan farkl› bir statüde olma-sa da eflitler aras›nda birinci konumundad›r. Cumhurbaflkan› ya da varsa Kral ya daKraliçe de yürütmenin sembolik bafl›d›r. Ancak ad› üzerinde herhangi bir sorum-lulu¤a sahip olmad›¤› için kural olarak yetkisi de yoktur.

Baflkanl›k sisteminde ise belli bir süre için seçilen baflkan›n görevde kalmakiçin meclisin onay›na ihtiyac› yoktur. Ancak yasa yap›m› ve yüksek bürokratlar›natanmalar› sürecinde baflkan meclisin deste¤ine ihtiyaç duyar. Baflkan ile yasamaorgan›n›n karfl›l›kl› olarak birbirlerini etkileme olas›l›klar› bulunur. Baflkanl›k siste-minin yap›s› piramide benzer. Baflkan yürütmenin asli unsurudur. Baflkan taraf›n-dan atanan bakanlar sadece baflkana karfl› sorumludur. Yar› Baflkanl›k sistemin-deyse Baflkanl›k sisteminde oldu¤u gibi baflkan›n yasama organ›ndan ayr› seçildi-¤i ancak parlâmentoya karfl› sorumlu ve parlâmento içinden gelmesi zorunlu birkabineyi de öngören karma bir sistem söz konusudur. Tipik örne¤i 1958 sonras›Fransa’d›r.

Yürütme organ› hükümetin gündelik iflleyiflinden sorumludur. Kriz yönetimi deyürütmenin sorumlulu¤undad›r. Yasama organlar›ndan farkl› olarak yürütme or-ganlar› ortaya ç›kan kriz durumlar›na karfl› h›zl› ve kararl› bir biçimde müdahale et-me flans›na sahiptir. Teorik olarak yürütme organ› yasama taraf›ndan yap›lan yasa-lar›n uygulanmas›n› gözetmekle sorumludur. Ancak disiplinli partiler sayesindeparlâmenter sistemlerde yürütme organ›n›n yasama organ› üzerindeki etkisinin art-t›¤› bir gerçektir. Özellikle de tek bafl›na iktidar olabilecek kadar bir ço¤unlu¤a sa-hip olan parti, yasama organ›na da hakim olacak, yasama neredeyse yürütme or-gan›na tabi hâle gelebilecektir. Büyük Britanya ve 2007 seçimleri sonras› Türkiye,bu duruma örnektir. Yeni yasa önerilerinin büyük bir k›sm› s›radan milletvekille-rinden de¤il, hükümet tasar›s› olarak meclise gelir ve tart›fl›l›r. Dolay›s›yla yürütmeorgan›n›n yasa yapma konusunda da inisiyatifi ele alabildi¤i bir gerçektir.

Devlet, hizmetlerini yerine getirmek için sürekli memurlara ihtiyaç duyar. ‹ç ved›fl güvenlikten sorumlu olan ordu ve polis teflkilat›, vergi toplamadan sorumlumaliye teflkilat›, yarg› teflkilat› bürokrasinin temelini oluflturur. Bürokrasi al›nan ka-rarlar› hayata geçirir (Kettl, 2006: 366). Bürokrasi kelime anlam›yla bürokratlar›nidaresi anlam›na gelir. Genifl anlamda yürütme denildi¤inde sadece hükümet, ka-bine ya da baflkan de¤il, bürokrasi de anlafl›l›r. Demokrasilerde bürokratlar ya daatanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i politikalar› uygulamakla/hayata geçir-mekle yükümlüdürler. Kendi bafllar›na siyaset belirleyemezler. Zira seçmenlere he-sap vermek durumunda de¤illerdir. Ancak fiili durum ço¤u zaman farkl›d›r.


Bürokrasinin denetim ve kontrolünün çok zor oldu¤u, bürokrasinin belirlenenpolitikalar› uygulamak yerine politikalar›n biçimlenmesinde merkezî rol oynad›¤›elefltirileri s›kl›kla dile getirilmektedir. Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürokra-t›n hem kendi konusuna hâkimiyeti hem de devletin iflleyifline iliflkin hukuki/tek-nik bilgiye sahip olmas› önemli rol oynar. Bürokrat, siyasetçiyi önemsemeyen birsiyasi zihniyeti benimsemifl olabilir. Keza, bürokrasi içi dayan›flma da önemlidir.Seçilmifl otoritelere bilgi sa¤layanlar, uygulamaya iliflkin tavsiyeler de bulunanlarço¤u zaman bürokratlard›r. Bu, bürokratlar›n be¤enmedikleri proje ve programla-r›n hayata geçirilmesine, eksik bilgi verme, hukuki engel yaratma, ifli uzatma gibiyollarla sekte vurabilmelerini kolaylaflt›r›r. Bürokrasiyi kontrol alt›nda tutabilmeninsihirli bir reçetesi bulunmufl de¤ildir.

Demokratik rejimin istikrar› aç›s›ndan baflkanl›k sistemi mi, parlâmenter sistem mi tercihedilmeli?

Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlen-mifl, genellikle belli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir (Heywood, 2007: 272).Siyasal partiler devlet ile toplum aras›ndaki temel ba¤lant› noktalar›ndan birinitemsil ederler. Siyasal partileri bir sarkaç gibi düflünebilmek mümkündür (Schwartzand Lawson, 2005: 281). Partiler iktidara geldiklerinde devletin en üst karar almamevkilerini iflgal etmifl olurlar. Muhalefette olduklar›nda ise topluma yak›nlafl›rlar.Toplumsal taleplerin topland›¤› bir havuz olan siyasal partiler bu talepleri birbirle-riyle ba¤daflt›rmay› denerler.

Siyasi partiler, çeflitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi yans›tmaz-lar. Toplumsal kesimlerle sürekli bir biçimde karfl›l›kl› etkileflim içindedirler. Ad›-na toplumsal dedi¤imiz talepler de bu karmafl›k süreç içinde flekil al›r. Bu beklen-tiler partileri nas›l flekillendirirse partilerin de bir ölçüde bu talepleri ve daha geneldüzlemde toplumsal tabanlar›n› biçimlendirebilme güçleri vard›r. Siyasi partiler,gelece¤in siyasal elitinin de yetiflti¤i yerlerdir.

Siyasal Partiler, toplumsal talepleri dikkate al›r, bunlar› bir siyasi paket hâline dö-nüfltürürler ve seçmenlerin karfl›s›na ç›karlar. ‹ktidara gelmeleri hâlinde, bu politikala-r› uygulamaya çal›fl›rlar; durumun de¤iflen gereklerine göre de¤ifliklikler de yaparlar.

Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiyeayr›l›rlar. Kadro partileri, genellikle seçim zamanlar› aktif olan dar bir kadro ile fa-aliyet gösteren seçmen taban›n›n geniflletme ve dönüfltürme ifllevine öncelik ver-meyen partilerdir. Kitle partileri ise üye say›lar›n› art›rmay› ve üyeleriyle her zamans›k› iliflki kurmay› hedefleyen partilerdir. Bir baflka ayr›m ise, k›smen net bir ide-olojiyi yaymaya, belirli bir toplumsal kesime hitap etmeye çal›flan ve uzun dönem-de iktidar olmay› amaçlayan partilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip oluptüm toplumsal kesimlere hitap etmeyi amaçlayan “hepsini yakala” (catch all) par-tileri aras›ndad›r.

Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileflimini ifade eden parti sistem-leri de farkl›l›klar gösterir. ‹ki partili sistem, seçimlerin iki parti aras›nda geçti¤i ve birpartinin iktidar›n›n di¤erinin muhalefette olmas› anlam›na geldi¤i sistemlerdir. Kaza-nan ve kaybedenler bellidir. Keza, partiler yapt›klar› ve yapamad›klar› için sorumlututulurlar, sorumlulu¤u koalisyon ortaklar›na yükleyemezler. Il›ml› çok parti siste-minde, genellikle hiçbir parti tek bafl›na hükümet kuracak kadar oy alamaz ve koa-lisyonlar zorunluluk olur. Koalisyon iki ya da üç parti taraf›ndan kurulabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

E¤er iktidara gelebilmek için üç ya da daha fazla partinin ifl birli¤i yapmas› ge-rekli oluyorsa afl›r› çok partili sistemden söz etmek mümkün olacakt›r. Koalisyon-lar› zorunlu k›ld›¤› için ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemlerin siyasal istikrar› olum-suz etkiledikleri, her partinin baflar›y› kendilerine baflar›s›zl›¤› ise koalisyon ortak-lar›na mal etmelerine imkân verdi¤i düflünülür. Di¤er taraftan, ›l›ml› ya da afl›r› çokpartili sistemlerin her siyasi görüfl ve toplumsal taleplerin bir biçimde iktidarda yeralmalar›na imkân vererek siyasal bütünleflmeye hizmet ettikleri de dile getirilmek-tedir. Parti sistemlerinin biçimlenmesinde o ülkenin siyasal çat›flma eksenleri roloynad›¤› gibi seçim sistemleri de rol oynar.

Günümüzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta oldu¤u gözlemlenmektedir.Üye say›lar› azalmakta, partilere duyulan ba¤›ml›l›k (partizanl›k) düzeyinde de za-y›flama oldu¤u iddialar› dile getirilmektedir. Siyasal hayatta görselli¤in öne ç›kma-s› kaç›n›lmaz olarak liderleri öne ç›karmaktad›r. Özü itibar›yla bürokratik bir yap›-lanma olan siyasal partilerin bir siyaset s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetti¤i, yeni gruplarave onlar›n taleplerine yan›t vermedi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Siyasi partilerinyeni siyaset yapma biçimleri karfl›s›nda yetersiz kalarak siyasetin oda¤›n›n siyasiparti karfl›t› gruplar ve yeni sosyal hareketlere do¤ru kayd›¤› da ifade edilmekte-dir. Keza sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalar›n›n eskisi gibi sürdü-rülemeyece¤i anlam›na gelen dünya ekonomik sistemindeki de¤iflimler, partileraras›ndaki ideolojik ve siyasi farkl›l›klar›n azalmas›n› gündeme getirmifl bu da par-ti ba¤l›l›klar›n› zay›flatan bir di¤er etken olmufltur.

Bask› Gruplar› ve Sivil Toplum Kurulufllar› Bask› gruplar› belli kesim ya da gruplar›n taleplerini siyasal alana tafl›may› amaç-layan genellikle s›n›rl› üye say›s›na sahip örgütlerden oluflan siyasi aktörler olaraktan›mlanabilirler. Ancak flekli olarak örgütlenmemifl daha çok klik hüviyetini tafl›-yan bask› gruplar› da söz konusu olabilir (Granados and Knoke, 2005: 287-289).Bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, kendilerini ilgilendiren konulardaiktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r. E¤er toplumlar çok farkl› siyasi, ekonomik,kültürel ç›karlar› bünyelerinde bar›nd›r›yorlarsa bu farkl› ç›karlar›n da temsil edil-meleri özlenilir. Siyasi partiler bu temsil için ço¤u zaman yeterli olmazlar. Buradadevreye bask› gruplar› girer.

Bir grup ya da kesimin a¤›rl›kl› olarak maddi ç›karlar›n› korumak ve genifllet-mek isteyen gruplara örnek olarak iflçi ve iflveren örgütleri verilebilir. Bu türlü ör-gütler üyelerinin ço¤u zaman maddi menfaatlerini öne ç›kar›rlar. Bir ideali, bir fik-ri yaymak için kurulan bask› gruplar›na örnek olarak ise çevre ya da hayvanlar› ko-ruma gruplar› ile beraber, herhangi bir dini ya da inanc› yaymak için kurulan grup-lar verilebilir. Keza hemflehri dernekleri ya da kad›nlara yönelik fliddetin önlenme-si ya da yoksullara yard›m etmeyi amac› güden dayan›flma a¤lar›n› güçlendirmeyeyönelik gruplar da bu ikinci gruba girerler.

Siyaset bilimi literatüründe, bask› gruplar› yerine sivil toplum kurulufllar› kavra-m›n›n giderek daha fazla kullan›ld›¤› görülmektedir. Sivil toplum kurulufllar› dev-letten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek isteyen bireyler taraf›ndan olufltu-rulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmeler olarak tan›mlanabilirler. Her bas-k› grubu ayn› zamanda bir sivil toplum kurulufludur ya da bask› gruplar› sivil top-lumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Ancak sivil toplum kurulufllar› denildi¤i zamançok daha genifl bir yelpazeyi kapsayan örgütlenme a¤lar› akla gelir. Örne¤in, camiyapt›rma derneklerini ya da Anarflist Düflünce Toplulu¤u’nu siyasi iktidar› etkile-meye yönelik ve ücretli çal›flan nüfusun büyük bir k›sm›n› bünyesinde bar›nd›ran


büyük iflçi sendikalar› ile ayn› kefeye koyarak bask› grubu olarak nitelendirmekyerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluflu olduklar› tart›flmagötürmez.

Bask› gruplar› ya da sivil toplum kurulufllar›, siyasal partiler taraf›ndan yeterin-ce temsil edil(e)meyen ç›karlar› siyasal sistemin merkezine tafl›ma potansiyelinesahiptirler. Zira siyasi partiler, çok küçük bir kesimi ilgilendiren ayr›nt›l› teknik me-seleleri gözden kaç›rabilir ya da bilerek bir kenara itebilirler. Bu gruplar›n, siyasiiktidarlar›n kendilerine yönelik uygulamalar›na karfl› ses ç›karmalar›, iktidarlar üze-rinde bir bask› unsuru oluflturabilmektedir.

Bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›, devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›n-da zay›f kalan bireylerin sadece kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerinide devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›m ederler. Örgütlenme düzeyi yük-sek bir toplumda devlet kaynakl› hak ve hürriyet ihlallerine karfl› tepki göstermekdaha kolayd›r. Sendikal› bir iflçi, iflsizlik ihtimalinden daha az çekinir. ‹flveren sen-dikas›na üye bir iflveren, kendi iflletmesine yönelebilecek çeflitli siyasi bask›larakarfl› daha güçlü bir biçimde mücadele edebilir. Örnekler ço¤alt›labilir.

Bask› gruplar›, devletin ezici gücü karfl›s›nda zay›f kalan bireylerin hem kendi ç›karlar›n›savunmalar›na hem de kendilerini devlete karfl› daha iyi korumalar›na yard›m ederler.

Bir ülkede sivil toplum kurulufllar›n›n say›s›n›n ya da genel olarak örgütlenmedüzeyinin yüksek olmas›n›n, yurttafll›k de¤erlerinin de geliflimine olumlu katk›dabulundu¤u genellikle kabul edilir. ‹nsanlar, örgütler yoluyla siyasete kat›ld›kça ta-hammül, baflkalar›n› anlama, sorunlar› diyalog yoluyla çözme gibi demokratik de-¤erleri içsellefltirme ihtimalleri de artar. Di¤er taraftan örgütlü ve çok kuvvetli bas-k› gruplar›n›n zay›f siyasi iktidarlar› etkileri alt›na alarak kendi lehlerine ve fakatkamusal ç›karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vak›ad›r.

Kamuoyu ve Medya Kamuoyu kavram› tart›flmal›d›r. Kelime anlam› olarak halk›n kanaatleri anlam›nagelir. Kamuoyu böyle düflünüyor denildi¤inde ortak, herkesi ilgilendiren, kamuyailiflkin meselelerde hakim olan fikirler akla gelir. Ancak, milyonlarca insan›n ben-zer fikirde olmas› mümkün olmad›¤› gibi bir toplumda yaflayan herkesin o toplu-ma iliflkin sorunlar›n tamam› hakk›nda fikir sahibi olmas›n› beklemek de gerçekçide¤ildir. O hâlde kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerinönemli gördükleri meseleler hakk›nda oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeyeçal›flt›klar› fikirler bütünü olarak görülebilir.

Bask› gruplar›, medya, siyasetçiler ve hatta bürokratlar önemli olduklar›n› düflün-dükleri meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Kamuoyu dedi¤imizfley hiç de öyle önemli bir ço¤unlu¤un arzular›n›n yans›mas› olmayabilir. Her örgüt-lü az›nl›k kendi fikirlerini kamunun fikirleriymifl gibi sunma çabas› içine girecektir.

E¤er demokrasi halk›n isteklerine uygun yönetim ise halk iradesinin yans›tt›¤›düflünülen bir olgu olarak kamuoyu da önemli olacakt›r. Ancak hükümetlerin herzaman kamuoyunu çok ciddiye ald›klar›n› söylemek kolay de¤ildir. Hükümetler,kamuoyunun ço¤unlu¤un önemli bir k›sm›n›n iradesini yans›tmayabilece¤i ihtima-lini bilirler. Kamuoyunun hükümetin ne yapaca¤›n› de¤il de neler yapamayaca¤›-n› daha fazla etkileme potansiyeline sahip oldu¤u söylenmifltir. Di¤er bir deyifllekamuoyu kararlar›n al›nmas›nda fazla etkili olmasa bile hükümetlerin neleri yapa-mayacaklar›n›n belirlenmesinde etkili olur (Qualter, 1991: 511).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Medya, kamuoyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurlar›ndan biridir. Zira,a¤›rl›kl› olarak yaz›l› ve sözlü medya arac›l›¤›yla insanlar gündemden haberdarolurlar. S›radan insan, ülke içi ve d›fl›nda neler olup bitti¤ini a¤›rl›kl› olarak medyakanallar›yla ö¤renmektedir. Medya, var olan sosyal siyasal gerçekli¤i bir ayna gibiyans›tmaz; onu önemli ölçülerde yeniden biçimlendirir ve bizlere sunar. Bir süzgeçifllevi görür. Medya neyin önemli olup olmad›¤›, hangi meselenin tart›fl›l›p hangile-rinin tart›fl›lmayaca¤› konusunda çok etkili olabilecek bir güçtür. Hangi haberin nezaman ve ne flekilde verilece¤ini kararlaflt›rma gücünün önemi ihmal edilemez.

‹deal olarak medyan›n demokrasilerde hükümet ile bürokrasinin iktidarlar›n›kötüye kullanmalar› ihtimallerine karfl› bir denetim ve bask› unsuru olabilece¤i dü-flünülür. Medya, iktidarlar›n bilinmesinin istemedikleri hak ihlallerini gündeme ta-fl›ma potansiyeline sahiptir. Medya ayr›ca, kamusal meseleler hakk›nda anlaml› veciddi bir tart›flma platformu olma potansiyeline de sahiptir. Medyan›n ço¤u zamandemokratik de¤erleri içsellefltirme seviyesinin yüksek olmamas›, iktidarlarla kur-duklar› özel iliflkiler ve medyan›n kendi içinde fleffaf olmaktan uzak olmas›, bu ro-lün yerine getirilmesini güçlefltiren faktörler aras›nda say›lmaktad›r. Örne¤in; hü-kümete destek olmay› düflünen bir medya grubu, kötü ekonomik haberleri gör-mezden gelir ya da çok az yer verir, hükümete yönelik flikâyetlerden ya da protes-tolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hükümete sempatiyle bakmayan bir med-ya gurubu, olumlu geliflmeleri görmezden gelebilir, hükümete yönelik muhalefetigösteren haberleri öne ç›karabilir.

Büyük ifl dünyas›n›n medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte kâr güdü-sünün öne ç›kt›¤›, gazete yazar ve editörlerinin, ait olunan holdingin ç›karlar›n› ze-deleyebilecek haberler yapmaktan kaç›nd›klar›na iliflkin elefltiriler giderek artmak-tad›r. Medyan›n demokratikleflmeye hizmet eden bir yönü oldu¤u düflüncesi de gi-derek daha az taraftar bulmaktad›r (Dumitrescu ve Mughan, 2010: 490).

Siyasi iktidarlar›n medyaya yönelik ilgisi ise yeni de¤ildir. Diktatörlükler, kendikontrollerindeki medyay› etkin bir propaganda arac› olarak kullanm›fllard›r. De-mokrasilerde de siyasi iktidarlar medya üzerinde etkili olmaya çal›flmaktan vazge-çemezler. Di¤er taraftan medyan›n gücünün abart›lmamas› gerekti¤ini söyleyenlerde vard›r. ‹nsanlar›n zaten kendi görüfllerine yak›n olan görüflleri dile getiren med-ya organlar›n› okuduklar› ya da izledikleri, medyaya olan güvensizli¤in orada ifa-de edilenlere karfl› kat› bir güvensizlik yaratt›¤›, medyan›n manipülatif faaliyetleri-nin ters tepti¤i gibi iddialar dile getirilmektedir.



Siyaset ve siyasal faaliyetin ne oldu¤u hakk›nda-

ki farkl› görüflleri aç›klamak.

‹nsanlar ancak toplum içinde yaflayabilir. Top-lum içinde bir arada yaflamak demek, herkesiba¤layan, bir arada yaflamay› mümkün k›lan or-tak kurallar› ve ortak kararlar alma mekanizma-lar›n› gerekli k›lar. ‹flte siyaset en genifl anlam›y-la bu ortak kurallar ve karar alma mekanizmala-r›yla ilgilenen sosyal bilim dal›d›r.

Siyaset bilimi disiplininin temel kavramlar›n› ta-

n›mlamak.

‹ktidar, bir kimsenin kendi istedi¤ini bu talebeyönelik muhalefetin varl›¤›na ra¤men yapt›rabil-me gücünü ifade eder. Devlet belli bir co¤rafialan ve alan üzerinde yaflayan nüfus üzerindefliddet kullanma tekeline sahip hiyerarflik bir ör-gütler bütünüdür. Modern devletler, genelliklekendilerini bir ulus ile özdefllefltirirler. Devlet,ulusun egemenli¤inin somut tezahürü olarak gö-rülür. Hukuki anlamda egemenlik ve ülke s›n›r-lar› içinde hakim olan kendisinde baflka s›n›rla-ma kabul etmeyen herkesi ba¤layan kararlar alanen üstün gücün devlet oldu¤unu ifade eder. Ege-menlik siyasal gücü ifade etmeye yarayan bir so-yutlamad›r.

‹deoloji kavram› ile birlikte belli bafll› siyasal ide-

olojileri özetlemek.

Siyasal ideolojiler, bireylerin siyasal dünyay› yo-rumlama ve aç›klamalar›na yard›m etti¤i gibi da-ha iyi bir dünyan›n nas›l kurulaca¤›n› göstererekinsanlar› siyasal eyleme davet eden bir ölçüdesistematik ve kendi içinde tutarl› düflünceler de-metidir. Liberal ideolojinin öne ç›kard›¤› temelde¤er birey ve bireyin özgürlü¤üdür. ‹nsan, s›rfinsan olmas› dolay›s›yla baflka hiç bir flarta gerekkalmadan renk ›rk, dil, din, soy gibi farkl›l›klar›bir kenara b›rakarak, belli haklara sahip olmal›-d›r. Sosyalistler ise hem özgürlük hem de eflitli-¤in sa¤land›¤› bir düzenin mümkün ve kurulabi-lir oldu¤unu belirtir. Muhafazakâr felsefe, toplu-mun soyut ilkeler ve ak›l yoluyla flekillendirebi-lece¤i düflüncesini sorgular. Muhafazakârlara gö-re insan asla mükemmel olamayacak kusurlu birvarl›kt›r dolay›s›yla toplum da hiç bir zaman mü-

kemmel ya da kusursuz olmayacakt›r. ‹deolojiolarak milliyetçilik, her milletin kendi devletinesahip olmas› gerekti¤ini ifade eder. Devlet, ha-kim milleti temsil eden bir kurum olarak millîkimlik ile örtüflmelidir. Milliyetçi ideolojiye göredevletlerin s›n›rlar› içinde mümkün oldu¤uncatek bir millet yaflamal›d›r. Faflizm, belli bir ›rk yada milletin üstünlü¤ünü öne ç›karan, fliddeti yü-celten yay›lmac› bir otoriter ideolojidir. Çevreci-lik ve feminizm, geleneksel ideolojilerden farkl›olarak çevre ve kad›n/erkek eflitsizli¤ini vurgula-yan ideolojilerdir.

Liberal demokrasi kavram›n› de¤erlendirmek.

Liberal demokrasinin tan›mlay›c› özelli¤i siyasikarar al›c›lar›n serbest seçimlerle iktidara gelme-leri ve siyasi iktidar›n s›n›rlar›n›n hukuki norm-larla belirtilmifl olmas›d›r. Demokratik rejimler,devlet ayg›t›n›n ve bir bütün olarak tüm yöneti-cilerin hangi hâllerde güç kullanaca¤›n› ve gü-cün s›n›rlar›n›n ne olaca¤›n› aç›kça belirtmeyiamaçlarlar.

Demokratik rejimlerde siyasal kurumlar›n neler

olduklar› ile birlikte bu kurumlar›n nas›l iflledi-

¤ine iliflkin temel bilgileri özetlemek.

Seçimler demokratik rejimin olmazsa olmaz›d›r.Seçimler yoluyla halk›n temsilcilerini seçti¤i kabuledilir. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletve-kili say›lar› aras›nda orant›l› bir temsilî öngörennispi temsil sistemi ile en fazla oy alan parti ya daadaya avantaj sa¤layan ço¤unluk sistemi olmaküzere ikiye ayr›l›r. Halk›n seçti¤i temsilcileri olufl-turdu¤u yasama organ› ya da parlâmento siyasalgücün topland›¤›, millet egemenli¤inin tezahür et-ti¤i esas odak noktas›d›r. Yasama organlar›n›n ilkgörevi -anayasa da dâhil olmak üzere- yasa yap-mak, yasalar› kald›rmak ya da de¤ifltirmektir. ‹kin-ci bir görev ise yürütme organ›n› denetlemektir.Yürütme, yasalar›n ve al›nan kararlar›n hayata ge-çirilmesinden sorumlu olan devlet organ›d›r. Siya-si partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktida-ra gelme amac›yla örgütlenmifl, genellikle belli birideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Siyasal parti-ler devlet ile toplum aras›ndaki temel ba¤lant›noktalar›ndan birini temsil ederler.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ideolojilerin ifllevlerindenbiri de¤ildir?

a. Siyasal eyleme ça¤r›b. Siyasal olaylar› aç›klamac. Siyaseti anlamland›rma d. ‹yi toplumun nas›l olaca¤›n› göstermee. Siyasal ç›karlar›n temsili

2. Kamuoyu hakk›nda söylenilenlerin hangisi yanl›flt›r?

a. Hükümetler kamuoyuna ters düflen bir biçimdedavranamaz.

b. Kamuoyu ço¤unlu¤un görüflü anlam›na gelmez.c. Kamuoyunun oluflumunda bütün siyasi güçler

eflit bir biçimde yer almaz.d. Medya kamuoyu oluflturulmas›nda etkili bir araçt›r.e. Hükümetler de kamuoyunu biçimlendirmeye ça-

l›fl›rlar.

3. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal partilerin görevlerin-den biri de¤ildir?

a. Siyasetçi yetifltirmek.b. Farkl› ç›karlar› temsil etmek.c. Kamusal meseleler hakk›nda görüfl bildirmek.d. Üyelerinin siyasal sosyalleflmesine katk›da bu-

lunmak.e. Üyelerine maddi ç›karlar sa¤lamak.

4. Parti sistemleri hakk›nda afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Hâkim parti sisteminde hür seçimlere ra¤menayn› parti seçim kazan›r

b. Il›ml› çok partili sistemde hükümet kurmak içiniki ya da üç partili koalisyon gerekir

c. ‹ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidird. Afl›r› çok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir.e. ‹ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli de-

¤ildir.

5. Feminizm ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisido¤rudur?

a. Liberal feminizm kad›nlar ve erkeklerin kanunönünde eflitliklerini savunur.

b. Bütün feministler erkek düflman›d›r.c. Sosyalist feministler kapitalizmi sorgulamazlar.d. Radikal feminizm liberal feminizmi tamamen

reddeder.e. Feminizm 20. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r.

6. Faflist ideoloji afla¤›daki görüfllerden hangisini be-nimser?

a. Bütün milletler eflittir.b. fiiddet kullanmak yanl›flt›r.c. Devlet gücü kontrol alt›nda tutulmamal›d›r.d. Liderlik sorgulanmamal›d›r.e. Sosyalizm kabul edilebilir bir ideolojidir.

7. Milliyetçi ideoloji afla¤›daki önermelerden hangisinisavunmaz?

a. Her millet kendi devletine sahip olmal›d›r.b. Her devlet kendi milletini yönetmelidir.c. ‹nsan haklar› millet kavram›ndan önce gelir.d. Millet bir hayali cemaat de¤ildir.e. Baz› milletler di¤erlerinden üstündür.

8. Sosyalist ideoloji hakk›nda afla¤›daki önermelerdenhangisi do¤rudur?

a. Sosyalistler özgürlük istemezler.b. Sosyalistler her fleyin devlet kontrolü alt›nda ol-

mas›n› isterler.c. Sosyalistler rahatl›kla milliyetçi olabilirler.d. Sosyalist ideoloji hem özgürlük hem eflitlik arzu

eder.e. Kad›n/erkek eflitli¤i reddedilir.

9. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum kurulufllar›n›nözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Gönüllülükb. Devletten ba¤›ms›zl›kc. Kamusal meselelere ilgi duymad. Siyasi iktidar› etkilemeye çal›flmae. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme

10. Afla¤›dakilerden hangisi liberal demokrasinin ol-mazsa olmazlar›ndan de¤ildir?

a. Serbest seçimlerb. Ba¤›ms›z yarg› c. Baflkanl›k sistemi d. Medyae. Yasama organ›



Demokrasi Üzerine Bak›fl Aç›lar›

Liberaller, demokrasiyi, bireyci terimler çerçevesindeoy sand›¤›nda ifadesini bulan r›za olarak görürler. Yanidemokrasi, düzenli ve rekabete aç›k seçimler ile ayn›fleymifl gibi görülür. Demokrasi bir yandan iktidar›n kö-tüye kullan›m›n› engellemektir ama ço¤unlu¤un zorba-l›¤›n›n engellenmesi ad›na, her zaman anayasal bir çer-çevede iflletilmelidir. Muhafazakârlar, liberal demokratik yönetimi benim-semektedirler ama bu demokrasi, mülkiyeti ve gelenek-sel kurumlar›, terbiye görmemifl “halk y›¤›n›”n›n irade-sinden korunma ihtiyac›n› karfl›layacak nitelikleri bar›n-d›rmal›d›r. Ancak yeni sa¤, temsili demokrasiyle afl›r›müdahaleci yönetim ve iktisadi durgunluk meseleleriaras›nda iliflki kurmaktad›r. Sosyalistler, geleneksel olarak, halk›n kat›l›m›na daya-l› radikal bir demokrasi fleklini benimserler. Kapitalistdemokrasi oldu¤u gerekçesiyle liberal demokrasiyi d›fl-layan sosyalistler, iktisadi yaflam› kamusal denetim alt›-na alma arzusu tafl›rlar. Ancak, flimdisi modern sosyaldemokratlar, liberal demokratik yap›lara sad›k kalmadaflüphe etmezler. Anarflistler, do¤rudan demokrasiyi savunurlar ve sü-reklilik arz eden halkç› kat›l›mla beraber radikal adem-imerkeziyetçilik vurgusu yaparlar. Temsili demokrasi,seçkin tahakkümünü örtme ve kitleleri bask›ya boyune¤dirme teflebbüslerini gizleyen sahte bir görüntüdenbaflka bir fley de¤ildir. Ekolojistler, ço¤unlukla radikal ya da kat›l›mc› de-mokrasiyi desteklerler. “Koyu” yefliller, özel bir temsilidemokrasi elefltirisi gelifltirmifllerdir. Bu elefltiri temsilidemokrasiyi , mevcut kufla¤›n ( bu yönde oy hakk› ol-maks›z›n) ç›karlar›n› gelecek kuflaklara, di¤er türlere vedo¤aya bir bütün olarak dayatma arac› gibi tan›mlar.Faflistler, totaliter demokrasi dairesindeki fikirleri be-nimserler. Hakiki bir demokrasinin mutlak diktatörlükoldu¤u düflüncesini tafl›rlar. Çünkü önder, ideolojikbilgeli¤i tekeline alabilir ve yaln›zca bu lider tek bir hal-k›n gerçek ç›karlar›n› dillendirebilir. Bu yüzden parti veseçim rekabeti, yozlaflm›fl ve kokuflmufltur...

Devlet Üzerine Bak›fl Aç›lar›

Liberaller, devleti toplum içinde rekabet ve mücadeleeden s›n›flar aras›nda sosyal düzeni sa¤lamak için gerek-li, tarafs›z bir hakem olarak görürler. Klasik liberaller dev-leti gerekli bir kötülük olarak görürler ve minimal devle-ti överler, modern liberaller özgürlü¤ü geniflleten ve f›rsateflitli¤ini sa¤layan devletin pozitif rolünü vurgularlar.

Muhafazakarlar, devleti otorite ve disiplini sa¤laya-rak, toplumu kaos ve düzensizlikten koruma ihtiyac›y-la ba¤lant›l› olarak gördükleri için geleneksel olarakgüçlü bir devleti tercih ederler. Geleneksel muhafaza-kârlar devlet ve sivil toplum aras›nda pragmatik bir den-geyi desteklerken, neo-liberaller bürokratik ifllemlerleekonomik baflar›y› engelledi¤i için devletin etkisininafla¤› çekilmesini benimserler.Sosyalistler, devletle ilgili birbiriyle çat›flan görüfl aç›-lar›na sahip olmufllard›r. Marksistler s›n›flar aras›ndakimücadeleyi düzenleyen devlet ve s›n›f sistemi aras›n-daki mücadeleyi düzenleyen devlet ve s›n›f sistemi ara-s›ndaki ba¤lant›y› vurgularlar. Di¤er sosyalistler devle-ti ortak faydan›n somutlaflm›fl hali olarak görürler vebu yüzden sosyalizmin hem sosyal demokrat hem dedevletçi-kolektivist flekli, devletin müdahalecili¤inionaylar.Feministler, devleti; kad›nlar› kamusal ve siyasal vehayattan d›fllamaya veya bu alanda onlar› ikincil konu-ma itmeye yarayan ataerkil devletin, erkek ihtiyac›n›nbir arac› olarak görürler. Liberal feministler yine de dev-leti, seçimlerde hayata geçirilebilecek reformlar›n birarac› olarak görürler. Anarflistler, devletin gereksiz bir kötülük oldu¤unukabul ederler. Devletin hakim, bask›c› ve zorlay›c› oto-ritesi güçlü, ayr›cal›kl› seçkinlerin bask›s›ndan daha azmas-um de¤ildir. Devlet do¤al olarak bask›c› ve zalimoldu¤u için tüm devletlerin ayn› karakteri vard›r.Faflistler, totalitarizme olan inançlar›ndan ötürü, özel-likle ‹talyan gelene¤inde, devleti, ulusal toplulu¤un bü-tünlü¤ünü yans›yan üstün etik ideal olarak görürler.Naziler devleti içinde ›rk ya da ulus bulunan bir damarolarak görürler.Dini Fundamentalistler, sosyal, moral ve kültürel ye-nilenmeyi getirecek araç olarak gördükleri devleti pozi-tif olarak de¤erlendirirler. Dini fundamentalist devlet,dini otoritenin ve hikmetin siyasi manifestosu olarakkabul edilir.

Kaynak: Andrew Heywood, Siyasi ‹deolojiler, Anka-ra: Adres Yay›nlar›, 2007, s. 56 ve 238

Okuma Parças›


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi ‹deolojiler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu ve Medya” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Partiler ve Parti Sis-temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Partiler ve Parti Sis-temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflizm” konusunu yenidengözden geçiriniz

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milliyetçilik” konusunu ye-niden gözden geçiriniz

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyalizm” konusunu yeni-den gözden geçiriniz

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar› ve Sivil Top-lum Kurulufllar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Nedir?” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Siyasetsiz bir toplum hayal edebilmek ancak insanlar›nbirbirlerini tam olarak anlayabildikleri, birbirlerinin hakve sorumluluklar›n›n neler oldu¤unu kendili¤inden bi-lip buna uygun davranabildikleri bir toplumda düflünü-lebilir. Bu toplumun düflman› da olmamal› ya da kendi-sini di¤erlerinden tamamen ay›rabilmelidir. Tüm bunlarda yetmez. Böyle bir toplumun k›tl›k gibi bir sorun dayaflamamas› gerekir. Ancak böyle bir toplumda ortakkurallar ve kurallar› uygulayacak bir mekanizmaya ge-rek kalmaz.

S›ra Sizde 2

E¤er liberalizmden ak›l yoluyla insanl›¤›n sürekli dahaiyiye gidece¤ini varsayan ayd›nlanmac› liberalizm anla-fl›l›yorsa bu türlü bir liberalizmin muhafazakârl›kla yanyana bulunmas› mümkün de¤ildir. Ancak post moderndüflünce ikliminin de katk›s›yla ayd›nlanmac› liberaliz-min liberal gelenek içinde giderek güç kaybetti¤i deaç›kt›r. 20. yüzy›l liberalleri özellikle de Hayek, klasikmuhafazakâr tezlerden yak›ndan etkilenmifllerdir. Öteyandan muhafazakârlar›n önemli bir k›sm› da liberalle-rin bireysel özgürlük vurgusuna her zamankinden daha

s›cak bakar hâldedir. Böylece liberalizm ile muhafaza-kârl›k aras›nda yak›nlaflma platformu do¤mufltur. Bumeyanda, liberal muhafazakârl›k da daha az çeliflkili birgörünüm alm›fl gibidir.

S›ra Sizde 3

Serbest piyasa ekonomisi ve bu sistemin dayand›¤› özelmülkiyet rejimi olmadan liberal demokrasi de mümkünolmaz. Özel mülkiyetin tan›nmad›¤› rejimlerde, kamuotoritesine muhalif olabilmek çok zordur. Zira otoritey-le ters düfltü¤ünüz anda iflinizi de kaybedersiniz. Özelmülkiyet ve serbest teflebbüsün varl›¤› sizin kamu oto-ritesine ba¤›ml›l›k düzeyinizi düflürür. Piyasa ekonomi-si, muhaliflerin baflvurabilece¤i alternatif iktisadi güçodaklar›n›n var olmas›na izin verir. Serbest piyasa eko-nomisi olmadan liberal demokrasi olmaz demek, ser-best piyasa ekonomisinin mutlaka liberal demokrasiyigerektirdi¤i anlam›na gelmez. Serbest piyasa ekonomi-si otoriter rejimlerle de uyum gösterebilir.

S›ra Sizde 4

Siyaset bilimcilerin önemli bir ço¤unlu¤u demokratikrejimin istikrar› aç›s›ndan parlâmenter sistemin tercihedilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfllerdi. Bu teze göre bafl-kanl›k sistemi sadece ABD’de de baflar›l› olmufl, uzlafl-ma kültürünün eksik oldu¤u di¤er ülkelerde sistemint›kanmas›na ve askerî darbelere yol açm›flt›r. Hükümet-lerin kolayca kurulmas›na izin veren parlâmenter reji-min sistem d›fl› aray›fllar› da frenleyece¤i, çat›flmalar›yumuflatabilece¤i de söylenmifltir. Bu tez giderek dahafazla siyaset bilimci taraf›ndan sorgulanmaya bafllan-m›flt›r. Zira tek ya da saf bir baflkanl›k ya da parlâmentersistem tipi yoktur. Çok farkl›, ara renkler tafl›yan sistem-ler de söz konusudur. Ayr›ca demokratik rejimin istik-rarl› olup olmamas› etkileyen birçok faktör vard›r. Siya-sal rejim bunlardan sadece biridir.



Aristotle (1948). Politics (yay. haz. E. Baker), Oxford:Clarendon.

Carey, John M. (2006) “Legislative Organization”, The

Oxford Handbook of Political Institutions (der.R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman. Ox-ford), Oxford: University Press.

Donovan, Josephine (2005). Feminist Teori (çev. Ak-su Bora ve di¤erler), ‹stanbul: ‹letiflim.

Dumitrescu Delia ve Anthony Mugan (2010). “Mass Me-dia and Democratic Politics,” Handbook of Poli-

tics -State and Society in Global Perspective,

(der. Kevin T. Leicht ve J. Craig Jenkins), New York:Springer.

Gellner, Ernst (1991). “Nationalism,” The Blackwell

Encyclopedia of Political Science, (der. VernonBogdanor), Oxford: Blackwell.

Giddens Anthony, (1998).Third Way: the Renewal of

Social Democracy Cambridge: Polity.Granados Fransisco, J ve David Knoke (2005). “Organi-

zed Interest Groups and Policy Networks”, The

Handbook of Political Sociology, (der. ThomasJanoski ve di¤erleri, Cambridge), Cambridge: Uni-versity Press,

Heywood, Andrew (1998). Political Ideologies, NewYork, Palgrave.

Heywood Andrew, (2007). Politics, New York: Pal-grave.

Hobbes, Thomas, (1968). Leviathan, (yay. haz. Chris-topher B. Macpherson), London: Penguin.

Hoffmann John ve Paul Graham (2009). Introduction

to Political Theory, London: Longmann Pearson.Huntington, Samuel P. (1957). “Conservatism as an Ideo-

logy,” American Political Science Review, 51, 2,s. 454-473.

‹nsel, Ahmet (2010). Sosyalizm. Esasa, Ufka ve Bugü-

ne Dair, ‹stanbul: BirikimKetll, Donald F (2006). “Public Bureaucracies” The Ox-

ford Handbook of Political Institutions, (der.R.A.W. Rhodes, Sarah Binder, Bert A Rockman), Ox-ford: Oxford University Press.

Mouffe, Chantal (2005). “For an Agonistic public sphe-re,” Radical Democracy, Politics Between Abun-

dance and Back, (Der. Lars Tonder and Lassa Tho-massen, Manchester), Manchester: University Press.

Munck, Gerardo L (2009). Measuring Democracy. A

Bridge Between Scholarship & Politics, Baltimo-re: The Johns Hopkins University Press.

Özipek, Bekir Berat (2004). Muhafazakârl›k. Ak›l,

Toplum, Siyaset, Ankara: Liberte.Özk›r›ml›, Umut (2009). Milliyetçilik Kuramlar›. Elefl-

tirel Bir Bak›fl, Ankara: Do¤u Bat›.Popper, Karl (1945). Open Society and Its Enemies,

vol 1, Plato, London: Routledge and Paul.Przeworski, Adam (1999). “Minimalist Conception of

Democracy: A Defence,” Democracy’s Value, (Der.Ian Shapiro & Casino Hacker Gordon, Cambridge),Cambridge: University Press.

Qualter, Thomas H (1991). “Public Opoinion” The

Blackwell Encyclopedia of Political Science,

(Der. Vernon Bogdanor), Oxford: Blackwell.Schmitter, C. Philippe ve Karl, Tery Lynn (1991). “What

Democracy is and is not,” Journal of Democracy,

2, 3, 1991, Schwartz, Mildred A ve Kay Lawson, (2005). “Political

Parties: Social Bases, Organization, and Environ-ment”, The Handbook of Political Sociology,

(Der. Thomas Janoski ve di¤erleri, Cambridge),Cambridge: University Press.

Stiglitz, Joseph E. (2002). Globalization and Its Dis-

contents, New York: London, Norton.Weber, Max (1947). The Theory of Social and Eco-

nomic Organization, (Çev.: A.M Henderson veTalcott Parsons), New York: Oxford University Press

Weber, Max, (1970). From Max Weber- Essays in So-

ciology, (Der. H.H. Gerth ve C. Wright Mills), Ke-gan Paul, London: Routledge

Yayla, Atilla, (1993). Liberalizm, Ankara: Turhan.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular›n› ve onlarla ilgili kavramlar› ta-n›mlayabilecek,Tarih boyunca toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤in de¤iflen biçimlerini aç›k-layabilecek,Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunda farkl› yaklafl›mlar› özetleye-bilecek,Günümüz toplumlar›nda toplumsal tabakalaflma ve eflitsizli¤e iliflkin yeni tar-t›flmalar› ve kuramlar› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal Tabakalaflma • Toplumsal Eflitsizlik• Sosyal S›n›f • Sosyal Statü• Toplumsal Hareketlilik

• Orta S›n›f• Kültürel Dönüfl • Yaflam Tarz› • Yoksulluk ve Yeni Yoksulluk

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE • TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA • TOPLUMSAL TABAKALAfiMA

KURAMLARI • TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE

TABAKALAfiMADA YEN‹TARTIfiMALAR & KURAMLAR

ToplumsalTabakalaflma veEflitsizlik


G‹R‹fi VE KAVRAMSAL ÇERÇEVESosyolojide toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik kavramlar› toplumda bireyler veyagruplar aras›nda var olan eflitsizlikleri tan›mlamak için kullan›l›r. Genellikle bu eflit-sizliklerin kayna¤› olarak ekonomik gelir ve mülkiyet farkl›l›klar› düflünülürse detoplumsal cinsiyet, yafl, farkl› etnik köken ve inançlarda toplumsal eflitsizliklere ne-den olabilir.

Toplumun üyeleri aras›nda ekonomik, siyasi ve sosyal f›rsatlara eriflim aç›s›n-dan bir farkl›l›k bulunmad›¤›; kimsenin di¤erine göre daha az eflit olmad›¤›; sosyaladaletin tüm bireyler aras›nda tümüyle sa¤land›¤› “eflitlikçi” bir toplum daima eri-flilecek bir hedef olmufltur. Öte yandan en bafl›ndan beri en basit örgütlenmifl olan-dan en geliflmifl örgütlülü¤e sahip toplumlara kadar tüm toplumlarda toplumsaleflitsizli¤in farkl› derece ve türlerine rastlamak mümkündür. Ancak toplumsal taba-kalaflma ve eflitsizlik kavramlar›nda dönüm noktas› 1789 Frans›z Devrimi ve kapi-talist toplumdur. Kapitalizm öncesi toplumlarda eflitsizlikler var olmakla beraberbu eflitsizlikler “do¤al,” “kaç›n›lamaz” ve “mutlak” olarak kabul edilmifltir. Krallarve dinî otoriteler gibi çeflitli egemen güçler bu düflünceyi desteklemektedir. 1789’dailan edilen Fransa ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi’ne göre “‹nsanlar›n eflit do¤du-¤u ve eflit yaflamas›”n›n gerekli oldu¤u belirtilmifltir. Daha önceki egemenlerin önesürdü¤ü dine ve soy sopa dayal› eflitsizliklerin yerine Frans›z Devrimi’nin insanl›-¤a sundu¤u özgürlük, eflitlik ve kardefllik ilkeleri evrenselleflmifl ve kay›ts›z flarts›zeflitlik çok önemli bir insanl›k de¤eri olarak meflruiyet kazanm›flt›r. Modern toplumart›k krallar›n veya dinî otoritelerin yönlendirmesine ba¤l› olmayan, insan›n kendiakl›n› kullanarak kendi kaderi ve gelece¤i üzerine karar verebilece¤i bir toplum-dur. Bu toplumda insanlar aras›ndaki sosyal adaleti sa¤lamak için eflitli¤in olabil-mesi ve bunun için gerekli ekonomik, siyasal, sosyal yap›sal mekanizmalar›n ge-lifltirilmesi gerekmektedir. Eflitsizlikleri ortadan kald›rmak için tüm bireylerin e¤iti-me, ifl gücüne, siyasi yaflama eflit bireyler olarak kat›labilmeleri ve kendilerini sos-yokültürel düzlemde temsil edebilmeleri gereklidir.

Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunu daha iyi anlayabilmek için baz›önemli kavramlar›n iyi aç›klanmas› gereklidir. Bu kavramlardan ilki farkl›laflmad›r.‹nsanlar ve gruplar aras›nda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik, kültürel vesosyal bir çok farkl›l›k bulunmaktad›r. Ancak ne zaman ki egemen de¤er yarg›lar›ve normlara göre bu olas› farkl›l›klar› “normal - anormal”, “iyi - kötü”, “üst - alt”,gibi bir de¤erlendirmeye, s›ralamaya sokmaya veya de¤erlendirmeye bafllar›z iflte

ToplumsalTabakalaflma ve Eflitsizlik

toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik o noktadan sonra bireyin yaflam›na girer vetüm yaflam›n› belirler. S›ralama yap›ld›¤›nda baz› farkl›l›klar daha üst bir de¤er al›r-ken baz›lar› daha alt bir de¤er al›rlar. Örne¤in, toplumda varl›kl› olmak üst bir de-¤er ve olanaklar sa¤larken yoksul olmak alt bir de¤er al›r ve olanaklar› k›s›tlar. E¤i-timli olmak üst bir de¤er alarak toplumda yükselmeye olanak tan›rken e¤itimsizolmak alt bir de¤er al›r ve bireyin toplumda yükselmesini olumsuz etkiler. Belli birgruba, s›n›fa ait olmak daha üst bir de¤er ve imtiyaz getirirken bir baflka bir gru-ba, s›n›fa aidiyet alt bir de¤er ve imtiyazs›zl›k olabilir. Dolay›s›yla toplumda dahaçok yap›sal olarak ortaya ç›kan farkl›l›klar bu anlam sistemi içinde bireyler vegruplar aras›nda çeflitli (ekonomik, siyasal, sosyal, kültürel) eflitsizliklere nedenolabilirler. Sosyolojide, toplumsal eflitsizli¤in sosyal s›n›f, statü ve güçiktidara göretan›mlanmas› ve bunlar›n neden ve sonuçlar›n›n çal›fl›lmas› en temel konulardanbiridir.

Di¤er bir kavram ise imtiyaz kavram›d›r. ‹mtiyaz toplumdaki insanlar›n elde et-mek istedikleri, herkesin tercih edece¤i, özenilen ancak herkesin ulaflamayaca¤›f›rsatlar› anlatmak için kullan›l›r. Ekonomik f›rsatlara ulaflabilen kifliler ayn› zaman-da siyasi ve sosyal güce de ulaflabilir ve bu anlamda imtiyazl› olabilir. Ancak “pres-tij” kavram› toplumda önem verilen ve kültürel ve sosyal olarak anlaml› özellikle-re iflaret etmektedir. ‹nsanlar›n yaflam stilleri, toplumsal konumlar›, liderlik yetene-¤i, unvan, flan, fleref gibi özellikler prestij farkl›l›klar› yaratmaktad›r. Bu anlamdaprestij daha çok subjektif ve de¤erler sistemine ba¤l› bir farkl›l›kt›r. Örne¤in, zen-ginlik bir imtiyaz olabilirken her zaman prestij sa¤lamayabilir (Haralambos ve Hol-born, 2004, s. 1).

Bunlar›n yan› s›ra Güç ve ‹ktidar kavram› da eflitsizli¤in sosyolojik analizindeönemli bir kavramd›r. Güç ve iktidar bireylerin ve gruplar›n kendi iradelerini ve is-teklerini baflkalar›na, onlar›n onaylar› olsun veya olmas›n, dayatabilmeleri anlam›-na gelir.

TAR‹H ‹Ç‹NDE TABAKALAfiMA Toplumsal tabakalaflma insanl›k tarihinin ilk aflamalar›ndan beri farkl› formlardagörülen bir gerçekliktir. Bu anlamda tarihte dört farkl› toplumsal tabakalaflma sis-teminden bahsetmek mümkündür:

• Kölelik sistemi • Kast sistemi • Feodalitede görülen toprak mülkiyetine dayal› sistem • Sosyal s›n›flar

Kölelik Sistemi Kölelik, bir insan›n di¤er insan üzerindeki mülkiyet hakk›n› tan›mlayan en afl›r›eflitsizlik olarak kabul edilir. ‹nsanl›¤›n yerleflik düzene geçmesi ve özellikle insaneme¤ine dayal› tar›m topluluklar›n›n geliflmesi ile bafllayan tarihsel süreçte ortayaç›km›flt›r. Kölelik daha çok do¤ufltan belirlenen ve babadan o¤ula geçen bir statü-dür. Ancak tar›m›n temel üretim oldu¤u bu toplumlarda savaflta kaybeden taraftanolan kiflilerde kölelefltirilerek tar›m ifllerinde ve askerî görevlerde kullan›l›rlar. Butoplumda insanlar ya köle olarak ya da köle sahibi olarak do¤ar.

Aristo’nun belirtti¤i gibi kölelerin de köle sahibi olanlar›n da bu konumlar›n›n“olmas› gerekti¤i gibi oldu¤u” düflünülür. Tar›m iflinin yorucu ve hor görülen bir iflbiçimi olarak köleler taraf›ndan yap›lmas› normal karfl›lan›r. Köle sahipleri ise yö-neticilik, sanat ve kültürel etkinlikler gibi daha zor ve toplumda daha ‘üst’ görülen


görevleri yerine getirmektedir. Buradan görülebilece¤i gibi “beden ifli” ile “beyinifli”nin toplumlarda farkl› de¤erlendirilmeleri konusu çok eskilere dayan›r. Kölelikçok kat› kurallar› olan bir sistemdir. Burada önemli bir farkl›l›¤a da de¤inirsek es-ki Yunan’da güvenilir ve ak›ll› oldu¤u görülen kölelere bazen kâhyal›k gibi görev-ler verildi¤i, baz› kölelerin de sadakatlerini ispat ederlerse serbest b›rak›ld›klar› gö-rülse de Güney Amerika’da var olan kölelik bundan çok daha kat›d›r.

Kast Sistemi Kast Orta Ça¤’da, özellikle Hindistan’da geçerli olan ve Hindu felsefesi, din, töre,gelenek ve mesleki ayr›mlara dayal› bir tabakalaflma biçimidir. Kast Hindistan’danbaflka tüm Uzak Do¤u toplumlar›nda da görülebilen ve Asya’n›n kolonileflmesi s›-ras›nda ‹spanyol gemicilerin bu toplumsal kuruma verdikleri isimdir. ‹spanyol-ca’da Kast “tür” veya “akraba grubu” anlam›na gelir. Di¤er taraftan, Hindistan’daSanskrit dilinde Kast kelimesinin karfl›l›¤› “varna”d›r ve “renk” anlam›na gelir.

Hindu toplumu dört temel Varna grubuna ayr›lm›flt›r: Brahmin (din adamlar›),Kashtriya (askerler), Vaishya (tüccarlar) ve Shudra (iflçiler). Buradan görülece¤i gi-bi Varna sistemi din ve geleneklerin yan› s›ra toplumda bir ifl bölümü ve meslek bö-lünmesine de dayan›r. Her Varna grubuna üyelik do¤ufltan kazan›lan, kal›tsal birstatüdür ve ortak bir soy ve bir atadan gelir. Kast konusunda çeflitli tan›mlar mev-cuttur. M.N. Srinivas, kast sistemini, herbir kast grubunun kendi içinde alt kastlarabölünerek toplumu kesitlere ay›ran bir mekanizma olarak görür. Bailey’e göre kastüyelerinin ortak bir meslek, sosyal ve dinsel yaflam ve ortak kültürü takip etmelerigerekir. Bu da toplumda çok kat› bir hiyerarfli ve parçalanm›fll›k yarat›r. Kast üyele-rinin ba¤l› bulunduklar› Kast grubunu de¤ifltirmelerine olanak yoktur. Ancak Hin-du inan›fllar›na göre insanlar bu yaflamlar›nda ait olduklar› kast grubunun görevle-rini yerine getirdi ve kurallara harfiyen uydu ise ikinci defa dünyaya geldiklerindebir üst kast üyesi olarak do¤ar ve bu flekilde ödüllendirilebilirler. Bu dört kast gru-bundan baflka birde herhangi bir kast üyesi olamayan kastd›fl› (dokunulamayan)gruplar vard›r. Bu gruplar toplumda hayvan bak›c›l›¤› ve temiz olmad›¤› kabul edi-len iflleri yaparlar. Kast üyelerinin, özellikler Brahmin olanlar›n, kastd›fl› gruptan bi-risinin sundu¤u bir hizmeti kullanmas› veya temas etmesi yasakt›r. Bu flekilde birtemas olursa kast üyelerinin ar›nma töreninden geçmeleri gerekir.

1436. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma ve Efli ts iz l ik

Resim 6.1

Steven Spielberg’inyönetmenli¤iniyapt›¤› ve konusuyaflanm›fl gerçek birolaya dayanan1997 tarihliAmistad filmi1839 y›l›nda siyahiköleleri tafl›yanayn› adl› gemidekölelerin ç›kard›¤›isyan sonras›yaflananlar konuedilir.

Feodalitede Görülen Toprak Mülkiyetine Dayal› Sistem Feodalite’de topraklar kral taraf›ndan soylular aras›nda da¤›t›l›r. Bu topraklar›n bü-yüklü¤ü ve kullan›m haklar› yasal olarak tan›mlan›r. Her toprak parças› yasal hakve görevleri, yetkileri ve yükümlülükleri ile birlikte bir soyluya verilir. Bu toprakda soylu derebeyi taraf›ndan üzerinde yaflamakta olan serf aileleri aras›nda topra-¤›n ekilmesi amac› ile da¤›t›l›r. Bu sistem 9. yüzy›ldan 14 - 15. yüzy›la kadar bu fle-kilde devam eder. Ancak 15. yüzy›ldan sonra feodalite çeflitli faktörlere ba¤l› ola-rak çözülmeye bafllar ve 18. yüzy›ldan sonra Kapitalizme geçifl ile beraber bu sis-tem sona erer. Bu sistem içinde üç temel grup; soylular, serfler ve din adamlar›d›r.

Soylular bu toprak parças› üzerindeki üretimden, vergileri toplamaktan ve ge-rekti¤inde kral›n hizmetine sunacaklar› bir ordu yetifltirmekten sorumludur. Serflerise toprakta çal›fl›p vergilerini ürün olarak vermek ve askerlik görevlerini yerinegetirmekle sorumludur. Öte yandan soylular serflerin do¤um, ölüm, pazar yeri gi-bi sosyal gereksinimlerini karfl›lamak ve bir kurakl›k durumunda aç b›rakmamak-tan sorumludur. Serfler ise kendi yaflamlar›n› sürdürebilmek için soylulardan üze-rinde üretim yapabilecekleri bir toprak parças›n› alabilmek hakk›na sahiptir.

Feodal sistem, kral - soylular - serfler aras›ndaki “karfl›l›kl› haklar ve sorumluluklara” da-yanan bir sistemdir.

Sosyal S›n›flarSosyal s›n›flar di¤er tüm toplumsal tabakalaflma sistemlerinden farkl› olarak kiflininiçine do¤du¤u mevkii/statüyü de¤ifltirebilme özelli¤ine sahip oldu¤u, bunu dakendi yetenekleri ve kazan›mlar› ile yapabilece¤i için de¤iflime ve dinamizme enaç›k sistem olarak tan›mlan›r.

Sosyal s›n›f›, ekonomik kaynaklara ayn› uzakl›kta veya yak›nl›kta olan, üyeleri-nin siyasi güç ve iktidara eriflebilirli¤i, toplumsal yaflam tarzlar› ve tercihlerinin bir-birine benzedi¤i, büyük bir topluluk kesiti olarak tan›mlayabiliriz.

Sosyal s›n›f kavram› sosyolojik çal›flmalarda çok çeflitli kuramlarla aç›klanmak-tad›r. Bu kuramlara altta de¤inece¤iz. Öte yandan sosyal s›n›f sisteminin di¤er sis-temlerden baz› farklar› vard›r (Giddens, 2001: 282). Bunlar:

1. Sosyal s›n›flar herhangi bir kanunla veya dinsel bir aç›klama ile yap›lanmaz.Sosyal bir s›n›fa ait olma durumu aileden miras al›nan ve yasal veya geleneksel birtemele oturmaz. Farkl› s›n›flar aras› evlilik daha yayg›n ve herhangi bir resmî veyadinî k›s›tlanma yoktur.

2. Bir kiflinin sosyal s›n›f›, yine içine do¤ulan konum önemli olmakla beraber,bir ölçüde de “kazan›lm›fl” bir konum olmaya izin verir. Tabakalar aras› yukar› veafla¤›, dikey ve yatay toplumsal hareketlilik olas›l›¤› vard›r.

3. Sosyal s›n›f kifliler aras›nda özellikle maddi kaynaklar›n mülkiyeti ve kontro-lü gibi ekonomik temelli farkl›l›klara dayan›r. Ancak di¤er sistemlerde unvan, say-g›nl›k, geleneksel ve kültürel kurallar gibi ekonomik olmayan farkl›l›klar dahaönemlidir.

4. Sosyal s›n›flar daha çok formal iliflkiler içinde belirlenir. Örne¤in, çal›flmayaflam›nda kifliler aras›nda ald›klar› ücret, çal›flma flartlar›, bilgi ve becerileri,meslekleri aç›s›ndan farkl›l›klar vard›r. Buradan anlafl›laca¤› gibi çeflitli aç›kla-malar olmakla beraber, sosyal s›n›flar daha çok “modern” ve sanayileflmifl top-lumlarda ortaya ç›kt›¤› kabul edilen bir eflitsizlik biçimidir. Di¤er toplumsal ta-bakalaflma biçimlerinde ise eflitsizlikler daha çok bireyler aras› hak ve görev ilifl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kilerine dayan›r (soylular ve serfler, veya köleler ve efendiler veya üst alt kast-lara ait olan kifliler aras›ndaki gibi).

Sanayileflmifl ve ekonomik olarak geliflmifl toplumlarda genellikle üç sosyal s›-n›ftan söz etmek mümkündür: Üst S›n›f - gayrimenkul ve menkul sahipli¤i, iflve-ren, sanayici veya üst düzey yönetici konumunda toplumda kaynaklara sahip ve-ya kontrol edebilen grup; Orta S›n›f - beyaz yakal›, masa bafl› ifl yapan konumun-da çal›flanlar, profesyonel mesleklere sahip olanlar, devlet görevlileri; Alt S›n›f -mavi yakal›, genellikle imalatta çal›flan iflçiler, el eme¤i ile çal›flanlar, devlet göre-vinde daha alt ücretli ifllerde çal›flanlar. Bunlardan baflka sanayileflmekte olan vetar›m sektörünün hâlen güçlü oldu¤u toplumlarda birde köylülerden bahsetmekgerekmektedir. Do¤al olarak köylülü¤ün de kendi içinde toprak sahibi olup ol-mama, sahip oldu¤u topra¤›n büyüklü¤ü, iflledi¤i ürün, pazarla bütünleflmifl olupolmama, bölgesel farkl›l›k gibi birçok nedene ba¤l› olarak kendi içinde farkl›lafl-t›¤›n› da göz önünde bulundurmak gereklidir. Türkiye’de sanayileflme sürecindeh›zla geliflmekte olan toplumlardan olup köylülükle geçinen kitleler giderek azal-makta ve kentlere büyük oranlarda göçle beraber köyler boflalmaktad›r. Ancakhâlen nüfusun % 25’i köylerde yaflamakta ve köy hem kentsel yaflam biçimlerini,tercihleri, yaflam stratejilerini ve hem de de¤erleri, kültürel dönüflümleri büyük öl-çüde etkilemektedir.

Türkiye’de s›n›flarla ilgili olarak daha ayr›nt›l› bilgi için Korkut Boratav’›n ‹stanbul veAnadolu’dan S›n›f Profilleri (‹stanbul:Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, 1995, [Üçüncü bask›2009]) kitab›n› okuyabilirsiniz.

‹nsanl›k tarihi içinde kaç tabakalaflma sistemi sayabilirsiniz?

TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARIKarl Marx (1818-1883) ve Max Weber (1864-1920) eflitsizlik üzerine birbirlerininyazd›klar›ndan etkilenmifller ancak kendi epistemolojik ve mant›ksal çerçeveleriiçinde çok farkl› sonuçlara ulaflm›fllard›r. Daha sonra 1950’de Amerika BirleflikDevletleri’nde ilk kez akademik sosyoloji içinde flekillenen Yap›sal- ‹fllevselci okulve Çat›flma okulu içinde daha farkl› ele al›nm›flt›r. 1980 sonras›nda ki eflitsizlik tar-t›flmalar›nda ise “sosyal s›n›f” kavram›n›n toplumdaki geliflmeleri, de¤iflmeyi ve or-taya ç›kan yeni eflitsizlikleri anlamak için yeterli bir kavram olmad›¤› kuvvetle id-dia edilmifltir. Art›k toplumlarda toplumsal cinsiyet, etnik köken, ›rk, tüketim fark-l›l›klar› gibi farkl›l›klar›n, salt ekonomik analize dayal› sosyal s›n›f farkl›l›¤›n›n önü-ne geçti¤i düflüncesi önem kazanm›fl ve eflitsizli¤e tüketim farkl›l›klar›, tercihler,yaflam biçimleri üzerinden yap›lan tart›flmalar damgas›n› vurmufltur.

Karl Marx Almanya’da do¤up yaflam›n›n büyük bölümünü ‹ngiltere’de geçirmesi Marx’› ‹ngi-liz sanayileflmesini ve iflçi s›n›f›n›n do¤uflunu izleme flans› verilmifltir. Marx ayn› za-manda o dönem ‹ngiltere, Fransa ve Almanya’da ekonomik geliflmelere paralelolarak yaflanan, liberalleflme ve bireysel özgürlük gibi konular› çözmeye çal›flan si-yasi hareketler ve dönüflümlerin ço¤unun içinde bizzat yer alm›flt›r. Bu deneyim-lerine ba¤l› olarak Marx, çal›flmalar›nda ‘sosyal s›n›flar’ ve ‘toplumsal eflitsizlik’kavramlar›n› kuramlar›n›n bel kemi¤i olarak kullanm›flt›r. Öte yandan Marx’›n sos-yal s›n›flar üzerinde yazd›¤› bir eser veya bölüm yoktur. En büyük eseri olan Ka-pital’in (Das Capital) üçüncü cildi üzerinde çal›fl›rken “Sosyal s›n›f nas›l oluflur?”


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bafll›¤› at›ld›ktan sonra, eserin geri kalan k›sm› tamamlanamadan hayata veda et-mifltir (Marx, 1974). Dolay›s›yla sosyal s›n›f kavram›n› nas›l anlad›¤›, tüm eserleri-nin okunmas› ve incelenmesinden ortaya ç›kar›lan bir analize dayal›d›r. Bu da çe-flitli analistler aras›nda tart›flmaya yol açabilmektedir (Giddens, 2001: 284).

Marx’a göre eflitsizlik toplumda birbiriyle z›t ve çeliflkili ç›karlara sahip iki sos-yal s›n›f aras›ndaki kutuplaflmaya dayal› olarak oluflur. Öte yandan, Marx’a göre s›-n›f eflitsizli¤inin oluflmas› toplumdaki s›n›flar mücadelesi içinde anlafl›lmal›d›r. Ay-r›ca s›n›flar kendi ç›karlar› için di¤er s›n›flara karfl› mücadele verirken tarihi olufl-turan tarihsel aktörlerdir. Marx’a göre sosyal s›n›flar basitçe gelir farkl›l›klar›na,meslek gruplar›na, veya prestij farkl›laflmas›na göre tan›mlanmazlar. Tabakalaflmayaz›n›nda s›k kullan›lan “üst s›n›f”, “orta s›n›f” ve “alt s›n›f” kavramlar› Marx’›n s›-n›f tan›m› d›fl›ndad›r. Bu tür tan›mlar sadece bir tür kategorilefltirmedir. HâlbukiMarx’›n tan›mlad›¤› sosyal s›n›flar sosyal ve ekonomik yap›da ifl bölümündeki eflit-sizliklere dayal› oluflan gerçek s›n›flard›r. Marx “gerçek s›n›flar” derken her s›n›f›nkendi flartlar›nda bizzat yaflad›¤› deneyimleri kastetmektedir. Tarihsel süreçte s›n›fç›karlar› mücadelesi içinde oluflan s›n›flar bir yandan da kendi tarihlerini yazmak-ta ve kendi deneyimlerini yaflamaktad›rlar. Bu deneyimler sayesinde s›n›flar s›n›fçeliflkisini yaflarlar (Marx, 1974).

Sosyal s›n›flar›n yap›sal temelini mülkiyet iliflkileri oluflturur. Mülkiyet iliflkile-ri içinde üretim araçlar›n›n mülkiyetini ve kontrolünü elinde tutan ancak üreticiolmayan s›n›f giderek birikimini art›r›r ve zenginleflirken üretim araçlar›n›n mülki-yetinden d›fllanan ancak üretici olan s›n›f sürekli kaybeden ve ancak geçimini sa¤-layabilen bir durumda kalmaktad›r. Marx bir üretim tarz› içindeki sosyal s›n›flar› ta-n›mlamak için üç boyutun gerekli oldu¤u söyler. Ekonomik alt yap›, yasal, hukuk-sal üst yap› ve s›n›f bilinci. Bu üç düzey birbirleri ile diyalektik bir iliflki içindedir.

Üretim iliflkileri kavram› ise üretim sürecindeki ifl bölümüne dayal› olarak yara-t›c› olan ve de¤er üreten s›n›f ile de¤erin üretimine katk› yapmayan, üretmeyen an-cak üretilen de¤ere el koyan s›n›f› tan›mlar. Tarih boyunca tüm toplumsal aflama-larda üretimdeki ifl bölümüne göre üreten ve üretmeyen iki temel s›n›f vard›r. Ta-rihteki aflamalarda temel s›n›flar köle - efendi, soylu toprak sahibi - serf, sermayesahibi burjuva - emek gücünü oluflturan proletaryad›r. Üretim iliflkilerinin ve üre-tim araçlar› sahipli¤inin birbirleri ile olan bütünlü¤ü o tarihsel aflamadaki üretimtarz›n› belirler. Bu iki kavram›n birbirleri ile olan çeliflkisi ise toplumlardaki dönü-flümü belirleyen temel unsurdur. Ne zaman ki toplumda var olan üretim iliflkileriüretim araçlar›n›n geliflmesine engel olur o zaman üretim iliflkilerinin çözülüp ye-ni bir üretim tarz›na geçifl gerçekleflir (Marx, 1974).

Max WeberMarx gibi Weber’de Almanya’da do¤mufl, Almanya’daki güçlü Bismark döneminigörmüfl ve Almanya tam kendi sanayileflme hamlelerini gerçeklefltirirken izlemekflans›n› bulmufltur. Ancak Almanya’da sanayileflmeye karfl› ç›kan güçlü toprak sa-hiplerine karfl›n, sanayileflme devletin sanayicilere verdi¤i destek ile gerçekleflmifl-tir. Weber’in tabakalaflma konusundaki görüflleri de bu nedenle ekonomik temelide¤il üst yap›n›n etkisini, yani siyasi erkin belirleyici gücünü vurgular. Asl›ndakendinden önce Marx’›n yapt›¤› analizin etkisinde kalsa da her iki düflünürün ana-lize bafllama öncüleri çok farkl› oldu¤undan, Weber’in kuram› Marx’dan çok fark-l› ve kendi yaflad›¤› deneyimleri daha iyi yans›t›r flekilde biçimlenmifltir.

Weber’le Marx aras›nda iki temel fark vard›r. Birincisi, Weber’de sosyal s›n›fla-r›n ço¤unlukla ekonomik temeller üzerinden belirlendi¤ini kabul etmekle beraber,


Mülkiyet iliflkileri: S›n›flar›nyaflamlar› sürdürmeleri içinüretim yapabilmelerinisa¤layan üretim araçlar›n›nsahipli¤i ve kontrolüne olanyak›nl›k ve uzakl›¤› belirtir.

Üretim araçlar›: Sanayiöncesinde toprak vetopra¤›n ifllenmesi içinkullan›lan aletler, kapitalistsanayileflme sonras›nda isetopra¤a ilaveten,fabrikalara, makineleresahip olan sermaye ve busermayenin kontrolünde olanemektir.

ekonomik faktörlerin sadece üretim araçlar›na uzakl›k üzerinden de¤il, vas›fl›l›kderecesi, kifliler aras›ndaki bilgi beceri farkl›laflmas› gibi çok çeflitli faktörlere görede belirlendi¤ini söylemektedir. ‹kincisi ise Weber sosyal s›n›flar› tabakalaflman›nsadece bir boyutu olarak görür. Dolay›s›yla Weber’in toplumsal tabakalaflma kura-m› üç boyut üzerinden tan›mlanmaktad›r (Bendix ve Lipset,1967; Gerth veMills,1948). Bunlar sosyal s›n›f, statü ve politik partidir (Kalayc›o¤lu, 2002: 300).Kuramsal olarak bu üç boyut birbirinden ba¤›ms›z olarak belirlenir. Zengin olmakotomatik olarak kifliye yüksek statü veya iktidar konumu sa¤lamaz.

Öte yandan Weber’in tabakalaflma kuram›nda önemli olan üç kavram önemlidir:1. ‹ktidar-Güç; 2. Egemen ve üstün olma; 3. Toplumsal eylem. Güç bir grubun veyakiflinin iradesini di¤er kifli ve gruplara ra¤men gerçeklefltirebilmesi olarak tan›mlan›r.Gücün meflru olarak siyasi alanda kullan›m› otoriteyi oluflturur ve egemenli¤i sa¤lar.Toplumsal eylem ise bir konuda benzer düflünen kiflilerin beraber bir eylem ortayakoymalar›d›r. Bu üç kavram tabakalaflman›n üç boyutunun tan›m›nda kullan›lacak-t›r. Örne¤in, statü gruplar› toplumsal eylemin içinde olabilecekler, politik partiyeüyelik egemenlik ve güç getirebilecektir. Marx’tan çok farkl› olarak Weber’de s›n›faait olma bir güç veya siyasi egemenlik sa¤lamaz. Ancak bazen s›n›f partileri veya sta-tü partileri olabilir. Bu durumda gücün bir s›n›f taraf›ndan kullan›m› olas› olur.

Sosyal S›n›f Weber’in sosyal s›n›f tan›m›n›n üç önemli özelli¤i vard›r:

1. Ekonomik ç›karlara ve zenginli¤e ba¤l›d›r.2. Sadece mal ve eme¤in karfl›l›kl› de¤ifliminin yer ald›¤› pazar iliflkileri içinde

tan›mlan›r.3. Bireylerin yaflam f›rsatlar›n› (life chances) belirler. Weber’e göre, s›n›f konu-

mu bireylerin piyasadaki ekonomik konumudur. Bireylerin s›n›f konumu biranlamda yaflam f›rsatlar›n› belirler.

Mülkiyete sahip olmak temel s›n›f farkl›l›¤›d›r. Mülkiyet ve mal sahiplerinineme¤e sahip olanlara göre aç›k bir imtiyaz fark› vard›r. ‹ki tür mal sahibi vard›r: 1.Gayrimenkul sahipli¤i, rantiyer olmak ve sahip oldu¤u toprak veya gayrimenkulünkiras›na sahip olmak. 2. Müteflebbis olmak ve ticari yat›r›m sermayesine sahip ola-rak bu yat›r›mlar›n kar›ndan yararlanmak. Her iki mülkiyet sahipli¤i de mülkü pa-raya dönüfltürerek imtiyaz ve üstünlük sa¤layabilecek güce sahiptir.

‹fl gücü pazar›na sa¤lad›klar› hizmet ile dâhil olan iflçiler mülk sahibi de¤ildir,sa¤lad›klar› hizmet karfl›l›¤›nda ücret kazan›mlar› vard›r. ‹flçiler vas›fl›, yar›-vas›fl›,vas›fs›z olarak hizmet sunarlar ancak bu gruplar aras›nda imtiyaz fark› vard›r. Üc-retleri hizmetlerin de¤erine göre farkl› olur. Her iki grubun kazan›mlar›na göre ya-flam standartlar› ve yaflam f›rsatlar› farkl›d›r. Ayr›ca her iki grubun sadece birbirle-rine karfl› de¤il kendi içlerinde de farkl›l›klar› vard›r. Örne¤in, mal sahibi olan grupkendi içinde sahibi oldu¤u mal›n kullan›m ve de¤iflim de¤erine göre daha üst im-tiyazl› veya alt imtiyazl› gruplara ayr›l›rken iflçilerde sunduklar› hizmetin vas›f dü-zeyine ve ücretlerine göre daha üst veya alt imtiyaz gruplar›na ayr›l›r. Hizmet su-nanlar mal sahiplerine göre daha az imtiyazl› yaflam f›rsatlar›na sahip olsalar da hergrup kendi içinde daha üst veya daha alt imtiyazl› ve ayr›cal›kl› gruplara ayr›l›r.Weber’in bu görüflü, Marx’›n birbirine z›t ve aralar›nda s›n›f çeliflkisi bulunan iki te-mel s›n›f anlay›fl›ndan farkl› olarak çoklu s›n›f anlay›fl›n› temsil eder. Bu anlamdas›n›f de¤iflkendir ve s›n›f çeliflkisi yaratacak bir aidiyet içermez (Weber, 1947).


Sosyal StatüWeber’in bu kavram› toplumda flan, fleref, unvan gibi prestij faktörlerine göre ya-p›lan ayr›flmaya karfl›l›k tan›mlanm›flt›r. Toplumlarda var olan kültürel kodlara gö-re baz› sosyal konumlara verilen de¤er ve tan›ma di¤er konumlardan üstündür.Örne¤in, e¤itimli olmak üst bir de¤er iken e¤itimsizlik alt bir de¤erdir. Buna göree¤itimli olan›n toplumsal statüsü ve prestiji di¤erine göre daha üstündür. Toplum-da dili kullanma, giyinme, davranma veya belli bir gruba ait olma gibi birçok sta-tü konumu olabilir. Var olan dilin kullan›lan fliveleri aras›nda bir prestij farkl›l›¤›olabilir. Örne¤in; Türkiye’de ‹stanbul flivesi, ‹ngiltere’de Oxford flivesi ile konufl-mak üst bir statü kriteridir. Toplumlarda meslekler aras›nda da mesleklere verilende¤erler aras›ndaki farklara dayal› olarak statü farkl›l›¤› belirlenir. Günümüzde ençok tüketim normlar›na ba¤l› olarak bu tür statü farkl›l›klar› yaflanmaktad›r. Yaflamtarzlar› ve kültürel farkl›l›klara atfedilen de¤erlere göre statü farklar› ortaya ç›k-maktad›r. Öte yandan Weber’de önemli bir nokta zenginlik veya mülkiyet her za-man yüksek statü sa¤layacak diye bir kuralda yoktur. Zira statü kuramsal olarakzenginlik veya ekonomik yaflam f›rsatlar›ndan ba¤›ms›z belirlenir.

Weber’de sosyal s›n›f objektif kriterlere göre ve ekonomik düzlemde belirlenir-ken sosyal statü subjektif kriterlere göre ve sosyal düzlemde ve tüketim içinde be-lirlenir. Sosyal s›n›f kifliye aidiyet sa¤lamaz iken kiflinin kendi statü grubuna aidi-yeti beklenir. Sosyal s›n›flar toplumsal bir hareketin temelini oluflturamazken sta-tüye ba¤l› toplumsal hareketler oluflabilir. Örne¤in, tüketiciler statü grubu olarakartan fiyatlara karfl› ç›karlar (Weber, 1947).

Parti Weber’de parti siyasi erke ve otorite konumlar›na yak›nl›k ve uzakl›¤› belirler. Yi-ne s›n›ftan ba¤›ms›z bir boyuttur. Toplumda herkesin bir partiye üye olmas› düflü-nülmedi¤inden bu boyut sadece parti üyesi olanlar› kapsar. Bir partiye veya sen-dikaya, derne¤e üye olmak üye olan kiflilere toplu olarak baz› ayr›cal›klar sa¤lar.En az›ndan bu kifliler karar mekanizmalar›na daha yak›nd›rlar ve al›nan kararlar›kendi ç›karlar› için etkileme flans›na sahiptir.


Resim 6.2

‹fl gücü pazar›nasa¤lad›klar› hizmetile dâhil olan iflçilermülk sahibide¤ildir,sa¤lad›klar› hizmetkarfl›l›¤›nda ücretkazan›mlar›vard›r. Ücretlerihizmetlerinde¤erine göre farkl›olur.

Weber’in parti boyutu da bugün siyasi yönetimlerde “çok sesli demokrasi” kav-ram› ile anlat›lmak istenen ve toplumda ortak ç›kar, deneyim ve ilgi alanlar› olan ki-flilere seslerini duyurabilecekleri bir platform olabilme ayr›cal›¤›n› sa¤lad›¤› için çokkullan›lan bir kavramd›r. Dolay›s›yla bu tür bir parti, sendika veya dernek üyesi ola-mama daha az siyasi ayr›cal›k anlam›na gelmektedir (Kalayc›o¤lu, 2002: 301).

Marksist ve Weberyan S›n›f görüfllerini karfl›laflt›r›n›z.

Yap›sal-‹fllevselci Okul-T. Parsons, K. Davis ve W.E. MooreEflitsizli¤i anlatmak için toplumsal tabakalaflma kavram›n› kullanan ifllevselci oku-la göre toplum aynen jeolojide oldu¤u gibi farkl› katmanlara ayr›lm›flt›r. Ancak bukatmanlar birbirleri ile etkileflime geçen insan katmanlar›d›r. Tabakalaflma görüflüeflitsizli¤i tarihsel ba¤lam›ndan ba¤›ms›z sadece var olan toplumdaki bir farkl›lafl-ma olarak görür. Bu yüzden tabakalaflma Marx’taki gibi dönüflüme neden olmaz.Dinamik de¤il statik bir bak›fl aç›s› söz konusudur. Ayr›ca tabakalaflma gelir, e¤i-tim, prestij ve statü gibi kavramlar› kullanarak alt s›n›ftan üst s›n›fa kadar toplumubaz› katmanlara ay›r›r.

‹fllevselci okulun toplum analizi toplumun gereksinimleri kavram›ndan bafl-lar. Toplumun gereksinimlerine göre de toplumdaki ifllevler belirlenir. ‹fllevselciokula göre toplumsal tabakalaflma, “toplumun gereksinimleri ile belirlenen ifllevleraras›ndaki uyum ve bireylerin belirlenen ifllevler aras›nda kendi yetenekleri ve e¤i-timlerine uygun olarak da¤›t›lmas›” sürecinde oluflur. Yap›sal ifllevselci okul toplu-mu analiz ederken “bütünü oluflturan parçalard›r” mant›¤› ile hareket etti¤i için buifllevlerin yerine getirilmesi ve gereksinimler aras›ndaki uyum çok önemlidir vetoplumda düzeni sa¤lar. Bu mant›¤a ba¤l› olarak toplumsal tabaklaflma toplumdaeflitsizlik de¤il “do¤al” ve “kaç›n›lmaz” olarak ele al›nmas› gerekli bir farkl›laflmaortaya ç›kar›r. Bu farkl›l›k toplum için olumlu ve gereklidir. Bu farkl›laflma sayesin-de toplumda gerekli ifllevler liyakat’a (meritokrasi) dayal› bir biçimde yerine geti-rilir ve toplumda istikrar ile düzen sa¤lan›r.

Davis ve Moore’a (1945) göre:• Toplumlarda gereksinimlerin sa¤lanabilmesi, iflleyiflin düzenli olabilmesi

için her türlü bilgi, beceri, vas›f ve yetene¤e gereksinim vard›r. Tüm parça-lar bütünü tamamlamak için gereklidir.

• Ancak toplumdaki baz› ifllevler di¤erlerinden daha önemlidir. Önemi yük-sek olan bu ifllevler ya toplumun sürdürülebilmesi için büyük önem tafl›rlarya da gereksinim duyduklar› bilgi, beceri, vas›f düzeyleri yüksektir ve bubilgi becerilere sahip olabilen kifli say›s› azd›r. Dolay›s›yla tüm bilgi ve be-ceriler toplumun ifllevsel önceliklerine göre bir s›ralamaya tabi tutulur. Böy-lece ortaya en üstten en alta kadar toplumdaki ifllevleri ve karfl›l›¤›nda bek-lenen becerileri s›ralayan bir sistem ç›kar.

• Toplumda herkesin farkl› yetenekleri bulunur. Ancak toplumun ortaya ç›-kan bu ifllevsel öncelikler s›ralamas›na göre bu yeteneklerin öncelikle bire¤itimden geçerek bilgi, beceri ve vas›f niteli¤ine dönüflmesi gereklidir. Bu-na liyakat sistemi denir.

• E¤itim ise kifli için bir anlamda uzun süreli ve masrafl› bir “fedakârl›k” anla-m›na gelir.

• Buna ba¤l› olarak kifliler bu uzun ve masrafl› e¤itime ve fedakârl›¤a ancakbu konumlara daha yüksek ödüller verilirse hevesli olabilirler. Bu masraf vefedakârl›¤› yapabilme durumuna göre kifliler toplumun kendilerine sa¤lad›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Toplumun gereksinimleri: Otoplumdaki ekonomik,teknolojik, siyasi, sosyal vekültürel geliflme düzeyineba¤l› olarak verili birzamanda, toplumun devam›ve düzenin sa¤lanmas› içingerekli olan ifllevlerdir.

¤› f›rsatlardan ne kadar yararlanabileceklerine karar verirler. Sonunda herbirey kendi karar› ve gerekli e¤itimi gerçeklefltirdi¤i ölçüde toplumda birkonuma sahip olur. Örne¤in, lise mezunu olmak ile üniversiteye gitmek ara-s›nda herkesin raz› olamayaca¤› veya karfl›layamayaca¤› çok uzun, pahal› vefarkl› yetenekler isteyen bir farkl›l›k varsa bireyler kendi durumlar›na görekarar vererek bu e¤itime devam eder. Ancak sonunda toplumda o e¤itiminsa¤layabilece¤i konuma ve bu konuma verilen ödüle raz› olurlar.

• Bu yüzden toplumlarda her toplumsal konumun e¤itim ve bilgi, beceri ge-reksinimine göre ve gerekli fedakârl›k ölçüsünde ödüller belirlenece¤i içintoplumda eflit olamayacak olan bir ödüllendirme sistemi olmak zorundad›r.

• Bu ödüllendirme sistemi üzerinde toplumun de¤erler sisteminde oluflmufl -herkesin farkl› oldu¤u ve herkesin ayn› ifli yapamayaca¤› üzerine- bir uzlafl-ma (value consensus) vard›r ve bu durum eflitsizlik olarak de¤il farkl›l›k ve-ya ifllevsel bir tabakalaflma olarak alg›lan›r. Bu durum bireylerde konumla-r›na yönelik bir çeliflki, memnuniyetsizlik duygusu de¤il tam tersine bir bü-tünün parças› olma, topluma yararl› olma, toplumun devam›n› ve bütünlü-¤ünü sa¤lama gibi duygular yarat›r.

Dolay›s›yla Davis ve Moore toplumsal tabakalaflman›n bu anlamda olumlu kat-k›lar› oldu¤unu öne sürer. Onlar için toplumsal tabakalaflma, toplumlar›n devam›ve yeni konumlar›n gereklerini yerine getirecek ama toplumlarda az bulunan ye-tenekli kiflilerin bu görevleri kabul edebilmesi için gerekli ve kaç›n›lmazd›r. E¤ertoplumlarda kilit konumunda olan ve büyük sorumluluk isteyen görevleri doldu-racak do¤ru insanlar› özendirecek bir ödül mekanizmas› yoksa o toplumlarda is-tikrar ve sa¤l›kl› bir toplumsal düzen sürdürülmesi olanakl› de¤ildir. Bu tart›flmaTürkiye’de ücret ve maafllar aras›ndaki dengesizlik tart›flmalar›n› veya “ifle göreadam de¤il, adama göre ifl” uygulamas› elefltirilerini akla getirmektedir. Ayr›ca bukurama göre kifliye e¤itim verilmeli ve bu kiflinin de fedakârl›¤›n›n karfl›l›¤›n› al-mas› sa¤lanmal›d›r. Yine bu önerme Türkiye için özellikle üniversiteyi bitirip iflsizkalan gençler örne¤ini hat›rlatmaktad›r.

Davis ve Moore’un bu yaklafl›mlar› baz› yönleri ile elefltiriye aç›kt›r. Örne¤in;toplumda baz› konumlar›n di¤erlerinden önemli oldu¤u fikrine, bu önem s›ras›n›nobjektif olarak yap›lamayaca¤› nedeni ile karfl› ç›k›lmaktad›r. Ayr›ca, toplumdaönemli konumlara uygun kifli say›s›n›n az oldu¤u düflüncesine de belki daha faz-la say›da yetenekli kifli var ama ellerine f›rsat geçmedi¤i için ortaya ç›kam›yorlardiyerek karfl›l›k verilmektedir (Kalayc›o¤lu, 2002:310).

E. O. Wright Yeni say›labilecek tart›flmalardan olan 1980 sonras› daha çok önem kazanan birbaflka görüfl ise E. O. Wright’›n sosyal s›n›flar›n günümüzde nas›l alg›lanmas› ge-rekti¤i üzerine yapt›¤› çal›flmalardan ç›km›flt›r. Wright ilk çal›flmas›nda 1979’daAmerika’da tabaka/s›n›f analizlerinde kuram›n ihmal edildi¤i ve Marx’›n s›n›f ana-lizlerinin bugünün ekonomik ve teknolojik flartlar›na uyarlanarak yeniden düflü-nülmesi gerekti¤ini savunmufltur. Wright farkl› s›n›flar› aralar›ndaki üretim, kontrolve mülkiyet, otorite ve ‘sömürü’ iliflkilerine göre tan›mlayarak Amerika için bir ‘s›-n›f haritas›’ ortaya ç›karmakta ve bu kriterlerle her ülke için benzer bir çal›flman›nyap›labilece¤ini savunmaktad›r (Wright, 1976; Wright, 1985). Wright, Marx’›n s›n›fkuram›n› modern topluma uyarlarken ortaya ç›kan ara katmanlar› Marx’tan farkl›olarak bir s›n›f olarak görmektedir. Örne¤in, Marx’›n iki s›n›fl› yap›s›na ilaveten,küçük burjuva da kendi bafl›na s›n›f olma özelli¤i kazanm›flt›r. Ayr›ca Wright, bu


üçlü s›n›f yap›s› yan› s›ra mülkiyet, ifl konumu ve otoriteye yak›nl›k gibi kriterleregöre bu s›n›flara kat›lamayacak ara s›n›flardan da (contradictory class locations)bahsetmifltir.

Toplumsal Hareketlilik Yap›sal - ifllevci okul ve Weberyan okulun toplumsal tabakalaflma konusuna yap-t›klar› bir baflka katk› da “Toplumsal Hareketlilik” kavram›d›r. Her iki kuramda ka-pitalist toplumlar› inceledikleri, bu toplumlara özgü çoklu s›n›f konumlar›n› kabulettikleri ve kapitalist toplumun “tüm bireylere eflitlik de¤ilse bile f›rsat eflitli¤i su-nan ‘aç›k toplumlar’” oldu¤u fikrinden hareketle farkl› toplumsal konumlar aras›n-daki geçiflkenli¤i, yer de¤ifltirmeyi toplumsal hareketlilik olarak adland›rm›fllard›r.

Toplumsal hareketlilik kavram› bireylerin ‘babadan o¤ula’ olarak tan›mlanan,kiflinin babas›na göre toplumsal konumundaki de¤ifliklikleri aç›klamak için kulla-n›l›r. Toplumsal konum bireyin toplumda kendisine verilen f›rsatlar› de¤erlendire-rek e¤itimle ve fedakârl›kla kazand›¤› (ascriptive) konumdur. Kapitalist toplumlar-da bireyin bu kazan›mlar› ile babas›ndan (ailesinden) daha farkl› ve tercihen dahaüst bir konuma gelece¤i varsay›l›r ve aradaki farka bak›larak toplumdaki f›rsatlar-daki yayg›nl›k, toplumdaki geliflmifllik düzeyi ölçülmeye çal›fl›l›r. Toplumsal hare-ketlilikte iki olas›l›k vard›r: Nesiller aras› yukar› dikey hareketlilik ve afla¤› dikeyhareketlilik. Ekonomik, sosyal ve siyasi aç›dan geliflmifl say›lan bir toplumda tümbireylerin bir evvelki nesile göre yukar› hareketlilik yapmalar› beklenir. Afla¤›yado¤ru hareketlili¤in daha yüksek olmas› ise o toplumda ekonomik geliflmenin ek-sik oldu¤u, yeni f›rsatlar›n yarat›lmad›¤›, f›rsatlar›n aç›k ve herkes taraf›ndan ulafl›-l›r olmad›¤›, demografik yap› ile var olan toplumsal konumlar aras›nda uyumsuz-luk oldu¤u (nüfus art›fl›n› karfl›layacak say›da pozisyon olmamas›, üniversite me-zunu iflsizlerin yayg›n olmas› vb.), liyakat sisteminin (meritokrasinin) ifllemedi¤iningöstergesi olarak kabul edilir. Bunlara ilaveten, toplumsal hareketlili¤in iki farkl›formu vard›r. 1. Bir kiflinin yaflam süresi boyunca nesil içi (intragenerational), ya-ni kendi ilk ifline bafllad›¤›ndan son ifline kadar yapt›¤› tüm kazan›mlar› anlatan ha-reketlilik 2. Bir kiflinin kendi ailesine k›yasla yapt›¤› kazan›mlar› anlatan, nesilleraras› (intergenerational) hareketlilik.

Toplumsal hareketlilik ile ilgili ilk çal›flmalar, ‹ngiltere’de 1954’te D.V. Glass’›nbafllatt›¤› ve bir hareketlilik analizi gelifltirme amac›na yönelik olarak bafllayan ça-l›flmalard›r (Glass ve Hall, 1963). Toplumsal hareketlilik çal›flmalar›nda daha çokWeber’in statü, güç ve iktidar kavramlar› kullan›lmaktad›r. Buna göre beyaz yaka-l› iflçilik, masa bafl› ifl, kol eme¤i yerine kafa eme¤i kullanan, ücreti daha yüksek,temiz ifl ve statüsü daha yüksek bir ifl konumu olarak yorumlanm›fl, ayr›ca yöne-tim ve karar verme kademelerine yak›nl›¤› ile de kol eme¤inin önüne geçmifltir.Glass, ‹ngiltere’de yukar› hareketlili¤in oran›n› düflük bulmufl, ayr›ca üst tabakadanailelerin çocuklar›n› ayn› konumda tutamad›klar›n› ve bu çocuklar›n yaklafl›k %50’sinin afla¤› hareketlilik yaparak babalar›na göre konum kaybettiklerini ortaya ç›-karm›flt›r. Bunun nedeni ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan savafl›n eko-nomik etkilerinin insanlar›n yaflam›na ve kazan›mlar›na etkisidir.

Daha sonra 1980’de J. Goldthorpe’›n Oxford Toplumsal Hareketlilik Projesi’ndemesle¤e endeksli bir s›n›f/tabaka çal›flmas› yap›lm›flt›r. Savafl›n etkileri geçti¤indenve toplumda ekonomik geliflme sa¤land›¤›ndan kol eme¤i ile çal›flan ve en alttakikategori olan hünersiz, yar›-hünerli iflçili¤in çok azald›¤›, öte yandan orta gruptakibeyaz yakal› iflçilik ve teknisyen grubunun çok artt›¤› görülmüfltür (Goldthorpe,1980). Bu da o toplumdaki ekonomik, toplumsal, teknolojik geliflmelerin toplum


katmanlar› üzerinde etkisini göstermektedir. Mavi yakal› babalar›n o¤ullar› art›kyönetici kademelerine gelebilmektedir. Goldthorpe buradan devamla, özellikle ge-niflleyen orta s›n›flar›n/katmanlar›n siyasi görüfllerini, siyasi partilere ve sendikala-ra karfl› tutumlar›n› inceleyerek 1980’lerde Avrupa’daki sa¤ ve muhafazakâr parti-lere yöneliflin nedenlerini irdeler.

Sonuç olarak s›n›f/tabakalaflma ve hareketlilik analizlerinde bugün gelinennoktada sadece meslek kategorilerinin kullan›ld›¤› görülmektedir. Mesle¤e dayal›statü endekslerine en çok yöneltilen elefltiriler aras›nda mesle¤in kiflilerin ellerin-deki sermaye, mal ve tafl›nmazlara ait mülkiyet konumlar›n› belgelemekten uzakoluflu; toplumda her zaman aktif iflgücü içinde yer almayan ancak potansiyel ifl gü-cünü oluflturan gruplar› kapsam d›fl› b›rakmas›; özellikle hane reisinin meslek sta-tüsü üzerine yo¤unlafl›p hanelerde art›k giderek önemli bir gelir getiren kad›neme¤ini yok saymas›d›r.

Türkiye’de toplumsal s›n›flar/tabakalaflma konusunda yap›lan çal›flmalarda da-ha çok 1960-70 döneminin özelli¤ini yans›tan tarihsel ve siyasi geliflmeler a¤›rbasm›flt›r. Bu çal›flmalar öncelikle Türkiye’nin iflçi s›n›f› tarihi’ni yazmaya yönel-mifllerdir. 1970’de K›ray ve Hinderik’in çal›flmas› Çukurova’da dört köyü tabaka-laflma aç›s›ndan karfl›laflt›rmaktad›r. Türkiye’nin tar›msal yap›s›na uygun olarakÇukurova’daki 4 köyde karfl›laflt›rmal› olarak tar›mdaki toprak sahipli¤i, topra¤›nverimlilik düzeyi, ekip biçilen ürünler, köylerin pazara aç›l›p aç›lmad›¤›, köydeyaflayanlar›n geçimlerini kazanma biçimleri (tar›m iflçisi veya küçük toprak sahi-bi), köylerin suya ve yola yak›nl›¤› uzakl›¤› gibi birçok faktörü kullanarak yap›lançal›flma dört köydeki farkl› geliflme olanaklar›na ba¤l› olan toplumsal tabakalafl-ma biçimlerini anlatmaktad›r. 1995’te Boratav’›n çal›flmas› 1991-1992 aras›nda ge-liflen ekonomik koflullar›n toplumsal s›n›flar› nas›l etkiledi¤i sorusundan yola ç›-karak önce k›rda ve kentteki s›n›flar› tan›mlamaktad›r. Daha sonra bu s›n›flar›nekonomik koflullara karfl› nas›l savunma stratejileri gelifltirdiklerini irdelemifltir.Kentsel s›n›flar›n tan›mlanmas›nda en çok meslek ve meslekteki mevki, k›rsal s›-n›flar›n tan›mlanmas›nda ise toprak mülkiyetlerinin flekli ve büyüklü¤ü ana kriter-leri oluflturmufltur. Boratav’›n çal›flmas› ölçek gelifltirme yönünde ilk çal›flmad›r(Kalayc›o¤lu, 2002: 313).

TOPLUMSAL Efi‹TS‹ZL‹K VE TABAKALAfiMADA YEN‹TARTIfiMALAR VE KURAMLAR

Sosyal S›n›f, Etnik Köken ve Toplumsal Cinsiyet KimlikleriAras›ndaki Kesiflme Modeli 1980’lerin bafllar›nda sosyal s›n›f tart›flmalar›nda yeni bir evreye girildi. 1980’lerlebirlikte çal›flma yaflam›n›n de¤iflmesi, fordist ifl süreçlerinin yerini fordizm sonras›(post-fordist) ifl süreçlerine b›rakmas›, emek gücünün becerisinin ve dolay›s›yla ifl-yerinde inisiyatifinin almas›, kol eme¤inden kafa eme¤ine geçiflin gerçekleflmesi,iflçiler aras›nda farkl›laflman›n oluflmas› (Sennett, 1998) ve benzer flekilde ifl dün-yas›nda yönetim ile mülkiyet aras›nda bir bölünme yaflanmas› tart›fl›lmaya bafllan-d› (Harvey, 2000). Öte yandan, siyasi yaflamda sosyal refah devletinden vazgeçil-mesi ve toplumda herkesin kimseden destek almadan art›k kendi ayaklar› üzerin-de durabilece¤i ve refah ödemelerinin zaten çok fazla büyümesi nedeniyle art›kdevlet taraf›ndan karfl›lanamayaca¤› savlar› da önemli bir dönüflüme neden oldu.


Art›k günümüzde zenginleflen, becerisi artan ve dolas›yla yaflam standard› yük-selen bir iflçilik var ve bu iflçilik Marx’›n zaman›nda bahsetti¤i kol eme¤inden çokfarkl› özellikler tafl›yor. Bir kere bu iflçilik art›k tüm zamanlar›n› ifl yerinde ve ifltensonra ifl arkadafllar› ile geçirmek istemiyor. Yeni iflçilerin istedi¤i ifl sonras› vakitle-rini ailesi ile veya farkl› kiflilerle geçirmek ve baz› yeni bofl zaman faaliyetlerine yö-nelmek. Bu bofl zaman faaliyetlerinin daha çok yöneldi¤i alan ise tüketim alan› ol-mufltur. Örne¤in, yeni markalar sat›n alarak giyim kuflam›na dikkat etmek, sa¤l›k-l› yaflam için spor yap›p hep “fit” gözükmek, iyi bir restoranda yeme¤e gitmek, eveflyalar›n› yenilemek ve genelde ifl yaflam› d›fl›ndaki yaflama önem vermek tipikdavran›fl örnekleridir. Böylece 1980 öncesinin ifl yaflam› odakl› iflçili¤i gitmifl, yeri-ne tüketim odakl› bir yeni toplum gelmifltir. Bu yeni toplumda ise art›k ekonomikyaflam, siyaset ve sosyal yaflam de¤iflmek zorundad›r. Bu yeni toplumda eskidenoldu¤u gibi ifl odakl› bir s›n›f kimli¤i insanlar aras›ndaki eflitsizlik ve farkl›l›klar› or-taya koymaya yeterli olmamaktad›r. Bu nedenle sosyal s›n›f kavram›na iliflkin tar-t›flmalarda bir dönüflüm geçirmifl ve toplumsal cinsiyet, etnik veya ›rka dayal› kö-ken, yafl ve tüketim normlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›f kimli¤inin yan›s›ra önem kazanm›flt›r.

1980’ler sonras›nda sosyal s›n›f kavram› iliflkin tart›flmalar bir dönüflüm geçirmifl ve top-lumsal cinsiyet, etnik köken, yafl ve tüketim normlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›fkimli¤inin yan› s›ra önem kazanm›flt›r.

Burada s›n›f tart›flmalar›nda önemli bir tart›flma ortaya ç›km›flt›r. Bir grup sosyals›n›f kimli¤inin hâlen geçerli oldu¤u ve terk edilmemesini savunurken di¤er birgrup ise s›n›f kimli¤i kavram›n›n tabakalaflma tart›flmalar›nda yetersiz kald›¤›ndanç›karak toplumda daha çok önem kazanan yeni kültürel kimliklere dayal› eflitsiz-likleri çal›flmaya yönelmifllerdir. Bir grup ise sosyal s›n›f kimli¤i ile kültürel kimlik-lerin kesiflti¤i iddias› ile yeni tart›flmalar yürütmüfllerdir. 2000’lere gelindi¤inde ar-t›k sosyoloji eflitsizlik ve tabakalaflma çal›flmalar›nda en çok a¤›rl›k kazanan tart›fl-malar sosyal s›n›f, toplumsal cinsiyet ve etnik köken kimliklerinin kesiflmesi ile or-


Resim 6.3

Günümüzde iflçilikkol eme¤inden çokbelirli vas›f vebeceri gerektiriyor.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



taya ç›kan eflitsizliklerdir. Burada önemli olan insanlar›n yaflam›nda bu kesiflmeninne gibi yeni eflitsizliklere neden oldu¤unu anlamakt›r. Örne¤in, siyah bir kad›n›nifl yaflam›nda kendi durumuna özgü yaflad›¤› eflitsizliklerin sadece iflçi olmaktande¤il, “kad›n” olmak ve “siyah” olmaktan da kaynakland›¤› ve hatta üçlü bir etkiyaratt›¤›n›n yeni kavramlarla gözlenmesi daha olas›l›kl› hâle gelmifltir (Anthias,2005). Di¤er bir örnek, Avrupa’da göçmen iflçilerin sosyal yaflamdan d›fllanmas›n›nve çal›flma yaflam›nda en alt statüde ifller almalar›n›n nedeni sadece iflçi olmalar›ile de¤il, göçmen ve farkl› etnik kimliklerden olmalar› ile anlafl›lmal›d›r (Kastorya-no, 2004). Buradan anlafl›ld›¤› gibi art›k toplumsal eflitsizlik kavram› sosyal s›n›flaranlay›fl› ile herkesi homojen oldu¤u varsay›lan tek bir s›n›fta toplamak yerine, da-ha rafine ve incelikli katmanlarda kad›n/erkek olman›n veya bir etnik kökene aitolman›n sosyal s›n›f›n üstüne neler katt›¤›n› görebilmemizi sa¤lam›flt›r. Belli birtoplumsal cinsiyet veya etnik veya ›rk kimli¤i insanlara var olan s›n›f eflitsizlikleri-nin üstünde ve onlar›n etkisini katlayan, daha derin eflitsizlikler ortaya ç›karmak-tad›r. ‹nsanlar toplumsal cinsiyet veya etnik köken kimlikleri ile d›fllanmakta, top-lumdaki en alt statüde, en alt ücretli ve güvencesiz iflleri yapmakta en alttakiler ol-maktad›r. Bu nedenle eflitsizlik tart›flmalar›nda toplumsal cinsiyete dayal› eflitsizlik-ler çok önemli bir yer tutmaktad›r.

Toplumsal Tabakalaflman›n Yeni Aktörü: Orta S›n›f Tüketim odakl› yeni toplum biçiminin ortaya ç›kard›¤› baflka bir kavram ise iflçili-¤in esas faktör olarak çal›fl›ld›¤› dönemlerde fazla üzerinde durulmayan ancak1980 sonras› toplumda temel aktör olarak öne ç›kan Orta S›n›ft›r. Orta s›n›f, s›n›fanalizlerinde kullan›lan meslek s›ralamalar›nda ve toplumsal tabakalaflma katego-rilerinde “eme¤e dayal› olmayan” iflleri yapanlar, kafa eme¤i, yönetim ve büro ifl-lerini yapan beyaz yakal›lar (kol eme¤ine mavi yakal› dendi¤i gibi) fleklinde adlan-d›r›l›r. 1980 sonras› teknolojinin geliflmesi ile ortaya ç›kan yeni ve profesyonelmeslek alanlar› (enformasyon teknolojileri, iflletmecilik, yöneticilik, reklamc›l›k, ta-sar›m ve grafik, medya ve iletiflim sektörü vb.) eski beyaz yakal› orta s›n›ftan çokfarkl›, üst düzey e¤itimli, profesyonel, inisiyatifi yüksek, otoriteye ba¤l› olmadançal›flabilen, çok vas›fl› bir gruptur.

Orta s›n›f kendini “iflçi” görmeyen, kendini iflçiden farkl›laflt›ran bir gruptur. Or-ta s›n›f›n en önemli özelli¤i iflçi s›n›f›ndan farkl› olarak kendi içinde heterojen ol-mas›d›r. Orta s›n›f› oluflturan bireyler çok farkl› özelliklere sahiptir ve bu farkl›l›k-lar›n› da özellikle öne ç›karmak yani bir birlerine benzememek isterler. Tüketimodakl› bir dünyada bu farkl›l›klar özellikle tüketimde farkl› yaflam tarzlar›, stiller,zevkler, marka kullan›m› olarak belirlenir. ‹maj ve kiflinin kendine bir “tarz” edin-mesi gündelik yaflamda önemli bir faktör olur. ‹flçi s›n›f›n›n hiç bu flekilde bir dav-ran›fl› yok iken orta s›n›f için gündelik yaflamda en önemli konu bu farkl›l›¤›n gös-terimidir. Toplumlarda yeni yaflam, yeni aktör orta s›n›f taraf›ndan art›k farkl›l›kla-r›n tasarland›¤› bir gösteri dünyas› olarak yeniden yap›lanmaktad›r. Bu yeni top-lumsal aktörün eski siyasi ve sosyal s›n›f örgütlenmelerine, toplu s›n›f davran›flla-r›na, toplu kimliklere ve aidiyete karfl› olan tutumu kendi s›n›f›n›n özeliklerindenkaynaklanmaktad›r. Zira orta s›n›f heterojen yap›s› nedeniyle bir araya gelemeyen,tek tip olamayan hatta buna karfl› olan, bireysel özelliklerin ve her türlü bireyselözgürlük ve temsillerin önem kazand›¤› bir yeni s›n›ft›r.


Kültürel Dönüfl Tart›flmalar› ve Toplumsal EflitsizlikGeleneksel s›n›f teorilerini, çeflitli aç›lardan elefltiren ve s›n›f analizlerinde kuram-sal ve kavramsal yenili¤in gereklili¤ine ça¤r› yapan yeni yaklafl›mlar sosyolojide“kültürel dönüfl” (cultural turn) olarak isimlendirilmifltir. Bu yaklafl›mlar, yukar›daaç›klad›¤›m›z geleneksel s›n›f teorilerine çeflitli elefltiriler getirmektedirler. Bu yeniparadigmaya göre öncelikle geleneksel çal›flmalardaki k›s›tl›l›klar› aflmak için eko-nomik alan ile sosyal alan›n karfl›l›kl› kurdu¤u iliflkiye odaklanarak kimliklerin vekiflilerin özel ilgilerinin, be¤enilerinin, farkl›l›klar›n›n yak›ndan araflt›r›lmas› gerek-mektedir. Ancak toplumsal eflitsizliklerin derinleflerek devam etti¤i bir dönemdes›n›f kimliklerinin net bir biçimde gözlemlenemiyor oluflu, bu yeni yaklafl›m›n gü-nümüz toplumunu analizinde karfl›laflt›¤› en temel sorun olarak gösterilmektedir.Savage`in ‹ngiltere`de s›n›f kimli¤i üzerine yapt›¤› çal›flmalar›ndan ç›kard›¤› sonuç-larda s›n›f›n de¤iflen deneyimlenme biçimine iflaret etmektedir. Savage’a göre, ‹n-giltere’de, kolektif hareketlerde somutlaflan geleneksel s›n›f tan›mlar›yla ölçüldü-¤ünde s›n›f fark›ndal›¤›n› ve bilincini gözlemlemek mümkün de¤ildir çünkü top-lumsal s›n›flar kolektif hareketler ve kümelenmeler arac›l›¤›yla somutlaflamamak-tad›r. Ancak grup aidiyetlerinin temel kayna¤› olmaktan uzak ve salt ba¤lamsal birs›n›rl›l›k içinde olsa bile bireylerin kendilerini bir s›n›fa mensup olarak tan›mlad›k-lar› gözlemlenmifltir (Savage, 2000: 40).

‹flte bu tart›flma sonucunda Savage ve di¤er baz› akademisyenler “sosyal s›n›faba¤l› kolektif bir bilinç oluflmuyorsa ve s›n›f kendi bafl›na kolektif bir bilinç yarat-m›yorsa niçin hâlâ s›n›f `kültürel dönüfl` paradigmas› için aç›klay›c› bir de¤iflkenolarak önemlidir?” sorusunu sormaktad›rlar. Yeni paradigmaya göre s›n›flar araflt›r-mac›lar taraf›ndan doldurulan nesnel ve bofl kategorilerden ziyade bireylerin sos-yal pratikleri ve sembolik araçlar› arac›l›¤›yla infla olunan bir de¤iflkendir. Bir bafl-ka deyiflle s›n›f›n izleri kolektif hareketlerde de¤il, gündelik yaflant›m›z›, al›flkanl›k-lar›m›z›, de¤erlendirme flemalar›m›z› içeren bireysel alanlarda aranmal›d›r. Bu ye-ni paradigma s›n›f kimliklerini kolektif olarak tan›mlamak yerine, bireysel kimlik-lerin s›n›f süreçleri ile nas›l flekillendi¤ini sorunsallaflt›rarak çal›flmalar›n odak nok-tas›n› kolektif s›n›f kimliklerinden s›n›flaflan bireysel kimliklere tafl›m›flt›r.


Resim 6.4

Orta s›n›f›oluflturan bireylerfarkl›l›klar›n› öneç›karmak ister.Tüketim odakl› birdünyada bufarkl›l›klar özellikletüketimde farkl›yaflam tarzlar›,stiller, zevkler vemarka kullan›m›olarak belirlenir

Pierre Bourdieu ve Yaflam Tarz› Yukar›da belirtti¤imiz gibi 1980 sonras›nda sosyal bilimlerde uzunca bir süre ihmaledilen tüketime olan ilginin artmas›, de¤iflen yaflam standartlar›, teknoloji ve sana-yide ortaya ç›kan yenilikler s›n›f/tabaka terimlerinin ve tabakalaflma kavram›n›nyeniden ele al›nmas› tart›flmalar›n› getirmifltir. Art›k s›n›f/tabaka terimlerinin sana-yi sonras› toplumlardaki geliflmeleri aç›klamaktan yoksun oldu¤u, bunun yan›ndaveya alternatif olarak yafl, toplumsal cinsiyet, ›rk veya etnik kimlik gibi de¤iflken-lerin aç›klay›c›l›¤›na gereksinim oldu¤u belirtilmektedir. Bu tart›flmalara önemli birkuramsal katk›da P. Bourdieu’den (1989) gelmifltir. Bourdieu, günümüzde toplum-sal s›n›flar›n belirlenmesinde yaflam tarz›, tüketim, hobiler, bofl zaman al›flkanl›kla-r› gibi farkl› zevklere hitap edebilen konular›n çal›fl›lmas› gerekti¤i üzerinde dur-makta ve ekonomik sermaye (kiflinin elindeki maddi olanaklar); sosyal sermaye (ki-flinin sosyal iliflki a¤lar›); kültürel sermaye (kiflinin eriflebildi¤i e¤itim, bilgi olanak-lar›); sembolik sermaye (kifliyi etkileyen de¤erler, normlar) gibi dört yeni de¤iflke-nin eski s›n›f analizlerindeki meslek, gelir, e¤itim de¤iflkenlerinin yerini almas› ge-rekti¤ini savunmaktad›r.

Toplumsal Tabakalaflma ve Yoksulluk Tabakalaflma çal›flmalar› içinde yoksulluk konusu 1980 sonralar›nda yer almayabafllam›flt›r. Dünyada giderek sanayileflmifl ve ekonomik olarak geliflmifl ülkelerdebile sosyal devlet kavram›ndan vazgeçilmesi, sanayileflmenin gerilemesi, iflsizli¤inartmas› gibi nedenlerle yoksullu¤un nedenleri, boyutlar› ve sonuçlar› kavramlaflt›r›l-mak istenmifltir. Yoksullukla ilgili en tart›flmal› konu yoksullu¤un nas›l tan›mlanma-s› gerekti¤ine dairdir. Her çal›flma yoksullu¤u farkl› tan›m ve ölçeklerle çal›flmakta-d›r. Bunlardan en yayg›n olan› yoksullu¤u mutlak yoksulluk (absolute poverty) ve-ya göreceli yoksulluk (relative poverty) gibi iki kategoriye ay›rarak incelemektir.

Mutlak yoksulluk hanelerin veya bireylerin asgari geçim standard›n›n alt›nadüflmesini ve hesaplanm›fl yoksulluk s›n›r›n›n alt›na düflenleri tan›mlar. Mutlakyoksulluk daha çok refah devleti politikalar›nda gelir da¤›l›m› ve tüketim harcama-lar› hesaplamalar›na dayal› olarak somut ve ölçülebilen kriterlerle tan›mlanmaktave kullan›lmaktad›r. Öte yandan göreceli yoksulluk daha çok bir kiflinin veya gru-bun yaflam düzeyini, kendisinden daha yüksek yaflam standard›na ve f›rsatlara sa-hip bir referans grubu ile karfl›laflt›rmas› sonucunda ortaya ç›kan göreceli mahru-miyet olgusudur. Göreceli yoksullu¤u “maddi kaynaklar›n toplumda norm olmuflveya en az›ndan özendirilen ve onaylanan normal etkinliklere kat›l›m›n, konforave yaflam koflullar›na sahip olman›n olanaks›z veya son derece k›s›tl› hâle gelecekkadar yetersiz kalmas›” fleklinde tan›mlamak da mümkündür. Göreceli yoksullukmutlak temel ihtiyaçlar›n› karfl›layabilen ancak f›rsat eflitsizlikleri yüzünden toplu-mun genel refah düzeyine, kaliteli e¤itime, insanca bir yaflam düzeyine ve toplum-daki sosyal temsile kat›lman›n engellenmifl olmas› durumunu içermektedir. Bu du-rumda daha yayg›n kullan›lan “mutlak yoksulluk” daha çok bireylerin fiziksel ya-flamlar›n› sürdürebilme hedefine yönelikken “göreceli yoksulluk” bireylerin di¤erkesimlere görece olarak yaflama standartlar›n› karfl›laflt›rmaktad›r.

Eflitsizlik ve yoksulluk iliflkisini anlamak için önemli olan bir baflka kavram isekent yoksullar› kavram›d›r. Birleflmifl Milletler Habitat Raporunda (1996) nüfusunkentlerde yaflayan bir kesiminin, çeflitli nedenlerle tarihsel ve co¤rafik olarak belir-lenmifl asgari bir geçim standard›n› sa¤layabilecek yeterli kaynaklara ve konutaulaflamamas›, bar›nma yoksullu¤u ile beraber davran›flsal ve toplumsal iliflkiler aç›-s›ndan sorunlara yol açabilecek bir konumda olmas› durumunu anlatmaktad›r.


Göreceli mahrumiyet:(relative deprivation) Altgelir gruplar›na aitkesimlerin daha üstkonumda olan›n çok fazlagöz önünde olan yaflambiçimlerinden etkilenmesinive karfl›laflt›rd›¤›nda kendinimahrum hissetmesiniaç›klayan bir kavramd›r.

Bütün bu tan›mlar›n yan› s›ra 1990 sonras› literatüre giren s›n›f alt› ya da s›n›fd›fl› (underclass) kavram› ise uzun süren iflsizlik çeken ve ifl bulma olas›l›¤› zay›fveya art›k çal›flamayacak durumda olan kesime iflaret eder. Formel sektörden d›fl-lanm›fl ancak marjinal - enformel sektör iflleri de k›s›tlanm›fl olan, toplumdan vevar olan kamusal veya sosyal olanaklardan d›fllanm›fl bir gruptur söz konusu olan.

Yeni Yoksulluk ve Tüketimden D›fllanm›fll›kYoksulluk çal›flmalar›nda yeni bir e¤ilim tüketim çerçevesinden sosyal yaflama ba-karak yeni toplumsal kimliklerin ve farkl›l›klar›n, eskisinden farkl› olarak üretimedayal› toplumsal s›n›f kimli¤i ile de¤il, bireylerin tüketim alan›nda benimsedikleritarzlar›, yaflam stilleri ve tüketime iliflkin be¤enileriyle olufltu¤unu öne süren çal›fl-malard›r. Kültürel ve sosyal pratikler arac›l›¤›yla s›n›f süreçlerinin kimliklere nas›lörtülü bir flekilde ifllendi¤ini araflt›ran farkl› ülkelerde farkl› yöntemlerle yap›lm›flçal›flmalar›n hepsine bu bölümde de¤inmemiz çal›flmam›z›n s›n›rlar› aç›s›ndanmümkün de¤ildir. Ancak tüketim ve yoksulluk aras›ndaki iliflkiye vurgu yapanZymaunt Bauman’dan (1998) burada bahsetmek gereklidir.

Bauman’a göre içinde yaflad›¤›m›z toplumsal yap›da kat› modernlikten daha es-nek ve de¤iflken bir moderniteye geçilmifltir. Bu yeni modernitede birey daha öz-gürdür. Bu özgürlük ise daha çok tercih yapabilme özgürlü¤ü, sat›n alabilme özgür-lü¤ü, tüketim özgürlü¤ü ve yaflamdan haz alma özgürlü¤ü olarak tan›mlanmakta-d›r. Toplum, üreticiler a¤›rl›kl› bir toplumdan tüketici a¤›rl›kl› bir topluma evrilmifl-tir. Bireyleri yaflamlar› da tüketim toplumu içinde parçal›, esnek bir hâl almaktad›r.Bireylerin h›zla de¤iflen süreçlere adaptasyon yetene¤i onlar›n yaflamdaki baflar›s›-n› belirlenmektedir. Birey yeni koflullara uygun olarak sürekli de¤iflen stratejiler ya-pabilmeli, belirsizlikler içinde sürekli kay›plar›n› ve kazançlar›n› hesap ederek ya-flamal›d›r. Birey, yaflam›n›n yegâne sorumlusu olmufltur. Bireyin refah›nda ve bafla-r›s›nda toplumun sorumlulu¤u son derece azalm›fl, birey ise tüm yaflam›n›n sorum-lulu¤unu üstlenmifltir. Toplumda tam istihdam olsa bile çal›flan yoksullar olabilece-¤i, tüm sosyal hastal›klar›n ilac› olarak düflünülen ifl ve istihdam›n asl›nda yoksul-luk problemini tam da çözmedi¤i bilgisi hayal k›r›kl›¤›na neden olmufltur.

Bauman’a göre yoksulluk sadece yokluk ve bedensel tehlike anlam›na da gelme-mektedir. Yoksulluk ayn› zamanda sosyal ve psikolojik bir durumdur. Toplumda ne-zih yaflam standard› olarak kabul edilmifl ölçütlerde yaflayamamak bireyin öz sayg›-s›n› yitirmesine de sebep olur. Ayr›ca “mutlu bir yaflam” tüketim toplumunda haya-t›n sundu¤u f›rsatlardan yararlanma, zevk alma, yakalad›¤› f›rsatlar› kamusal alandagösterebilen tüketici bireyler olarak tan›mland›¤›nda, tüketim toplumu yoksullar›mutlu yaflam flöyle dursun, normal yaflama bile eriflemeyen bireylerdir. Tüketim top-lumu zevk ve haz üzerinden tan›mlad›¤› toplumsall›k ile yoksullar› sakat, ar›zal›, ku-surlu, yetersiz olarak tan›mlayarak d›fllar. Bu yetersizlik öncelikle tüketici olarak ye-tersizliktir. Toplumda tüketici görevlerini yerine getirememenin güçsüzlü¤ü, onur k›-r›c› durumdan tek ç›k›fl yolu tüketici yetersizli¤i ile bafl etmektir. Bauman’›n vurgu-lad›¤› gibi yeni yoksulluk anlay›fl› tüketim toplumunda “toplumda yayg›n kabul gö-ren ve gösterisel biçimde tüketemeyenin yoksullu¤u” olarak tan›mlanmaktad›r.

Görüldü¤ü gibi yoksulluk toplumsal tabakalaflma ile yak›ndan ilgilidir ve flu s›-ralar tabakalaflman›n en çok gündeme gelen konusudur. Toplumlarda ifl olanakla-r› azald›kça kitleler giderek beklentilerinin alt›na düfltükçe ve sosyal devletin sa¤-lad›¤› bir çok yard›m kesildikçe bireylerin kamu harcamalar›na kat›lmalar› anlay›fl›egemen oldukça yoksullu¤un ve toplumdaki olumsuz etkilerinin artmas›ndan kor-kulmaktad›r. Buna karfl›l›k sivil toplum kurulufllar› arac›l›¤› ile bafllat›lan birçok si-vil inisiyatif bu noktada çok önem kazanm›flt›r.



Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik olgular›n› ve

onlarla ilgili kavramlar› tan›mlamak.

1789’da ilan edilen Fransa ‹nsan ve Yurttafl Hak-lar› Bildirisi’ne göre “‹nsanlar›n eflit do¤du¤u veeflit yaflamas›”n›n gerekli oldu¤u belirtilmifltir.Frans›z Devrimi’nin insanl›¤a sundu¤u özgürlük,eflitlik ve kardefllik ilkeleri evrenselleflmifl, kay›t-s›z flarts›z eflitlik çok önemli bir insanl›k de¤eriolarak meflruiyet kazanm›flt›r. Sosyolojide top-lumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunu dahaiyi anlayabilmek için önemli kavramlardan ilkifarkl›laflma’d›r. Bu kavram insanlar ve gruplararas›nda fiziksel, biyolojik, psikolojik, ekonomik,kültürel ve sosyal bir çok farkl›l›¤a iflaret eder.Ancak bu farkl›l›klar toplumdaki egemen de¤eryarg›lar› ve normlara göre, “üst - alt” gibi bir de-¤erlendirmeye tabi tutulduklar›nda toplumsal ta-bakalaflma ve eflitsizlik bireylerin yaflam›ndaönem kazanmaya bafllar. Belli bir gruba, s›n›faait olmak daha üst bir de¤er ve imtiyaz getirirkenbir baflka bir gruba, s›n›fa aidiyet alt bir de¤er veimtiyazs›zl›k olabilir. Toplumda daha çok yap›-sal, ekonomik ve kültürel nedenlerle ortaya ç›-kan farkl›l›klar bireyler ve gruplar aras›nda çeflit-li eflitsizliklere neden olabilirler.

Tarih boyunca toplumsal tabakalaflma ve eflitsiz-

li¤in de¤iflen biçimlerini aç›klamak.

Tarihte dört farkl› toplumsal tabakalaflma siste-minden bahsetmek mümkündür. Bunlar; 1. Kö-lelik sistemi 2. Kast sistemi 3. Feodalitede görü-len toprak mülkiyetine dayal› sistem ve 4. Sosyals›n›flar olarak kabul edilir. Kölelik bir insan›n di-¤er insan üzerindeki mülkiyet hakk›n› tan›mla-yan en afl›r› eflitsizlik biçimidir. Genelde do¤ufl-tan kazan›lan babadan o¤ula geçen bir statüdür.Ancak savafllar sonunda da yenilen taraf›n köle-lefltirilmesi mümkündür. Kast Orta Ça¤’da, özel-likle Hindistan’da geçerli olan ve Hindu felsefe-si, din, töre, gelenek ve mesleki ayr›mlara dayal›bir tabakalaflma biçimidir. Dört temel kast (Var-na) grubu vard›r: Brahmin (din adamlar›), Kash-triya (askerler), Vaishya (tüccarlar) ve Shudra (ifl-çiler). Bu gruplara üyelik do¤ufltan kazan›lan ka-l›tsal bir statüdür ve kast üyelerinin ba¤l› bulun-duklar› kast grubunu de¤ifltirmelerine olanak

yoktur. Feodalite’de topraklar kral taraf›ndan soy-lular aras›nda da¤›t›l›r. Bu topraklar›n büyüklü¤üve kullan›m haklar› yasal olarak tan›mlan›r. Busistem içinde üç temel grup soylular; serfler vedin adamlar›d›r. Sosyal S›n›flar ise di¤er tüm top-lumsal tabakalaflma sistemlerinden farkl› olarakkiflinin içine do¤du¤u mevki/statüyü de¤ifltire-bilme özelli¤ine sahip oldu¤u, bunu da kendiyetenekleri ve kazan›mlar› ile yapabilece¤i içinde¤iflime ve dinamizme en aç›k sistem olarak ta-n›mlan›r. Sosyal s›n›fa aidiyet aileden miras al›n-mad›¤› gibi yasal veya geleneksel bir temele deoturmaz.

Toplumsal tabakalaflma ve eflitsizlik konusunda

farkl› yaklafl›mlar› özetlemek.

Sosyolojide Karl Marx ve Max Weber eflitsizliküzerine birbirlerinin yazd›klar›ndan etkilenmifllerancak kendi epistemolojik ve mant›ksal çerçeve-leri içinde çok farkl› sonuçlara ulaflm›fllard›r. Da-ha sonra eflitsizlik 1950’de ABD’de ilk kez aka-demik sosyoloji içinde flekillenen Yap›sal-‹fllev-selci okul ve Çat›flma okulu içinde daha farkl› eleal›nm›flt›r. 1980 sonras›ndaki eflitsizlik tart›flmala-r›ndaysa sosyal s›n›f kavram›n›n toplumdaki ge-liflmeleri, de¤iflmeyi ve ortaya ç›kan yeni eflitsiz-likleri anlamak için yeterli bir kavram olmad›¤›yayg›n bir flekilde iddia edilmifltir. Art›k toplum-larda toplumsal cinsiyet, etnik köken, ›rk, tüke-tim farkl›l›klar› gibi farkl›l›klar›n, salt ekonomikanalize dayal› sosyal s›n›f farkl›l›¤›n›n önüne geç-ti¤i düflüncesi önem kazanm›fl ve eflitsizli¤e tü-ketim farkl›l›klar›, tercihler, yaflam biçimleri üze-rinden yap›lan tart›flmalar damgas›n› vurmufltur.Marx’a göre eflitsizlik toplumda birbiriyle z›t veçeliflkili ç›karlara sahip iki sosyal s›n›f aras›ndakikutuplaflmaya dayal› olarak oluflur. Ona göre s›-n›f eflitsizli¤inin oluflmas› toplumdaki s›n›flar mü-cadelesi içinde anlafl›lmal›d›r. Weber’in toplum-sal tabakalaflma kuram›ysa üç boyut üzerindentan›mlanmaktad›r. Bunlar; sosyal s›n›f, statü vepolitik partidir. Kuramsal olarak bu üç boyut bir-birinden ba¤›ms›z olarak belirlenir. Yap›sal-‹fl-levselci okula göre toplumsal tabakalaflma “top-lumun gereksinimleri ile belirlenen ifllevler ara-s›ndaki uyum ve bireylerin belirlenen ifllevler

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


aras›nda kendi yetenekleri ve e¤itimlerine uygunolarak da¤›t›lmas›” sürecinde oluflur. Bu da¤›lmaliyakat kural›na göre olmal›d›r. 1980 sonras›ndaE. O. Wright tabaka/s›n›f analizlerinde Marx’›ns›n›f analizlerinin bugünün ekonomik ve tekno-lojik flartlar›na uyarlanmas›n› savunmufltur.

Günümüz toplumlar›nda toplumsal tabakalafl-

ma ve eflitsizli¤e iliflkin yeni tart›flmalar› ve ku-

ramlar› aç›klamak.

1980’lerin bafllar›nda sosyal s›n›f tart›flmalar›ndayeni bir evreye girildi. Çal›flma yaflam›n›n de¤ifl-ti¤i, fordist ifl süreçlerinin yerini fordizm sonras›ifl süreçlerine b›rakt›¤›, emek gücünün becerisi-nin artt›¤›, kol eme¤inden kafa eme¤ine geçiflingerçekleflti¤i, iflçiler aras›nda bir farkl›laflma ya-fland›¤›, bofl zaman faaliyetlerinin ve tüketim ala-n›n›n insanlar›n yaflam›nda daha çok yer tuttu¤ubu yeni zamanlarda eflitsizlik tart›flmalar› da buyeni alanlarda oluflan eflitsizlikleri anlamaya do¤-ru evrildi. Sosyal s›n›f kavram›na iliflkin tart›flma-lar da bir dönüflüm geçirdi. Toplumsal cinsiyet,etnik veya ›rka dayal› köken, yafl ve tüketimnormlar›na dayal› yeni kültürel kimlikler s›n›fkimli¤inin yan› s›ra önem kazand›. 1980 sonras›toplumda temel aktör olarak öne ç›kan Orta S›-

n›f, “eme¤e dayal› olmayan” iflleri yapanlar, kafaeme¤i, yönetim ve büro ifllerini yapan beyaz ya-kal›lar (kol eme¤ine mavi yakal› dendi¤i gibi) gi-bi ifl ve meslekleri temsil eder. 1980 sonras› tek-nolojinin geliflmesi ile ortaya ç›kan yeni ve pro-fesyonel meslekler (enformasyon teknolojileri,iflletmecilik, yöneticilik, reklamc›l›k, tasar›m vegrafik, medya ve iletiflim sektörü, vb.) ise eskibeyaz yakal› orta s›n›ftan çok farkl›, üst düzeye¤itimli, profesyonel, inisiyatifi yüksek, otoriteyeba¤l› olmadan çal›flabilen, çok vas›fl› bir grupolarak yeni orta s›n›f› oluflturmaktad›r. Orta s›n›-f›n tüketim odakl› bir dünyada farkl›l›klar› özel-likle tüketimde farkl› yaflam tarzlar›, stiller, zevk-ler, marka kullan›m› olarak belirlenir. Bu yenitoplumsal aktörün eski siyasi ve sosyal s›n›f ör-gütlenmelerine, toplu s›n›f davran›fllar›na, toplukimliklere ve aidiyete karfl› olan tutumu kendi s›-n›f›n›n özeliklerinden kaynaklanmaktad›r. Ziraorta s›n›f heterojen yap›s› nedeniyle bir araya ge-lemeyen, tek tip olamayan ve buna karfl› ç›kan,bireysel özelliklerin ve her türlü bireysel özgür-lük ve temsillerin önem kazand›¤› bir yeni s›n›f-

t›r. Tabakalaflma çal›flmalar› içinde yoksulluk ko-nusu 1980 sonralar›nda yer almaya bafllam›flt›r.Dünyada sanayileflmifl ve ekonomik olarak gelifl-mifl ülkelerde bile sosyal devlet kavram›ndangiderek vazgeçilmesi, sanayileflmenin gerileme-si, iflsizli¤in artmas› gibi nedenlerle yoksullu¤unnedenleri, boyutlar› ve sonuçlar› kavramlaflt›r›l-mak istenmifltir. Yoksulluk ve eflitsizlik aras›nda-ki iliflki “mutlak yoksulluk,” “göreceli yoksulluk,”“kent yoksullar›” ve “s›n›f alt›” gibi kavramlarlaanlat›lmaktad›r.

4NA M A Ç


1. Eflitsizlik kavram›n›n toplumda dikkat çeken bir ko-numa gelmesi ve sorgulanmaya bafllanmas› için afla¤›daverilen geliflmelerin hangisi en önemlidir?

a. Kapitalizmin geliflmesib. Modern toplumc. Soy sopa ba¤l› eflitsizliklerin ortaya ç›kmas›d. 1789 Frans›z Devrimie. 1789 Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi

2. Afla¤›dakilerden hangisi bir toplumsal tabakalaflmasistemi de¤ildir?

a. Kölelik sistemi b. Statü gruplar›c. Kast Sistemi d. Sosyal s›n›flar e. Feodalitede görülen toprak mülkiyetine dayal›

sistem

3. Tarihte kölelik sisteminin en afl›r› eflitsizlik olarak ta-n›mlanmas›ndaki temel neden afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Köleli¤in babadan o¤ula geçmesi.b. Köleli¤in bir insan›n di¤er insan üzerindeki mül-

kiyet hakk› olmas›.c. Kölelerin en yorucu ifllerde çal›flmas›.d. Kölelerin özgürlüklerinin olmamas›.e. Köleli¤in kat› kurallar› olmas›.

4. Kast sistemi toplumda uzun seneler yaflayabilmesin te-melindeki meflruiyet afla¤›dakilerden hangisine dayan›r?

a. Hindu felsefesine ve ikinci hayat inan›fl›na dayan›rb. Toplumun farkl› kast gruplar›na bölünmesine

dayan›rc. Farkl› kastlar aras›ndaki ifl bölümüne dayan›r. d. Toplumda kat› bir hiyerarfli olmas›na dayan›re. Kast sistemi d›fl›nda gruplar olmas›na dayan›r.

5. Sosyolojide Sosyal S›n›f kavram› daha çok hangiamaçla kullan›l›r?

a. Soy sopa dayal› eflitsizlikleri ifade etmek içinkullan›l›r

b. Miras yolu ile kiflilere geçen vars›ll›k- yoksullukkonumunu anlat›r

c. Toplumda k›t bulunan maddi kaynaklar›n mül-kiyetine ulaflabilme yetkisini ifade eder

d. Kifliler aras›ndaki hak ve görev iliflkilerine dayan›r.e. Modern toplumda çal›flma yaflam›ndaki iflbölü-

münde kazan›lm›fl bir statünün paylafl›ld›¤› birgruba ait olma durumunu ifade eder.

6. K. Marx için s›n›f çeliflkisi kavram› nas›l tan›mlan›r?a. Toplumsal süreç içinde geçicidirb. S›n›flar aras›nda z›tl›klar oluflturur c. Toplumsal süreç içinde kal›c› ve çözülemezdird. Toplum düzeninin bozulmas›d›r. e. Toplumsal uzlaflma ile çözülür.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyal statü kavram› içindo¤ru bir ifadedir?

a. T. Parsons’›n öne sürdü¤ü bir kavramd›rb. K. Marx’›n öne sürdü¤ü bir kavramd›rc. Siyasi gücü olan ile olmayan aras›ndaki farkl›l›-

¤a karfl›l›k gelird. Toplumda fleref, flan, unvan farkl›l›klar› ile be-

lirlenire. Toplumdaki ekonomik farkl›l›klar ile belirlenir

8. Toplumsal hareketlilik toplumda bireylerin toplum-sal konumlar aras›nda yukar›- afla¤› do¤u hareketlili¤i-nin afla¤›daki faktörlerden hangisine ba¤l› oldu¤unaiflaret eder?

a. Aile kökenine ba¤l› oldu¤unu b. Bireyin do¤um yerine ba¤l› oldu¤unuc. E¤itim sistemine ba¤l› oldu¤unu d. Toplumdaki liyakat mekanizmas›na ba¤l› oldu-

¤unue. Bireyin babas›n›n konumuna ba¤l› oldu¤unu

Söyler.

9. Sosyal s›n›f tart›flmalar›nda 1980 sonras› en önemligeliflme nedir?

a. S›n›f, toplumsal cinsiyet ve etnik köken gibi kimlik-ler aras›nda kesiflme ile ortaya ç›kan eflitsizlikler

b. Çal›flma yaflam›ndaki dönüflümlerc. Toplumsal cinsiyet kimli¤inin toplumda önem

kazanmas›d. Yeni markalar›n ortaya ç›kmas›e Toplumda güvencesiz ifllerin artmas›

10. Göreceli yoksulluk kavram›na afla¤›dakilerden han-gisi karfl›l›k gelir?

a. Temel ihtiyaçlar›n› karfl›layamayan gruplar b. Düflük ücretlilerc. Yafll›lar ve engellilerd. Dezavantajl› gruplare. Genel refah düzeyine ve insanca bir yaflam dü-

zeyine eriflmesi engellenmifl olanlar



Kentte Yeni Yoksulluk ve Çöp ‹nsanlar›*

Küreselleflme ve buna ba¤l› olarak yeni ekonomi poli-tikalar›ndaki (NEPs) yay›lma, tabaka ve s›n›f analizlerikonusunu revize etmemizi gerektirecek yeni analizlereihtiyaç duyurdu. 1980’leri izleyen y›llarda, “...k›r/kentdengelerinde bozulmalar, kentsel yap›larda gerileme-ler, göç, e¤itim sisteminde niteli¤in bütünsel olarak azal-mas›, yeni iflkollar›n›n ortaya ç›kmas›, kentlere farkl› ta-bakalardan ve nedenlerden akan göç ve göçle birliktehareket eden iflgücü, bu yeni durumun göstergeleri ola-rak kabul ediliyor” (Payne & Payne& Hyde, 1996:1). Bugöstergeler “göç”, “yoksulluk”, “k›rsal alan”, “kentselalanlar” ve “çal›flma” üzerinde yeniden düflünmemizigerektirdi. Bu dönüflümü “Küreselleflme” ve “ Post-For-dist üretim sistemlerin yayg›nlaflmas›” ve buna ba¤l›olarak yoksullu¤un yayg›nlaflmas› ile birlikte alan gö-rüfller (Jessop, 1993); imalat›n bu yolla üçüncü dünya-ya yay›ld›¤›n› ve bu nedenle yoksullu¤un artt›¤›n› önesürenler (Brown & Scase, 1991) ve spesifik üretim norm-lar›n›n kapitalist pazar ekonomisini bu yolla yayg›nlafl-t›rd›¤›n› iddia edenler (Lipietz, 1992), meslektafllar› ta-raf›ndan “ekonomistik” aç›klamalarla yetindikleri içinelefltirildiler (Burrows & Loader, 1994).Yeni iktisadi yap›lanmalar›n yaratt›¤› etkiyi en iyi yenikentsel iflkollar› ve kentsel mekan da¤›l›mlar› ile çöze-bilece¤imiz aç›kt›r (Lash & Urry, 1994). Yeni kentsel s›-n›flar›n ya da tabakalar›n ortaya ç›kmas›, “kentsel yeniyoksulluk” kavram›n› da ortaya ç›karm›flt›r. Kentsel ye-ni yoksulluk kavram›, gerek zorunlu göç kapsam›ndakibüyük yer de¤ifltirmelerin gerekse küreselleflmenin or-taya ç›kard›¤› düflük nitelikli iflgücünün kentlere ak›s›-n›n bir ç›kt›s› olarak; yeni göç ve yeni kentli analizlerin-de anahtar bir kavram olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r(Bkz. Güvenç, (2000); Kaygalak (2001); Mingione(1996)).Marx’›n “Yedek iflgücü ordusu” (Marx, 1962) ya da E.OWright’›n Kapitalin bir fonksiyonu olarak s›n›f” kavram-lar›ndan farkl› bir yeni aç›klama gerektiren bu yeni ta-baka, göstergelerle u¤rasan akademisyenler kadar, sos-yal hizmet uzmanlar›n›n da ilgi oda¤› olmaktad›r. Marxiçin lümpen proleter:“...tüm suç ve h›rs›zl›k türlerine

bulaflm›fl, toplumun k›r›nt›lar›yla yetinen, belirli bir ifli,

ba¤lant›s›, olmayan... ordu art›¤› askerler, hapishane

kaçk›nlar›, kaçak köleler, cepçiler, tokatç›lar, t›rt›kç›-

lar, torbac›lar, tombalac›lar, kumarbazlar, genelev ka-

p›c›lar›, çanta tafl›y›c›lar›, cahiller, sokak çalg›c›lar›,

çul-çaput toplayanlar, bileyciler, tenekeciler, dilenci-

ler...bu ayaktak›m›, süprüntü, tüm s›n›flardan kovul-

mufl art›klard›r (Marx, 1962:295).Yoksullu¤un bu tabakas›n›n Marx’a göre tarifi moral birkavramlaflt›rma içermekteydi ve sonradan bu moral kav-ramsal analizle çal›flan birkaç sosyolog için de anahtarolabildi. Ne yaz›k ki bu anahtar, yine moral bir tersineçevirmeyle “Yeni sa¤” teorilerine, tehlikeli yeni s›n›f›n(“S›n›f d›fl›”n›n, istenmeyen ve tehlikeli olan›n) analizle-ri yapmada da öncü olabilmifltir (Westergaard, 1992;Jenks & Peterson, 1991).Kentsel yeni yoksulluk tart›flmalar›; yoksullu¤un hangikategorilerle tan›mlanaca¤›, ayr›ca yeni iflkollar›n›nkentte yaratt›¤› yoksulluk ve yoksullukla birlikte yafla-ma biçimlerine iliflkin çal›flmalarla birlikte ilerlemekte-dir. Kentsel iflgücünün yeni nitelikleri üzerine çal›flma-lar, özellikle iflin ve çal›flman›n yeni biçimleri ve kent-sel meslek ve ifl d›fl› alanlara iliflkin aç›klamalar bu çer-çevede de¤erlendirilmektedir. Birleflmifl Milletler için“Dezavantajl› gruplar”, Parkin için “non-labor”, Myrdaliçin “underclass” (s›n›f d›fl›) kavramlar›yla aç›klanan buyeni yüzer-kategorileri tan›mlamada; öncelikle ‹ngilte-re’de yap›lan çal›flmalar etken olmufltur. Pahl(1984;1988), Payne (1987), Goldhorpe ve Marshall(1992) yeni üretim sistemati¤i ve kentsel s›n›f analizle-rinde “Halihaz›rdaki toplumda 2/3 istihdama karfl›l›k1/3 iflsiz oran›n›” vurgulayarak, bunlar›n belirgin yaflamstilleri ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan ay›rt edilebilece¤i-ni gösterdiler. Granovetter, gelir ve statü iliflkisini, “‹kin-cil ‹flgücü Pazar›” kavram›yla tart›flt›¤› analizinde; buba¤lant›n›n basit bir korelasyona dayanmad›¤›n› göste-rir (Granovetter, 1999). Ona göre “‹nsan Kaynaklar› Te-orisi”, “kendili¤inden ç›kar›n› maksimize eden insan”temelinde, statü ile ifl aras›nda anlaml› bir korelasyonoldu¤unu iddia ederken, tamam›yla sosyal ve sosyal-psikolojik eriflme ve edinme faktörlerini göz ard› et-mektedir. Öte yandan “Yeni Endüstriyel Paradigma veKurumsal Ekonomi” teorileri ise; analizlerinde ücret ya-p›lar›n› ve ifl gücü pazar›n› do¤rudan ekonomik pazar›nbirer ba¤›ml› de¤iflkeni olarak almaktad›r. “Oysa” derGranovetter, “...’ikincil iflgücü pazar›’ aç›klamas›, iflinsüreklili¤i ve karakteristi¤i; ifli yapan kiflinin bireyselkarakteristiklerini ve ayr›ca ifle eriflme yollar›n›; iflin sta-tüsünü ve iflçinin buna ba¤l› statüsünü etkileyen üç as›lfaktör olarak al›r” (Granovetter, 1999). Hareket kabili-yeti ve f›rsat›n› en az ele geçirebilenler, yani ikincil iflgücü pazar›n›n daimi oyuncular›: kad›nlar, siyahlar, kentyoksullar›, 13-18 yas_ gruplar›d›r. Parkin, non-labor’un

Okuma Parças›


üç kategori ile belirlenebilece¤ini belirtir: ›rk, cinsiyetve etnisite (Parkin, 2000). Treanor, yeni eflitsizlik kate-gorilerinin; salt etnisite, ›rk, gelir gibi eski kriterlerleaç›klanamayacak yeni bir kast sistemine do¤ru evrildi-¤ine dikkati çeker. Abelda (1999:725) yoksullu¤u, “iflve kazanç olanaklar›na ve refah›n istihdam, aile yap›s›,bak›m sözü ve kazanç konusundaki yükümlülüklerineeriflmede yetersizlik” hali olarak tan›mlar.Ancak bu aç›klamalar, kentsel yeni yoksullu¤u yinede yap›salc› aç›klama çabalar› olmakla elefltirildiler(Bauman (1998); Harris(1996); Scott(1994); Er-der(1996;1997)). Bu çal›flmada, kentsel bir yoksul tipiolarak “çöp toplay›c›l›¤›n” bir ifl ya da meslek katego-risi olarak ele al›n›p al›namayaca¤› tart›fl›lacak; bu yol-la ‘çöp insanlar›’ araflt›rmas›, ‘yeni yoksulluk’ kavram›-n› tart›flmak için arac› k›l›nacakt›r. Bir y›l arayla iki fle-hirde (Denizli ve Samsun) gerçeklefltirilen “KentselKat› At›k Projeleri”nde toplanan veriler ›fl›¤›nda, yenikent yoksulu profili; öncelikle küresel ekonomininkentsel iflgücü üzerindeki mikro ve makro etkileriyle,ikinci olarak çöpün ekonomik ve ekolojik de¤erleriy-le birlikte ele al›nacakt›r. “Çöpte Yaflayanlar” ve “Çöp-ten geçinenler” kategorileri, kentsel yeni yoksulu ta-n›mlamada oldukça elveriflli kavramlard›r. Kentsel ye-ni yoksullu¤un, yoksullu¤un daha ileri ve a¤›r bir bi-çimi oldu¤una iliflin önermelerin tart›fl›lmas› ise sonk›sm› oluflturacakt›r.*"Çöp ‹nsanlar›" terimi, kentsel alanda "Sokaktan çöp

toplayarak geçinen," "Çöpte çal›flan ve çöpte yaflayan"

ya da günlük deyimiyle "korsan çöp toplay›c›lar›"n› ta-

n›mlamak için üretilmifl bir kavramd›r. Türkçe d›fl›n-

daki karfl›l›¤› olan 'scavengers' ise, argoda 'lefl yiyen'

anlam›na gelmektedir.

Kaynak: Nefle Özgen, “Kentte Yeni Yoksulluk ve Çöp‹nsanlar›,” Toplum ve Bilim, Say›: 89, s. 88-89. Makalenindevam›n›/tamam›n› http://www.neseozgen.net/tr/yayin-lar/7.pdf adresinden okuyabilirsiniz.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl ve Kavramsal Çerçe-ve” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalaflma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalaflma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalaflma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarih ‹çinde Tabakalafl-ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma Ku-ramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal TabakalaflmaKuramlar›” konusunun gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketlilik” ko-nusunun gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eflitsizlik ve Ta-bakalaflmada Yeni Tart›flmalar, Kuramlar” ko-nusunu gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Tabakalaflma veYoksulluk” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1 ‹nsanlar›n edindikleri e¤itim ve mesle¤e dayal› bir gelirelde etmeleri daha çok Weber’ci ve Yap›sal ‹fllevselcikuramlar›n üzerinde durdu¤u do¤al, kaç›n›lmaz amatoplum için geliflmeyi sa¤layan bir eflitsizliktir. Webertoplumda s›n›fa dayal› eflitsizliklerin piyasa mekaniz-mas› içinde ortaya ç›kt›¤›n› kabul etti¤i için farkl› mes-lek gruplar›n›n farkl› e¤itim düzeylerine gereksinimleriolaca¤› ve bu edinilen bilgi becerinin de iflçiler aras›n-da farkl› gelir gruplar› yarataca¤›n› görmek mümkün-dür. Ayr›ca Weber pazara mal sunanlar ile hizmet su-nanlar aras›ndaki temel eflitsizli¤i de yine gelir fark› ola-rak anlar. Yap›sal-ifllevsel okul ise toplumun gereksi-nimlerinden yola ç›karken farkl› meslekleri topluma ya-rarl› farkl› ifllevler olarak kabul edip bu yararl› bilgi be-cerilerin elde edilme süresi (e¤itim) ve bu konuda ya-p›lan fedakârl›klar›n (zaman ve para harcama) ilerdefarkl› gelir düzeyleri olarak bir ödül sistemine dönüfl-mesini öngörür. Öte yandan, her iki okulda kapitaliz-min “aç›k bir toplum” olarak insanlara eflit düzeyde f›r-satlar sundu¤unu ama insanlar›n bu f›rsatlardan yarar-lanmalar›n›n kendi kararlar› oldu¤unu söyler. Liberalgörüflün de temel fikri olan insan özgürlü¤ü bu anlay›-fl›n temel dayana¤›d›r. Ancak Marx kapitalist sistemininsanlara dayatt›¤› toplumsal ifl bölümü ile ortaya ç›kanegemen s›n›f ve tabi olan s›n›f yap›s›nda böyle aç›k bir



toplum olamayaca¤›n› belirtir. ‹nsanlar kendilerine da-yat›lan ekonomik, siyasal ve sosyal konumlar›nda ken-dileri seçmese de yaflamlar›n› sürdürmek zorundad›r.Bu anlamda, günümüzde kalk›nma dendi¤inde ekono-mistlerce ortaya at›lan kavram geliri art›rmak veya pas-tay› büyütmek olsa da sosyolojide ve eflitsizlik yaz›n›n-da bu gelirin/pastan›n bölüflümü veya bu sistem içindekimlerin kendi toplumsal konumlar›n› seçme hakk›nane kadar sahip olabildikleri konusunda bir tart›flma var-d›r. Dolay›s›yla kalk›nm›fl toplumlar bireylerinin kenditoplumsal konumlar›n› görece özgür ve kendi tercihle-ri do¤rultusunda belirleyebildikleri toplumlard›r.

S›ra Sizde 2Toplumsal hareketlilik toplumdaki geliflmelerin birey-lerin refah›na, gelirine, e¤itimine yans›yarak daha ge-lifltirece¤i varsay›m›ndan yola ç›kar. Ayr›ca bu kavramdi¤er tabakalaflma kavramlar› için oldu¤u gibi eril birkavramd›r. Yani erkekler için tan›mlanm›fl, onlar›n evd›fl› faaliyetleri üzerinden tan›mlanm›fl bir kavramd›r.Dolay›s›yla toplumsal cinsiyet kimli¤ine göre ayr›flm›flbir toplumda bu varsay›m tam da yerine gelmez. Ön-celikle toplumsal cinsiyet rollerinin ö¤retisi kad›nla er-ke¤in farkl› rolleri oldu¤unu, kad›nlar›n ev içi emekle-rinin daha önemli oldu¤unu vurgulad›kça kad›nlar top-lumsal hareketlilikte bir konum almaktan geri b›rakt›-r›lm›fl olurlar. Kad›n ev d›fl›nda bir e¤itim, kariyer edi-nebilece¤i bir ifl, toplumsal temsiliyet kazanamad›¤›n-dan ve sürekli kocas›na, babas›na ba¤›ml› olarak yafla-mak zorunda kald›¤›ndan toplumsal statüsünün yük-selmesi de olanaks›z hâle gelir. Erkek ise toplumsalkonumunu e¤itimi, ifl gücüne kat›l›m› ve yükselen ka-riyeri ile sürekli yükseltebilir. Ayr›ca, toplumsal hare-ketlilik kavram›n›n öngördü¤ü liyakat ve kazan›lan top-lumsal konumlar, toplumsal cinsiyet rollerine ba¤l› ola-rak kad›nlar için geçerli olmayan kavramlard›r. Ço¤udurumda kad›n ailesinin statüsüne ba¤l› kalarak liya-kat ilkesinden yararlanamamaktad›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAnthias,F. (2005). “Social Stratification and Social Ine-

quality: Models of Intersectionality and Identity”içinde Devine, F.; Savage, M.; Scott, J. ve Crompton,R., (Eds.) Rethinking Class, New York: PalgraveMacmillan.

Bauman,Z. (1998). Work, Consumerism and the NewPoor, Buckingham/ Philadelphia: Open UniversityPress.

Bendix, R. Ve Lipset,S.M., (ed.), (1967) Class, StatusAnd Power, Londra: Routledge.

Boratav, K. (1995) ‹stanbul ve Anadolu’dan S›n›f Pro-filleri, Türkiye Araflt›rmalar›, ‹stanbul: Tarih Vakf›Yurt Yay›nlar›.

Bourdieu, P. (1989). Distinction : A Social Critiqueof Judgement of Taste, London: Routledge

Davis, K. ve W.E. Moore (1945) “Some principles ofStratification”, American Sociological Review,cilt:10, syf. 242-249.

Glass, D.V. ve Hall, J.R. (1963). “Social Mobility inGreat Britain: A study of Intergeneration Changesin Status” içinde Glass, D.V. (ed.) Social Mobility inGreat Britain, Londra: Taylor & Francis

Giddens, A. (2001). Sociology, 4. Bask›, Oxford : PolityGerth, H. ve Mills, C.W. (1948). From Max Weber: Es-

says in Sociology, Londra: Hutchinson. Goldthorpe, J. (1980). Social Mobility and Class Struc-

ture in Modern Britain, (2. bas›m), Oxford: Clarendon Press.

Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004). Sociology: The-mes and Perspectives, 6. Bask›, Londra : Collins.

Harvey, D. (2000). “From Fordism to Flexible Accumu-lation” içinde Nash, K., Readings in Contempo-rary Political Sociology, Blackwell.

Kalayc›o¤lu,S. (2002). “Toplumsal Tabakalaflma”, Sos-yolojiye Girifl, (ed. ‹hsan Sezal), Ankara : Mart› Ki-tap ve Yay›nevi, s. 295-316.

Kalayc›o¤lu, S. (2011). “Toplumsal Eflitsizlikler, S›n›fve Yoksulluk” Toplumsal Tabakalaflma ve Eflitsizlikkitab› içinde, Ünite 7, T.C. Anadolu Üniversitesi Ya-y›n› No: 2415, Eskiflehir : Aç›kögretim Fakültesi Ya-y›n› No: 1401.

Kastoryano,R. (2004). “Race and Ethnicity in France” inDevine, F. ve Waters, M.C., (ed), Social Inequaliti-es in Comparative Perspective, Londra: Black-well, s. 66- 88.

K›ray, M. ve Hinderik, J. (1970). Social Stratification asan Obstacle to Development : A Study in FourTurkish Towns, New York : Praeger Publications

Savage, Mike (2000). “Class analysis and Social Trans-formation,” Open University Press, Londra.

Sennett, R. (1998). Corrosion of Character, New York:Norton Marx, K. (1974). Capital, Cilt: 3, Londra: Law-rence Wishart

Walby, S. (1986). “Gender, Class and Stratification” için-de Crompton,R. ve Mann, M. (eds.) Gender andStratification, Polity Press.

Wacquant, L.J.D. (1996). “The Red Belt, Black Belt : Ra-cial Division, Class Inequality and the State in theFrench Urban Periphery and the American Ghetto”içinde Mingione,E. (ed.) Urban Poverty and TheUnderclass, Londra: Blackwell, s. 234-274.

Weber, M. (1947). The Theory of Social and EconomicOrganization, NewYork: Oxford University Press

Wright, E.O. (1976). ‘Class Boundaries in Advanced Ca-pitalist Societies’, New Left Review, no. 98.

Wright, E.O. (1985). Classes, London: VersoYuval-Davis, N. (2006). “Intersectionality and Feminist

Politics”, European Journal of Women’s Studies,13 (3): 193-290

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Günümüzün önemli toplumsal kurumlar›ndan biri olan medyan›n nas›l eleal›nmas› gerekti¤ini aç›klayabilecek,Medya araflt›rmalar›n›n tarihsel olarak nas›l dönemsellefltirdi¤ini saptayabile-cek ve medya sosyolojisindeki egemen paradigmay› tart›flabilecek, Ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n medyay› nas›l ele ald›¤›n› analiz edebilecek, Medyaya ekonomi-politik yaklafl›mlar› ve dijital uçurum tart›flmas›n› özetle-yebilecek,Medya-küreselleflme iliflkisini de¤erlendirebilecek ve küreselleflme sürecindeortaya ç›kan “a¤ toplumu” kavram›n› tan›mlayarak yap›sal özelliklerini aç›k-layabilecek,Kitle toplumundan a¤ toplumuna geçiflin tarihsel temellerini saptayabilecek vea¤ toplumunun teknolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tan›mlayabilecek,Baflta ‹nternet olmak üzere “yeni medya”n›n ve “sosyal medya”n›n potansi-yelini de¤erlendirebilecek ve a¤ toplumunda de¤iflen cemaat yap›lar›n› vesanal cemaatler kavram›n› karfl›laflt›rmal› olarak aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• A¤ Toplumu• Enformasyon/Bilgi Toplumu • Bilgisel Ekonomi• Dijital Uçurum-Dijital Bölünme• Etkileflimli Medya• ‹nternet• ‹zleyici • Küreselleflme• Medya Endüstrisi

• Medya ‹çeri¤i• Medya’n›n Al›mlanmas›• Medya’n›n Ekonomi-Politik

Yap›s›• Sanal Cemaatler• Sosyal Paylafl›m A¤lar› /Sosyal

Medya• Yak›nsama• Yeni Medya

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

NN

Medya

• G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUMOLARAK MEDYA

• MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE‹LK KURAMSAL YAKLAfiIMLAR

• MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹RELYAKLAfiIMLAR

• MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VEEKONOM‹-POL‹T‹K YAKLAfiIM(LAR)

• ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDEMEDYA VE A⁄ TOPLUMU TARTIfiMALARI



G‹R‹fi: ÖNEML‹ B‹R TOPLUMSAL KURUM OLARAKMEDYAGünde ortalama kaç saatinizi TV izlemek ya da baflta farkl› sosyal a¤lar olmak üze-re ‹nternet bafl›nda geçirdi¤inizi hiç düflündünüz mü? Kabaca bir hesap yapt›¤›n›z-da muhtemelen sizi bile ürkütecek ya da en az›ndan düflündürecek bir zaman di-liminde medya ile iç içe oldu¤unuzu fark edeceksiniz. B›rak›n on sene evvelinian›msamay›, befl y›l öncesini göz önüne getirdi¤inizde bile, bugün medyan›n ha-yat›n›zda -”dün”e k›yasla- ne kadar çok yer ald›¤›na hayret edeceksiniz. 20. yüzy›l-dan itibaren, özellikle içinde yaflad›¤›m›z 21. yüzy›l›n en önemli toplumsal kurum-lar›ndan biri hâline gelen medyan›n “kapsama alan›” hayal gücümüzü zorlayacakbir h›zla genifllemifl durumdad›r. Bu süreçte baflta ‹nternet olmak üzere yeni med-ya, di¤er iletiflim araçlar› içerisinde öne ç›kt›, sosyal a¤lar ya da yayg›n tabirle “sos-yal medya” hayat›m›z›n her alan›n› sar›p sarmalad›. Günümüzde milyarlarca insa-n›n günlük yaflam›n›n en önemli parças›n› art›k medya oluflturuyor. Bireyler aras›iletiflim bugüne dek hiç olmad›¤› kadar art›k etkileflimsel mecralarda sosyal a¤lar-da gerçeklefliyor. Sadece günlük hayat›m›zda de¤il sosyal, kültürel, siyasal ve eko-nomik alanda da medyan›n çok önemli bir yeri oldu¤u uzun zamand›r tart›flmas›zkabul görüyor. Toplumsal yaflam›n, kültürel alan›n ve siyasi arenan›n önemli birögesi hâline gelen medya art›k hayat›m›z›n merkezindedir. Öyle ki epeydir “med-ya kültürü”nü (Kellner, 1995) soludu¤umuzu söyleyebiliriz. Medya, bugünün kü-resel dünyas›nda insan›n hayata, ülkeye ve dünyaya dair imgelerinin yegâne kay-na¤› hâline gelmifltir. Toplumsal/siyasal yaflamda “gerçeklik”(ler)in ne(ler) oldu¤uart›k önemli düzeyde medya dolay›m›yla infla edilmektedir.

Medyan›n toplumsal, siyasal ve kültürel alanda böylesine kritik bir rol oynuyorolmas› üzerinde önemle durulmas› gereken bir durumdur. Çünkü önemi her ge-çen gün artan bir toplumsal kurum olan medyan›n, e¤itim kurumu hariç, di¤ertoplumsal kurumlardan farkl›laflt›¤› bir nokta söz konudur. Medya ayn› zamandadevasa hacimde bir ekonomik sektördür. Di¤er bir deyiflle günümüzde medya ku-rumlar› kapitalist piyasa koflullar›nda ve kâr maksimizasyonu mant›¤›/hedefi ile fa-aliyet gösteren birer endüstridirler. 1980’lerde ivme kazanan neo-liberal politika-larla efl zamanl› gerçekleflen özellefltirme ve deregülasyon uygulamalar›yla med-ya kurumlar›n›n yap›s› ve ifllevi farkl›laflm›flt›r. Günümüzde medya kültürünü solu-yan bireyler olan› biteni anlama, toplumsal dünyay› yorumlama sürecinde büyükölçüde medya’ya ba¤›ml› bir duruma gelmifl olduklar›ndan bu endüstrilerinin kap-saml› bir flekilde kavranmas› hayati önem arz eder.

Medya

Yeni (etkileflimli) MedyaRadyo, gazete, dergi vetelevizyon gibi ‘geleneksel’medyadan farkl› olarakkullan›c›lar›na etkileflimliiletiflim imkân› sa¤layan ceptelefonlar›, tablet ve avuç içibilgisayarlar, oyun konsollar›vb ‹nternet eriflimli iletiflimve enformasyonteknolojilerinin genel ad›d›r.

Sosyal A¤(lar) ya da sosyalpaylafl›m a¤lar›,kullan›c›lar›n bir a¤ ya dasite içinde bütün ‹nternetkullan›c›lar›na aç›k (iste¤egöre yar› aç›k veya kapal›)bir profil oluflturmalar›na,ayn› a¤/site içerisindeiletiflim içinde olduklar›di¤er kullan›c›lar›nprofillerini karfl›l›kl›etkileflim içinde takipetmelerini sa¤layan webtabanl› servislerdir.

Modern kitle iletiflim kurumlar›n›n, yani medya’n›n toplumsal ve ekonomik ya-flamdaki yerinin ve öneminin genifllemesi, medyan›n daha çok mercek alt›na al›n-mas›na neden olmufltur. Ayr›ca iletiflim ve enformasyon teknolojilerinde flahit ol-du¤umuz bafl döndürücü geliflmeler medyaya iliflkin akademik tart›flmalarda dayank›lanmaktad›r. ‹kinci nesil ‹nternet hizmetlerini, yani Web 2.0 tabanl› etkileflimuygulamalar›n›, ak›ll› mobil (cep) telefonlar›, ak›ll› TV’leri, avuç içi bilgisayarlar›,tablet bilgisayarlar› ve bu yeni iletiflim ve enformasyon teknolojileri aras›nda ger-çekleflen yak›nsamay› göz önüne ald›¤›m›zda yaflanan sürecin çarp›c›l›¤›n› göre-biliriz. ‹flte ikinci nesil ‹nternet hizmetleri, ak›ll› TV ve mobil telefonlar› ile bunlar›bir arada kullanmam›z› mümkün k›lan yak›nsama televizyon ve gazete gibi gele-neksel medyan›n ifllevlerini farkl›laflt›r›rken araflt›rmac›lar için de yeni incelemealanlar› oluflturmaktad›r. Böylelikle medya sosyolojisi, medya çal›flmalar›, kültürelçal›flmalar, sinema-televizyon, gazetecilik vb. çok farkl› disiplinlerin bir araya gel-di¤i disiplinleraras›, hatta disiplinler-üstü özellikler gösteren genifl kapsaml› çal›fl-malar ortaya ç›km›flt›r.

Medya Nedir? Medya’y› Nas›l Ele Alabiliriz?Türkçede kulland›¤›m›z medya kavram› ‹ngilizce’deki media’n›n karfl›l›¤› olup La-tince araç, ortam, arac› anlamlar›na gelen mediumteriminin ço¤uludur. Birbirleriy-le iletiflimi olmayan, iletiflim kuramayan iki düzlem ya da iki ba¤lam aras›nda ile-tiflimi sa¤layan araçlar medya olarak tan›mlanmaktad›r. Burada dikkat edilmesi ge-reken nokta medya teriminin ço¤ul olarak bu iletiflimi mümkün k›lan araçlara kar-fl›l›k geldi¤idir. Dolay›s›yla sözcü¤ü tekil, yani tek bir araç olarak görerek farkl› ile-tiflim araçlar›ndan söz edilirken “medyalar” denilmesi yanl›fl bir kullan›md›r. Med-ya terimini karfl›lamak üzere son döneme kadar kitle iletiflim araçlar› kavram› kul-lan›lm›fl olsa da özellikle son 20 y›ld›r medya sözcü¤ü yayg›n olarak kullan›lmak-tad›r. Günümüzde kitle iletiflimi, kitle iletiflim araçlar› kavramlar›n›n yerine art›k sa-dece medya kavram› kullan›lmaktad›r. Bunun nedeni sadece medya kelimesinindaha popüler olmas› de¤il, yeni nesil ‹nternet hizmetlerinin geliflmesiyle birlikte“kitle iletiflimi” kavram›n›n karfl›l›kl› etkileflimin mümkün oldu¤u iletiflim ortamla-r›n› yeterince tarif edemez hâle gelmesidir.

“Peki ilk kullan›m›yla kitle iletiflim araçlar› ya da bugün kulland›¤›m›z flekildemedya dedi¤imizde hangi iletiflim araçlar›na iflaret ediyoruz?” En genifl anlam›yladüflündü¤ümüzde kitap, gazete, dergi, broflür, bildiri, funzin, billboard, telefon,mobil telefon, VCD, DVD, radyo, sinema, televizyon, ‹nternet gibi iletiflim araçla-r›n› bu kavram›n s›n›rlar› içinde düflünebiliriz. Günümüzde toplumsal iletiflim bü-yük ölçüde bu amaçla gelifltirilmifl ileri teknoloji ürünü araçlarla gerçeklefltirildi¤in-den bu ünitede medya denildi¤inde ço¤unlukla “kitle medyas›” yani kitlesel dü-zeyde eriflime ve/veya etkileflime olanak sa¤layan araçlar, özellikle radyo, gazete,televizyon ve ‹nternet kast edilmektedir. Bir ç›rp›da sayd›¤›m›z iletiflim teknolojile-rinden söz ederken sadece teknik araçlardan söz etmiyoruz elbette: Teknoloji on-lar› ortaya ç›karan bilgi, alg›, tasavvur, üretim, de¤erler ba¤lam›n›n tümüne karfl›-l›k gelir. Alman filozof Martin Heidegger’in (1889-1976) ünlü deyifliyle ifade eder-sek “teknoloji hiç teknik bir olgu de¤ildir.” Teknoloji, tekniklere dair bilgiyi içer-mekle birlikte as›l bunlar›n fikrini ve bu fikrin toplumsal meflruiyet kaynaklar›n›içerir. Farkl› bir ifadeyle teknoloji, ça¤›n›n ruhunu, toplumsal iliflkilerini ve bunla-ra hakim olan iktidar yap›lar›na iliflkin ön-kabulleri de beraberinde getirir (Ergur,2011: 13) ki bu anlamda ideolojik bir olgudur. Kald› ki “iletiflimin [de] öncelikleteknik de¤il, kültürel ve politik bir olgu oldu¤unu” (Maigret, 2011:20) vurgulama-


Deregülasyon, her ne kadar“kurallar›n kald›r›lmas›”demek olsa da esas olarak1970’lerden itibaren kamuyay›nc›l›¤› tekellerininortadan kalkmas› ve özelradyo/televizyonyay›nc›l›¤›n›n yayg›nlaflmas›yönünde kurallar›nde¤ifltirilmesi sürecinianlatmak için kullan›l›r.

Web 2.0: 2004 y›l›ndagelifltirilen Web 2.0, ikincinesil ‹nternet hizmetlerini,yani ‹nternet kullan›c›lar›n›nortaklafla ve paylaflarakyaratt›¤› sistemi tan›mlarBaflta Facebook ve Twitterolmak üzere di¤er sosyala¤lar›n›n kendi üreticileriniyine tüketicileri aras›ndanoluflturabilmesine imkânveren ‹nternet teknolojisinintemelinde Web 2.0 tabanl›,etkileflimli uygulama yatar.

Yak›nsama: Farkl› teknolojiksistemlerin benzer görevleriuyum içinde yerinegetirebilecek flekildegelifltirilmesidir.

l›y›z. Teknolojinin ve iletiflimin “ideolojik” oldu¤u vurgusu ünitenin ilerleyen bö-lümlerinde ayr›nt›l› olarak karfl›m›za ç›kacakt›r.

Kuramsal bir bak›flla iletiflim sürecini ve ortam›n› anlarken öncelikle medyan›nhitap etti¤i izler kitleden, yani izleyici/dinleyici/okuyuculardan; hitap ederken ak-tard›¤› içerikten ve söz konusu içeri¤i önemli ölçüde üreten kurumsal yap›dan sözediyoruz. ‹flte medyay› ve medya-toplum iliflkisini anlamak için bu üç boyutumümkün oldu¤unca birlikte düflünmemiz gerekir. Her ne kadar “izlemek” masta-r›, seyretmeyi, görmeyi ifade etse de medya çal›flmalar›nda “izleyici” ya da “izlerkitle” sözcü¤ü, bütün medya tüketicilerine karfl›l›k gelecek flekilde kullan›lmakta-d›r. Peki izleyici olmak, medya ne aktar›yorsa, ne gösteriyorsa onu oldu¤u gibi al-mak, edilgin bir tutumla kabul etmek anlam›na m› geliyor? Peki medyan›n ifllevisadece bir noktadan di¤erine aktar›lan içeriklerle mi s›n›rl›d›r? Yoksa bu içeriklerbireyin toplumsal iliflkilerine katk›da bulunur mu? ‹zleyicilerin toplumsal dünyay›yorumlamalar›nda medya nas›l bir rol üstlenir? Medya organlar›n›n genel olarakkâr amac›yla iflleyen kurulufllar oldu¤unu ve büyük sermayedarlar›n elinde bulun-du¤unu düflündü¤ümüzde medya içeriklerine sadece medya profesyonellerininkarar verdi¤ini söyleyebilir miyiz? Medyan›n yönetimi sadece ona sahip olanlar›nkontrolünde midir? Devlet ayg›t›n›n ve siyasi iktidarlar›n medya üzerindeki aç›k yada örtük bask› ve müdahalesi yok mudur? Son olarak Türkiye’de RTÜK (Radyo-Te-levizyon Üst Kurulu) örne¤inde gördü¤ümüz denetleme/düzenleme kurulufllar›n›nmedyaya yönelik ne gibi yapt›r›mlar› söz konusudur? (Nalçao¤lu, 2003: 43-55).fiimdilik cevaplardan çok sorular öne ç›km›fl durumda olsa da ilerleyen bölümler-de bu sorulara farkl› yaklafl›mlar ekseninde çok boyutlu bir tart›flma içinde cevaparanacakt›r.

Bu üniteyi okurken kavramakta zorland›¤›n›z ya da hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi almak is-tedi¤iniz kavramlar için Erol Mutlu’nun ‹letiflim Sözlü¤ü’ne (Ankara: Ayraç Yay›nevi,2008) ve/veya Hüseyin Köse’nin ‹letiflim Sosyolojisi: Temel Kavramlar Antolojisi’ne (‹s-tanbul: Yirmi dört Yay›nevi, 2006) baflvurabilirsiniz.

MEDYA ARAfiTIRMALARININ TAR‹HÇES‹ VE ‹LK KURAMSAL YAKLAfiIMLARKapitalist modernitenin geliflmesi, enformasyonun h›zl› ve etkili ak›fl›n›, di¤er yan-dan kitlesel ve kamusal bir iletiflim ortam›n› gerekli k›lm›fl, modern kitle iletiflimaraçlar›n›n ortaya ç›k›fl› ile Bat› toplumlar›nda modernitenin belirmesi efl zamanl›gerçekleflmifltir. Modernitenin ortaya ç›kard›¤› olgulardan birisi de kitle iletiflimi ol-mufl ve kitle medyas›n›n yayg›nlaflmas› sonucunda da kitle iletiflim (ya da medya)araflt›rmalar› 20. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›km›flt›r.

20. yüzy›l bafl›ndan 1940’a kadar iki büyük dünya savafl› aras›ndaki y›llar› kap-sayan ilk dönemde medyan›n çok güçlü ve ikna edici bir etkisi oldu¤una dair or-tak bir görüfl egemen olmufltur. Savafl atmosferinin ve kitle toplumu paradigmas›-n›n söz konusu oldu¤u bu döneme, kitle iletiflim araçlar›n›n çok güçlü propagan-da kurumlar› olduklar›na ve insanlar›n bir anlamda beynini y›kad›¤›na dair birmedya görüflü damgas›n› vurmufltur. Bu dönemin hakim yaklafl›m› olan Hipoder-mik fl›r›nga modeline göre medya mesajlar› insanlar›n beynine t›pk› bir fl›r›ngadanilac›n zerk edilmesi gibi veriliyordu. Kitlelerin çok güçlü oldu¤u kabul edilen med-ya taraf›ndan kolayca manipüle edildi¤i ve bylece kitle iletiflim araçlar›n› elindebulunduran ve iyi kullananlar›n kitlelere istediklerini yapt›rabilecekleri varsay›m›bu döneme damgas›n› vurdu. Propaganda analizinde Harold Laswell, 1. Dünya

1677. Ünite - Medya

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Savafl› sonras›ndaki olumsuz koflullar›n, büyük ekonomik bunal›m›n ve siyasal is-tikras›zl›¤›n insanlar›n psikolojisini kötü etkiledi¤ini ve medyan›n bir fl›r›nga i¤ne-si gibi insanlar›n bilincine girip onlar› manipüle edebilece¤ini belirtti. 19. yüzy›ldaortaya ç›kan propaganda olgusu yeni iletiflim teknolojileri sayesinde çok daha et-kili bir ifllev kazand›. Kitle iletiflim araçlar›n›n 1. Dünya Savafl› s›ras›nda propagan-da araçlar› olarak çok kritik bir rol oynad›¤›n› görüflü, 1930’larda Avrupa’da faflizmve Sovyetlerde Stalinizm gibi totaliter rejimlerin ivme kazanmas›yla zirveye t›rman-d›. 2. Dünya Savafl› s›ras›nda ise kitle iletiflimi neredeyse propagandayla efl tutulu-yordu (Curran vd., 1982: 230; Williams, 2003:23-31, Mutman, 1995: 27).

Kitle iletiflimi araflt›rmalar›n›n 1940-60’lar dönemini kapsayan ikinci evresindetotaliter tehlikenin ve beraberinde kitle toplumu paradigmas›n›n ortadan kalkma-s›yla ilk döneme damgas›n› vuran “her fleye gücü yeten medya” anlay›fl› da geçer-lili¤ini önemli ölçüde yitirdi. Pasif ve atomize olmufl bireylerden oluflan, iktidar›ntek bir merkezde bulundu¤u bir toplum tasavvuru yerine; zengin ve çok çeflitliba¤larla içi içe geçmifl, dayan›flman›n egemen oldu¤u, iktidar›n tek bir merkezdeolmad›¤› ve farkl› toplumsal gruplar›n temsil edildi¤i ço¤ulcu toplum görüflü med-ya çal›flmalar›nda da yank› buldu. Ampirik çal›flmalar etraf›nda flekillenen bu para-digmada medyan›n etkisi niceliksel bir araflt›rma konusuna; neyin, kimin üzerindene kadar etkili oldu¤u sorunsal›na dönüfltürüldü. Ana ak›m ya da liberal/ço¤ulcu

olarak adland›r›lan çal›flmalar›n yeflerdi¤ibu dönemde, ABD’de yap›lan Etki Arafl-t›rmalar› sonucunda medyan›n “s›n›rl› biretkisi” oldu¤una dair bambaflka bir yakla-fl›m ortaya ç›kt›. Bu dönemin en önemliisimlerinden Paul Lazarsfeld (1901-1976)ve arkadafllar› 1940 y›l›nda ABD’de yap-t›klar› araflt›rmada kitle iletiflim araçlar›-n›n etkisinin “çok s›n›rl›” oldu¤u sonucu-na vard›. Araflt›rmac›lara göre kitle ileti-flim araçlar› arac›l›¤›yla gerçekleflen seçimkampanyalar›, seçmenlerin oy verme dav-ran›fllar› üzerinde çok fazla bir etkiye yolaçmam›flt›. Araflt›rman›n sonunda kiflile-raras› ve iki aflamal› bir iletiflimin dahaçok etkisi oldu¤u, mesajlar›n grup içinde-ki ‘kanaat önderi’ne ulaflt›¤› ve onlar ara-

c›l›¤›yla toplulu¤a aktar›ld›¤› vurguland›. Eli-hu Katz ve Paul Lazarsfeld’in Kiflisel Etki adl› çal›flmalar›nda yazd›klar› gibi kitle ile-tiflimi ak›fl›nda insanlar›n oynad›¤› rol ile ilgiliydiler.

Propagandan›n incelenmesinden vazgeçen ve fl›r›nga modelini ortadan kald›r-may› hedefleyen bu yaklafl›m genellikle kitle iletiflim araçlar›n›n hangi koflullar al-t›nda izlerkitlenin tutum ve davran›fllar›nda de¤iflikli¤e yol açt›¤›n› anlamay› amaç-lamaktayd›. ‹letiflim araçlar›n›n içeri¤inin sadece bireysel, ölçülebilir, k›sa vadeli vedavran›flsal “etkileri”nin araflt›r›lmas› hedeflendi. Sadece kampanya türü mesajlarabakan araflt›rmac›lara göre reklam ya da seçim kampanyalar› gözlemlenebilir dav-ran›fllarda ölçülebilir etki yaratm›flsa medya etkilidir, yaratmam›flsa etkili de¤ildir.Böylece ço¤unlukla medya endüstrileri ya da hükümetlere yap›lan profesyonelaraflt›rmalarda seçim ve reklam kampanyalar›n›n etkisi ölçülmeye çal›fl›ld›. Bu türkurumlar›n kendi yönetsel amaçlar› için anlaml› olabilecek ve bir kullan›m de¤eri


Foto¤raf 7.1

Paul Lazarsfeld

olabilecek bu bak›fl aç›s›n›n, medyan›n toplumsal anlam›na dair sosyolojik bir de-¤erlendirmeye katk›s› ise s›n›rl› olacakt›r. Lazarsfeld ve Robert K. Merton’un bu s›-n›rl›l›¤›n fark›nda olmad›klar›n› söylemek elbette haks›zl›k olur. Zira birlikte yaz-d›klar› flu sat›rlarda medyaya dair çok daha sofistike bir yaklafl›m›n ipucu vard›r:“Medyan›n gücü söyledi¤inden de¤il as›l söylemedi¤inden gelir çünkü bu araçlarstatükoyu onaylamay› sürdürmekle kalm›yor, ayn› zamanda toplumun yap›s›hakk›nda temel sorular› sormay› baflaram›yor.” (Akt, Mutman, 1995: 30).

Söz konusu araflt›rmac›lar, elefltirel medya çal›flmalar›nda büyük ölçüde kabulböyle bir argümana 1948 y›l›nda imza atm›fl olsalar da bu görüflü hem gelifltirme-mifller hem de çal›flmalar›n› bu yaklafl›m çerçevesinde yapmam›fllard›r. Kendi dilegetirdikleri sorular› cevaps›z b›rakarak çal›flt›klar› kurumlarla uyum içinde, kendi-lerini “televizyon flebekelerine, piyasa araflt›rmas› flirketlerine ve siyasal adaylarayararl› hâle getirmeyi” tercih etmifllerdir (Gitlin, 1978: 21). Medyan›n içinde yer al-d›¤› kapitalist dinamikler ve devlet düzenlemelerinin denetiminde var olabilmesi,medyan›n mülkiyet yap›s›n›n ve kontrolünün meflrulaflt›r›lmas›na da yol açt›. Ayr›-ca mevcut kurumsal düzeni verili kabul ederek dikkati kitle iletiflim üretiminin da-ha genel toplumsal anlamlar›ndan uzaklaflt›rd›. Kitle iletiflim araçlar›n›n etkisininçok s›n›rl› oldu¤u görüflü iflte bu ba¤lam içinde düflünülmelidir. Yine de medyasosyolojisinde egemen paradigman›n oluflmas›nda oldukça etkili olan Lazarsfeldve Merton kitle iletiflim araçlar›n›n etkilerine yönelik olarak öne sürdükleri ‘uyufl-turma etkisi’ kavram› ile izlerkitlenin toplumsal sorunlara tepki vermek ve müda-hale etmek yerine tepkisiz kalmas›n›n alt›n› çizmifllerdir. Araflt›rmac›lara göre budurumun sorumlulu¤u kitle iletiflim araçlar›d›r (Gitlin, 1978; Mutman, 1995; Willi-ams, 2003; Curran vd., 1982; Mutlu, 1998).

Medya sosyolojisi alan›nda paradigmatik önem kazanan bu ampirik araflt›rmagelene¤i topluma dair birbiriyle iliflkili iki teorinin eflli¤inde geliflmifltir. Bunlar ifl-levselcilik ve ço¤ulculuktur. ‹fllevselcilik ve ço¤ulculuk, topluma ve siyasete büyükölçüde elefltirel olmayan iki yaklafl›md›r. ‹fllevselcilik ve ço¤ulculu¤a göre medya-


Foto¤raf 7.2

Elihu Katz: Kullan›mlar ve Doyumlar Yaklafl›m›Sosyolog Elihu Katz (1926-), ifllevselci bir bak›fl aç›s›yla gelifltirdi-¤i “Kullan›mlar ve Doyumlar” yaklafl›m› ile izleyicilerin izlenilenmedya içeriklerini aktif bir flekilde de¤erlendirmelerinin ve med-yay› farkl› amaçlar› için kullanmalar›n›n mümkün oldu¤unubelirtti. ‹nsanlar›n “birey” olarak ne gibi beklenti ve amaçlarlamedyay› kulland›¤›n›n göz ard› edildi¤ini ifade eden Katz, med-yan›n insanlara ne yapt›¤›n› de¤il, insanlar›n medyay› ne amaç-la kulland›¤›na bak›lmas› gerekti¤ini vurgulad›. Medya izleyicisi-nin “verileni” oldu¤u gibi alan pasif bir tüketici konumunda ol-du¤u görüflüne karfl› ç›kt›. Bu tespit, sonraki y›llarda artan bir iv-meyle medya araflt›rmalar› içinde yer bulacakt›r. “Kullan›mlarve Doyumlar” yaklafl›m›na göre izleyiciler günlük hayat›n s›k›nt›-lar›ndan uzaklaflma, e¤lenme, yaln›zl›k duygular›n› hafifletme,güncel geliflmelerle ilgili bilgi edinme, dünya olaylar›ndan haber-dar olma gibi gereksinimlerini doyurmak amac›yla medyay› kul-lan›rlar. Özellikle 1960 ve 70’li y›llarda iletiflim çal›flmalar›ndaçok etkili olan bu yaklafl›m izleyicilerin medyay› farkl› flekillerdede¤erlendirebilece¤i vurgusuyla önemli olsa da, iletiflim araçlar›-n› ifllevsel bir etkene indirgemesi ve kitle iletiflim deneyimini “do-yum” an›yla k›s›tlamas› nedeniyle elefltirilir (Mutlu, 1994:140-141’den özetlenerek aktar›lm›flt›r).

n›n temel rolü ve ifllevi istikrarl› bir toplumu koruyacak de¤erlerin aktar›lmas›d›r.‹fllevselcilik, medyan›n demokrasinin ortak de¤erlerini insanlara özümseterek birgörüfl birli¤i sa¤lamadaki rolüne dikkat çekerken ço¤ulculuk, medyan›n toplum-daki farkl› gruplar›n›n kendilerini duyurabilmesi için gerekli oldu¤unu vurgular.Toplumlar› canl›lara ve toplumu oluflturan birimleri de canl›lar›n organlar›na ben-zeten, toplumun “sa¤l›¤›” için de bütün “organlar›n›n” uyumlu bir biçimde iflleme-si gerekti¤ini ifade eden bu yaklafl›ma göre toplumsal düzen, bireyler birbirindenizole oldukça bozulmakta ve “kolektif bilinç”in çökmesi toplumsal sorunlara ve fe-laketlere neden olmaktad›r. ‹fllevselci yaklafl›m iflte bu ba¤lamda medyan›n sosyaldüzen ve yap›n›n korunmas›ndaki rolü üzerine yo¤unlaflm›flt›r. ‹fllevselci yaklafl›-m›n açmaz› ise bir ifllevin ne oldu¤unun tamamen tan›mlanamamas›, hangi ve netür bir medya aktivitesinin toplum düzeni için ifllevsel olup olmad›¤›n›n belirli vesabit olmamas›d›r (Williams, 2003: 47-49).

‹fllevselcili¤in siyasal manifestosu olarak görülebilecek ço¤ulculuk, toplumu,hiçbir grubun tam olarak egemenlik kuramad›¤›, birbiriyle sürekli rekabet hâlinde-ki gruplar ve ç›karlar karmas› olarak görür. Bat› toplumlar›nda güç/iktidar, hiçbiritek bafl›na hakim olmayan çeflitli gruplar›n elindedir. Bu gruplar aras›ndaki reka-bet gücün/iktidar›n tek bir merkezde toplanmadan da¤›l›m›n› sa¤larken medya ku-rumlar› da -gruplar aras› bu rekabette hakem rolünde olarak görülen- devletten, si-yasal partilerden ve di¤er bask› gruplar›ndan özerk bir yap›ya sahiptir. Medya, ya-sama, yürütme ve yarg› güçlerine ek olarak dördüncü güç konumundad›r (Curran,1990:330). Liberal-ço¤ulcu yaklafl›ma göre medya içeri¤ini belirleyen, medyan›nmülkiyet sahipleri de¤il, tüketiciler/izleyiciler ve onlar›n istekleridir. Liberal de-mokrasi teorisinin merkezinde yer alan ço¤ulculuk, liberal demokrasinin bugün-den yar›na var olabilmesi ve geliflmesi için medyan›n “olmazsa olmaz” oldu¤unuvurgular (Williams, 2003: 50-51). Liberal/ço¤ulcu yaklafl›ma göre medya kurumla-r›n›n topluma, haber medyas› kurumlar›n›n da toplumsal gerçekli¤e ayna tutmas›gerekti¤ini ve istenirse ayna tutulabilece¤ini belirtir. Demokratik sistemin sa¤l›kl›iflleyebilmesi için “4. Güç” payesiyle haber medyas› kurumlar›na çok önemli birmisyon yüklenir: Kamu, yani halk ad›na gözetim yapmak ve serbest düflünce pa-zar› oluflturmak. Çünkü yurttafllar oylar›yla yasama, yarg› ve yürütme gücünü tes-lim ettikleri erk sahiplerinin sahip olduklar› iktidar› suiistimal edip etmediklerini,bu gücü toplumun ç›karlar› lehine kullan›p kullanmad›klar›n› ancak -onlar ad›nabu güç odaklar›n› gözetleme/denetleme görevi verilmifl olan- haber medyas› saye-sinde ö¤renebilir. Bundan dolay› haber medyas› kurumlar›, yani kamusal iletiflimüzerinde do¤rudan ya da dolayl› her türlü hükümet ve/veya devlet sansürü ve mü-dahalesi olmamal›d›r. Ayr›ca, yurttafllar›n do¤ruyu ve “gerçe¤i” ö¤renebilmesi için,haber medyas› da yay›nlar›nda tarafs›z ve nesnel olmal›d›r. Bu paradigman›n epis-temolojik arka plan›na bak›ld›¤›nda ise k›saca pozitivist bir yaklafl›m söz konusu-dur. Bu çerçevede dil, içinde yaflan›lan dünyay›, var olan “d›fl gerçekli¤i” nesnel birbiçimde yans›tan/yans›tabilen bir araç olarak görülür. Medyan›n topluma, habermedyas›n›n ise toplumsal gerçekli¤e “ayna” tutan bir ifllevle tan›mlan›yor olmas›;medyan›n toplumsal/siyasal alan›n d›fl›nda ve bu d›flsal konumu nedeniyle de top-lumsal› yans›tabilen bir araç olarak kabul edilmesi ile iç içedir. Ancak bu düflünce,haber medyas›n›n yanl›l›¤›na iliflkin gözlemlerle sars›l›p liberal/ço¤ulcu literatürdebile önce yanl›l›¤› sergileyen çal›flmalara, sonras›nda ise “temsil” kavram› ile med-yay› ele alan elefltirel araflt›rmalara b›rakm›flt›r (Hall, 1997; Hackett, 1985; ‹nal,1996; ‹rvan, 1996; Gökalp, 2009).


MEDYA’YA ÇA⁄DAfi ELEfiT‹REL YAKLAfiIMLAR

Frankfurt OkuluAmerikan medya sosyolojisinin hakim oldu¤u “s›n›rl› etkiler” döneminde iki yak-lafl›m, egemen paradigman›n yan›nda yeterince etkili olamad›. Bu yaklafl›mlar bir-birlerinden farkl› olsalar da, her iki yaklafl›mda Frankfurt Okulu olarak adland›r›-lan ça¤dafl elefltirel gelenek bünyesindeki üç önemli kuramc›dan gelir: Adorno,Horkheimer ve Benjamin. 1920’lerin bafllar›nda Frankfurt Üniversitesinde kurulanSosyal Araflt›rmalar Enstitüsü, sosyal bilim literatüründe k›saca Frankfurt Okuluolarak bilinmektedir. Frankfurt Okulu yaklafl›m›, literatürde yayg›n olarak Elefltirelkuram ya da Elefltirel teori olarak da adland›r›l›r. Özellikle Theodor W. Adorno(1903-1969), Max Horkheimer (1895-1973), Walter Benjamin (1892-1940), Leo Lo-wenthal (1900-1993) ve Herbert Marcuse’un (1898-1979) kültür, ideoloji ve kitleiletiflim araçlar›na dair analizleri oldukça önemlidir. Bu okulun temsilcileri 2. Dün-ya Savafl›’ndan sonraki dönemde bilhassa faflizm, otorite, bürokrasi, teknoloji, kit-le iletiflimi, kültür endüstrisi ve sanat konular›nda önemli çal›flmalar yapm›fllard›r.

Adorno ve Horkheimer, sanayileflme sonras› modernleflme sürecinin 20. yüzy›l-da geldi¤i noktay› ve bu süreçte tan›k olduklar› kültürel dönüflümü, kültür endüs-trilerinin bir sonucu olarak analiz ettiler. Kuramc›lara göre kültür endüstrilerininürettikleri kültür, kendili¤inden geliflmeyen, en genifl kitlelere ulaflmay› hedefle-yen, bu nedenle de standartlaflt›r›lm›fl ve metalafl-t›r›lm›fl bir kültürdür. Bu yapay ve do¤al olmak-tan uzak kültürün tüketicisi ise kültür endüstrile-rinin en sad›k tüketicisi olan modern bireydenbaflkas› de¤ildir. Kültürün temelsizleflmesi ve ba-sitleflmesi olarak tan›mlanabilecek bu durum, ay-n› zamanda kitle kültürü olarak da adland›r›l›r.Kuramc›lara göre kültür endüstrisi sayesinde kit-le kültürüne indirgenen kültür ürünleri rasyoneltekniklerle standartlaflt›r›l›p da¤›t›lmakta, reklamendüstrisi arac›l›¤›yla da bireylerin sat›n alma gü-düleri harekete geçirilip sürekli olarak tüketimeyönlendirilmektedir. K›saca, “kültür endüstrisi”kavram› televizyon flebekeleri gibi önemli ölçüdemodern kültürü kontrol edip denetleyen rasyo-nel olarak örgütlü-bürokratik yap›lara iflaret et-mektedir. Geliflmifl kapitalizmdeki kültürel üreti-min yap›lanmas› her fleye damgas›n› vuran bir tekdüzelilik sorunu yaratm›flt›r.Adorno ve Horkheimer’in (1944:7) kendi sözleriyle; “Bugün kültür her fleyi birbi-rine benzetiyor. Filmler, radyo ve dergiler bir sistem oluflturuyor. Her alan kendiiçinde ve di¤erleriyle bir sistem oluflturuyor.” Bu dönüflüm sürecinin dinamiklerineküreselleflme ve a¤ toplumu tart›flmalar›n›n yer ald›¤› bölümünde yeniden dönece-¤iz. K›saca, art›k farkl› co¤rafyalarda yer alan modern toplumlar kültür endüstrisi-nin süzgecinden geçmek zorunda b›rak›lm›flt›r. Adorno ve Horkheimer’in bu yak-lafl›m› ekseriyetle ilk dönem medya kuram› içinde de¤erlendirildi. Onlara göremedya, birilerinin manipülasyonu ya da teknolojinin kendinden menkul gücü so-nucu bireyleri etkilemesi sorunu de¤il, sitemin iflleyiflinin tam da kendisiydi (Ador-no ve Horkheimer,1944: Ritzer, 1996; Mutman, 1995).


Foto¤raf 7.3

Theodor W. Adorno

Resmî olarak hiçbir zaman Enstitünün üyesi olmayan Walter Benjamin (1892-1940) özellikle Adorno ile düflünsel etkileflimi sonucu okulla iliflkili olmufl, erkenölümünden sonra da bütün eserleri kurumun katk›lar› ile yay›nlanm›flt›r. Bundan

dolay› Frankfurt Okulu kuramc›lar›yla birliktean›lan Benjamin Mekanik Yeniden Üretim Ça-¤›nda Sanat Yap›t› (1936) adl› önemli makale-sinde, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popülersanat›n potansiyeli konusunda iyimser bir bak›flaç›s› sergiler. Benjamin’in çal›flmas›, fotografikve sinematografik teknolojinin devreye girme-siyle alg›n›n nas›l de¤iflti¤ini ortaya koymas› aç›-s›ndan oldukça önemlidir. Teknolojik geliflmeve mekanik yeniden üretim yeni alg› biçimleri-ni beraberinde getirmifltir. Benjamin medyan›netkili olup olmad›¤›ndan ziyade fotografik ve si-nematografik alg›lama tarzlar›n›n nas›l farkl›lafl-t›¤›n› göstermifltir. Ona göre foto¤raf ya da sine-ma basitçe birer kay›t arac› olmaktan çok dün-yay› belli bir biçimde alg›lama ve kurmay› imaediyorlard›. K›saca, Benjamin medyay› sorgula-

maya yönelerek onu basitçe bir araç olarak de¤il,bafll› bafl›na bir kültürel biçim olarak görüyordu. Ünlü kültür kuramc›s› RaymondWilliams da (1921-1988) 1974 tarihli önemli çal›flmas› Televizyon: Teknoloji ve Kül-türel Biçim de teknolojiyi bir kültürel biçim olarak ele almay› önerecektir. Willi-ams’a göre özellikle televizyon basitçe bir araç olmaktan çok toplumsal formasyo-nu belirleyen bir kültürel biçimdir (Benjamin, 1936; Mutman, 1995).

Medya, ‹ktidar, ‹deoloji 1950’lerden 60’lara kadar süregelen toplumsal istikrar›n ve refah döneminin 60’la-r›n ikinci yar›s› siyasal kargafla ve çat›flmalara b›rakmas›, medya teorisinde Mark-sizm’in güçlenmesine neden olmufltur. Klasik Marksist bak›fl aç›s›na göre medyaegemen kapitalist s›n›f›n ç›karlar›n› bugünden yar›na koruyan, meflrulaflt›ran vepekifltiren bir iflleve sahiptir. Medyada izlediklerimiz, okuduklar›m›z ve duydukla-r›m›z bizi içinde yaflad›¤›m›z toplumsal sistemin ve dünyan›n do¤al, normal ve ka-ç›n›lmaz oldu¤una ikna etmeye çal›fl›r. Neo-Marksist teoriler aras›nda önemli fark-l›l›klar olmas›na ra¤men hepsinin ortak noktas›, medyan›n hakim s›n›f›n görüflünü,ç›karlar›n› ve gücünü meflru k›lmak için çal›flan ideolojik bir ayg›t oldu¤udur. Tar-t›flmalar ve görüfl farkl›l›klar› ise medyan›n bunu nas›l ve ne düzeyde gerçeklefltir-di¤i üzerinedir. Yine de savafl sonras› dönemde bu düflüncenin ciddi de¤iflikli¤eu¤rad›¤› da unutulmal›d›r. Özellikle, Marks’›n ideoloji ve kültürü toplumun ekono-mik alt-yap›s›n›n belirledi¤ini süren klasik modelinden, ideolojinin görece özerkli-¤ini vurgulayan Yap›salc› yaklafl›mlara geçilmesi önemlidir. Ekonomik belirlenim-ci bir yorumdan uzaklaflarak medyan›n belirli egemen görüflleri nas›l yeniden üret-ti¤i sorusuna yo¤unlaflan kuramc›lardan birisi Louis Althusser’dir (1918-1990). ‹de-oloji ve Devletin ‹deolojik Ayg›tlar› (1970) adl› çal›flmas›nda Althusser, devletin bas-k› ayg›tlar› ve ideolojik ayg›tlar› aras›nda ayr›m yapar. Ordu ve polis gibi fliddetkullanarak müdahalede bulunabilecek unsurlar› devletin “bask› ayg›tlar›”n› olufltu-rurken e¤itim, din ve medya gibi kurumlar devletin ideolojik ayg›tlar›d›r. KlasikMarksist görüflten farkl› olarak Althusser, medyan›n -di¤er ideolojik ayg›tlarla bir-


Foto¤raf 7.4

Walter Benjamin

likte- egemen s›n›f›n do¤rudan kontrolünden görece özerk oldu¤unu belirtir. Onagöre medyan›n ideolojik rolünü oynayabilmesi ancak görece özerk ve ba¤›ms›zgörülmesi sayesindedir. Althusser’in “toplumsal faillere kendini zorla dayatan gö-rünmez bir yap›” olarak kavrad›¤› ideoloji olgusunu yeniden de¤erlendirmesi çokönemli bir u¤rakt›r (Williams, 2003:52-53).

Antonio Gramsci’nin (1891-1937) ise özellikle hegemonya teorisi Britanya Kül-türel Çal›flmalar Okulunun medya analizinde oldukça önemlidir. Gramsci, egemens›n›f›n kendisini sadece fliddet ve güç kullanarak devam ettirmedi¤ini, egemen s›-n›f›n›n iktidar›n› bugünden yar›na sürdürebilmesinde yönetimin ikna ya da r›zayadayand›rmas›n›n da önemli oldu¤unu belirtir. Hegemonya bu anlamda, bir rejim,sosyal sistem ya da siyasi iktidar›n bask›dan çok genifl toplum kesimlerinin ona r›-za göstermesi sonucu ortaya ç›kan egemenlik biçimidir. Mevcut iktidar biçimi iç-selleflti¤inde ve do¤al-normal görüldü¤ünde tam bir hegemonyadan söz edilebilir.K›saca hegemonya kavram›, egemen s›n›flar›n ba¤›ml› s›n›flar üzerinde zor ve ik-na yöntemleri kullanarak bütünlüklü bir otorite/egemenlik kurulmas›n› sürecineiflaret eder. R›zan›n kazan›lmas› veya ço¤unlu¤un ikna edilmesi ise esas olarak e¤i-tim, aile, medya, dinî kurumlar vb. üst-yap› kurumlar› arac›l›¤›yla gerçekleflir. Busürecin sonunda, egemen s›n›f(lar)›n ç›karlar›n› sürdüren ve meflrulaflt›ran fikirlerve de¤erlerin önemli bir bölümü “tarafs›z,” “kaç›n›lmaz” ya da “evrensel” fikirler vede¤erler olarak kabul edilir. K›saca kültürel alan oldukça önemli bir hegemonikmücadele alan›d›r. Medyan›n kültürel alan içindeki “kapsama alan›” göz önüne al›-n›rsa kitle iletiflim araçlar›n›n hegemonik ifllevinin muazzam oldu¤u kuflku götür-mez (Edgar ve Sedgwick, 2007: 157; Smith, 2001:62-64; Edles, 2002: 50-52).

Do¤rudan medya üzerine çal›flmalar› olmasa da Michael Foucault (1926-1984)özellikle iktidar olgusunu yeniden ele al›fl› ve söylem kavram› ile dikkat çekmifltir.Post-yap›salc› bir düflünür olarak görülen Foucault, bireyin bilincinin, dünya alg›-s›n›n biyolojik ya da s›n›fsal faktörlere dayand›¤› görüflünü reddederek kendimizinve içinde yaflad›¤›m›z dünyaya bak›fl›m›z›n söylemler taraf›ndan flekillendirildi¤inibelirtir. Marx’a benzer flekilde bilgi ve ideolojinin toplum içindeki güç/iktidar ilifl-kilerini yans›tt›¤›n› söyleyen Foucault, bunlar›n ekonomik dinamiklerin kontrolü-ne ba¤l› oldu¤u görüflüne ise kat›lmaz. Bilginin kitleleri kontrol etmek için bir ik-tidar biçimi olarak kullan›ld›¤›n› belirtir. (Stevenson, 2002: 233-235;Williams, 2003-60-61). Roland Barthes (1915-1980), ideolojinin yeniden üretiminde medyan›n oy-nad›¤› rolün anlafl›lmas›na yönelik önemli bir di¤er kuramc›d›r. Dilbilimci Saussu-re’den etkilenen Barthes, medyan›n bir ideolojiyi insanlara kabul ettirmede göster-gelerin, simgelerin ve mitlerin kullan›m›n›n büyük bir önemi oldu¤unu belirtmifl-tir. Ça¤dafl Söylenler (1957) adl› kitab›nda arkas›nda kapitalist ç›karlar›n oldu¤udüflünme biçimlerinin nas›l mitler hâline dönüflerek do¤allaflt›¤›n› inceler. Barthes,mitleflerek do¤allaflan ve herkese aitmifl gibi gösterilen anlamland›rma biçimleri sa-yesinde ideolojinin iflledi¤ini belirtir.

Britanya Kültürel Çal›flmalar OkuluBirmingham Üniversitesinde kurulan Ça¤dafl Kültürel Araflt›rmalar Merkezi Bri-tanya Kültürel Çal›flmalar Okulu olarak an›ld›¤› gibi k›saca Birmingham Okuluolarak da bilinir. Uzun y›llar Stuart Hall’un (1932- ) direktörlü¤ünü yapt›¤› bu oku-la göre iletiflim, “anlamland›rma” mekanizmas› içinde çal›fl›r. Bundan dolay› bumekanizmay› çözümlemek için ideoloji, dil, anlam, temsil, iktidar olgular› ürerin-de durulmal›d›r. Bu yaklafl›m ‹nflac› dil/temsil modeline dayan›r. Bu modelde dil,kendi d›fl›nda var olan anlam›n fleffaf tafl›y›c›s› olan bir iletiflim ayg›t› de¤ildir, ak-sine anlam, dil içinde ve dil dolay›m›yla infla edilir. Nesnel, saf bir flekilde d›fl dün-


yada duran bir toplumsal anlam yok-tur. Anlam, sabit ve verili de¤il, tersineoluflturulan bir fleyse bu durumda ayn›olaylara farkl› anlamlar atfedilebilir. ‹fl-te medya anlam›n bu flekilde toplum-sal inflas› sürecinde önemli bir rol oy-nar. Yani medya, “gerçekli¤i” yaln›zcayeniden üretmemekte daha önemlisionu tan›mlar. Medyan›n topluma, ha-yata ve dünyaya dair anlam›n oluflma-s›nda rol oynamas› onun ideolojik bir

ifllevi yerine getirdi¤ini gösterir. Medya; modern toplumlarda, egemen söylemleriçinde “dünyay› s›n›fland›rmak” gibi önemli bir ideolojik/hegemonik ifllevin yerinegetirilmesine hizmet eder (Hall, 1979; 1997; 1984; Hardt,1989).

Hall’un elefltirel medya çal›flmalar›na önemli bir katk›s› da medya metinlerininal›mlanmas›na, yani izleyiciler taraf›ndan nas›l okundu¤una iliflkindir. Medya içe-riklerini oldu¤u gibi kabul eden pasif izleyici modelinden önemli bir kopufl ger-çeklefltiren çal›flmas›nda Hall, izleyicilerin üç farkl› biçimde medya içerikleriniokuyabilece¤ini öne sürmüfltür. 1- Egemen okuma: Metinde oluflturulan anlam› ka-bul ederek okumad›r. Stevenson (2002: 77-78) der ki, haberlerde tüm üniversitehocalar›n›n maafllar›nda bir kesintiye olaca¤› söyleniyor ve ikna oluyorsam bu ege-men bir okumad›r. 2- Müzakereci okuma: ‹zleyici/okuyucu burada metindeki an-lam›n bir bölümüne ikna okurken bir bölümüne de olmaz. Ücret kesintisinin ola-bilece¤ini ancak bir kere geçerli olmak üzere ve sadece yüksek maafll› hocalar iles›n›rl› kalmas› gerekti¤i düflünüldü¤ünde bu müzakereli okumad›r 3- Muhalif yada karfl›t okuma: Metindeki anlama tamamen karfl› ç›k›larak okunmas›d›r. Yani,flayet üniversite hocalar›n›n ücretlerinde herhangi bir kesinti yap›lmas›n› kabul edi-lemez görüyorsam bu karfl›t bir okumad›r. ‹zleyicilerin medya metinlerini nas›lokuyacaklar›/yorumlayacaklar› yafl, toplumsal cinsiyet, s›n›f, etnisite, e¤itim, siyasidüflünce ve medya e¤itimi/okur-yazarl›¤› gibi de¤iflkenlere ba¤l›d›r. Ancak Hall(1980:135) metinde belirli anlam(lar)›n oluflturulmas›n›n, okumalar› s›n›rland›r›c›bir etkiye sahip oldu¤unu belirtmifltir (Gökalp, 2009).

Feminist Yaklafl›mlar Feminist yaklafl›mlar, medya çal›flmalar›nda ve medya sosyolojisi alan›nda da hergeçen gün artan bir etkiye sahiptir. Farkl› feminist yaklafl›mlar olmakla birlikte,medyada kad›nlar›n “eksik” ve/veya “sorunlu” temsil edilmesi en temel elefltirinoktas›d›r. Ayr›ca medya, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekleyerek ata-erkilli¤i yeniden üretmekle sorumlu tutulur. Kimi feminist çal›flmalar, kad›n soru-nuna yer vermeyen medya çal›flmalar›ndaki eksiklikler ve medyadaki kad›n imaj›-n›n çarp›kl›klara dikkat çeker. Medyadaki kad›n imaj›n›n ya da kad›n temsillerinin,kad›n› bask› alt›na tutan hayat pratikleriyle iliflkisi sorgulan›r.K›saca, feminist yak-lafl›m ataerkil hegemonyan›n bugünden yar›na devam›nda medyan›n önemini vur-gular. Mine Gencel Bek taraf›ndan 2006 y›l›nda Medya ve Toplumsal Kat›l›m bafll›-¤›yla Türkiye’de yap›lan araflt›rma sonuçlar›na göre kad›nlar erkeklere oranla da-ha az temsil edilmekle beraber, bütün “ötekiler” aras›nda “öteki” olarak medyadaen fazla temsil edilenlerdir. Bütün bu rakamlar kad›nlar›n toplumsal olarak u¤ra-d›klar› ayr›mc›l›k ve eflitsizlerin medyada yeniden üretildi¤ini göstermektedir (Alan-kufl, 2007: 37-39).


Foto¤raf 7.5

Stuart Hall

Post-Modern Yaklafl›mPost-modern düflünce son dönemde medya çal›flmalar›n› da oldukça etkilemifltir.Jean Baudrillard (1929-2007), medyan›n imge/gösterge ve gerçeklik aras›ndaki far-k› siliklefltirdi¤ini vurgulamaktad›r. ‹mgeler gerçekten simgeledikleri fleylerden ay-r›lm›fl, post-modern dönemde imgenin gerçeklikle hiçbir ba¤› kalmam›flt›r. Haberve e¤lence aras›ndaki fark›n belirsizleflmesi gibi medya içeri¤inde bir bulan›kl›ksöz konusudur. Baudrillard’a göre bireyler günümüzde bir imge/gösterge bombar-d›man› alt›nda olmas› insanlar›n gerçekli¤i de¤il, oradaki imgeyi görmesine ve he-men ard›ndan gelen yeni imgeyle bir öncekini unutmas›na neden olmaktad›r. S›-radan insanlar medyan›n say›s›z ve anlams›z mesaj› karfl›s›nda pasif bir durumdaolsalar da bu durum izleyiciye, mesajlar› reddetme ve özümsememe gücü vermek-tedir (Williams, 2003-63-64).

Baudrillard, McLuhan’›n çal›flmalar›ndan etkilendi¤ini her zaman dile getirmifl-tir. Marshall McLuhan (1911-1980), özellikle 1962’de yay›nlad›¤› The GutenbergGalaxy (Gütenberg Gökadas›) bafll›kl› kitab›nda iletiflim teknolojileri sayesinde in-sanlar ve toplumlar aras›ndaki zaman ve mekân engellerinin yok oldu¤unu, fark-l›l›klar›n ortadan kalkt›¤› ve benzerliklerin öne ç›kt›¤› küresel ölçekte bir köy olufl-tu¤unu belirtir. Kuramc›, di¤er bir deyiflle baflta televizyon olmak üzere elektronikmedyan›n dünyay› küresel bir köye dönüfltürdü¤ünü öne sürer. Ünlü The Mediumis the Massage: An Inventory of Effects (Arac› Masajd›r: Etkiler Envanteri) adl› kita-b›nda (1967) ise bir sözcük oyunundan yola ç›kan McLuhan mesaj ve masaj söz-cükleri aras›ndaki fonetik benzerlikten yararlanarak arac›n›n (medium, kitle ileti-flim arac›) insan duyular› üzerinde masaj gibi bir etki yapt›¤›n› belirtecektir. Böyle-ce alg›lar› dönüfltürerek kendi varl›¤›n› meflrulaflt›rd›¤›n› öne sürer. Bundan dolay›kitab›n ad› olan önerme (arac› masajd›r), yayg›nl›kla ‘arac› iletidir’ (medium is themessage) fleklinde benimsenmifltir. Medyan›n yayd›¤› iletilerin (mesaj), düflünüldü-¤ü gibi sadece anlam tafl›y›c› olan de¤er-yüksüz (nötr) araçlar olmad›¤›n›, tam ter-sine, asl›nda tafl›d›¤› en önemli iletinin kendi meflruiyeti oldu¤unu ifade etmektey-di. Bu bak›fl aç›s›, iletinin anlam›n› çözmeye yönelik çabalar› da büyük oranda ge-çersiz k›l›yordu çünkü as›l anlam, medium’un kendisiydi (Williams, 2003:65-66; Er-gur, 2012).


Foto¤raf 7.6

Marshall McLuhan

MEDYA’NIN EKONOM‹-POL‹T‹⁄‹ VE EKONOM‹-POL‹T‹K YAKLAfiIM(LAR)Medya kurulufllar›n›n kapitalist piyasa koflullar›nda faaliyet göstermesi, büyük ser-mayenin mülkiyetinde olmas› ve medya endüstrisindeki tekelleflme e¤ilimine ta-rihsel olarak özellikle ekonomi politik yaklafl›mlar hassasiyet göstermifllerdir. Med-ya içeriklerinin/ürünlerinin üretimi flüphesiz medya kurulufllar›n›n yap›s› ile yak›n-dan iliflkilidir. Herman ve Chomsky (1988), propaganda modeli ad›n› verdikleriyaklafl›mlar›nda devlet ve özel sektörün propaganda ifllevinin medyan›n bütün hiz-metleri içinde çok önemli bir yer tuttu¤unu belirtirler ve özel mülkiyet alt›ndakimedya kurumlar›n› s›n›f tahakkümünün araçlar› olarak nitelendirirler. Egemen seç-kinlerin mülkiyetinde olan medya do¤rudan onlar taraf›nda kontrol edilmektedir.Böylelikle halk›n neyi görece¤ine, duyaca¤›na ve düflünece¤ine karar verme vedüzenli propaganda kampanyalar›yla kamuoyunu yönetme gücüne sahiptirler.

Medyan›n mülkiyetine sahip olanlar›n medya ve medya içerikleri üzerinde do¤-rudan bir kontrole sahip oldu¤unu belirten araçsalc› yaklafl›mlar medyada mülki-yet ve yönetimin do¤rudan birbirine ba¤l› oldu¤unu belirtirler. Medya patronlar›hangi fikirlerin kitlelere ulaflt›r›laca¤› konusunda tart›flmas›z söz sahibidir. Benzergelenek içindeki yap›sal yaklafl›ma göre ise ekonomik yap›, medya sahiplerinin,medya yöneticilerinin ve çal›flanlar›n›n etkinliklerini flekillendirir. Ekonomik yap›-n›n bask›s› maksimum kâr için hareket etmeyi ve bunun için daha fazla rekabetigerektirdi¤inden, bu yaklafl›ma göre mülkiyet sahiplerinin niyetinden çok, medyaprofesyonellerine yönelik bu yap›sal bask› ve s›n›rlamalar daha belirleyicidir (Wil-liams, 2003: 83-84).

Medyan›n ard›ndaki kapitalist dinamikler ve ekonomik ç›karlar ihmal edilerekanaliz edilemeyece¤ini vurgulayan elefltirel ekonomi politik yaklafl›m, medya en-düstrilerinde görülen tekelleflme ve denetimin yo¤unlaflmas›na odaklan›r. PeterGolding ve Graham Murdock gibi bu yaklafl›m›n temsilcilerine göre medya içerik-leri, büyük sermaye sahiplerinin ç›karlar›n›n “basit bir yans›mas›” olarak görülme-melidir. Medyada bir dizi mesleki kodlar a¤› içinde belirli kiflisel ve/veya toplum-sal amaçlar do¤rultusunda çal›flan medya profesyonellerinin tamamen olmasa dagörece özerkli¤i vard›r. Bu nedenle yukar›da de¤inilen yaklafl›mlar› “k›smen hak-l›” olsalar da “sistemdeki çeliflkileri gözden kaç›r›r” zira “medya sahipleri her za-man dilediklerini yapamazlar” (Golding ve Murdock, 1991: 55). Yine de medyasektöründe alan›n en büyü¤ü olan flirketlerin toplumsal, kültürel ve siyasal yaflamüzerinde de kontrol gücüne sahip olabilecekleri tehlikesine dikkat çekilir. Neo-li-beral politikalar›n start ald›¤› 1980’li y›llarda bafllayan özellefltirme uygulamalar›sonucunda bugün “büyük” medya kurumlar›n›n tamam› büyük ölçüde finans veendüstriyel sermaye alan›ndaki büyük holdingler taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Med-ya endüstrilerindeki kapitalistleflme pazara girifli engellemekte ve egemen ekono-mik güçlerin ayr›cal›kl› bir konuma sahip olmalar›na neden olmaktad›r. Mülkiyetyap›s›ndaki de¤iflim ayr›ca medyan›n siyasi iktidarla da iliflkisini de¤ifltirmifltir.Medya kurulufllar›n›n hükümetlerle kamu ad›na gözetim iliflkisi büyük ölçüde ken-di maddi ç›karlar›n› koruma iliflkisine dönüflmüfltür. Artan özellefltirme politikalar›sonucunda tekelleflme e¤ilimi tek seslili¤i beraberinde getirmektedir (Murdock,1990:6-10). Sorun sadece sahip olduklar› birçok büyük flirketle birlikte çok say›damedya kurumuna da sahip olan büyük sermayedarlar›n medya üzerinde do¤rudandenetimleri de¤ildir. Ayn› zamanda reklam verenlerin, gerekirse reklam vermemeyoluyla medya içeri¤ini do¤rudan etkileyebilme potansiyelleri söz konusudur ve


bu potansiyel, medya sahiplerinin reklam verenlerin beklentilerine ve (ideolojik) ç›-karlar›na uygun yay›n politikalar› ve bu yönde bir oto-kontrol gelifltirmelerine ne-den olabilir (Curran, 1992: 147-148,155-164, Gurevitch ve Blumler, 1990:215-216).

Kapitalist endüstrilerin genelinde oldu¤u gibi medya endüstrisindeki üretim depiyasa koflullar›nda gerçekleflir ve kâr merkezlidir. Daha çok kâr için daha çok rek-lam almak, daha çok reklam almak için de daha çok izlenme oran› ve/veya tirajasahip olmak gerekir. Günümüzde dünyan›n birçok ülkesinde oldu¤u gibi, Türki-ye’de de büyük bir “reklam pastas›” vard›r. 2011 y›l›nda Türkiye’de reklam pasta-s›n›n büyüklü¤ü yaklafl›k T3.8 milyar (yaklafl›k 2.2 milyar $) olmufltur. Medya ku-rumlar› daha çok reklam geliri elde etmek için kamusal fayda ve toplumsal sorum-luluk ilkelerinden s›yr›larak giderek “e¤lence medyas›” hâline dönüflmüfltür. Gü-nümüz medyas›n›n büyük bir k›sm›n› oluflturan “e¤lence medyas›, yurttafll›k er-demlerini gelifltirmekten ziyade özel zevkleri gelifltirmeye hizmet etmekte, insanla-ra yurttafl olarak seslenmekten çok tüketici olarak seslenmeyi tercih etmekte” olu-fludur (Golding ve Murdock, 1991:74; Gökalp, 2009)

Türkiye’de Medya Endüstrisi ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gülseren Adakl›’n›n Türki-ye’de Medya Endüstrisi: Neoliberalizm Ça¤›nda Mülkiyet ve Kontrol ‹liflkileri, (Anka-ra: Ütopya Yay›nevi, 2006) kitab›n›, dünden bugüne Türkiye’de Medya sektörünün dönüflü-müyle ilgili de D. Beybin Kejanl›o¤lu’nun Türkiye’de Medyan›n Dönüflümü (Ankara: ‹m-ge Kitabevi, 2004) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›: Dijital Uçurumlar, BölünmelerElefltirel ekonomi politik yaklafl›m›n uzun y›llar geleneksel medyaya dair dile ge-tirdi¤i kayg›lar, yeni medyan›n yerküre üzerinde beklenmedik bir h›zla yay›lmas›y-la birlikte, bir ölçüde bu teknolojiler için de geçerli hâle geldi. Dünya üzerinde di-jital teknolojilere ulaflacak maddi güce sahip olmayan, belirli bir medya okuryazar-l›¤› becerisi kazanamayan, dil, kültürel s›n›rlar, sansür ve bask› mekanizmalar› gi-bi etkenler nedeniyle yeni medya üzerinden özgür bir iletiflim kuramayan kesim-ler ile bu olana¤› etkili biçimde kullanabilen toplum kesimleri aras›nda gün geçtik-çe artan bir uçurum gözlemlenir oldu. 1990’lar›n sonunda ABD’de Ulusal Teleko-münikasyon ve Enformasyon ‹daresi (NTIA), ‹nternet’e eriflim ve kullan›mda genelolarak toplumsal cinsiyete, yafla, gelire, ›rka ve konuma ba¤l› eflitsizliklerden sözeden bir rapor haz›rlad›. “A¤’dan Düflmek” bafll›kl› rapor, toplumun farkl› kesimle-ri aras›nda bir uçurum oluflmaya bafllad›¤›na dikkat çekiyor ve bu sorunu ilk kezdijital uçurum (digital divide) ya da dijital bölünme olarak tan›ml›yordu. Raporunhaz›rland›¤› 1990’l› y›llarda ileri kapitalist ülkeler birer bilgi toplumu olarak öne ç›-karken dünya nüfusunun % 80’i yaflamlar› boyunca bir kez bile herhangi bir tele-fondan çevir sesi duymam›flt›. 1999 y›l›na gelindi¤inde Tayland’da kullan›lan mo-bil telefon say›s›, bütün Afrika k›tas›ndaki mobil telefon say›s›ndan fazlayd›; ben-zer biçimde ABD’de de bütün dünyadaki bilgisayarlardan fazlas› bulunuyordu(Creeber ve Martin, 2009: 123-125).

Öte yandan son on y›lda yeni iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler ve ucuzla-ma e¤ilimi, dünyan›n en yoksul bölgelerinde bile ‹nternet, mobil telefon gibi tek-nolojilerin yayg›nlaflmas›na neden oldu. Gelinen durum, iletiflim teknolojilerineeriflim aç›s›ndan dijital bölünmenin giderek kapand›¤› ya da en az›ndan eskisi ka-dar büyük bir sorun olmad›¤› izlenimi yaratabilir. Oysa dijital bölünme “teknoloji-ye do¤rudan eriflim olana¤› bulanlar” ile “bu olanaktan yoksun olanlar” aras›nda-ki uçurumdan ibaret de¤ildir. Söz konusu bölünmeyi besleyen e¤itime dayal› so-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



runlar, kültürel, politik ve co¤rafi s›n›rlar bulunuyor ve bu sorunlar basit bir tekno-lojik altyap› politikas› ya da en yak›ndaki ‹nternet ba¤lant›s› üzerinden dijital dün-yaya eriflmekle afl›lam›yor.

Bireylerin iletiflim teknolojilerinden etkili biçimde yararlanabilmeleri için ‹nter-net’in sundu¤u s›n›rs›z say›daki dijital içeri¤i eleyebilecek, çözümleyebilecek vekendi yaflamlar›nda etkin biçimde kullanabilecek düzeyde e¤itim alm›fl olmalar›,bu teknolojilerin sundu¤u olanaklardan ve s›n›rl›l›klardan haberdar olabilecek ka-dar teknoloji okuryazar› olmalar›; dahas› kendi s›n›fsal, kültürel, sosyo-ekonomiksorunlar›n› tarif edebilecek ve bu koflullar›n oluflumunda etkili olan süreçlerle vekurumlarla mücadele edebilecek bir bilince sahip olmalar› gerekiyor. Bütün bu so-runlar›n yan› s›ra toplumlar›n bar›nd›rd›¤› bir ucu ekonomik-s›n›fsal koflullara, top-lumsal cinsiyete, e¤itim düzeyine ve demokratik de¤erlere dayanan köklü uçu-rumlar, kad›nlar›n, çocuklar›n, az›nl›klar›n, yoksullar›n, engellilerin ve toplum içe-risinde marjinallefltirilen di¤er kimliklerin ‹nternet ortam›nda temsilini sorunlu hâlegetirirken söz konusu teknolojilere eriflimi de demokratik olmaktan ç›kar›yor. Ben-zer biçimde dünyada üretilen dijital içeri¤in büyük k›sm›n›n ‹ngilizce olmas›, buiçerikleri anlayabilenlerin say›s›n› önemli ölçüde s›n›rlarken yerel diller ‹nternet or-tam›nda giderek marjinallefliyor (Creeber ve Martin, 2009: 124).

Özetlemek gerekirse dijital bölünme kavram› teknolojiye sahip olmak ya da ol-mamak sorununa indirgenemeyecek kadar karmafl›kt›r; alt bafll›klara ayr›lmal›, di-¤er uçurumlarla ve bölünmelerle iliflki içinde tart›fl›lmal›d›r. Ulusal, bölgesel, küre-sel eflitsizliklerden beslenen ve dünyay› farkl› bölgelere ay›ran co¤rafi uçurumlar,›rk, s›n›f, e¤itim, toplumsal cinsiyet, yafl ve gelir gibi sosyo-demografik engellerinyaratt›¤› toplumsal uçurumlar, bilgi ak›fl›n›, politik sürece ve eylemlere etkin kat›-l›m› s›n›rlayan rejimlerin yaratt›¤› (anti)demokratik uçurumlar giderilmeksizin bi-reyler ve toplumlar aras›ndaki dijital makas›n daralt›lmas› mümkün gözükmüyor.

ÇA⁄DAfi KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE MEDYA VE A⁄TOPLUMU TARTIfiMALARI Küreselleflmeyi yaflama geçiren en önemli dinamiklerden biri, sermayenin dünyaüzerinde ulusal s›n›rlar› aflarak ola¤anüstü ak›flkanl›k kazanmas› ve böylece dün-yay› bir ortak pazar hâline getirmesi ise bir di¤er önemli dinamik de yeni enfor-masyon ve iletiflim teknolojilerinin tüm dünyay› sar›p sarmalayarak küresel imge-lerin, göstergelerin tafl›y›c›l›¤›n› yapmas›d›r. Bugün uydu, ‹nternet ve dijital iletiflimaraçlar›n›n küresel düzeyde bireysel ve toplumsal yaflama etkilerinden söz edilebi-lir. Bu teknolojilerle birlikte bireyin zaman ve mekân alg›s› radikal de¤iflimlere u¤-ram›flt›r. Yeni iletiflim ve enformasyon teknolojileri sayesinde dünya, fiziksel ola-rak de¤il ama alg› olarak daha önce hiç olmad›¤› kadar küçülmüfl durumdad›r. Bu-gün milyarlarca insan uydu ve ‹nternet teknolojisiyle düne kadar sahip olmad›kla-r› bir dizi kültürel ve sosyal deneyimi yaflayabiliyor.

Ça¤dafl küreselleflme sürecinin kendinden önceki dönemden belirgin biçimdeayr›lmas›nda belirleyici rol oynayan elektronik ve dijital teknolojiler sayesinde ulu-sal s›n›rlar, bir anlamda geçersizleflmifl, metaforik olarak ulus-devletin s›n›rlar› afl›l-m›flt›r. Baflta ‹nternet olmak üzere küreselleflme sürecinin en önemli tafl›y›c›lar› ola-rak yeni iletiflim teknolojileri, ulusal s›n›rlar›n afl›larak ulus-ötesi kamusall›klar›noluflmas›n› mümkün k›lmaktad›r. Böylece, ulus-devletlerin türdefl ve d›fla kapal›ulusal kültürleri korumalar›n› oldukça zorlaflm›flt›r. Küresel kapitalizm sadece kü-resel ekonomi-politi¤i yap›land›rmakla kalmamakta; bu süreç içinde, kapitalizmi-nin ve tüketim kültürünün de¤erlerini ve yaflam felsefesini tafl›yan ticarileflmifl


medya ürünlerinin da¤›t›m yoluyla küresel kültürü de belirlemektedir. Gerçektende günümüz tüketim kültürünün ve tüketimcilik ideolojisinin yeniden üretimindemedyan›n çok önemli bir rolü vard›r.

Öte yandan tek yönlü -sadece geliflmifl kapitalist ülkelerden, daha az geliflmiflülkelere- ve tek tip bir küreselleflmeden söz etmek elbette mümkün de¤ildir. Bu-gün dünyan›n farkl› bölgelerinde mikro/bölgesel küreselleflmelerin yafland›¤›n›,etkileflimin tek yönlü de¤il karfl›l›kl› oldu¤unu biliyoruz. Küresel kültür bir yandanbenzeflme/homojenleflme e¤ilimini körüklerken bir yandan da çeflitliklerin ve fark-l›l›klar›n alt›n› çiziyor, farkl› kültürel kimlikler yeniden keflfediliyor. Appadurai’›n(1996) dile getirdi¤i üzere ça¤dafl küreselleflme sürecinde dünya, etnik, teknolojik,ideolojik, finansal son derece karmafl›k bir ak›fllar uzam›na dönüflmüfltür ve med-ya bu sürecin en önemli aktörlerinden biridir. Yeni medyan›n olanaklar›ndan ya-rarlanabilen bireyin kürenin herhangi bir bölgesiyle iletiflime geçebilmesi ve ortakbir deneyim yaflayabilmesi için, ‹nternet ba¤lant›s› olan bir bilgisayar›n ya da tele-fonun klavyesinde birkaç tufla basmas› yetebiliyor. Bugün okuma yazmay› ö¤ren-meden bilgisayar teknolojisini kullanabilen çocuklar›n bile kolayca üstesinden ge-lebildikleri bu “basit” iletiflim süreci, gerçekte küreselleflme sürecinin geldi¤i enson ve karmafl›k toplumsal örgütlenmelerden birine, a¤ toplumunun yükseliflineiflaret ediyor. Dünya; toplumsal, kültürel, ekonomik etkileri aç›s›ndan kendindenönceki dönemlerden farkl›laflan, yeni bir toplumsal yap›n›n, a¤ toplumunun infla-s›na tan›kl›k ediyor.

A¤ Toplumu Kavram› ‹lk kez Manuel Castells taraf›ndan 90’l› y›llarda gelifltirilen kavram, 20. yüzy›l›nsonlar›nda enformasyon ve iletiflim teknolojileri alan›nda yaflanan radikal geliflme-leri ve bu geliflmelerin yaratt›¤› toplum modelini tan›mlamak amac›yla kullan›l›yor(2010: XVI). Castells’e göre ikinci milenyum sona ererken yaflanan sosyal, tekno-lojik, ekonomik ve kültürel dönüflümün do¤urdu¤u yeni toplum biçimi karfl›s›nda20. yüzy›l boyunca kullana geldi¤imiz “endüstri toplumu”, “sanayi-sonras› toplum”ya da “bilgi toplumu” gibi tan›mlamalar yetersiz kal›yor. Bat›l› toplumlardan baflla-yarak yayg›nlaflt›¤› ileri sürülen bu yeni toplumsal model, her ne kadar kendindenönceki toplum modellerini miras alsa da bugüne kadar tan›k olmad›¤›m›z baflkanitelikler ve yenilikler de tafl›yor. Kuramc›ya göre “a¤ toplumu” kavram›, bu yenitoplumsal örgütlenmeyi aç›klamakta bize yard›mc› olabilir.


Foto¤raf 7.7

Kent sosyolojisi,enformasyon toplumu veiletiflim alan›ndakitezleriyle ve etkiliçal›flmalar›yla tan›nanManuel Castells, “a¤toplumu”nunkavramsallaflt›r›lmas›naöncülük etmifltir

Kaynak: http://4.bp.blogspot.com/_mVKuDt3Xp3A/R4dr3o-Y_zI/AAAAAAAAAHw/YTvaxpHTxJA/s400/castells.jpg

Manuel Castells’in A¤ toplumunun Yükselifli Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum veKültür (‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2008) kitab›nda tart›flmam›za temel olufltu-ran geliflmeleri ayr›nt›l› biçimde bulabilirsiniz.

A¤ toplumu, medya çal›flmalar› alan›n›n oldukça yeni kavramlar› aras›nda yeri-ni alsa da asl›nda kavram›n iflaret etti¤i toplumsal dönüflüme yabanc› say›lmay›z.Bizzat içinde yafl›yoruz bu dönüflümün, gündelik hayat›m›zda yans›malar›n› gide-rek daha fazla hissediyoruz. Özellikle ileri kapitalist toplumlarda iletiflim teknolo-jilerinde yaflanan ve h›zla dünyan›n kalan›na yay›lan geliflmeler, gün geçtikçe a¤-lara olan ba¤l›l›¤› art›r›yor. ‹letiflimin de¤iflen do¤as› bizi alabildi¤ine özgürlefltiri-yor, yeteneklerimizin s›n›rlar›n› geniflletiyor. Giderek ucuzlayan ve yayg›nlaflan ‹n-ternet, cep telefonu ve di¤er dijital teknolojiler sayesinde ulaflabilece¤imiz ve pay-laflabilece¤imiz bilginin miktar› art›yor, co¤rafyas› geniflliyor. Öte yandan ayn› ge-liflmeler bugüne dek yaflamad›¤›m›z ölçüde bir ba¤›ml›l›k ve kontrol gerçe¤ini deberaberinde getiriyor. Sayd›¤›m›z iletiflim araçlar›n›n kitlelerin kullan›m›na sunul-mas›n›n üzerinden henüz bir çeyrek yüzy›l bile geçmedi; oysa bu araçlar›n olma-d›¤› bir hayat› art›k düflünemiyoruz. Günlük yaflam›m›zda bu araçlar› kullanarakgerçeklefltirdi¤imiz her türlü iletiflimde kontrol ve kay›t alt›na al›nmam›za nedenolabilen izler b›rak›yoruz. K›sacas›, bir çeliflki gibi görünse de yeni iletiflim tekno-lojileri sayesinde hiç tan›k olmad›¤›m›z bir özgürlü¤ü, yine tan›k olmad›¤›m›z birba¤›ml›l›k deneyimiyle bir arada yafl›yoruz.

Küreselleflmenin toplumsal ve bireysel yans›malar›n›n en somut biçimde göz-lemlenebildi¤i bir dönemden geçiyoruz ve bu süreçte yeni medya sayesinde sos-yalleflme pratiklerimiz de alabildi¤ine de¤ifliyor. Kendi özel alan›m›zdan yerel, kü-resel kamusal alanlara aç›lman›n yepyeni yollar›yla tan›fl›yoruz. Bir iflveren, iletiflimteknolojilerinin getirdi¤i olanaklardan yararlanarak yerel bir co¤rafyaya ba¤l› kal-madan üretim gerçeklefltirebiliyor. Bir ürünün tamamlanmas› birden fazla iflçininküresel efl güdümüyle gerçekleflebiliyor. Bireyler do¤rudan bir flirkete ba¤l› olma-dan, hatta evlerini terk etmeden çal›flma imkân›na eriflebiliyor. Böylece esnekemek, esnek istihdam rejimleri h›zla yayg›nlafl›yor. Küresel düzlemde bireyler vegruplar iletiflim teknolojilerini kullanarak ortak ç›karlar› ve ilgileri do¤rultusundaülkelerinin politik s›n›rlar›n› aflabiliyor, etnik, kültürel, dinî, politik, s›n›fsal yenitopluluklar kurabiliyor. Çevreci hareketler, hak temelli oluflumlar, küreselleflmekarfl›t› gruplar söz konusu sürecin somut örnekleri aras›nda yer al›yor. Böylecefarkl› kültürlerden gelen bireyler, yeni iletiflim teknolojilerinin genifl olanaklar›n-dan yararlanarak ortak kültürel de¤erlere ba¤l›l›k gösterebiliyor, küresel bir yurt-tafll›k kavram›n›n da temellerini at›yor (Stevenson, 2003). Bu de¤iflimlere ba¤l› ola-rak daha önce de de¤indi¤imiz üzere uzak, yak›n, h›zl›, yavafl, yerel, bölgesel, ulu-sal ya da uluslar aras› sözcükleri eski önemlerini h›zla yitirirken, efl zamanl›l›k, ger-çek-zaman (real-time), yersiz yurtsuzlaflma (deterritorialization), yak›nsama (con-vergence), ulus-afl›r›l›k ve küresel ak›fl kavramlar› öne ç›k›yor.

Küresel eksende bak›ld›¤›nda ise giderek artan say›da bireyin ve grubun ileti-flim teknolojilerini kullanarak ülkelerin politik s›n›rlar›n› aflabildi¤ini etnik, kültü-rel, dinî, politik, s›n›fsal yeni topluluklar kurabildi¤ini, ortak ç›karlar ve ilgi alanla-r› do¤rultusunda bir araya gelebildi¤ini gözlemliyoruz. ‹nternet üzerinden pekiflti-rilen yatay ve etkili bir örgütlenme modeliyle hiyerarflik iktidar yap›lar› ve diktatör-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lükler afl›n›yor. Çevreci hareketler, hak temelli oluflumlar, küreselleflme karfl›t›gruplar söz konusu sürecin somut örnekleri aras›nda yer al›yor. Yeni medyan›nolanaklar›n› etkili biçimde kullanan bu oluflumlar, afla¤›dan küreselleflmenin(Kellner, 2002) çarp›c› örnekleri aras›nda say›l›yor. Yine ayn› teknolojiler sayesin-de, finans merkezî konumunda olan New York, Londra, Tokyo gibi küresel kent-lerin kendi aralar›nda kurduklar› iletiflim a¤lar› ve bu yolla gerçekleflen ekonomiketkinlikler, bu kentlerin ait olduklar› ülkelerin gücünü afl›yor; yaratt›klar› dalgalan-malar, dünyan›n kalan›n› yak›ndan ilgilendiriyor (Sassen, 2001).

Afla¤›dan küreselleflme kavram›n› anlafl›l›r k›lmak için küresel düzeyde baflka örnekler ve-rebilir misiniz?

Kitle ‹letifliminden A¤ ToplumunaBat›l›, sanayileflmifl toplumlar 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda hiyerarflik, dikey bir örgüt-lenmeye anlay›fl›na tan›k oldu: Fordist üretim anlay›fl›. Model ad›n› Amerikal› ifladam› Henry Ford’dan al›yor. Ford, otomobil üretiminde gelifltirdi¤i üretim mode-linde bir otomobile ait parçalar›n fabrikada bir bant üzerinde hareket etmesini ön-görüyordu. Band›n çevresinde bulunan iflçiler ve uzmanlar, bant hareket ettikçeönlerine gelen parçalar üzerinde sadece kendi görev tan›mlar›na uygun olan iflle-ri, belirli bir sürat ve beceriyle yapmakla sorumluydu. H›zla yayg›nlaflan bu yeniüretim anlay›fl›nda maliyetleri düflürmek ve üretimi h›zland›rmak için büyük ölçek-li, rasyonel ve kitlesel üretim biçimi benimsendi.

Uzun y›llar baflar›l› olan ve ekonomik ve toplumsal etkileri aç›s›ndan 20. yüzy›-l›n en önemli geliflmeleri aras›nda say›lan Fordist üretim modeli, 1960’lara gelindi-¤inde kriz sinyalleri vermeye bafllad›: Ücret politikalar›, sosyal politikalar, yükselmaliyetli altyap› çözülmesi güç ekonomik sorunlara yol açt›. Bu y›llarda Bat›l› top-lumlarda, Daniel Bell gibi önde gelen düflünürlerin öngörülerini hakl› ç›karacakbaz› geliflmeler yafland›: Yaflanan kriz karfl›s›nda hizmet sektöründe çal›flanlar›n sa-y›s› düzenli olarak artarken tar›m, madencilik sektörünün yan› s›ra ikincil endüstri-lerde çal›flanlar›n say›s› azalma e¤ilimi gösterdi. Ulus-temelli Fordist üretim biçimiverimli olmaktan uzaklafl›rken yerini dünyan›n farkl› bölgelerine yay›lan parçal› veesnek üretim modellerine b›rak›yordu. Böylesine karmafl›k bir üretim sürecinin yö-


Afla¤›dan küreselleflme:Küreselleflme sürecindeekonomik ve politik iktidarsahiplerinin ç›karlar›korunurken iktidara uzakbireylerin ve toplumlar›ny›k›c› etkilere maruzkald›klar›n› ileri sürenler,ulusafl›r› örgütlenmeleryoluyla afla¤›danküreselleflme ad› verilentoplumsal hareketleribafllatm›fllard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Foto¤raf 7.8

Amerikal› sosyologDaniel Bell (1919-2011), 1970’liy›llarda endüstri-sonras› toplumadair çok önemligözlemlerdebulunmufl, bilgitoplumu ve a¤toplumutart›flmalar›nakaynakl›k edeceknitelikte öngörülergelifltirmeyibaflarm›flt›r.

Kaynak: http://www.boston.com/news/local/breaking_news/2011/01/daniel_bell_not.html)

netilebilmesi, bilgi ve iletiflim teknolojilerine olan gereksinimi de kaç›n›lmaz ola-rak art›r›yordu. Bu yeni toplumsal yap› içerisinde üretim araçlar›na sahip sermaye-darlar›n iktidar› h›zla zay›flarken bilgi ve enformasyonu kontrol edebilenler (Örn.B‹T uzmanlar›, araflt›rmac›lar, teknokratlar vb.) giderek güçleniyordu.

20. yüzy›lda sinema, televizyon, radyo, gazete gibi iletiflim araçlar›n›n, geniflhalk kesimlerine ulaflmay› hedefleyen “kitlesel iletiflimi” ve Frankfurt Okulu’nunelefltirilerini yöneltti¤i “kitle kültürü” anlay›fl›n›n flekillendirdi¤i medya sektörü, 21.yüzy›l›n ilk y›llar›nda bu yeni toplumsal örgütlenmeye uyum göstermek zorundakald›. Kitle iletiflimi modeli, ciddi bir otorite yitimine u¤ruyordu. Bu geliflmenin so-nuçlar›n› bugün ç›plak gözle izleyebiliyoruz. Her ne kadar televizyon merkezî ye-rini koruyor gözükse de özellikle 15-24 yafl aras›nda yer alan genç kesimin bilgi-sayar temelli teknolojilerle iletiflimi bafl döndürücü bir h›zla art›yor; televizyon flir-ketleri yeni nesle ulaflabilmek için onlar›n tercih etti¤i medya ortamlar›nda var ol-maya çal›fl›yor, dönüflüyor. K›saca belirtmek gerekirse geleneksel medya elbetteyok olmuyor ancak yeni teknolojilere uyum göstermek zorunda kal›yor. Bu yeniiletiflim ortam›n› tan›mlarken “kitle iletiflimi” terimini kullanmak, gerek tek yönlübir ak›fl› benimsedi¤i için gerekse yeni dünyada bireyin etkin rolünü görmezdengeldi¤i için, yeterince aç›klay›c› gözükmüyor. Medyaya ça¤dafl elefltirel yaklafl›m-lar bölümünde de¤indi¤imiz üzere kitle iletiflimi, genifl halk kesimlerinin öne ç›k-t›¤›, üretim ve da¤›t›m politikalar›n›n bu genifl pazara göre ayarland›¤›, yukar›danafla¤› yap›lanan bir iletiflim modelini betimlerken bugün bireylerin diledikleri gibigeniflletip daraltabildikleri, iletiflim sürecine etkin olarak kat›labildikleri, ülkeleri-nin s›n›rlar›na ba¤l› kalmadan küresel iletiflime eklemlenebildikleri, medyan›n yal-n›zca tüketicisi de¤il, üreticisi de olabildikleri bir iletiflim ortam›ndan söz ediyoruz.

A¤ toplumu kavram›n›n, t›pk› kitle toplumu, kitle kültürü, kitle iletiflimi, bilgi toplumu, tü-ketim toplumu ya da web toplumu kavramlar› gibi oldukça tart›flmal› bir kavram oldu¤u-nu ve yaflanacak yeni dönüflümlerin ard›ndan yerini farkl› kavramlara b›rakaca¤› gerçe¤i-ni akl›m›zda tutmal›y›z.

‹flte bu dönüflümler, bir yandan sanayi sonras› toplumlar›n temel özellikleri ara-s›nda say›l›rken bir yandan da 1970’li y›llarda “bilgi toplumu” ya da “enformasyon


Foto¤raf 7.9

Ünlü ‹ngilizyönetmen vekomedyen CharlesSpencer Chaplin(bilinen ad›yla,Charlie Chaplin),Modern Zamanlar(1936) filminde,bireyin kapitalistüretim sistemindebir makineninde¤ersiz birparças›nadönüflümünüalayc› bir tondaelefltirir.

Kaynak: http://modcool.com/watson-jeopardy-and-11-other-man-vs-machine-battles-of-epic-proportions/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



toplumu” olarak adland›r›lacak olan dönüflümün ayak sesleri olarak kabul edildi.Bir bak›ma “sanayi-sonras› toplum” kavram›, bilgisayar teknolojisi ve di¤er ileriteknolojilerin dönüfltürücü gücüne vurgu yapan yeni parametrelerle yeniden ta-n›mlan›yordu. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ekonomik etkinliklerin enformasyon/bilgiak›fl›na s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u ilk toplumsal yap›lanman›n da sanayi sonras› top-lumlar oldu¤unu görüyoruz. Dolay›s›yla sanayi-sonras› topluma atfedilen pek çokniteli¤in, büyük ölçüde bilgi/enformasyon toplumuna ve a¤ toplumuna da miraskald›¤›n› ileri sürebiliriz. A¤ toplumunun kurulufluna öncülük eden ve çok say›daaraflt›rmac› taraf›ndan bilgi/enformasyon ça¤› olarak adland›r›lan bu dönemin ar-kas›nda 1950’li y›llarda mikro-elektronik alan›nda yaflanan devrim niteli¤indeki ge-liflmeler yat›yor. ‹lk kez Amerika Birleflik Devletleri’nde Silikon Vadisi’nde ortayaç›kan geliflmeler, bilgi ve iletiflim teknolojilerini yap›sal olarak dönüfltürdü ve h›z-la dünyan›n kalan›n› etkisi alt›na ald›.

Böylece kapitalist üretim iliflkilerinde enformasyonun ve enformasyon teknolo-jilerinin yaflamsal önem kazand›¤›, bilgisel (enformasyonel), küresel ve a¤larla bir-birine ba¤l› yeni bir toplumsal yap› görünür hâle geldi. Enformasyonun yine birbaflka enformasyonla üretildi¤i bu dönüflümlü üretim ortam›nda somut olarak do-kunamad›¤›m›z ama piyasada de¤iflim de¤eri tafl›yan bu ekonomik ürünü, bir bafl-ka ifadeyle “enformasyonu” kullanma, depolama, iflleme ve yayma teknolojileri deekonominin çekici gücünü oluflturuyor. Enformasyon odakl› bu ekonomik yap›dafarkl› birimler, farkl› co¤rafyalarda efl güdümlü çal›flabilir hâle geldi. Hiyerarflik ya-p›lanma yerini, esnek, parçal›, yatay bir örgütlenme modeline b›rakt›. Kimi kuram-c›lar taraf›ndan kapitalizmin bu yeni aflamas›, yüksek teknolojiye olan ba¤›ml›l›¤›nedeniyle teknokapitalizm olarak adland›r›ld›.Böylesine karmafl›k bir örgütlenme-nin çökmeden ayakta kalabilmesi için, daha esnek, belirsizlikleri en aza indirebi-len, üretilen bir ürüne pazar bulmak yerine var olan pazar›n taleplerine göre üre-timi benimseyen, küresel ve efl zamanl› iletiflimi mümkün k›lan çok merkezli, çokdü¤ümlü bir iletiflim modeli gerekiyordu. Üretim/tüketim iliflkilerini dönüfltüren buyeni örgütlenme biçimi, bireysel, toplumsal, yerel, küresel iliflkilerin bir arada bu-lundu¤u a¤ toplumunun da temel mimari özelli¤ini oluflturuyor.

Nilüfer Timisi, Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve Demokrasi (Dost, 2003) kitab›nda yenimedyan›n demokratik kat›l›m süreçlerindeki yans›malar›n› ayr›nt›l› biçimde irdeliyor.Nurcan Törenli’nin Yeni Medya, Yeni ‹letiflim Ortam› (Bilim ve Sanat, 2005) kitab›nda dageleneksel iletiflim araçlar›ndan, yeni medyaya geçiflin arka plan›n› ve haber medyas›nayans›malar›n› bulabilirsiniz.

Etkileflimli MedyaAn›msayaca¤›n›z üzere bu bölümün giriflinde “medyan›n ifllevi sadece bir nokta-dan di¤erine aktar›lan içeriklerle mi s›n›rl›d›r?” sorusunu yöneltmifl, hemen ard›n-dan da bu içeriklerin bireyin toplumsal iliflkilerine ne tür katk›larda bulundu¤u so-rusunu sormufltuk. Metin boyunca yeri geldikçe bu sorulara yan›t vermeye çal›flt›k.‹flte bu bölümde ele alaca¤›m›z “etkileflimli medya” kavram›, her iki soruyu da ay-n› anda kesen bir noktada duruyor. Açmaya çal›flal›m: “Etkileflimlilik” (interacti-vity), dijital a¤lar›n ve yeni iletiflim teknolojilerinin içeri¤ini ve s›n›rlar›n› yenidentan›mlad›¤›, son derece önemli toplumsal yans›malar› olan ve a¤ toplumu tart›flma-lar›nda öne ç›kan kavramlar aras›ndad›r. Dijital temelli teknolojilerden, hatta dahada s›n›rlayarak söyleyelim, ‹nternet’den önce gerçek anlamda “etkileflimli medya”kategorisinde say›labilecek tek iletiflim arac› telefondur. Uzak mesafelerdeki birey-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



leri efl zamanl› olarak ayn› iletiflim ortam›nda buluflturabilme niteli¤i sayesinde te-lefon, iletiflim tarihi içerisinde özel bir konuma sahiptir. Bugün “etkileflimli medya”kavram›n› ‹nternet ve di¤er dijital teknolojilerin sa¤lad›¤› olanaklar aç›s›ndan dü-flündü¤ümüzde, geleneksel telefonlar›n sa¤lad›¤› “etkileflimin” son derece dar ves›n›rl› kald›¤›n› görüyoruz. Çok gerilere gitmemize gerek yok: 1980’li y›llara ad›matt›¤›m›z dönemde telefon, kendi tarihi içerisinde önemli aflamalar kat etmifl, birpostane ya da santral yard›m› olmadan da ulaflabilece¤imiz hane içi bir teknoloji-ye evrilmiflti. Yine de ayn› y›llarda Türkiye’de “milletleraras›” bir telefon görüflme-si yapabilmek için bir santral numaras›n› çevirmeniz, uzun bir bekleyiflin ard›ndanbir santral memuruna ba¤lanabilmeniz, aramak istedi¤iniz numaray› söylediktensonra telefonunuzu kapatman›z, sizden önce numara yazd›ranlar›n konuflmalar›n›bitirmelerini sab›rla bekledikten sonra da ayn› santral memurunun sizi arayaca¤› omutlu an›n bir an önce gelmesini dilemeniz gerekiyordu. Bugün birkaç saniyedegerçeklefltirebildi¤iniz bu “basit” etkileflimli iletiflim hizmeti, bu denli karmafl›k vepahal› olunca baflka ülkelerde yaflayanlar› tan›d›klar›m›z› aramak da ancak özelgünlerde katlan›labilecek bir zahmete dönüflüyordu. Dolay›s›yla bireyler aras›nda“etkileflim” diledi¤iniz her an gerçeklefltirebilece¤iniz bir iletiflim etkinli¤i olmaktanoldukça uzakt›.

Bugün, telefon sayesinde ilk kez tan›flt›¤›m›z etkileflimli iletiflim, ‹nternet ve di-jital teknolojiler sayesinde yeni bir “ilk”le daha tan›flt›: Etkileflimli kitlesel iletiflim.Farkl› co¤rafyalardan say›s›z bireyin ayn› içerikle buluflmas›n› ve geribildirimdebulunabilmelerini sa¤layan bu yeni iletiflim ortam›, pek çok etkileflimli iletiflim ara-c›n›n bir arada ayn› a¤ içerisinde uyumlu biçimde çal›flabilmesiyle mümkündür. Et-kileflimin s›n›rlar›n› yeniden tan›mlayan ve daha önce bir benzeriyle karfl›laflmad›-¤›m›z bu yeni iletiflim ortam›, bireysel ve toplumsal iletiflimin s›n›rlar›n›n da geçir-genleflmesi, hatta giderek a¤’laflmas› anlam›na geliyordu. Birey, bir iletiflim arac›-n›n dü¤mesine basarak kendisine sunulan içeri¤i tüketmek zorunda olmaktan tü-müyle kurtuluyor; zaman›n›, içeri¤ini ve s›kl›¤›n› kendisinin seçti¤i, iletiflime geç-mek istedi¤i kitlenin büyüklü¤üne kendisinin karar verebildi¤i bir iletiflim ortam›y-la tan›flm›fl oluyordu. Bu iletiflim ortam› bireysel oldu¤u ölçüde kitlesel de olabili-yordu. Video oyunlar›ndan e-forumlara, sohbet odalar›ndan haber sitelerine, blog-lara ve finansal etkinliklere kadar etkileflimin geniflleyen s›n›rlar›, geleneksel yay›n-c›l›¤›n kal›plar›n› da zorlad›: ‹zleyicisine farkl› kanallarda, farkl› zaman dilimlerin-de genifl bir içerik yelpazesi sunan ve tüketmek istedi¤i içeri¤i diledi¤i gibi seçe-bilme olana¤› veren televizyon yay›nc›l›¤›na da böyle bir sürecin sonunda ulafl›ld›(Hodkinson, 2011).

Yak›nsama KültürüA¤ toplumunun niteliklerini anlamaya çal›fl›rken teknolojinin ekonomik, toplum-sal ve kültürel yap› üzerindeki dönüfltürücü etkisine odaklanman›n kaç›n›lmaz ol-du¤unu belirtmifltik. Bu etkileri tan›mlarken de¤inmemiz gereken kavramlardanbiri de yak›nsamad›r. Farkl› teknolojilerin birbirleriyle uyumlu çal›flabilmelerineolanak tan›yan dijital ve elektronik teknolojiler, teknolojik yak›nsama ad› verilenolguyu yarat›yor. Ancak tahmin edilece¤i gibi yak›nsama, yaln›zca teknolojik bo-yutla s›n›rl› bir olgu de¤il. Uzun y›llar farkl› yasal düzenlemelere ba¤l› olarak çal›-flan medya organlar›n›n ve telekomünikasyon endüstrilerinin bu yeni birlikteli¤euyum gösterebilmeleri için, hükümetlerin ve düzenleyici kurulufllar›n da ortakad›m atmalar› zorunlu hâle geldi. Baflka ABD olmak üzere çok say›da geliflmifl ül-kede telekomünikasyon endüstrisi, 1980’lerde bafllayan ve 1990’l› y›llarda h›zlanan


çok say›da de¤iflime tan›k oldu. Bu geliflmelere uyum sa¤layabilmek ve rekabetçibir iletiflim ortam› yaratabilmek amac›yla 1996 y›l›nda Amerika Birleflik Devletleri,1998 y›l›nda ise Avrupa Birli¤i, birer Telekomünikasyon Yasas›’n› yürürlü¤e koy-dular.

Bu süreç sonunda medyada sahiplik yap›lar›n› yeniden düzenleyen, telekomü-nikasyon alan›nda yayg›n olan devlet tekelini ortadan kald›ran, bu alanda faaliyetgösteren endüstrilerin yerel-ulusal-küresel düzeydeki zorlu rekabet ortam›ndaayakta kalabilmelerini sa¤layan, merkeziyetçi bürokrasinin s›n›rland›¤› bir dizi ya-sal de¤ifliklik gerçeklefltirildi. Düzenleyici yak›nsama (regulatory convergence) ad›verilen olgu, ‹nternet gibi medya, bilgi ifllem ve telekomünikasyon alanlar› aras›n-daki geleneksel s›n›rlar›n silikleflti¤i yeni medya ortam›n› düzenleyen, iletiflim vetelekomünikasyon endüstrisini bir arada ele alan bir anlay›fla dayan›yor ve yeni ge-liflmelere ba¤l› olarak kendini ayn› h›zla yeniliyor.

Bu konuda çok say›da örnek verilebilir: Söz gelimi bir medya içeri¤inin (bu birvideo, ses kayd› ya da bir metin olabilir) üretildikten sonra çok farkl› iletiflim araç-lar›nda dolafl›ma girebilmesine olanak sa¤layan teknolojik geliflmeler, bu içeri¤iüreten, da¤›t›m›n› gerçeklefltiren ve tüketen kiflilerin yasal düzenlemeler çerçeve-sinde yeniden tan›mlanmas›n› da gerekli k›l›yor. Ancak ‹nternet gibi tüketicinin ay-n› zamanda üretici rolü de üstlenebildi¤i, say›s›z bilgi ak›fl›n›n dünyan›n her yerin-de ayn› anda gerçekleflti¤i, bilgi paylafl›m yöntemlerinin s›n›rs›z boyutlara ulaflt›¤›yeni ve etkileflimli bir medya ortam›, hak temelli baz› konular› (telif hakk›, vb.) da-ha da karmafl›k hâle getirebiliyor. Özel ve kamusal alan aras›ndaki s›n›rlar›n silik-leflti¤i bu dijital dünyada mahremiyetin, gizlili¤in, suçun ve suçlunun tan›mlar›n›da yeniden yapmam›z gerekebiliyor. Yan› s›ra Linux benzeri kolektif olarak üreti-len, aç›k kodlu bilgisayar yaz›l›mlar›n›n ya da Wikipedia gibi ortaklafla bir emekleyarat›lan ortamlar›n nas›l düzenlenece¤i sorular› yeni yan›tlar bekliyor.


fiekil 7.1

Pek çok iletiflimarac›n›nbirbirlerine uyumlubiçimdeçal›flabilmesi,yak›nsamakültürünün detemelinioluflturuyor.

Kaynak: http://www.flickr.com/ photos/pforret/152500052/ Eriflim: 4 Temmuz 2011)

Sosyal A¤lar, Sanal Cemaatler90’l› y›llardan bugüne bireylerin, toplumlar›n ve kurumlar›n yeni medyayla iliflki-leri kestirilemez ölçüde geliflti. Facebook, Twitter, Friendfeed gibi sosyal paylafl›msiteleri, kurulduklar› y›llarda s›n›rl› say›da üyeye hizmet verirken 2011 y›l›na gelin-di¤inde yaln›zca Facebook’a üye olan aktif kullan›c›lar›n say›s› 750 milyona ulaflt›(Facebook, 2011). Bu devasa toplulu¤un üyelerinin kifli bafl›na ortalama 130 site-arkadafl›na sahip oldu¤unu ve site üzerinde harcanan zaman›n ayda toplam 700milyar dakikaya eriflti¤ini de an›msatal›m. Böyle bir dönemde küçük, büyük flirket-lerden bürokrasinin en üst kademelerine kadar pek çok kurum ve kifli, hedef kit-lelerine bu siteler üzerinden ulafl›yor, ayn› a¤ üzerinde bulunan di¤er üyeler tara-f›ndan “takip ediliyor”.

Yak›n dönemde yaflanan bu geliflmeler, kitlesel oldu¤u ölçüde bireysel olabi-len bir iletiflimi öne ç›kar›rken “cemaatleflme-bireyselleflme” ve “gerçek dünya-sa-nal dünya” gibi karfl›tl›klar›n geçerliliklerini de sorgulan›r hâle getirdi. Yüz yüzeiletiflimin ve fiziksel yak›nl›¤›n belirleyici oldu¤u ve Tönnies’in Gemeinschaft ola-rak kavramsallaflt›rd›¤› cemaat ideali karfl›s›nda (Day, 2006), Anderson’›n (1991)“hayali cemaatler” kavram›n› an›msatan, üyelerinin ço¤u yüz yüze iletiflim kurma-yan ama birbirlerinin varl›klar›ndan haberdar olan, daha çok tahayyüle dayal› diji-tal topluluklar olufluyordu. Bu sosyal a¤lar›n üyeleri, a¤ toplumunun kurucu özne-leri hâline geliyordu.

‹ngilizce “virtual community” kavram›n›n karfl›l›¤› olarak kullan›lagelen “sanal cemaat”tan›mlamas›, ilk bak›flta “farazi, sadece zihinde var olan cemaatler” anlamlar›n› akla ge-tirse de bu yeni cemaat modelinin bireysel ve sosyal yaflamdaki alg›sal, duygusal ve maddiuzant›lar› “sanal” olamayacak kadar sahicidir.

Howard Rheingold’un ilk kez 1993 y›l›nda kulland›¤› “sanal cemaatler” (virtualcommunities) kavram›, bir yandan cemaat kavram›n›n do¤as›na yak›n özelliklerbar›nd›r›rken bir yandan da kavram›n geleneksel tan›mlar›ndan uzaklaflan bir top-luluk modelinin do¤makta oldu¤unun iflaretlerini veriyordu. Yazar, kendi gözlem-lerinden yola ç›karak bu yeni cemaatleflme modelinin arkas›nda ça¤dafl toplumlar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Foto¤raf 7.10

Sosyal medyatart›flmalar›ndas›kl›kla örnekgösterilen Facebookgirifliminin ortayaç›k›fl öyküsünükonu edinen“Sosyal A¤” filmi(yönetmen DavidFincher), yenicemaat yap›lar›n›noluflumu vemimarisi hakk›ndafikir veriyor.

Kaynak:http://thefilmnest.com/wp-content/uploads/2010/10/alg_social-network_2.jpg, soneriflim tarihi: 24 A¤ustos 2011 )

da bireyin yitirmeye bafllad›¤› cemaat ruhuna duyulan açl›¤›n bulundu¤unu ilerisürüyordu. Reingold’a göre bu ruh, al›flverifl merkezlerinin, ayaküstü yemek zincir-lerinin, birey-merkezli ça¤dafl kent yaflam›n›n ve dönüflen kamusal mekân›n dayat-malar› karfl›s›nda yok olmaya yüz tutmufltur. ‹flte bireyleri birbirlerine yak›nlaflt›-ran, bir bak›ma sosyal bir tutkal ifllevi üstlenen, daha güvenilir, daha s›n›rlar› bellibir toplumsal modelin etkinli¤ini yitirdi¤i bir dönemde ‹nternet temelli teknoloji-ler, a¤ toplumunun özünü oluflturan yeni bir cemaat modeli önermektedir.

Sanal cemaat kavram›na olumlu yaklaflanlara göre ‹nternet üzerinden kurulancemaatler, d›flar›daki/gerçek dünyada çözülmekte olan informal iliflkilerin yerinialmaya adayd›r; bireyler sohbet odalar›, blog’lar, e-forumlar, e-gruplar vb. yoluylagiderek zay›flayan birliktelik ve cemaat ruhunu yeniden güçlendirebilecekleri birortam yaratmaktad›r. Sanal olmakla elefltirilen cemaatler do¤rudan bireylerin kifli-sel seçimleriyle olufltu¤u için geleneksel cemaat yap›s›na göre daha gerçek ve sa-hicidir (Miller, 2011: 190-192).

Sanal cemaatler kavram›na olumlu yaklaflanlar›n görüfllerinden yola ç›karak “çevrimiçia¤lar bireyi gerçek dünyadan yal›t›yor” görüflü hakk›nda ne söylenebilir?

Kavrama elefltirel ve mesafeli yaklaflan araflt›rmac›lar içinse durum oldukçafarkl›d›r. Çevrimiçi topluluklar söz konusu oldu¤unda s›kl›kla an›lan ve yüceltilen“bireysel seçme özgürlü¤ü”, “yerellikte soyutlanma”, “s›k›flt›r›lm›fl bir zaman veuzamda iletiflim hâlinde olma” gibi nitelikler, asl›nda büyük ölçüde bireyselleflme-den ve tüketim kültüründen beslenen ça¤dafl küreselleflme sürecinin ve kapitaliz-min vazgeçilmez unsurlar›d›r. Birey; belirli kurallarla iflleyen, belirli s›n›rlara ve de-¤erlere sayg› duyulmas›n› ve çat›flmadan kaç›n›lmas›n› gerektiren bir yerelliktenkoparken, asl›nda küçük bir az›nl›k taraf›ndan iflletilen, birliktelik ilkesi geçici vezay›f bir cemaati seçmektedir. Ayr›ca sanal cemaatleri olumlarken dile getirilen öz-gürleflim potansiyeli, sosyal medyaya ve arkas›ndaki ekonomi-politik mekanizma-lara (Adakl›, 2011: 39) gün geçtikçe daha da ba¤›ml› hâle geldi¤imiz gerçe¤ini gör-mezden gelmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

fiekil 7.2

Bu bir kütüphanetatl›m... WorldWide Web’in bir türeski sürümü.

Kaynak: http://webucation1.blogspot.com/2007/09/where-do-students-obtain-their-support.html


Günümüzün önemli toplumsal kurumlar›ndanbiri olan medyan›n nas›l ele al›nmas› gerekti¤i-ni aç›klamak.Medya, etimolojik anlam› itibar›yla birbirleriyleiletiflimi olmayan, iletiflim kuramayan iki noktaya da düzlem aras›nda iletiflimi sa¤layan araçlarakarfl›l›k gelir. Bu kavram›n yerine önceleri kitleiletiflim araçlar› kavram› kullan›lsa da son dö-nemde medya terimi yayg›n olarak kullan›lmak-tad›r. Toplumsal iletiflim art›k büyük ölçüde buamaçla gelifltirilmifl ileri teknoloji ürünü araçlarlagerçekleflti¤inden bu tart›flmada medya ço¤un-lukla “kitle medyas›” yani kitlesel düzeyde erifli-me ve/veya etkileflime olanak sa¤layan araçlarve ortamlar olarak düflünülmelidir. ‹letiflim tek-nolojilerinden söz ederken sadece birtak›m tek-nik araçlar akla gelmemelidir. Teknoloji, onlar›ortaya ç›karan bilgi, üretim, de¤erler ba¤lam›n›ntümüne karfl›l›k geldi¤i ölçüde ideolojik bir ol-gudur. Bu ba¤lamda iletiflim de öncelikle teknikde¤il, kültürel ve politik bir olgudur. Bununlabirlikte kuramsal bir bak›flla medyay› anlamakiçin medyan›n hitap etti¤i izlerkitle hitap eder-ken aktard›¤› içerik ve söz konusu içeri¤i önem-li ölçüde üreten kurumsal yap› birlikte de¤erlen-dirilmelidir.

Medya araflt›rmalar›n›n tarihsel olarak nas›l dö-nemsellefltirdi¤ini saptamak ve medya sosyoloji-sindeki egemen paradigmay› tart›flmak.Medya araflt›rmalar›n›n ortaya ç›kt›¤› 20. yüzy›l›nbafllar›ndan 1940’a kadar süregelen ilk döneme,medya organlar›n›n çok güçlü propaganda ku-rumlar› olduklar› ve insanlar›n beynini y›kad›kla-r›na dair görüfl damgas›n› vurdu. Medya araflt›r-malar›n›n, 1940-60’lar dönemini kapsayan ikincievresinde Bat›l› toplumlarda totaliter tehlikeninbertaraf olmas› ve kitle toplumu paradigmas›n›nönemini yitirmesiyle “çok güçlü medya” anlay›fl›yerine medyan›n “s›n›rl› bir etkisi” oldu¤u görü-flü hâkim oldu. Propagandan›n incelenmesindenvazgeçen ve fl›r›nga modelini geçersiz k›lmay›hedefleyen egemen paradigma, sadece kampan-ya türü mesajlara odaklanarak, reklam ya da se-çim kampanyalar› gözlemlenebilir davran›fllardaölçülebilir etki yaratmad›¤› ölçüde medyan›n et-kisinin “çok s›n›rl›” oldu¤unu ileri sürdür . Ço-¤unlukla medya endüstrileri ya da hükümetler

ad›na gerçeklefltirilen profesyonel araflt›rmalardaseçim ve reklam kampanyalar›n›n etkisi ölçüldü.Bu kurumlar›n yönetsel amaçlar› için anlaml› ola-bilecek ve bir kullan›m de¤eri olabilecek bu ba-k›fl aç›s›n›n medyan›n toplumsal anlam›na dairsosyolojik bir de¤erlendirmeye katk›s› ise s›n›rl›oldu.

Ça¤dafl elefltirel yaklafl›mlar›n medyay› nas›l eleald›¤›n› analiz etmek.Frankfurt Okulu kuramc›lar›na göre medya, biri-lerinin manipülasyonu ya da teknolojinin ken-dinden menkul gücü sonucu bireyleri etkilemesisorunu de¤il, sitemin iflleyiflinin tam da kendisiy-di. Bu okulun kurucular› medyay›, basitçe biraraç olarak de¤il, bafll› bafl›na bir kültürel biçimolarak de¤erlendirdi. Althusser, ekonomik belir-lenimci bir yorumdan uzaklaflarak medyan›n be-lirli egemen görüflleri nas›l yeniden üretti¤i soru-suna yo¤unlaflan önemli kuramc›lar aras›ndad›r.Gramsci’nin hegemonya kuram› ise özellikle Kül-türel Çal›flmalar okulunun medya analizinde mer-kezî önemdedir. ‹deolojinin yeniden üretimindemedyan›n oynad›¤› rolün anlafl›lmas›na yönelikönemli bir di¤er kuramc› da Barthes’d›r. KültürelÇal›flmalar okuluna göre ise medya anlam›n top-lumsal inflas› sürecinde aktif bir rol oynar ve ege-men söylemler içinde “dünyay› s›n›fland›rmak”gibi önemli bir ideolojik/hegemonik ifllevi yeri-ne getirir. Feminist yaklafl›mlar, medyada kad›n-lar›n “eksik” ve/veya “sorunlu” temsil edil biçim-lerini ortaya ç›kart›r. Baflta Baudrillard olmak üze-re post-modern kuramc›lar ise medyan›n im-ge/gösterge ve gerçeklik aras›ndaki fark› siliklefl-tirdi¤ini vurgular.

Medyaya ekonomi-politik yaklafl›mlar› ve dijitaluçurum tart›flmas›n› özetlemek.Medya kurulufllar›n›n kapitalist piyasa koflulla-r›nda faaliyet göstermesi, büyük sermayenin mül-kiyetinde olmas› ve medya endüstrisindeki te-kelleflme e¤ilimi tarihsel olarak ekonomi politikyaklafl›mlar›n üzerinde durdu¤u konulard›r. Kla-sik ekonomi-politik yaklafl›mlara göre medyan›nmülkiyetine sahip olanlar medya ve medya içe-rikleri üzerinde do¤rudan bir kontrole sahiptir.Medya endüstrilerinde görülen tekelleflme ve de-netimin yo¤unlaflmas›na odaklanan elefltirel eko-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


nomi politik yaklafl›m, genel olarak medyan›nmülkiyet yap›s› ve/veya kapitalist dinamikler ilesorunsallaflt›r›larak analiz edilmesi gerekti¤inivurgular. Elefltirel ekonomi politik yaklafl›m›n ge-leneksel medyaya iliflkin dile getirdi¤i kayg›lar,yeni medyan›n yerküre üzerinde beklenmedikbir h›zla yay›lmas›yla birlikte bu teknolojiler içinde geçerli olmufltur. 1990’lar›n sonunda ABD’dehaz›rlanan “A¤’dan Düflmek” bafll›kl› rapor, top-lumun farkl› kesimleri aras›nda bir uçurum olufl-maya bafllad›¤›na dikkat çekerek, sorun ilk kezdijital uçurum ya da dijital bölünme olarak ta-n›mlanm›flt›r.

Medya-küreselleflme iliflkisini de¤erlendirmek veküreselleflme sürecinde ortaya ç›kan “a¤ toplu-mu” kavram›n› tan›mlayarak yap›sal özellikleri-ni aç›klamak.Küreselleflmeyi oluflturan en belirleyici dinamik,sermayenin dünya üzerinde ulusal s›n›rlar› afla-rak ola¤anüstü ak›flkanl›k kazanmas› ve böylecedünyay› bir ortak pazar hâline getirmesi ise birdi¤er önemli dinamik de tüm dünyay› kuflatanyeni enformasyon ve iletiflim teknolojilerinin kü-resel imgelerin, göstergelerin tafl›y›c›l›¤›n› yap-mas›d›r. Küreselleflme sürecinin geldi¤i son top-lumsal dönüflümü betimlemek için kullan›lan a¤toplumu, bilgi ve iletiflim teknolojilerinde yafla-nan geliflmelerin ileri kapitalist toplumlar›n top-lumsal örgütlenme biçimleri üzerindeki yans›ma-lar›n› betimlemek amac›yla kullan›lan bir kav-ramd›r. Daha önce var olan toplumsal modeller-den radikal biçimde ayr›lan bu yeni toplum yap›-s›, bireylerin, kurumlar›n ve toplumlar›n a¤larlabirbirlerine ba¤l› olduklar›, yatay bir örgütlenmemodeline dayan›r. A¤ toplumunun aktörleri sos-yal, kültürel ya da ekonomik etkinliklerini fizik-sel uzakl›klar›n geçerli olmad›¤› bir uzamda ger-çeklefltirmekte; çal›flma koflullar› küresel düzey-de de¤iflirken esnek emek ve esnek istihdam re-jimleri yayg›nlaflmaktad›r. A¤ toplumu, sa¤lad›¤›say›s›z özgürlü¤ün yan› s›ra karfl›l›kl› ba¤›ml›l›-¤›n ve gözetimin de yolunu açmaktad›r.

Kitle toplumundan a¤ toplumuna geçiflin tarih-sel temellerini saptamak ve a¤ toplumunun tek-nolojik, ekonomik, toplumsal niteliklerini tan›m-lamak.Üretimde uzmanlaflmay›, rasyonelleflmeyi, stan-dartlaflmay›, büyük ölçekli kitlesel üretimi ve kit-lesel tüketimi benimseyen bu üretim modeli,

1960’lara gelindi¤inde ücret politikalar›nda vesosyal politikalarda ortaya ç›kan sorunlar nede-niyle kriz belirtileri gösterdi. Fordist üretimin ulusmerkezli üretim stratejisi, yerini üretimin dünya-n›n farkl› bölgelerine yay›ld›¤›, parçal› ve esnekbir modele b›rakt›. Bu süreçte kitle toplumu vekitle kültürünün yerini ise bireyselleflmifl, dahaparçal› bir toplum yap›s› ald›. Kitle iletiflim mo-deli, yeni medyan›n giderek artan a¤›rl›¤› karfl›-s›nda otorite yitimine u¤rad›. A¤ toplumuna atfe-dilen özelliklerin önemli bir bölümü bilgi toplu-mundan miras kalm›flt›r. Kapitalist üretim iliflkile-rinin flekillendirdi¤i ve bilgisel ekonominin mer-kezî rol oynad›¤› a¤ toplumu, küresel ve a¤larlabirbirine ba¤l› yeni bir toplumsal yap› üzerindekurulur. Bilginin yine bilgiyle üretildi¤i bu enfor-masyonel/bilgisel üretim ortam›nda ekonomikbir de¤er olarak bilginin kullan›m›, depolamas›,ifllenmesi ve da¤›t›m›, ekonominin de temelinioluflturdu. Farkl› co¤rafyalarda ve efl güdümlüçal›flman›n öne ç›kt›¤›, parçal› ve yatay bir örgüt-lenme modelinin geçerli oldu¤u bu kapitalist mo-del, kimi kuramc›lar taraf›ndan yüksek teknoloji-ye olan ba¤›ml›l›¤› nedeniyle teknokapitalizmolarak adland›r›ld›. Bu süreçte yeni iletiflim tek-nolojileri, sosyalleflme biçimleri üzerinde etkiliolurken toplumun üzerine kuruldu¤u örgütselyap› bir a¤›n özelliklerini tafl›maya bafllad›.

Baflta ‹nternet olmak üzere “yeni medya”n›n ve“sosyal medya”n›n potansiyelini de¤erlendirmekve a¤ toplumunda de¤iflen cemaat yap›lar›n› vesanal cemaatler kavram›n› karfl›laflt›rmal› ola-rak aç›klamak.‹nternet temelli teknolojiler, toplumlar›n yafla-m›nda geri çevrilemez bir dönüflüme neden olur-ken, cemaat yap›lar›n› da radikal olarak de¤ifltir-di. Temelde kullan›c›lar›n kiflisel seçimlerinin be-lirleyici oldu¤u dijital iletiflim ortam›, yerel özel-likler gösteren ve yüz yüze iletiflime dayanan ge-leneksel cemaat yap›s›n›n zay›flamas›na nedenoldu. Yerine, medya dolay›m›yla kurulan, küreselözellikler tafl›yan ve geleneklerden uzak sanal ce-maatler güç kazanmaya bafllad›. Kimi araflt›rmac›-lar sanal cemaatlerin çözülmekte olan informaliliflkilerin yerini ald›¤›n› ve zay›flayan cemaat ru-hunu böylece güçlendi¤ini ileri sürerken elefltirelyaklaflanlar, bu yeni cemaat yap›s›n›n özünde ka-pitalist sisteme hizmet etti¤ini, uzlaflmac› toplum-sal de¤erlerde gerilemeye ve politik kutuplaflma-ya neden oldu¤unu savunmaktad›r.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Kullan›c›lar›n bir a¤/ site içinde bütün di¤er kullan›-c›lar›na aç›k bir profil oluflturmalar›n› ve ayn› a¤/siteiçerisinde iletiflim içinde olduklar› di¤er kullan›c› profil-lerini karfl›l›kl› etkileflim içinde takip etmelerini sa¤la-yan web tabanl› servisleri ne ad verilir?

a. Blog b. Wikipedic. Sosyal a¤ d. Hayali cemaat e. Yeni medya

2. ‹nsanlar›n medyay› farkl› amaçlarla kulland›¤›n› ilerisüren yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. S›n›rl› etkiler yaklafl›m› b. Kullan›mlar ve Doyumlar yaklafl›m› c. Güçlü etkiler yaklafl›m› d. Propaganda analizi e. A¤ toplumu

3. Afla¤›dakilerden hangisi Frankfurt Okulu kuramc›-lardan biri de¤ildir?

a. Adorno b. Horkheimer c. Marcuse d. Hall e. Lowenthal

4. Afla¤›dakilerden hangisi Propaganda Modelinin birtemsilcisidir?

a. Golding b. Chomsky c. Hall d. Murdock e. Merton

5. ‹nternet’e eriflim ve kullan›mda toplumun farkl› ke-simleri aras›nda bir uçuruma iflarete eden kavram afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Tabakalaflma b. S›n›f çat›flmas› c. S›n›f fark› d. Netsizlik e. Dijital uçurum

6. “A¤ toplumu”nu ilk kez kavramsallaflt›ran sosyologafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bell b. Miller c. Castells d. Hardt e. Negri

7. Yeni bilgi ve iletiflim teknolojilerinin, bireylerin sos-yalleflme sürecinin her aflamas›nda önemli hâle geldi¤i,bireylerin, kurumlar›n ve toplumlar›n yatay bir örgüt-lenmeyle birbirlerine ba¤l› olduklar› toplum yap›s› afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Endüstri-sonras› toplum b. A¤ toplumu c. Modern toplum d. Kitle toplumu e. Kapitalist toplum

8. Yeni medya ortam›n›n gerektirdi¤i yasal çerçeveninhaz›rlanabilmesi amac›yla, iletiflim ve telekomünikas-yon endüstrisinin bir arada ele al›nd›¤› düzenlemelerene ad verilir?

a. Teknolojik yak›nsamab. Düzenleyici yak›nsamac. ‹çerme-d›fllamad. Yak›nsama kültürüe. Teknokapitalizm

9. Afla¤›dakiler kavramlardan hangisi, iletiflim teknolo-jilerine eriflimde ›rk, s›n›f, e¤itim, toplumsal cinsiyet,yafl ve gelir durumu gibi farkl›l›klara ba¤l› olarak karfl›-lafl›lan eflitsizlikleri tan›mlamak için kullan›lmaktad›r?

a. Teknokapitalizmb. Afla¤›dan küreselleflmec. Dijital uçurum d. Demokratik uçurume. Teknolojik yak›nsama

10. Bireylerin yeni medya ve sosyal a¤lar yoluyla ileti-flime geçtikleri, fiziksel uzakl›¤›n önemini yitirdi¤i, kifli-sel seçimlerin belirleyici oldu¤u ve kü-yerel kimliklerinöne ç›kt›¤› cemaat yap›lanmas›na ne ad verilir?

a. Hayali cemaatler b. ‹letiflim toplumu c. A¤ toplumu d. Sosyal medya e. Sanal cemaatler



Tarihsel bir e¤ilim olarak, Enformasyon Ça¤›’nda bas-k›n olan ifllevler, süreçler giderek a¤lar etraf›nda örgüt-lenmektedir. A¤lar toplumlar›m›z›n yeni sosyal morfo-lojisini oluflturur; a¤lar oluflturma mant›¤›n›n yay›lmas›da üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerindeki ifl-leyifli, sonuçlar› ciddi biçimde de¤ifltirir. Toplumsal ör-gütlenmenin a¤ biçiminde olmas›, baflka zamanlarda,baflka uzamlarda gerçekleflmifl olsa da, yeni teknolojikparadigma, toplumsal yap›n›n tamam›na yay›lmas› içingerekli maddi zemini de sa¤lar. Ayr›ca bu a¤lar olufltur-ma mant›¤›n›n, a¤lar üzerinde ifade edilen özgül top-lumsal ç›karlardan daha yüksek düzeyde bir toplumsalbelirleyicili¤i oldu¤unu savunuyorum: Ak›fllar›n iktida-r›, iktidar›n ak›fllar›n›n önüne geçer. A¤da yer almak yada almamak, her a¤›n karfl›s›ndaki dinamikleri, toplu-mumuzda bask›n olman›n ve de¤iflimin bafll›ca kaynak-lar›d›r: Bu yüzden de a¤ toplumu dememiz yerinde olurbu topluma; sosyal morfolojinin sosyal eyleme üstünolmas›n›n damgas›n› vurdu¤u bir toplumdur bu (2008:621).A¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. Dü¤üm birbüklümün kendi kendini kesti¤i noktad›r. Daha aç›kkonuflacak olursak, dü¤ümün ne oldu¤u, hangi somuta¤lardan bahsetti¤imize ba¤l›d›r. Küresel finansal ak›fl-lar a¤›nda dü¤ümler, menkul k›ymetler piyasas›d›r. Av-rupa Birli¤i’ni yöneten siyasi a¤da ise ülkelerin banka-lar konseyleri ve Avrupa komisyonu üyeleridir. Dünyaçap›nda ekonomilere, toplumlara, devletlere nüfuz edenuyuflturucu kaçakç›l›¤› a¤›nda, koka ve haflhafl labora-tuvarlar›, gizli laboratuvarlar, gizli havaalanlar›, sokakçeteleri, para aklayan finansal kurumlard›r. Enformas-yon Ça¤›’nda kültürel ifadenin, kamuoyunun köklerin-de yer alan yeni medyan›n küresel a¤›nda ise bu dü-¤ümler, televizyon sistemleri, e¤lence stüdyolar›, bilgi-sayar grafi¤i ortamlar›, haber ekipleri, sinyaller üreten,gönderen, alan seyyar ayg›tlard›r. A¤lar›n tan›mlad›¤›topoloji, iki nokta (ya da sosyal konum) aras›ndakiuzakl›¤›n (ya da etkileflim yo¤unlu¤u ve frekans›n›n)bu iki noktan›n ayn› a¤daki dü¤ümler olmas› hâlinde,ayn› a¤da bulunmayan iki nokta aras›ndaki uzakl›¤a k›-yasla daha k›sa olmas›n› (ya da daha s›k ya da daha yo-¤un) belirler. Di¤er yandan belli bir a¤ içinde dü¤üm-ler aras›ndaki ak›fllarda bir mesafe yoktur ya da ayn›mesafe korunmaz. Dolay›s›yla belli bir a¤ içinde dü-¤ümler aras›ndaki ak›fllar aras›nda bir mesafe yoktur yada ayn› mesafe korunmaz. Dolay›s›yla belli bir nokta-n›n ya da konumun mesafesi (fiziksel, sosyal, ekono-

mik, siyasi, kültürel) s›f›r ile (ayn› a¤daki herhangi birdü¤üm için) sonsuz (a¤›n d›fl›ndaki bütün noktalar için)aras›nda de¤iflir. A¤lar›n kapsamas›/d›fllamas›, a¤lar ara-s›ndaki iliflkilerin ›fl›k h›z›nda iflleyen enformasyon tek-nolojilerine dayal› mimarisi, toplumlar›m›zda bask›nolan ifllevleri ve süreçleri yap›land›r›r.A¤lar, s›n›rs›z biçimde geniflleyebilen, a¤ çerçevesindeiletiflim kurabilmeleri, aç›kças› ayn› iletiflim kurallar›n›(örne¤in de¤erler ya da performans hedefleri) paylafl-malar› hâlinde yeni dü¤ümlerle bütünleflen aç›k yap›-lard›r. A¤a dayal› bir toplumsal yap›, dengesini boz-maks›z›n yeniliklere gidebilecek, son derece dinamik,aç›k bir sistemdir. A¤lar, yenili¤e, küreselleflmeye, mer-kezsiz yo¤unlaflmaya dayal› bir kapitalist ekonomi için;esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirket-ler için; sonu gelmez bir y›k›m ve yeniden yap›lanmakültürü için; yeni de¤erlerin, kamunun ruh halinin an›n-da ifllenmesine ayarlanm›fl bir politika için; uzam›n ye-niden edilmesini, zaman›n bertaraf edilmesini amaçla-yan bir toplumsal örgütlenme için çok uygun araçlar-d›r. Ancak a¤›n morfolojisi, ayn› zamanda, iktidar iliflki-lerinin anlaml› bir biçimde yeniden örgütlenmesinin dekayna¤›nda yer al›r. A¤lar› birbirine ba¤layan makaslar(örne¤in siyasi sonuçlar› etkileyen medya imparator-luklar›n› kontrol alt›na alan finansal ak›fllar gibi), ayr›ca-l›kl› iktidar ayg›tlar›d›r. Dolay›s›yla makasç›lar da iktidarsahipleridir. A¤lar çok oldu¤undan, a¤lar aras›ndaki içiflleyifl kurallar› ile makaslar, toplumlar›n flekillendiril-mesinin, yönlendirilmesinin bafll›ca kaynaklar› hâlinegelmifllerdir. Toplumsal evrim ile enformasyon tekno-lojilerinin uyumlu hâle gelmesi, sosyal yap› çerçevesin-deki etkinliklerin geçeklefltirilmesi için somut bir zeminhaz›rlanm›flt›r. A¤lar hâlindeki bu somut zemin, bask›ntoplumsal süreçlere damgas›n› vurur, böylece toplum-sal yap›n›n kendisini flekillendirir.

Kaynak: Manuel Castells, A¤ toplumunun Yükselifli En-

formasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. ‹stanbulBilgi Üniversitesi Yay›nlar›: ‹stanbul, (2008), s. 621-23.

Okuma Parças›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl: Önemli Bir Toplum-sal Kurum Olarak Medya” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medya Araflt›rmalar›n›n Ta-rihçesi ve ‹lk Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medyaya Ça¤dafl ElefltirelYaklafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Medya’n›n Ekonomi-Politi-¤i ve Ekonomi-Politik Yaklafl›m(lar)” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹letiflimin “Yeni” S›n›rlar›:Dijital Uçurumlar, Bölünmeler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumu Kavram›na Ge-nel Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunun Mimarisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yak›nsama” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimin ‘Yeni’ S›n›rlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunun Aktörleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Ekonomik ve politik iktidarlar›n küreselleflme sürecin-de uygulad›klar› yay›lmac› politikalar karfl›s›nda eleflti-rel bir tutum sergilenmesi gerekti¤ini ileri süren ve kü-reselleflme karfl›t› söylemleriyle bilinen çeflitli toplumsalhareketler bulunmaktad›r. Seslerini küresel düzeydeduyurmay› baflaran hareketler aras›nda Küresel AdaletHareketi (Global Justice Movement), Dünya Sosyal Fo-rumu (World Social Forum) ya da Halklar›n KüreselHareketi (Peoples’ Global Movement) say›labilir.

S›ra Sizde 2

Sanal cemaatler, ça¤dafl dünyada hayat›n y›k›c› ak›fl› vezaman›n bölünmüfllü¤ü içerisinde kendini toplumsaliliflkilerin d›fl›nda ya da k›y›s›nda bulan bireyin yal›t›l-m›fll›ktan kurtulmas›na olanak sa¤lamaktad›r. Üstelikbirey içine do¤du¤u iliflkiler a¤›na ba¤l› kalmak zorun-da olmadan da üyesi olmak istedi¤i grubu ve iliflki biçi-mini kendi amaçlar› do¤rultusunda seçebilir ya da dile-di¤inde bu cemaatin üyeli¤inden ayr›labilir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Adakl›, Gülseren (2006). Türkiye’de Medya Endüstri-

si. Neoliberalizm Ça¤›nda Mülkiyet ve Kontrol

‹liflkileri, Ankara: Ütopya Yay›neviAdakl›, Gülseren (2011). “Sosyal Medyan›n ‘Devrimci’

Gücü Üzerine Genel bir De¤erlendirme”. KAOSGL,

119, 38-41.Adorno, W. Theodor (1975). “Kültür Endüstrisini Yeni-

den Düflünmek.” Cogito, Say›: 36, Yaz 2003, s. 76-83

Adorno, W. Theodor ve Max Horkheimer (1944). “Kül-tür Endüstrisi: Kitlelerin Aldat›lmas› OlarakAyd›n-lanma,” T. W.Adorno ve M. Horkheimer, Ayd›nlan-

man›n Diyalekti¤i, ‹stanbul: Kabalc› ,1996, s.7-62.Alankufl, Sevda (2007). “Önsöz: Neden Kad›n Odakl›

Habercilik,” S. Alankufl (Der.) Kad›n Odakl› Ha-

bercilik (‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Yay›nlar›), s.25-66.

Anderson, Benedict (1991). Imagined Communities:

Reflections of the Spread of Nationalism.

Londra: Verso.Appadurai, Arjun (1996). Modernity at Large, :

Minneapolis: University of Minnesota PressBagdikian, Ben (2004). The New Media Monopoly.

Boston: Beacon Press.Bell, Daniel (1973). The Coming of the Post

Industrial Society: A venture in social

forecasting. Penguin: Harmonsworth. Bilton, Tony ve di¤erleri (2003). Sosyoloji. (Çeviri Edi-

törü. K. ‹nal), Ankara: Siyasal Kitabevi, 2008.Castells, Manuel (2010). The Rise of the Network

Society, The Information Age: Economy,

Society and Culture-1. 2. Bask›. Blackwell: Oxford,UK.

Castells, Manuel. (2008). A¤ toplumunun Yükselifli

Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kül-

tür. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›:.Castells, Manuel. (2009). Communication Power.

Oxford University Press: USA.Creeber, Glen ve Royston Martin (2009). Digital

Cultures: Understanding New Media. London:Open University Press.

Curran, James vd. (1982). “‹letiflim Araçlar› Üzerine BirÇal›flma: Kuramsal Yaklafl›mlar,” (Çev., Meral Öz-bek), ‹LEF Y›ll›k, 1993, s. 228-253.

Curran, James (1990). “Kitle ‹letiflim Araflt›rmas›nda Ye-ni Revizyonizm: Bir Yeniden De¤erlendirme Çaba-s›,” (Der.) Mehmet Küçük Medya, ‹ktidar, ‹deoloji

(Ankara: Ark Yay›nevi) içinde, s. 329-356.Day, Graham (2006). Community and Everyday Life.

Routledge.Dursun, Ç. (2001). TV Haberlerinde ‹deoloji. Ankara:

‹mge yay›nevi.Edgar, Andrew ve Peter Sedgwick (2007). Kültürel Ku-

ramda Anahtar Kavramlar, Çev. M. Karaflahan,‹stanbul: Aç›l›m Kitap

Edles, Laura Desfor (2002). Uygulamal› Kültürel Sos-

yoloji, Çev. C. Atay, ‹stanbul: Babil Yay›nlar›, 2006Ergur, Ali (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dö-

nüflüm,” Yay›nlamam›fl Çal›flma, s. 1-26Facebook (2011). www.facebook.com/press/info.

php?statistics. (Son eriflim tarihi: 18 A¤ustos 2011).Gitlin, Todd (1978). “Medya Sosyolojisi: Egemen Para-

digma,” ‹letiflim Çal›flmalar›nda K›r›lmalar ve

Uzlaflmalar, Der. Sevilay Çelenk (Ankara: DeKi Ya-y›nlar›, 2008), s. 19-65.

Golding, Peter ve Graham Murdock (1991). “Kültür, ‹le-tiflim ve Ekonomi Politik,” (Der.) Süleyman ‹rvan,Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yay›nevi,1997, s. 49-78.

Gökalp, Emre (2009). “Medya, Kitle ‹letiflimi ve Top-lum,” (Der.) Nadir Su¤ur, Sosyolojiye Girifl. Eski-flehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yay›nlar›, s. 268-301.

Gurevitch, M. ve Blumler, J. (1990). “Siyasal ‹letiflim Sis-temleri ve Demokratik De¤erler,” S. ‹rvan (der.)Medya, Kültür, Siyaset, Ankara: Ark yay›nevi,1997, s. 199-219.

Hackett, Robert (1985). “Decline of a Paradigm? Biasand Objectivity in News Media Studies,” (Der.) M.Gurevitch& M.R. Levy, Mass Communication

Review Yearbook, (5), 1985, s. 251-274.Hall, Stuart (1979). “Kültür, Medya, ‹deolojik Etki,”

(Der.) Mehmet Küçük, Medya, ‹ktidar, ‹deoloji

(Ankara: Ark yay›nevi, 1994) içinde, s. 169-209.Hall, Stuart (1980). “Encoding/Decoding.” Culture,

Media, Language. (Der.) Stuart Hall ve di¤.. NewYork: Routledge, s. 128-138.



Hall, Stuart (1984). “‹deolojinin Yeniden Keflfi: MedyaÇal›flmalar›nda Bask› Alt›nda Tutulan›n Geri Dönü-sü,” (Der.) Mehmet Küçük, Medya, ‹ktidar, ‹deo-

loji (Ankara: Ark yay›nevi, 1994) içinde, s. 57-103.Hall, Stuart (1997). “The Work of Representation,” (Der.)

Stuart Hall, Representation: Cultural

Representations and Signifying Practices,

Londra: Sage, 1997, s. 13-74.Hardt, Hanno. (1989). “‘Elefltirelin Geri Dönüflü ve Ra-

dikal Muhalefetin Meydan Okuyuflu: Elefltirel Teori,Kültürel Çal›flmalar ve Amerikan Kitle ‹letiflim Arafl-t›rmas›,” (Der.) Mehmet Küçük (der.) Medya, ‹kti-

dar, ‹deoloji, (Ankara: Ark yay›nevi, 1994), s.1-55.Hodkinson, Paul (2011). Media, Culture and Society:

An Introduction. Sage: London.‹nal, Ayfle (1996). Haberi Okumak. ‹stanbul: Temuçin

Yay›nevi.‹nal, Ayfle (2003). “Roland Barthes:Bir Avant-Garde Ya-

zar›.” ‹letiflim Araflt›rmalar›,1(1): 9-38 ‹rvan, Süleyman (Der.) (1997). Medya, Kültür, Siya-

set. Ankara: Ark Yay›nevi.Kaya, Raflit (2009). ‹ktidar Yuma¤›. Medya-Sermaye-

Devlet. Ankara: ‹mge Yay›neviKellner, Douglas (2002). “Theorizing Globalization,”

Sociological Theory, 20: 3, 285-305.Kellner, Douglas (1995). Media Culture. Londra:

Routledge.Jenkins, Henry (2006). Convergence Culture: Where

Old and New Media Collide. New York UniversityPress: New York.

Maigret, Éric (2011). Medya ve ‹letiflim Sosyolojisi.

‹stanbul: ‹letiflim yay›nlar›. Miller, Vincent (2011). Understanding Digital

Culture. Londra: SageMutman, Mahmut (1995). “Televizyonu Nas›l Sorgula-

mal›?,” Toplum ve Bilim, No:67, s. 26-71Murdock, G. (1990). “Redrawing the Map of the

Communications Industries: ConcentrationandOwnersip in theEra of Privatization,” Public

Communication. The New Imperatives,” Londra:Sage, s. 1-15.

Mutlu, Erol (1994). ‹letiflim Sözlü¤ü, Ankara: Ark Ya-y›nevi

Nalçao¤lu, Halil (2003). “Medya ve Toplum ‹liflkisiniAnlamak Üzere Bir Çerçeve,” (Der.) Sevda Alankufl,Medya ve Toplum, ‹stanbul: IPS ‹letiflim Vakf› Ya-y›nlar›, s. 43-57.

Rheingold, Howard (1993). Virtual Communities:

Homesteading on the Electronic Fronties.

Massachusetts: Addison Wesley.Sassen, Saskia (2001). The global city: New York,

London, Tokyo. Princeton University Press.

Smith, Philip (2001). Kültürel Kuram, Çev. S. Güzelsar›ve ‹. Gündo¤du, ‹stanbul: Babil yay›nlar›, 2005.

Stevenson, Nick (2003). “Media, Cultural Citizenshipand the Public Sphere.” Cultural Citizenship

Cosmopolitan Questions. Open Uni. Press.Stevenson, Nick (2002). Medya Kültürleri. Sosyal Teo-

ri ve ‹letiflim, Çev. G. Orhon ve B.E. Aksoy, Anka-ra: Ütopya Kitabevi.

Timisi, Nilüfer (2003). Yeni ‹letiflim Teknolojileri ve

Demokrasi. Ankara: Dost Yay›neviTrowler, Paul (2008). “Communication and the Media,”

Haralambos, M. ve M. Lolborn. Sociology. Themes

and Perspectives, Londra: Collins, s. 710-741.Törenli, Nurcan (2005). Yeni Medya, Yeni ‹letiflim

Ortam›. Ankara: Bilim ve Sanat.Van Zoonen, Liesbet (1991). “Medyaya Feminist Yakla-

fl›mlar,” (Der.) S. ‹rvan, Medya, Kültür, Siyaset,

Ankara: Ark, 1997, s. 301-335.Williams, Kevin (2003). Understanding Media

Theory, Londra: Arnold

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Farkl› toplum felsefeleri ve sözleflme teorilerinin toplum anlay›fllar›n› ve bire-yin do¤as› ve toplum aras›ndaki iliflki konusundaki görüfllerini aç›klayabilecek,Klasik sosyal teorinin kurucular› olan Karl Marx, Émile Durkheim, Max We-ber ve Georg Simmel’in toplum teorilerinin temellerini ve aralar›ndaki farkl›-l›klar ve benzerliklerini ay›rt edebilecek,Modern sosyal teorilerden yap›salc›l›k, erken dönem ifllevselcilik, yap›sal-ifl-levselcilik ve çat›flmac› yaklafl›m›n temel özelliklerini ve toplum konusundakigörüfllerini karfl›laflt›rabilecek,Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum anlay›fllar›n›n topluma genelyaklafl›m biçimlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplum Felsefesi• Toplumsal Sözleflme• Muhafazakâr Sosyoloji• Organizmac›l›k• Evrimcilik• Klasik Teorileri• Modern Teorileri

• Yap›salc›l›k• Erken Dönem ‹fllevselcilik• Yap›sal-ifllevselcilik• Çat›flma Teorisi• Mikro veya Bireysel Etkileflim

Temelli Toplum Anlay›fllar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


Toplum

• TOPLUM NED‹R?• TOPLUM FELSEFELER‹• KLAS‹K DÖNEM TOPLUM

TEOR‹LER‹: MARX, DURKHE‹M,WEBER VE S‹MMEL

• MODERN DÖNEM TOPLUMTEOR‹LER‹

• M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹MTEMELL‹ TOPLUM ANLAYIfiLARI


TOPLUM NED‹R?‹nsanlar›n tarihte uzun bir zamand›r toplum hâlinde ve farkl› toplum biçimleri için-de yaflad›klar› söylenir. Ancak, birçok sosyal bilimci ve sosyolog bunu söylerkenbak›fl aç›lar›na ba¤l› olarak toplum kavram›na farkl› anlamlar yüklemektedir. Bunedenle “toplum” olgusunu anlayabilmek için farkl› yaklafl›mlarda toplumun nas›lele al›nd›¤›n› görmek önemlidir. Tarihsel bir perspektifle önce felsefi yaklafl›mlarabakal›m.

TOPLUM FELSEFELER‹‹nsanlar en bafl›ndan beri içinde yaflad›klar› toplumlar› anlamaya ve tan›mlamayaçal›flm›fllard›r. Örne¤in, Antik Ça¤’da Platon (M.Ö. 427- M.Ö.347) ve Aristoteles(M.Ö. 384- M.Ö.322), baflka yaz›lar›n›n yan› s›ra s›ras›yla özellikle Devlet ve Politi-ka adl› kitaplar›nda bir toplum tan›m› yapmaya çal›flm›fl ve bu tan›mlar günümüz-deki sosyologlar ve sosyal bilimcileri farkl› biçimlerde etkilemifltir. ‹kisi de toplu-mu bütüncü (holistik) bir temelde, parçalar›n bütüne zorunlu olarak ba¤l› olduk-lar› bir ‘organizma’ biçiminde tan›mlam›fllard›r.

Platon, parçalar› bütüne tabi olmalar› çerçevesinde tan›mlayarak özellikle top-lumsal düzenin birli¤ini vurgularken Aristoteles toplumu, ayr› unsurlar›n hem bü-tüne katk›da bulunduklar› hem de ondan ba¤›ms›z olarak kald›klar›, farkl›laflm›fl biryap› olarak kavrar. Böylece toplumsal yap›n›n ifllevler ve toplumsal zenginlik teme-linde ayr›flm›fl toplumsal gruplardan (üreticiler, savaflç›lar, tüccarlar, zenginler, yok-sullar, orta s›n›ftan) olufltu¤unu kabul eder. Ayr›ca, Platon, toplumu ifl bölümü vetoplumsal eflitsizlik etraf›nda yap›lanm›fl ‘birleflik’ bir sistem olarak ele al›r. Toplu-mun sa¤l›¤›n›n, yani toplumsal düzenin, bütünün ç›karlar›n›n tek tek parçalar›n ç›-karlar› karfl›s›nda önceli¤e sahip oldu¤u “ak›lc› yasalar”›n ürünü olarak görür.

Aristoteles; karmafl›k, farkl›laflm›fl bir yap› olan toplumsal bütünün, yani toplu-mun bireylerden de¤il gruplardan olufltu¤una inan›r. Toplumun kökeninde insando¤as›n›n yatt›¤›n› düflünen Aristoteles, insanl›¤›n do¤as› gere¤i toplumsal ve po-litik özellikler tafl›d›¤›n› belirtir. ‹nsanlar›n bu yüzden topluluklar hâlinde, baflkala-r›yla birlikte yaflamaya mahkûm olduklar›n› öne sürer. Toplumsal kurumlar›n bi-reyleri gruplar ve birlikler oluflturmaya yöneltip insan›n asli do¤as›n› gelifltirmesinisa¤layan cinsel arzu gibi iç güdülerden türedi¤ini düflünür. Dolay›s›yla toplumunbu iç güdünün doruk noktas›n› oluflturan toplumsal iliflkilerde içkin bir sosyalli¤inifadesi oldu¤unu kabul eder.

Toplum

Toplum felsefesi: Toplumunbilimsel yöntemler vearaflt›rmalarla de¤il, saltsoyut ve varsay›msalözelliklerine göre sadece ak›lyoluyla aç›klanmas›n›öngören felsefedir.

Bütüncü (holistik) yaklafl›m:Her varl›¤›n içindebulundu¤u ortamla ve/veyakendini oluflturan unsurlarlabütünlü¤ü içindeaç›klanmas›. Bu yaklafl›magöre, bütünün hem kendisihem unsurlar› di¤erparçalar›yla karfl›l›kl› iliflkiiçindedir ve di¤erlerindenba¤›ms›z olarakaç›klanamaz.

Toplumsal Sözleflme Teorileri ve Toplum‹stikrarl›, kolay de¤iflmez ve ebediymifl gibi görünen Orta Ça¤’›n kurumlar›n›nyaflanan köklü dönüflümler sonucunda y›k›lmas› ve yeni bir toplumun ortaya ç›-k›fl› insanlar› bu h›zl› de¤iflimleri, bunlar›n yaratt›¤› alt üst olufllar ve ciddi sosyalproblemleri aç›klamaya itmifltir. Bu de¤iflimler keflifler ve icatlar, yo¤un bir ser-maye birikimi sonucunda oluflan ticarî ve mali burjuvazi, bilginin ve bilimsel bil-gilerin teknolojiye dönüfltürülmesiyle ortaya ç›kan sanayi toplumunun (ve kapi-talizmin) üretti¤i sanayi burjuvazisinin ve bütün bu ekonomik dönüflümler neti-cesinde büyük ölçüde daha önce topra¤a ba¤l› serflerin dönüflmesiyle ortaya ç›-kan iflçi s›n›f›n›n (proletaryan›n) ortaya ç›kmas›d›r. Baflka de¤iflimlerin yan› s›ra,Ayd›nlanma’n›n ve önceki de¤iflimlerin hem bir sonucu olan hem de onlar› ye-niden dönüfltüren iki büyük olay Frans›z Devrimi ve Sanayi Devrimi de insanla-r›n toplumu anlama, onu yeniden tan›mlama çabalar›n›, bu yöndeki aray›fllar› da-ha acil hâle getirmifltir.

Orta Ça¤’›n ‹lâhi Yasa ve dinsel egemenlik anlay›fllar›n› reddeden alternatif birdünya görüflü olarak geliflen Ayd›nlanma’yla birlikte toplumun kökenleri sözlefl-meye dayal› yükümlülüklerin ve karfl›l›kl› toplumsal iliflkilerin temel oldu¤u bir ya-p›da aranmaya bafllam›flt›r. Burada toplum insanlar›n tarihin bafllar›nda içinde ya-flad›klar› varsay›lan do¤a durumu ve dolay›s›yla bir ‘insan do¤as›’ fikri etraf›ndaaç›klanmaya çal›fl›l›r.

Bunlardan Thomas Hobbes (1588-1679), kendi kaba materyalist ve indirge-meci yaklafl›m›ndan hareketle olaylar›n nedeni olan nesnenin hareket yasalar›n›ninsan davran›fllar› alan›nda oldu¤u kadar toplumsal olaylar alan›nda da geçerli ol-du¤unu belirtir.

‹nsan›n toplum içindeki davran›fllar›n›n temelinde “hayat›n› sürdürmek amac›”veya bunun uzant›s› olan ‘güvenlik iste¤i’ ve ‘bencillik’ yatt›¤›n› düflünen Hobbes’agöre birey aç›s›ndan aslolan kendi ç›karlar›d›r ve toplum bireysel ç›karlar›n ger-çeklefltirilme arac›d›r. Ayr›ca, bu ‘do¤a durumu’nda güvenlik iste¤i insan do¤as›n›ntemel ihtiyac›d›r. Öteki insanlar aras›ndaki bir insan, onlar üzerinde egemenlikkurmad›kça kendini güvenli hissetmeyece¤i için bu istek toplum içinde uygulan-d›¤›nda ‘iktidar arzusu’na dönüflür. Bu yüzden, bir insan›n öteki insanlarla ilgilen-mesinin bir nedeni kendi güvenli¤iyle ilgili kayg›lar›d›r.

Do¤al koflullar›n daha çok bar›fl›, iyi niyeti ve karfl›l›kl› iliflkileri yans›tt›¤›n› dü-flünen John Locke’a (1632-1704) göre toplumsal çat›flmalar›n ve uzlaflmaz ç›karla-r›n kayna¤› özel mülkiyet ve toplumsal eflitsizli¤in artmas›d›r. Ona göre insanlarhazza, mutlulu¤a yönelip elemden kaçt›klar› için herkesin kendi zevkleri ve mut-lulu¤u yönünde davranmas›n›n sa¤lanmas› gerekir. Locke için do¤a durumu insa-n›n insan›n kurdu oldu¤u, herkesin herkesle savafl içinde oldu¤u bir durum de¤il-dir. O, do¤a durumunun insanlar›n kimseden izin almadan ve baflkas›n›n iradesi-ne tabi olmadan, do¤a yasas›n›n s›n›rlar› içinde davran›fllar›n› düzenlemek konu-sunda mükemmel bir özgürlük ve eflitlik içinde olduklar› bir durum oldu¤unu dü-flünür. Do¤an›n sa¤lad›¤› imkânlardan herkes eflit olarak yararland›¤› için mülkiye-tin ortak oldu¤unu kabul eder. Ancak ona göre do¤a durumunda herkes kendinezarar vereni cezaland›rma, yani hem davac› hem de yarg›ç olma hakk›na sahip ol-du¤u için bu durum, intikam›n da etkisiyle toplumsal kargaflaya yol açabilir. ‹nsan-lar, do¤a durumunda özgür, eflit ve bar›fl içinde olmalar›na ra¤men, kiflinin kendi-ne zarar vereni cezaland›rma hakk› ‘savafl durumu’ yarataca¤› için bu savafl duru-mundan kurtulmak amac›yla do¤a durumunu terk edip topluma girmifllerdir.


Toplumsal sözleflme:‹nsanlar›n asosyal birdurumdan ç›kmak içinaralar›nda farkl› nedenlerlesözleflme (anlaflma)yapt›klar› ve kendileriniba¤layan bu sözleflmetemelinde toplum hayat›nageçtikleri düflüncesi.

Do¤a durumu: ‹nsanlar›ntoplum hayat›na geçmedenönce do¤ayla uyumlu, dahaçok fizyolojik ve biyolojikvarl›klar olarak yaflad›klar›bir dönemin bulundu¤ugörüflü.

Kaba materyalizm:Materyalizm her fleyinkayna¤›nda maddeninoldu¤unu veya maddeninfarkl› biçim kazanm›fl hâllerioldu¤unu öne sürerken kabamateryalizm her fleyin saltmaddî oluflumlarla veyaonlar›n basit yans›malar›olarak aç›klanabilece¤iniöne sürer.

‹ndirgemecilik: Evrende,do¤ada veya toplumdakibelirli oluflumlar veyasüreçleri sadece belirli birfaktöre dayand›rarakaç›klama e¤ilimi.

Bireylerin do¤aya ba¤›ml› olduklar› ve ‘insanlar’›n sadece basit fiziksel ihtiyaç-lara sahip olduklar› toplum-öncesi bir “do¤a durumu”ndan söz eden Jean-JacquesRousseau (1712-1778) da ‘do¤a durumu’nda tüm evrende insanlar›n arzulad›klar›fleylerin sadece besin, cinsellik vb., yani do¤al dürtüler oldu¤unu ifade eder. ‹n-sanlar›n karfl›l›kl› iliflkilerinin oldukça s›n›rl› oldu¤unu ve birbirlerine fazla muhtaçolmad›klar›n› belirten Rousseau’ya göre toplum tar›m›n keflfi, metalürjinin geliflimive di¤er olaylar sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Rousseau insanl›¤›n bu geliflmelerinyaratt›¤› olumsuzluklardan kurtulman›n ‘do¤a durumu’nun temel ilkelerinin mo-dern dünyan›n, günün koflullar›na uygun biçimde uyarlanmas›yla mümkün oldu-¤unu düflünür.

Muhafazakâr Tepki ve ToplumBu Ayd›nlanmac›, bireyci, ilerlemeci toplum ve insan anlay›fllar›na tepki olarakOrta Ça¤’a veya modern koflullarda Orta Ça¤’›n ilkelerine dönmeyi öneren muha-fazakâr toplum felsefeleri ortaya ç›km›flt›r.

Muhafazakâr felsefenin en önemli temsilcilerinden biri olan Louis de Bonald(1754-1840) ç›k›fl noktas› olarak bireyi de¤il toplumu, “do¤rudan Tanr›’n›n yarat-t›¤› toplum”u esas al›r. Toplumun kayna¤› Tanr› oldu¤u için akl›n gelenekselinançlardan üstün görülemeyece¤ini öne süren Bonald’a göre, Tanr› toplumu ya-ratt›¤› için, insanlar›n onun ifllerine kar›flmamalar› ve kutsal bir varl›¤› de¤ifltirme-ye çal›flmamalar› gerekir. Bonald, bireyin toplumu de¤il, toplumun bireyi biçim-lendirdi¤ini kabul eder. Ona göre toplumsal hayat›n temel amac›, bireysel özgür-lük de¤il, otorite olmal›d›r. Çünkü insanlar ancak aile, yerel topluluk, kilise veloncan›n otoritesi alt›nda refaha ulaflabilir. Ona göre toplumsal ba¤lar›n özü hiye-rarflidir, eflitlikten söz etmekse aylakl›k ve günahkârl›kt›r. ‹nsan ancak toplum içinvarolur; toplum onu kendi amaçlar› do¤rultusunda biçimlendirir. Birey kendi ba-fl›na çaresizdir, hiçbir katk›da bulunamaz. “‹nsan hayat› toplum onu nas›l yapm›fl-sa ancak o olabilir.”

Muhafazakâr toplum anlay›fl› sonraki dönemlerde birçok toplum felsefesi veyaklafl›m›n› farkl› biçimlerde etkilemifltir. Bunlardan biri de muhafazakâr yan› a¤›rbasmas›na ra¤men, toplumu dönemin ‹ngiliz iktisatç›lar›, örne¤in Adam Smith gi-bi tan›mlayan, yani liberal kapitalist bir toplum anlay›fl›n› benimseyen GeorgWilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) dir.

Aile, toplum ve devlet olmak üzere üç ahlakilik dünyas› oldu¤unu düflünen, di-¤erlerini de zorunlu olarak görse de devleti en üste yerlefltiren Hegel’e göre top-lum kendine özgü kanunlara sahip bir yap›d›r. Toplum olarak an›lan oluflum sonderece rasyonel bir iktisadi topluluk, do¤rudan bir piyasa ve mübadele toplumu-dur. Toplum insan ihtiyaçlar›n›n, ifl bölümünün, birikmifl iktisadi mallar›n fiyat me-kanizmas› arac›l›¤›yla da¤›t›m›n›n do¤al olarak düzenlenmesi sistemi, bir tür eko-nomik maddî iliflkilerdir. Toplumun yap›sal kanunu, bireylerin aile birli¤indeki or-ganik ba¤l›l›klar›ndan ayr›lm›fl, sadece bireyler olarak birbirleriyle sat›c› ve al›c›, ifl-çi ve iflveren, arz eden ve talep eden olarak belirli ç›karlarla karfl›laflmas› esas›nadayan›r. Toplum içinde bireyler sadece bu münasebetle birbirlerine yanafl›r veba¤lan›r. Her birey sadece kendi bireysel ç›kar›n›n, bireysel amaçlar›n›n peflinde-dir. Genele dâhil oldu¤u hâlde, bireyin kendisinin d›fl›ndakiler onun için hiçbir an-lam ifade etmez.

Tekil bireyler sadece kendi amaçlar› peflinde koflarken esas maddi iliflkiler ka-nununa uyarak di¤er bireylerin ve genelin ç›karlar›na uygun davranmak zorun-dad›r. Ayn› zamanda, insanlar›n kendi bencillikleri genel ihtiyaçlar›n doyurulmas›-

1998. Ünite - Toplum

Ayd›nlanmac›l›k: Ortaça¤›nson döneminde yaflananbüyük çapl› ekonomik,toplumsal, siyasal vekültürel geliflmelersonucunda ortaya ç›kan,gelenekler, din, otorite,hiyerarfli gibi gelenekselde¤erler ve yaflambiçimlerini ak›l ve bilimarac›l›¤›yla dönüfltürmeyi vebilimsel ilkeler üzerine yenibir toplum kurmay›hedefleyen düflüncelerbütünü.

Bireycilik: Bireyin kifliselhaklar›, ç›karlar› vede¤erlerini toplumun genelç›karlar› üzerinde tutan,toplumlar›n bu ilkelerüzerine kurulmas›gerekti¤ini öne sürenanlay›fl.

Liberal kapitalizm:Bafllang›çta ‘serbestrekabetçi kapitalizm’ olarakda adland›r›lan, bireycide¤erlerin ve piyasailkelerinin egemen oldu¤u,devletin bireylerin ekonomikve di¤er giriflimlerine hiçbirmüdahalede bulunmamas›gerekti¤inin; mal vehizmetlerin arz-talebinin vefiyat oluflumunun piyasadakendili¤indenflekillenece¤inindüflünüldü¤ü ekonomiksistem.

na dönüflür ve bireylerin özel ç›karlar› peflinden koflmalar›yla genel ç›kar geliflir.‹flte ‘toplum’, esas itibariyle organik bir oluflumdan ziyade bir mekanizmad›r. Bumekanizmay› düzenleyen kanunlar de¤iflmez ve bir tür do¤a kanunlar›d›r. Hegel,toplumun belirli evrim geçirdi¤ini kabul etse de bu evrimden köklü ve yap›sal birde¤iflimi de¤il, farkl›laflmay›, ifl bölümünün daha geliflkin hâle gelmesini anlar.Toplumun kanunlar›n›n do¤al kanunlar oldu¤unu belirten Hegel’e göre toplumesas yap›s›nda de¤iflmezdir, devletin aksine, toplum zemininde tarihsel evrim yok-tur. Bu toplum anlay›fl› sonraki birçok düflünür ve sosyal bilimciyi farkl› dereceler-de etkilemifltir.

Sosyolojik Toplum Teorisinin Temelleri: Saint-Simon,Comte ve SpencerToplum felsefesi düzeyinde kalmalar›na ra¤men daha bilimsel ve sosyolojik top-lum anlay›fllar›n›n temelleri Saint-Simon (1760-1825) ve Auguste Comte (1798-1857) taraf›ndan farkl› biçimlerde at›l›r. Hem toplumsal düzeni hem de de¤iflmeyiaç›klamaya çal›flan bu sosyologlar hem muhafazakâr hem de yenilikçi toplum an-lay›fllar›n›n s›k›nt›l› bir kar›fl›m›n› savunur. Saint-Simon, toplumsal gerçekli¤i aç›k-lay›c› unsurlar›n bu gerçekli¤in, yani toplumun (somut) oluflumunda bulundu¤u-nu öne sürer. Toplumun iç dinamiklerinin önemini vurgulayan Saint-Simon’a gö-re bir toplumdaki yap›lar, kurumlar ve inançlar tarihsel süreç içerisinde sürekli dö-nüflüm hâlindedir. Bu yüzden sosyolojinin, onun deyimiyle ‘sosyal fizyolojinin,temel görevi, toplumu hareket ve dönüflüm hâlinde incelemektir. Saint-Simon,toplumlar›n evrimine yön veren güçlerin toplumsal gruplar veya sosyal s›n›flararas›ndaki çat›flmalar oldu¤unu düflünür.

Saint-Simon’dan farkl› olarak toplumlar›n evriminin asl›nda özellikle insanl›¤›ndünyaya bak›fl aç›s›n›n, zihniyetin bir evrimi oldu¤unu düflünen Comte toplumunstatik ve dinamik yanlar› oldu¤unu öne sürer.

Bütün toplumlar›n ortak bir evrim çizgisinden geçmeleri gerekti¤ini düflünenComte, toplumun kendi do¤al evrimi içinde daha iyiye gidece¤ini düflündü¤ü içindevrimci de¤iflmeler önermez, sürece yard›mc› olacak reformlar›n gerekli oldu¤u-nu belirtir. Saint-Simon toplumun bilimini ‘sosyal fizyoloji’ olarak nitelerken Com-te bafllarda sosyoloji yerine ‘sosyal fizik’ terimini kullan›r. Bu ve benzeri bütün po-zitivist ve evrimci anlay›fllarda Spencer’da da görece¤imiz gibi toplum do¤aylaözünde ayn› yasalara tabi bir varl›k, do¤an›n bir uzant›s› veya onun en geliflmifl dü-zeyi olarak görülür.

Bir Organizma Olarak Toplum: SpencerCharles Darwin’in düflüncesini sosyal bilimlere, toplum alan›na uyarlamaya çal›flanHerbert Spencer (1820-1903) organizmac› toplum anlay›fllar›n›n örnek temsilcisiolarak görülebilir. Spencer, Sosyal Darwinist bir bak›fl aç›s›yla toplumlar›n t›pk›do¤a gibi do¤al ay›klanma, hayatta kalma ve adaptasyon süreciyle iliflkili belirli ‘te-mel yasalar’a göre gelifltiklerini öne sürer.

Spencer, biyolojik organizmalar gibi toplumlar›n da basit yap›lardan karma-fl›k yap›lara do¤ru gelifltiklerini belirtir. O, toplumlar›n bir içsel farkl›laflma vebütünleflme süreciyle çevrelerine uyum sa¤lad›klar›n› ve homojenlikten hetero-jenli¤e do¤ru ilerlediklerini ifade eder. Farkl› bir ifadeyle insan topluluklar›n›n,yal›n ve homojen ilkel kabile gruplar›ndan, geliflmifl ve farkl›laflm›fl modern sos-yal sistemlere do¤ru evrimlefltiklerini düflünür. Darwin gibi Spencer da toplumu


‹ç dinamikler: Toplumunyap›s›, iflleyifli ve de¤iflimindeetkili olan içsel faktörler.

Sosyal fizyoloji: Saint-Simon’un toplumun birorganizmaya benzedi¤ini veonun gibi incelenebilece¤inibelirtmek için gelifltirdi¤ikavram.

Sosyal s›n›f: Meslekleri,çal›flma koflullar›, gelir veyaflam düzeyleri, tüketimal›flkanl›klar› ve geneldüflünce tarzlar› bak›m›ndanbirbirine benzer koflullar veözelliklere sahip insanlartoplulu¤u veya kategorisidir.Marx’a göre bireylerin sosyals›n›flar›n› üretim araçlar›n›nözel mülkiyetine sahip olupolmamalar› belirlerkenWeber’e göre bireylerins›n›fsal konumlar›n›nbelirlenmesinde mülkiyetinyan› s›ra statü ve güç deetkilidir.

Sosyal statik: Comte’a göre,sosyolojinin toplumun düzenli,istikrarl›, kal›c›, uzun süreliözelliklerini, yani onun nas›lbelirli bir düzen içinde vedüzenli olarak iflledi¤iniaraflt›ran k›sm›.

Sosyal dinamik: Comte’a göresosyolojinin toplumun nas›l vehangi süreçlere göre ve hangiilkeler (veya yasalar)temelinde de¤iflti¤ini veevrimleflti¤ini araflt›ran k›sm›.

Pozitivizm: Genelde,toplumun do¤an›n birparças› ve uzant›s›,dolay›s›yla do¤a yasalar›natabi oldu¤u için sosyalbilimlerin yöntem olarakdo¤a bilimlerini kendinemodel almas› gerekti¤inisavunan pozitivizm, somutolarak gözlenemeyen,araflt›r›lamayan ves›nanamayan iddialar›ntemelden yoksun metafizikönermeler olduklar›n› önesürer.

Organizmac›l›k: Toplumuncanl› bir organizmayabenzedi¤i ve onun gibiiflledi¤i düflüncesi.

Sosyal Darwinizm: Darwin’indo¤ada canl› türleriaras›nda ifllerlikte oldu¤unuiddia etti¤i yasalar veyailkelerin toplumlarda dageçerli oldu¤u düflüncesi.

birçok bak›mdan organizmaya benzetir. Ayr›ca Comte gibi, toplumsal düzeninmerkezini temel bir konsensüs, temel de¤erler ve ahlak konusunda do¤al biruzlaflman›n oluflturdu¤una inan›r. Spencer bu görüflleri (i) do¤al ay›klanmaveya kendi deyimiyle “en uygunun hayatta kalmas›”; (ii) her sosyal sistemindo¤as›na içkin istikrars›zl›k fikirleri etraf›nda bir toplumsal evrim teorisi için-de harmanlar.

Spencer’a göre toplumsal düzen ve istikrar, t›pk› do¤adaki gibi do¤al bir den-ge gerektirir. Toplumsal de¤iflme bu denge hâlinin, toplumsal yap›n›n çeflitli par-çalar› aras›ndaki veya toplumla çevresi aras›ndaki dengenin bozulmas›ndan kay-naklan›r. Bir istikrar döneminin ard›ndan yeni bir toplumsal düzen, yeni bir den-ge, yeni bir ahlakî konsensüs ortaya ç›kar ve giderek farkl›laflan toplumsal parça-lar aras›nda yeni bir iliflki oluflur. Böylece, do¤adaki türler gibi insan topluluklar›da yal›n kabile birimlerinden günümüzün karmafl›k yap›lar›na do¤ru evrimleflirler.Uyum sa¤layamayanlar, uygun olmayanlar daha geliflmifl ve sald›rgan toplulukla-r›n rekabeti karfl›s›nda yavafl yavafl ortadan kaybolurlar. Bu ‘toplumsal ormanyasas›’ sayesinde sadece en uygun toplumlar hayatta kal›r ve insan toplumlar› butoplumsal evrim yasas› sayesinde ‘ilerlemifllerdir’.

Evrendeki bütün varl›klar›n hareketleri, varl›klar›n› sürdürmeleri, de¤iflmele-ri ve ortadan kalkmalar›n› belirleyen bir ‘genel evrim teorisi’ gelifltirmeye ça-l›flan Spencer, toplumsal evrimin temel dinami¤i olarak özellikle nüfus geliflimi-nin yaratt›¤› bask›lar› görür. Evrendeki tüm sistemlerin denge, dengelenme ihti-yac› içinde oldu¤unu düflünen Spencer’a göre, genel evrim yasalar› bulundu-¤unda insanlar onlara itaat etmeli ve siyasal yasalar arac›l›¤›yla bu yasalara ay-k›r› toplumsal formlar› oluflturmaktan vazgeçmelidir. Adam Smith ve Hegel gibipiyasa ilkelerine dayal› liberal kapitalist bir toplum anlay›fl›n› savunan Spencer’agöre hiçbir fley, hatta hükümetler bile toplumun do¤al iflleyifline müdahale et-memeli, zay›flar› koruyarak toplumun do¤al ilkesi olan do¤al ay›klanma yasas›-na ters düflmemelidir.

Spencer’›n toplumun yasalar›n› orman yasalar›na, dolay›s›yla toplumsal alan› türler ara-s›ndaki mücadeleye benzeten; devletin sadece bu süreçlerin düzgün bir biçimde ifllemesi-ne yard›mc› olmas›, ekonomik ve sosyal alana müdahale etmemesi gerekti¤ini savunanSosyal Darwinist yaklafl›m›n›n insanlar aras› iliflkilere ve toplumsal hayata uzant›lar› sizceneler olabilir?

KLAS‹K DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹:MARX, DURKHE‹M, WEBER VE S‹MMELKlâsik dönemde dört temel kurucunun toplum anlay›fllar› ve tan›mlar› öne ç›kar.Bunlardan ilk ikisi Marx ve Durkheim daha yap›salc› bir e¤ilim içinde do¤rudantoplum (ve yap›) temelli aç›klamalar yaparken di¤er ikisi Weber ve Simmel ise bi-reysel eylem temelli aç›klamalar yapar.

Karl Marx Karl Marx (1818-1881), toplumu ve toplumsal süreçleri aç›klamaya çal›fl›rken hare-ket noktas› olarak gündelik etkinliklerimizi, geçimimizi sa¤lama, besinler yetifltir-me ve mamul mallar üretme biçimlerimizi al›r. Toplumu bir organizmadan dahaçok “kompleks bir düzenleme” olarak gören Marx, bu yap›n›n ekonomik temeli-nin di¤erlerinden daha önemli oldu¤unu düflünür. Farkl› bir ifadeyle ekonomik te-


Do¤al ay›klanma: Belirli birortam veya çevrede yaflayancanl› türleri aras›ndamevcut s›n›rl› kaynaklaretraf›nda bir hayatta kalmamücadelesi oldu¤u, ortamaveya ortamdakide¤iflikliklere uyumsa¤layamayan, mevcut veyade¤iflen koflullara ayakuyduramayan bireyler veyatürlerin zamanlaay›klanacaklar›, koflullaraadapte olanlar›n yeniözellikler gelifltirerek veevrimleflerek varl›klar›n›sürdürecekleri tezi.

En uygunun hayattakalmas›: Do¤al ortam vekoflullara en uygun olanveya uyum (adaptasyon)sa¤layabilen bireyler veyatürlerin hayattakalabilecekleri, bu sayedebunu sa¤layamayanlardanbirçok bak›mdan üstünolduklar› düflüncesi.

Temel konsensüs: Toplumunüyelerinin temel de¤erler vekurallar konusunda fikirbirli¤i içinde olmalar›.

‹çkin istikrars›zl›k:Toplumun veyaorganizman›n do¤as›n›nveya içyap›s›n›nözelliklerinin kendili¤indenbir dengesizlik, karars›zl›k,düzensizlik yaratma e¤ilimi.

Toplumsal orman yasas›:Vahfli do¤ada oldu¤u gibibir anlamda toplumda güçlüolanlar›n hayatta kald›klar›ve egemen olduklar›, zay›folanlar›n ortadan kalkt›klar›veya güçlünün egemenli¤ialt›na girmek zorundaolduklar› düflüncesi.

Toplumsal evrim yasas›:Toplumlar›n canl› ve cans›zbütün varl›klar› ba¤layanzorunlu evrim yasalar›n›nyan› s›ra, evrende vedo¤adaki di¤er varl›klardanfarkl› ortak evrim yasalar›oldu¤u fikri.

Genel evrim teorisi:Evrendeki bütün canl› vecans›z varl›klar›n ayn› evrimilkeleri veya yasalar›na ba¤l›olduklar› görüflü.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

melin bir ölçüde di¤er parçalar›n va-rolufllar›n› koflulland›rd›¤›na ve enaz›ndan orada olup bitenleri belirle-di¤ine inan›r. Marx’ta insanlar›n ya-flant›lar›n› meydana getiren görünüretkiler ve eylemleri yöneten üreticigüçler olarak temel bir toplumsal ya-p› fikrine rastlan›r.

Bu temelde Marx, ilk olarak top-lumu bir sosyal yap› veya sistem, ya-ni bütünsel bir birlik oluflturan s›n›f-lar, toplumsal kurumlar, kültürel de-¤erler vb. gibi karfl›l›kl› iliflkili parça-lara sahip fleyler olarak görür. Buyüzden araflt›rmac›n›n topluma ba-

k›fl aç›s›n›n önemli oldu¤unu düflünür. Bu bak›fl aç›s› iliflkiseldir: toplumun birparças› içinde yer ald›¤› bütünle ve di¤er parçalar›yla iliflki içinde ele al›nmal›-d›r. Söz gelimi, tabakalaflma yap›s›n›n unsurlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› araflt›r›r-ken burjuvazi proletaryayla iliflki içinde ele al›nmal›d›r. Zira iki s›n›f aras›nda as-li bir iliflki vard›r, biri olmadan di¤eri olamaz, k›saca onlar bütünlüklü bir yap›veya sistemin parçalar›d›r. Benzer flekilde, üretim ve tüketim süreci tabakalafl-mayla daha genel düzeyde s›n›fsal iliflkiler ekonomi, akrabal›k, hastal›k ve t›bbitedavi, suç, din, e¤itim ve yönetim gibi hayat›n tüm alanlar›yla iliflki içinde eleal›nmal›d›r.

‹kinci olarak insanlar sürekli artan ihtiyaçlar›n› karfl›larken tarihi yapt›klar› için,toplumsal de¤iflmenin tüm toplumlar›n ayr›lmaz bir parças› oldu¤unu söyler. Fakatbu en temel de¤iflimin kayna¤›n›n d›flar›s› de¤il, daha çok toplumlar›n iç dinamik-leri oldu¤unu savunan iç-dinamikçi (veya içsel) bir toplumsal de¤iflme teorisini be-nimser. Bu de¤iflme teorisi esasen toplumun bütün parçalar›n›n, karfl›l›kl› iliflkiiçinde olmakla kalmay›p ayr›ca karfl›tlar›n›n geliflimine yol açacak içkin ‘çeliflkiler’bar›nd›rd›¤› ilkesine dayan›r. Her toplum biçimi, onun deyimiyle ‘üretim tarz›’ ken-di içinde kaç›n›lmaz olarak yeni bir toplum biçimine (üretim tarz›na) yol açacaktoplumsal iliflkileri bar›nd›r›r. Marx kendi evrimci toplum teorisinde bütün toplum-lar›n tarihin bafl›ndan itibaren, do¤alar›, yani iç dinamikleri gere¤i ‘ilkel-komünal’,‘köleci’, ‘feodal’, ‘kapitalist’, ‘sosyalist’ evrelerden geçerek ‘komünist’ evreye do¤ruilerlediklerini varsayar.

Üçüncü olarak toplumlar›n de¤ifliminin bu evreler temelinde öngörülebilir biryönde ilerledi¤ini, zira bir çiçe¤in bir tohumun do¤as›nda içkin olarak bulunmas›gibi daha karmafl›k bir toplumsal yap›n›n, söz gelimi kapitalizmin tarihsel geliflimi-nin daha az karmafl›k bir yap›n›n, örne¤in feodalizmin do¤as›nda içkin olarak bu-lundu¤unu belirtir. Tarihin yönünün ihtiyaç yaratma örüntüsünün etkisiyle dahaaz karmafl›k olandans daha karmafl›k olana do¤ru oldu¤unu kabul eder.

Dördüncü olarak kendi gelifltirdi¤i praksis kavram› temelinde, özgürce eylem-de bulunan insanlar›n her toplumda geliflen öngörülebilir karfl›tl›k ve s›n›f çat›flma-s› örüntüleri ›fl›¤›nda tarihin yönünü biçimlendirdiklerini baflka ifadeyle “tarihi, an-cak kendi seçmedikleri koflullarda yapt›klar›”n› düflünür.

Ancak bireylerin içinde eylemlerini flekillendirdikleri toplumun farkl› ç›kar-lar ve f›rsatlara sahip s›n›flar temelinde, bu karfl›tl›klar›n kendini gösterdi¤i bir


Resim 8.1

Karl Marx

(Ekonomik) temel: Marx‘temel’ biçiminde kulland›¤›‘altyap›’n›n, yani üreticigüçler ve üretim iliflkilerinin‘üstyap›’ ad›n› verdi¤i kültür,e¤itim, ahlak, din, ideoloji,hukuk, siyaset, aile vb.kurumlar› belirledi¤ini, dahado¤rusu önemli ölçüdeflekillendirdi¤ini öne sürer.

Üretici güçler ve üretimiliflkileri: Belirli bir tarihseldönemde üretimin niteli¤iveya karakteristik üretimbiçimi anlam›na gelen üretimtarz›n›, Marx’a göre, üreticigüçler, yani emek gücününkullan›m› ve üretim araçlar›(örne¤in, âletler, araçlar,binalar, teknolojiler ve üretimmateryalleri) belirler. Üretimiliflkileri üretim araçlar›n›nözel mülkiyeti arac›l›¤›yla,ço¤unlukla yasalarlasa¤lanan, toplumun üreticide¤erlerini yönlendiren güç vekontrol iliflkileri, ifl bölümüiliflkileri, insanlar ve nesneleraras› iliflkiler ve sosyals›n›flar aras› iliflkilerdir.

‹liflkisel yaklafl›m: Bir yap›veya sistemin parçalar›,unsurlar› ve özelliklerinin, tekbafllar›na de¤il de bütünledi¤er parçalar, unsurlar veözellikleriyle iliflkileri temelindeaç›klanmas›. Bu yaklafl›magöre her unsur sahip oldu¤ukimli¤i, özellikleri di¤erunsurlarla iliflkileri içindekazan›r. Örne¤in, bir bireyinkiflisel nitelikleri onu bir kölek›lmaz ve özel bir makineninyap›s›ndaki hiçbir fley onesneyi bir sermaye unsuruyapmaz. Bu unsurlarkimliklerini sadece birsistemin parças› olarak yaniköle sahipli¤i veya kapitalistüretim düzeninin bir parças›olarak kazan›rlar.

tabakalaflma yap›s› içinde anlafl›labilece¤ini öne sürer. S›n›f çat›flmas› bir ter-cih meselesi olmasa da eylemde bulunan tarih de¤il insanlar oldu¤u için, hangikoflullarda insanlar›n s›n›fsal ç›karlar›n›n bilincine vard›klar›n›, güçlerini birlefl-tirdiklerini ve bir devrime yol aç›laca¤›n› belirlemenin önemli oldu¤unu vurgu-lar. Bu toplum anlay›fl›nda tarihsel ve yap›sal zorunluluklar›n dayatt›¤› koflullarve bu koflullar› kendi (daha ziyade ortak) ç›karlar› etraf›nda dönüfltürmeye çal›-flan, ç›karlar›n›n bilincinde olan ve ona göre davranan insanlar aras›ndaki karfl›-l›kl› etkileflim vurgulan›r.

Marx, tüm toplumlar›n dört temel özellik sergiledi¤ini vurgular. ‹lk olarak, in-sanlar, di¤er hayvanlardan farkl› flekilde varl›klar›n› sürdürebilmek ve böylece ‘ta-rihi yapmak’ için çevreden yararlanarak üretim yapabilir. ‹nsan “hayat› baflka fley-lerden önce beslenme, bar›nak, giyim ve di¤er birçok [maddî] fleyi gerektirir”. Buihtiyaçlar çevreyi bir ölçüde toplumsal olarak düzenlemeyi mümkün k›lan tekno-loji sayesinde karfl›lan›r. Bu yüzden sosyal teori, maddî ihtiyaçlar›n› üreterek karfl›-lamak zorunda olan “yaflayan insan bireylerin mevcudiyeti”yle temellendirilmeli,insanlar›n “kendi geçim araçlar›n› nas›l ürettikleri”ni aç›klamal›d›r.

‹kinci olarak Marx’a göre üretim (veya çal›flma), her zaman farkl› türden araç-lar kullanmay› ve bu araçlar›n daha fazla ve daha iyi tüketim mallar› üretmek içinsürekli iyilefltirilmesini gerektirdi¤i için yeni ihtiyaçlar yarat›r. Üretim ve tüketimsüreçleri her zaman birikimli olarak yani bir ihtiyaçlar bütünü doyuruldu¤undayenileri ortaya ç›kacak biçimde birbirlerini besler. Bu anlamda üretim ve tüketi-mi birbirinden ayr› düflünmek imkâns›zd›r. ‹nsan tarihinin daha az karmafl›k top-lumsal yap›lardan daha karmafl›k olanlara do¤ru evrimci bir örüntü sergiledi¤ineve de¤iflmenin bizzat toplumun içinden kaynakland›¤›na inanan Marx için, ihti-yaç yaratma süreci sadece daha iyi besin, giyim ve bar›nak arzusunu de¤il, ha-yat›n farkl› nimetlerine arzuyu da gerektirir. ‹nsanlar, hayatlar›n› sürdürebilmekiçin gerekli asgari koflullar›n ötesindeki mallar› (lüks mallar›) üretir ve tüketirkendi¤er türlerden farkl› kendilerine has insani özellikler gelifltirebilmeleri anlam›n-da ‘uygarlafl›rlar’. Zira üretim faaliyeti fiziksel ihtiyaçlar›n doyurulmas›n›n yan› s›-ra insan›n kendine has yarat›c›l›¤›n› ifade etmesini, kapasitelerini gerçeklefltirme-sini mümkün k›lar; bu yüzden, di¤er hayvanlar sadece ‘do¤rudan fiziksel ihtiyaç-lar’›n› karfl›lamaya çal›fl›rken “insanlar fiziksel ihtiyaçlar›ndan kurtulduklar›ndabile ve sadece gerçekte bu ihtiyaçlardan kurtulmalar› nedeniyle üretirler”. Fakato ço¤u insan›n çal›flarak kendi insani potansiyelini ifade imkân›n›n ifl bölümü-ne içkin sömürü ve yabanc›laflman›n yaratt›¤› güçlükler nedeniyle engellendi¤i-ni belirtir.

Üçüncü olarak Marx, toplumlarda üretimin ifl bölümüne dayal› oldu¤unu, an-cak ifl bölümünün her zaman sömürü ve yabanc›laflmay› içeren bir hiyerarflik ta-bakalaflma yap›s›n› ifade etti¤ini ve tüm toplumlarda bunun temelinde toprak ve-ya sermayenin, kendi ifadesiyle üretim araçlar›n›n özel mülkiyetinin yatt›¤›n› önesürer. Ona göre, üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti, egemen bir mülk sahipleri gru-bu ile onlar›n alt›nda yer alan farkl› ölçülerde yabanc›laflm›fl ve sömürülen di¤er s›-n›flardan oluflan bir tabakalaflma yap›s› üretir. Mülksüzler, yapt›klar› ifli veya emek-leriyle yaratt›klar› ürünleri kontrol edemedikleri için sömürülür ve yabanc›lafl›rlar.Bu ba¤lamda yabanc›laflma, insanlar›n sadece hayvan benzeri ihtiyaçlar›nda (sözgelimi, yeme, içme ve cinsel iliflki esnas›nda) kendilerini gerçekte özgür hissettik-leri fantastik bir y›k›m biçimini al›r; onlar, süreci veya sonucu kontrol edemedikle-


Praksis: Marx’›n bireylerinbasitçe yap›n›n ürünleri,kuklalar›, etkileri olmay›pkendileri yaratmasalar datarihsel koflullar›yorumlayabilecek,de¤erlendirebilecek vebilinçli eylemleriyledönüfltürebilecek birkapasiteye sahip olduklar›n›anlatmak için gelifltirdi¤i,“aktif, yarat›c› eylem”anlam›na gelen bir kavram.

S›n›f çat›flmas›: Marx’a göretarihte s›n›flara ayr›flm›flbütün toplumlarda karfl›l›kl›uzlaflmaz ç›karlar sözkonusu oldu¤undan s›n›flararas›nda mücadeleler veçat›flmalar olmas›kaç›n›lmazd›r.

‹fl Bölümü: Toplumda farkl›ekonomik, kültürel, siyasalvb. faaliyet alanlar›n›n veifllerin kendi içlerindeayr›lmas›, uzmanlaflmas› vefarkl› insanlar veya birimlertaraf›ndan yerinegetirilmesi.

Yabanc›laflma: Hayat›nekonomi, gündelik iliflkiler,din, siyaset, kültür vb.alanlar›nda yaflananyabanc›laflma sürecinde,bireylerin kendi iflleri,ürettikleri ürünler ve üretimsüreci, yaratt›klar› farkl›türden eserler üzerindekikontrollerini yitirip onlar›negemenlikleri ve kontrollerialt›na girmeleri.

ri için çal›flma gibi özellikle insani görevlerinde kendilerini insan olarak hissetmez-ler. Kapitalizmde “hayvan insana ve insan hayvana dönüflür”. Ona göre iflbölümü,paradoksal olarak proleterlerin kendilerini kölelefltiren kapitalizmi sürekli yeni-den-üretmeleri anlam›na gelir. Sonuç olarak, sömürü ve yabanc›laflma, farkl› bi-çimlerde, üretim araçlar›nda özel mülkiyetin oldu¤u her toplumda ortaya ç›kar, ya-ni egemen s›n›f üyelerinin yarar›na mallar üretmeyi sürdürebilmek için alt s›n›fla-r›n daima emek güçlerini satmak zorunda kald›klar› her toplumda bir tabakalaflmayap›s› vard›r. Marx söz konusu sorunlar›n sadece kolektif mülkiyetle çözülebile-ce¤i bir ‘gelece¤in toplumu’ anlay›fl›na sahiptir.

Marx’a göre kapitalist toplumlarda yabanc›laflma, emek sömürüsü ve toplumsal tabakalafl-ma sürekli ve kaç›n›lmazd›r.

Dördüncü olarak Marx toplumdaki düflünceler ve de¤erlerin kayna¤›n›n ifl bö-lümü, yani insanlar›n geçimlerini sa¤lama, ihtiyaçlar yaratma ve birlikte çal›flmayayönelik somut çabalar› oldu¤unu öne sürer. Ancak bu düflünceler ve de¤erleringenellikle statükoyu, yani mevcut eflitsiz, sömürücü ve yabanc›laflt›r›c› durumumeflrulaflt›ran ‘egemen s›n›f›n ideolojileri’ olduklar›n› öne sürer. Marx’a göre din-sel ö¤retiler ve siyasal de¤erlerde somutlaflan ‘ideolojiler dünyan›n nas›l olmas›gerekti¤i hakk›ndaki görüfllerdir. Kapitalist toplumlarda dinsel ve siyasal inançlarbireylerin toprak ve sermaye edinme hakk›na sahip olduklar›n› ifade ederler; bi-reyler üretim araçlar›n› ortak ç›karlardan ziyade kendileri için kullanma hakk›nasahiplerdir. Düflünceler ve de¤erlerin kayna¤›n›n ifl bölümü olmas› ona göre, hemegemen düflüncenin yap›sal kaynaklar›na hem de bu inançlar›n insanlar› etkilemederecesine odaklanmay› gerektirir.

Kapitalizmle ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Anthony Giddens’›n Kapitalizm ve Modern Sos-yal Teori (Çev. Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2009) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

Marx iliflkisel yaklafl›m›nda kapitalizmi hangi faktörler temelinde ve nas›l aç›klar?

Émile Durkheim Marx’tan oldukça farkl› bir bak›fl aç›s›na, pozitivist bir yaklafl›ma sahip olan Émi-le Durkheim (1858-1917), ifllevselci bir toplum teorisi gelifltirir. Ona göre top-lum, ba¤›ms›z bir parçalar sisteminden oluflan di¤er organizmalar gibi ifller. An-cak ekonomi, aile, yönetim v.b nedenlerden oluflan bu parçalar› bir arada tutanfley, temel bir de¤erler sistemi, yani bir ahlaki konsensüs veya kolektif bilincedayanan, normlar ad› verilen bir toplumsal k›lavuzdur. Bu normlar topluma sa-dece genel bir çerçeve kazand›r›p istikrar kayna¤› oluflturmakla kalmaz, ayr›catoplumun kendi bireylerini kontrol alt›na al›p yönlendirmesi aç›s›ndan da hayatibir öneme sahiplerdir.

Toplum kavram›n› toplumsal olgular kavram› üzerinden tan›mlayan ve ço-¤u kez iki kavram› ayn› anlamda kullanan Durkheim, sosyolojinin felsefedenba¤›ms›z ayr› bir bilim kimli¤i kazanmas› için konusunu toplumsal olgularla s›-n›rland›rmas› gerekti¤ini düflünür. Toplumsal olguyu (toplumu) bireye d›flsalolan ve onu kontrol alt›nda tutan zorlay›c› güce sahip eylem, düflünme ve his-setme biçimleri olarak tan›mlar. Böylesi bir tan›mla davran›fllar, düflünceler ve


Kolektif mülkiyet: Marx’agöre bir toplumdaki herkesiilgilendiren üretimaraçlar›n›n özel bireylerin(kapitalizmde burjuvazinin)elinden ç›k›p tüm toplumuneflit kullan›m›na aç›k hâlegelmesi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Statüko(culuk): Mevcutdurumu oldu¤u gibi veyaözünde de¤ifliklikleryapmadan sürdürme e¤ilimi

‹deoloji: Marx’a göre,ideoloji egemen s›n›flar›nbask› ve sömürüsünügizlemek, özel s›n›fsalç›karlar›n› tüm toplumunveya bütün insanl›¤›n genelç›karlar›ym›fl gibi göstermekiçin kendi ayd›nlar›arac›l›¤›yla gelifltirdikleride¤erler ve düflüncelersistemleridir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

‹fllevselcilik: Bir toplumiçindeki kurumlar, de¤erler,kurallar vb.nin toplumsalbütüne ifllerli¤ine katk›lar›n›vurgulayan sosyolojikyaklafl›m.

Kolektif bilinç/vicdan: Birtoplumdaki insanlar›nolaylara ortak bak›fl aç›lar›,ortak düflünsel ve duygusaltepkileri, onlar› birbirineba¤layan, ço¤u kez ahlâkîde¤er yarg›lar›.

Norm: Genelde kabul görende¤erler çerçevesinde birtoplumdaki tutumlar veeylemlerini düzenleyen,ba¤lay›c›l›¤a ve ahlakî vehukuki yapt›r›m gücünesahip davran›fl kurallar›.

duygular› tamamen sosyolojinin ala-n› içine dâhil eder. Durkheim’a göre,insan›n istekleri s›n›rs›z ve doyurul-mas› imkâns›z oldu¤u için, bir top-lumsal düzen veya uygarl›k biçimi -var olabilmek için- bunlar› kontrolalt›na almak zorundad›r. K›sacas› bi-reyin, kendi kiflisel mutlulu¤u için bututkular›n› kontrol alt›na almaya, ah-lâkî rehberli¤e ihtiyac› vard›r, aksitakdirde soyutlanacak ve köksüz ka-lacakt›r. Bu yüzden Durkheim’a gö-re, bireyin istekleri ile toplumun dü-zen ve kontrol ihtiyaçlar› aras›ndatemel bir çat›flma veya gerilim her za-man var olacakt›r.

Durkheim, düflüncelerini Comte veSpencer taraf›ndan gelifltirilen evrimcibir çerçeve içinde konumland›r›r veanalizlerinde belirgin biçimde biyolo-jik analojiler ve kavramlar kullan›l›r.Sa¤l›kl› bir toplum dayan›flman›n yük-sek oldu¤u ve hastal›kl› bir toplum daanominin kargaflaya yol açt›¤› ve top-lumsal düzenin iflleyiflinin bozuldu¤utoplumdur. Ona göre, devlet görevli-lerinin rolü doktorunkine benzer: “‹yi hijyen koflullar› sa¤layarak hastal›¤›n ortayaç›kmas›n› engellemek veya hastal›k ortaya ç›kt›¤›nda onu tedavi etmeye çal›flmak”.Bu yüzden, Durkheim’›n yaklafl›m›n›n temel bir hedefi, sosyolojik düflünceleri için-de yaflad›¤› dönemde Fransa ve Avrupa’daki krizler ve ç›kmazlara pratik olarak uy-gulamakt›r. Özelde o dinin ve geleneksel düzenin zay›flamas› karfl›s›nda ahlâkî birreform gelifltirmeye çal›flm›flt›r.

Durkheim, organizmac› ve evrimci yaklafl›m› çerçevesinde iflbölümü kavram›temelinde bir toplumsal evrim teorisi gelifltirir. Ona göre, toplumlar zamanla dahakompleks ve farkl›laflm›fl hâle geleceklerdir. Geleneksel toplumlarda topluluklarveya gruplar içindeki iliflkiler yüz yüze veya mekaniktir. ‹flbölümü çok basittir, in-sanlar›n ço¤unlu¤u genellikle ayn› ifli yapar (örne¤in, avc› veya çiftçidir). Ortak birhayat tarz›, herkes taraf›ndan bilinen ve uygulanan ortak âdetler ve ritüeller var-d›r. Kolektif bilinç/vicdan güçlüdür. Toplumu bir arada tutan fley ‘mekanik daya-n›flma’, yani inançlar ve duygular benzerli¤ine dayal› bir iç bütünlük biçimidir.Toplumsal farkl›l›klar çok azd›r ve bireyselli¤e çok az yer vard›r. Özel mülkiyet ne-redeyse hiç bilinmez ve bu yüzden uyum/itaat hem ‘do¤al’d›r hem de sosyallefl-meyle ve aile, din gibi temel toplumsal düzenlemeler arac›l›¤›yla sa¤lan›r. Sapma-lar fliddetle ve kollektif olarak cezaland›r›l›r.

Toplumlar geliflip modernleflirken sanayi ekonomileri ve karmafl›k iflbölümlerigeliflir ve insanlar k›rdan kente göç ederken sonuçta mekanik dayan›flma toplu-ma dar gelmeye bafllar. Farkl› meslekler, hayat tarzlar› ve alt-kültürlerin ço¤almas›ve yasall›k kazanmas›yla benzerlik yerini farkl›laflmaya, homojenlik yerini hetero-jenli¤e b›rak›r. Kollektivizm yerine bireycilik, ortak mülkiyet yerine özel mülki-


Resim 8.2

Émile Durkheim

Toplumsal olgular:Durkheim’a göre, toplumsalolgular bireye d›flsal olan veonu kontrol alt›nda tutanzorlay›c› güce sahip eylem,düflünme ve hissetmebiçimleridir.

D›flsall›k ve zorlay›c›l›k:Durkheim’a göre, toplumveya toplumsal olgularbireylerden önce geldikleri,onlar› d›flardan belirledikleriveya yönlendirdikleri için‘d›flsal’; onlar üzerindeiradelerine ra¤men bask›,zor ve yapt›r›m uygulad›klar›için ‘zorlay›c›’d›rlar.

Anomi: Durkheim’a göre,anomi daha ziyadetoplumlar›n geçifl veya krizdönemlerinde yaflanan birdüzensizlik ve zihinkar›fl›kl›¤› hâlidir. Anomikdurumlar genellikle dahaönceki geleneksel de¤erlerve yaflam biçimleriy›k›lmas›na ra¤men henüzyeni de¤erler ve yaflambiçimlerinin flekillenmedi¤igeçifl toplumlar›nda yaflan›r.

yet geçmeye bafllar. Yüz yüze iliflkiler ve resmî olmayan sosyal kontroller art›ktoplumu bir arada tutamaz; güç ve otorite aile ve kiliseden hukuk ve devlete ge-çer. T›pk› do¤ada oldu¤u gibi bu farkl›laflma ve karmafl›klaflma toplumsal dayan›fl-ma için yeni bir temel -yani organik dayan›flmay›- gerektirir. Modern toplumlar›sadece ‘organik dayan›flma’, yani toplumu oluflturan unsurlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›-¤› ve iflbirli¤ine dayal› bir iç bütünlük bir arada tutabilir.

Durkheim’a göre, modern toplumlar›n temelini, karfl›l›kl› ekonomik ba¤›ml›l›-¤›n yan› s›ra, karfl›l›kl› ç›kar, hayatta kalabilmek ve baflar› sa¤layabilmek için kar-fl›l›kl›l›k ve ifl birli¤i oluflturur. Ancak o, ekonomik ç›karc›l›¤›n tek bafl›na uygartoplumlar› birlefltirebilece¤i ve istikrarl› k›labilece¤ini öne süren faydac› argüman-lara, özellikle Herbert Spencer’in bu konudaki tezlerine karfl› ç›kar. Ona göre, ç›-karc›l›k tek bafl›na toplumsal çat›flma ve kaos üretecektir. Geliflmifl sanayi toplum-lar›n›n sözleflmelerinin temelini baz› ahlak biçimleri, bir güvenlik ve adalet sistemi-nin üzerine kurulabilece¤i genel kabul gören ilkeler, normlar ve de¤erlerle iliflkilibaz› ahlak kurallar› oluflturmak zorundad›r. ‹nsanlar özgeci olduklar› kadar açgöz-lü de olabilirler, toplumun rolü de bu insani özellikleri kendi özel evrimci geliflimevresine göre mümkün oldu¤u ölçüde s›n›rlamaya çal›flmakt›r. Durkheim, bu yüz-den, insan do¤as›n›n ikili¤i fikrini gelifltirir: hepimiz iki bilince, biri ç›karc›l›¤a da-yal› kiflisel, di¤eri toplumsal ç›karlara dayal› toplumsal bilince sahibiz. Ayr›ca, me-kanik toplumlarda birey ve kollektif bilinç gerçekte ayn› fleyi anlat›rken organiktoplumlarda ikisi birbirinden ayr›, ba¤›ms›z ve ço¤u kez çat›flma içindedir. Resmisosyal kontroller, bu yüzden, organik toplumlarda mekanik toplumlara göre da-ha fazla gerekli hâle gelir.

Sa¤l›kl› bir toplum temel de¤erlerin ve normatif rehberli¤in kurumsallaflmas›naba¤l›d›r. Bu ba¤lay›c› de¤er kal›plar› ve normlar olmadan toplumsal ve siyasal ha-yat düzensizlik içinde olacakt›r. Ancak anomi sadece geçici bir evredir. Sosyolojimodern topluma uygun de¤erler ve normatif kurallar›n uygulanmas› konusundakatk›da bulunabilir.

Durkheim’›n toplum anlay›fl›nda özetle 3 ilkeye rastlan›r. (1) ‹fllevselci ‹lke: Ge-nel toplumsal ihtiyaçlar kavram›. Toplumlar de¤erlere ve paylafl›lan de¤erlere ihti-yaç duyarlar. (2) Organizmac› ‹lke: Toplumsal sa¤l›k farkl› parçalar›n bütünle ifl-levsel olarak iliflkili olma derecesine ba¤l›d›r. (3) Evrimci ‹lke: Durkheim’›n top-lumsal ve biyolojik analojilerle ilgilenmesi ve onun evrim teorisinde farkl›laflmadüflüncesinin merkezi rolü.

K›saca, Durkheim’a göre, toplumun kendi bütünlü¤ü içinde anlafl›lmas› gere-kir. Toplum bileflenlerinin bir toplam› olarak görülemez, kendini meydana getirenbireylerin basit bir toplam›ndan daha fazlas›d›r. Toplumlar bütünleflme veya dü-zenlenme ihtiyac›na sahip varl›klard›r. Ona göre sosyolojik analizin toplumun par-çalar›n›n bu merkezî ifllevleri nas›l yerine getirdiklerini belirlemesi gerekir.

Max WeberMax Weber (1864-1920), modern sanayi toplumunun temel özelliklerini belirleme-ye ve Bat› kapitalizminin temel ruhu ve dinami¤ini kavramaya çal›fl›r. Sanayi top-lumlar›n›n temel özelli¤inin rasyonelleflme e¤ilimi, yani mant›kl›, rasyonel ve he-sapl› düflünce, eylem ve planlama biçimlerinin geliflimi oldu¤unu öne sürer.

Weber’e göre, modern toplumlarda güç rasyonel bir temele sahiptir. Moderntoplumun temelini hukuki otorite oluflturur. Farkl› bir ifadeyle insanlardan ziya-de yasalar ve düzenlemeler taraf›ndan yönetilme, gücün gelenek ya da kiflisel


Ritüel: Ayn› de¤erler veyaflam tarzlar›na ba¤l›bireylerin genelde kutsalsay›lan mekânlarda (vezamanlarda) benzer biçimdetekrarlad›klar›, al›flkanl›khâline gelmifl ve kutsall›kyükledikleri davran›flbiçimleri, törenler, ayinler.

Mekanik ve organikdayan›flma: Durkheim’a göre,mekanik dayan›flma daha çokaz nüfuslu, küçük, basit, yüzyüze iliflkilerin egemen oldu¤u,herkesin büyük ölçüde herbak›mdan birbirine benzedi¤i,iflbölümünde farkl›laflman›noldukça s›n›rl› kald›¤›toplumlardaki s›k› dayan›flmabiçimiyken organik dayan›flmabüyük, kalabal›k, informel(resmi) iliflkilerin egemenoldu¤u, birbirlerindenmeslekleri, yaflam tarzlar›,kiflilikleri bak›m›ndan büyükölçüde farkl›laflt›klar›,uzmanlaflma ve iflbölümününoldukça karmafl›k hâle geldi¤itoplumlardaki daha gevflek,ço¤u kez ç›kar temellidayan›flmalard›r.

Kollektivizm: Bireysel de¤ilgenel, toplumsal ve kollektifç›karlar›n önde tutulmas›.

Sosyal kontrol: Bireyler vegruplar›n davran›fllar›n›düzenleyen, mevcut birtoplum, devlet veya toplumsalgrubun kurallar›na uyum veitaati sa¤layan resmî ve resmîolmayan kurallarla iflleyengenel toplumsal süreçler vemekanizmalar.

Resmî ve resmî-olmayansosyal kontroller: Resmîsosyal kontroller hukukkurallar› ve yasalar gibiyöntemlerle ve mahkemeler,cezaevleri gibi resmîkurumlar arac›l›¤›ylasa¤lan›rken, resmî olmayansosyal kontroller toplumdakendili¤inden, düzensiz veyüz yüze iliflkiler içindesa¤lan›r.

Rasyonelleflme: ‹nsanlar veorganizasyonlar›n gündelik,mesleki ve örgütselfaaliyetlerini, duygulardanuzak bir biçimde, ak›lc›,rasyonel temellerdesürdürmeleri.

karizmadan çok r›za ve görevin gerektirdi¤i otorite arac›l›¤›yla meflrulaflt›r›lmas›esast›r. Bürokrasi bu düzenleyici yönetimin, kiflisel olmayan ve tarafs›z gücünbir örne¤idir.

Ona göre, her türden modern sanayi toplumu düzgün iflleyebilmek için olduk-ça etkin örgütsel yap›lara gerek duyar. Bürokrasi, kesinlikle insanlara de¤il kural-lara, bir kiflisel iliflkiler a¤›na de¤il bir görevler hiyerarflisine dayand›¤› için en et-kili ve teknik bak›mdan en üstün organizasyon biçimidir.

Weber’in güç ve otoriteye, devlet ve bürokrasiye hayranl›¤›n›n ard›nda siyasalyönelimi, modern toplumu yönlendiren ve düzenleyen güçlü bir ulus-devlete inan-c› yatar. Ancak bütün bunlara ra¤men, özgürlükçü demokrasiye inan›r fakat do¤-rudan demokrasiyi veya halk iradesi düflüncesini tamamen reddeder.

Weber’e göre, modern toplumu geçmiflteki toplumlardan ay›ran temel dina-mik ve temel bir özellik rasyonalitedir; yani rasyonel, mant›kl› düflünme ve or-ganizasyon biçimidir. Önceki toplumlar din, gelenek veya kiflisel karizma gibi ir-rasyonel inançlar veya düflünce sis-temlerine dayan›rken modern top-lum mant›¤a ve kendi düflünce veörgütlenme sisteminin as›l temeliolarak akla baflvurmaya dayan›r. Mo-dern bilim ve teknoloji, modern hu-kuk ve ifl hayat› rasyonalitenin, onungeliflmeyi sa¤layacak biçimde ve h›z-da modern topluma uygulanma bi-çiminin örnekleridir.

En temel düzeyde toplumun güçmücadeleleriyle iliflkili organizasyonu-na bakan Weber’e göre Marx gibi, top-lumsal yaflam birçok toplumsal eflitsiz-lik biçimiyle doludur. Mevcut bir du-rumda eflitsizlik mutlaka ekonomik bireflitsizlik de¤ildir. Ekonomik eflitsizlikönemli olmas›na ve ço¤u kez önde ge-len bir rol oynamas›na ra¤men sadecebir eflitsizlik türüdür. Gruplar›n organi-zasyonlar›n›n temelini eflitsizlikler olufl-turur ve eflitsizlikler üzerindeki müca-dele gruplar aras›nda oldukça yayg›nd›r.Bu nedenle, Weber’in toplum aç›klamas›ndaki anahtar bir unsur tabakalaflmad›r.

Weber de, Marx gibi, toplumsal yaflam›n farkl› eflitsizliklerle iç içe oldu¤unu düflünür.

Ona göre tabakalaflm›fl bir sistemde eflitsizlikler üç boyutta düzenlenir ancakonlar›n hepsi bir güç/iktidar biçimidir. Güç istedi¤iniz fleyi di¤erlerinden gelen di-renifllere ra¤men yapabilme kapasitesidir. Örne¤in, ekonomik zenginlik kiflinin ar-zulad›¤› fleyleri almas›n› sa¤layan bir güç biçimidir. Bütün eflitsizlik biçimleri güçeflitsizlikleridir. Gücün üç boyutu; (1) ekonomik güç, (2) prestij ve (3) ç›plak güç-tür. Onlar karakteristik olarak farkl› gruplaflma biçimlerinin, yani s›n›f, statü grubuve partinin temelleridir. Bu üç grup türü güç üzerinde toplum ve ülkenin gelece¤ikonusunda belirleyici olma mücadelesi verirler.


Resim 8.3

Max Weber

Güç ve otorite: Weber’e göre,güç baflkalar›n›n direniflinera¤men arzulanan sonuçlaraulaflma kapasitesiyken otoriteinsanlar›n zorlay›c› olmaktanziyade meflru olarakgördükleri güçtür.

Bürokrasi: Formel olaraktan›mlanm›fl uzman görevleresahip çok say›da birim içeren,bu ifllerin istikrarl› ve sistemlibir biçimde yerine getirilmesiiçin gerekli bir otorite yap›s›nave görevler hiyerarflisinesahip, çal›flanlar›n birimlereyar›flma s›navlar›yla genelkurallara göre yerlefltirildi¤iorganizasyonlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Do¤rudan demokrasi: Birgrup, örgüt, toplum veyaülkeyi ilgilendiren kararlar›nilgili tüm üyeler veyavatandafllar›n kat›l›mlar› veoylar›yla al›nd›¤› veuyguland›¤› demokrasibiçimi.

Weber, “bir güç mücadelesi olarak toplum” anlay›fl›na ra¤men, hayat›n bütünalanlar›n›n temelinde çat›flman›n yatt›¤›n› söylemez. Thomas Hobbes’un aksine,insanlar aras›ndaki bütün iliflkilerin ‘herkesin herkese karfl› savafl›’ fikrindekinebenzer bir üstünlük sa¤lama mücadelesi içerdi¤ini düflünmez. Aksine, büyük insankitlelerinin genelde daha pasif olduklar›n›, güç direnifl üzerinde bile sonuçlar sa¤-lamas›na ra¤men, güç konumunu elinde tutanlar›n ço¤u kez nispeten az direnifllekarfl›laflt›klar›n›, güçlünün emrine ço¤u kez kolayca itaat edildi¤ini kabul eder.Güç ço¤u kez meflrudur, yani baz› insanlar liderler veya komutanlar olarak görü-lür ve di¤erlerinden emirlerine itaat etmelerini bekleme hakk›na sahip olduklar›kabul edilir. Böylece güç bir otoriteye dönüflür.

Bu tür meflru egemenlik iliflkileri genelde üç flekildedir; karizmatik, gelenekselve rasyonel hukuki egemenlik. Herbiri itaat temelleri bak›m›ndan birbirinden ayr›-l›r. Karizmatik otorite ba¤l›l›k ve itaat afl›layan s›ra d›fl› kiflisel yetenekler arac›l›¤›y-la meflrulaflt›r›lan güç, geleneksel otorite uzunca süredir yerleflik kültürel örüntüle-re sayg›yla meflrulaflt›r›lan güç, rasyonel-hukukî otorite yasal olarak uygulanan ku-rallar ve düzenlemeler arac›l›¤›yla meflrulaflt›r›lan güçtür.

Weber’de birey ve toplum iliflkisinin aç›klanmas›nda beklenmedik sonuçlarkavram› büyük bir öneme sahiptir, zira bireyler ve gruplar›n eylemleriyle niyetlen-dikleri fleylerin ço¤u kez onlar›n niyetlerinden farkl› sonuçlara yol açt›¤›na inan›r.Bu aç›dan, Weber’in insanlar›n toplumsal yap›lar› yaratt›klar› ancak bu yap›lar›nyarat›c›lar› üzerinde, s›n›rl› düzeyde müdahale edebildikleri kendilerine ait ba¤›m-s›z bir varl›k kazand›klar›n› düflündü¤ü söylenebilir. Buna göre insanlar üzerlerin-de kontrol gücüne sahip olmad›klar› için yap›lar oldukça çeflitli tamamen beklen-medik yönlerde geliflebilirler.

Weber’e göre, modern toplumlarda hem ekonomik hem idari bürokrasi niçin merkezî biröneme sahiptir?

Georg SimmelGeliflmekte olan sosyoloji disiplini için tek uygun konunun temel ve genel etki-leflim biçimleri oldu¤unu öne süren Georg Simmel’e (1858-1918) göre, “Top-lum... bu özel etkileflimler bütününün sadece bir sentezidir veya ona verilen genelisimdir... Toplum bu iliflkilerin özet toplam›yla ayn› fleydir”. Ona göre, “Toplum”,“insanlar aras›ndaki etkileflim” -bu insanlar birbirlerini karfl›l›kl› etkileyecek vekendilerini gruplar veya di¤er toplumsal birimler içinde organize edecek biçimde-yeterli s›kl›k ve yo¤unlukta ortaya ç›kt›¤›nda var olur. Toplumsal organizasyon ka-l›b› olan toplum kavram› “sadece” nispeten “sürekli etkileflimler”i anlat›r. Dahaözelde, ‘toplum’dan söz etti¤imizde devlet ve aile lonca ve kilise sosyal s›n›flar veortak ç›karlar üzerine kurulu organizasyonlar gibi sabitlik kazanm›fl tan›mlanabilir,sürekli yap›lar benzeri etkileflimler akl›m›za gelir. Simmel’in toplumu bu flekilde ta-n›mlamas›n›n nedeni, toplumsal organizasyon kal›plar›n›n temel etkileflim süreçle-rinden kuruldu¤unu kabul etmesidir.

Ona göre sosyoloji “insanlar›n, tüm do¤alar› ve tüm görünümleriyle di¤er in-sanlarla etkileflim içinde yaflad›klar› koflullar taraf›ndan belirlendikleri kabulü” üze-rine kuruludur. Akademik bir disiplin olarak sosyoloji “insanlar›n yaflad›klar› olay-lar› ve hangi kurallara göre davrand›klar›n› sorar”. Toplumu aç›klamak için, geo-metriden esinlenerek biçim ve içerik ayr›m› gelifltiren Simmel toplumsal yap›la-r›n, farkl› içerikler sergileseler bile benzer formlara sahip olabileceklerini ve bu te-melde toplumsal etkileflim hakk›nda “zamanla s›n›rl› olmayan yasalar” gelifltirme-


Beklenmedik sonuçlar:Weber’e göre, bütün insanlar(kendilerince) belirliamaçlarla hareket edenvarl›klar olsalar bile onlar›neylemleri beklenmedik,niyetlenmedikleri sonuçlarasahip olabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Temel ve genel etkileflimbiçimleri: ‹nsanl›ktarihindeki bütün toplumtürlerinde yer alan genel vezorunlu etkileflim biçimleri.

Biçim ve içerik ayr›m›:Geometrik nesnelerinbiçimlerinin, yani genel veevrensel özelliklerinin sahipolduklar› özel, kendilerine hasiçeriklerinden ba¤›ms›z olarakincelenebilmesi gibi toplumunda ayn› flekildeincelenebilece¤ini öne sürmekiçin Simmel’in gelifltirdi¤iayr›m.

nin mümkün oldu¤unu düflünür. Sim-mel, makro düzeyde çal›flma e¤ili-minde olan ifllevselcilik ve Marksiz-min aksine duygular›, ruhu, gündelikhayat ve iliflkilerin ayr›nt›lar›n› yaka-layan bir saf sosyoloji oluflturmayaçal›fl›r. Gerçekli¤i hayat›n temel ‘bi-çim’i ve içeri¤ine göre yorumlayabi-lecek bir sosyoloji oluflturmaya çal›-flan Simmel’in yaklafl›m›, “toplumunsadece di¤er insanlarla iliflkiler için-deki bireylerin zihinlerinde var oldu-¤u” düflüncesine dayan›r. Simmel, buyüzden, toplumsal etkileflimler ve ilifl-kilere, gündelik toplumsal hayat›n -sosyal sistemi meydana getiren bü-yük toplumsal kurumlar›n temelinioluflturan- ince ayr›nt›lar›na ve bireylerin toplumsal etkinli¤i (yeniden) yorumlamabiçimlerine odaklan›r.

Ona göre bireysel güdüler, tutkular, duygular ve h›rslar hayati önemde olsa-lar bile, sadece özel iliflkiler a¤›, özel formlar içinde somutlafl›r, maddileflirler.Gündelik hayat -çal›flma, beslenme, sosyal etkinlikler gibibir toplumsal form-lar silsilesi içerir. Formdan yoksun hiçbir toplum yoktur. Simmel’in ifadesiyle“Bilinen her toplumda bizi bir arada tutan, yani sosyallefltiren birçok farkl›form vard›r... hiçbir formun olmad›¤› düflünüldü¤ünde toplum var olmayacak-t›r”. Aile ve hukuk gibi toplumsal kurumlar, sevgi ve yabanc›laflma gibi kavram-lar insanlar›n onlara yükledikleri anlamlardan ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Buyüzden, belirli bir kültür veya çevrede yaflayan birey gruplar›n›n gündelik ha-yatlar› ve toplumsal etkileflimlerinden ba¤›ms›z toplum diye bir fley yoktur. An-cak bilimsel soyutlamaya bu vurgu Simmel’i toplumu fleylefltirmeye, onu üye-lerinin üzerinde ve ötesinde bir ‘form’ olarak görmeye itmez. O, toplumu insanürünü bir yarat› olarak görür çünkü toplum “sadece birçok birey etkileflimdebulundu¤unda var olur”.

Marx gibi çat›flman›n toplumda her yerde ve sürekli var oldu¤unu düflünenSimmel, ondan farkl› olarak toplumsal yap›y› (toplumu) bir tahakküm ve ba¤›ml›-l›k yap›s› olarak de¤il, daha çok gerçek hayatta ayr›lmas› imkâns›z biçimde iç içegeçmifl birlefltirici ve ay›r›c› güçler olarak görür.

Simmel ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Sosyolog, Sanatç›, Düflünür: Georg Simmel (An-kara: Do¤u-Bat› Yay›nlar›, 2011) kitab›n› inceleyebilirsiniz.

MODERN DÖNEM TOPLUM TEOR‹LER‹Ça¤dafl sosyolojiye hakim olan daha makro ve yap›sal toplum anlay›fllar›ndan (ya-p›sal) ifllevselcilik ve çat›flma teorisi oldukça etkili olmufltur. Bafllang›çta büyük öl-çüde ‹ngiliz antropologlar taraf›ndan gelifltirilen ifllevselcilik, Amerikan sosyoloji-sinde Parsons’›n etkisinde ve önderli¤inde yap›sal-ifllevselcili¤e dönüflür. Bir di¤eregemen yaklafl›m yap›salc›l›kt›r.


Resim 8.4

Georg Simmel

Makro ve mikro sosyoloji:Makro sosyoloji toplumsalolaylar ve süreçlere en genel,yap›sal ve kurumlar düzeyindebakarken mikro sosyolojikifliler aras› yüz yüzeetkileflimlere ve bu etkileflimleilgili temel süreçler veoluflumlara odaklan›r.

Saf sosyoloji: Simmel’inbütün toplum türlerinin genelve evrensel biçimleri vedüzenlerini içinde yer ald›klar›tarihsel koflullardan ba¤›ms›zolarak araflt›rmak için gereklioldu¤unu düflündü¤ü sosyolo-ji türü.

Sosyalleflme: Bir toplumayeni kat›lan bireylerin,genelde yeni do¤an çocuklar›nzamanla toplumun mevcutde¤erleri, tutumlar›, yaflambiçimi ve davran›fl kurallar›n›ö¤renmeleri, içsellefltirmelerive kifliliklerinin bir parças›hâline getirmeleri sürecidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fieylefltirme: ‹nsanlar›nkendi ürettikleri, yaratt›klar›fleylerin kendi d›fllar›nda,onlar› yönlendiren,boyunduru¤u alt›na alan vebüyük ölçüde do¤allaflt›r›lanve kutsallaflt›r›lan güçlerhâline gelmesi.

Yap›salc›l›kKökleri dilbilimde olan bir toplumsal ve kültürel analiz modeli olan yap›salc›l›k,en genel düzeyde “en ilkelinden en geliflmifline kadar insan hayat›n›n her düzeyin-de ifllerlikte olan evrensel ve de¤iflmez insanl›k yasalar›”n› arama giriflimi olarak ta-n›mlanabilir. Durkheim’›n totem ve göstergeler analizini dilbilime uyarlamaya çal›-flan, onun bir bilimin araflt›rma-nesnesinin nesnel olarak gözlenebilen somut olu-flumlara dayanmas› gerekti¤i görüflünden hareket eden Ferdinand de Saussure’›ndil ve söz ayr›m›ndan etkilenen yap›salc›l›k toplumun bir dil yap›land›¤›n› kabuleder. Saussure ‘konuflma’n›n öznel, konuflmay› mümkün k›lan bir kurallar sistemiolan ‘dil’in nesnel oldu¤unu, bir sistem (veya yap›) olarak dilin artzamanl›, yanitarihsel de¤il, eflzamanl›, yani belirli bir zamanda karfl›l›kl› iliflkileri içinde kavra-nabilece¤ini öne sürer.

Frans›z yap›salc›l›¤›n›n en önemli temsilcilerinden biri Claude Lévi-Strauss’tur(1908-2009). Bütün insan toplumlar›nda insan zihninin biyolojik ve kimyasal do¤a-s› gere¤i ayn› ilkeler temelinde iflledi¤ini öne süren Lévi-Strauss ‘ilkel’ ve ‘geliflmifl’toplumlar aras›ndaki fark›n sadece zihnin içinde iflledi¤i koflullardan kaynakland›-¤›n›, bu yüzden bütün toplumlar›n insanlar›n ikili karfl›tl›klar temelinde kurduklar›iliflkiler çerçevesinde yap›land›¤›n› öne sürer. Lévi-Strauss, Durkheim aksine zih-nin toplumsal üzerindeki önceli¤ini vurgular.

Ona göre, yap› (toplum) sistematik özelliklere sahiptir, yani hiçbiri bütün di¤er-leri etkilemeden de¤iflemeyecek baz› unsurlardan oluflur. Bu unsurlar (örne¤in;akrabal›k, ekonomi, siyaset, mit) aras›ndaki iliflkiler bir di¤erine dönüfltürülebilir.Baflka deyiflle toplumsal hayat›n bu farkl› düzlemleri aras›nda eflbiçimlilikler var-d›r. Unsurlar aras›ndaki iliflki empirik olarak belirlenebilir, yani kifli unsurlardan bi-ri de¤iflti¤inde yap›n›n nas›l tepki verece¤ini öngörebilir. Bir yap›n›n varl›¤› top-lumsal hayat›n bütün unsurlar›n›n prensipte anlafl›labilir olduklar› anlam›na gelir.

‹fllevselcilik

Erken Dönem ‹fllevselcilik‹fllevselci hareketin öncüleri genel toplumsal ihtiyaçlar kavram›n› kullanm›fllar-d›r. Onlara göre sosyal sistemlerin sa¤l›kl› olmalar› veya en az›ndan varl›klar›n›sürdürebilmeleri için belirli ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› gerekir. Sosyolo¤un görevi,bu ihtiyaçlar› belirlemek ve ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› için toplumu yönlendirme-ye yard›mc› olmakt›r.

Toplumlar› bütünler olarak kavraman›n önemli oldu¤unu belirten erken dönemifllevselcilere göre bir toplumsal unsurun anlam› onun söz konusu toplumda hâliha-z›rda kullan›mda olan di¤er unsurlarla iliflkisine ve bir bütün olarak topluma katk›s›-na (yani, ifllevine) ba¤l›d›r. Hem yeni bir topluma aktar›lan kültürel ürünler içsellefl-tirilir ve yeni ba¤lam›n gereklerine uydurulur hem de toplumsal unsurlar›n kökenle-rine bakmak imkâns›zd›r ve bunu yapmak söz konusu unsurlar›n günümüzdeki ifl-levsel mant›¤›n› göz ard› etmektir. Bu, eflzamanl›-ve-bütüncü mant›k sadece günü-müzde ifllerlikte olan tüm kültürü kapsaml› olarak anlamakla mümkün olur.

Erken dönem ifllevselcilerden Malinowski toplumun psikolojik ve biyolojiközelliklere sahip bireylerden olufltu¤unu kabul eder. Ancak Malinowski’ye göretoplumu ona psikolojik veya biyolojik mekanizmalara temel nedensellik yükle-yerek aç›klamak hata olacakt›r. Ona göre, her toplumda üç tip temel ihtiyaç var-d›r. (1) Bireylerin hayatta kalabilmeleri için karfl›lanmas› gereken beslenme ve do-yum ihtiyac› gibi ‘temel biyolojik ihtiyaçlar’›. (2) ‹fl birli¤i ve dayan›flma ihtiyac› gi-


Artzamanl› ve eflzamanl›analiz: Artzamanl› analiz biryap›n›n, toplumun veyaorganizasyonun zamaniçindeki tarihsel gelifliminiaraflt›r›rken eflzamanl›analizde tarih içinde belirlibir zaman dilimindekiiflleyifline, yani belirli birdüzen içinde nas›l iflledi¤ineodaklan›l›r ve unsurlar›aras›ndaki karfl›l›kl›iliflkilerin, deyim yerindeysefoto¤raf› çekilir.

Eflbiçimlilikler: Belirli birortamda yer alan veifllerlikte olan toplumlar,örgütler veya kurumlar›nyap›lar› ve iflleyiflleriaras›ndaki benzeflmeler veyaparalellikler.

Genel toplumsal ihtiyaçlar:Bir toplumun, t›pk›organizmalar gibi sistemindevaml›l›¤› içinkarfl›lanmas› gerekenzorunlu ihtiyaçlar› oldu¤ufikri.

‹fllevsel mant›k: Her toplumveya organizman›niflleyiflinin kendine ait bir içmant›¤a, bir iç düzenlili¤e,iflleyifle, kurallar ve ilkeleresahip oldu¤u ve bütününtüm özellikleri vehareketlerinin bunlara göreflekillendi¤i düflüncesi.

Temel nedensellik: Birbütünün yap›s›, hareketlerive süreçlerininflekillenmesinde rol oynayanfaktörlerden baz›lar›n›n entemel olduklar› düflüncesi.

bi ‘toplumsal ihtiyaçlar’. Temel ihtiyaçlar›n doyurulabilmesi için bu toplumsal ihti-yaçlar›n karfl›lanmas› gerekir. (3) ‘Toplumun bütünlü¤üyle ilgili ihtiyaçlar’.

Di¤er erken dönem bir ifllevselci Raddcliffe-Brown, toplumun indirgenemez bir kar-mafl›kl›¤a sahip oldu¤unu, onun alt düzeyde iflleyen mekanizmalarla veya biyolojik me-kanizmalarla de¤il, toplumsal mekanizmalarla aç›klanabilece¤ini ve psikolojik olgulartoplam› olarak görülemeyece¤ini öne sürer. Raddcliffe-Brown’a göre, toplumun istikra-r› bütünün ‘ifllevsel birli¤i’ne yani farkl› parçalar›n karfl›l›kl› uyumuna ba¤l›d›r.

Yap›sal-‹fllevselcilik‹fllevselcili¤e ‘yap›’ kavram›n› sokan Talcott Parsons (1902-1979) toplumu, Durk-heim gibi kendi üyelerinin üstünde ve ötesinde kendine ait bir hayata ve yap›yasahip yaflayan bir varl›k olarak görür.‹fllevselci yaz›larda toplum belirli birçevrede varl›¤›n› sürdürebilmek içinadapte olmaya ve evrimleflmeye,‘denge’sini korumaya ve kendi bede-ninin her parças›n›n düzgün flekildeifllerli¤ini sa¤lamaya çal›flan bir orga-nizmaya benzetilir. Yap›sal-ifllevselci-lik toplumsal olgular›n incelenmesin-de toplumun hem yap›s›n› hem de ifl-levlerini göz önünde bulundurur.

Bir sistem modeli kullan›larak un-surlar›n sistemin devaml›l›¤›na katk›-s›n›n vurguland›¤› ifllevsel aç›klama-larda toplum birbirleriyle iliflkili un-surlar›n oluflturdu¤u bir sistem olaraktan›mlan›r. Sistem kendini oluflturanunsurlar ve bu unsurlar›n aralar›ndakiiliflkileri içine alan bir bütündür ve sis-temi oluflturan unsurlar sistemin bü-tünlü¤ünden ba¤›ms›z olarak anlafl›la-maz. Sistemin herhangi bir k›sm›nda görülen de¤iflme sistemde dengesizli¤e ne-den olur ve bu dengesizlik de sistemin di¤er k›s›mlar›nda de¤iflmeye yol açar. Buaflamada, de¤iflim bir ölçüde bir bütün olarak sistemin yeniden organizasyonuylasonuçlan›r.

Sistemler hayatlar›n› devam ettirebilmek için, insan organizmas›n›n hayat›n›sürdürebilmek için g›da ve oksijene muhtaç olmas› gibi çevresel kaynaklara ihti-yaç duyarlar. Yine bu sistemler hayatlar›n› sürdürebilmek için alt-sistemlere, ya-ni ifllevleri özelleflmifl unsurlar›n kompleks iç denetimine muhtaçlard›r. Bu flekildeörgütlenmifl bir sistem için ifllevler sistemin çevreye uyumu ve kendi kendini de-netimiyle ilgilidir.

Bireyler ve toplumsal yap› (veya sistem) aras›ndaki ba¤lant›y› sa¤layan ve top-lumun gündelik hayattaki özünü oluflturan toplumsal rollerin gerçeklefltirilmesiyleinsanlar›n özel ihtiyaç ve güdüleri toplumsal düzenlemeler sayesinde karfl›lan›r.Topluma kendine özgü karakterini kazand›ran kültürel de¤erler ve normlar insan-lar›n yaflant›lar›na toplumsal roller sistemi arac›l›¤›yla girerler.

Erken dönem ifllevselciler gibi toplumlar› canl› organizmalara benzeten Par-sons’a göre de besin ve su gibi belirli gerekler karfl›lanmad›¤› ve bunlar› enerjiye


Resim 8.5

Talcott Parsons

Alt sistemler: Genel birsistemin içinde yer alan,genele ba¤l› olmas›nara¤men hem genelden hemde di¤er parçalardan belirliölçüde özerk bir iflleyifl vedüzene sahip olan sistemler.

dönüfltürecek (sindirim ifllemi gibi) baz› mekanizmalar olmad›¤›nda organizman›nsonunda ölmesi gibi sosyal sistemlerin de iyi ve sürekli bir iflleyifl içinde kalmakiçin karfl›lamalar› gereken ‘ihtiyaçlar’› vard›r.

Parsons bir sistemin, hangi düzeyde olursa olsun, varl›¤›n› sürdürebilmesiiçin dört temel ihtiyaç› karfl›lamas› gerekti¤i düflüncesini -ilgili sözcüklerin ‹ngi-lizce bafl harflerinden oluflturdu¤u- AGIL fiemas›’yla aç›klar. Bunlar A=Adaptas-yon; G=Amaca ulaflma; I=Bütünleflme; L=Varl›¤›n› sürdürme biçiminde s›ralan›r.S›ras›yla aktar›rsak (1) her toplum kendi üyelerinin g›da, giyim ve bar›nma ihti-yaçlar›n› karfl›lamak zorundad›r. Bu yüzden kendi kaynaklar›n› üretmek, da¤›-t›mlar›n› yapmak ve d›fl çevreye uyum sa¤lamak için ekonomik sisteme ihtiyaçduyar. Adaptasyon, ayr›ca çevreden ustaca yararlanacak ekonomik metalar vezenginliklerin üretimiyle ilgilidir. Adaptasyon’u karfl›layan kesim, ekonomi veekonomiyi güdüleyen kaynak parad›r. (2) Her toplum kendi amaçlar›n› olufltur-mak, kararlar vermek ve organizasyonlar yapmak zorundad›r ve bu yüzden birsiyasal sisteme ihtiyaç duyar. Örne¤in, siyasal kesim, faaliyetleri gücün meflrukullan›m›yla koordine ederek hedeflere ulaflmaya çal›fl›r. (3) Her toplum bir ai-diyet, topluluk/cemaat duygusu ve ortak bir kimlik yaratmak zorundad›r. Birtoplum toplumsal bölünmeler ve çat›flmalar› engellemek zorundad›r, aksi takdir-de çözülmeye u¤rayacakt›r. Bu yüzden, yerleflik davran›fl kurallar› (din), iletiflim(medya) ve sosyal kontrole (hukuk, mahkemeler, polis ve hapishaneler) ihtiyaçduyar. (4) Di¤er bütün türler gibi her toplum kendini meydana getiren üyelerinsürekli ölmesi ve onlar›n yerine yenileri gelmesine ra¤men, bizzat varl›¤›n› sür-dürmeye çal›fl›r. Kendi kurallar›n›, âdetleri ve kültürünü kuflaktan kufla¤a aktar-maya çal›fl›r ve bu örüntü/kal›p devaml›l›¤›, esas olarak akrabal›k sistemine, ço-cu¤unu sosyallefltiren aileye ba¤l›d›r. Bu süreç okul, medya, din ve hukuk gibidi¤er toplumsal kurumlarla pekifltirilir.

Çat›flma TeorisiÇat›flma teorisi üç temel ve birbiriyle iliflkili kabul üzerine kurulur. (1) ‹nsanlar›nbaz› temel ‘ç›karlar’›, istedikleri ve elde etmeye çal›flt›klar› fleyler vard›r (2) ‘Güç’toplumsal iliflkilerin özünü oluflturur, sadece k›t ve eflitsiz olarak da¤›lm›fl, belirliç›kar gruplar›n›n tekelinde yo¤unlaflm›fl bir fley ve bu yüzden sadece bir çat›flmakayna¤› de¤il, özünde zorlay›c›/bask›c› bir fleydir. (3) De¤erler ve düflünceler, birtoplumun kimli¤i ve hedeflerini tan›mlayan bir araçtan ziyade, farkl› gruplar›namaçlar›na ulaflmak için kulland›klar› silahlard›r.

Çat›flma teorisinin kurucular›ndan Ralf Dahrendorf (1929-2009) toplumun kon-sensüs ve çat›flma olmak üzere iki yüzü oldu¤unu vurgular. ‹fllevselcili¤in toplu-mun bir yan›yla yani toplumun süreklili¤ine katk›da bulunan ve onu dengede tu-tan yap›lar ve süreçlerle meflgul oldu¤u için, toplumun eksik bir resmini sundu¤u-nu belirtir. Ona göre, bu resmin tam olabilmesi için ifllevselci ve çat›flmac› toplummodellerine gerek vard›r. Dolay›s›yla sosyolojinin yani çat›flma ve konsensüs te-orileri olarak iki k›sma ayr›lmas› gerekti¤ini öne sürer. Konsensüs teorisyenleritoplumda ‘de¤er bütünleflmesi’ni, çat›flmac›lar›nsa ‘ç›kar çat›flmalar›’n› ve toplumubir arada tutan ‘bask›’y› incelemeleri gerekti¤ini belirtir. Ona göre, birbirlerini kar-fl›l›kl› gerektiren çat›flma ve konsensüs olmadan toplumlar da var olamaz.

‹fllevselciler sosyal sistemi bir arada tutan fleyin gönüllü/iradi ifl birli¤i, çat›flmac›lar-sa ‘bask›’ oldu¤unu öne sürerler. Bu da toplumdaki baz› konumlar›n di¤erlerinden da-ha güçlü olmas› ve böylece farkl›l›k yarat›c› otorite da¤›l›m›n›n her zaman sistema-tik toplumsal çat›flmalar›n belirleyici faktörü hâline gelmesi anlam›na gelmektedir.


Ç›kar gruplar›: Belirli ortakç›karlar› ve görüfllerinigerçeklefltirmek için biraraya gelen ve kimi zamanörgütlenmifl ve örgütlümücadele veren insantopluluklar›.

Konsensüs teorileri:Toplumlarda genelde uyum,denge, istikrar ve bütünlük,toplumun de¤erleri vekurallar› konusunda birgenel fikir birli¤i oldu¤unuöne süren, uyumsuzluk,dengesizlik, istikrars›zl›k veçat›flma gibi olgular›n geçicidurumlar oldu¤unuvarsayan sosyoloji teorileri

Farkl›l›k yarat›c› otoriteda¤›l›m›: Bir örgüttekiotorite da¤›l›m›n›n farkl›konumlar ve mevkilerdekibireylere daha afla¤›konumda olanlara görefarkl› güç, imkânlar veayr›cal›klar sa¤lamas›.

Güç sahibi gruplar ç›karlar›n› sürdürebilirken güçten yoksun konumdakiler bu-nu baflaramad›klar› için, toplumdaki bu iki grubun ç›karlar› zorunlu olarak farkl›-d›r ve bu yüzden, güce dayal› bu iliflkinin yaratt›¤› denge, güçlülerin konumlar›n›nçok sabit oldu¤u toplumlarda bile, ç›kar farkl›l›klar›n›n yaratt›¤› ‘çat›flma’ veya ‘ça-t›flma potansiyeli’ nedeniyle er veya geç bozulma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, hemçat›flma insan tarihinin yarat›c› gücüdür hem de toplumdaki veya konum içindekigüç da¤›l›m› toplumsal yap›n›n temel belirleyicisidir.

Ayr›ca, güç kullanma bask› ve zorlamay›, dolay›s›yla yapt›r›mlara baflvurmay›gerektirir. Ancak insanlar boyun e¤mekten hofllanmad›klar› için ç›kar çat›flmalar›kaç›n›lmazd›r. Dolay›s›yla, genel toplumsal normlar toplumsal konsensüsü yans›t-maz veya konsensüs sonucunda oluflmaz. Bu normlar güçlüler taraf›ndan olufltu-ruldu¤u ve sürdürüldü¤ü için, onlar›n özü en iyi flekilde güçlünün ç›karlar›na gö-re aç›klanabilir ve neticede yerleflik normlar yönetici normlardan baflka bir fley de-¤ildir. Bu yüzden ‘toplumsal düzen’i otorite iliflkileri yaratan süreçler ayakta tutar.Güç ve otorite hem alt gruplar›n güç iliflkileri içinde üzerinde rekabet ve mücade-le ettikleri kaynaklar› hem de böylece de¤iflmenin ve çat›flman›n kurumsallafl-m›fl temel kaynaklar›n› oluflturur.

Sosyal sistemlerin (toplumun) devaml›l›¤›nda çat›flman›n olumlu ifllevlerini vur-gulayan Lewis Coser (1913-2003) bu görüfllerinde sosyolojinin kurucular›ndanSimmel’in düflüncelerinden oldukça etkilenmifltir. Coser’›n toplum imgesine göre(i) toplumsal dünya iliflkili farkl› parçalardan oluflan bir sistem olarak görülebilir,(ii) her sosyal sistem farkl› iliflkili parçalar aras›nda dengesizlik, gerilimler ve ç›karçat›flmalar› sergiler, (iii) sistemi meydana getiren parçalar›n kendi içlerindeki vearalar›ndaki süreçler, farkl› koflullarda sistemin bütünlü¤ü ve adaptasyonunu sa¤-layacak, de¤ifltirecek, art›racak veya azaltacak biçimlerde ifller; (iv) fliddet, fikir ay-r›l›klar›, sapma ve çat›flma gibi genellikle sistem için y›k›c› oldu¤u düflünülen ço-¤u süreç, belirli koflullar alt›nda sistemin bütünleflme temeli kadar çevreye adap-tasyonunu da güçlendirici bir temeli olarak görülebilir.

Coser, toplumsal düzenin bir ölçüde, mevcut düzenlemeler üzerinde konsen-süsle sürdürüldü¤ünü ve çat›flman›n yaratt›¤› “düzensizli¤in” bu konsensüs zay›f-lad›¤›nda veya düzenin meflrulu¤u azald›¤›nda ortaya ç›kt›¤›n› öne sürer. Coser’agöre, çat›flma toplumsal yap›n›n oluflumu, bütünlü¤ü ve devam› aç›s›ndan araçsalbir süreç görevi yüklenebilir. Di¤er taraftan çat›flma, mevcut normlar› güçlendirme-nin yan› s›ra, hem mevcut normlar›n daha belirgin hâle gelmesini sa¤lar hem deyeni koflullara uygun normlar›n oluflumuna katk›da bulunabilir.

‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›lar›n Toplum Anlay›fllar›1. ‹fllevselciler toplumlar ve toplumsal kurumlar›, bütün parçalar› birbirine ba-

¤›ml› olan ve denge sa¤layacak bir biçimde iflleyen sistemler olarak görürkençat›flma teorisinde toplum gruplar›n güç mücadelesi verdikleri bir arena, ya-ni “rekabet hâlindeki gruplar veya ç›karlar sistemi” olarak görülür.

2. ‹fllevselciler kurumlar› toplumsal bütünleflmeyi art›rman›n bir arac› olarakgörürken çat›flma teorisyenleri baz› gruplar›n di¤erleri aleyhine fayda sa¤la-d›klar› belirli bir düzeni tan›mlama ve desteklemenin bir yolu olarak düflü-nürler.

3. Toplumsal düzen, ifllevselcilere göre genelde normlar, de¤erler ve ortak birahlak temelinde sa¤lan›rken çat›flma teorisine göre düzen, hangi türde olur-sa olsun, üst konumlardaki üyelerin di¤er baz› üyeler üzerinde kurduklar›bask›dan kaynaklan›r.


Güç da¤›l›m›: Bir toplumveya örgüt içinde güç veotoritenin eflitsiz da¤›l›m›.

Çat›flman›nkurumsallaflmas›: Moderntoplumlarda farkl› s›n›flarveya toplumun farkl›kesimleri aras›ndaki ç›kar,güç ve de¤er çat›flmalar›n›ntoplumda genel kabul görenyasalaflm›fl kurallar vedemokratik ilkelerçerçevesinde gerçekleflmesi.

4. Düzenin devam›nda, ifllevselciler paylafl›lan toplumsal de¤erlerin yaratt›¤› iç-bütünlü¤e vurguda bulunurken çat›flma teorisi gücü vurgular.

5. ‹fllevselcilere göre toplumdaki her unsur istikrara katk›da bulunurken çat›fl-ma teorisine göre genel toplumsal unsurlar›n ço¤u çözülme ve çat›flmayakatk›da bulunur.

6. ‹fllevselciler düzene vurguda bulunurken çat›flma teorisi sosyal sistemin hernoktas›nda anlaflmazl›klar ve çat›flmalar oldu¤unu vurgular.

7. ‹fllevselciler toplumdaki her unsurun statik veya en az›ndan hareketli birdenge hâlinde oldu¤unu vurgularken çat›flma teorisinde toplumlar›n süreklide¤iflme hâlinde olduklar› kabul edilir.

M‹KRO VEYA B‹REYSEL ETK‹LEfi‹M TEMELL‹ TOPLUMANLAYIfiLARIAraflt›rma konusu olarak gündelik hayattaki yüz yüze etkileflimleri alan bu tür yak-lafl›mlar ço¤u kez do¤rudan bir toplum tan›m› yapma gere¤i duymad›klar› için on-lar›n toplum anlay›fllar› genellikle yaz›lar›ndan ç›kart›labilir.

Sembolik etkileflimcili¤in fikri ve bilimsel temellerini atan George Herbert Me-ad (1863-1931) toplum konusunu tart›flt›¤›nda Marx, Weber ve Durkheim’› önemliölçüde ilgilendiren büyük ölçekli yap›lar hakk›nda yok denecek kadar az fikre sa-hiptir. Mead için toplum, zihin ve benli¤in içinde olufltu¤u toplumsal organizas-yondan daha fazla bir fleyi ifade etmez. Benzer flekilde kurumu ortak tepkiler bü-tünü olarak görür. Mead’in toplum anlay›fl›nda önemli olan fley toplumun bireydenönce gelmesi ve zihinsel süreçlerin kayna¤›n›n toplum olmas›d›r.

Mead’in ö¤rencisi ve ‘sembolik etkileflimcilik’ okulunun isim babas› olan Her-bert Blumer’e (1900-1987) göre toplum makro yap›lardan oluflmaz. Toplumun özüaktörler ve eylem içinde bulunabilir: “‹nsan toplumunun eyleyen insanlardan vetoplumsal hayat›n da onlar›n eylemlerinden olufltu¤u düflünülebilir. ‹nsan toplumueylem; grup hayat› ise “süregiden kompleks bir etkinliktir”. Ancak, toplum birbi-rinden ba¤›ms›z bir dizi edimden oluflmaz. Birbiriyle iç içe geçmifl eylem ve etki-leflim kal›plar› gruplar ve toplumlar› meydana getirir.

Fenomenolojik sosyolojinin kurucusu Alfred Schutz (1899-1959) toplumu, üye-lerin kendi yorumlama prosedürleriyle sürdürdükleri toplumsal yap› anlam›ndabir kaynak olarak görür. Fenomenolojik e¤ilimi nedeniyle kendine amaç olaraköznel yönelimlerin nesnel yap›s›n›n betimlemesini al›r. Bu yaklafl›mdan hareketletoplumun nesnel özelliklerinin bu evrensel öznel temele dayand›¤›n› düflünür.

Etnometodolojinin kurucusu Harold Garfinkel (1917-2011) ise toplumsal dün-yay› (toplumu) süregiden pratik bir icraat olarak görür. ‹nsanlar›n rasyonel olduk-lar›n›, ancak kendi hayatlar›n› sürdürmek için “pratik ak›l yürütmeler”e baflvurduk-lar›n› düflünür. Ona göre toplumsal gerçeklik özneler-aras› bir meseledir. Yani, birtoplumu meydana getiren bireyler sadece kendilerine ait, kiflisel, ba¤›ms›z bir zi-hin dünyas›na sahip de¤illerdir, aksine (perspektiflerin ayarlanmas›n› mümkün k›-lan) bir ve ayn› gerçeklik içinde yer al›rlar. Özetle toplumsal dünya içindekiler ta-raf›ndan ortaklafla bilinen bir fleydir.

Mikro toplum anlay›fllar› topluma hangi düzeyde bakar ve genelde hangi özellikleri vurgu-larlar?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Farkl› toplum felsefeleri ve sözleflme teorilerinin top-

lum anlay›fllar›n› ve bireyin do¤as› ve toplum ara-

s›ndaki iliflki konusundaki görüfllerini aç›klamak.

Toplumu bilimsel yöntemler ve araflt›rmalarla de-¤il, salt soyut ve varsay›msal özelliklerine göre,sadece ak›l yoluyla aç›klanmaya çal›flan ilk giri-flimler Antik Ça¤ felsefesinde Platon ve Aristote-les’e, Ayd›nlanma Dönemi’nde ‘toplumsal söz-leflme teorileri’ne ve onlar› kesinlikle reddedenmuhafazakâr tepkiye, Ayd›nlanmac› ve muhafa-zakâr görüfllerin farkl› ve bazen s›k›nt›l› bileflim-lerini içeren Hegel’e ve en belirgin biçimde Com-te, Saint-Simon ve sosyolojik evrimcili¤in temsil-cisi Spencer’a aittir. Toplumu bütüncül bir temel-de aç›klayan Platon ve Aristoteles hem toplumununsurlar› olan kurumsal birli¤ini hem de kendiiçindeki farkl›laflmalar› farkl› biçimler ve derece-lerde vurgulayarak günümüzdeki ifllevselci veçat›flmac› sosyolojik teorilere öncülük etmifller-dir. Toplumsal sözleflme teorileri, ilerlemeci veAyd›nlanmac› bir temelde, insanlar›n tarihte top-luma geçmeden önce bir ‘do¤a durumu’nda ya-flad›klar›n›, farkl› nedenlerle bu durumdan uzak-laflmak zorunda kald›klar›n› vurgulam›fl, bu ba¤-lamda farkl› ‘insan do¤as›’ ve birey-toplum iliflki-si anlay›fl› ortaya koymufllard›r. Daha bireyci olanbu anlay›fllara karfl› tam tersine toplum ve bireykarfl›s›ndaki önceli¤ini vurgulayan, bireyi nere-deyse yok sayan bir ‘muhafazakâr sosyoloji’ ge-liflmifltir. Bu iki karfl›t yaklafl›m özellikle sosyolo-jinin kurulufl dönemindeki felsefi ve sosyolojikyaklafl›mlar› farkl› biçimler ve düzeylerde etkile-mifl, ikisi aras›nda kalan görüfller gelifltirmelerineyol açm›flt›r. Hegel devleti en üste koyan bir gö-rüfl gelifltirirken toplumu daha bireyci, serbestpiyasac› yaklafl›m içinde temellendirmifltir. Top-lumdaki hem de¤iflmeyi hem istikrar›, baflka de-yiflle ‘düzen ve ilerleme’yi birlikte aç›klamaya ça-l›flan Saint-Simon ve Comte, toplumun bileflimi,temeli ve iflleyiflini farkl› biçimlerde konumlan-d›rsalar da evrimci ve reformcu bir geliflme anla-y›fl› gelifltirmifllerdir. Spencer ise bu vurguyu ev-rimci, do¤al ay›klanma, adaptasyon ve en uygu-nun hayatta kalmas› ilkeleriyle ve (bireysel vetoplumsal) türler aras›ndaki bir mücadele fikriy-le tamamlar.

Klasik sosyal teorinin kurucular› olan Karl Marx,

Émile Durkheim, Max Weber ve Georg Simmel’in

toplum teorilerinin temellerini ve aralar›ndaki

farkl›l›klar ve benzerlikleri ay›rt etmek.Marx ve Durkheim, bireyin etkisini yok saymasa-lar da toplumun, toplumsal yap› ve koflullar›n in-sanlar›n eylemleri üzerindeki a¤›rl›kl› etkisini vur-gularlar. Weber ve Simmel ise birey temelli birtoplum anlay›fl› gelifltirerek sosyolojinin bireyle-rin çevreleri ve eylemlerine yükledikleri anlam-lara ve bu anlamlar temelinde kurulan ‘toplum-sal etkileflimler’e dikkat çekerler. Marx toplumla-r›n temeline üretim araçlar›n›n özel mülkiyeti,üretici güçler ve üretim iliflkileri, iflbölümününyol açt›¤› eflitsizlik ve tabakalaflma, sömürü vebask›y›, bunlar›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤layanideolojileri yerlefltirir. ‹fllevselci ve evrimci birtoplum teorisi gelifltiren Durkheim bir sistem ola-rak toplumun ifllevsel bütünlü¤ünü, parçalar› ara-s›ndaki uyum ve bütünlü¤ü, toplumsal dayan›fl-may› ve onun bozan etkenleri, ortak kültürel de-¤erleri, yani ‘toplumsal konsensüs’ü vurgular.Weber ise Marx gibi üretim araçlar›nda özel mül-kiyetin tabakalaflman›n ve sosyal s›n›flar›n ortayaç›k›fl› ve flekillenmesinde etkili oldu¤unu kabuletmesine ra¤men, sadece sosyal s›n›flara dayal›bir yaklafl›m›n indirgemecilik olaca¤›n›, statü vegücü de dikkate alan çok yönlü aç›klamalar ge-lifltirilmesi gerekti¤ini öne sürer. Weber, di¤erle-rinden farkl› olarak modern kapitalizmin ve mo-dern dünyan›n geliflmesinde rasyonelleflme vebürokrasinin önemini ve içerebilece¤i tehlikele-ri, güç ve otorite iliflkilerinin temellerini ve top-lumlar›n yap›laflmalar› ve de¤iflimlerindeki rolle-rini ortaya koymaya çal›fl›r. Toplumun bireylerineylemleri ve onlara yükledikleri anlamlardan ha-reketle aç›klanabilece¤ini kabul eden Weber veSimmel, bireylerin yüz yüze karfl›laflmalardakitoplumsal etkileflimlerini sosyolojinin konusuolarak kabul ederler. Ancak Simmel sosyolojinintarihteki bütün toplumlarda özel ‘içerikler’indenba¤›ms›z olarak ortaya ç›kan evrensel “temel vegenel etkileflim ‘biçim’leri” araflt›rmas› gerekti¤i-ni vurgularken Weber “genel tarihsel evrim”denve yasalardan söz edilemeyece¤ini, her olgununkendi özel tarihsel ve toplumsal koflullar›, ba¤-lamlar› içinde araflt›r›lmas› gerekti¤ini iddia eder.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Modern sosyal teorilerden yap›salc›l›k, erken dö-

nem ifllevselcilik, yap›sal-ifllevselcilik ve çat›flma-

c› yaklafl›m›n temel özelliklerini ve toplum konu-

sundaki görüfllerini karfl›laflt›rmak.

Modern toplum teorilerinden yap›salc›l›k, erkendönem ifllevselcilik, yap›sal-ifllevselcilik toplumubir yap› veya sistem olarak gören, bu sistem ve-ya yap›n›n içindeki bireylerin davran›fllar›n› be-lirledi¤ini kabul eden, genelde toplumsal kurum-lar, iflleyiflleri ve aralar›ndaki iliflkiler ve etkile-flimlere odaklanan makro düzey yaklafl›mlard›r.Genellikle Frans›z yap›salc›l›¤› olarak an›lan ya-p›salc›l›¤›n kayna¤›nda Durkheim’›n toplum ana-lizi, dilbilimci Ferdinand de Saussure’›n “konufl-ma ve dil analizi” ve Claude Lévi-Strauss’›n yap›-salc› mit analizleri yatar. Toplumun bireyden, ya-ni yap›n›n (dilin) eylemden (sözden) önce geldi-¤ini ve onlar› mümkün k›ld›¤›n› öne süren yap›-salc› teoride bir bütün oluflturdu¤u varsay›lan ya-p›n›n (toplumun) bileflenleri aras›ndaki karfl›l›kl›(yap›n›n belirleyici konumda oldu¤u) etkileflim-lerle ilgilenilir. Lévi-Strauss, di¤erlerinden farkl›olarak tarihteki bütün insanlarda ayn› biçimdevar oldu¤unu ve dolay›s›yla evrensel oldu¤unudüflündü¤ü “insan zihninin yap›s›”n›n belirleyicifaktör oldu¤unu kabul eder ve bu ortak yap›lar›araflt›r›r. Erken dönem ifllevselciler, organizmalargibi toplumlar›n da genel toplumsal ihtiyaçlar›oldu¤unu, içinde bulunduklar› toplumsal ortam-da varl›klar›n› sürdürebilmek için bu temel ihti-yaçlar› karfl›lamak zorunda olduklar›n› öne sü-rer. Yap›sal-ifllevselcili¤in kurucusu olan Parsonstoplumu bir tür organik sistem olarak tan›mlar.Evrimci bir toplum anlay›fl›na sahip olan Parsons,bir sistem olarak toplumun hem çevresiyle etki-leflimini hem de kendi içyap›s›n›n iflleyiflini dü-zenleyen temel süreçler, ilkeler, yasalar ve kural-lar› belirlemeye ve bir sosyal sistemin temelleriniortaya ç›karmaya çal›fl›r. Parsons, toplumun de-vaml›l›¤› için ortak ‘beklentiler’ setinin, yani ilgi-li toplumu oluflturan bireyler aras›ndaki konsen-süsün önemini vurgular. Çat›flmac› yaklafl›m ifl-levselcili¤in ve Parsons’›n toplumsal uyum, den-ge, istikrar› esas alan, çat›flmay› bir patoloji (has-tal›k) ve ortadan kald›r›lmas› gereken bir fley ola-rak gören yaklafl›m›n› elefltirmek ve bütünlüklübir sosyolojik analizin toplumun di¤er yüzünüde yani uyumsuzluk, dengesizlik, istikrars›zl›k veçat›flmay› da araflt›rmas› gerekti¤ini vurgulamak

için ortaya ç›km›flt›r. Dahrendorf toplumsal çat›fl-may› büyük ölçüde örgütsel ba¤lamda, güç veotorite iliflkileri ve da¤›l›m› ba¤lam›nda ele al›r.Her organizasyonun, büyük veya küçük, otorite-nin eflitsiz da¤›l›m› nedeniyle bir çat›flma potan-siyeli içerdi¤ini belirtir. Çat›flmalar›n ifllevselli¤inivurgulayan Coser gerçek toplumlar›n konsensüs,karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k, bir arada yaflayabilme ve zor-lama sayesinde var olabildiklerini vurgular. Onagöre, çok önemli bir olgu olan çat›flma toplum-sal hayat›n sadece bir yan›n› oluflturur ve kon-sensüsten daha ‘temel’ de¤ildir. Coser, çat›flma-n›n toplumsal yap›n›n oluflumu, bütünlü¤ü vedevam› aç›s›ndan araçsal bir süreç görevi yükle-nebilece¤ini öne sürer.

Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum an-

lay›fllar›n›n topluma genel yaklafl›m biçimlerini

aç›klamak.

Mikro veya bireysel etkileflim temelli toplum an-lay›fllar› araflt›rma konusu olarak gündelik hayat-taki yüz yüze etkileflimleri ald›klar› için, ço¤ukez do¤rudan bir toplum tan›m› yapmazlar. Bun-lardan sembolik etkileflimcili¤in kurucusu Meadtoplum zihin ve benli¤in içinde olufltu¤u bir top-lumsal organizasyon, toplumsal kurumlar› ortaktepkiler bütünü olarak tan›mlar. Mead’in ö¤ren-cisi ve ‘sembolik etkileflimcilik’ okulunun isimbabas› olan Blumer, toplumun makro yap›lardanoluflmad›¤›n›, toplumun özünün aktörler ve ey-lem içinde bulunabilece¤ini öne sürer. Fenome-nolojik sosyolojide toplum, üyelerin kendi yo-rumlama prosedürleriyle sürdürdükleri toplum-sal yap› anlam›nda bir kaynak olarak görülür.Toplumun nesnel özelliklerini bireylerin öznelyönelimlerinin oluflturdu¤u kabul edilir. Etno-metodolojide toplumsal dünya (toplum) süregi-den pratik bir icraat olarak görülür. Bu yaklafl›-ma göre, insanlar rasyonel varl›k olmalar›na ra¤-men, hayatlar›n› sürdürmek için “pratik ak›l yü-rütmeler”e baflvururlar.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bütün toplumsal sözleflmeteorilerinin ortak bir özelli¤idir?

a. Bir ‘do¤a durumu’ varsay›m›na dayanma.b. Toplumsal sözleflmeyi güvenlik iste¤iyle aç›klama.c. Toplumsal çat›flmalar›n kayna¤›n›n özel mülki-

yet oldu¤unu savunma.d. ‹nsan› do¤ufltan bencil bir varl›k olarak görme.e. Medeniyetin insan› gelifltirdi¤ini kabul etme.

2. Afla¤›dakilerden hangisi muhafazakâr sosyolojik e¤i-limlerin ortak bir özelli¤i de¤ildir?

a. Birey üzerinde topluma öncelik tan›ma.b. Geleneklere büyük önem ve de¤er yükleme.c. Toplumun bireyi kendi amaçlar› do¤rultusunda

biçimlendirdi¤ini savunma.d. Kiflisel haklar ve özgürlükleri vurgulama.e. Toplumsal ba¤lar›n özünün hiyerarfli oldu¤unu

düflünme.

3. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Spencer’›n evrimciyaklafl›m›n›n tamamlay›c› bir özelli¤i olamaz?

a. Farkl›laflma ve uzmanlaflma.b. Do¤al ay›klanma.c. Toplumsal konsensüs.d. Sistemin içkin istikrars›zl›¤›.e. Türlerin eflitli¤i.

4. Afla¤›daki görüfllerden hangisi hem Marx hem deWeber’e aittir?

a. Bütün toplumsal eflitsizliklerin kayna¤›nda özelmülkiyet vard›r.

b. Sosyal s›n›flar bir toplumun temel bir bileflenidir.c. Eflitsizlik, sömürü ve bask›n›n temel nedeni ifl-

bölümüdür.d. Modern toplumun belirleyici özelli¤i rasyonel-

leflmedir.e. Toplumun temeli bireylerin eylemlerine yükle-

dikleri anlamlard›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi Durkheim’›n temel vurgula-r›ndan biridir?

a. S›n›f çat›flmas›.b. Temel ve genel etkileflimler.c. Kapitalist ruhd. Toplumun ifllevsel bütünlü¤ü.e. Statü ve gücün önemi.

6. Afla¤›dakilerden hangisi erken dönem ifllevselcili¤intemel görüfllerinden biri de¤ildir?

a. Bir kültürel unsur ilk ortaya ç›kt›¤› koflullara gö-re aç›klanabilir.

b. De¤iflen koflullar ayn› bir kültürel unsura yükle-nen anlamlar› de¤ifltirebilir.

c. Gerçek sosyal analizler artzamanl› de¤il, eflza-manl› analizlerdir.

d. Ayn› görünen iki pratik farkl› koflullarda farkl›ifllevleri yerine getirebilir.

e. Bir toplumsal pratik mevcut kültürel ba¤lam›içinde anlafl›labilir.

7. Parsons’a göre, afla¤›dakilerden hangisi bir sosyalsistemin temel ihtiyaçlar›ndan de¤ildir?

a. Üyelerinin temel ekonomik gereklerini karfl›lamakb. ‹nsanlar› belirli ortak amaçlar temelinde yönlen-

dirmek.c. Bireylere ortak bir kültürel kimlik sunmak.d. Varl›¤›n› nesiller boyu sürdürmek.e. Toplumsal çat›flmalar›n kurallar›n› düzenlemek.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Dahrendorf’un temel gö-rüfllerinden biri de¤ildir?

a. Çat›flma ortadan kald›r›lmas› gereken bir hastal›kt›r.b. Daha güçlü olanlar statükoyu korumaya daha

fazla e¤ilimlidir.c. Toplumlarda çat›flma potansiyeli her zaman vard›r.d. Uyumsuzluk, dengesizlik ve istikrars›zl›k da top-

lumun do¤al bir parças›d›r.e. Çat›flmalar›n temel kayna¤› toplumdaki eflitsiz

güç da¤›l›m›d›r.

9. ‹fllevselci ve çat›flmac› teorilere iliflkin afla¤›daki ifa-delerden hangisi yanl›flt›r?

a. ‹fllevselciler kurumlar› toplumsal bütünleflmeyiart›rman›n arac› olarak görürler.

b. Çat›flma teorisi sürekli de¤iflme hâlinde toplumfikrini benimser.

c. ‹fllevselciler toplumdaki her unsurun istikrarakatk›da bulundu¤unu öne sürer.

d. Çat›flma teorisi normlar, de¤erleri toplumun ge-nelde paylaflt›¤› fleyler olarak görür.

e. ‹fllevselciler düzenin devam›nda paylafl›lan top-lumsal de¤erlerin yaratt›¤› iç-bütünlü¤ü vurgu-larlar.



10. Afla¤›dakilerden hangisi mikro veya bireysel etkile-flim temelli toplum anlay›fllar›n›n özelliklerinden biride¤ildir?

a. Yüz yüze etkileflimler ve karfl›laflmalara odak-lanma.

b. Toplumun özünü onun kurumlar› ve yap›s› için-de arama.

c. Bireylerin öznel yönelimlerini dikkate alma.d. Toplumu süregiden pratik bir icraat olarak görme.e. Toplumsal kurumlar› ortak tepkiler bütünü ola-

rak tan›mlama.

KLÂS‹K SOSYOLOJ‹K TEOR‹N‹N M‹RASI

Ço¤u yüksek okul ve üniversitede, sosyoloji ö¤renci-leri sosyal teori derslerinde Karl Marx, Max Weber veEmile Durkheim’dan metinler okurlar. 19. yüzy›l Av-rupal› sosyal teorisyenlerinin sosyolojinin temel teo-rik konular›n› formüle ettikleri düflünülür. Fakat buklâsiklerin yorumlar› asla aç›k de¤ildir. Onlar›n yaz›-lar›n›n anlam›yla ilgili tart›flmalar bafl›ndan beri sos-yolojik teoriyi beslemifltir. Ça¤dafl toplumsal dünyay›etkileyen temel toplumsal de¤iflimler sonucunda, ar-t›fl tart›flmalar ço¤u kez bu teorisyenlerin ça¤dafl top-lumlar›n anlafl›lmas› aç›s›ndan önemlerine odaklan-maktad›r. Giddens ço¤u sosyolo¤u, ilk kez Kapita-

lizm ve Modern Sosyal Teori’de (1971) klâsik sosyo-lojik teorinin do¤as› ve miras› üzerine gelifltirdi¤i yo-rumlar›ndan hareketle ele al›r... Klâsik figürlerin ol-dukça soyut veya polemik yorumlar› olarak gördü¤üdüflünceleri elefltiren Giddens Marx, Durkheim veWeber’i ilgili dönemin toplumsal ba¤lam›na yerleflti-rir; o bu üç teorisyenin modern toplumun do¤as› hak-k›nda elefltirel bir perspektif yaratt›klar›n› düflünür,ancak bu yaklafl›mlar›n modern dünyay› anlamam›z›sa¤layacak biçimde yeniden formüle edilebilecekle-rini vurgular....

Marx, Weber, Durkheim ve modernitenin do¤usu

Marx, Weber ve Durkheim’›n teorileri sosyolojik ge-lene¤in çekirde¤ini oluflturur. Onlar sosyolojiye çoközel yönelimler ve güçlü düflünceler sa¤lam›fllard›r.Üç düflünür de ortak fikri bir giriflime, Collins’in ‘top-lumun keflfi’ ad›n› verdi¤i fleye katk›da bulunmufltur.Onlar 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›l bafl›nda, Bat› toplu-mun ortaa ç›k›fl› ve dönüflümü dâhil, ortak bir ba¤la-ma farkl› tepkiler vermifllerdir. Frans›z Devrimi, ar-d›ndan sanayi devrimi ve piyasan›n ortaya ç›k›fl› top-lums al, ekonomik ve kültürel imkânlara ve -(kapita-lizm ve sosyalizm gibi) yeni, daha kompleks organi-zasyon biçimlerinden (gelenekten ziyade rasyonelli-¤e, toplumsal kat›l›m ve bireycili¤e dayal›) yeni birkültür tipine kadar-önceden akla gelmeyecek birçoksoruna yol açm›flt›r. Marx, Weber, ve Durkheim, mo-dern dünyada ortaya ç›kan ve demokraside cisimle-flen rasyonalite ve insan özgürlü¤üyle ilgili imkânlargörür, ancak onlar ca¤dafl toplumlara içkin problem-lerin varl›¤›n› da kabul ederler: Marx’ta yabanc›lafl-ma, Weber’de bürokratik ak›lc›l›¤›n demir kafesindeanlam›n kayb› ve Durkheim’da an›mi. Marx’ta tarih-

Okuma Parças›


sel materyalizmi kapitalizm ve sanay›leflmenin olu-flum sürecini vurgular. Marx ideoloji ve devlek konu-sunda oldukça ileri görüfller gelifltirse de, teorisi in-sanlar›n maddî varolufllar›n› belirleyen emek süreviiçinde hayatlar›n› nas›l sürdükleri ve yeniden ürettik-lerine odaklan›r. Toplumsal hayat›n maddî üretimibirbirleriyle çat›flma içindeki s›n›flar›n mevcudiyetiy-le iliflkilidir, çünkü tüm tarih s›n›f mücadeleleri tari-hidir. Marx’a göre, modern s›n›f çat›flmalar› kapitaliz-min temel çeliflkisinden, yani proletaryan›n (iflçi s›n›-f›) gerçeklefltirdi¤i üretimin toplumsal do¤as› ile ka-pitalist s›n›f›n elinde yo¤unlaflan ve eme¤in ürünleri-nin gasp edildi¤i özel mülkiyet aras›ndaki çeliflkidenkaynaklan›r. Sosyalizm ve ard›ndan gelecek komü-nizm üretimin kollektif mülkiyeti ve yönetimi anla-m›na gelir ve bu temel çeliflkinin afl›lmas›n› mümkünk›lar. Weber’e göre, modern toplumlar› önceki top-lumsal organizsayon biçimlerinden ay›ran fley yenis›n›f mücadelesi biçimleri de¤il, rasyonalitenin orta-ya ç›k›fl›d›r. Kapitalizm ve demokrasinin ortaya ç›k›-fl›yla gündelik hayat rasyonelleflir ve büflüsü bozulur-ken, dünya bilim ve akl›n etkisiyle gizemli ve büyü-sel niteliklerini yitirir. Kapitalizmin ortaya ç›k›fl›yla il-gili bir faktör olan protestan ahlâk›ndan modern dün-yada bürokrasinin hâkimiyetine ve bilimin sayg›nl›¤›-na kadar, rasyonalite modern insanlar›n yaflam bi-çimlerine kurumsal ve öznel düzeyde kök salar. We-ber’e göre, bu rasyonellefltirici genel e¤ilimlerine ra¤-men, toplumsal hayat›n kompleksli¤i sosyal bilimle-rin onu tamamen kavramas›n› engeller... Durkheimmodern dünyay›, Weber gibi, büyüsü bozulmufl birfley olarak görmez; daha ziyade, toplumsal dayan›fl-man›n yarat›lmas›nda paylafl›lan, kutsal inançlar›nmerkezili¤ini vurgular. Durkheim için, toplum bir or-ganizma gibi ifller, de¤iflti¤inde yeniden denge hali-ne dönme e¤ilimindedir. Ancak bu süreç otomatikolarak ifllemez. ‹nsanlar›n toplumsal davran›fllar› on-lar›n ininad›r›c› ve cazip bulmalar› gereken kurallarve inanaçlara ittaatlerine dayan›r. Toplumsal kurallarinsanlara anlam ve istikrar sa¤lar; etkili olmalar› içinbu kurallara kutsal bir özün atfedilmesi gerekir. Top-lum, de¤erlerine sayg› gösterilmesi ve periyodik ola-rak canl› tutulmas› gereken kutsal, ahlâkî bir evren-dir. Ritüeller ve seremoniler, modern organik daya-n›flman›n ifl bölümünde ve progesyonel ve meslekigruplar içinde kök sald›¤› toplumsal hayat› anl› tut-ma araçlar›d›r. Organik dayan›flma insanlar›n içindeyaflad›klar› temel gruplar›n yarat›lmas›na demokratikve rasyonel kat›l›mlar›na dayanmal›d›r. Aktif kat›l›-

m›n yoklu¤u insanlar›n toplumsal hayat›n ahlâkî fay-dalar›n› paylaflmad›klar› anomi ve bencilli¤in karak-terize etti¤i anlams›z bir toplumsal varolufla yol aça-bilir.

Kaynak: Kenneth Tucker, Jr., Anthony Giddens and

Modern Social Theory, Sage Publications, 1998, s. 14-15, Çeviren: Ümit Tatl›canhttp://www.umittatlican.com/files/Klasik%20Sosyolo-jik%20teorinin%20Mirasi%20%20(Kenneth%20Tuc-ker,%20Jr.-1998).pdf

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum Sözleflmesi Teori-

leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhafazakâr Tepki” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojik Toplum Teorisi-

nin Temelleri” ve “Spencer” konular›n› yenidengözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karl Marx” ve “Max Weber”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Émìle Durkheim” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Dönem ‹fllevselcilik”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›sal ‹fllevselcilik” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çat›flma Teorisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllevselcilerin ve Çat›flmac›-lar›n Toplum Anlay›fllar›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikro veya Bireysel Etkile-flim Temelli Toplum Anlay›fllar›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.


S›ra Sizde 1

Toplumun do¤adaki di¤er canl›lar gibi bir organizma,ayn› zamanda orman yasalar›na tabi bir fley olarak gö-rülmesi toplumun di¤er toplumlarla iliflkisi ve kendiiçindeki bireylerin birbirleriyle iliflkileri olmak üzere ikidüzeyde sonuca sahip olabilir. Di¤er toplumlarla iliflki-lerde, toplumlar aras›ndaki k›yas›ya savafllar› do¤al vebu savafllarda galip gelenleri di¤erlerinden üstün varl›k-lar olarak görürüz. Toplum içindeki iliflkileri de benzerbiçimde, daha güçlü ç›kma, daha güçlü ç›kan›n dahaüstün ve de¤erli olmas› mücadelesi olarak görürüz. Bubir anlamda toplumdaki mevcut ayr›mlar›, eflitsizlikler,ayr›cal›klar› ve dolay›s›yla statükoyu do¤allaflt›rmayahizmet edecektir. Zay›f durumda olanlar› koruyacakekonomik ve sosyal önlemleri almad›¤›m›zda onlar›güçlünün eline ve insaf›na teslim eder, toplum içindekiçat›flmalar› azaltmak yerine art›r›r›z.

S›ra Sizde 2

Marx bir sistem olarak kapitalist toplumlar› öncelikleüretici güçler ve üretim iliflkileri faktörleri temelindeaç›klar. Bu üretici güçler ve üretim iliflkileri kapitalisttoplumun ekonomik temelini (altyap›s›n›) oluflturur veüstyap›y› belirler veya onlara damgas›n› vurur. Marxüretim araçlar›nda özel mülkiyetin ve iflbölümününaralar›nda eflitsiz ve sömürüye dayal› iliflkiler olan sos-

yal s›n›flar› (burjuvazi ve proletarya) ve bir tabakalafl-

ma yap›s›n› yaratt›¤›n› öne sürer. Ona göre, mevcut sis-temden kazançl› olanlar statükoyu sürdürme; zarar gö-renlerse onu de¤ifltirme, devrimci bir mücadeleyle y›k-ma e¤ilimindedirler. Bu da uzlaflmaz ç›karlara sahipolan sosyal s›n›flar aras›nda s›n›f mücadeleleri veya ça-t›flmalar›na yol açar. Statükodan kazançl› olanlar du-rumlar›n› do¤allaflt›rmak ve meflrulaflt›rmak, sömürü vebask›y› gizlemek için kendi ç›karlar›na uygun olan de-¤erleri ve inançlar›n› belirli bir ideoloji alt›nda tüm in-sanl›¤›n evrensel de¤erleriymifl gibi sunmaya çal›fl›rlar.Kapitalist sistemin ortadan kald›r›lmas› gerekti¤ini dü-flünen Marx’a göre bunun çözümü üretim araçlar›ndaözel mülkiyetin kald›r›lmas› ve kollektif mülkiyetin ge-çirilmesi, yani bunlar›n herkesin eflit yararlanmas›naaç›k olmas›d›r.

S›ra Sizde 3

Weber’e göre, modern sanayi toplumlar› düzgün iflleye-bilmek için oldukça etkin örgütsel yap›lara gerek duyar-lar. ‹nsanlara de¤il bürokratik kurallara, bir kiflisel iliflki-ler a¤›na de¤il bir görevler hiyerarflisine dayanan bürok-rasi, en etkili ve teknik bak›mdan en üstün organizas-yon biçimidir. Modern bir ekonomik iflletmenin veyakamu bürokrasisinin düzenli, etkili ve verimli bir biçim-de iflleyebilmesi için, ilk olarak ifllerin keyfî uygulamala-ra de¤il, sabit, standart ilkeler ve kurallara dayanmas›gerekir. ‹kinci olarak ifllerle ilgili e¤itimi alm›fl ve gerek-li becerilere sahip uzmanlar›n çal›flt›r›lmas› gerekir. Buyüzden, üçüncü olarak iflbölümünün ilgili kurumunamaçlar›na uygun biçimde kesin tan›mlanm›fl ilkeler vekurallar temelinde düzenlenmesi, bir görevler ve otoritehiyerarflisinin oluflturulmas› gerekir. Dördüncü olarakçal›flanlar›n ilgili birimlere yar›flma s›navlar›yla genel ku-rallara göre yerlefltirilmesi ve yapt›klar› ifle uygun bir üc-ret sistemine ba¤l› olmalar› gerekir. Beflinci olarak gö-revlilerin eflit, iflin gereklerine göre ve tarafs›z olarakdavranmalar›, bu kamusal rasyonel davran›fl alan›n› özelhayatlar›ndan kesinlikle uzak tutmalar› gerekir. Bütünbu modern yönetim sistemi modern devleti, para eko-nomisini ve rekabet esasl› uzmanlaflm›fl e¤itimin teme-lini oluflturan bir genel e¤itim sistemini, ayr›ca bürokra-tik faaliyetler için istikrarl› bir yasal ortam sunacak birrasyonel hukuk sistemini gerektirir. Sonuç olarak ol-dukça karmafl›k modern toplumlarda birçok farkl› faali-yetin birbirleriyle uyumlu, koordineli, kapsaml›, h›zl›,etkili, verimli ve objektif bir biçimde yürütülebilmesitoplumdaki kurumlar›n büyük ölçüde bürokratikleflme-sini zorunlu k›lm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Mikro toplum anlay›fllar› topluma yüz yüze iliflkiler veinsanlar›n gündelik hayattaki davran›fllar› ve karfl›lafl-malar› ba¤lam›nda bakarlar. Bu yaklafl›mlar bireylerin,do¤al ve toplumsal dünyay› ve gündelik hayattaki dav-ran›fllar› ve karfl›laflmalar›n›, alg›lama, yorumlama, de-¤erlendirme, s›n›fland›rma biçimleri ve bunlar temelin-de ald›klar› kararlar› vurgularlar. Toplumu bireylerin d›-fl›nda, karfl›s›nda hiçbir fley yapamayacaklar› d›flsal birfley olarak de¤il, kendi yorumlar›, tan›mlar›, kararlar› veeylemleri içinde flekillendirebilecekleri süreçler ve olu-flumlar olarak görürler.



Baert, Patrick. (2010). Sosyal Bilimler Felsefesi: Prag-

matizme Do¤ru (Çev. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: KüreYay›nlar›.

Benton, T. ve I. Craib (2008). Sosyal Bilim Felsefesi :

Toplumsal Düflüncenin Felsefi Temelleri (Çev.:Ü. Tatl›can), ‹stanbul: Sentez Yay›nlar›.

Bilton, Tony vd. (2008). Sosyoloji, Ankara: Siyasal Ki-tabevi

Collins, Randall (1994). Four Sociological Traditions,Oxford University Press.

Coulon, Alain (2010). Etnometodoloji (Çev. Ü. Tatl›-can), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.

Craib, Ian (1992). Modern Social Theory: From Par-

sons to Habermas, Harvester Wheatsheaf, 1992Cuff, E.C., Sharrock, W.W. & Francis, D.W. (1990). Pers-

pectives in Sociology, Routledge, 3rd EditionFreyer, Hans (2012). Sosyoloji Kuramlar› Tarihi (Çev.

Tahir Ça¤atay; Yay›na haz. Rami Ayas), Ankara: Do-¤u Bat› Yay›nlar›

Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal Teo-

ri (Çev. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl (Çev.: Ü. Tat-

l›can), ‹stanbul: Küre Yay›nlar›.Macions, John J. and Plummer, Ken. (1997). Sociology,

A Global Introduction, Prentice Hall Europe,Ritzer, George, Goodman Douglas J. (2004). Classical

Sociological Theory, The McGraw-Hill, 4th edition.Ritzer, George, (2008). Sociological Theory, The

McGraw-Hill, 8th edition.Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler

(Yay›na Haz. Ü. Tatl›can, G. Demiriz), Bursa: SentezYay›nlar›, (4. Bask›, 2011).

fienel, Aladdin. (1995). ‹lkel Topluluktan Uygar Top-

luma, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 6. Bask›.fienel, Aladdin. (2004). Siyasal Düflünceler Tarihi,

Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›, 11. Bask›.Tatl›can, Ümit. (2011). Sosyoloji ve Sosyal Teori Ya-

z›lar›, Bursa: Sentez Yay›nlar›.Turner Jonathan H. (1991) The Structure of Sociolo-

gical Theory, Wadsworth Puplishing Company, 5th

edition.Turner Jonathan H., Beeghley, Leonard, Powers, Char-

les H. (2010). Sosyolojik Teorinin Oluflumu (Çev.Ü. Tatl›can), Bursa: Sentez Yay›nlar›.

Turner, S. P. (2008). Sosyal Teori ve Sosyoloji: Kla-

sikler ve Ötesi (Der. Ü. Tatl›can), ‹stanbul: KüreYay›nlar›.


Documents

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar