Embed Size (px)
Citation preview
SREMSKI KARLOVCI
12. MEĐUNARODNA NAUČNO-STRUČNA KONFERENCIJA
DOBA ZNANJA
26. i 27. SEPTEMBAR 2014.
TEMA 12. KONFERENCIJE: KONVERGENCIJA KAO FAKTOR RAZVOJA U DOBA ZNANJA
SREMSKI KARLOVCI
12. MEĐUNARODNA NAUČNO-STRUČNA KONFERENCIJA
DOBA ZNANJA
26. i 27. SEPTEMBAR 2014.
TEMA 12. KONFERENCIJE: KONVERGENCIJA KAO FAKTOR RAZVOJA U DOBA ZNANJA
Ovogodišnja tema Konferencije zasnovana je na tezi da je osnovni cilj strategije konvergencije osposobljavanje organizacije za poslovanje u uslovima otvorene tržišne privrede. Ovom temom želimo da objedinimo i sa različitih naučnih aspekata analiziramo postojeće stanje, kako bismo utvrdili polazne osnove za efikasniju razvojnu politiku u funkciji evropske integracije Srbije. Na Konferenciji ćemo tragati za odgovorom na sledeće pitanje - šta bi trebalo uraditi u Srbiji na implementaciji razvojnih trendova i procesa:
a) globalizacije svetske privrede i kulture života i rada,
b) povezivanja nacionalne privrede i proizvodnih sistema u regionalnim
okvirima u užem i širem smislu,
c) liberalizacije robnih, finansijskih i tehnoloških tokova i načina
organizovanja i usmeravanja privrednih aktivnosti,
d) privatizacije razvoja,
e) inovacione politike,
f) obrazovne politike,
g) porasta uloge usluga, medijskih i informatičkih tehnologija u stvaranju
nove vrednosti,
h) implementacije koncepta održivog razvoja?
Izdavač:
FAKULTET ZA MENADŽMENT
Njegoševa 1A, 21205 Sr. Karlovci
Za izdavača:
Emeritus Dušan Ristić
ISBN : 978-86-85067-49-5
TEME KONFERENCIJE:
Menadžment – Preduzetništvo u uslovima konvergencije – Upravljanje zasnovano na znanju – Upravljanje konvergencijom – Konvergencija kao izazov strateškog menadžmenta
Ekonomski aspekti – Savremene ekonomske strategije
– Strana ulaganja kao faktor razvoja
– Preduzetnička ekonomija
– Primena ekonomije i finansija u
funkciji održivog razvoja
Nauka i konvergencija
– Istraživački porojekti u 21. Veku
– Izazovi srpske naučne zajednice u
programu HORIZONT 2020
– Perspektive mladih istraživača u
kontekstu pridruženja EU
Tehnološki razvoj – Razvoj malih i srednjih preduzeća
– Tehnološki inkubatori kao podrška
razvoju i realizaciji malog biznisa
– Životna sredina i održivi razvoj
– Inovacije u oblasti tehnološkog
razvoja
– Razvoj energetskog sektora
– Industrijalizacija i reindustrijalizacija
– Kohezione politike razvoja u vremenu
globalne ekonomske krize
– Primena evropskih standarda u
tehnološkom razvoju
Socijalni aspekti – Analiza društveih povezivanja u
regionu
– Društveni problemi reintegracije
– Pitanje identiteta i globalizacije
– Problem integracije osoba sa
invaliditetom u poslovni svet
– Društvena odgovornost
Mediji – Poslovni modeli konvergentnih medija
– Novinarska konvergencija
– Konvergentna redakcija
– Javni servis i konvergencija
– Oglašavanje u konvergentnim
medijima
– Aspekti dokumentarizma u
konvergentnim medijima
– Porast uloge medijskih tehnologija u
stvaranju nove vrednosti
Obrazovanje za doba znanja – Obrazovanje i konvergencija
– Obrazovni trendovi i najbolje prakse
– Iskustva učenja u strukovnom i akademskom obrazovanju
– Dizajn i razvoj kurikuluma
– Obrazovanje – ključ za bolju budućnost
– Nove tehnologije u nastavi i učenju
– Postignuća i izazovi u razvoju informatičkih tehnologija u obrazovanju kod nas i u regionu
– Celoživotno učenje
ORGANIZATOR KONFERENCIJE
Njegoševa 1 a, 21205 SREMSKI KARLOVCI
TEL. 021/21-550-50 SAJT: www.famns.edu.rs
E-MAIL: [email protected]
SUORGANIZATOR KONFERENCIJE
INSTITUTE FOR KNOWLEDGE MANAGEMENT
Jane Sandanski, br.3/2/13 , Skopje SAJT. www.ikm.mk
E-MAIL: [email protected] TEL.+389 70 731 599
VISOKA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA ZA OBRAZOVANJE VASPITAČA
Svetosavska 57, 23300, Kikinda SAJT: www.vaspitacka.edu.rs
EMAIL: [email protected] TEL. : 0230/439-250,
PROGRAMSKI ODBOR SAVETOVANJA:
Prof. dr Dušan Ristić, emeritus, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Olja Arsenijević, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Zoran Savić, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Milica Andevski, Filozofski fakultet, Novi Sad Prof. dr Nenad Marković, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Goran Bulatović, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Ozren Ocić, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Dejan Mihajlović, Institute of Tehnology Monterrey in Siudad Mexico, Mexico Prof. dr Metod Černetič, Univerza na Primorskem, Fakulteta za management, Slovenija Prof. dr Éva Vitéz, College for Modern Business Studies, Hungary, Prof. dr Robert Dimitrovski, Univerzitet FON, Skoplje Doc. dr Jelena Simić, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Doc. dr Jelena Davidović Rakić, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Doc. dr Ljilja Bulatović, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Prof. dr Nataša Kraleva, University of Tourism and Management, Skopje, Prof. dr Dumitru Mnerie, Univerzitet "Ioan Slavici" - Temišvar Prof. dr Titus Slavici, Univerzitet "Ioan Slavici" - Temišvar Prof. dr Gilbert Rainer Gillich, Univerzitet "Eftimie Murgu", Rešica Prof. dr Gordana Nikolić, Visoka poslovna škola "PAR" Rijeka Prof. dr Vesna Bedeković, Visoka škola za menadžment u turizmu i informatici, Virovitica Prof. dr Goran Sučić, Filozofski fakultet, Split Doc. dr Željko Požega, Ekonomski Fakultet, Osijek Prof. dr Marjan Blažič, School of Business Management, Novo Mesto dr Milanka Maljković, profesor strukovnih studija, Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Kikindi
dr Jasmina Arsenijević, profesor strukovnih studija, Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Kikindi
dr Tamara Grujić, profesor strukovnih studija, Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Kikindi
ORGANIZACIONI ODBOR SAVETOVANJA:
Doc. dr Marija Runić Ristić, Visoka tehnička škola strukovnih studija, Zrenjanin; Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Predavač, mr Borislav Todorović, Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci Ass. mr Igor Ristić, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Ass. mr Tijana Savić Tot, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Ass. ma Milan Bubulj, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Ass. ma Danko Damjanović, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Ass. ma Danijel Kadarjan, Fakultet za menadžment Ass. ma Branko Bukvić Ass. MSc Zita Buzaši, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci Menadžer za marketing i investicije Sava Simić, Fakultet za menadžment,Sremski Karlovci Marketing tim Fakulteta za menadžment,Sremski Karlovci Sve potrebne dodatne informacije, možete dobiti od ass. mr Tijane Savić Tot, ([email protected]) na telefon 021/21-550-50
SADRŽAJ
SADRŽAJ ........................................................................................................................................... 1
UNAPREĐENJE RADA I UPRAVLJANJA U VOJNOJ AKADEMIJI I NA UNIVERZITETU ODBRANE .......................................................................................................... 5
Marko Andrejić, Srđan Ljubojević, Igor Epler
KONVERGENCIJA U KONTEKSTU WEB-A 2.0 – PEDAGOGIJA NAVIGACIJE .............. 13 Milica Andevski, Jasmina Arsenijević
OBRAZOVANJE TOKOM ŽIVOTA ............................................................................................. 21Novica Conić, Biljana Ivanova
INTERNACIONALIZACIJE KINESKIH MULTINACIONALNIH KORPORACIJA KAO KONVERGENCIJSKA STRATEGIJA U FUNKCIJI ODRŽLJIVOG RAZVOJA N.R. KINE .............................................................................................................................................................. 27
Daniela Cvetanovska
O AKTUELNOJ MOTIVACIJI ZAPOSLENIH PREMA TEORIJAMA MASLOVA I HERCBERGA .................................................................................................................................... 37
Jelena Davidović Rakić, Mira Vidaković, Jelena Simić
KONVERGENCIJA POMOĆU ZNANJA I OBRAZOVANJA ................................................... 45 Robert Dimitrovski
FORMIRANJE KLASTERA U FUNKCIJI REGIONALNOG RAZVOJA ............................... 56Biljana Ivanova, Novica Conić
HUMOR NA RADNOM MESTU - A LITTLE PARTY NEVER KILLED NOBODY ............. 65Sonja Ivković, Jelena Simić, Ana Lakatoš
STRUKTURNE REFORME – KONKURENTNOST – ODRŽIVI RAZVOJ ............................ 69 Edvard Jakopin, Miladin Kalinić
KONVERGENCIJA MENADZMENTA U MALI I SREDNI PREDUZECA ............................ 79 Anton Kajtazi
KLASTERI KAO NOSIOCI INOVACIONOG RAZVOJA ......................................................... 82 Mirjana Kranjac, Uroš Sikimić, Marija Vujaković, Istvan Molnar
PROCES ODLUČIVANJA NA PRIMJERU PROIZVODNJE NAMJEŠTAJA ........................ 87 Vjekoslav Leko, Marko Sučić, Davor Brnadić
PREDUZETNIČKA EKONOMIJA ................................................................................................ 98 Vanja Malobabić
UPRAVLJANJE ZASNOVANO NA ZNANJU .............................................................................. 109 Vanja Malobabić
ONLAJN STRUČNO USAVRŠAVANJE NASTAVNIKA I DIGITALNE MEDIJSKE TEHNOLOGIJE U NASTAVI I UČENJU ENGLESKOG JEZIKA ......................................... 121
Slađana Marić
PREDUZETNICKO UCENJЕ NA RADNOM MESTU ................................................................131 Andrijana Migulovska
EKONOMIJA ZNANJA I KREATIVNA EKONOMIJA .............................................................133Marijana Milunović, Momčilo Bajac
1
PRIMENA INFORMACIONE TEHNOLOGIJE KAO PODRŠKA ORGANIZACIONOM UČENJU POSLOVNOM SISTEMU .............................................................................................137
Siniša Mitić, Ljubica Duđak, Tatjana Savić Šikoparija
ЗНАЧАЈ ФУНКЦИЈЕ УПРАВЉАЊА ЗА УПРАВЉАЊЕ БЕЗБЕДНОСНЕ ДОГАЂАЈЕ ............................................................................................................................................................ 141
Martina Nedelkovska, Nikolina Gaberova, Martin Nedelkovski
PORESKA KONKURENCIJA UZ OSVRT NA OFF SHORE BIZNIS ....................................145 Olivera Nišavić, Nenad Marković
MORALNI KOMPASI DRUŠTVA ...............................................................................................152 Marko Pavlović, Dijana Marković, Jovica Marković
PREDUZETNIŠTVO I KORIŠĆENJE INTERNIH KONTROLA U CILJU POBOLJŠANJA UPRAVLJANJA RADA PREDUZEĆA ........................................................................................ 157
Slobodan Popović, Željko Grublješić, Ranko Mijić
IZAZOVI U UPRAVLJANJU ORGANIZACIONIH ZNANJA .................................................162 Liljana Pushova, Zlatko Stamenkov
NOVA APLIKACIJA NA MODEL UPRAVLJANJA PREDUZEĆIMA U SRBIJI ................169 Nebojša Radinović
STRATEGIJA REINDUSTRIJALIZACIJE I IZGLEDI ZA NOVO ZAPOŠLJAVANJE U INDUSTRIJI SRBIJE ..................................................................................................................... 174
Dragan Radović, Savić Zoran, Branka Radović, Ilija Bogunović
KONVERGENCIJA TEHNOLOGIJA U DOBU ZNANJA ........................................................181 Zoran Savić
POSLOVNO-TEHNOLOŠKI INKUBATORI KAO PODRŠKA RAZVOJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA (MSP) .................................................................................................186
Marina Simin, Miladin Kalinić, Radovan Vladisavljević
POVRŠNOST – (NIJE) U SREDIŠTU INFORMACIONOG DRUŠTVA .................................189 Nataša Starčević
ПРОЦЕС ПРЕДУЗЕТНИШТВА КАО ФАКТОР У ИМПЛЕМЕНТАЦИЈУ КОНВЕРГЕНЦИЈЕ .......................................................................................................................194
Марија Стефаноска
JEDAN POGLED NA MESTO I ULOGU REGRUTOVANJA U UPRAVLJANJU LJUDSKIM RESURSIMA ............................................................................................................. 198
Dragan Stevanović, Milun Gogić, Miroslav Terzić
UPRAVLJANJE KVALITETOM ODGOJNO – OBRAZOVNOG PROCESA .......................211 Goran Sučić, Željko Požega, Boris Crnković
SPOSOBNOSTI VOJNOOBAVEŠTAJNE JEDINICE ZA PODRŠKU ODLUČIVANJU U OPERACIJAMA ZDRUŽENIH SNAGA .....................................................................................217
Miroslav Terzić, Vojislav Đorđević, Ivan Petrović
MEĐUNARODNI PROJEKTI EKO-ŠKOLE I EKOFAKULTET FUNKCIJI ODRŽIVOG RAZVOJA ........................................................................................................................................ 221
Valerija Večei, Miladin Kalinić, Radovan Vladisavljević, Bogdan Ivković
SOCIO-EKONOMSKI FAKTORI UTICAJA NA MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U SRBIJI ............................................................................................................................................... 226
Mira Vidaković, Slobodan Popović, Dario Vidaković
2
SOCIOLOŠKO OBRAZOVANJE – KLJUČ USPEŠNOG MENADŽERA .............................232 Mira Vidaković, Jelena Simić
OSNOVNE DIMENZIJE MARKETINGA DRUŠTVENIH MEDIJA ......................................236 Dario Vidaković, Mira Vidaković
KOMUNIKACIJA I KONCEPT DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI U ZAJEDNICI............ 242 Slobodan Vuletić
KOLUBARSKA JEZERA KAO INOVACIJA U TURIZMU SRBIJE .....................................248 Mališa Žižović, Nada Damljanović, Miodrag Žižović, Dragan Turanjanin
3
RADOVI UČESNIKA SKUPA
4
UNAPREĐENJE RADA I UPRAVLJANJA U VOJNOJ AKADEMIJI I NA UNIVERZITETU ODBRANE
IMPROVING WORK AND MANAGEMENT AT THE MILITARY ACADEMY AND UNIVERSITY OF DEFENCE
MARKO ANDREJIĆ Vojna akademija, Beograd
SRĐAN LJUBOJEVIĆ Vojna akademija, Beograd
IGOR EPLER Vojna akademija, Beograd
Rezime: Obimne i dinamične organizacione promene koje su u zadnjih nekoliko godina sprovođene u oblasti odbrane zahvatile su i promene u oblasti visokog obrazovanja i oblasti naučno-istraživačkog rada vezanog za odbranu. Nastojao se formirati novi, integrisani naučni i obrazovni sistem, harmonizovan sa nacionalnim sistemom, koji će biti samoobnovljiv i delom samoodrživ. Da bi se operacionalizovala osnovna zamisao osnovan je Univerzitet odbrane. Analizom funkcionisanja Univerziteta odbrane i Vojne akademije na nečelima i logici sistemskog i situacionog pristupa, kroz sagledavnje postojećih načina rada, trenutnih mogućnosti, potreba i očekivanih rezultata, može se uočiti da postoje mogućnosti za opšte unapređenje postojećeg stanja i za postizanje višeg nivoa organizacionih performansi.Unapređenje stanja je moguće u oblasti većeg usklađivanja postojeće normativno-zakonske regulative i konkretnih organizaciono-normativnih rešenja sa nacionalnim, zatim u oblasti organizacije, organizacione kulture, u oblasti upravljanja i tehnologije rada u svim funkcijama i procesima i u domenu svih elemenata sistema, a takođe i u oblasti raspodele i nagrađivanja za doprinos proklamovanim ciljevima .
Ključne reči: Univerzite odbrane, integralni pristup, sistemski pristup, kvalitet obrazovanja, upravljanje
Abstract: Robust and dynamic organizational changes in the area of defense, carried out in recent years, are affected the changes in higher education and in the field of scientific research related to the defense too. There is attempt to form a new, integrated research and education system, harmonized with the national system, which will be partly self-renewing and self-sustaining. To operationalize the basic concept of changes the University of Defence has established.Analysis of the University of Defence, based on the principles and logic of systematic approach, indicates that it is possible to create a better system. In this paper are perceived opportunities for improvements in the field of harmonization of existing normative and legal regulation in the University of Defense with national regulation, then in the organization, organizational culture, in the area of technology, in all functions and processes in the all systems elements and also in the area of distribution and reward for proclaimed goals contribution.
Keywords: University of defense, integrated approach, system approach, the quality of education
1. UVOD
Visoko obrazovanje predstavlja vrlo značajan deo strategije moći i uticaja realnog sistema odbrane. Kreativnost visokoobrazovnog kadra, kao bazični resurs, produkuje inovacije kojima je moguće sistem odbrane unaprediti. Organizacione promene u državi tokom poslednje decenije nisu zaobišle ni sistem odbrane kao važnu državnu funkciju i polje objektivne društvene stvarnosti. Izvršene promene nametnule su niz zahteva: veća civilna kontrola sistema odbrane i veća
odgovornost prema civilnim strukturama, pametna i logistički održiva odbrana, formiranje novog, samoobnovljivog i delom
samoodrživog sistema visokog obrazovanja i naučno-istraživačke delatnosti u oblasti odbrane, harmonizovanog sa ekvivalentnim društvenim
(civilnim) sistemom, koji će kao takav biti potreban i koristan sistemu odbrane, privredi, društvu i državi,
viši kvalitativni nivo izučavanja i istraživanja odbranе.
Strategijski odgovori na navedene zahteve okruženja bili su: stvaranje institucionalnih uslova za civilnu kontrolu i
odgovornost za stanje odbrane, veće ekonomisanje resursima u odbrani i veća
transparentnost u korištenju resursa, državna podrška i određivanje težišta i prioriteta radi
stvaranja uslova za veću sinergiju nauke (naučnih institucija) i obrazovnih institucija, kao i delimični prelazak naučnih i obrazovnih ustanova na „samofinansiranje”, kao osnova za prevazilaženje krucijalnog nedostatka – odsustva adekvatnog upravljanja,
osnivanje Univerziteta odbrane (UO), kao integrisanog državnog univerziteta i institucije u
5
kojoj se odbrana izučava na naučnim osnovama i naučno tretira sa interdisciplinarnog, multidiscipli-narnog i transdisciplinarnog aspekta (IMT),
akreditacija Vojne akademije (visokoškolska jedinica UO) i Medicinskog fakulteta Univerziteta odbrane (MFUO) kao visokih škola i kao naučno-istraživačkih organizacija i
ubrzane pripreme i otpočinjanje školovanja profesionalnih pripadnika vojske i zaposlenih u državnoj administraciji na zajedničkom studijskom programu u okviru Visokih studija odbrane i bezbednosti (VSBO), što doprinosi većoj sinergiji i jedinstvenom političkom, ekonomskom i vojnom gledanju na odbranu i bezbednost zemlje.
Najznačajnija promena u sistemu odbrane nastala je formiranjem UO. Analizu i ocenu dostignutog stanja, u razvoju i funkcionisanju UO, treba vršiti u odnosu na prethodno (nasleđeno stanje sa svim rešenjima koja su izdržali probu vremena, ali i elemente nečinjenja i pogrešnog činjenja) stanje, ali i u kontekstu želja i očekivanja korisnika usluga i svih steikholderaa (sistem odbrane, civilni studenti koji se školuju na UO, studenti koji se školuju na univerzitetma i fakultetima koji imaju razvijene zajedničke studijske programe sa UO, odnosno Vojnom akademijom, studenti - kadeti i oficiri iz stranih država, potencijalni korisnici obrazovnih usluga). Promene preduzete sa ciljem poboljšanja stanja sistema i rešavanja problema u njemu treba da se tretiraju na načelima i logici sistemskog i situacionog pristupa, a sve definisane akcije treba usmeriti ka podizanju performasi u oblasti visokog obrazovanja i naučno-istraživačkog rada (NIR) visokoškolskih jedinica UO na kvalitativno viši nivo. Visoko obrazovanje, naučno-istraživački rad (NIR) i njihovi „proizvodi i usluge“ trebaju se posmatrati kroz čitav životni ciklus (opravdanost, izvodljivost, održivost na duže vreme), na celom toku i sa aspekta kvaliteta1. Poznata je činjenica da sve svetske kompanije, bile one velike ili male, kako iz proizvodnog tako i iz uslužnog sektora, streme ka povećanju profita i kapitala [8]. Zašto bi onda institucije koje se bave visokim obrazovanjem bile izuzetak? Navedeni trendovi, koji direktno utiču na visoko obrazovanje u Evropi i svetu, postavljaju zahtev ne samo za većim obimom investicija, efikasnošću i efektivnošću obrazovnih institucija već i sposobnošću institucije da u okruženje smanjenih finansijskih sredstava dodatno omogući uštedu, a da istovremeno povećaju konkurentnost. Takav pristup povećanja konkurentnosti visokog obrazovanja posebno dobija na značaju u zemljama tranzicije, kao što je Srbija. Uvažavajući 1 U cilju unapređenja postojećeg stanja svaku stratešku odluku treba da prati primena „Cost–benefit“ analize, SWOT analize i metoda višekriterijumske optimizacije. Optimizaciju rešenja treba vršiti na nivou sistema kao celine, a ne na nivou pojedinih podsistema i delova. Treba, uz uvažavanje principa standardizacije, specijalizacije i simplifikacije, u Vojnoj akademiji razvijati, prvenstveno, visoko obrazovanje i NIR, čime će se podići kvalitet, a takođe i omogućiti izmeštanje obuke iz VA u VS preko veće upošljenosti resursa koji su namenjeni za obuku.
navedene trendove, probleme i izazove sa kojim se, kao predstavnik uslužne delatnosti, suočava i obrazovni sistem, potrebno je istražiti mogućnosti i uslove za primenu novih strategija, razvijenih metoda i alata iz industrijske proizvodne delatnosti, kao što je npr. lean proizvodni koncept [8] ili pristup unapređenju nastavnog i naučnog rada u Vojnoj akademiji i na Univerzitetu odbrane opisan u nastavku ovog rada. Dosadašnje analize i ocene pokazuju da je u oblasti reforme visokog obrazovanja, za potrebe sistema odbrane, ostvareno dosta dobrih rezultata, ali vreme u kome živimo i izazovi sa kojima se suočavamo zahtevaju više. Sinhronizovanim naporima šire zajednice, organa upravljanja i poslovođenja i uvođenjem sistema koji pravi balans između radnog učinka i emocionalnog zadovoljstva zaposlenih (praćen boljom selekcijom, promocijom, nagrađivanjem i raspodelom uopšte) moguće je unaprediti sposobnosti UO i visokoškolskih jedinica u sastavu UO do nivoa koji će biti respektabilan u akademskoj zajednici Republike Srnbije, okruženju i svetu. S obzirom na misiju i značaj koji ima, težište u daljim reformama UO treba biti na Vojnoj akademiji (VA).
2. PRISTUP UNAPREĐENJU NASTAVNOG I NAUČNOG RADA U VISOKOŠKOLSKIM JEDINICAMA UNIVERZITETA ODBRANE
Upravljati novim društvom i novim sistemom ne može se bez novih znanja. Svako zlo se javlja zbog sebičnosti i neukosti upravljačkih struktura [2], pa je zato važno da se svaki pojedinac osposobi za onu ulogu u društvu za koju je najpodesniji, jer kvalitet sistema zavisi od kvaliteta i vrste obrazovanja njegovih elemenata-članova, što posebno dolazi do izražaja u sistemu odbrane zbog složenosti poslova i zadataka koje njegovi pripadnici izvršavaju. Činjenica je i to da je većina kadra u upavljačkoj strukturi hijerarhijski razuđenog sistema odbrane proizvod sistema koga treba menjati, o čemu i pri reformi obrazovanja treba voditi računa. U domenu reforme obrazovanja u VA i na UO, načela permanentnog i povratnog obrazovanja i napretka2 se odnose i na nastavnički kadar i na upravljački kadar. Obrazovanje i naučni rad ne treba percipirati kao trošak, već kao investiciju, koja se ozbiljno priprema u adekvatnom organizacionom ambijentu [1]. Usled toga, unapređenje kvaliteta obrazovanja3 i naučno-istraživačkog
2 Napredak nije puko popravljanje prošlosti, već neprekidno kretanje prema budućnosti. 3 Današnji sistem obrazovanja (u društvu) daje i suviše neaplikativna znanja, a premalo aktuelnih, pogotovu u odnosu na tehnički napredak, razvoj nauke o upravljanju i globalne promene. Zato formalna sprema finalnog proizvoda ne odgovara u dovoljnoj meri projektovanom radnom mestu. Deo znanja postaje inertan ili odumire. Posebno je neadekvatan dijalektički pristup obrazovanju. Značajan broj zaposlenih, usled nedostatka adekvatnih programa školovanja i usavršavanja,
6
rada na UO treba uskladiti sa dugoročnim konceptom razvoja sistema odbrane i društva u celini, uz uvažavanje tehnologije odvijanja procesa obrazovanja i NIR-a, jer brza, jeftina i istovremeno kvalitetna rešenja u obrazovanju nisu moguća. Neophodno je da dugoročna strategija razvoja UO prati dugoročni razvoj sistema odbrane i privredе Republike Srbije. Sistem obrazovanja zasnovan na načelima Bolonjskog procesa doveo je do vidljivih pomaka (ukinut je kampanjski rad), ali je izgubljena „dubina znanja“ zbog ograničene upotrebe literature i skraćenog vremena za realizaciju nastavnog sadržaja, pa se kao prihvatljivo rešenje za prevazilaženje ovog problema nudi edukacija kroz čitav radni vek. U cilju poboljšanja postojećeg stanja i unapređenja upravljanja na UO kao i unapređenja proizvoda i usluga koje pruža, neophodno je projektovati dugoročan koncept razvoja sa izraženim organizacionim aspektom, primeren potrebama prakse, zahtevima vremena i savremenim trendovima. Takav koncept podrazumeva procesno4 zasnovano upravljanje i poslovanje UO (i visokoškolskih jedinica), usmereno na finalni proizvod tokom čitavog programiranog životnog ciklusa, uslugu koju pruža i na tokove materijala, informacija, novca i energije. Nužno je, kroz proces edukacije, sistemu odbrane nametnuti bezrezervno opredeljenje za standardizaciju, simplifikaciju i specijalizaciju5, što bi impliciralo racionalnu upotrebu ograničenih resursa i bolje performanse sistema. Specijalizacija bi u slučaju UO i njegovih visokoškolskih jedinica, posebno Vojne akademije, podrazumevala veće usmeravanje ka akademskoj visokoškolskoj nastavi i naučnoistraživačkom radu, kroz diferencijaciju (novonastalih) fakulteta shodno pripadnosti naučnim poljima i rasterećenje VA od poslova za koje postoje projektovani i obezbeđeni resursi u sistemu odbrane. Time bi se sprečila redudanca u sistemu i smanjili troškovi što je zahtev vremena u kome živimo i opredeljenje najvišeg državnog rukovodstva. Promena koncepta školovanja, sa „školovanja za radno mesto” na „školovanje za zapošljavanje” predstavlja nužan odgovor na zahteve za promenama i unapređenjem stanja [4]. Specijalizacija za radno mesto, prema novom konceptu, obavljala bi se u organizacionim celinama Vojske Srbije, a usvajanje aktuelnih i savremenih saznanja kroz intenzivnu kontinuiranu edukaciju i na specijalističkim kursevima u visokoškolskim jedinicama.
potrebna znanja je stekao je kroz radnu praksu, a ne konvencionalnim putem. 4 Aktuelni zahtevi nameću postojanje i edukaciju specijalizovanih menadžera za upravljanje organizaciono-tehnološkim procesima. 5 Specijalizacija organizacionih celina sistema odbrane za određenu vrstu posla, nasuprot širenju asortimana aktivnosti, pozitivno utiče na kvalitet obavljanja istih. U tom smislu, UO treba da kroz visokoškolske jedinice razvija univerzitetsku misao, da unapređuje visoko obrazovanje i naučnoistraživački rad, a obuku i logistiku da delegira postojećim, za to kompetentnim, organizacionim celinama u Vojsci Srbije. Time se vrši racionalizacija brojnih zahteva, već, u pojavljivanju.
Postepenim uvođenjem ovakvih promena, uz uvažavanje organizacionih kapaciteta i resursnih ograničenja, smanjila bi se širina zone angažovanja i povećala dubina zone odovornosti i interesa visokoškolskih jedinica. Odluke o profilu kadra koji se školuje u VA treba doneti uz uvažavanje trenda povećanja broja ljudi koji se angažuju na proizvodnji usluga u odnosu na broj ljudstva angažovanog u stvaranju proizvoda i postepeni prelazak sa ekonomije proizvoda na ekonomiju usluga6. Univerzitetu odbrane potrebna je veća upravljačka, akademska i finansijska autonomija, kao i jasno definisani upravljački tokovi. Misija, zadaci i ciljevi (objektni i namenski), kao i težišta i prioriteti, moraju biti poznati i opšte prihvaćeni među svim organizacionim jedinicama i članovima UO. U takvim uslovima i uz transparentnost kriterijuma uspešnosti moguće je uspostaviti i adekvatan radno-stimulativni sistem, koji počiva na doprinosu postavljenim ciljevima. Jedan od pravaca unapređenja stanja na UO i njegovim visokoškolskim jedinicama jeste optimizacija režijske radne snage i broja lica koja nisu direktno u funkciji osnovne proizvodne delatnosti kojom se bave visokoškolske jedinice (visoko obrazovanje, naučno-istraživački rad), naučno projektovanje organizacione strukture i dimenzionisanje elemenata u skladu sa objektivnim potrebama i razvojnim planovima. Potrebno je preispitivanje i korekcija misije svake organizacione celine i rasterećenje Vojne akademije (obzirom na dodeljenu misiju od strane osnivača) obaveza koje mogu realizovati druge strukture u sistemu odbrane (vojna obuka, logistika, internatski i kasarnski poslovi itd.). Neophodno je jasnije definisanje misije odnosno uloge UO i VA7 odnosno njenih sukcesora (fakultet za menadžment, fakultet za logistiku i vojno-inženjerske nauke i medicinski fakultet), i njihovo projektovanje i dimenzionisanje u skladu Zakonom o visokom obrazovanju, standardima i pozitivnom praksom, izrada modernog statuta novih visokoškolskih jedinica sa, ugrađenom, boljom pravnom i organizacionom sledivošću u odnosu na Zakon o visokom obrazovanju i Statut UO, popuna kadrom (iz sistema odbrane i iz građanstva), izrada kvalitetnog Srednjoročnog plana razvoja. Proizvodni program visokoškolskih jedinica UO (kadar koji proizvode - stvaraju ili usavršavaju), veličina serije i frekfencija pojavljivanja, sloboda u izboru proizvoda i performansi, usaglašenost sa ostalim subjektima u državi koji se bave proizvodnjom i uslugama u oblasti visokog obrazovanja i NIR-a i društvenopotreban i opravdan nivo specijačlizacije visokoškolskih jedinica moraju biti rezultat opsežnih kvalitativnih i kvantitativnih analiza i studija izvodljivosti.
6 Udeo uslužnih u odnosu na proizvodne delatnosti u materijalno razvijenim zemljama sveta je u stalnom porastu. 7 Da se jasno prepozna i da li je visoka škola, fakultet, strukovna škola ili centar za obuku......
7
Odgovarajućom regulativom (zakon, standardi, kriterijumi i merila) treba urediti efikasnost i efektivnost organizacije, kao osnovni cilj ali i postupak kojim se dolazi na organizacione pozicije (radne, režijske, upravljačke). Izbor bi trebalo da bude praktično isti kao i kod ostalih uspešnih javnih preduzeća (javni konkurs). Takođe, zakonski uređenim radno-stimulativnim sistemom, zasnovanim na zdravoj i pravilnoj raspodeli (plate, bonuse, stimulanse, nagrade,..) treba motivisati nastavnike, organe upravljanja, poslovođenja i druge zaposlene da više i kvalitetnije rade i da budu odgovorniji. Napore treba usmeriti ka tome da UO postane neka vrsta poslovnog „biznis inkubatora” čiji sastav izražava širok spektar interesa8 iz koga će se za nekoliko godina formirati embrion klastera od organizacionih celina koje se bave povezanim i sličnim poslovima (VA, MF-VMA, TOC, VTI, fabrike srpske odbrambene industrije, reformisan SDPR, možda i neki elementi javno-privatnog partnertva)9 kako bi se postigao dovoljan obim proizvodnje i konkurentan proizvod (usluga) u eksternom okruženju. Redukcijom režijskih troškova i troškova energenata, komunalija i ishrane mogu se ostvariti određene uštede i obezbediti više sredstava za osnovnu delatnost kojom se VA bavi.
3. INSTITUCIONALNI OKVIR ZA UNAPREĐENJE NASTAVNOG I NAUČNOG RADA U VOJNOJ AKADEMIJI I NA UNIVERZITETU ODBRANE
Pre preduzimanja organizacionih mera i postupaka usmerenih na unapređenje kvaliteta obrazovanja i naučno-istraživačkog rada, u VA, neophodno je prepoznati relevantne činioce i preduslove uspešnih organizacionih promena prikazanih u tabeli 1. Imajući u vidu navedene preduslove, u cilju unapređenja kvaliteta rada i upravljanja na UO, neophodno je formirati UO kao čvršću organizaciju, sa većim stepenom organizacione samostalnosti, sa većim akademskim slobodama i sa većom finansijskom samostalnošču (u perspektivi da bude i indirektni korisnik budžetskih sredstava). Adekvatnim projektovanjem organizacione strukture UO i visokoškolskih jedinica u njegovom sastavu takođe treba obezbediti određeni stepen decentralizacije, uz formiranje zasebnih fakulteta (fakultet za menadžment, fakultet za logistiku i vojno-inženjerske nauke i medicinski fakultet), u čije će dimenzionisanje biti ugrađena razvojna kadrovska rezerva, u skladu sa prirodnom fluktacijom kadrova. Sa aspekta hijerarhijskih odnosa unutar UO i sistema odbrane uopšte, fakulteti nužno moraju biti organizaciono vezani za UO [5], a rasterećeni
8 Razmišljati i o studentima (civilima) završne godine studija koji će krenuti ka otvaranju malih preduzeća ili se zapošljavati u malim i srednjim preduzećima. 9 Nekim akcijama bi prethodilo donošenje nekih zakona...
hijerarhijskih veza sa drugim organizacionim celinama Ministarstva odbrane. Tabela 1: Preduslovi za uspešne organizacione promene
Za uspeh organizacionih promena nije dovoljo IMATI VIZIJU I DOBRU VOLJU.
Potrebne su konkretne pretpostavke i čvrsta uverenja
Vizija +
Veš
tine
Is
kust
o Z
nanj
e
+
Pobuda Podsticaj
Motivacija Inicijativa
+
Res
ursi
+
Akc
ioni
pl
an
=
PR
OM
EN
E
Veš
tine
Is
kust
vo
Zna
nje
+
Pobuda Podsticaj
Motivacija Inicijativa
+
Res
ursi
+
Akc
ioni
pl
an
=
KO
NF
UZ
IJA
Vizija +
Pobuda Podsticaj
Motivacija Inicijativa
+
Res
ursi
+
Akc
ioni
pl
an
=
AK
SIO
ZN
OS
T
ZA
BR
INU
TO
ST
U
ZN
EM
IRE
NO
ST
Vizija +
Veš
tine
Is
kust
o Z
nanj
e +
Pobuda Podsticaj
Motivacija Inicijativa
+
Res
ursi
=
PO
GR
EŠ
AN
, V
AR
LJI
V,
NE
TAČ
AN
P
OČ
ET
AK
Vizija +
Veš
tine
Is
kust
o Z
nanj
e
+
Pobuda Podsticaj
Motivacija Inicijativa
+
Akc
ioni
pl
an
=
FR
US
TR
AC
IJE
Vizija +
Veš
tine
Is
kust
o Z
nanj
e
+
Res
ursi
+ A
kcio
ni
plan
=
SP
OR
E
PR
OM
EN
E
DA BI ORGANIZACIONE PROMENE USPELE TREBA IMATI:
ST
RA
TE
GIJ
U
za d
osti
zanj
e ci
ljev
a
OR
GA
NIZ
AC
IJU
za
ost
vare
nje
rezu
ltat
a
KA
DA
R
- sa
izg
rađe
nim
sp
osob
nost
ima
-
koji
zna
ili
je
spre
man
da
uči
RE
SU
RS
E
- u
potr
ebno
j m
eri
- pr
avil
no
rasp
oređ
ene
PARTICIPACIJU ZAPOSLENIH U PROMENAMA Kadrovi koji će sprovoditi promene treba i da učestvuju u njihovom
kreiranju
Sa proizvodno-procesnog aspekta, neophodno je smanjiti asortiman proizvoda i usluga koje UO pruža i postepeno se specijalizovati za određene tražene proizvode i usluge, kako bi se obezbedila interna i eksterna konkurentnost. U tom smislu, potrebno je stvoriti uslove da u početnom periodu nosioci teorijsko metodoloških i akademsko opšteobrazovnih predmeta i sadržaja na UO budu referentni kadrovi sa civilnih fakulteta, koji su matični za konkretne oblasti, a na UO i posebno u Vojnoj akademiji razvijati nastavnički i istraživački kadrovski potencijal za naučno-stručne i stručno - aplikativne predmete i sadržaje. Osnovna delatnost i namena Vojne akademije, kao njene ključne odrednice, treba biti uočljiva spoljašnjem objektivnom i nezavisnom posmatraču, a unutar Vojne akademije sve funkcije i poslovni procesi usmereni ka
8
kvalitetnom visokom obrazovanju i istraživanjima u domenu odbrane. U skladu sa zahtevima vremena i konceptualnim opredeljenjem ali i samom prirodom i pojmovnim određenjem univerziteta, na UO akademski duh i slobode moraju imati primat nad strukovnim aspektima školovanja i obukom10. Istovremeno, nužna je veća radna efikasnost i efektivnost kako bi se strogi kriterijumi i zahtevi koje moderno akademsko okruženje nosi u što skorije vreme dostigli. Odnos prema visoko obrazovanim kadrovima (posebno onim sa nastavnim, naučnim i istraživačkim zvanjima koji predstavljju nosioce razvoja, a time i opstanka) treba unaprediti, pre svega u oblasti stimulacije, u skladu sa rešenjima na drugim visokoškolskim ustanovama što će posebno motivisati mlađe kadrove.
Aktuelni model i stil upravljanja treba primeriti potrebama prakse, zahtevima vremena i savremenim trendovima. Praksa i teorija upravljanja su prevazišle aktuelni, primenjeni model upravljanja, stoga je potrebno taj model, na UO i u njegovim visokoškolskim jedinicama, osvežiti elementima korporativnog11 upravljanja. Organizaciju i tehnologiju rada u Vojnoj akademiji i na UO treba preuzeti po principu najboje prakse („best practice”), a već preuzeta rešenja kritički analizirati i usavršavati. Shodno tome, svi organi sekretarijata i prateće službe i servisi (planska, finansijska, logistička, studentska, internatska i dr.) trebaju biti racionalizovani, automatizovani, organizaciono modernizovani i u funkciji servisa osnovne delatnosti (obrazovanje i naučno-istraživački rada) u Vojnoj akademiji. Pri angažovanju nastavnog kadra izvan sastava Vojne akademije za potrebe Vojne akademije treba biti konkurentan u ponudi uslova i cene rada, uz insistiranje na zakonitosti rada, kvalitetu rada, standardima i principima. Praksa kontinuiranog periodičnog održavanja stručnih skupova (jednom u dve godine) i tematskih konferencija (dva puta godišnje) iz oblasti od interesa za Vojnu akademiju i sistem odbrane, više je nego poželjna u VA. Kontinuirano usavršavanje mora postati deo jedinstvenog sistema profesionalnog razvoja nastavnika ali i ostalih 10 Proces obuke (svi vojni program, na svim nivoima i oblicima školovanja i usavršavanja) koji se realizuje u Vojnoj akademiji, u tom svetlu, treba što pre razdvojiti od visokog obrazovanja, harmonizovati sa celovitim sistemom obuke u Vojsci Srbije, racionalizovati i preneti u nadležnost Generalštaba Vojske Srbije, a kadrovske i druge resurse za obuku grupisati i dimenzionisati pod kontrolom GŠVS shodno potrebama. 11 Kvalitetno korporativno upravljanje racionalizuje sve poslovne procese u organizaciji i obezbeđuje jasnu podelu nadležnosti, jasniju odgovornost, bolju usklađenost sa propisima i efektivniji nadzor. Sa aspekta odgovornosti, rizici korporativnog upravljanja su među najvažnijim rizicima, jer se vezuju direktno za menadžment, koji treba da obezbedi isplativost svake investicije i generalno razvoj organizacije.
oficira, naročito rukovodilaca u Vojnoj akademiji, kao na slici 1.
Slika 1: Nasleđivanje i preuzimanje znanja
Rad nastavnika treba da kontroliše i republička prosvetna inspekcija, a prosvetni savetnici da im pomažu da što kvalitetnije obavljaju svoj posao. Uspešni nastavnici treba da napreduju u profesiji dobijanjem viših zvanja, a unapređenje u svako zvanje treba materijalno vrednovanovati12. Sadašnje vrednovanje rezultata rada je izrazito destimulativno i ne postoji nigde u okruženju. Kadar koji se bavi nastavničkim i naučno-istraživačkim radom treba novčano stimulisati i adekvatnim organizacionim merama i postupcima podsticati i usmeravati da se usavršava, s obzirom da su u odnosu na prethodni period otežani uslovi za dostizanje nastavnih i naučnih zvanja, a postoji i realna mogućnost gubitka postojećeg kadra. Primera radi, na Univerzitetu odbrane Republike Češke platni razredi13 su tako definisani da prepoznaju i nagrađuju stepen obrazovanja, nastavno i naučno zvanje i ostvarene rezultate rada. Modeli motivacije su brojni: povećanje plate u narednoj godini, s obzirom na ostvarne radne rezultate u prethodnoj godini; omogućavanje usavršavanja u zemlji i inostranstvu; participacija na seminarima u zemlji i inostranstvu; adekvatno opremanje radnih mesta nastavnika; stimulišući uslovi za učenje stranih jezika; učešće u projektima; radno angažovanje po
12 Predstojeće vreme je vreme kvalifikovanog i organizovanog rada u svim oblastima ljudske delatnosti. Ukoliko se ne ostvari pravilan odnos prema školovanim i obrazovanim ljudima, ne može se ostvariti ni pravilan odnos prema svojoj budućnosti, ne može se računati na uspešan razvoj i značajne rezultate. 13 Mali raspon u platama dovodi do nezainteresovanosti za dostizanjem višeg platnog razreda, jer su očekivani benfiti nesrazmerni uloženom trudu.
9
osnovu ugovora14, promovisanje nastavnika u zvanje profesora u prisustvu predsednika Republike i dr. Neophodno je kontinuirano, kritički analizirati nastavne planove i programe i vršiti unapređenje sadržaja u postojećim predmetima i otvarati nove predmete, precizno definisati izlazna znanja i rezultat određenog programa, modula ili predmeta, a ostvarene rezultate kontinuirano meriti i upoređivati sa projektovanim (planiranim). Takođe, edukaciji edukatora treba posvetiti više pažnje (kroz aktiviranje andragoško-pedagoških kurseva i drugih oblika edukacije nastavnika i kroz školovanje određenih nastavnika u inostranstvu na prestižnim univerzitetima). Neophodna je modernizacija postojećih organizacionih oblika i načina rada15, između ostalog i većim uključivanjem u nastavni proces kvalifikovanog kadra koji nije stalno zaposlen u Vojnoj akademiji (sa civilnih fakulteta, iz uprava Ministarstva odbrane i Generalštaba Vojske Srbije, uključujući i nastavnike iz inostranstva po osnovi međunarodne razmene nastavnika). Nastavnik16 i student (kadet, polaznik) trebaju biti partneri u procesu sticanja znanja, pri čemu treba voditi računa i o potrebama i sklonostima slušalaca. Novi trend obrazovnog sistema je permanentno obrazovanje17, a nova poslovna realnost – svet u kome svako u isto vreme uči i podučava. Nastavnici opstaju samo ukoliko su menadžeri procesa usvajanja znanja koji svoje studente (kadete, slušaoce, polaznike i dr.) posmatraju kao klijente kojima obrazovanjem treba pomoći da kreiraju sopstvenu budućnost18 u kojoj svako preuzima odgovornost za svoje zaposlenje i svoje slobodno vreme. Proces usvajanja znanja treba da prate adekvatni udžbenici i druga nastavno-obrazovna literatura, nastavna sredstva i pomagala. U postupku usvajanja nastavnih sadržaja treba da su zastupljeni podjednako tradicionalni i savremeni način podučavanja, rad u manjim grupama uz aktivno učešće studenata (kadeta) i veću primenu novih nastavnih metoda, tehnika i tehničkih sredstava, naročito informatičke opreme19, u nastavnom procesu i naučnim istraživanjima20.
14 Za ugovorni period od dve do četiri godine definišu se obaveze i zadaci koje treba realizovati, da bi se sačuvalo radno mesto. Time se na formacijskim radnim mestima nastavnika sprečava zadržavanje kadrova koji nemaju rezultate rada. 15 Modernizacija društva može se postići reformom obrazovanja uz adekvatan nastavnički kadar koji je sprovodi. 16 Vrednost univerzitetske nastave jeste u profesorovom načinu promatranja i njegovom ličnom uticaju na duhovno izgrađivanje studenata (Arčibald Rajs). 17 Svaka organizacija će postati obrazovna ili će propasti (Don Tapskot). 18 Oblasti u kojima je svima potrebna edukacija su ekonomija i internet, kao i novi trendovi u prodaji (prodaja obrazovanja uz proizvod). 19 Veća primena informatičke i računarske tehnologije otvara mogućnosti za primenu simboličkih i simulacionih modela realnih pojava i procesa, čime se gotovo anuliraju empirijske metode u istraživačkom procesu, ali mora postojati mera u pojednostavljenju pojava i procesa kako se pojava ili proces ne bi previše pojednostavili i redukovala suština, te tako realne pojave i procesi zamenili neadekvatnim „akademskim – školskim“ modelima. 20 Današnji stepen razvoja nauke, karakteriše i znatna upotreba eksperimenata, modela (uključujući i računarske modele) i matematike (matematizacija nauke), a rezultati nauke se sve više prikazuju logičkim
Veća individualizacija nastave će omogućiti smanjenje fonda časova neophodnih za usvajanje znanja, u odnosu na fond časova za izbornu nastavu, čime bi se povećala motivacija studenata i slušalaca za sticanje novih i produbljivanje postojećih znanja [4]. Pojam racionalizacije nastave zahvata mnoge aspekte kojima se određuju putevi i metode, sredstva i oblici usavršavanja nastavnog procesa. U suštini, radi se o iznalaženju rešenja za povećanje produktivnosti, ekonomičnosti, rentabilnosti, kvaliteta i efektivnosti nastave. Racionalizacija i dalje podrazumeva naučnu organizaciju procesa nastave, što zahteva dosta znanja, iskustva i vremena, standardizaciju, unifikaciju i tipizaciju proizvoda, usluga i procesa. Tradicionalan koncept obrazovanja, zasnovan na frontalnom predavanju i prostom memorisanju sadržaja, odavno je prevaziđen. Sticajem raznih okolnosti, a prvenstveno usled neadekvatnog tretmana visokog obrazovanja i visokoobrazovanog kadra u sistemu odbrane21, samo obrazovanje i institucije koje obrazuju kadar za potrebe sistema odbrane objektivno su još uvek dominantno autoritativnog karaktera, sa dominantnom ulogom nastavnika i bez adekvatnih uslova da u procesu obrazovanja, kao aktivni subjekti učestvuju studenti. Jedan od krajnjih ciljeva promena u obrazovanju je obezbeđenje kvalitetnog obrazovanja22. Do sada se uglavnom merilo i normiralo samo ono što u škole ulazi, a nikada se, sem sporadičnih primera ocenjivanja od strane pojedinaca, nije evaluirala količinu znanja koja se iz škole iznosi. Obrazovni sistem treba da poveže realan sistem odbrane, odnosno privredu i UO. Subjekte obrazovanja, kroz obrazovni sistem, treba pripremiti da budu ravnopravni učesnici u konkurentskom i kompetitivnom društvu u kojem žive. Umesto učenja napamet (stvaranje mašina za prosto memorisanje činjenica koje se zaborave ubrzo nakon ispita) kod subjekata obrazovanja treba razvijati kreativno
i matematičkim modelima i apstraktnim izrazima. Metode jedne nauke se, neretko, upotrebljavaju u drugim naukama, skraćuje se vreme prelaza saznanja iz jedne nauke u drugu i vrlo brzo se otkrivaju nova saznanja. Granica između teorijskih i praktičnih nauka je sve manje izražena i jača veza između osnovnih i primenjenih nauka. 21 Ukoliko nastavnik visoke škole želi da ima i sačuva visoko nastavničko zvanje potrebno je pored velikog rada i da ulaže velika novčana sredstva (knjige, simpozijumi, objavljivanje radova u domaćim i stranim časopisima, konferencije). Bez kvalitetnog visokog obrazovanja nema ni razvoja, a bez razvoja nema ni budućnosti. 22 Pri traganju za novim praktičnim rešenjima ne treba se oslanjati na intuiciju već koristiti dostignuća nauke. Ko se povede za praksom bez teorije, taj je kao kormilar, koji se ukrca na lađu bez kormila i kompasa i nikad ne zna kuda će stići (Leonardo da Vinči). Takođe i nesvrsishodna teorija - teorija koja je sama sebi cilj gubi svaki smisao u operativnoj praksi.
10
razmišljanje i razumevanje. U procesu obrazovanja treba izbeći nekritičnost i kognitivni autoritarizam23. Studente i slušaoce treba permanentno motivisati u korišćenju različitih izvora znanja (živi ljudi, materijalna sredstva, dokumenta, literatura, internet, prostor, vreme i dr). Treba ih podstaći i podržati u donošenju odluka i rešavanju tipičnih probleme u konkretnim situacijama, uvažavanjem logističkih aspekata odlučivanja, u učenju veštini prikupljanja i sistematizovanja informacija iz različitih oblasti i izvora, veštini selekcije i analiziranja tih informacija, traženju mogućnosti za rešenja problema i delovanju prema vlastitom izboru (ne insistiranje na „državnim, institucionalnim i nastavničkim” rešenjima), povezivanju sopstvenih iskustva i školskog znanje. Potrebno je u edukaciji više insistirati na rešavanju problemskih situacija vezanih za potencijalnu formacijsku dužnost i u ambijentu približnom budućem okruženju. Pri traganju za novim rešenjima ne treba se oslanjati na intuiciju, već koristiti dostignuća nauke [7]. U procesu obrazovanja fokus je na aktivnom učenju, na transferu znanja od osoba sa većim znanjem ka osobama sa manjim znanjem. Aktivno učenje podrazumeva davanje odgovora na pitanje: „Šta treba da uradi student-učenik?“, a ne „Šta treba da uradi nastavnik?“. Nastavnik nije onaj koji emituje znanje, već onaj koji organizuje proces sticanja znanja. U tom smislu, sistem obrazovanja u oblasti odbrane treba da proizilazi iz potreba sistema odbrane, privrede i društva. Organizacionu modernizaciju UO i visokoškolskih jedinica treba vršiti permanentno [8]. U procesu modernizacije, u toku projektovanja nove strukture visokoškolskih jedinica kao i uvođenja novog proizvoda ili usluge treba se pridržavati principa cilja, principa konstitucije (strukturalne i funkcionalne), principa organizacije rada i principa organizacije radnih mesta. Svakoj ozbiljnijoj promeni treba da prethodi izrada studije opravdanosti zasnovana na integralnom logističkom posmatranju proizvoda i usluge kroz čitav životni ciklus, na celom toku i sa aspekta kvaliteta [7], studije izvodljivosti i studije održivosti na duže vreme. Neophodno je ubrzati cirkulaciju informacija i transfer znanja na UO, uz uključivanje interesenata iz sistema odbrane i sa drugih univerziteta, a uz vodeću ulogu Univerziteta odbrane. To je način da se brzo unaprede performanse sistema, bez dodatnog ulaganja resursa. Na ovakvim organizacionim osnovama moguće je u perspektivi povećati veličinu serije koja se školuje u visokoškolskim jedinicama UO, pa čak i frekvenciju pojavljivanja kadrova koji se školuju. Time bi se za iste
23 Treba izbeći paradoks, da se iz situacije u kojoj se očekivalo da je bolje sutra tu iza ugla, upadne u situaciju u kojoj se javno tvrdi da je prošlost bila bolja (bolje stanje) i da je važnija od sadašnjosti, da se treba boriti za tu prošlost.
fiksne troškove realizovala veća dobit, odnosno povećala efikasnost rada.
5. ZAKLJUČAK
Upravljanje i organizaciju sistema moguće je poboljšati podsticanjem promena na mikro, mezo i makro nivou, kao i profesionalnim pristupom u izboru, edukaciji i razvoju menadžerskog kadra. Univerzitet odbrane je potrebno i dalje razvijati i jačati, na zdravim osnovama, kroz unapređenje kvaliteta u obavljanju osnovne proizvodne delatnosti, kvaliteta upravljanja i planiranja24 i uvođenjem radno-stimulativnog sistema25. Komparativne prednosti na kojima je moguće zasnovati promene jesu: znanje, iskustvo, kvalitet26 i „know how“. Odnos prema sopstvenoj budućnosti odražava se kroz odnos prema kreativnosti i znanju kao najvrednijim resusrsima, koji mogu da u izvesnoj meri nadomeste odsustvo materijalnih resursa, stoga im je potrebno posvetiti posebnu pažnju. Upravljanje u savremenim i uspešnim organizacijama odlikuje niz karakteristika, a pre svega: razni oblici grupnog organizovanja i rada dobijaju
prednost nad pojedinačnim radom, a privremene strukture formirane po zadatku dobijaju primat nad klasičnim birokratskim strukturama i
vođstvo, moć i uticaj sve više zavise od sposobnosti i znanja da se reši problem.
Države poput Srbije mogu se uspešno takmičiti u konkurentskom visokoobrazovnom okruženju ne orijentacijom na „masu”, već orjentacijom na „specifičnu težinu” u čemu znanje kao primarni razvojni potencijal svakako može dati najveći doprinos. Generalno, svim organizacionim promenama se u početku suprotstavlja većina ljudi u jednoj organizaciji, ali kasnije, kada konture vizije postanu prepoznatljive, rapidno se smanjuje broj oponenata, a na kraju sprovedenih organizacionih promena najveći protivnici promena nastoje da dokažu da su oni zapravo bili za te promene, ali ih drugi nisu pravilno shvatali. U današnje vreme znanje je najvredniji resurs. Odnos prema znanju, obrazovanju i kadruvu toku sprovođenja organizacionih promena je i odnos prema vlastitoj budućnosti. S obzirom na skromne materijalne i finansijske mogućnosti sistema odbrane, samo obrazovan,
24 Planiranje je inicijalna upravljačka funkcija koja treba da spreči da sistem dođe u neželjeno stanje, odnosno ako dođe, da što pre iz njega izađe. 25 Ovo sistemsko rešenje deluje motivišuće na ljude, unapređuje interpersonalne odnose, doprinsi povećanju zadovoljstva u radu, inovativnosti i produktivnosti na duže staze. Mali raspon u platama dovodi do pada motivacije i slabljenja organizacionog poverenja. 26 Neki se kvaliteti stiču vekovima i ne mogu se nadoknaditi tehnologijom.
11
istrajan i energičan kadar može sistem izvesti iz krize i povećati efikasnost i efektivnost funkcionisanja. Obrazovni sistem treba unapređivati u pravcu koji razvija kreativno razmišljanje i razumevanje, kritički duh i samostalnost i stvara sposobnost za suočavanje sa izazovima. Pre otpočinjanja velikih projekata vezanih za unapređenje visokog obrazovanja na UO i unapređenje upravljanja treba sagledati šta se može ućiniti sa postojećim kadrovima, a šta je od kadrova potrebno „nabaviti - stvoriti“ da bi se odvijala i usavršavala željena delatnost27 i povećao obim i asortiman proizvoda odnosno usluga UO. Potrebe prakse, zahtevi vremena i savremeni trendovi zahtevaju da se obrazovanju i istraživanjima na UO posveti veći značaj. Visoko obrazovanje i istraživanja na UO treba ugraditi u dugoročni koncept razvoja ukupnog obrazovanja i naučnog rada u sistemu odbrane i u društvu, sa adekvatnim organizacionim aspektom i logističkim pristupom. U cilju unapređenja stanja u oblasti visokog obrazovanja na UO neophodno je neprekidno delovanje usmereno na stvaranje boljih institucionalnih mogućnosti za unapređenje obrazovanja i naučnog rada. Potrebno je postepeno i oprezno ujednačavanje pristupa i koncepata koji se primenjuju na visokoškolskim jediniocama UO vodeći računa o različitom nasleđu visokoškolskih jedinica. Unapređenja su potrebna i moguća u sferi koncepcije, organizacije i tehnologije rada, a naročito u oblasti upravljanja olja raspodela i uvođenje radno-stimulativnog sistema28 (naučni pristup, kvantifikacija, primena svremenih naučnih metoda, tehnika, softvera i opreme,.....) Neophodno je ofanzivno promovisati stav da ulaganje u kadar i naučnoistraživački rad nije trošak, već najbolja investicija i garancija uspešne i izvesne budućnosti sistema odbrane i društva, te da nema razvoja odbrane i njene logistike, bez ulaganja u obrazovanje i naučno-istraživački rad. Visoko obrazovanje i naučno-istraživački rad su komplementarni procesi, stoga ih pri projektovanju novog sistema (struktura i dimenzionisanje) treba tretirati zajedno, uz uvažavanje misije, vizije i ciljeva sistema (objektni i namenski), prostorne, vremenske i organizaciono-tehnološke dimenzije, te u svetlu prihvaćenih principa, standarda i zakona.
27 Nesme se dozvoliti „agencijsko poslovanje“ i iznajmljivanje dominantne većine kadrova iz drugih organizacionih celina sistema odbrane i iz civilnih obrazovnih i istraživačkih organizacija za obavljanje osnovne delatnosti UO jer to vodi gubljnju licence za rad. 28 Doprinosi jačanju organizacijskog poverenja.
Umesto kontrole rada i reda treba kontrolisati rezultate rada i nagrađivati uspeh. Modernizacija društva može se postići, pre svega, reformom upravljanja u javnom sektoru i reformom obrazovanja, međutim ona zahteva adekvatan nastavnički kadar koji će je sprovoditi i u tome je čvor problema (dvostruki kadrovski vid reforme, treba istovremeno menjati i navike i sticati nova znanja). Reformu je lakše zacrtati nego sprovesti, jer se istovremeno javlja otpor u akterima. LITERATURA [1] Andrejić, M., Radosavljević, R., Arsić, S., (2011),
Logističko obrazovanje i obučavanje nelogističkog osoblja, Vojnotehnički glasnik, 59 (1), 5-26.
[2] Beker I., et al, (1994), Sistem kvaliteta-unapređenje-metode i tehnike, Institut za industrijske sisteme, Novi Sad.
[3] Heleta M., (2003), Znanje kao generator promena primenom koncepta TQM, Knowledge Management, Fakultet za menadžment “Braća Karić”, Beograd.
[4] Pravilnik o kvalitetu na Univerzitetu odbrane, SVL broj X/2012.
[5] Andrejić, M., Milenkov, M., Sokolović, V., (2010), Logistički informacioni sistem, Vojnotehnički glasnik, 58 (1), 33-61.
[6] Andrejić, M., Sokolović, V., (2009), Integralna logistička podrška sredstava naoružanja i vojne opreme, Vojnotehnički glasnik, 57(1), 32-53.
[7] Andrejić, M., Ljubojević, S., Milenkov, M., 2013, Integralni pristup unapređenju kvaliteta obrazovanja i rada u Vojnoj akademiji i na Univerzitetu odbrane, Naučno-stručni skup Politehnika-2013, Beograd, 140-147.
[8] Radošević, M., 2013, Lean koncept u obrazovnim sistemima, Doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka u Novom Sadu, Novi Sad.
12
KONVERGENCIJA U KONTEKSTU WEB-A 2.0 – PEDAGOGIJA NAVIGACIJE
CONVERGENCE IN THE CONTEXT OF WEB 2.0 - DEVELOPMENT OF PEDAGOGY OF NAVIGATION
MILICA ANDEVSKI Filozofski fakultet u Novom Sadu
JASMINA ARSENIJEVIĆ Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača u Kikindi
Rezime: Primena Web-a 2.0 označena je kontiuniranom dinamikom, za koju je karakteristična participacija korisnika i permanentna razmena učesnika. Konvergencija se kristalizuje kroz nove forme učestvovanja, razmene, interakcije, kolaboracije, zajedničkog stvaranja i odlučivanja. Ovaj pokret označen je etikom kooperacije. Radi se o sistemu podrške koji je potkrepljen hedonističkim interesom utemeljenim na međusobnoj podršci i uzajamnosti. Sarađuje se – kooperacije se realizuje u okviru zajedničkih poslova, a Web 2.0 podstiče tendenciju da se nađu učesnici/korisnici sa istim interesovanjima i /ili namerama.
Sistem vaspitanja i obrazovanja stoji pred izazovom, da reaguje na ovaj razvoj. Razumevanje učenja, iz konteksta filozofije Web-a 2.0, podstiče konstruktivističku paradigmu u odnosima učenja i poučavanja, koja se u pedagoškoj praksi, do sada skoro nikako nije realizovala. Ovaj koncept označen je kao „pedagogija navigacije“, i podrazumeva da u budućem prostoru učenja, oni koji uče, preuzimaju funkcije, koje su ranije bile poverene samo onima koji poučavaju. Ovo je početak i promena uloga pedagoga.
Ključne reči: konvergencija, WeB 2.0, pedagogija navigacije, etika kooperacije, konstruktivizam.
Abstract: The rise of Web 2.0 application, which is continually dynamic, is characterized by users’ participation and their permanent exchange. Convergence is crystallized through new forms of participation, sharing, interaction, collaboration as well as joint creation and decision making. This movement is marked with ethics of cooperation. It is a system of support, based on hedonistic interests and standing on pillars of mutual support and reciprocity. Cooperation is implemented through joint operations; and Web 2.0 encourages the tendency of finding participants/users with the same interests and/or intentions.
The educational system is therefore challenged to respond to this change. From the Web 2.0 philosophy point of view, the learning process has to rely on constructivist paradigm, which is still a myth in pedagogical practice. This concept is marked as “pedagogy of navigation”, and implies that in future learners would take over the functions previously entrusted only to teachers. This is the beginning of change of the role of teacher.
Keywords: convergence, Web 2.0, pedagogy of navigation, constructivism, development. 12
1. UVOD
Primena Web 2.0 označena je kontiuniranom dinamikom, a karakteristično za njegov razvoj je participacija korisnika i permanentna razmena učesnika, gde se kristalizuju nove forme učestvovanja, razmene, interakcije, kolaboracije, zajedničkog stvaranja i
1 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru Projekta Digitalne medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene (Projekat br. 47020) koji se realizuje uz finansijsku podršku Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije za period 2011-2014. 2 This paper is a result of a research conducted within the Project Digital media technologies and socially educational changes (Project no. 47020), which is implemented with the financial support of the Ministry of Science and Technological Development of the Republic of Serbia for the period 2011-2014.
odlučivanja. Ovaj pokret označen je etikom kooperacije. Resursi se kolektivno usvajaju, a na raspolaganje su stavljene kompetentnosti i potencijali. Radi se o jednom sistemu podrške okarakterisanom hedonističkim interesom koji je utemeljen na međusobnoj podršci i uzajamnosti. Sarađuje se – kooperacije se realizuje u okviru zajedničkih poslova. Web 2.0 podstiče tendenciju da se nađu učesnici/korisnici sa istim interesovanjem i /ili namerama, jer se ovde radi o principu razmene, koji se oslanja na međusobne veze, na dobrovoljno učešće, često sa orijentacijom prema određenoj osobi.
Kognitivne-racionalne odluke (linearne klasifikacije) ili sekvencionalni procesi opažanja (kao na primer kod čitanja) se manje podstiču kroz Web 2.0, a više dolazi do izražaja asocijativno razmišljanje i razmišljanje usmereno na kombinatoriku. Duž nelinearne strukture navigacije trenutno nastaje jedan pulsirajući Web u Webu, sa visokim stepenom povezivanja, sa međusobnim
13
usmeravanjima, upućivanjima i određivanjima, koji nastaju delovanjem samih subjekata, te se tako i izvršava ono što je dogovoreno. Sistem vaspitanja i obrazovanja stoji pred izazovom da reaguje na ovaj razvoj. Znanje korišćenja filozofije Web-a 2.0, zahteva razumevanje procesa poučavanja i učenja, koje se već godinama podstiče iz konstruktivističke perspektive (Siebert 2005 a, b), ali se u praksi skoro nikako nije realizovalo. Polazi se od shvatanja, da je učenje jedna konstrukcija, struktura u izgradnji učenika, sa dopunom ili preobražavanjem u shvatanju subjektivnog sistema koncepcije sveta. Iz tog razloga potrebno je orijentisati se na postojeće stavove, tumačenja, preferencije učenja i strukture opažanja onih koji uče. Od istaknutog značaja je spajanje novog učenja sa sistemom koncepata onog koji uči. Web. 2.0 tehnologiju koriste mladi ljudi i u njihovom sistemu opažanja, shvatanja, u njihovim mozgovima konstituišu se sinaptičke povezanosti, čime njihovo razumevanje učenja, a time i prisvajanje „stvarnosti“, ne može da ostane netaknuto. Kada želimo da pomerimo učenike i mlade ljude sa mesta na kom se nalaze, to iziskuje njihovu konfrontaciju sa sistemom koncepcije učenja koja je utisnuta putem Web.a 2.0. Integracija Web 2.0 tehnologije (Wikis, Weblogs, Podcasts, Messenger, Handys) mogla bi tako da otvori inovativne impulse pedagoškoj svakodnevici, ako nameravamo da te zahteve, stvarno i ispunimo. Spomenute nove tehnologije otvaraju uzbudljive mogućnosti za interaktivna iskustva učenja. Međutim, uvođenje same tehnologije, nije dovoljno. Odlučujuće je prihvatanje nove filozofije učenja koja dolazi do izražaja putem Web-a 2.0 kao i prihvatanje nove kulture učenja i kao dugo očekivani tehnički prevod konstruktivističkih koncepcija učenja.
1.1. Pedagogija navigacije
Ako uzimemo u obzir nastali izazov Web-a 2.0, tako dolazimo i do potrebe hitne reforme aktuelnog konzepta obrazovanja. Budući pedagozi moraće svoje metode i kompetencije da prošire: konstruktivno, rekonstruktivno, metodama spirale, scenaristički i bazirano na ulozi, učenje mora da bude kao ansambl različitih didaktika učenja, ali isto tako mora da dobije značenje, koje je samo po sebi razumljivo. Naime, proces učenja treba oblikovati, tako da se omogući situaciono učenje, a to znači, da je učenje povezano sa autentičnim problemskim situacijama. Ono što se uči povezano je sa realnim kontekstom, koji opet reflektuje materijalni život i stvarnost onoga koji uči. U ambijent učenja moraju biti uključena celovita, nad-predmetna, prema preferencijama učenja orijentisana iskustva onoga koji uči. U postupake obrazovanja moraju biti uključeni različiti zahtevi kao što je nelinearnost, i takva struktura učenja koja je slična sistemu korenja (Rhisome), interaktivnost i učenje podržano hipermedijima (hipertekst – učenje). U ovom konteksu, učenje će biti shvaćeno kao samoovlašćenje, gde radost i zadovoljstvo čine deo učenja. Ne samo da će učenici sami zacrtati ciljeve učenja, diskusiju o toku procesa učenja ili projekta, učestvovati u procenjivanju rezultata učenja,
nego će sami preduzimati dalje postupke i događanja. Oni mogu raditi sa pomoćnim sredstvima, moguća je asocijativna obrada datog zadatka. Putem nove tehnologiju, oni koji poučavaju (učitelji) nemaju više funkciju onih koji znanje drže u svijim rukama, koji procenjuju i čuvaju „znanje“. Time počinje promena uloge pedagoga, koji sada postaju treneri, mentori, bolje rečeno, navigatori procesa učenja. Oni su nadležni za generisanje okruženja za učenje, organizuju uslove, aranžmane učenja, podstiču raspravu učenika sa ponudama (gradivom) za učenje. Ovaj koncept označen je kao „pedagogija navigacije“ (Röll 2008). Na ovaj način učenici se osposobljavaju za samo-upravljajuće učenje. U budućem prostoru učenja, oni koji uče, preuzimaće funkcije, koje su ranije bile poverene samo onima koji poučavaju (učiteljima).
1.2. Strukturalni izazovi
Pomoću nekoliko izraza taksativno ćemo skicirati promene između društvenih zahteva i promenjene strukture u kulturi komunikacije, nastalih u kontekstu Web 2.0. Time se razjašnjava i hitnost u potrebi oblikovanja nove koncepcije obrazovanja. Masovno obrazovanje je produkat industrijskog
društva. U društvu znanja dominiraju individualni procesi produkcije i fleksibilnosti, koji su utisnuti putem molekularnih polazišta.
U vreme globalizacije, uspešno ophođenje sa znanjem, stvara značajnu prednost na tržištu konkurentnosti.
Kao posledica ovog razvoja, dolazi do razgraničavanja učenja. Razdvajaju se prostor i vreme kao uslovi za učenje, znači, učenje je moguće na svakom mestu i u bilo koje vreme.
Obrazovanje u mladosti nije više dovoljno, da bismo bili kvalifikovani za žitav život.
Pored tradicionalnih mesta obrazovanja, na tržište obrazovanja prodiru nove institucije.
Osnovni princip interneta je ispunjen hiper tekstovima, koji su kao fragmenti, međusobno delinearno povezani. Ne postoji više hijerarhijski razvrstana struktura.
Kroz Weblogs, Wikis i RSS (really simple syndication), digitalni fragmenti informacija postaju sve manji.
Meta-pripovedanje gubi svoje značenje. Na njegovom mestu se pojavljuju heterogenost, mikroelementi i jedna fraktalna dinamika.
Svakodnevno korišćenje interneta jača individualne strategije učenja, pri čemu su otvoreni ciljevi učenja. Ovo se protivi kanonu učenja u tradicionalnom obrazovanja, koji je usmeren na čvrsto definisani kurikulum.
Kooperativne i kolaborativne forme učenja su dozvoljene, oni koji uče, mogu od nekoga ili sa nekim zajedno da uče (peer-education). Time se još snažnije ističe socijalna konstrukcija generisanog znanja.
14
To sve vodi novim izazovima za pedagogiju, koji bi se najbolje mogli prevazići konstruktivističkom koncepcijom učenja. Kod ove koncepcije, proces učenja se razume kao istraživački orijentisano učenje. Oni koji poučavaju, ispituju šta učenici već znaju i šta ih interesuje. Potom, oni koji poučavaju, ispituju zajedno sa onima koji uče, pitanja koja su oni sami postavili. Posle toga, nastavu treba postaviti sa uslovima za ispitivačko, istraživačko učenje. Umesto davanja zadataka, obrađuju se problemi, o kojima, oni koji uče zajednički razmišljaju. Ovde se ne radi o pronalaženju i razvoju puteva rešenja, nego o razvoju vlastitog modela razmišljanja. Kod učenja se ne sme zanemariti potreba za socijalnom pripadnošću i povezanošću. U toku procesa učenja, emocije daju značajne impulse, zbog toga ih treba implementirati u okruženje učenja, i omogućiti socio-emocionalnu vezu između onih koji uče i onih koji poučavaju. Polazni uslov je da učesnici raspolažu socijalnim kompetencijama, i zbog toga, za posredovanje ovih kompetencija, važi ista pažnja kao i za prisvajanje sadržaja/gradiva učenja. Pojedinci će se, adekvatno svom znanju i preferencijama u učenju, konfrontirati sa gradivom, ili mogu samostalno da se odluče u izboru modularno izgrađenih izvora informacija i formi interakcija. Informacije i znanje, nastaju kroz interakciju čoveka i njegove okoline (kontekstualizacija). Zbog toga mora biti na raspolaganju prostor, u kome će se sticati iskustvo, učenjem u interakciji sa drugima i sa životnim okruženjem. Ispostavilo se, da je jako važno, generisati jednu situiranu situaciju učenja (Mandl/Gruber/Renzl: 1997). Pokazalo se povoljnim, kada je polazno područje učenja, zajedničko za one koji uče. Naime, različite kompetencije mogu produktivno da utiču kod zajedničkog područja učenja. Novo u ovom slučaju, ne znači negiranje i dovođenje u pitanje postojećeg načina razmišljanja, nego komplementarno stajalište, viđenje iz jedne druge perspektive. Ova promena stava uspeva naročito tada, kada onaj koji uči bude svesan, da se mogu dati i druge, različite perspektive (stavovi). Putem ove metode značajno je podsticano učenje orijentisano prema resursima.
1.3. Lične preferencije učenja
Individualnost je značajna komponenta, koja nije podstaknuta samo razvojima na Web-u 2.0. Ako pedagogija želi u pozitivnom smislu da raspravlja o ovom razvoju, onda se moraju prihvatiti individualne mogućnosti učenja. Određeni sadržaji za učenje moraju biti ponuđeni, u formi relevantoj za učenje. Onaj koji uči i njegove potrebe treba da stoje u centru pažnje, a ne uopšteni kurikulum. Koncept učenja koji je orijentisan na učenika, zahteva jednu dinamičnu okolinu učenja. Škole se moraju posmatrati kao sistemi za realizaciju učenja, koji u svakom momentu mogu reagovati na aktuelne izazove. U tom smislu, školi nije svrsishodno da razvija monolitske nego multiopcionalne koncepte, koji se mogu prilagoditi i promeniti u skladu sa datim zahtevima.
Izvan svega, potrebna je jedna promena paradigmi u razumevanju procesa učenja. Osnovni stav treba da glasi: „Onaj koji uči je kompetentan“. Učenje ne znači izravnanje nekog deficita, nego proširenje kvalifikacija jednog kompetentnog čoveka, pri čemu se, u toku procesa učenja, moraju uvažavati postojeće kompetentnosti onih koji uče. Kod procesa učenja težište se stavlja na resurse a ne na deficite. Onome koji uči, u zavisnosti od njegovih preferenci, sklonosti i sposobnosti, gradivo za učenje treba različito prilagoditi i u metodici i u didaktici. U zavisnosti od sopstvenih nivoa znanja i od sopstvenih preferencija znanja, onaj koji uči, treba da se konfrotira sa gradivom i samostalno da odabere modularno oblikovan izvor informacije i forme informacije. Polazi se od toga, da platforme učenja treba da se razvijaju u onom pravcu, u kome je moguća, lična konfiguracija okruženja za učenje i za rad (Kerres/Nattland 2007). U istraživanju preferencija za učenje, polazi se od toga, da različiti zahtevi pri učenju, upućuju na različitu efikasnost učenja. Svaki odrastao čovek ima svoj sopstveni stil učenja, i to je, potrebno uvoditi u promene ponašanja, kao i individualni kognitivni stil kojim prihvata informacije. Iako su ove povezanosti u naučnim diskusijama odavno poznate i pripadaju svakodnevnim iskustvima, ipak su, po pravilu, u obrazovanju i u školstvu uglavnom ignorisane. Problematičan je stav, po kome zanemarivanje preferencija za učenje nastaje zbog kompleksnosti predmeta. Nema sumnje da postoje razlike u preferencijama učenja, ali iz toga sledi potreba da se proces učenja tako organizuje, da svi, sa svojim različitim preferencijama, mogu doći do izražaja. Iako je teško razviti sveobuhvatnu tipologiju za različite preferencije učenja, ipak možemo diferencirati sledeće preferencije učenja: 1. Kognitivno-racionalno mišljanje. Kauzalno
razmišljanje, intelektualno prepoznavanje, analitičko napredovanje i putem logičnog principa, dolazimo do ovog tipa preferencije učenja.
2. Pragmatično-eksperimentalna konstrukcija. Ovaj tip preferencija, daje prednost apstraktnom formiranju pojmova u kombinaciji sa konkretnim razmišljanjem i aktivnim eksperimentisanjem.
3. Organizacijsko-strukturno upravljanje. Za procenjivanje realnosti ovom tipu preferenci su potrebni brojevi, podaci, činjenice, dokazi. Realnost je za njega sve ono što se može konkretno i empirijski ispitati.
4. Senzorno-kinestetičko opažanje. To je preferentni tip, koji se orijentiše i vodi svojim čulnim organima: lice, miris, ukus, osetljivost kože, osećaj ravnoteže, sposobnost koordinacije pokreta tela.
5. Emocionalna-prema ličnosti orijentisana komunikacija. Kod ovog tipa preferenci odluke se formiraju iz subjektivne pozicije (unutrašnja-orijentacija). Odluke stoje u međusobnoj vezi sa ličnim i socijalnim predstavama vrednosti.
6. Intuitivno-kreativno stvaralštvo. Ideje i sveobuhvatne povezanosti su merodavne za ovaj tip učenja. On zna da daje (avangardne) predloge, može da prepozna potencijale, mogućnosti, vizije.
15
Oni koji žele da uče, imaju mogućnost da pristupaju gradivu u zavisnosti od svojih sposobnosti, i predlaže im se, da u procesu učenja, prihvate koncept samoupravljajućeg učenja.
1.3.1. Makro model – samoupravljajuće učenje
Kod samoupravljajućeg, ispitujućeg, holističkog i na situaciju usmerenog učenja, sa novim medijama, didaktičari nalaze potencijale za proces učenja primeren vremenu Weba 2.0. Oni koji uče biće motivisani da razvijaju sopstvenu strategiju učenja. Kod samoupravljajućeg učenja, učenje će biti aktivan, problemski orijentisan, socijalan i kostruktivan proces. Prednosti samoupravljajućeg učenja sa novim medijama su što ovaj način učenja otvara široku paletu mogućnosti za učenje. Novi mediji nisu novi „Nirberški levak“. Oni nude povoljne mogućnosti za učenje u društvu koje uči, time što okolina za učenje dozvoljava mnogostrukost i raznolikost procesa učenja, te tako ostaju sačuvani interesi, potrebe i pretpostavke učenja onih koji uče. Samoupravljajuće učenje znači povezati samostalno učenje sa individualnom potragom za smislom. Preduslov za to je, data mogućnost za samoostvarivanje i samorazvoj. Pojam se koristi na više načina, u zavisnosti od toga da li je dat cilj (kuda), da li je u pitanju sadržaj učenja (šta), da li su naglašeni modaliteti procesa učenja (gde, kada, koliko dugo), da li je težište na načinu učenja (kako, kojim pomoćnim sredstvima, na koji način, sam ili zajedno sa drugima). Zbog toga pojam zahteva diferencijaciju. Kod mnogih projekata govori se o samoupravljajućem učenju, a u realnosti radi se o samoodređenom ili o samoorganizovanom procesu učenja. Samoupravljajuće učenje je proces, u kome su oni koji uče spremni i sposobni, da svoje učenje samostalno planiraju, organizuju, sprovode, kontrolišu i procenjuju, pitanje je da li samostalno ili u saradnji sa drugima. Za samoupravljajuće učenje je karakterističan: doživljaj autonomnosti doživljaj kompetentnosti doživljaj zadovoljstva samostvaralaštva doživljaj socijalne povezanosti ravnopravan odnos u komunikacijskoj kulturi novi način komunikacije i ophođenja sa svetom zadovoljstvo delovanja, produkcije, fascinacija. Naravno da ima pedagoga, koji i danas stoje u formalnoj obavezi i pritisku (kurikularne obaveze, zahtevi vaspitanja) tradicionalnog procesa obrazovanja i nisu u mogućnosti za optimalno korišćenje ove nove tehnologije uz uvažavanje samoupravljajućeg učenja. Isto tako, ne sme se zaboraviti da su mnogi pedagozi, usvajali sasvim drugu filozofiju učenja, za vreme svog profesionalnog obrazovanja. Takođe, ima i onih, koji su blokirani strahom od tehnike, i kod njih je prisutna nesigurnost, koja ih sputava u primeni novih kultura učenja u kontekstu Web 2.0.
1.3.2. Mikromodel - metodički podsticaji
Makromodel, koji je orijentisan na to da preispita generalnu koncepciju obrazovanja, koji sumnja u opšti princip obrazovanja, i čiji je cilj reorganizacija tradicionalnog procesa obrazovanja, ima malo šanse, jer danas još uvek vlada obrazovna - tehnokratija. Iz tog razloga, veći značaj imaju mikromodeli koji su integrisani u pedagošku svakodnevicu. Kada se učenje zbiva u malim grupama, sa kratkim koracima, i u fokusu procesa učenja se nalaze mikroaspekti, onda govorimo o mikroučenju (Hug 2007) i ovaj pojam se koristi kada se primenjuju tehnike Web 2.0. Sa ovim promenjenim shvatanjem učenja, aktivnost mikroučenja treba da se povežu sa korišćenjem interneta. Weblog-unosi i Bookmark mogu da budu shvaćeni kao elementi mikroučenja. Na taj način će kognitivni teret učenja biti smanjen, a pozitivna integracija ovih mikromodele može doprineti, da se, korak po korak, reformira današnja pedagoška praksa.
a) Self Generated Content (SGC)
Wiki je idealan instrument za stvaranje content-a (sadržaja) i može da bude primenjen na različite načine u pedagoškoj svakodnevici. U tom smislu, izuzetan potencijal ima Weblog (Röll 2008). Weblog-ovi mogu da budu postavljeni kao forumi za publikovanje sadržaja (content-a). Oni su posebno povoljni, kada se radi o sadržajima koje treba što jednostavnije postaviti. U poređenju sa Content Managment Sistemima (CMS) imaju jednu manu, naime, mogućnosti povezivanja mogu se ostvariti samo kroz Hyperlinks ili kroz Trackback-funkcije. Inače, jedan Weblog može da bude strukturiran po temama (kategorijama) i po datumima. Weblog ima i posebnu pogodnost i značaj putem Feedback-funkcije. Weblog kod onih koji uče povoljno utiče na shvatanje smisla: oni su idealni alati kada učenje nije predviđeno za dalje prosleđivanje kodifikovanog znanja, nego se više shvata kao konverzacija i utemeljivanje značenja kod onog koji uči. Content (sadržaj) se najbrže stvara u Weblog-u. Dok studenti kod Wikiprojekta mnogo studioznije pristupaju rešavanju domaćih zadataka ili referata, kada tačno i precizno promišljaju koji sadržaj postaviti na Wiki, dotle kod Weblog-a, tekstovi ili komentari, na pronađenim stranicama, nastaju brže, spontanije i slobodnije. Spremnost i sposobnost za saradnju je mnogo veća nego kod Wiki-ja. Istina je da oni koji uče, a kojima je potrebna struktura za procesiranje znanja, imaju više teškoća kod Weblog-a. U kontekstu obrazovanja, Weblog ima prednosti pre svega za dokumentaciju i kao platforma za prezentaciju rezultata. U Weblogu je moguća prezentacija i objavljivanje rezultata diskusije iz malih grupa. Oni koji uče, mogu reagovati na ovakve tekstove putem komentara. Takođe, Weblog može da posluži kao lični ili zajednički dnevnik učenja. Na taj način oni koji uče mogu da osveste svoje napredovanje u učenju, a njihovo individualno ponašanje u pisanju i učenju, može da bude dokumentovano i reflektovano. Weblog je takođe idealan
16
kao dnevnik projekta. Kada projektne grupe rade sa podeljenim zadacima, onda stanje i rezultati rada mogu biti posebno praćeni kod svakog učesnika. Takođe, mogu da se postavljaju pitanja i po potrebi, da se pruži pomoć.
b) Fragmentarno učenje (učenje po fragmentima )
Komunikacija u fragmentima je tipična za mobilno društvo 21. veka. Na internetu se oblikuje neformalno znanje od puno malih, rastresenih fragmenata informacije. Za ovu kulturu komunikacije tipični su SMS, E-mail i Chat. Kontinuirano se menjaju scenariji učenja i procesi obrazovanja. Značajni delovi sticanja neformalnog znanja realizuje se putem procesa komunikacije, koji su označeni kao forme mikro-komunikacije. Svrsishodno je da se ovde poveže dinamika mobilnog društva i iskoristi u pedagoške svrhe za razvoj i koncepciju procesa učenja, kao što to radi Evropska Akademija za mikroučenje.3 Koraci učenja su kod mikroučenja kratki, iz tog razloga je jedinica/sadržaj učenja mali i pregledan. Epizode, fragmenti i mali elementi su forme izražavanja. Mikroučenje je znači učenje u malim koracima i sa direktnim Feedback-om. Pedagog ima zadatak da razvije didaktični dizajn (okolinu učenja), koja će omogućiti da se sa rastresenim digitalnim fragmentima informacija, inicira samoupravljajući proces učenja. Kao primer predstavićemo neke metode učenja po fragmentima. Na području engleskog govornog područja, rasprostranjena je Storytelling metoda u čijem središtu stoji cilj, da se „znanje“ savlada kroz pričanje i slušanje. Kod Storytelling-a osnovni princip je u težnji, da slušaoce integriše u priču (pripovetka, istorijski događaj). Priča ne treba samo da se „sasluša“ nego treba i da se „doživi“, pa se, na taj način, uspeh učenja može da poveže sa međusobnim pozitivnim emocionalnim osećajem. Ovo služi dalje kao most za izgradnju održivog znanja. Od priče (storys) obično krene jedna velika fascinacija. Priče postoje od nastanka samog čovečanstva - pretpostavke o nastanku sveta, priče pružaju alternative za prevazilaženje svakodnevnih problema, nude preporuke za identifikaciju, ili posreduju, u zabavnoj formi, pouke o životu. Pomoću priča, moguće je bolje upoznati sopstvenu životnu sredinu i proširiti sopstveni horizont. Storytelling se uglavnom primenjuje za pričanje događaja u cilju učenja engleskog jezika. Ovom metodom poboljšava se moć slušanja, razumevanja, socijalnog ponašanja, kao i jezička kompetencija. Prvobitno i stvarno Storyboards je postavljen za vizualizaciju filmskih scenarija, scenarija za planiranje pojedinih filmskih scena, i to u formi skice (pre početka stvarnog snimanja). Jedan Storyboard je, u stvari, sekvencijalna serija slika, koja vizualizuje postavljanje jednog filma ili jednu multimedijalnu produkciju, gde su operativni tokovi slikovito predstavljeni. Storyboard je orijentisan na tok zbivanja, i posreduje prvi utisak za kasnije sprovođenje. Storyboard služi kao pomoć pri razmišljanju i planiranju, ima funkciju crvene niti koja
3 Evropska Akademija za mikroučenje je sebi postavila zadatak da rezultate istraživanja i najbolje primere iz prakse približi široj publici: http://www.eamil.org/mediawiki/index.php/Main_Page
vodi kroz radnju (događaj), a služi, pre svega, za tematsko strukturisanje priloga. Ovo je važna tehnika za vizualizaciju ideja, i otuda, može da se koristi kao sredstvo komunikacije za vizualno posredovanje i podelu misli, da bi projektni ili proizvođački timovi, imali osnovu za rad. Projektni zadaci mogu se konkretizovati i predati na realizaciju svim učesnicima. Deca i omladina odrastaju u sredini koja je pod uticajem kompjuterskih igara, i ovde se ne radi samo o motoričkim spretnostima, nego i o kompleksnoj igri uloga. Njihova uloga-onih koji uče, ne ostaje netaknuta, jer ovaj, u informalnom procesu učenja, kroz igru usvojeni način rada, može da bude primenjen i u cilju učenja. Pomoću slikovnih formi izražavanja i interaktivne igre uloga, mogu se produktivno povezati iskustva digitalnih događaja. Ovo se zove Game Based Learning. Game Based Learning opisuje primenu igre u cilju učenja pomoću digitalnih medija. Uspešno, i putem igre orijentisano učenje, ima sledeće kriterijume: traganje za informacijama prepoznavanje značajnih informacija razvijanje strategije za raspravu razmena divergirajućih argumenata uticaj na procese odlučivanja. Kao primer za Game Based Learning može da bude navedena „ekonomska simulacija“ TopSIM-Basik, u kojoj igrač treba uspešno da vodi jedno preduzeće, iako se, kako od spolja tako i iznutra, simuliraju nepovoljni uticaji. Kod „igre“ Environmental Detektives, istraživački tim, istražuje izvor zdravstvenih opasnosti za jedno naselje. U ovoj igri posreduje se, sa jedne strane, znanje biohemije, a sa druge strane, znanje iz oblasti naučnog poslovanja.
c) Od Mindmap-a do semantičkog menadžmenta informacijama
Mindmap (mape uma) se baziraju na principu vizualizacije misli. Polazeći od slobodnih asocijacija, pojmovi se mogu staviti u međusobnu povezanost. Sa Mindmap-om može da se učini vidljivom individualna povezanost sadržaja misli, pa se tako tako obrazuje idealan ulaz u razradu nove teme. U međuvremenu, sa MindManager-om (Mindjet) dobijamo jedan komercijalni Software za stvaranje Mindmap-a. Na osnovu intuitivno postavljenih korisničkih površina, moguće je jednostavno predstaviti sadržaje i međusobne povezanosti, ideje mogu da se razrade kroz igru, a proces planiranja može biti u svakom segmentu, korak po korak, praćen i ponovljen. MindManager nudi različite funkcije za vizualizaciju sadržaja MindMap-a (optičko učvršćenje), kao što su npr. tekstovi, razgranato formatiranje, ikone, natpisi, grafike. Isto tako je moguće, hiperlinkovima, u ogranke, slobodno priložiti primedbe. Prezentacijski-modus dopušta optimalno prikazivanje mapa. MindManager je jednostavno sredstvo za dokumentaciju i raspravu strateških razmišljanja. To je idealna radna
17
površina za samoorganizaciju, a izuzetno je pogodna za timski rad. Pored toga, moguće je pomoću Brainstorming-Modus-a, brzo davati ideje. MindManager kao vizuelni Whiteboard podstiče brzo, jednostavno, neograničeno obuhvatanje ideja, podataka i informacija. Moguće je odmah prepoznati povezanosti, a ideje mogu fleksibilno da se promene. Multi-Map-e, dozvoljavaju zajedničko prikazivanje različitih Mindmap-a, koje su međusobno povezane hiperlink-om. Informacije mogu da budu usmerene i prezentovane prema ciljnim grupama, a novi inputi, mogu biti, u svako vreme, obrađeni. Dalji razvoj MindMap-koncepta zove se OpenMind. Ovaj Software stoji na raspolaganju sledećoj Software generaciji, za primanje, organizaciju, dalje prosleđivanje i prezentaciju informacija. Kompleksne veze moguće je jednostavno grafički prikazati, da bi se tako poboljšalo razumevanje. Moguće je efikasnije planirati i brže realizovati ideje. Bazirajući se na proverenom, vizuelnom Mapping-Sistem-u, OpenMind podstiče kreativnost, rasvetljava misli, olakšava donošenje odluka i rešavanje problema. Ako na raspolaganju stoji malo vremena, onda može pomoći takozvani WebQuests, da onoga koji uči, premesti u poziciju istraživača. Kod ove metode, podstiče se učenje orijentisano na delanje i autonomno učenje (u kome se zadaci postavljaju korišćenjem različitih izvora, kao što je i internet), drugim rečima, ovde se radi o jednom istraživačkom, otkrivajućem, heurističkom učenju. Aktivna i kostruktivna rasprava sa sadržajem, pomaže oblikovanje metakognitivnih struktura razmišljanja. Za odgovarajuće teme, pedagozi pripremaju različita mesta istraživanja.
d) Od svedoka do pratioca procesa učenja
Doprinos i učinci generacije Web 2.0, ne može se oslikati ocenama. Potrebno je kompleksnije predstavljanje razvoja sposobnosti koje se stiču u toku procesa učenja. Čini se da su za to najprikladniji Portfoliji. Portfoliji su dosada korišćeni za radne mape ili za prikazivanje projektne dokumentacije. Kao elektronski pratilac procesa učenja, mogao bi da posluži za primereno prikazivanje različitih sposobnosti učenika. ePortfolio-i su već isprobani u različitim projektima i primenjivani su u sledećim prilikama: elektronske zbirne mape, koje su strukturisane slično
kao Blog-ovi izbor ličnih dokumenata, koji prezenuju lični status
razvoja, ali i refleksiju procesa učenja refleksija sopstvenog rada jedna zbirka dokumenata znanja „virtualna“ zbirka kao jedna forma radnog doprinosa metoda za samoupravljajuće učenje digitalni alat za učenje. Sa ePortfolio-m učenici mogu naučiti, da naučno reflektuju i prezentuju (kompetencija za refleksiju i prezentaciju). Sposobnost za konstruktivno i produktivno ophođenje sa novim medijima zahteva dodatno školovanje (medijske kompetencija). Mogući su
individualizovani i iznutra diferencirani aranžmani učenja. Kod portfolio metoda, prvo se definiše cilj i utvrdi konteks za digitalni rad sa portfoliom. Posle toga se sakupljaju artefakti sa ciljem učenja, odabiranja i povezivanja, zatim sledi proces refleksije, koji istovremeno upravlja procesom učenja. Nakon toga se ePortfolio artefakti prezentuju i dalje prosleđuju (komuniciraju). Na kraju sledi procenjivanje i evaluacija procesa učenja, da bi se razjasnile oblikovane kompetencije (Hilzensauer/Hornung/Prähauser 2005). ePortfolio može zameniti dosadašnje davanje ocena. Onaj koji uči, samostalno odabere i sastavlja različite radove, koji su u vezi sa ciljem učenja. Sastavljanje i obrađivanje cilja učenja organizuje učenik samostalno. Postignuti produkti (rezultati učenja) i proces izrazrade (postupak učenja/napredovanje) dokumentuju se i služe za prikazivanje razvoja kompetencija. Učenje bazirano na Web-u i aktuelno publikovanje ostvarenog na internetu, omogućavaju prikupljanje, umrežavanje, permanentnu razradu i istovremeno fleksibilno korišćenje različitih metoda prikazivanja.
2. EXTENDED BLANDED LEARNING
E-Learning- kursevi, uglavnom polaze od jedne linearne koncepcije i od jednog postavljenog problema koji služi kao zadatak za rešavanje. Kada se savlada dati materijal, može početi provera nivoa znanja. Interaktivne forme komunikacije integrišu se putem asinhronih (Foren, E-mail) i sinhronih formi komunikacije (Chats, Audiokonferencije i Whiteboard-kommunikacija). E-Learning-modul utemeljen je na filozofiji učenja koja se bazira na bihejviorizmu. Kod ovakvog pristupa, radi se uglavnom o uvežbavanju činjeničnog znanja, kao i kompetencije ponašanja. Umesto savladavanja veština, forsiraju se sposobnosti pamćenja. Oni koji nisu navikli na učenje, retko su zainteresovani učenjem putem čistog E- Learning- kursa, koji u sebi integriše ponude sinhrone komunikacije. E-Learning metoda se bolje prihvata ako se uključi i prezent-faza - tzv. face-to-face-učenje (f2f-L), učenje licem u lice. Sa f2f-L metodom moguće je primerenije reagovati na potrebu za refleksijom, socijalnom povezanošću i komunikativnim iskustvom. Kombinacija između E-Learning-a i f2f-L (učenje licem u lice - Präsenzphasen) zove se Blended Learning. Blended Learning bolje prezentuje kompleksnost procesa učenja nego ponuda „čistog“ E-Learning-a. Koncept Blended Learning-a se, u principu, bazira na ideji koncepta kursa. Najčešće se ne prepoznaje didaktički koncept, koji bi trebao da se primenjuje upravo u fazi učenja licem u lice. Najčešće nema razlike između gradiva/sadržaja učenja, koji se posreduje putem E-Learning (e-L) i gradiva učenja koji se posreduje putem učenja licem u lice (f2f-L). Putem E-learning-a, posreduju se kognitivni elementi znanja, dok kod f2f-L metode, prvenstvo imaju refleksija, kontekstualizacija sadržaja učenja, socijalna dimenzija, posredovanje metoda i učenje-učenja. U praksi se tradicionalni koncept Blended Learning-a pročiruje učenjem koje se bazira na projektima (pro-L) (Bleimann/Röll 2006), i tako postaje primereno zahtevima
18
kompleksnih i divergentnih situacija učenja. Kod extended version Blended Learning-a, zastupljena je integracija kako sa učenjem orijentisanim prema projektu, tako i sa učenjem koje je orijentisano prema cilju (goal-based). Ako analiziramo osnove i uslove E-Learning-a u kontekstu Web 2.0, postaje jasno da se radi o procesu koji je pun pretpostavki i zahteva, koji je moguće realizovati u posebnim oblastima obrazovanja na fakultetima, visokim školama (Kerres/Nattland 2007; Gehrke 2007). Ovde naglašavamo da „E-Learning 2.0“ znači da oni koji uče sami stvaraju okruženje za učenje i radno okruženje, a za ovo nisu neophodne samo oblikovane kompetencije, nego i velika motivacija. Važno je i utvrditi, da li visoko motivisani, aktivni korisnici novih medija čine samo manju, ograničenu grupu, koja preferira određene oblasti „E-Learninga-a“, kao i to, da li će se odnos aktivnih i pasivnih korisnika u budućnosti promeniti u pravcu aktivnog učešća. Tek treba da saznamo i to, kako i u kojoj meri će oni koji uče, promeniti upotrebu datih sadržaja u ličnu konfiguraciju okruženja za učenje. Kod učenja orijentisanog prema cilju (goal-based-orijentisanog učenja) u prvom planu stoji zahtev da se savlada jedan realni zadatak. Ne postoji pedagoški zaštićen prostor. Oslobađaju se kreativni procesi razmišljanja i onaj koji uči, u zavisnosti od svojih preferencija učenja, rešava zadatak u okviru projekta. Savladavanje datih zadataka, unapređuje intrinzičnu motivaciju i pospešuje umreženo razmišljanje. To vodi značajnom rastu kompetentnosti i kreativnog samopouzdanja. Onaj koji uči, aktivno se integriše u jedno simulirano dešavanje. Tako npr. u jednom modelu ovakvog učenja, onaj koji poučava (učitelj) može izabrati onima koji uče (učenicima) sadržaj sa kojim će raditi. Paradigma učenja može da prati predlog određenih ciljeva ili scenarija koji su unapred postavljeni, ali ipak ne toliko strogo, kao kod potpuno kontrolisanih modela, kod kojih je prioritet na sadržaju učenja. Orijentacija prema cilju može jako da varira, tako da oni koji poučavaju, mogu zacrtati različite ciljeve, kako bi pomogli početnicima, koji dolaze sa različitim interesima, ali ipak žele da steknu iste sposobnosti. U praksi se pokazalo da je dobro, kada oni koji uče, sami odlučuju o svojim ciljevima. Učenje orijentisano prema cilju (goal-based) usmereno je ka jednom konkretnom i produktivnom cilju učenja. Postavljeni cilj prati zadatak koji je povezan sa konkretnom situacijom, koja omogućava posredovanje kako implicitnih znanja, tako i konkretnih veština. Oni koji uče, moraju da savladaju zadatak u autentičnom kontekstu, pri čemu je važno, da im tema, odnosno zadatak, bude interesantan. Za rešavanje zadataka, učenicima treba da bude na raspolaganju sav potreban materijal, koji će kod njih buditi interesovanje prama zadatku. Takođe, pri rešavanju zadataka treba ovladati i veštinama neophodnim za dostizanje navedenog cilja. U centru učenja, dakle, stoji cilj (Goal), koji može da se savlada samo onda ako, oni koji uče, ovladaju neophodnim veštinama (Skills). Sa tim sposobnostima, savladaće se i ciljevi koji su u zadatku postavljeni.
Pitanje koje se ovde postavlja je u kojoj meri su nastavnici, vaspitači, roditelji, uopšte pravi eksperti za intenziviranije medijsko obrazovanje dece i mladih. S jedne strane, opšte životno iskustvo, koje poseduju starije generacije, je faktor koji se na pozitivan način može uključiti i u medijsko obrazovanje. S druge strane, oni su odrasli u vremenu u kojem su elektronski mediji imali daleko manju ulogu nego danas i bili prisutni samo u malom delu svakodnevnog života. Zbog toga se često za medije vezuju strahovi koji primarno predstavljaju nerazumevanje, bespomoćnost i odbacivanje strukturnih pomeranja informatičkog društva. Sve to je posledica intenzivnog društvenog razvoja koji životna iskustva i mukom stečene kvalifikacije, preko noći devalvira. Nasuprot tome deca i mladi, kao „early adopters“, često su eksperti koji novim medijima pristupaju sa velikom opuštenošću i kompetencijom, a savremene studije pokazuju da oni mnogo uspešnije barataju elektronskim medijima, nego što to misle odrasli. Stoga je, u okviru ovog razvoja poraslo i pedagoško značenje medijskog obrazovanja i intenziviranje strategije medijskog pedagoškog delovanja: konzumiranje medija se ne može generalno svesti pod pojam pristupa „problematičnim situacijama“, od kojih bi decu i mlade trebalo „zaštititi“, (konačno, i celo društvo je u svom sastavu u jednom ili više pogleda ugroženo). Mediji danas predstavljaju resurs obogaćivanja života i povećanja opštih kompetecijskih dimenzija, i svi koji žele da savladaju suvereno bavljenje medijima, moraju imati iskustvo i sa dobrim i sa lošim medijskim sadržajima. Samo na taj način deca, mladi i odrasli, mogu da izaberu svoje medije i nauče da donose odgovarajuće vrednosne sudove.
3. ZAKLJUČAK – ZADACI MEDIJSKE PEDAGOGIJE
Na osnovu izloženih razmišljanja može se definisati opšti cilj medijsko-pedagoških nastojanja, a to je osposobljavanje ka jednom prikladnom, samostalno određenom, kreativnom i društveno odgovornom delanju u svetu u kom vlada snažan uticaj medija. Ukoliko se ovaj cilj želi dostići i ukoliko se u razmatranje uzme u obzir i aktuelna/sadašnja životna situacija, onda dobijamo i neposredne, važne zadatke značajne za medijsko-pedagoški rad. Prvi zadatak jeste smisleno korišćenje postojeće ponude medija uz odmeravanje alternativa delanja za različite svrhe, npr. informaciju i razonodu, igru i učenje, rešavanje problema i komunikaciju. Pritom velika odgovornost leži kako na roditeljskoj kući tako i na školi, jer roditelji svojim ponašanjem mogu deci i mladima da prenesu dobar primer korišćenja medija. U školi se, s jedne strane, radi o tematizovanju prednosti i problema korišćenja medija za različite svrhe, a s druge strane o jednoj promišljenoj upotrebi medija vezanoj sa procesima učenja. U tom smislu bi tehničke medije u nastavi trebalo koristiti samo na pogodnim mestima, npr. za konfrontaciju sa nekom interesantnom postavkom pitanja ili kao izvor informacija, u jednoj, sveukupno ka delanju orijentisanoj nastavi.
19
Kao drugi zadatak medijske pedagogije treba navesti uređivanje sopstvenih medijskih doprinosa. Ovde deca i mladi otkrivaju mogućnosti i granice tehničkih medija kroz sopstveno delanje. Oni, međutim, pre svega treba da budu osposobljeni za to, da pomoću tehničkih medija prikladno oblikuju sopstvene izjave. Da bi mogli prikladno, samostalno, kreativno i društveno odgovorno da koriste i oblikuju medije, deci i mladima su potrebni znanje, sposobnosti i moć rasuđivanja u najmanje tri sadržajne oblasti, i to u oblasti „jezika medija“, u oblasti uticaja medija, kao i u oblasti medijske produkcije i širenja medija. U tom smislu se kod trećeg zadatka radi najpre o razumevanju i vrednovanju oblikovanja medija – kao preduslovu za prikladno poimanje i procenu poruka koje mediji šalju. Pritom je, između ostalog, važno da mogu da procene različite mogućnosti oblikovanja medija u pogledu njihovih prednosti i granica. U ovom kontekstu se radi i o tome da se prozru određene namere oblikovanja, npr. informacija koja treba da manipuliše. Sledeći – četvrti – zadatak sastoji se u tome, da se deci i mladima otvore mogućnosti za prikladno obrađivanje emocionalnog dejstva medija i medijski posredovane predstave i orijentacije ponašanja. Važnost ovog zadatka ogleda se, ne na poslednjem mestu, u tome što su mediji u stanju da stvore problematične emocije, npr. strah ili agresiju, kao i predstave o stvarnosti koje mogu biti pogrešne. Konačno – kao peti zadatak – značajno je prozrevanje i prosuđivanje uslova medijske produkcije i širenja medija. Ovde se radi o sprovođenju analiza proizvoda (npr. analiza televizijskih emisija i kompjuterskih igrica), analiza recepcije (npr. analiza potreba), analiza komunikatora (npr. analize institucionalne uslovljenosti radija), kao i analiza društva (npr. analiza o društvenoj uslovljenosti medijske produkcije i recepcije medija). Pravni i ekonomski, lični i institucionalni, politički i drugi društveni uslovi medijske produkcije i širenja medija treba da budu tako postavljeni, da se mogu prozreti i kritikovati, kao i da postanu vidljive mogućnosti jednog demokratski orijentisanog uticanja. U ovom kontekstu treba takođe spomenuti kritičku analizu razvojnih tendencija, npr. rastućeg umrežavanja u oblasti elektronskih medija. Pored ovih pet neposredno sa tehničkim medijima vezanih zadataka, treba istaći i jedan – koji bi se pre mogao nazvati sveobuhvatnim zadatkom: Kod svih medijsko-pedagoških aktivnosti se istovremeno radi o zahtevu za intelektualnim, socijalnim i moralnim razvojem u ophođenju s medijima. Polazna tačka za ovaj zahtev leži u pretpostavci da se korišćenje tehničkih medija može tumačiti kao delanje uslovljeno potrebama i situacijom, a u zavisnosti od stepena intelektualnog, socijalnog i moralnog razvoja. Što su više razvijeni intelektualni i socijalni odnosno moralni nivoi prosuđivanja, to je veća verovatnoća za promišljeno korišćenje medija uz izbegavanje opasnosti koje mediji nose. Istovremeno sa intelektualnim, socijalnim i moralnim nivoom prosuđivanja raste sposobnost, da se
sudeluje, učestvuje u oblikovanju sopstvenog životnog prostora – uključujući i medije – u cilju njegovog poboljšanja. Opisani zadaci medijske pedagogije mogu u nastavnim ili obrazovno-vaspitnim situacijama da se uzimaju u obzir kako pojedinačno odnosno shodno težištu tako i jedni povezani s drugim. Nastava orijentisana na projekte posebno nudi mogućnosti povezivanja različitih zadataka. Ukoliko razmišljanja o zadacima medijske pedagogije, povežemo sa medijsko-pedagoškim istraživanjima, tada se nudi sledeći savet, preporuka: Korišćenje medija od strane dece i mladih bi najpre trebalo da se tumači kao radnja/delatnost koja je uslovljena potrebama i situacijom. Na toj osnovi je veoma važno da se koncepti za medijsko-pedagoško delanje – uz određeni intelektualni, socijalni i moralni razvoj – skiciraju praćeno teorijom i evaluiraju na empirijskoj bazi.
LITERATURA:
[1] Bleimann, U., Röll, F. (2006) Extended Blended Learning – Innovative Lernszenarien für kompetenzbasierte Lernen. In: Querschnitt 1, pp. 138-148.
[2] Gehrke, G. (2007) Web 2.0 – Schlagwort oder Megatrend? Fakten, Analysen, Prognosen. München.
[3] Hilzensauer, W. Hornung-Prӓhauser, V. (2005) e-Portfolio – Methode und werkzeug für kompetenzbasiertes Lernen. SRFG - Broschüre (Salzburg Research Forschungs gesellschaft)
[4] Hug, T. (2007) Didactics of Microlearning. Concepts, Discourses and Examples. München: Theo Waxmann.
[5] Kerres, M., Nattland, A. (2007) Implikationen von Web 2.0 für das E-Learning. In: Gernot, G. (Hrsg.) Web 2.0 – Schlagwort oder Megatrend? Fakten, Analysen, Prognosen. München: kopaed, pp. 37-53.
[6] Mandl, H., Gruber, H., Renkl, A. (1997) Situiertes Lernen in multimedialen Lernumgebungen U: Issing, J. L. Klimsa, P. (Hrsg.) Information und Lernen mit Multimedia. Weinheim 1995. Psychologie-Verlag-Union, pp. 167-178.
[7] Röll, F.J. (2008) Konzepte in der Jugendarbeit – Selbstgesteuertes Lernen mit Wiki. In: Jürgen Ertelt., Franz Josef Röll (Hrsg) Web.2.0 – Jugend online als pädagogische Herausforderung.
[8] Siebert, H. (2005a) Die Wirklichkeit als konstruktion. Einführun in konstruktivistisches Denken. Frankfurt a/M (Verlag für akademische Schriften).
[9] Siebert, H. (2005b) Pӓdagogischer Konstruktivismus. Lernzentrierte Pӓdagogik in Schule une Erwachsenenbildung. Weinheim und Basel, BELTZ, Verlag.
20
OBRAZOVANJE TOKOM ŽIVOTA
EDUCATION THROUGH LIFE
NOVICA CONIĆ Vojna akademija, Centar za istraživanje u oblasti logistike odbrane, Beograd
BILJANA IVANOVA Univerzitet odbrane, Vojna akademija, Beograd
Rezime: U toku svog obrazovanja polaznici raznih nivoa i oblika školovanja i usavršavanja dobijaju određena znanja i stiču određene sposobnosti iz različitih oblasti. Ta dobijena znanja i sposobnosti u svom životu primenjuju na jednom ili više različitih poslova, što je i najčešće. Od kvaliteta datih, ali i usvojenih znanja i sposobnosti, zavisi, između ostalog i način razmišljanja i donošenja odluka, a samim tim i kvalitet izvršavanja postavljenih radnih zadataka. Sadržaj, obim i periodika obrazovanja zavisi od vrste posla koji će polaznik obavljati. Dobrim izborom sadržaja, obima i periodike davanja znanja i sposobnosti u velikoj meri se može smanjiti trošak i uštedeti vreme za obrazovanje, ali i poboljšati kvalitet njihovog usvajanja i dobiti bolje rezultate rada.
Ključne reči: Obrazovanje, nivoi obrazovanja, periodika obrazovanja, program obrazovanja.
Abstract: During the education, students of all levels and kinds of schooling and perfecting, obtain certain knowledge and recieve abilities from various areas. Those abilities and knowledge are used on one or more jobs, which is most common. The quality of education has, amongst other things, an effect on the state of mind and decision making in these jobs. The content, duration and amount of education, depends on the job the person will be doing. If the content of the education is picked good, the duration of the studies accomodated, it could greatly reduce the cost and save time for education. It would also increase the quality of their apprehension and with that they would perfor better at their work positions.
Keywords: Education, levels of education, duration of schooling, education program. 1. UVOD
Čovek, da bi mogao da funkcioniše, mora da ima određena znanja. Znanja za život i za rad. U sadašnje vreme, obrazovanje je jedan od osnovnih činilaca koja utiče na kvalitet rada. Vrlo često se desi da izvršilac posla nema dovoljno potrebnog znanja i sposobnosti za posao koji obavlja, ali ima i slučajeva da ima i previše znanja i sposobnosti. Naći pravu meru potrebnog znanja je vrlo korisno ali i teško. Takođe, potrebno je znati koja, koliko, kada, gde i kako dati potrebna znanja i sposobnosti tom izvršiocu posla. Dodatni problem predstavlja i činjenica da veliki broj ljudi u svom radnom veku promeni nekoliko vrsti poslova što uslovljava potrebu za novim znanjima, te potpunu promenu pravca obrazovanja radi dobijanja potrebnih znanja za obavljanje tih poslova. U celoj toj situaciji treba definisati i koja su to opšta, univerzalna, znanja koja su suštinski potrebna svim, ili bar većini poslova, a koja su specifična za pojedine poslove i na osnovu toga i planirati nivoe i sadržaje obrazovanje. Kroz ovaj rad će se obrađivati mogućnost raspodele koja, koliko, kada, gde i kako se mogu davati znanja tokom života. Ta problematika će se obrađivati sa visokim stepenom uopštavanja, osloncem na iskustva autora, istraživanja u kojima su autori učestvovali i osloncem na
dostupne izvore znanja. Navedeni pristup omogućava veću generalnost izrečenih stavova a sa druge strane može dobiti i na snazi (dubini i preciznosti) ukoliko se kvalitetno operacionalizuje na svaki konkretan slučaj.
2. SADRŽAJ I OBIM POTREBNOG OBRAZOVANJA NA POJEDINIM NIVOIMA ŠKOLOVANJA
Koje i koliko znanja kad i kako treba dati zavisi prvenstveno od nivoa i vrste školovanja i zahteva radnog mesta. Bez obzira na vrstu posla kojom će se baviti u životu, svi treba da dobiju određeno znanje i za život, za rad ali i za pripremu za dalje školovanje. Ne može se svo potrebno znanje za bilo koju namenu dati odjednom. Takođe, ni potrebe za određenom znanjem nisu iste u određenim situacijama. Najćešće se ukupno obrazovanje deli na tri osnovna nivoa i na određeni broj dodatnih usavršavanja koja prate te nivoe i koji predstavljaju nadogradnju znanja ili zadovoljenje specifičnih zahteva posla. Svaki od ovih osnovnih nivoa, osim definisanih potrebnih znanja za pripremu za posao ili dalje usavršavanje, treba da da i neka opšta znanja koja doprinose kvalitetnijem životu pojedinca a sa tim i drštva u celini. 2.1. Prvi nivo obrazovanja Potrebna znanja za život, za normalno funkcionisanje u okruženju, predstavljaju neka opšta znanja do kojih je
21
ljudski rod došao tokom svog razvoja. Zato i postoje određene škole koje su obavezne za sve, koje daju osnovno obrazovanje, i to je prvi nivo obrazovanja. Sadržaj i količina znanja koje se daje nije precizno određena. Organizacija osnovnog obrazovanja u svim državama sveta nije na isti način regulisana, već se razlikuju po obimu i sadržaju. Ima dosta razlike u izabranim oblastima, sadržaju predmeta, a i načinu realizacije. Takođe, razlika ima i u samom početku (sa koliko godina se počinje) a i u dužini trajanja tog obrazovanja. To osnovno, obavezno obrazovanje treba da obezbedi osnovna znanja za život ali i nastavak školovanja. Sadržaj znanja treba da bude takav da omogućava nastavak školovanja u bilo kojoj vrsti škole. Sa razvojem nauke, kvantitet ljudskog znanja se velikom brzinom uvećava, a sa tim i potreba da se sve više poveća obim tog osnovnog znanje koje treba dati. Takođe se povećava broj pravaca u kojim se može nastaviti školovanje nakon osnovnog obrazovanja. U neko definisano, ograničeno, vreme za osnovno obrazovanje nemoguće je stalno ubacivati nove sadržaje a da ostane isti kvalitet realizacije nastave i usvajanja datih sadržaja od strane učenika. Produžavanje trajanja osnovnog obrazovanja je jedan od načina na koji se problem može rešiti. Dodatno vreme bi omogućilo kvalitetnije usvajanje znanja ali bi sa druge strane povećalo materijalne izdatke za školovanje i podizalo starostnu granicu završetka školovanja. S druge strane, redukovanje datog znanja bi se odrazilo na ukupan kvalitet potrebnog obrazovanja. Za iznalaženje optimalnog rešenja treba da se sagledaju potrebe društva i mogućnosti obrazovnih institucija i na osnovu toga definisati dužinu, sadržaje i, možda, deljenje osnovnog obrazovanje na više celina koji bi već počeli sa usmeravanjem za dalje školovanje. 2.2. Drugi nivo obrazovanja Sledeći nivo obrazovanja, nakon osnovnog, obično se razlikuje se i po organizaciji i po dužini trajanja od osnovnog, od zemlje do zemlje. Već tu se dolazi do dileme kakvo dalje obrazovanje treba da bude i koje i koliko znaja dati? Tu postoji više vrsti obrazovanja i zato postoji i više vrsti škola. Postoje škole koje treba da daju dosta kvalitetno, široko, opšte obrazovanje koje je u suštini pripremno obrazovanje za dalje školovanje. Druga vrsta škola daje usmereno obrazovanje iz neke od oblasti i tada to predstavlja obrazovanje za zapošljavanje. Postoje i škole, ali najčešće to rade specijalizovanje ustanove ili čak pojedina preduzeća, kada se daje obrazovanje za konkretno radno mesto. U zavisnosti o kom obrazovanju je reč, sadržaj i obim datog znanja se menja. Pripremno obrazovanje podrazumeva da se sadržaj i obim potrebnog znanja usaglase sa sledećim nivoom i vrstom obrazovanja. Obično je sadržaj tog obrazovanja takav da uz određena usmeravanja u neke uže oblasti, ipak daje širu lepezu znanja da bi se omogućio veći izbor škola za nastavak obrazovanja. Dužina obrazovanja i sadržaj datog znanja tog pripremnog obrazovanja mora da bude usaglašena sa sledećim nivoom kako bi se izbeglo dupliranje datog znanja. Takođe, treba sagledati koji je to obim mogućeg zajedničkog obrazovanja za više profila i
to uklopiti u pripremno obrazovanje jer se time postiže veći stepen racionalizacije školovanja a i omogućava se učenicima da kasnije izvrše izbor sledećeg nivoa. Druga vrsta obrazovanja podrazumeva da se radi o završnom, bar u tom trenutku, obrazovanju i pripremi za zapošljavanje ili za konkretno radno mesto. Obrazovanje za zapošljavanje predstavlja takvo obrazovanje gde se učenik ne školuje za konkretno radno mesto već za srodne grupe poslova. Ti poslovi ne zahtevaju visok stepen specijalizacije već dosta uopštena znanja iz određene oblasti. Znanje koje dobije treba da im omogući da uspešno obavljaju početne poslove i nesmetanu promenu radnog mesta u okviru grupe poslova. Takvo obrazovanje je ekonomičnije jer se može primeniti na veće grupe polaznika. Obrazovanje za konkretno radno mesto može da se realizuje u dva slučaja. U prvom slučaju se radi o stručno-specijalizovanim radnim mestima gde je neophodno da učenik dobije takvo znanje koje će mu omogućiti da odmah obavlja posao za koji se obrazuje. Tu se radi o usko-stručnim znanjima koja su potrebna za specifična radna mesta i za koje je potrebno imati i stručan nastavnički kadar. Takvo obrazovanje je skuplje jer se realizuje sa malim grupama ili čak pojedincima. Retko se obavlja u obrazovnim institucijama već su to obično organizovani kursevi od strane nekih agencija ili se realizuju u samim institucijama gde je zaposleni radi. U drugom slučaju se radi o poslovima koji ne zahtevaju šire obrazovanje već takav obim potrebnog znanja i sposobnosti koji je dovoljan za proste, obično manipulativne poslove, tada se za kratko vreme mogu osposobiti izvršioci tih poslova. Sadržaj i obim tog obrazovanja je direktno uslovljen konkretnim radnim mestom i izvršilac posla se osposobljava samo za to mesto. Sadržaj obrazovanja za to mesto je direktno povezan sa složenosti okruženja gde se radi i definisanih zahteva za angažovanjem radnika. Radniku treba omogućiti da dobije potrebno znanje koje će mu omogućiti da na bezbedan način može da ispunjava postavljene zahteve. Ne sme da se desi da ne dobije dovoljna znanja i sposobnosti jer bi time mogao da ugrozi svoju bezbednost (a i bezbednost okoline) a i ne bi mogao kvalitetno da izvršava postavljene zadatke. Sa druge strane, previše obrazovanja nije ekonomično ni za radnika a ni za sistem zbog nepotrebnog ulaganja i vremena i resursa. Ta dobijena znanja mogu da se primene samo na tom mestu a uz malu doobuku i na drugim, sličnim radnim mestima. Dužina te vrste obrazovanja može da varira od nekoliko dana, nedelja pa do nekoliko meseci. 2.3. Treći nivo obrazovanja Sledeći nivo se uslovno može nazvati trećim jer ima puno specifičnosti. On generalno predstavlja i poslednji nivo obrazovanja. Obično daje završna znanja za rad koja u određenom slučaju u određenom delu predstavljaju i
22
pripremu za nastavak obrazovanja. Veliki je raspon od pojedinih oblasti do oblasti koje treba da pokrije ovaj nivo obrazovanja. Vrlo je mali deo koji je zajednički za sve te oblasti. Taj deo pokriva oblasti prvenstveno vezane za opšteobrazovne predmete koji prate taj nivo obrazovanja ali i poznavanje stranih jezika. Taj ošteobrazovni deo treba da pruži takav kvalitet i obim znanja koji predstavlja osnovu ne samo za sagledavanje i izučavanje ostalih sadržaja na ovom nivou, već i dobru osnovu, sa ostalim dobijenim znanjem na ovom nivou, za život i rad i prilagođavanje u raznim situacijama. Znanja koja će uticati na kvalitativni pomak u razmišljanju. Pojedine oblasti mogu da imaju i neke druge zajedničke predmete koji su temelj za dalji rad. Međutim, većina predmetnih oblasti je specifična za svaku obrazovnu instituciju. U njima se studenti obrazuju za poznavanje određene oblasti kao uslov za zapošljavanje, u najvećem broju slučajeva, za srodne (opšte) poslove iz te oblasti a ne za konkretna radna mesta, što je vrlo retko. Razlog tome je što postoji veliki broj različitih radnih mesta u tim oblastima. Nemoguće je ovim načinom obrazovanja dati takvo znanje koje će po kvantitetu i kvalitetu zadovoljiti konkretno radno mesto. Ovaj nivo obrazovanja prvenstveno utiče na poboljšanje načina razmišljanja i povezivanja dobijenih znanja što treba da omogući relativno brzo (u zavisnosti od oblasti za koju se školuje i konkretnog radnog mesta) usvajenje dodatnog znanja za konkretno radno mesto. Ovaj nivo obrazovanja je moguće stepenovati (podeliti na nekoliko nivoa) što se može iskoristiti za definisanje potrebnih sadržaja a i definisanje potrebnog obima koji će se dati studentu. To može da se uradi zajedničkom procenom državnih institucija nadležnih za obrazovanje, obrazovnih institucija i poslodavaca. Na taj način je moguće da se definiše i način realizacije ovog nivoa. Time je omogućeno da se izvrši optimizacija a time i racionalizacija obrazovanja i to u korist studenata a i u korist obrazovnih institucija. Može da se pronađe optimalni sadržaj i optimalno vreme trajanja pojedinih nivoa za pripremu studenata za zapošljavanje. Svaka naredna potreba za dodatnim znanjem se može zadovoljiti narednim nivoom obrazovanja. Osim navedenog, ovaj nivo obrazovanja, sa svojim osnovnim oblikom, predstavlja i pripremu za nastavak daljeg školovanja i usavršavanja. U velikom broju slučajeva se on realizuje uz obavljanje posla (nekad je to i nužan uslov) i omogućava da se zaposleni dodatno, uskostručno, usavrši iz određene oblasti. Generalno postoje dva pravca kojim može da ide dalje obrazovanje na ovom nivou. Ka uskostručnim oblastima koja su tražena u primenjenim poslovima ili ka saznavanju naučnih istina iz date oblasti koje se koristi za razvoj i unapređenje te oblasti i najčešće se primenjuje u naučnim i obrazovnim institucijama. 2.4. Obrazovanje za specifična znanja Posebnu grupu predstavlja obrazovanje za zadovoljenje opštih, specifičnih zahteva, koji ne zavise od konkretne oblasti, na primer bezbednost na radu, pružanje prve pomoći i slično. Ta vrsta obrazovanja nije povezana sa
nivoima obrazovanja već sa specifičnostima radnog mesta. Tu se daju konkretna, praktična znanja koja se prvenstven primenjuju u tom okruženju (bezbednost na radu) a deo znanja može da bude univerzalan i primenljiv u raznim situacijama (prva pomoć) ali se u trenutku realizacije obrazovanja odnosi na konkretno radno mesto. U najvećem broju slučajeva, obrazovanja ovog tipa nisu duga i realizuju se u pripremnom periodu za realizaciju posla a mogu da se realizuju i periodično, sa zaposlenima, radi održavanja potrebnog stepena osposobljenosti. Još jedna vrsta obrazovanja može da se svrsta ovde. To je obrazovanje koje nije produkt potrebe radnog mesta već želja za daljim ličnim usavršavanjem. To je obrazovanje zbog želje za promenom radnog mesta ili vrste posla ili napredovanja. Obično je motivisano potrebom da se promeni posao i da se sa sticanjem novih znanja i sposobnosti poveća konkurentnost u traženju posla. Ovo obrazovanje nije vezano za određeni nivo jer se na svakom od njih može primeniti. U ovoj situaciji treba da se proceni koji je put sticanja novih znanja i da li su za neke vrste obrazovanja potrebna određena prethodna znanja. U velikom broju slučajeva se radi o nastavljanju školovanja u istom pravcu koji je i do tog trenutka bio ali postoje situacije kada se u mnogome dotadašnji i željeni pravac razlikuju. U toj situaciji, sposobnost za nastavak školovanja može da se proveri prostim testiranjem i saznanjem da li kandidat poseduje dovoljno znanja za nastavak školovanja. Drugi način je da se sagledaju programi prethodnog obrazovanja i da se proveravanje izvrši samo iz oblasti koja nisu pokrivene datim programom.
3. VREDNOVANJE REZULTATA OBRAZOVANJA
Jedna od neizbežnih aktivnosti vezana za obrazovanje je i vrednovanje rezultata tog obrazovanja. Vrednovanje postignutih rezultata učenika što je i osnovni zadatak, ali i vrednovanje programa po kojem se radi i vrednovanje rada nastavnika. Vrednovanjem treba da se dobije pokazatelj kvaliteta procesa obrazovanja koji treba da da smernice za dalji rad. Ti pokazatelji su u nekim slučajevima trenutni, kada se vrednovanje realizuje za vreme obrazovanje, a nekad mora da prođe određeno vreme da bi se do njih došlo, kada se vrednovanje realizuje u situaciji kad usvojeno znanje treba da se primeni. 3.1. Vrednovanje postignutih rezultata rada učenika Kada se vrednovanje postignutih rezultata obrazovanja realizuje u samom procesu obrazovanja rezultate možemo odmah da dobijemo. Ti rezultati pokazuju stepen usvojenog znanja od strane učenika u tom trenutku. Vrednovanje za vreme obrazovanja se obično realizuje proverom obima i kvaliteta usvojenih znanja. Parametri koji treba da se vrednuju su: Pamćenje informacija; Reprodukovanje naučenog gradiva;
23
Razumevanje zakona i principa; Umeće primene znanja; i Kritičko i stvaralačko mišljenje. Način vrednovanja treba da prati i novoe obrazovanja. Na nižim nivoima vrednovanje treba da se realizuje proverom proste reprodukcije usvojenih znanja od strane učenika. Kako nivoi obrazovanja rastu, ali i u okviru samih nivoa, vrednovanje proste reprodukcije treba smanjivati u korist vrednovanja razumevanja i primene znanja, proverom načina razmišljanja i zaključivanja. Samo vrednovanje rezultata obrazovanja daje dve vrste pokazatelja. Prvi pokazatelj je koliko je učenik usvojio znanja u odnosu na zahtevani (postavljeni) nivo koji ne treba da zavisi od kvaliteta učenika od generacije do generacije. Drugi pokazatelj omogućava rangiranje učenika u tom trenutku. Načini provere znanja su brojni. Mogu biti u obliku testa, raznih pisanih oblika (eseji, seminari, pisani odgovori na ispitima,...), usmeni ili provera praktičnog znanja ili veštine što umnogome zavisi od predmeta čiji se sadržaji vrednuju i nivoa obrazovanja. Svaki od navedenih načina ima svojih prednosti i mana. Obično se to ogleda u nemogućnosti učenika da iskaže sve što zna u tom trenutku zbog toga što mu neki način realizacije provere znanja ne odgovara jer mu neki oblici komunikacije više ili manje odgovaraju. Kod nastavnika se to ogleda u nemogućnosti da u potpunosti sagleda trenutni stepen usvojenih znanja zbog nedostatka vremena za proveru (kod usmene provere i većeg broja đaka) ili ograničenog broja pitanja koje može da postavi đaku (kod pisanih provera). U tim situacijama oblik provere putem testa je najprihvatljivije rešenje jer objedinjava dobre strane ostalih načina i predstavlja najobjektivniji i najekonomičniji oblik provere. Testovi treba da omoguće sagledavanje znanja i da kombinuju pitanja iz reprodukcije i primene znanja. Faktor sreće, koji je u ranijim periodima kod testova bio izražen, treba maksimalno eliminisati. To se može postići sa načinom bodovanja koji ima pozitivne poene za tačan odgovor i negativne poene za netačan odgovor (za odgovor „ne znam“ dobija se nula poena). Vrednovanjem se dobija pokazatelj koliko je znanja učenik usvojio u datom trenutku. Da bi taj pokazatelj imao upotrebnu vrednost, pre samog početka obrazovanja treba da se definiše koji je cilj konkretnog obrazovanja i da se u određenom trenutku obrazovanja zna koji rezultati se mogu očekivati. U tom slučaju se pokazatelj vrednovanja može iskoristiti, ako je potrebno, za određene korekcije u obrazovnom radu. Osim ovoga, vrednovanjem može da se izvrši i poređenje, rangiranje, đaka. Upotrebom nekog od mogućih načina vrednovanja, dobiju se ocene koje se koriste za rangiranje. U nekim predmetima, zbog određenih specifičnosti a i primenom određenih instrumenata za vrednovanje kao što je rešavanje zadatka u matematici, potpuno je izbegnut subjektivizam ocenjivača dok je u nekim to vrlo teško jer nema određenog instrumenta koji bi isključio subjektivizam, kao što je to ocena literalnog sastava ili neko umetničkog rada. Očigledno je da ocenjivač u
procesu vrednovanja maksimalno mora da isključi subjektivizam, da se poštuju principi i kriterijumi. Cilj treba da bude da, ne samo u istom odeljenju već celom razredu, u svim školama istog tipa, u svakom mestu, u svako doba, iza iste ocene treba da stoji isto pokazano znanje. Zanimljivo je i poređenje đaka različitih generacija kada nema direktnog poređenja. U praksi postoje primeri da se vrednovanje đaka ne radi nezavisno od godine do godine ali ima i primera da se uvažava faktor „potrebnog znanja“ na osnovu kojeg se učenici vrednuju bez obzira na prošle generacije. I u ovom slučaju pojedine oblasti, kako je već rečeno, omogućavaju lakše poređenje. Vrednovanje postignutih rezultata rada učenika nakon završetka njegovog obrazovanja, za vreme primene tog znanja, za vreme rada, je teško. Tad treba da se vrednuje primenjeno znanje koje je on stekao. Zbog složenosti svih uticajnih faktora to je vrlo komplikovano. Nešto više o ovom vrednovanju kasnije će biti više rečeno. 3.2. Vrednovanje programa obrazovanje Vrednovanje kvaliteta sadržaja programa po kojem se radi, zahteva duži vremenski period jer ne može da se izvrši za vreme trajanja obrazovanja, obrazovnog ciklusa, već treba da prođe određeno vreme, da se sagledaju postignuti rezultati rada na određenim poslovima. Tu se program obrazovanja suštinski vrednuje preko kvaliteta rada. Koliko i kako izvršilac posla može svoja znanja da primeni. Problem kod vrednovanja programa obrazovaja je u tome što teško može da se sagleda koliki je uticaj, udeo datog obrazovanja i kvalitet tog programa na kvalitet konkretnog rada ako postoji više ulaznih nivoa i više vrsti obrazovanja kad izvršilaca. Za vrednovanje programa obrazovanja potrebni su i određeni instrumenti. Mogu da se koriste ankete i to anketiranjem izvršilaca kako bi se saznalo kako su oni zadovoljni dobijenim znanjem. Takođe, mogu se anketirati i poslodavci kako bi se saznalo i njihovo mišljenje o ispunjavanju radnih zadataka zaposlenih. Ako se radi o instituciji koja je direktno povezana sa procesom obrazovanja, tada je vrednovanje programa dosta olakšano jer se lakše mogu dobiti pokazatelji kvaliteta obrazovanja zbog olakšane komunikacije između rukovodilaca dotičnog posla i obrazovne institucije. Tada češće mogu da se vrše provere kvaliteta rada i da se povratne informacije šalju u obrazovnu instituciju. Ta situacija je obično u velikim poslovnim sistemima ili u državnim institucijama koje imaju sopstvene obrazovne institucije (vojska, policija,...). Ta situacija se i koristi za lakše definisanje potrebnih znanja za određenu vrstu posla i direktno se utiče na sadržaj programa obrazovanja. 3.3. Vrednovanje rada nastavnika Vrednovanje rada nastavnika obično se realizuje za vreme procesa obrazovanja ali se posredno obavlja i
24
sagledavanjem ukupnog kvaliteta obrazovanja nakon njegovog završetka i početkom rada učenika. U prvom slučaju je to vrlo jednostavno. Pokazatelji o radu nastavnika mogu da se dobiju anketiranjem đaka i tad se na osnovu toga mogu izvući zaključci o radu nastavnika. Takođe, kontrolama realizacije nastave od strane kompetentnih kontrola mogu da se dobiju pokazatelji o radu nastavnika. Objedinjavanjem ovih rezultata uz korišćenje naučnih metoda, vrlo precizno može se izvršiti vrednovanje nastavnika. Nakon završetka obrazovno ciklusa mogu da se, praćenjem angažovanja bivšeg učenika, dobiju pokazatelji o uspešnosti rada nastavnika. Tu je vrlo teško, ali i moguće, da se dobiju i pravi pokazatelji zato što u dobijanju kvaliteta rada učestvuje veliki broj faktora među kojima je i uticaj nastavnika. Jedan od načina je anketiranje zaposlenog i poslodavca. Na osnovu tih rezultata moguće je dobiti pokazatelj koliko je dotično obrazovanje doprinelo (u većoj ili manjoj meri) uspešnom savlađivanju radnih obaveza. Ovim vrednovanjem se, u suštini, zajednički vrednuje i program obrazovanja, i angažovanje učenika i nastavnika. Osim ovih načina za vrednovanje rada nastavnika, može da se uzme u obzir i izvršavanje drugih, definisanih, obaveza nastavnika. U zavisnosti od nivoa na kome je angažovan, nastavnik ima određene obaveze koje mora da ispuni kako bi mogao da bude nastavnik (za dobijanje i zadržavanje zvanja nastavnika u duhu definisanih kriterijuma). To mogu da budu angažovanja na izradi literature, objavljivanje radova na skupovima i simpozijumima, polaganje ispita za licencu i slično.
4. USAVRŠAVANJE TOKOM ŽIVOTA
U toku svog života zaposleni retko ostanu na istom radnom mestu tokom celog radnog veka. Iz raznih razloga, pre ili kasnije, obično dolazi do promene radnog mesta zbog napredovanja u karijeri gde se obično ostaje u istoj oblasti, i to predstavlja dokvalifikaciju, ali i do potpune promene oblasti obrazovanja, što je prekvalifikacija. Treba uspostaviti takav sistem da svaku promenu radnog mesta, ili dolazak na novo, prati i određeno davanje novih znanja, ili provera postojećih, bez obzira na vrstu i složenost posla. Čak i da ne promene radno mesto, tehnološki razvoj ili promena u organizacionom smislu zahtevaju određena nova znanja za uspešnu realizaciju poslova. U svakom slučaju, pred zaposlenog, bez obzira na nivo obrazovanja koji poseduje, se u određenim trenucima pojavljuje zahtev za novim znanjima. Da bi dobio nova znanja, zaposleni mora da ode na razne oblike usavršavanja. Organizacija tih usavršavanja može da bude u okviru institucije gde je zaposlen ali i izvan institucije. Ta usavršavanja mogu da traju od nekoliko dana ali i do više godina. Ona mogu da se realizuju uz rad ali i odlaskom na razne oblike usavršavanja gde se zaposleni na određeno vreme udaljava od posla.
Usavršavanje zbog potreba radnog mesta, ali i kad se radi o prekvalifikaciji za novo radno mesto, ako se radi o tehnološkim zahtevima, je najlakše realizovati. Tu se tačno zna šta je potrebno za prekvalifikaciju, koja znanja i u kom obimu. Obično se tu radi o tehničkim zahtevim za rukovanje novim sredstvima. Obuka za uspešno rukovanje novim sredsvima za rad se najčešće realizuje na tim sredstvima, ili u unstituciji gde se i radi ili kod proizvođača sredstava. Dužina trajanja zavisi od složenosti sredstava i može trajati od nekoliko dana ali i do nekoliko meseci. Kada se radi o usavršavanju u cilju promena u organizaciji, promeni radnog mesta koja ne zahteva nova tehnološka znanja, ono se najčešće realizuje kod natale promene, u instituciji u kojoj zaposleni radi i u njihovoj organizaciji. Kada se radi o usavršavanju radi napredovanja u struci ona mogu da budu u organizaciji institucije uz obavezu zaposlenih da novodobijena znanja tu i primenjuje. Usavršavanje se realizuje za konkretno radno mesto. Njihova realizacija može da bude u samoj instituciji ako postoje uslovi ali i izvan nje. Mogu biti i tehnološka i organizaciona. I sam zaposleni može sam da se usavršava radi povećanja svoje konkurentnosti bez podrške institucije. Tada je usavršavanje najčešće, skoro uvek, izvan institucije. Vrsta i sadržaj usavršavanja su lični izbor i ne mora da prati dotadašnje obrazovanje već zavisi od ličnih afiniteta i mogućnosti. Lično usavršavanje daje zaposlenom slobodu biranja mesta zaposlenja. Usavršavanje radi promene radnog mesta uz promenu i oblasti rada, realizuje se kada zaposleni ostane bez posla ili zbog njegove želje da promeni posao iz raznih razloga. Ta usavršavanja su izvan dotadašnje institucije. Mogu da se organizuju u sastavu programa za prekvalifikaciju nezaposlenih za one koji su ostali bez posla, ili za one koji žele dodatna znanja zbog povećanja njihove konkurentnosti. Dijapazon ove vrsta usavršavanje može da bude od oganizacije kratkih kurseva gde se daju znanja za proste poslove pa čak do završetka određenih škola ili najviših oblika usavršavanja. 5. ZAKLJUČAK Obrazovanje, kao jedan od najbitnijih stubova društva je živ proces. Od njegovog kvaliteta umnogome zavisi i stanje društva i nacije. Vrlo je bitno da se prate trendovi u razvoju ljudskog društva i specifične potrebe za pojedinim profilom radnika, i u duhu toga i razvijati i dorađivati potrebne obrazovne programe kako bi se došlo do uravnoteženja između zaheva za obrazovanjem i ponudom obrazovnih institucija. Proces obrazovanja mora da zadovolji zaheve koji se postave od strane institucija sistema i poslodavaca u najširem smislu. Iz tog razloga, država mora da uloži, ili da omogući da neko drugi to uradi u određenoj meri, određene resurse kako bi sistem obrazovanja mogao da ispuni zahteve koji se pred njega postave. Mora da se zauzme i promoviše stav da ulaganje u obrazovanje nije trošak već investicija i da nema daljeg razvoja društva u celini bez ulaganja u naučno-obrazovni
25
rad. Sa druge strane taj sistem mora da bude i ekonomski održiv. Ne sme da se dođe u situaciju da sistem obrazovanja bude sam sebi cilj, već cilj mora da bude obrazovanje učenika, a da njihov cilj bude dobijanje znanja, a ne dobijanje samo diplome.
LITERATURA
[1] Andrejić, M., Milenkov, M, Conić, N., Sokolović, V. Logistički aspekti obrazovanja nelogističkog osoblja, Naučno-stručni skup sa međunarodnim učešćem: Potrebna znanja oficira Vojske Srbije 2010-2020, Sektor za politiku odbrane MO i Sektor za ljudske resurse MO – Vojna akademija, Beograd, 2009. godine.
26
INTERNACIONALIZACIJE KINESKIH MULTINACIONALNIH KORPORACIJA KAO KONVERGENCIJSKA STRATEGIJA U FUNKCIJI ODRŽLJIVOG RAZVOJA N.R. KINE
THE INTERNATIONALIZATION OF CHINESE MNES AS CONVERGENCE STRATEGY FOR CHINA’S SUSTAINABLE DEVELOPMENT
DANIELA CVETANOVSKA
University of Ljubljana
Abstract. “The shift in economic power from West to East is accelerating” - John O’Sullivan. As an emerging market economy, the People’s Republic of China becomes one of the world’s largest foreign direct investors. This huge outward investment flow is supported with the Chinese government “go global’ policy for sustainable development. Little attention has been dedicated in international business studies to this new swing of business globalization from mainland China. Even though Chinese OFDI in EU is growing, these companies so far do not possess sufficient advantages especially in terms of high-end industry technology and skills to compete against the EU giants. The strategy of Chinese companies is industry-oriented, country-specific and targets mainly the easily transferable resources since these firms are categorized as latecomers firms. With this said, several issues are of interest at this point. The first circumstance is the level of industry specific investments in relation to home capacity R&D absorption and stimulation. On the other hand these companies that compete on the EU market have other goals in mind. Development, market share, learning and acquisition of foreign high-end assets, strategic knowledge and valuable resources motivate Chinese firms to invest oversees. Many possible consequences may arise from these investments. The globalization of business firms from transitional economies throughout the world has become increasingly important aspect in sustainable development. Thus by far, boosting technological progress has to be the priority in order to sustain high growth. For this reason, technology transfer from developed countries as well as stimulation of indigenous innovation is indispensable. Converging the Chinese economy, especially the high-end product sector to its European counterparts would pave the way for its future progress. The mainstream of researches show that Chinese investment can not be explained with the modern western theories of internationalization since these “late comers’ invest without possessing the necessary advantages in order to be competitive abroad; instead they “unconsciously” invest to acquire them by “leapfrogging” several stages of indigenous innovation.
Keywords: China OFDI, EU, industry, national strategy, convergence factors, sustainable development
1. INTRODUCTION Developing or emerging market economies (EMEs) of today’s postmodern world are under the pressure to establish secure sustainable development. In the first phase however, before they achieve developed economy status, they need to attain certain level of development with rapid pace but secure foundation. Thus to achieve this goal these countries usually rely on catching-up to advanced economies, whether by receiving heavy capital investment or by outward investment, by which they would open a door for absorbing knowledge, technologies, production methods, and copying policies and institutions. In the same way they would even leapfrog several stages of development by skipping over technologies that have become outdated, and would adapt to the newest (Davison et al, 2000). In the long run, after the initial catching-up phase, emerging economies need to develop indigenous innovation in the relevant field especially that of science and technology (S&T). This task requires investment in research and development (R&D) innovation and technical sophistication in highly risky scenarios (Fu et al, 2011).
The overall path of convergence includes cross national learning process with close interactions between companies, establishment of branch operations, outsourcing of high intensive human knowledge capital and many more operations related to outbound and inbound capital investment during which certain exchange activities are enabled to take place (Keefer & Knack, 1997). Another highly relevant aspect in EME is the government support in that process. Whether the governmental policies are in favor of stimulating domestic companies develop depends on the incentives adopted. The theory of political economy theory, gives the governments the privilege to control, regulate the economy, and establish regulatory environment where business is conducted (Henisz, 2000). In regulatory feedback aspect, the policymakers are also giving high importance to business responses to regulatory changes that would enable these changes to be effective or counterproductive (Murtha & Lenway, 1994). As EME are increasingly engaged in “globalizing” their economies and increasing their level of openness, their enterprises are becoming even more important in enabling economic growth. Strengthening organizational and managerial skills, advancing technological infrastructure in joining global value chains through vertical or horizontal
27
integration by transferring these capabilities to local firms, will contribute to fortifying national competitiveness (Zhang, 2003). Finally, many EMEs have still not regulated sufficiently the intellectual property rights (IPR) legislation, and the developing country companies are not restricted in the ability to copy the technologies use in the advanced countries (Massey, 2006).
Outward foreign direct investment (OFDI) from EMEs has increased significantly in the last years in the range of geographical and sectorial distribution of investing. These companies operate in extensive scope of industries, even more than the multinational enterprises (MNEs) from developed countries. OFDI from EMEs reached $304 billion in 2007, the highest level so far (World Investment Report 2008), which represents a 36.51% increase from 2006. This rush was stimulated with the fast economic development of some EMEs and their liberal market policies, further enhanced with the desire to exploit international market opportunities (Luo & Tung, 2007). 2. CHINA CAPTURING OPPORTUNITIES? The best example to show the power that governments exert over OFDI promotion for the interest of national economic development among EMEs is China. In the two decades China has developed in one of the most important sources of OFDI. China recently became a major source of OFDI and is currently the third largest investor, after the USA and Japan (UNCTAD, 2013). China’s investment position is ranked ninth of all EU investing partners in 20111. A total of 7,148 Chinese enterprises, wholly or partly owned by Chinese companies, families and individual entrepreneurs, were active in 35 countries in Europe at the beginning of 20132.
Figure 1: China OFDI stock, annual, 1980-2013
(UNCTAD)
1 Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home 2 Amadeus database 2013 http://www.amadeus.com/corp/xml/documents/aco/gb/en/FareXpert_Negotiated_Database_Modules_August_Enhancements.pdf
Chinese investment has always been highly concentrated in several countries in the EU: France, Germany and the UK, that have together attracted on average 36.8 per cent of annual Chinese investment from 2003 to 20093. According to World Investment Report 2012 released by UNCTAD, by the end of 2011, China accounted for 4.4% of the world FDI outflow which by ranking represent the 6th in the world and 2.2% in the world FDI stock.
Figure 2: China’s OFDI boom (Rhodium Group)
State-Owned enterprises (SOE) are 66.2% of China’s ODI stock (Wang et al, 2014). However the ratio of SOE in relation to private companies has been declining and that of privately owned ascending. The greatest issue is that China’s OFDI is still concentrated to low end industries, especially energy and labor intensive sectors. Small percentage of OFDI was invested in the high-tech industry sector. The reason for this that was that 80% of China OFDI outflows were invested in developing countries.
Figure 3: China’s OFDI flow at industry level, 2011
(MOFCOM) This is easily explained by the obstacles many developed countries set to China’s investments, as well as the similar environment with EMEs. The main investment locations include: East Asia, Southeast Asia, and Latin America according to statistics issued by Ministry of Commerce of People’s Republic of China (MOFCOM) including a noticeable increase of investment in USA. According to
3 MOFCOM,2010 https://mofcom.gov.cn/
28
the report by the European Union Chamber of Commerce in China, in the study “Chinese Outbound Investment in the European Union” (European chamber, 2013) one of the main motivations behind Chinese OFDI in the EU is the attraction of intellectual and R&D resources.
Figure 4: China’s OFDI stock by partner country, 2010
(International Trade Center) History of economic growth The founding father of People’s Republic of China (PRC) and the Chairman of the Communist Party of China, Mao Zedong was the first Chinese leader who imposed the strategic concept of catching up with and surpassing the United States. His successor, the Marxist-Leninist Deng Xiaoping was opposed to Mao's egalitarianism. However, Deng also favored economic progress but through opening China to what was to be called the global economy. This policy, along with other institutional reforms managed to elevate China to a sustainable economic growth at an average annual rate of 9.9% over a period of 30 years (Yingzi & Yuying, 2011). However, the real economic blossoming of China’s flow of OFDI began recently with the new government policy of “go global” strategies in 1999 and China’s entry into the World Trade Organization (WTO) in 2001. Its main goal was to motivate ODI of domestic companies to internationalize for the purpose of acquiring strategic resources and dive in the opportunity of market share. The purpose was to create and thus consolidate around 180 corporations and enter the Fortune 500. China succeeded to accomplish this in 2008, when 29 of its corporations entered the Fortune 500.
The Chinese government has adopted sector specific incentives towards OFDI, implementing policy making at the industry level (Luo et al, 2010). For these reasons, the strategy assessment of the internationalization of Chinese firms should take in to account the industrial aspect of investments. Important issue is the development of high-tech industries where the notion of infant industry protection (IIP) tends to blend in perfectly and justify any type of development measure, protectionism included. Alexander Hamilton’s approach stresses the importance of import substitution to build a locally owned industry by special regulatory protection and promotion and not under general development policies. Japan pursued this strategy
in modernizing its heavy capital-intensive industries by borrowing and perfecting foreign technologies.
Chinese companies have mostly invested in the EU in the manufacturing sector, in particular the automotive industry (e.g. Volvo in Sweden, Great Wall Motors in Bulgaria, BYD automobiles in Hungary), industrial machinery (e.g. Putzmeister in Germany), information and communication technology (e.g. Huawei in Hungary, China Unicom in the UK), and financial services (e.g. ICBC in the UK). In the same time, Chinese companies are showing interest in infrastructure projects such as ports (e.g. Piraeus in Greece, Rijeka in Croatia), airports (e.g. Parchim airport in Germany, Larnaca in Cyprus) and railways (e.g. in Slovenia and Hungary) (Meunier, 2012). The natural resource sector, mainly the oil and gas MNEs are mainly investing in Asia (Indonesia), Central Asia (Kazakhstan), Middle East and Africa (Sudan). In this way these emerging multinational enterprises (EMNEs) are similar as the Western MNEs (Sethi, 2009). Chinese MNEs in their purpose of internationalization and outsourcing natural resources are greatly sustained by their government in the international scene. In this convergence process Chinese economy benefits as well from governmental support at home as major national high-technology programs and easy loan access. From academic perspective Chinese multinational “dragons” have at disposal sophisticated network of university-based institutions, researchers and engineers. All these institutions for support are the pillars for the development of indigenous R&D competences. Is China catching-up? Chinese corporate strategies are mainly focused in the last several years in acquiring foreign technology with establishing R&D partnerships in China and abroad. The industries that are prioritized include the most advanced high-tech sectors in America, Japan and South Korea. It is assumed that China will be exposed to two phases of catch up or convergence. The first is the international, already mentioned in the above context. Practically speaking, the greater the gap in terms of GDP between countries of the investment relationship, the higher the chances of growth rate of the low-income country. According to the British economist and professor Maddison, China has seized the opportunity of convergence since 1978. A gap on terms of GDP is still large between China and other developed countries. Due to this reason PRC is still likely to continue to grow for another long-term period (Maddison, 2007). China’s per capita GDP is low as the result of regional disparities in terms of economic development. Thus the second phase of catching-up is indeed internal and among regions. The eastern part of China or the coastal area has significantly higher per capita GDP than the central and the western part. Some underdeveloped areas in the interior province of PRC are also experiencing depopulation. In 2003 began a slight regional convergence, indicating that the regional catch-up phase has been initiated. The developed regions have already
29
equated their gaps, meaning that there is a chance for the domestic catch-up to take place even in the lower income parts (Démurger et al. 2002). The World Bank data shows that even in the slowest developing zones in PRC exists 7% growth rate which is not stable, but did took place for the period of 2001-2008. China entered its golden era in economic boom. In the most optimistic and conservative terms, it has been predicted that by 2020, PRC will be the largest knowledge based society in the world.
Figure 5: China’s GDP by provinces (CEIC) The convergence of the Chinese society is due to its investments in creativity and innovation in the fields of S&T that has moved this economy from a stagnant and traditional agricultural society to a knowledge-based economy with impressive results in innovation.
Knowledge is the central factor and mechanism in economic development that led to the construction of new economic theories and a bulk of endogenous growth models. China has the largest knowledge intensive human capital as the first country in the world with the most scientists and engineers engaged in R&D in the realm of science and technology which will enable it to become one the world’s largest knowledge-based, societies (Berthélemy & Demurger, 2000). FDI overall has a positive impact on the acquisition of advanced foreign technologies. According to UN Trade and Development Commission statistics, show two kinds of technical capital in GDP—high-technology products import and FDI that have risen greatly, from close to 2 percent in 1991 to nearly 8 percent in 2000 and 10 percent in 2008. This illustrates that China’s technical capital increasingly comes from foreign sources and FDI. These technical resources have significantly boosted China’s convergence power (Fingar, 2009). 3. DEVELOPMENT BOOST The Total Factor Productivity (TFP) long has been recognized by economists as an indicator for economic development and in the case of PRC has increased over the years. It is estimated that until 2020 China’s GDP, will grow at an average annual rate of 8–9 percent. China must maintain a sustainable and stable development. As sustainable growth continues, PRC will adapt and will increasingly diversify its structure to adjust to the new circumstances (Wilson & Purushothaman, 2003). The economy will become more balanced and the public policy will be transformed in order to support sustainable development.
Many indicators show the growth. Some of them are the increase in proportion of income spent on dining out. This has been boosted with the improvement in food processing. There is an increased spending also on on education, cultural and recreational activities, succeeded by the spending on transportation, telecommunications, and housing. Car ownership numbers are also high. This microeconomic expenditures show stimulation for further development of of services, like financial services, high-tech services, and so on (Zhang et al, 2008). Another novelty is the nature of the political regime under which Chinese investors operate. The authoritarian state and “capitalism with socialist characteristics” encourages SOE to invest abroad for strategic purposes, unlike other foreign companies that invest abroad for purely commercial reasons (Breslin, 2004). The struggle for the need for economic transformation and globalization have resulted in decentralization. However the PRC case shows that authoritarianism and decentralization can work together, despite the political risks of economic decentralization. The main reasons for durable and stable regimen of the Communist party are the political control and management systems that never allowed a complete importation of the Western model.
The role of the government:
According to the World Investment Report 2006, China’s ‘‘go global’’ strategy is the second most important motivation behind Chinese OFDI. These results shows one aspect of shaping economic diplomacy, where the OFDI are increasingly shaped and pushed by the government. Some economic theorists view these activities as institutionally mediated that go beyond profit maximization and economic efficiency. The main priorities in S&T development detailed in the 2020 program, that China will give are in 11 major sectors such as energy, water resources and strengthening environmental protection in the coming 15 years. It will work on further improving the national IPR system; encourage enterprises to play the key role in innovation through their involvement in state projects; boost investment in science and technology. Further plans by 2020, are China’s R&D expenditures to account for about 2.5 per cent of the country’s gross domestic product (GDP); by 2020, 60 per cent or more of its economic growth to be derived from technological progress. Other plans are in the number of patents granted and total citations of journal articles by Chinese nationals to be ranked among the top five in the world (Duan & Pan, 2014).
30
Chinese government provides different stimulations in financial supports to MNEs that want to invest. Such principle is the single tax corporate principle in order to avoid double taxation overseas. The Export–Import (EXIM) Bank of China gives credit funds annually with low lending rate and fast approval process to support OFDI (Wang M. J., 2007). Furthermore, the government uses risk safeguard mechanism to strengthen the immunity of risk avoidance for its enterprises investing abroad. 115 countries have signed mutual protection agreements with PRC to reduce the risk of investing. On micro level, the government gives subsidies in accident insurance for expatriates that work overseas. The “Obstacle Report Rules on the Investment to Different Countries” issued by the Government presents information with data on problems investors face overseas. The government also provides information networks as referential lists and catalogues for foreign economic cooperation departments as well as assessments on OFDIs. On July 3, 2012, the National Development and Reform Commission (NDRC), together with 12 government departments issued “The Implementing Opinions on Encouraging and Guiding Private Enterprises to Actively Develop Overseas Investment” that focuses on 18 major measures including strengthening of macro-guidance and the perfection of policy support in investing abroad. The key sectors like energy, resource, hi-tech and advanced manufacture industries are emphasized (Luo et al, 2010). Companies that are in line with these rules and regulations can enjoy financial support, taxation and other benefits provided. The overall approval process for using these benefits has been shortened to last no more than 20 working days and
the documentation required has been highly simplified to the requirement of only the investing direction rather than the economic feasibility of a firm. This regulation certainly stimulates OFDI, but can also help in the convergence process by providing favorable conditions and capability-building policies. These strategies depend on a commitment between the state and the private sector. The state subsidizes technological learning for the exploitation of the outputs of such learning for production. In the same time the private sector attains sustainable technological mastery and international competitiveness through increasing R&D innovation and training. The party-state influence over SOE (state-owned enterprises) management has been identified in numerous examples. The suspicion that Chinese SOE overseas initiatives are being ‘subsidized’ exists in the West. Their autonomy differentiates them from the mainstream of the Western companies since these SOEs are embedded in the institutional structure. The mainstream theories that exist in trying to explain the internationalization of these companies are based upon the fact that they expand in order to acquire strengths and assets and thus compensate for their weaknesses. These patterns may discover some national weaknesses striving to gain politically more strength and resources (Liang et al, 2011). This follows to fact that Chinese SOEs are not just owned by the state but are directed and managed by the authorities. The positions of CEOs and senior executive positions in SOEs are commonly occupied by state and party officials, and thus the political dimension cannot be ignored in the case of China.
Other factors: The tendency towards growing Chinese OFDI is likely continue in the future. The projections are that Chinese firms are to invest around $2 trillion worldwide by 2020 (Rosen & Hanemann, 2012). In the EU this is also likely to continue due to the increasing demand for investment especially is the case after the global financial crisis. FDI played a significant role in catching-up industrialization in some cases (China, Brazil). In terms of what motivates Chinese enterprises to look outside of their home market on micro level is the need to gain market share in Europe where they can sell their goods, as well as the necessity to become more competitive and attractive by acquiring new technologies, brands or expertise. Certain researches also show that Chinese enterprises internationalize in order to differentiate themselves from other domestic players and therefore avoid industry consolidations supported by the Chinese Government. There are also large variances between different sectors, such as automotive or fashion industry. The automotive sector in China is growing, but still the Chinese companies are not able to compete with the European ones. In these cases Chinese firms do not feel the pressure to invest overseas. Different member states offer different strategic advantages in terms of the business environment. The
decision to invest in a certain EU member state comes down to a number of factors. Having a local business partner in a specific EU country is one of them in order to minimize the risks and the have the opportunity for transfer of certain advantages the partner’s possession. The acquirement of certain resources stimulates Chinese OFDI4. The need for progress, innovation and advanced technology, motivated Chinese investments in overseas high-tech and advanced manufacturing industries and thus have improved their innovative abilities and long-term competitive advantages. 4. CONVERGENCE FACTORS AS PRECONDITION FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT One of the aspects that would event further boost China’s OFDI growth will be the appreciation of the yuan which would lower the cost of overseas assets for Chinese firms (Yang et al, 2013). So far, a modest contribution of innovation to economic growth has taken place in the last few decades. Up until now at the macro and micro levels there still exists a considerable gap between China
4 National Development and Reform Commission of People’s Republic of China (NDRC): http://en.ndrc.gov.cn/
31
and the developed economies’ innovation resources and capacity. The pace of catching-up is nevertheless fast in terms of increase in the number of patents registered, scientific articles and books, citations as well as high-tech exports. One of the most relevant drivers for convergence are the increasing R&D inputs in capital and human resources. Through the catching-up process PRC will realize its potential in innovation that will be essential for sustainable development. In the first phase several issues have to be sorted. The quality in R&D activities is central to the expansion of the same. The evidence for poor inventions are illustrated in some of the patents registered in PRC. Thus sustainable development cannot be founded on loose grounds. This issue has to be improved and basic and applied research should not be neglected, so that the long-term capacity of China’s innovation would not be compromised. SOEs perform better that privately owned or foreign firms in terms of R&D propensity. This present great issue for PRC because as economic reform deepens, SOEs will increasingly privatize. For now non-SOEs are not prepared to take risks related with R&D activities. Thus, specific policies encouraging the participation of non-state firms in innovation and improvement are required in the legislation. The position of the private companies and foreign-owned also needs to be fortified in terms of innovation. For this to be realized the IPR protection regulations and provisions need to be more in line with the Western model in order to secure the companies their rights. However, privately owned enterprises are also disadvantages in relation to the SOEs in terms of limited access to finances and grants (Chadee & Kumar, 2001). Unfavorable to the diffusion of knowledge and technology, the regional disparity exists mostly in terms of innovation. Improvements should be made and institutional mechanisms to be introduced which would ensure move even dispersal. The successful catching-up examples have invested in the supply of well-educated human capital, particularly in natural sciences and engineering that have proven to be most relevant to technology absorption. These countries have fostered human resource and technology knowledge flows between universities and firms to bridge the gaps in S&T and to encourage competence building and stimulate efficiency. One adequate example for this is Brazil. It established SOEs, boosted their development and were privatizes as soon as they obtained the competences needed to perform competitively. The main argument is for the necessary preconditions to be met in order for MNEs to effectively contribute to sustainable growth, whether through FDI or trade. Since leapfrogging alternatives are no longer applicable to the Chinese model, domestic S&T development efforts are still necessary as well as subsidizing costly learning processes. Of course, catching-up has become faster over time, but without innovative stimulation and absorption, OFDI would not be useful.
Figure 6: Growth of China’s economy
Source: IMF
5. THEORETICAL BACKGROUND From a theoretical perspective, the effect of OFDI depends on its motives for investing. Chinese MNEs are mostly market-seeking, resource-seeking, strategic asset-seeking, and efficiency-seeking (Gugler & Boie, 2008). The particularity of Chinese MNEs are striking and makes them a special phenomenon. The striking differences among Western MNEs and Chinese “dragons” MNEs are in their characteristics of their home countries in terms of economic, institutional and cultural environment. From the aspect of the role of the nation state in MNEs global operations, two streams of theoretical schools can be identified: neoclassical and radical political economy. These two schools differ in opinion on the role of the state since their conceptualizations of the nature of the nation state and economic systems are different (Yeung, 2000). The neoclassical explanation is that the existence of the state is a potential source of market failure that forces national firms to internationalize. Market failures exist when the market fails to fulfill its role as the “invisible hand” in the allocation of resources because state regulatory activities prohibit the same or when the state participated directly in economic activities through public companies. This direct state interventions in the domestic economy are often counterproductive since they are not in line with profit maximization of private institutions. As a reaction to this a host country can forbid foreign firms to invest in certain sectors or impose restrictions. The political economy aspect considers the nation-state as capitalist institution that ensures multiplying of the capitalist mode of production. According to this theoretical view, the emergence of MNEs is partially the result of national protectionist regulations and strategies. The capital, represented by the MNEs needs the nation state to defend its interests, but on the other hand the power of these enterprises augments in relation to nation states. This vicious circle encompass the circulation of capital even further to reproduce itself by exploiting spatial resources so it will further reproduce uneven development and increase disparities. With all these theories in mind the role of home country institutions in shaping OFDI of SOEs is still not clear.
32
Pitelis (1991) derived a collusion-and-rivalry framework that conceives the nation states as relatively autonomous institutions. This framework explains the coexistence of the nation state and the MNE in terms of difference institutional arrangements. He explains that in the relationship exists mutual dependence, cooperation as well as rivalry and conflict since both of them share the same goal of raising the world capital surplus. This relationships varies over time depending on different configurations. Buckley et al. (2007) found strong support for an institution based theory of OFDI from China and questioned the traditional theoretical approaches that explained OFDI from China. John A. Mathews proposes a new theoretical approach to explain OFDI of MNEs from Asia-Pacific (Mathews, 2006, p. 6). He calls this new type of MNEs that have successful internationalization “dragon multinationals”. These companies start without initial skills, but unlike developed MNEs see the world rich in resources instead full of competition. According to Mathews (2006) these “dragon” MNEs tend to have limited ownership-specific advantages; instead they internalize their country-specific advantages to be used outside their country of origin. Mathews proposes the LLL (linkage – leverage –learning) theory that explains the strategy of the latecomer firms. It shows that linking with mature market company, a latecomer firm from emerging markets can leverage knowledge and technology, and market access. However these two factors are not enough for the success. Repeated actions of linkage and leverage will ultimately lead in learning that latecomer firms can employ for further growth. The resource-based view claims that latecomer firms are likely to be attracted to resources with the following characteristics: rare, easy imitable and effortlessly transferable. Emerging market companies have the opportunities in engaging in the global production chains of MNCs of developed countries. By being linked in these global value chains as suppliers, emerging market companies can generate opportunities, be part of worldwide production networks, secure constant stream of revenues, take place in global production chains and other kinds of knowledge leveraging and profit making. Consequently, motives and patterns of FDI after the LLL process would also change. The mainstream FDI theories of are founded on the view that firms choose certain location for their constituent activities that minimizes the overall costs of their operations (Buckley & Casson, 1976) and that the possession of proprietary advantages can explain FDI. These theories rely on the fact that the main actors in FDI are large firms with abundant ownership advantages. This provides the baseline of Dunning’s eclectic paradigm of OFDI determinants. Dunning’s paradigm is developed largely on the developed economies international investments and has been largely used as a foundation for empirical analysis of any type of investment including Chinese. (Buckley, et al., 2007). Primary determinants of this paradigm includes: market seeking, natural resource seeking, efficiency seeking and strategic asset seeking. According to Dunning the more location advantages (L)
exist in a country, the more FDI will be located (Dunning & Lundan, 2008). Owner-specific advantages (O) and internalization (I) advantages are the firm’s specific advantages (FSAs) and L advantages are country specific advantages (CSAs). Emerging MNEs that invest aboard are not grounded on FSAs but on CSAs, thus, the OLI model is not appropriate in explaining their internationalization. The multinationals have different FSAs compared with traditional FSAs by developed economies MNEs (Hennart, 2012). Dunning et Lundan (2008) used also the concept of push- and pull-factors to group incentives relevant for FDI. Resource-acquiring FDI, market expanding FDI, efficiency-improving FDI and asset-seeking are according to Cheng pull factors because they are the favorable endowments that tempt Chinese MNEs to invest. The push factors, represent the incentive and condition that these corporations enjoy inside their home country that support and facilitate their FDI (Cheng & Stough, 2007, p.15). Some macro-level factors relating to the government support and finance, cheap loans from the pubic banks and bank loan access appear to be push factors specific to the Chinese case. Emerging market enterprises (EMEs) do not possess the intangible resources such as patents and marketing skills that could have driven the internationalization to the developed market economies. For these reasons, the internationalization of emerging market enterprises is likely to be driven by learning motives in order to overcome the barriers due to technological gaps and later comer disadvantages (Aulakh, 2007). Chinese firms’ acquisition goes after the size of an economy when there exist the opportunity to acquire strategic assets. Here OFDI in the developed countries indicate a motivation to acquire technologies, brands as well as capability and competitiveness. On the other hand, investments in the Fifth enlargement countries of the EU reveal a strategy toward low cost production. Thirdly, Chinese affiliates that sell goods produced in China, their competitiveness is due to the locational advantage of China that seeks EU market share (Clegg & Voss, 2012). The ‘late development’ thesis has been used to explain the ‘catch up’ of the emergent new economies of East Asia with early developing countries in terms of technology and know-how (Mathews, 2006). The theories that explain Chinese internationalization differ substantially from the Western mainstream theories (Peng, 2005) such as the OLI or eclectic paradigm, which explain that a firm can invest in a foreign country if 3 conditions are present: Ownership advantages, Location advantages and internalization advantages. Instead, the internationalization process of Chinese FDI supports the view that these firms have capacity towards organizational learning, which is their most important competitive advantage (Moingeon & Edmondson, 1996). Recent researches on China’s OFDI has shown that firms locate skill-intensive services in Northern countries or developed countries, and production services outsourcing in Southern countries that have lower manufacturing cost.
33
These transaction show the affinity of emerging country multinationals toward the outsourcing of high-intensive human knowledge capital in developed countries unlike the developed market economies multinational that already possess this type of capital and thus have comparative advantage over EMEs. This vertical integration shifts to skill intensive activities as R&D, brand-design where high-skilled workers are in abundance. Concerning natural resources (energy, mineral and other commodities) as part of the end of the product cycle in mass production, it is argued that explains the pattern of vertical integration and the buying of the company that source their production. Child and Rodrigues (2005) support the latecomer perspective of the case of the Chinese MNEs. Voss et al. (2008) argue that Chinese OFDI takes place when the domestic institutional circumstances are sufficiently
developed and support their overseas activities. Nonetheless the latest empirical studies show that improved quality productions and service are the drivers of OFDI and the government’s support has become less relevant. 6. CONCLUSION Summed up briefly, China has made significant progress in developing indigenous innovation skills in the past few decades. Its innovation outcomes have been felt in every part of the world. The introduction of 2020 program for S&T development has further fortified this process. In this way this country has been slowly starting to transform itself from resource-intensive to innovation intensive model. However, when compared to developed countries MNEs these emerging market multinationals
are still weak in terms of R&D activities. Even though overall employment in China in R&D is large, less than 30% of R&D workers are employed by firms. But the total input of these R&D activities is very low, around 37% that differs greatly with developed countries where more than half of R&D employees work in firms. Going global is a challenging job and many Chinese firms had problems in not having sufficient competitive advantage over the MNEs from developed countries. Chinese investments overseas are likely to continue to grow and spread across sectors, highly supported by the government policy and funded by the reserves secured from trade and inward investments. This exposure will further require improvement in the home institutional framework to be more adapted to the new circumstances. As previously mentioned the development of indigenous capabilities and R&D activities are likely to be the most importance aspect in enabling catch-up and their importance will continue to grow. However the process of innovation differs from the advances economies, since the practices of technological advance there are already well established. This means that a large part of this process is based on organization and institution reforms and filled with risk and uncertainty on how to make new practices effective in different environment.
Countries that have experience in catching-up certainly rely on the importance of quality educational system in providing well-trained human capital as engineers and scientists. Strong R&D capabilities are essential, but even more so domestic-absorption, self-innovation and endogenous learning process has been proven to be more than ever required and valid aspect of successful international establishment. Improvements of well-established capabilities can be strengthened with well-developed presence and established network in foreign markets by accessing new knowledge and technology that can be brought back and absorbed in the firm operations home and abroad. Nevertheless, many Chinese MNEs have to deal with new conditions where they do not possess enough experience such as managing joint ventures abroad with foreign partners that possess diverging long-term goals and have a very different organisation or culture. This aspect of internationalization needs further studying of the new environment with different settings and requires other theories to explain how the most optimal outcome can be achieved.
REFERENCES
[1] Aulakh, P. S. (2007). Emerging multinationals from developing economies: Motivations, paths and performance. Journal of international management, 13(3), 235-240.
[2] Berthélemy, J. C., & Demurger, S. (2000). Foreign direct investment and economic growth: theory and application to China. Review of Development Economics, 4(2), 140-155.
[3] Breslin, S. (2004). Capitalism with Chinese Characteristics: the Public, the private and the International.
[4] Buckley, P. J., & Casson, M. (1976). The future of the multinational enterprise (Том 1). London: Macmillan.
[5] Buckley, P. J., Clegg, L. J., Cross, A. R., Liu, X., Voss, H., & Zheng, P. (2007). The determinants of Chinese outward foreign direct investment. Journal of international business studies, 38(4), 499-518.
[6] Chadee, D., & Kumar, R. (2001). Sustaining the international competitive advantage of Asian firms: a conceptual framework and research propositions. Asia Pacific Journal of Management, 18(4), 461-480.
[7] Cheng, S., & Stough, R. R. (2007 ). The pattern and magnitude of China’s outward FDI in Asia. ICRIER Project on Intra-Asian FDI Flows in New Delhi.
[8] Child, J., & Rodrigues, S. B. (2005). The Internationalization of Chinese Firms: A Case for Theoretical Extension? Management and organization review, 1(3), 381-410.
34
[9] Clegg, J., & Voss, H. (2012). Chinese overseas direct investment in the European Union. London: Europe China Research and Advice Network.
[10] Davison, R., Vogel, D., Harris, R., & Jones, N. (2000). Technology Leapfrogging in Developing Countries-An Inevitable Luxury? The Electronic Journal of Information Systems in Developing Countries, 1.
[11] Démurger, S., Sachs, J. D., Woo, W. T., Chang, G., & & Mellinger, A. (2002). Geography, Economic Policy, and Regional Development in China. Asian Economic Papers, 1(1), 146-197.
[12] Duan, X., & Pan, R. (2014). 3 China’s innovation policy. China's Evolving Industrial Policies and Economic Restructuring, 56.
[13] Dunning, J. H., & Lundan, S. M. (2008). Multinational enterprises and the global economy. Edward Elgar Publishing.
[14] European chamber, E. C. (2013). Chinese outbound investment in the European union.
[15] Fingar, C. T. (2009). Global trends 2025: A transformed world. DIANE Publishing.
[16] Fu, X., Pietrobelli, C., & Soete, L. (2011). The role of foreign technology and indigenous innovation in the emerging economies: Technological change and catching-up. World development, 39(7), 1204-1212.
[17] Gugler, P., & Boie, B. (2008). The emergence of Chinese FDI: Determinants and strategies of Chinese MNEs. Emerging Multinationals: Outward Foreign Direct Investment from Emerging and Developing Countries. Copenhagen.
[18] Henisz, W. J. (2000). The institutional environment for multinational investment. Journal of Law, Economics, and Organization, 16(2), 334-364.
[19] Hennart, J. F. (2012). Emerging market multinationals and the theory of the multinational enterprise. Global Strategy Journal,, 2(3), 168-187.
[20] Keefer, P., & Knack, S. ,. (1997). Why Don't Poor Countries Catch Up? A Cross‐National Test of an Institutional Explanation. Economic Inquiry, 35(3), 590-602.
[21] Liang, H., Ren, B., & Zhu, H. (2011). Revisiting the OLI paradigm: The institutions, the State, and China’s OFDI. CESifo Summer Institute Workshop on China and the Global Economy Post Crisis. Venice.
[22] Luo, Y., & Tung, R. (2007). International expansion of emerging market enterprises: A springboard perspective. Journal of international business studies, 38(4), 481-498.
[23] Luo, Y., Xue, Q., & Han, B. (2010). How emerging market governments promote outward FDI: Experience from China. Journal of World Business, 45(1), 68-79.
[24] Maddison, A. (2007). The world economy volume 1: A millennial perspective volume 2: Historical statistics. Academic Foundation.
[25] Massey, J. A. (2006). Emperor Is Far away: China's Enforcement of Intellectual Property Rights Protection, 1986-2006. The. Chi. J. Int'l L, 7, 231.
[26] Mathews, J. A. (2006). Catch-up strategies and the latecomer effect in industrial developmen. New Political Economy, 11(3), 313-335.
[27] Meunier, S. (2012). Political Impact of Chinese Foreign Direct Investment in the European Union on Transatlantic Relations., (стр. 5-6).
[28] Moingeon, B., & Edmondson, A. (1996). Organizational learning and competitive advantage. Sage.
[29] Murtha, T. P., & Lenway, S. A. (1994). Country capabilities and the strategic state: How national political institutions affect multinational corporations' strategies. Strategic Management Journal, 15(S2), 113-129.
[30] Peng, M. W. (2005). Perspectives—from China strategy to global strategy. Asia Pacific Journal of Management, 2(22), 123-141.
[31] Pitelis, C. (1991). Beyond the nation-state?: The transnational firm and the nation-state. Capital & Class, 15(1), 131-152.
[32] Rosen, D. H., & Hanemann, T. (2012). Chinese Direct Investment in California. . San Francisco: The Asia Society.
[33] Sethi, D. (2009). Are multinational enterprises from the emerging economies global or regional? European Management Journal, 27(5), 356-365.
[34] UNCTAD, U. N. (2013). World Investment Report 2013. Geneva and New York.
[35] Voss, C., Roth, A. V., & Chase, R. B. (2008). Experience, service operations strategy, and services as destinations: foundations and exploratory investigation. Production and Operations Management, 17(3), 247-266.
[36] Wang, B., Mao, R., & Gou, Q. (2014). Overseas impacts of China's outward direct investment. Asian Economic Policy Review, 9(2), 227-249.
[37] Wang, M. J. (2007). What Drives China's Growing Role in Africa?(. International Monetary Fund.
[38] Wilson, D., & Purushothaman, R. (2003). Dreaming with BRICs: the path to 2050 ( (Том 99). Goldman, Sachs & Company.
[39] Yang, J., Zhang, W., & Tokgoz. (2013). Macroeconomic impacts of Chinese currency appreciation on China and the Rest of World: A global CGE analysis. Journal of Policy Modeling, S 35(6), 1029-1042.
[40] Yeung, H. W. (2000). Local politics and foreign ventures in China's transitional economy: the political economy of Singaporean investments in China. Political Geography, 19(7), 809-840.
[41] Yingzi, N. A., & Yuying, G. A. (2011). Statistical and econometric analysis of the impact of China's energy, environment on the economic development. Energy Procedia, 5, 2358-2362.
35
[42] Zhang, X., Dagevos, H., He, Y., Van der Lans, I., & Zhai, F. (2008). Consumption and corpulence in China: a consumer segmentation study based on the food perspective. Food Policy, 33(1), 37-47.
[43] Zhang, Y. (2003). China's emerging global businesses: Political economy and institutional investigations. Macmillan.
36
O AKTUELNOJ MOTIVACIJI ZAPOSLENIH PREMA TEORIJAMA MASLOVA I HERCBERGA
CURRENT TRENDS IN EMPLOYEE MOTIVATION ACCORDING TO THEORIES OF MASLOW AND HERZBERG
JELENA DAVIDOVIĆ RAKIĆ Fakultet za menadžment, Novi Sad
MIRA VIDAKOVIĆ Fakultet za menadžment, Novi Sad
JELENA SIMIĆ Fakultet za menadžment, Novi Sad
Rezime: Cilj rada je sagledati zadovoljstvo zaposlenih upotrebom pojedinih motivatora, polazeći od teorije A.Maslova i F.Hercberga. Teorije spadaju u grupu sadržinskih teorija, tako da obuhvatnije ukazuju šta je to što zaposlene (de)motiviše.
Uzorak obuhvata 351 zaposlenog. Najveće zadovoljstvo ostvareno je redovnošću primanja. Nivou odgovornosti pridaje se najmanje značaja. Intenzitet motivcije opada sa prelaskom na više potrebe: fiziološke potrebe AS= 3.73, potrebe sigurnosti AS=3.42, potrebe pripadanja AS=3.425, potrebe za ugledom i poštovanjem AS=3.07, samoaktualizacija AS=3.08. Postoji značajna povezanost pola ispitanika i zadovoljstva rukovodstvom organizacijom (p=0.01; Pearson chi-sqare=11.07; c-coeff=0.18), i zadovoljstvom dobrim timskim radom (p=0.01; Pearson chi-sqare=14.47; c-coeff=0.20). Godine starosti su značajno povezane sa zadovoljstvom rukovodstvom (p=0.01; Pearson chi-sqare=20.68; c-coeff=0.24), prijateljskom atmosferom (p=0.01; Pearson chi-sqare=28.13; c-coeff=0.29) i ukazanim ugledom i poštovanjem (p=0.01; Pearson chi-sqare=27.39; c-coeff=0.27).
Polazeći od dvofaktorske teorije, zaposleni su više nezadovoljni, nego motivisani (higijenski faktori AS=3.50, motivacioni faktori AS=2.88). Žene su statistički značajno češće zadovoljne rukovodstvom organizacije (p=0.05; Pearson Chi-Square=11.07; df=4), timskim radom (p=0.01; Pearson Chi-Square=14.47; df=4) i objektivnošću ocenjivanja (p=0.05; Pearson Chi-Square=10.13; df=4). Ispitanici do 35 godina starosti su statistički značajno češće zadovoljni rukovodstvom (p=0.01; Pearson Chi-Square=20.68; df=8), prijateljskom atmosferom sa odsustvom konflikata (p=0.01; Pearson Chi-Square=28.13; df=8), i ukazanim poštovanjem (p=0.01; Pearson Chi-Square=27.39; df=8), nego zaposleni stariji od 46 godina.
Ključne reči: motivacija, hi-kvadrat test, hijerarhija potreba, dvofaktorska teorija.
Abstract:Goal of the article is to give an overview of specific motivators, taking in consideration theories of Maslow and Herzberg. These theories fall under content theories, which means that they indicate employee (de)motivators.
Sample consists of 351 employees. The biggest satisfaction was achieved through regular payment. Lowest importance was given to the level of responsibility. Intensity of motivation drops with the higher needs: physiological needs AS = 3.37, security needs AS = 3.42, social needs AS = 3.425, esteem needs AS = 3.07, self-actualizing needs AS = 3.08. There is a significant coherence between the sex of an examinee and their satisfaction with management (p=0.01; Pearson chi-square=14.47; c-coeff=0.20). Age is also related to management satisfaction (p=0.01; Pearson chi-square=20.68; c-coeff=0.24), friendly atmosphere (p=0.01; Pearson chi-square=28.13; c-coeff=0.29) and esteem (p=0.01; Pearson chi-square=27.39, c-coeff=0.27).
In terms of two-factor theory, employees are mor dissatisfied than they are motivated (hygiene factors AS=3.50, motivational factors AS=2.88). Women are statistically significantly more often satisfied with organization management (p=0.05; Pearson chi-square=11.07; df=4), teamwork (p=0.01; Pearson chi-square=14.47; df=4) and evaluation objectivity (p=0.05; Pearson chi-square=10.13; df=4). Examinees 35 years of age and younger are statistically significantly more often satisfied with management (p=0.01; Pearson chi-square=20.68; df=8), friendly atmosphere with absence of conflicts (p=0.01; Pearson chi-square=28.13; df=8), and esteem (p=0.01; Pearson chi-square=27.39; df=8), than employees older than 46 years of age.
Keywods: motivation, chi-square test, hierarchy of needs, two-factor theory.
37
1. UVOD
Više nego ijedna druga mentalna funkcija, motivacija je karakteristična za ličnost. Formira se uticajem društvenih činilaca, a sagledava se u kontekstu socijalnog ponašanja (Milivojević, T. 2009). Time što je reč o motivaciji pojedinca, ova tema je prvenstveno psihološka. Kako su pojedinci neodvojivi deo kompanija, ova tema postaje interesantna i u oblasti menadžemnta. Kada se posmatra sa psihološkog stajališta, prema Rotu motivacija se najčešće definiše kao proces svesnog pokretanja i usmeravanja aktivnosti čoveka radi postizanja određenog cilja. U kontekstu kompanije, motivacija se najkraće definiše “kao sposobnost (rukovodioca) da iz prosečnog saradnika izvuče maksimum“ (Chamy, C. 1996) Interes za proučavanjm radne motivacije moguće je sagledati iz dva ugla: a) kad na ukupnost organizacionih aktivnosti i akcija gledamo kao na instrument razvoja i zadovoljenja potreba pojedinca; b) kad na ukupnost organizacionih aktivnosti i akcija gledamo kao na instrument razvoja i zadovoljenja potreba organizacija i društva (Dunđerović, 2007) Da bi zaposleni ostvarili svoje radne učinke moraju biti zadovoljena tri osnovna faktora, a to su: sposobnost zaposlenih da ostvare učinak, šanse zaposlenih da ostvare učinak, motivacija zaposlenih da ostvare učinak. Prvi faktor, sposobnost zaposlenih da ostvare učinak se postiže obrazovanjem i treningom. Drugi faktor, šanse zaposlenih da ostvare učinak, pruža organizacija i organizaciona struktura kompanije. Ipak, i pored toga što je zaposleni obučen da obavi radni zadatak i što mu organizacija omogućuje da zadatak uspešno obavi – obavljanje zadatka izostaje ukoliko zaposleni nije motivisan da isti ostvari. Dakle, ukoliko su radnici ujednačeni po sposobnostima da zadatak obave, ukoliko su ujednačeni uslovi za njihovo obavljanje zadataka, razlika u njihovoj uspešnosti se pripisuje motivaciji. Poznato je da veliki broj faktora utiču na radnu motivaciju (Suša, B. 2009), što usložnjava zahteve u pogledu sposobnosti rukovodilaca, kako bi se ostvario uspeh u motivisanju saradnika. Pregledom savramenih strategija, koje se primenjuju u cilju pojačanja radne motivacije (Simić i sar. 2013), i podelom na materijalne i nematerijalne činioce radne motivacije (Bahtijarević-Šiber, F. 1999), nas je u ovom radu interesovalo koji činioci dominaniraju. Postavljeni problem je sagledan u kontekstu Maslovljeve i Hercbergove teorije, u kojima su zasptupljeni kako materijalni, tako i nematerijalni činioci. Adekvatno materijalno nagrađivanje čini bazu na koju treba dograđivati motivacijske uticaje, da bi došlo do povećanja ukupnog motivacijskog potencijala. Novac je najstariji i najuniverazalniji način motivisanja za rad, ali i
jedan od najznačajnijih problema zbog velikog uticaja koji ima na rad i odnose na radu. Materijalne kompenzacije su neophodne, ali nisu dovoljne za razvijanje motivacijske osnove raznovrsnog ponašanja u preduzeću.
2. TEORIJSKI DEO
2.1 Hijerarhija potreba
Maslovljeva teorija je kompleksna i kompletna teorija ljudske motivacije, u kojoj je motivacija za rad samo jedan, iako vrlo značajan segment. Usmerena je na identifikovanje potreba koje podstiču ljude prema delovanju na određeni način, pa tako “imati potrebu za nečim” predstavlja motiv za delovanje u određenom pravcu. Potrebe na taj način utiču na ponašanje, dajući mu smer i podsticaj. Sve potrebe izviru iz pet osnovnih, koje funkcionišu hijerarhijski, što znači da se ne pojavljuje potreba višeg ranga, dok nije zadovoljena niža potreba. Tako, ako smo gladni ili nesigurni nećemo imati potrebu za druženjem ili samoostvarenjem. Isto tako potreba za priznavanjem i uvažavanjem, koja pokreće mnoge ljudske aktivnosti kojima je osnovno načelo da se ljudi žele drugima svideti i biti prihvaćeni, neće se pojavljivati ukoliko nisu zadovoljene niže potrebe. Ona potreba koja je trenutno nezadovoljena predstavlja najznačajniji impuls koji organizuje i usmerava ponašanje i delovanje sve dok se ne zadovolji. Zadnja potreba je potreba za samoostvarenjem. Ona se pokreće tek kad su zadovoljene sve prethodne, te je ujedno finalna tačka koja pokreće ljudsko stvaralaštvo i životno zadovoljstvo.
2.2 Teorija dva faktora
U nameri da identifikuje faktore koji dovode do zadovoljstva, odnosno nezadovoljstva radnika svojim poslom, F. Hercberg (Frederick Herzberg) je konstruisao Teoriju dva faktora. Uzroci zadovoljstva, odnosno nezadovoljstva, poslom izviru iz dve grupe faktora: 1. faktora čije prisustvo sprečava pojavu nezadovoljstva i 2. faktora koji vode zadovoljstvu. U svakoj organizaciji postoji grupa faktora čije prisustvo sprečava pojavu nezadovoljstva radnika svojim poslom. Reč je o faktorima preventivnog karaktera, koje je Hercberg nazvao „higijenski faktori”. Ovi faktori ne podstiču (ne motivišu) na veće radno angažovanje, već sprečavaju nezadovoljstvo radnika. To su spoljašnji činioci u odnosu na posao, koji određuju kontekst u kome se posao odvija. Njih najbolje opisuju uslovi rada. Faktori koji dovode zadovoljstvu Hercberg naziva motivatorima, odnosno faktorima motivacije. Reč je o faktorima koji, kao izvor zadovoljstva, pozitivno deluju na motivaciju (povećavaju motivaciju za rad). Faktori motivacije su unutrašnji faktori posla i određuju da li je posao uzbudljiv i nagrađujući.
Tabela 1: Osnovni motivatori i faktori higijene1 1 Budislav Suša Praktikum iz menadžmenta ljudskih resursa, Cekom books, Novi Sad 2011, str. 9
38
Motivatori (izvori zadovoljstva na poslu)
Faktori higijene (izvori nezadovoljstva na poslu)
Postignuće Priznanje Posao po sebi Odgovornost Napredovanje i razvoj
Politika kompanije Nadzor Uslovi rada Saradnici Plata, status i sigurnost posla
Slika 1: Delovanje faktora zadovoljstva i nezadovoljstva2
Posltavljene sledeće hipteze: H1: Zadovoljstvo zaposlenih zastupljenošću motivatora je u skladu sa Maslovljevom hijerarhijom potreba. H2: Zaposleni su više zadovoljni zastupljenošću higijenskih, nego motivacionih faktora, prema teoriji Hercberga. H3: Pol ispitanika nije značajan izvor razlika u nivou zadovoljstva zastupljenošću pojedinih motivatora. H4: Starost ispitanika nije značajan izvor razlika u nivou zadovoljstva zastupljenošću pojedinih motivatora. 3. METODOLOGIJA Istraživanje je sprovedeno na prigodnom uzorku, koji čini 351 zaposleni u radnim organizacijama na teritoriji Novog Sada. Kako je na uzorak uticalo više faktora: ko će toga dana biti na svom radnom mestu, ko će prihvatiti da učestvuje u istraživanju, možemo reći da ima i karakteristike slučajnog uzorka. Polna i starosna struktura su date u tabelarnim prikazima. Tabela br. 2: Polna struktura uzorka ispitanika
Frequency Percent Valid Percent Cumulative
Percent Valid Žene 192 54.7 54.7 54.7 Muškarci 159 45.3 45.3 100.0 Total 351 100.0 100.0
Tabela br. 3: Starosna struktura uzorka ispitanika
Frequency Percent Valid Percent Cumulative
Percent Valid Do 35 godina 118 33.6 33.6 33.6 Od 36 do 45 godina 107 30.5 30.5 64.1 Preko 45 godina 126 35.9 35.9 100.0 Total 351 100.0 100.0
2 Izvor slike: Jelena Lukić Motivisanje zaposlenih u funkciji poboljšanja uspešnosti poslovanja, master rad, Univerzitet
Singidunum, Beograd 2009.
39
Primenjen je Survey metod, kada smo konsultujući literaturu slične problematike postavili teorijski okvir, uz upotrebu instrumenta prikupili podatke na terenu, podatke obratili i interpretirali. Instrument je konstruisan na temeljima Maslovljeve i Hercbergove teorije, a za potrebe ovog istraživanja. Sadrži 13 motivatora, organizovanih tako da ih po nekoliko predstavlja po jednu hijerarhijsku potrebu, i da
po pet čine higijenske i motivacione faktore. Zadatak ispitanika je da na petostepenoj skali Likertovog tipa označi odgovor koji se najviše odnosi na njega, u smislu ličnog zadovoljstva prisutnošću navedenih motivatora. Podaci su obrađeni deskriptivnim statističkim pokazateljima, dok je za utvrđivanje razlika među posmatranim kategorijama ispitanika primenjen HI-kvadrat test.
4. REZULTATI Na osnovu rezultata prikazanih u Tabeli br.4, uočava se da su zaposleni najviše zadovoljni Redovnošću plate (AS= 4.25) i Sigurnošću zaposlenja (AS=3.66). Najmanje
zadovoljstvo među zaposlenima odnosi se na Nivo odgovornosti (AS=2.50) i Prepoznavanje i uvažavanje rada (AS= 2.87).
Tabela br. 4: Deskriptivni statistički pokazatelji
Min Max Sum Mean Std.
Deviation Sposobni ljudi na vrhu firme. 1.00 5.00 1077.00 3.1770 1.27954 Visina plate. 1.00 5.00 1092.00 3.2308 1.29596 Dobar timski rad. 1.00 5.00 1186.00 3.5089 1.11700 Mogućnost napredovanja na poslu. 1.00 5.00 990.00 2.9377 1.30896 Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji. 1.00 5.00 1125.00 3.3383 1.21430 Uživam ugled i poštovanje. 1.00 5.00 1108.00 3.2684 1.31735 Redovnost plate. 1.00 5.00 1440.00 4.2478 1.07855 Prepoznaje se i uvažava moj rad. 1.00 5.00 969.00 2.8669 1.36185 Mogućnost stručnog usavršavanja. 1.00 5.00 1090.00 3.2249 1.32193 Sigurnost zaposlenja. 1.00 5.00 1242.00 3.6637 1.17376 Objektivno ocenjivanje individualnog učinka. 1.00 5.00 1021.00 3.0118 1.23790 Nivo odgovornosti. 1.00 5.00 849.00 2.5044 1.44806 Doživljaj uspeha nakon obavljenog posla. 1.00 5.00 878.00 2.8882 1.30523
Na osnovu prikazanih prosečnih vrednosti zadovoljstva prisustvom pojedinih motivatora (Tabela br. 5), možemo reći da rukovodstvo najviše vodi računa o najnižim potrebama, što je u skladu sa teorijom hijerarhije potreba, kada se više potrebe mogu pojaviti i zadovoljiti tak nakon zadovoljenja nižih potreba. Treba napomenuti da se u ovom istraživanju nema uvid u visinu prihoda, kao ni u
redovnost prihoda. Smatramo da su ispitanici davali odgovore poredeći svoju sa situacijama zaposlenih u neposrednom okruženju. Rezultat u potpunosti oslikava aktuelni trenutak, koji karakterišu „borba za opstanak“: i kompanije na tržištu, i pojedinca u kompaniji. Prikazani rezultati su u skladu sa prvom postavljenom hipotezom.
Tabela br. 5: Deskriptivni statistički pokazatelji po Teoriji hijerarhije potreba
MOTIVATORI PROSEČNE VREDNOSTI SAMOAKTUALIZACIJA: Mogućnost napredovanja Mogućnost stručnog usavršavanja
3.08
UGLED I POŠTOVANJE: Uživam ugled i poštovanje Prepoznaje se i uvažava moj rad
3.07
PRIPADANJE: Dobar timski rad Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji
3.425
SIGURNOST: Sposobni ljudi na vrhu kompanije Sigurnost zaposlenja
3.42
FIZIOLOŠKI FAKTORI: Visina plate Redovnost plate
3.74
Na osnovu rezultata prikazanih na Slikama 2 i 3, druga hipoteza se prihvata, tj. zaposleni su više zadovoljni higijenskim, nego motivacionim faktorima. Oni koji imaju mogućnost da motivišu, više rade na umanjivanju
nezadovoljstva zaposlenih, nego što rade na njihovoj motivaciji.
40
Slika 2: Zastupljenost motivacionih faktora
Slika 3: Zastupljenost higijenskih faktora Na osnovu ove teorije, a u skladu sa dobijenim rezultatima, i uzimajući u obzir sveukupnu ekonomskomaterijalnu situaciju, povećanje motivacije zaposlenih moguće je ostvariti „držeći“ higijenske faktore na sadašnjem nivou, uz „dodeljivanje“ adekvatnog nivoa odgovornosti i uvažavanje pojedinačnih doprinosa. Povezanost pola ispitanika sa posmatranim motivatorima
Pol ispitanika je pokazao statistički značajnu povezanost sa sledećim motivatorima: Objektivno ocenjivanje individualnog učinka, Dobar timski rad i Sposobni ljudi na vrhu firme. Na osnovu iznetog postavljena hipoteza o relaciji pola ispitanika i zadovoljstva posmatranim motivatorima se ne prihvata.
Tabela br. 6: Pol kao izvor razlika u nivou zadovoljstva Objektivnim ocenjivanjem individualnog učinka
POL
Objektivno ocenjivanje individualnog učinka.
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Žene
17 45 48 51 27 1889.0% 23.9% 25.5% 27.1% 14.4% 100.0%
Muškarci 30 28 43 34 16 15119.9% 18.5% 28.5% 22.5% 10.6% 100.0%
Total 47 73 91 85 43 33913.9% 21.5% 26.8% 25.1% 12.7% 100.0%
p= 0.05; Pearson Chi-Square= 10.13; df= 4
Na osnovu sadržaja prethodne tabele uočavamo da je kod muškaraca češće prisutno potpuno nezadovoljstvo (19.9%) u vezi sa objektivnošću ocenjivanja individualnog učinka, nego što je to slučaj kod žena (p= 0.05; Pearson Chi-Square= 10.13; df= 4). Kod svakog petog muškarca i svake desete žene ova situacija
umanjuje motivaciju za rad. Kod približno 75% žena i oko 70% muškaraca postoji neodlučnost i delimično (ne)zadovoljstvo u vezi sa posmatranom situacijom. To iziskuje veliki napor, ali istovremeno je i “prostor” za povećanje zadovoljstva ovim motivacionim postupkom, te time indirektno nematerijalnom motivacijom zaposlenih.
MOTIVACIONI FAKTORI
AS= 2.88
Mogućnost napredovanja na poslu.
AS= 2.94
Mogućnost stručnog usavršavanja.
AS= 3.22
Nivo odgovornosti.
AS= 2.50
Prepoznaje se i uvažava moj rad.
AS= 2.87
Doživljaj uspeha nakon obavljenog posla.
AS=2.89
HIGIJENSKI FAKTORI
AS= 3.50
Objektivno ocenjivanje individualnog učinka.
AS=3.01
Visina plate.
AS= 3.23
Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji.
AS= 3.34
Redovnost plate.
AS= 4.25
Sigurnost zaposlenja.
AS= 3.66
41
Tabela br. 7: Pol kao izvor razlika u nivou zadovoljstva Dobrim timskim radom
POL
Dobar timski rad
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Žene
2 42 33 74 37 188 1.1% 22.3% 17.6% 39.4% 19.7% 100.0%
Muškarci 12 20 25 64 23 144 8.3% 13.9% 17.4% 44.4% 16.0% 100.0%
Total 14 62 58 138 60 332 4.2% 18.7% 17.5% 41.6% 18.1% 100.0%
p= 0.01; Pearson Chi-Square= 14.47; df= 4
U vezi sa dobrim timskim radom, muškarci češće nego žene, izražavaju potpuno nezadovoljstvo (p= 0.01; Pearson Chi-Square= 14.47; df= 4). Tabela br. 8: Pol kao izvor razlika u nivou zadovoljstva Sposobnošću ljudi na vrhu firme
POL
Sposobni ljudi na vrhu firme
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Žene
16 36 34 64 38 188 8.5% 19.1% 18.1% 34.0% 20.2% 100.0%
Muškarci 22 36 34 33 20 145 15.2% 24.8% 23.4% 22.8% 13.8% 100.0%
Total 38 72 68 97 58 333 11.4% 21.6% 20.4% 29.1% 17.4% 100.0%
p= 0.05; Pearson Chi-Square= 11.07; df= 4
Muškarci su statistički značajno češće potpuno nezadovoljni (p= 0.05; Pearson Chi-Square= 11.07; df= 4), nego što su to žene, u vezi sa sposobnostima rukovodstva. Rezultat se može interpretirati strožijim, čak i različitim, zahtevima koji se postavljaju pred rukovodstvo od strane žena i muškaraca. Povezanost starosti ispitanika sa posmatranim motivatorima
Godine starosti zaposlenih su izvor razlika u nivou zadovoljstva među sledeća tri motivatora: Sposobni ljudi na vrhu firme, Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji i Ugled i poštovanje. Na osnovu iznetog postavljena hipoteza o relaciji starosti ispitanika i zadovoljstva prisutnim posmatranim motivatorima se ne prihvata.
Tabela br. 9: Godine starosti kao izvor razlika u nivou zadovoljstva Sposobnošću ljudi na vrhu firme
Godine starosti
Sposobni ljudi na vrhu firme
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Do 35 godina 13 16 26 30 29 11411.4% 14.0% 22.8% 26.3% 25.4% 100.0%
Od 36 do 45 godina 9 31 20 25 18 1038.7% 30.1% 19.4% 24.3% 17.5% 100.0%
Preko 45 godina 18 27 23 43 11 12214.8% 22.1% 18.9% 35.2% 9.0% 100.0%
Total 40 74 69 98 58 33911.8% 21.8% 20.4% 28.9% 17.1% 100.0%
p= 0.01; Pearson Chi-Square= 20.68; df= 8
42
Najmlađa kategorija ispitanika je statistički značajno (p= 0.01; Pearson Chi-Square= 20.68; df= 8) najčešće zadovoljna sposobnostima ljudi na vrhu firme. Moguć razlog za ovakav rezultat je što stariji ispitanici bolje
poznaju poslovni proces, te u skladu sa tim imaju i strožije zahteve, tj. očekivanja od rukovodstva. U skladu sa tim, mlađi zaposleni poslovni uspeh češće pripisuju sposobnosti rukovodstva.
Tabela br. 10: Godine starosti kao izvor razlika u nivou zadovoljstva Prijateljskom atmosferom i odsustvom sukoba u kompaniji
Godine starosti
Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji.
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Do 35 godina 5 12 27 37 33 1144.4% 10.5% 23.7% 32.5% 28.9% 100.0%
Od 36 do 45 godina 5 25 33 26 13 1024.9% 24.5% 32.4% 25.5% 12.7% 100.0%
Preko 45 godina 19 19 31 31 21 12115.7% 15.7% 25.6% 25.6% 17.4% 100.0%
Total 29 56 91 94 67 3378.6% 16.6% 27.0% 27.9% 19.9% 100.0%
p= 0.01; Pearson Chi-Square= 28.13; df= 8
Godine starosti zaposlenih su statistički značajan izvor razlika u nivou zadovoljstva prijateljskom atmosferom na radnom mestu (p= 0.01; Pearson Chi-Square= 28.13; df= 8). Zadovoljstvo atmosferom na radnom mestu je obrnuto
proporcijalno starosti zaposlenih, tj. potpuno zadovoljstvo opada, dok potpuno neazdovoljstvo raste, sa starošću zaposlenih.
Tabela br. 11: Godine starosti kao izvor razlika u nivou zadovoljstva ukazanim Ugledom i poštovanjem
Godine starosti
Ugled i poštovanje
Total
Potpuno sam nezadovoljan
Delimično sam nezadovoljan
Neodlučan-na sam
Delimično sam zadovoljan
Potpuno sam zadovoljan
Do 35 godina 11 9 32 22 40 1149.6% 7.9% 28.1% 19.3% 35.1% 100.0%
Od 36 do 45 godina 7 28 27 21 20 1036.8% 27.2% 26.2% 20.4% 19.4% 100.0%
Preko 45 godina 20 28 26 27 21 12216.4% 23.0% 21.3% 22.1% 17.2% 100.0%
Total 38 65 85 70 81 33911.2% 19.2% 25.1% 20.6% 23.9% 100.0%
p= 0.01; Pearson Chi-Square= 27.39; df= 8
Potpuno zadovoljstvo ukazanim ugledom i poštovanjem opada sa starošću zaposlenih, dok istovremeno potpuno nezadovoljstvo istim raste (p= 0.01; Pearson Chi-Square= 27.39; df= 8). Zaposleni do 35 godina starosti češće od svojih starijih kolega su potpuno zadovoljni ukazanim ugledom i poštovanjem na radnom mestu. Rezultat se delom može interpretirati savremenim načinom poslovanja, koje od zaposlenih zahteva poznavanje i upotrebu savremenih tehnologija; zatim zahtevom za kontinuiranom obukom, i slično, a sve zajedno su manje “strane” mlađim generacijama, a prema kojima stariji imaju otpor. Time se smanjuje obim i uspešnost obavljenog posla, što može da rezultira manjim ugledom i poštovanjem.
5. ZAKLJUČAK Z1: Zaposleni daleko najveći značaj pridaju redovnosti primanja. U aktuelnom trenutku tranzicije privrede, loših iskustava privatizacije, kreditne zaduženosti zaposelenih, redovnost prihoda ima primat nad ostalim mogućim motivatorima, čak do nivoa privilegije. Može se zaključiti o sveobuhvatnom položaju kako fizičkih, tako i pravnih lica, jer nešto što je pravilo poslovanja, postaje izuzetak. Z2: Najmanje zadovoljstvo se odnosi na ukazani nivo odgovornosti, bilo da je on iznad ili ispod mogućnosti zaposlenih. Svakako ukazuje i na loš odnos prema radnom potencijalu. Z3: Rukovodstva na adekvatan način primenjuju Masovljevu hijerarhiju potreba, tj. zaposleni su najviše
43
zadovoljni onim što omogućava zadovoljenje bioloških potreba. Tek nakon zadovoljenja tih potreba, mogu dalje da se razvijaju. Kako ni ove potrebe nisu zadovoljene u značajnoj meri, iako su zaposleni njima najzadovoljniji, postavlja se pitanje mogućnosti upotrebe ostalih motivatora. Z4: Kada se posmatra zadovoljstvo aktuelnim motivatorima prema teoriji Hercberga, onda se uočava veća mogućnost za eventualne aktivnosti, u smislu umanjenja nezadovoljstva i povećanja zadovoljstva. Z5: Pol je značajan izvor razlika u nivou zadovoljstva sledećim motivatorima: Objektivno ocenjivanje individualnog učinka, Dobar timski rad i Sposobni ljudi na vrhu firme, u smislu da su muškarci statistički značajno nezadovoljniji nego što su to žene. Z6: Starosna dob ispitanika je značajan izvor razlika u nivou zadovoljstva sledećim motivatorima: Sposobni ljudi na vrhu firme, Prijateljska atmosfera i odsustvo sukoba u kompaniji i Ugled i poštovanje, u smislu da su zaposleni
preko 45 godina starosti nezadovoljniji od svojih mlađih kolega.
6. LITERATURA
[1] Milivojević, T. (2009), Motivacija za rad, Beograd
[2] Chamy, C. (1996), Efikasan menadžer, PS „ Grmeč“, Beograd
[3] Dunđerović, R. (2007), Osnovi psihologije menadžmenta, CEKOM, Novi Sad
[4] Suša,B. (2009), Menadžemnt ljudskih rasursa, CEKOM, Novi Sad
[5] Simić, J., Vukobrat, S., Davidović Rakić, J. (2013) Savremene strategije radne motivacije kao faktor upravljanja ljudskim kapitalom, Zbornik radova međunarodne naučno-stručne konferencije Doba znanja
[6] Bahtijarević-Šiber, F. (1999) Management ljudskih potencijala, Golden marketing, Zagreb
44
KONVERGENCIJA POMOĆU ZNANJA I OBRAZOVANJA
KONVERGENCE BY KNOWLEDGE & EDUCATION
ROBERT DIMITROVSKI Univerzitet MIT Skopje
Rezime: Globalni procesi umesto kulturne uravnoteženosti uneli su još dublje razlike između pojedinih zemalja i regiona. Kultura je verovatno bila više oruđe razdvajanja umesto spajanja. Okrenuti napretku i želji za blagostanje, razvijeni su postali razvijeniji. Nejednakosti razvitka produbljuju postojeći raskorak, koji u isto vreme implicira postupke i aktivnosti njegovog premoščavanja. Polazeći od uzroka postojećeg raskoraka moramo se suočiti sa stanjem da su razlike rezultat ne samo informacijsko tehnološkog napretka tj. Zaostajanja. U principu to su kako politički, tako pravni, ekonomski ali i pre svega obrazovni (znanje). Stoga svi oni osim znanja se mogu posmatrati i kao posledice.
Znanje kao kategorija univerzalnosti, globalnog društva implicira prostor veći i viši nego ikad zamisliv do sada. Ne slučajno je Bolonja bila inicijativa za poravnavanje, da bi čak na nekim prostorima postala imperativ uniformnosti umesto poticaj kreativnosti koja uramljena i transparentna može vući napred. Procesi Bolonjom dosežu do filozofije obrazovanja. Nova vremena traže nove ljude. Novi ljudi traže nova znanja i razvijanje novih veština. Stoga, konvergencija društva znači pre svega konvergenciju odnosa i pristupa ka znanju i procesu obrazovanja. Postoji konvergencija u svim oblastima života. Međutim ne postoji konvergencija nečega bez kvalitetne konvergencije obrazovanja i aplikativnosti znanja. Znanje kao esencija vaspitno-obrazovnog procesa mora poprimati kvalitativne komponente poterebne tu i sad umesto sada i za danas. Pritom se kvalitativa orijentiše uvek na znanju kao jedinom činitelju napretka. To svakako implicira aktivnosti i postupke, promene i adaptacije novome i onome što će tek dolaziti. Ključne reči: Znanje, Obrazovanje, konvergencija,.
Abstract: Abstract: The global processes, instead of cultural balance, have brought even bigger differences between certain countries and regions. The culture is most probably a tool for separation instead of merging. Developed countries have become even more developed, because of their wish for wellbeing. The differences in the development have enlarged the present discrepancy, which at the same time implies procedures and activities for overcoming of this problem. Beginning from the example of the existing discrepancy, we have to confront the situation that the differences are a result not just of the information technology progress. Actually, this is a result of the political, as well as economic, but first of all educational (knowledge). Because of this, they can be perceived as well as consequences.
The knowledge, as a universal category, the global company implies space bigger and higher than ever until now could have been imagined. It is not accidentally that Bologna has become an initiative for leveling. In some regions, this has become an imperative of uniformity, instead of an incentive of creativity which, if is transparent, can lead to an improvement. The Bologna processes reach the philosophy of education. New times search for new people. New people seek new knowledge and acquiring of new abilities. The convergence actually means convergence of the relations and approach towards knowledge and educational processes. Convergence exists in all areas of life. However, there is no convergence of something without quality convergence of the education and application of knowledge. The knowledge, as the essence of the educational process, must receive qualitative components needed here and now instead of now and today. This, of course, implies activities and procedures, changes and adaptations of the new and that which is to come in the future.
Keywords: convergence, knowledge, educational process
1. UVOD
Pre više od 2 decenije Peter Sengei je napisao da ponekad nova znanja padaju na neplodno tlo. Polazeći od predhodnog nesumnjivo je važno ne samo proizvesti (stvoriti) znanje nego ga i isporučiti korisnima sa najmanjim gubitkom u supstanci prilikom transfera. Ono ne sme otići a da ne bude iskorišćeno. Pitanja kao: ko, kako, kada i zašto su svakako prisutna. Ustari, posredi je koncepcija okrenuta budućnosti koja želi da artikulira razmisljanja oko konekcije sadasnjeg znanja i njegove društvene ugradnje putem obrazovanja za iduće potrebe. Baza ovoga su svakako dileme i stavovi koji zadiru u koncepciji menađmenta znanja i kreiraju novu filozofiju obrazovanja. Polazeći od potrebe i završavajući kod
zadovoljstva korisnika. Verovatno osnova kreacije iza horizonta leži u razbijanju paradigme da se znanje i obrazovanje događaju samo u konkretnom prostoru’učionici. Svi u svakoj prilici, na bilo kom mestu, učimo od svakog, na svim načinima, nivoima i oblicima (Jashapara)ii. Dilema između stereotipa sigurnosti i putovanja u nepoznato ispunjava svakoga, no ipak se svi ne pronalazimo u prostoru stvaranja. Svaka provokacija traži kreativnu snagu koju ne možemo savladati samo zeljom i duhom. Ocena pravoga i realnoga potencijala je prezumpcija uspešnosti. Univerzitet ne sme da bude institucija u kojoj se prepričava znanje, nego treba da poseduje potencijal koji ume i kreira nova znanja. U
45
njemu se moraju prakticirati nove forme i oblici transfera stvorenoga znanja koji su adekvatni trenutka i prostora u kome se realizujemo. Otuda je neophodno promeniti način razmišljanja i na početku suočavanja sa sobom kojim koji će stvarati drugačiji ambijent jer vreme u kojem radimo je počelo da se računa sve manjim mernim jedinicama O znanju i obrazovanju često se prića kao da je imaginacija. Jesto ono to i predstavlja i zbog toga je i osnova napretka. No krajnje je vreme da se ono tretira kao biznis. Odbijajući da se apostrofira u tom smislu izbegavaju se jasna razlučivanja i relacije koje bi takvim tretmanom proizišle. Međutim sve jasnije izlaze na površinu atributi ZA koji se ne sreću vodi paralelno, na dva fronta - državne i privatne institucije. I kod jednih i kod drugih postoje institucije koje rukovodi menađer, one imaju proces stvaranja (transfer znanja) i rezultata rada. Postoje parametri uspešnosti što ukazuje da se radi o biznisu. Razlika između privatnog i državnnog univerzitete je u titularu vlasništva i trransparentnosti cene procesa. Karakteristike i poruke biznisa obrazovanje se ne meri tipom vlasništva već njegove uspešnosti generirane interakcijom i kooperativnošču obadva naizgled ,,suprostavljena entiteta,,, orijentirana kreiranju novoga znanja za nove ljude vremena koja dolaze. Ipak, spor i inertan, sistem obrazovanja još nije spreman za drastične novine, te suština i strategije promena su još u razvoju. Nova vremena trebaju nove ljude ali univerzitet to još uvek radi istim organizacionim okvirom, sa već proverenim ljudima. Ulazeći u promene univerzitet je manje - više potisnuo ostale funkcije ostajući veran transferu znanja. Sve su to pitanja koja se tiču univerzitetskog menađmenta i organizacije. Kome i čemu je okrenut, lavirajući između akademskog kapitalizma i menađerizma te koliko i ćime je orijentiran na putu ka elitizmu? Univerzitetske strukture i menađment već ,,integriranih,, univerziteta su snage vodilje na putu ka reformiranju univerziteta i reafirmacije i prakticiranja njegovih sveukupnih funkcija. Znanje kao kategorija univerzalnosti, globalnog društva implicira prostor veći i viši nego ikad zamisliv do sada. Samo Univerzitet okrenut svetu znanja, sposoban da stvara ugrađuje i prenosi aktuelnosti, predviđa i kreira novosti pretstavlja budućnost obrazovanja. Nema internacionalizacije univerziteta ukoliko se sve to ne ugradi u temelje buduće orijentacije. Sve je to, u funkciji realizacije za sada deklarativnog customer satisfaction u nadležnosti uiverzitetskog menađmenta. Na putu internacionalizaciji, verovatno treba pokloniti malo više pažnje osnovnoj misiji univerziteta: kreiranju, usvajanju, transferu i prakticiranju stvorenog i usvojenog znanja. Mali broj kreatora odgovornih za inovecije( između 1750 и 1860g.) su bili ljudi iz nauke; više njih je bilo poduzetnika, kreativaca, zanatlija ali je malo ko imao naučnoga begraunda. Oni su bili ljudi zdravoga razuma, radoznali, puni egergije i originalnosti. Nauke u to vreme je bilo malo u oblasti novih dostignuća korisnih za ljude. Istraživanja su bila više temeljnija i dublja. Ipan nauka kao kreator znanja pretstavlja najveći generator napretka.
Danas poljoprivreda i industrija koriste linearni, konkurentno , tržišni orijentisan model upravljanja. Nova ekonomija kao dinamički zasnovan sistema koji počiva na više nematerijalnih promenljivih: intelektualni kapital, savezi, partnerstvo, i globalne komunikacije (ljudi i tehnika). Strateški planovi (iako suštinski) nisu dovoljni za održivo pozicioniranje na tržištu. Napredak je funkcija strategije, a strategija umetnost i efikasno vođstvo . U Lisabonu 2000, Savet EU je usvojio ambicije za stvaranje najkompetitivnije svetske ekonomije zasnovane znanju i održivosti, sa najvišom stopom zaposlenosti i rastućom socijalnom kohezijom. U nameri postizanja toga lansirana je bila 10 godišnja strategija koja je između ostaloga bila zasnovana na: 1. Dostizanje ekonomije zasnovane na znanju, nakon, 2. Modernizacije evropskog socijalnog modela, 3. Razvijanje okvira odgovarajućih i stabilno orijentisane makroekonomske politike i 4. Postizanju održivog razvoja (EC, 2001). Ove mere bi trebale kreirati održiv i rast bez inflacije, sa nižim stopama nezaposlenosti i više održivosti javnih finansija.iii Novi ekonomski svetski poredak zasniva se više na protok intelektualnog, nego finansijskog kapitala . Svaka funkcija, industrija i region sveta (razvijeni I nerazvijeni) - doživljavaju korenite promene u načinu upravljanja ljudskim talentima . Moderni koncepti upravljanja se razvijaju pomoću navigacija funkcija i umrežavanja sasvim različito od od tradicionalnih komandno- kontrolnih sistema. Moderni lideri se ne plaše brzine promena- oni prihvataju agenda učenja, znajući da je efikasno upravljanje nije pitanje znanja nego sposobnosti korišćenja. Liderstvo postaje pre umetnost nego nauka. Zbog toga se moraju razvijati inovacije i kompetencije, učeči pritom kako izmeriti njihove performanse. Put ka održivosti jeste sposobnost inoviranja, kreiranja znanja, i transformiranja u održive proizvode i usluge, u funkciji profitabilnog rasta: preduzeća, privrede i društva. Prilagođavanje aktuelnom trenutku označava maksimalno stvaranje i koriščenje znanja. Konvergencija kao postupak poravnjavanja i sredstvo niveliranja različitosti počiva na znanju i sistemu obrazovanja. Ekonomija znanja je sposobnost da se fokusiramo na upravljanje i znanje - individualno i kolektivno. Što se znanje više se spodjeljuje, ono više raste. Zbog toga je uloga Univerziteta krucijalna u nekoliko pravaca: afirmacije, inoviranja i stvaranja znanja, njegovog spodeljivanja i osposobljavanja ljudskih potencijala ne za aktuelnost nego za budućnost. Nema uspešne konvergencije bez spremnih ljudi.
2. KONVERGENCIJA
Trenutačna kretanja u društvu ističu konvergenciju kao pojam, trend i realnost. Koliko je ta pojava bitna i koliko utječe na samo poslovanje različitih kompanija je pitanje trenutka, shvatanja i orijentacije. Ipak konvergencija se pre svega doživljava više kao prilagođavanje okruženju u privrednom i ekonomskom kontekstu: - telekomunikacije, internet, mediji, zabavne i reklamne industrije. Međutim u svetu složenosti na konvergiranju mogu raditi stručnjaci vrhunskih kompetencija. Stoga se usporedno s ,,trendovskom konvergencijom,, događa i konvergencija
46
znanja i vještina. Zato se sama konvergencija treba razumeti , u smislu podizanja nivoa znanja i obrazovanja, što će obezbediti veći nivo ljudskog kapitala i njegovo priblizavanje u odnosu na razvijene zemlje. Ulaganje u sve aktivnosti koje su usmjerene na jačanje gospodarstva neke zemlje, podrazumijevaju se pod pojmom konvergencija. Jedan od ciljeva regionalne politike Europske unije je i konvergencija, pa stoga ERDF (Europski fond za regionalni razvoj) financira aktivnosti koje se odnose na konvergenciju. To su investicijske aktivnosti svrstane u četiri podgrupe: razvoj ljudi (ljudi su ključ gospodarskog oporavka), jačanje poslovanja (ubrzani rast tvrtki), ulaganje u vlastitu budućnost (visoko obrazovanje otvara mogućnosti za pojedinca) i stvaranje veza (globalna trgovina, tehnologija i znanje).iv Konvergencij se ne sme doživeti kao dugoročni prgram. Ona treba biti shvaćena kao projekt.. Suština konvergencije je u tome da slabije razvijeni dostignu bolje razvijene. Pritom one moraju da urade suštinske intervencije koje će u budućnosti obezbediti ravnomeran razvoj i jednake startne uslove kao kod razvijenijih. Objavljen specijalni izveštaj Erste Grupe „Konvergencija 2.0“ konstatuje da su pokretači rasta i dalje tu, ali da će tokom naredne decenije region CIE morati da pređe sa klasičnog sustizanja putem imitiranja, na sistem zasnovan na znanju sa više dodate vrednosti i diverzifikovanijim izvozom. „Sama troškovna konkurentnost nije dovoljna kada se zemlje približavaju tehnološkoj granici; zemlje CIE moraće da podignu produktivnost kapitala i rada sopstvenim sredstvima, a to čini presudnim ulaganja u obrazovanje i istraživanje i razvoj“, objašnjava Birgit Niessner, glavna analitičarka istraživačkog tima za makroekonomiju CIE u Erste Grupi.v Projekt "Outset", u regionu, Cornwall u Ujedinjenom Kraljevstvu dobio je nagradu zbog svog jedinstvenog pristupa start-upovima kroz pružanje pomoći najugroženijim u pogledu traženja zaposlenja kroz samozapošljavanje i poduzetništvo. Usluga ,,Outset'' je razvijena u Cornwallu kroz Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) te se također primjenila u jugo-zapadnom konkurentnom području u Ujedinjenom Kraljevstvu. U zadnje tri godine ,,Outset'' je stvorio 1 200 novih firmi i 1400 radnih mjesta te je omogućio zapostavljenim i podzastupljenim grupama da prikupe preko 1 milion funti. Veliki broj ovakvih neprofitnih programa finansirano je upravo iz Evropskog fonda za regionalni razvoj (ERDF).vi
3. OBLASTI I TIPOVI KONVERGENCIJE
Konvergencija je termin novije upotrebe (frekventan u zadnoj deceniji), a najčešće se koristi u kontekstu tehnoloških promjena (ICT industrije), ekonomije, kulture... Konvergencija se definiše kao čin pribliđavanja, nezavisan razvoj sličnih likova povezanih navikama ili životnom sredinom (Marian-Webster).vii Postepeno menjanj sa ciljem dostići ili razviti nešto zajedničko je definicija (Oxford Dictionery)viii Približavanje različitih i odvojenih faktora ili pojave (Buziness Dictionary)ix. Kovergencija se ne odvija kroz medijske uređaje, bez obzira koliko sofisticirani mogli postati. Konvergencija se
odvija u mozgovima individualnih konzumenata i kroz njihove socijalne interakcije sa drugima x Verovatno je zadnja definicija najšira zbog fakta da počiva ne na tehnologiji i ICT-ju. (gde mnogi svrstavaju pojam kovergencije) niti u ekonomiji (orijentacija EU) Okrenuti obuhvatnije (mediji, participativnie kulture i kolektivne inteligencije) konvergenciju doživljavamo više kao društveni i kulturni proces. Konvergencija predstavlja: xi način smanjenja razlika u ekonomskim performansama među zemljama članicama i kandidatima za pristup EU, putem ukidanje barijera trgovini i mobilnost faktora proizvodnje što se može postići višim stepenom konvergencije. Polazeći otuda postoji: ekonomska konvergencija; realna konvergencija; strukturna konvergencija; nominalna konvergencija Pod pojmom ekonomska konvergencija podrazumijeva se proces približavanja vrijednosti ekonomskih varijabli među zemljama i to tako da slabije razvijene zemlje bržim razvitkom sustignu razvijenije.Razmatraju se različiti tipovi konvergencije: nominalna, strukturna i realna konvergencija. xii Konvergencija se ostvaruje na mikronivou, (uz prikladni makro okvir) na način kojim bi se prosperitet svakog privrednog subjekta vezivao, pre svega, sa proizvodnjom za međunarodne potrebe i odgovarajućim menadžmentom i marketingom za podržavanje ovakve poslovne orijentacije. Osnovno obeležje ovakve poslovne orijentacije su: (1) fleksibilnost, brzo reagovanje na impulse iz okruženja i (2) ekonomija obima.xiii
4. KONVERGENCIJA ZNANJA
Znanje predstavlja skup činjenica, informacija i veština stečenih kroz iskustvo ili obrazovanje neke ličnosti, kao i teorijsko ili praktično razumevanje subjekata. Postoji nekoliko različitih tipova znanja: Kodifikovano (u pisanoj formi) Ne - kodifikovano (usmene tradicije generacija), Prećutno znanje ( teško se prenosi putem pisanja ili opisa a uključuje intuiticiju, i zahteva stručnost) Kontekstualno (vezano za okolne uslova za njegovu primenu te ga razumeju ili koristite na isti način svi) Akontekstualno (racionalnog, naučno "ciljem okrenuto" posmatranje stabilnih društvenih stvarnosti ). Znanje se može svrstati i kao: Znati - Šta (činjenice kao i kompleksne odgovore na pitanja), Znati – Kako (veštine ili sposobnost da uradi nešto), Znati -Ko (odnosi, stvaranje i održavanje specijalnih društvenih mreža i ljudskog kapitala) i Znati - Zašto (teorije, naučno znanje o ljudskom ponašanju ili zakonima prirode). Otvorenih pitanja u vezi znanja ima uvek a okreću se ka: Kako rayumeti progress, Koja je uloga inovacija, kako se upravlja znanje I kako reaguju odgovori na ova pitanja, u političkom, ekonomskom, pravnom , socijalnom, kulturniom, tehnološkom I ekološkom vremenskom kontesktu.xiv
47
Međutim pitanje znanja je usko povezano sa njegovim voženjem. Još je davno Draker istakao da je menažment jedna od važnijih poluga stoleća. Otud isključivo je značajno moćda i više nego stvaranja- aktivno i znajno menažirati znanje. To je itekako jedna od važnijih poluga i pokretača univerzitetskoga znanja. Generičke aktivnosti menažmenta znanja so duboko su povezane koncepcijom saradnje i zajedništva. Tako će Briggs & Vreede, argumentirati da povezanost zadataka poseduje pet vrsta briga oko saradnje koje generalno karakterizira interakciju timova. Tabela 1: Izvori menažmenta znanja xv
1. Divergencija: preći sa manje na što više koncepcija.
Cilj divergencije kreirati ili identifikovati koncepte koji dotad nisu bili razmatrani.Generirajući aktivnosti menađmenta znanja biće primer razilaženja; .
2. Konvergencija: Preći sa više koncepta ka fokusiranju I razumevanju na što manje koncepata koji su dostojni pažnje. Cilj konvergencije za grupu je da smanji kognitivno opterećenje putem smanjivanja broja koncepata sa kojima se moraju baviti. Okupljanje aktivnosti menažmenta znanja bit će primer konvergencije
3. Organizirati: podići nivo razumevanja odnosau vezi koncepata.Pomoću nje se povećava razumevanje i smanjuju napori. Primer takvog procesa su aktivnosti menađmenta znanja. .
4. Proceniti: Podići nivo razumevanja o koristi putem postizanja cilja koncepta, pomoću jednog ili više kriterijuma. Cilj procene je usmeren ka grupnoj diskusiji ili informaciji o izboru grupe.
5. Postizanje konsenzusa: podići nivo sporazumevanja između zainteresovanih strana o pravcima delovanja. Cilj konsenzusa je povećavanje nivoa obostranog prihvaćanja obaveza.
Opšto je poznato da inovacije predstavljaju kreativni impact pojedinaca, no one zavise od znanja koje se stvara I sistemski artikulirano cirkulira. Zato, razvoj znači više od industrijalizacije i ekonomskog rasta; Holistički pogled upučuje na činjenice da razvoj zavisi od ljudskih sloboda i mogućnosti I nije uokviren samo ekonomskim vredn Okrenuti I otvoreni znanju možeme stvararti budućnost. Konvergencija podrazumeva okupljanje svih relevantnih oblasti (ljudi, tehnologije i prirodni resursi) koji omogućavaju društvu da odgovari na pitanja i reši probleme.xvi Konvergencija znanja i tehnologije za dobrobit društva (KZTD) je jezgro prilika za napredak u dvadeset prvom veku. KZTD je pokretač transformacijske
interakcije između naizgled različitih disciplina, tehnologija, zajednice, i domena ljudskih aktivnosti za postizanje obostrane kompatibilnosti, sinergizma i integracije, kroz koji se proces stvaranju dodatne vrednosti i udruženja u susret zajedničkim ciljevima. Nesumnjivo je da znanje ne ide samo. Ono je uvek povezano sa sistemom obrazovanja. Tu univerzitet ima ključnu poziciju. Zato, nacionalne politike pokazuju strateški interes država u razvoju ekonomije i ,,znanja,, koje će biti povoljno za njih u pogledu zapošljavanja, ekonomskog razvoja i međunarodnog priznanja. U onim zemljama gde postoji duga tradicija visokog obrazovanja , tendencija je ka snažnom reafirmacijom državne, uloge u sistemu visokog obrazovanja. Karakteristike ljudskog kapitala, jačanje tehnologija i pristupa finansijama može da smanji jaz znanja i poboljšaju ukupne performance. Politikezasnovane na znanju su više stvar postojećeg okvira I vladajućim uslovima. One rade u pravcu stvaranja adekvatne podsticajne strukture za privatni sektor koji bi povećanjem produktivnost stvorio veći ekonomski učinak. Budućnost konvergira društvo.xvii Trajne vrednosai konvergencije dolaze putem kulture. Zamišljene prednosti konvergencije mogu biti dovedene u život kroz koordinirani (KZTD) zasnovano na: (1) Približavanje (razlike u nauci, tehnologiji i aplikacijama), (2) holističkom deduktivnom pristupu (sveobuhvatna povezanost znanja, tehnologije i društvenog sistema), (3) uspostavljanje višeg nivoa, jezika (planiranje i upravljanje) (4)Vizije (inspirisane istraživanjima i velikim izazovima konvergencije) i (5) mogućnosti da kanališu napori (iz haotičnog, u proaktivni, i sistematski pristup). Na duži rok, ove investicije znanja su ključni pokretači lanca rasta ekonomske produktivnosti za zemlje članice EU, a viši nivoi proizvodnje znanja i njegove dalje distribucije ohrabriće kako vladine politike tako i privatnih podsticaja. Trougao znanja je centralna tačka EU strategije, 2020. xviii Post -2010 Strategija EU ya strukturne reforme (EUS- ‘ 2020) bi trebala sa jedne strane da predstavlja nastavak Lisabonskih procesa (zapoćetih 10 godina ranije). Stim u vezi njen focus bi i dalje trebao biti fokusirana ka povećanju EU konkurentnosti na svetskom nivou.Sa druge strane trebalo bi sve to postići uvođenjem znanja i inovacija u središtu ekonomskog, socijalnog I ekološkog napretka. Socijalna dimenzija Lisabonske strategije je najvidljivija kroz ciljeve zapošljavanja, što nije bio slučaj sa ekološkom dimenzijom Transformacija Evrope ka ekonomiji znanja je verovatno najefikasniji odgovor ne samo na dugoročne izazova, ali i na izazove koje proizilaze. Ranija iskustva ukazuju da je trougao politike znanja (istraživanje i razvoj, inovacije i obrazovanje) od suštinskog značaja za jačanje dugoročnog rasta privrede. Održiv rast produktivnosti u velikoj meri zavisi od politike stimulacija istraživanja, razvoja I inovacija. Visoki nivo produktivnosti I vešte I prilagodljive kvalifikovane radne snage obrazovanja je takođe u pozitivnoj korelaciji sa rastom. Kvalifikovani radni potencijali su uslov za dalje usavršavanje i učenje
48
tokom čitavog života. Sve je to povezano znanjem. Neslučajno je trougao znanja utemeljen u strategije EU-2020. Vidljivo je da je povećanje dugoročnih privrednih potencijala EU počiva na znanju. Fokusiranost na Trougao znanja uključuje značajne investicije u istraživanje i razvoj , obrazovanje i inovacije . U uslovima čvršće politike javnih finansija, ostvarenje ovih ciljeva zavisi tri podjednako važna faktora : povećanje prioriteta, efikasnost i efektivnost javne potrošnje i napora da se obezbedi veća ulogu privatnog sektora u ovim oblastima. Za razliku od politike EU, u kojoj se jasno vidi da je obrazovanje u centru pažnje u ostalim regionima (tz. Zapadni Balkan) vladine politike usmerene ka protežiranju javnih univerziteta utiču na smanjivanje privatnih inicijativa I investicija što je suprotno politici I EU strategiji. Otuda je potreba obrazovne konvergencije već evidentna.
5. KONVERGENCIJA OBRAZOVANJA
Danas, visoko obrazovanje se suočava sa periodom od dubokih transformacija poboljšanih ekonomskim, socijalnim, tehnološkim i kulturnim promena u društvu u celini. Neke od promena se odvijaju na međunarodnom, kontinentalnom ili regionalnom nivou. Promene u visokom obrazovanju zemalja Evrope u poslednjoj deceniji su najznačajnije. Kompletna revizija sistema visokog obrazovanja u centralnoj i istočnoj Evropi nakon 1989 mobilisale su sve evropske zemlje političkim raspravama o potrebi za intervenciju u oblasti visokog obrazovanja u Evropi. Tako je započeo organizirani process konvergencije u evropskom visokom obrazovanju. Bolonjski proces u koji su uključene vlade, institucije visokog obrazovanja, studente, i međunarodne organizacije se iskazao kao najefikasnija poluga za promenu u visokom obrazovanju Evropa sada poznat vekovima. xix EU je u sklopu lisabonske strategije izabrala je ulaganje u ljude kao jednu od glavnih pretpostavki za stvaranje savremene privrede utemeljene na znanju (European Union, 2000). Uz pozitivne učinke na rast i razvoj, obrazovanje se ističe kao prioritet ekonomske politike i zbog njegova potencijala za “socijalno uključivanje”, odnosno za stvaranje dodatnih prilika isključenima, nezaposlenim i siromašnim. Poticanje ulaganja u ljudski kapital i cjeloživotno učenja ističu se i u novim smernicama evropske strategije zapošljavanja, čiji je cilj postizanje veće zaposlenosti i stvaranje kvalitetnijih poslova (European Union, 2003). Također, OECD u svojoj utjecajnoj Jobs Strategy kao jedan od važnih razloga rastuće nezaposlenosti i društvene polarizacije u zemljama članicama navodi neuspeh u transformaciji sistema obrazovanja i obuke i zato poziva na razvijanje svih oblika formalnog i neformalnog obrazovanja (OECD, 1996). Promene u oblasti visokog obrazovanja su evidentene, nekad čak i drastične. Živimo u sasvim drugim uslovima nego pre. Mi smo stanovnici ,,globalnog sela,,.. Sve ove
pojave utiču na različite aspekte tradicionalne uloge visokog obrazovanja na međunarodnom , nacionalnom i institucionalnom nivou. Tradicionalne visokoškolske institucije, (i najprestižnijie), ne smeju ignorisati izazove tekućih ekonomskih, socijalnih i političkih kretanja. Realnost su i korporativni i virtuelni univerziteti. Oni su primorani da reaguju i da budu pažljivi na promene u formiranju svoje politike. Evidentan je trend povećanja autonomije, posebno u finansijskim pitanjima, koji ide zajedno sa zahtevima za povećanje odgovornosti. Nastale su nove realnosti u visokom obrazovanju: trka za javnu finansijsku podršku nasuprot drugih oblasti koje pokriva budžet. Razvijaju se nove metode i načini opstanka. Sve više univerziteta postaju preduzetnički u potrazi za različitim izvorima budžeta. Paradoksalno , ali sa trendovima rastuće konkurencije među institucijama visokog obrazovanja raste saradnja u oblasti istraživanja i nastave u akademskom svetu. Možda je jedan od generatora toga postojeći poticaj, čak I uslovljavanje saradnje sa strane međunarodnih tela prilikom izrade istraživačkih projekata (povezivanje više visokoškolskih institucija). Takmićenje za fondove, bolje studente, evaluacija, akreditacije i prepoznatljivost rangiranjem prouzrokovalo je akademsku mobilizaciju fakulteta. Kako bi mogli izgledati visoko obrazovanje i istraživanje u budućnosti ? Dali će se udaljiti od nacionalnih modela i usvojiti one globalne, kao što izgleda da je već slučaj za mnoge poslovne škole? Visokog obrazovanja pokreće, I pokretano je , globalizacijam, fenomenom rasteće svetske povezanosti koja kombinuje ekonomske, kulturne i društvene promene. Visoko obrazovanje obučava visoko kvalifikovanu radnu snagu, a doprinosi jačanju istraživačkih baza i inovativnosti kapaciteta u svetu konkurentnosti zasnovanome na znanju globalne ekonomije . Sa svojom centralnom ulogom u kros-kulturnom dijalogu , visoko obrazovanje podstiče uzajamno razumevanje i pomaže da se izgradi globalna mreža za budućnost . Istovremeno , prekogranični tokovi ideja, studenata, fakulteta i finansiranja, zajedno sa razvojem informacione i komunikacione tehnologije, menjaju okruženje za visoko obrazovanje. To podrazumeva i veću saradnju i konkurenciju između zemalja i institucija na globalnom nivou.xx Obrazovanje je aktivnost, politika ali pre svega potreba bez koje društvo ne može napred. Nesumnjivo je da pitanje obrazovanja duboko zadire u probleme vezane sa ljudskim kapitalom kao najvažnijim poticajem i kreatorom konvergencije. Teorija ljudskog kapitala je jasna ali se u praksi susreću i problemi. Osnovna funkcija obrazovanja (kvalitet i postizanja) treba biti merljiva. Probmlemi merenja ljudskog kapitala se premošćuju pomoću kvantitativnih statističkih pokazatelja (obrazovni nivoi struktura stanovništva, trajanje školovanja...) U ovakvim statistikama nema informacija o znanjima stečenim neformalnim obrazovanjem, i vještinama, koje su komponenta ljudskog kapitala. Razlike u kvalitetu obrazovanja isto tako nisu vidljive. Standardizacija obrazovanja samim tim i znanja je isto tako problematična. Kvalitet ljudskog kapitala se
49
proverava direktno pomoću merenja sposobnosti veština i dostizanja. To se može proveriti i pomoću testova koji su standardizirani, što je praktika u razvijenim zemljama. Nažalost to se u ostalim zemljama retko sprovodi. Drugo važno pitanje koje se problematično ostvaruje u vezi ljudskog kapitala jeste pitanje povrata investicija uloženih u obrazovanje ljudskog kapitala. On se obično meri na nivou društva (troškovi, porezi i sve subvencije) i na nivou pojedinca. Postoji merenje na mikro i makroekonomskom nivoa. Institucije koje obezbeđuju adekvatno znanje su sada pod inicijativom digitalne tehnologije koja postaje značajna snaga i dominira u svim oblastima rada. To na nekon način implicira i dopuneske napore univerziteta u smeru da održi sopstvenu poziciju. Ono što dominira kao dve najrelevantnije dimenzije i kreira poziciju univerziteta jeste: stvaranje i distribuiranje znanja (pod pretpostavkom da je visok nivo transfera već obezbeđen). Tu svakako veliki impakt imaju mehanizmi stvaranja znanja (e- distribucija razvoja i istraživanja, kreativnost, inovacije, spodeljeno stvaranje, nove zajednički online kreirane enciklopedije, učenje, učenje online) kao i razvoj novih modela distribucije i spodeljivanja znanja ( skladištenje znanja, e-novine...). U vezi toga, govori se (Benkler 2006) da aktuelno društvo povezuje radikalna decentralizacija pomoću koje se generira i distribuira znanje. Ovo implicira pojavu dopunske centralizacije informacija na opsnovu koje sledi umrežena digitalna ekonomija. Polazeći odf njenog uticaja u obrazovanju ona bi svoje primese ispoljila posebno preko radikalnosti decentralizacije i putem novih agenata, aktivnosti i transakcija koje utiću na institucije visokog obrazovanja. U ovakvom društvenom kontekstu postojanje univerziteta i produbljivanje njegovog uticaja i značaja je poverzano izgradnjom konzistentnog modela Boyer (1990) koji bi obezbedio jaču i širu ulogu univerziteta. U tom smislu, univerziteti se doživljavaju kao ,,brokeri znanja,, povezanoga društva. Ovaj mоделот ističe četiri ključne funkcije univerziteta i obrazovanja uopšte: otkriće, učenje, primenljivost i intergriranje znanja. Johnston (1998) sumirajući ovakav model istiće da: Učenje nije jednostavan proces diseminacije nego on
podrazumeva transformaciju i proširivanje znanja putem procesa i tehnologije učenja.
Otkriće-istraživanje jeste proces prodora i intelektualnog poticaja umesto obične brige o rezultatu (novo znanje). Zbog toga ono uključuje novo znanje nastalo putem rešavanja problema.
Aplikacija predstavlja profesionalna aktivnost prilikom poslovanja i usluga podložna rigoroznim pravilima evaluacije i poverljivosti, slično kao i samo učenje i istraživanje. Ovo pomaže da se što lakše teoretsko pretvori u praktično.
Integracija omogućuje povezanost između znanja i modela, sa time što disciplina, odnosno predmet proučavanja opredeljuje način stvaranja znanja.
Postoje više generacija stvaranja i artikulacije znanja.
1. Prva generacija znanja potiće od osnovnog obrazovanja;
2. Znanje druge generacije jeste: sinteza znanja. Agregacija postojećeg znanja. Identificiranje pregled i sinteza znanja putem eksplicitnih metoda. Tu je uključeno i identifikacija i selekcija relevantnog znanja-istraživanja, za probleme i ambientalni kontekst znanja.
3. Znanje treće generacije: Znanje se prezentira na jasan i koncizan način, pomoću idealnih uslovakako bi se osigurala eksplicitnost.To osigurava svesnost i implementaciju a pritom se koriste razne alatke iprodukti. Tradicionalni akademski postupci mogu osigurati stimulative koji potiću distribuciju u samom obrazovnom sistemu.
Polazeći otuda postavlja se pitanje: dali sve ovo ne označava i smrt univerziteta? xxi U pogledu univerzitetske budućnosti postoje različita mišljenja (svi uglavnom stoje na stanovištu da do toga neće doći). Tako, Tucker (2010) istiće socijalnu dimenziju univerziteta koja će evoluirati sa ciljem stvaranja i održavanja socijalnih veza. Bez obzira na razvoj društva, postojaće studenti koji nekuda moraju biti u funkciji procesa modernog ekonomskog progresa. Ove institucije prerašće u centre okruđenja i građenja jačih socijalnih veza. U vezi ovoga postavljaju se sledeća pitanja: a) Dali će visokoobrazovne institucije isčeznuti ybog
procesa otsustva intermedijacije? Verovati je da ona neće prouzrokovati propast univerziteta, iako je fakt da univerziteti već nisu sami (mreže, sistemi, platforme,... već utiću na obrazovni proces).
b) Kako se menja uopčte proces visokog obrazovanja? Sve što je novo pritišče tradicionalno, poebno u oblasti znanja.
U razvijenim zemljama tradicionalne obrazovne institucije već nemaju monopol. Zatvoreni sistemi ustuopaju ispred otvorenih generacija znanja koje neguju otvoreni distribuciju i pristup znanju. Ipak u ovom kontekstu je možda najrealnije govoriti od hibridnim sistemima koji funkcioniraju na ova načina. Veze između tradicionalnih i novih posrednika? Pritom, najbolji način rada je saradnja umesto konkurencije. U kontekstu budućeg opstojavanja univerziteta možda nije na odmet znati i ispoštovati neke od sedam kompleksnih lekcija: xxii Treba razumeti greške i iluzije: Cilj obrazovanja je transfer znanja, ali njega dovoljno ne interesuje da objasni šta ono u stvari predstavlja.Znanje o znanju treba biti primarno kako bi ga razumeli, jer ono nije spremljeni alat. Kulturne intelektualne i cerebralne karakteristike ljudskog znanja, procesi, iluzije i psihološke i kulturne predispozicije kreiraju greške i iluzije.
50
Principi relevantnog znanja: Ne valja način uopštenog učenja kako bi se shvatili fundamentalni problemi pomoću delimićnog znanja. Fragmentirano znanje pravi nas nesposobnim da povežemo delove celine. Potrebno je razvijanje sklonosti čovekovog rasudjivanja da plasira informacije u datom kontekstu. Učenje o ljudskom stanju: Potrebni ja jačati svesnost o čovekove prirode i društva, što treba biti najvažniji fokus obrazovanja. Upravljanje neizvešnošću: Nauka je stvorila velika znanja. Treba učiti strateški, i biti spreman suočiti se i spraviti sa neizvešnošću. Rayumeti jedne druge: Ovo treba postati jedna od značajnijih obrazovnih poruka i zadataka budućnosti. Etika ljudskoga roda: Prepoznati ljudske kvalitete i razvijati demokratiju. Obrazovanje treba da kreira atropo-etiku i kroz demokratske principe da kreira ambijent razvoja autonomije, putem veza zajedničke kontrole koristeći obrazovni proces.
6. KONVERGENCIJA ZNANJA I OBRAZOVANJA
Konvergencija znanja omogućava bolje obrazovanje i potiće interakciju u društvu. Sve to kreira bazu za ekonomski napredak što u suštini označava socijalnu promenu. Za stvaranje znanja potrebna je invencija i kreativnost. Toga u visokoškolskim institucijama ima na pretek. Kreacija znanja i obrazovanja i njegove konvergencije u funkciji društva jedna je od glavnih obaveza visokog obrazovanja. Tu do izraz dolaze principi i praktike univerzitetskog menaziranja znanja. Generičke menađment iz literature i menazmentu znanja iz postojeće literature su: xxiii Stvaranje: Razvijanje novih razumevanja i postupaka iz obrazaca, odnosa,i značenja u podacima, informacijama iz prethodnog znanja Sakupljanje: Stiču se i zapisuju u medijumu od kojih se kasnijepreuzimaju. Organizacija . Uspostavljaju se odnosi među tačkama znanja kroz sintezu,analizu, generalizaciju , klasifikaciju, ili pripadnosti. Stvara se kontekst tako da se prikupljenom znanju može lako pristupiti i razumeti od onih kojima je potrebno . Isporuka: Odobrava pristup ljudima koji treba da imaju pristup znanju , ablokira pristup onima koji ne bi trebalo . Prezentira se znanje u medijumu i formatu koji minimizira kognitivno opterećenje , dok se maksimizira razumevanje onima kojima je potrebno. Koriščenje: Dovodi se znanja na zadatku koji stvara vrednost za organizaciju Okrenuti ka obrazovanju moramo sebi postaviti I određena pitanja kako bi izgradili I stavove za njih. Svaki
pregled u kontekstu obrazovanja je strukturiran oko jezgra pitanja: Kako će se kvalitet nastave koncipirti unutar
institucije ? Kako je kvalitet nastave artikulisan u sinergiji sa
drugim institucionalnim politikama i strategijama ? Kakva je realno dodata vrednost podrške kvalitetu nastave i koji nivo poverenja može da se stavi u vrednovanju postojećih uticaja ?
U kojoj meri je institucija u stanju da raširi i održi kvalitet nastave?
Kako će institucija utvrditi uticaj nastave i učenja ? Kako su uključeni studenti u podršku kvaliteta nastave u okviru ustanove ?
Slika 1: Uslovljenost učenja
Globalizacija i-ili internacionalizacija utiče na visoko obrazovanje kroz dve unakrsne perspektive:konverzivno i diversikantno, centralno i periferno. Ovo je nesumnjivo povezano konceptom europeizacije (kao globalnon regiona’gledano spolja ili kao evropske regione gledano unutra). xxiv Postoji spodeljeno shvaćanje da napori menađmenta znanja nisu uspela ispuniti postavljene zadatke. Posebno je bilo apostrofirano pitanje dali može učenje potpomognuto tehnologijom (Technology Enhanced Learning) transformirati način učenja. Smatra se, da dosada TEL još nije uspeo da izvrši neku revolucionarnu promenu u učenju i obrazovanju, od aspekta podizanja performansi. xxv Smatra se da je u 20-tom veku (Brown i Adler)xxvi dominantan pristup obrazovanju bio usmeren ka pomaganju studentima da steknu veći kvantum znanja i kognitivnih veština koje bi kasnile koristili u najrazličnim situacijama. Ovaj je pristup mogao funkcionirati dobro u relativno stabilnom svetu, u kome je steknuto znanje bilo dovoljno za ceo radni vek. Zadnja dekada je definitivno razbila stabilnost i nametnula promene, brzinom koja nameće potrebu stalnog učenja. Postojeći modeli menađmenta znanja i TEL još nisu uspeli snaći se i datiodgovor potrebi bržeg sticanja znanja. Zbog toga je evidentna potreba da se oni modificiraju kako bi bili u stanju da odgovore novonastalim potrebama. Problem je širi i ne može se rešavati
51
segmentarno ili preko izoliranih slučajeva jer bi se tako razvili nekompatibilni koncepti. Ipak razvija se rasteća mreža istraživača koji rade na problemu efekata povezanosti KM i TEL. Veza između ova dva značajna aspekta ukazuje da progresiraju napori te da se oni objedinjuju s aciljem povezivanja a u funkciji celođivotnog učenja. Ovo svakako implicira potrebu stvaranja novog modela KM-TEL sa ciljem da se obezbedi svako da uči na najpogodnici način. Postoje ograničena istrađivanja u odnosu na razlike između zemalja i mogućnosti konvergencije preko globalizacije. Verovatno je potrebno da se rezultati istraživanja pažljivo razgledaju jer je evidentna konpleksnost i poneki put i kontradiktornost visokog obrazovanja, polazeći od varijacija koje postoje u različitim zemljama . Ipak, varijacije kolike i da su mogu se svrstati u grupe te i tako ih proučavati. Fokus ka njima može obezbediti razumevanje koncepata i razvijanje konsekventne metodologije. Na primeru procesa ,, evropeizacije,, može se razviti način menađiranja jedinstva učenja i obrazovanja. Ovo se može svrstati u dva segmenta, koja zavise od pristupa i posmatranja evropeizacije: kao globalizaciju ili internacionalizaciju. Gledana kao globalizacija (poravnjavanje razlika) visoko obrazovanje se posmatra kao deo globalnog sistema te iz ove perspektive se ne mora tražiti veza između njega i nacionalnog razvoja. Sa aspekta internacionalizacije, ona se jedino može posmatrati kao proces između nacija. Stavovi oko globalizacije ukazuju da pitanje nije jednostavno a samo ,,izjednačavanje,, se prostire do eliminacije svih razlika , čak i kvaliteta. Postoje razmišljanja da međunarodna saradnja postaje čista teorija ukoliko se ne uspostavi konvergencija između delova. Zato je potrebno razvijati unificirane različite koncepte a kasnije bi nam fokus ka njima pomogao da identifikujemo razlike i bolje razumemo koncepcije Mora se priznati da nakon 2 dekade Uvropski obrazovni sistem se još sastoji od nacionalnih obrazovnih sistema. Neki od njih su globaliziraniji od drugih, ali iako se pojavljuju nove inicijative oni izgledaju konvergentnije nego nego što su bili ranije. Aktivnosti EHEA (evropski visokoobrazovni prostor) idu ka reformama u pravcu: pitanja oko ciljeva, budućnosti, razlika između ,,evropske konvergencije,, i ,,nacionalnih,, različitosti.. Sve se ovo svakako odvija u trenutku političkih i ekonomskih problema EU. Bitna pitanja utiču na promene i posledice u EHEA. Smanjeni fondovi programe Erasmus prvi put nakon 25 godina je svakako signal dubine promena. Različito viđenje i implementiranje Bolonje, disonantni politički i ideološki stavovi na nacionalnom ili regionalnom nivou kreiraju jedan vid divergencije. Pojavljuju se stavovi oko centara i periferija i sve više se razmišlja da EHEA nije homogena oblast. Sve je jasnije da je Bolonja sa različitim statusom u pojedinim zemljama, što se nikako ne može shvatiti kao ,,zajednička politika,,. Zato fokus ka
razlikama može izbistriti i brže pronaći shvaćanje o sličnostima. EHEA proglasšena nakono 10 godina zajedničkih harmoniziranih reformi u 49 zemalja Evrope, obiluje različitostima stvarajući tenzije oko organizacija sistema logistike, neuramnoteženosti studenata i zaposlenih, atraktivnođću nacionalnih univerziteta... Pojavljuju se ty. ,,uvoznici politika,,. Neke zemlje umesto da dizajniraju svoje sisteme prihvaćaju zajedničke politike centra, ne vodeći računa o svojim specifičnostima. Takav pristup ka ,,ideologizaciji bolonje,, u savremenim institucijama visokog obrazovanja još više nas uverava da se moramo što više okrenuti različitostima kako bi spremili novi aktuelniji koncept. To bi svakako doprinelo razvijanju i jačanju bazičnih postulata Bolonje. Razlike su ugrađene ideje ambijenta a proces stvaranja, znanja i obrazovanja mora biti dinamičan i pun novoga i različitosti. Ovo je verovatno i osnova za dopunski rad oko fizionomiranja i razvijanja visokoobrazovnih sistema za podršku na nacionalnim nivoima. Agencije za osiguranje kvaliteta u " malim" sistemima visokog obrazovanja nikada ne mogu postići kritičnu masu koju agencije u "velikim" zemljama imaju. Postoji veliki disbalans u mobilnosti studenata u različitim zemljama. Postoji čudno odsustvo kapaciteta u nekim ,,perifernim,, zemljama u definiranju konzistentne nacionalne politike. Umesto toga one rado prihvataju i primenjuju preporučene "zajedničke politike" razvijene u "političkim centrima" bez uzimanja u obzir svojih specifičnosti. Naravno, postoji mnogo razloga za to; (želja da se bude u samocentru formiranja Evropskog prostora visokog obrazovanja, dominacija 'zajedničke politike" I sl). Ovo je svakako dovelo do "Bolonjske sveprisutnosti,, u savremenim evropskih visokoškolskih diskursima. (Zgaga 2012). Ovo je samo jedan od razloga neophodnosti nove reconceptualizacije 'ujedinjenjenog uniformnog koncepta". Postoje više preporuka adresirane do institucija visokog obrazovanja koj treba uzeti u obzir:xxvii U tom kontekstu primarne su one koje se odnose na 1..prostor visokog obrazovanja, 2. istraživanja 3. inovacija. U oblasti visokog obrazovanja yadaci su: Perspektiva povećane globalne konkurencije u sektoru visokog obrazovanja post -2010, a prelazak na otvorenom istraživanja i inovacija ekosistema , naglašava potrebu za brzinu , strateškim fokusom i široke angažovanje u tekućim naporima da spremi evropske univerzitete da efikasno takmiče u globalnom društvo znanja. Ovo zahteva direktno angažovanje univerziteta, visokoškolskih ustanova i korisnika u definisanju programske modernizacije. Univerziteti sa misijom obrazovanja diplomaca i njihovog osposobljavanja za procese proizvodnje znanja i širenje i primenu znanja. Istovremeno, univerziteti i druge institucije visokog obrazovanja su ključni instrument za generisanje novih znanja. Ovaj program treba da se prvenstveno fokusirati na dva ključna elementa: Povećane investicija: Obrazloženje: EU upoređuje povoljnosti sa SAD u pogledu potrošnje na osnovno
52
obrazovanje, a mnogo manje u pogledu srednjeg i visokog obrazovanja. Evidentna su razlike ulaganja u visokom obrazovanju: SAD investira 3 % svog BDP-a za visoko obrazovanje , u poređenju sa 1,4% u EU - 27 u celini. U vremenu kada Evropa promovira svoju vodeću ulogu u globalnim procesima proizvodnje, znanje direktno zavisi od povećanje obima i kvaliteta istraživanja, kao ključni izazov da se osigura da će univerziteti povećati njihove sposobnosti da stvaraju i dele znanje kroz dvosmernih tokova sa korisnicima. Ybog toga, potrebni su efikasniji mehanizmi za širenje znanja i primenu kako bi se obezbedilo angažovanje sa ekonomskih i socijalnih aktera, ne dovodeći u pitanje slobodu i kreativnost univerzitetskog istraživanja. Implementacija: Postoji hitna potreba premoživanja razlika sa SAD i niz brzorasućih ekonomija, kroz povećanja investicija javnog i privatnog sektora u univerzitetima i drugim institucijama visokog obrazovanja, za proizvodnju i difuziju znanja. Cilj je, prvo, da se poveća nivo i količinu izvrsnosti i, drugo, da se izgradi i unapredi efikasnost tokova znanja (preko disciplina, sektora, institucija ...) i mreža (povezivanje univerziteta, istraživačkih timova, provajdera i korisnika) sa globalnim uticajem kroz povećanje investicija u visokom obrazovanju i istraživanju. U cilju zadovoljenja tih ambicija, postoji potreba za intenziviranje i diversifikaciju načina na koji bi se podiglo finansiranje. Visokoškolske ustanove treba da budu angažovane i motivisane da razviju različite oblike finansiranja, javnih i privatnih, domaćih i međunarodnih. Univerziteti moraju da budu odgovorni za svoje uspehe i neuspehe. Obezbeđivanje kvaliteta: U vreme kad je rangiranje Univerziteta pitanje opstanka, oni imaju tendenciju da budu pomalo mono - dimenzionalni (usmereni prvenstveno na istraživanju), a ne u potpunosti pokrivaju svih deimenzija, kao što su kvalitet nastave i učenja ili transfera znanja. Oni takođe imaju tendenciju da koriste indikatore koji favoriziraju institucije i stoga ne uvek daju korisne povratne informacije o načinima napretka. Zato, postoji hitna potreba za uvođenje i sprovođenje jasne i jake sisteme osiguranja kvaliteta širom Evrope. Sistemi osiguranja kvaliteta su od kritične važnosti za uvođenje promena na univerzitetima iznutra. Oni obezbeđuju glavni mehanizam za usmeravanje raspodele javnih investicija na univerzitetima i visokoškolskim ustanovama, obezbeđujući pritom izvrsnosti u istraživanju, obrazovanju i obuke, kao i u saradnji sa trećim licima (industrijske veze). Šire gledano, osiguranje kvaliteta takođe zavisi od upravljanja, finansiranja, i programske reforme, kao i od većegnaglaska na odgovornosti na svim nivoima Postojanje različitih modela visokog obrazovanja u Evropi ukazuje da da ne postoji jedan idealan tip upravljanja i osiguranja kvaliteta, jer to zavisi od toga kome su univerziteti odgovorni, zbog čega treba razvijati veći broja pristupa
7. ZAKLJUČAK
Visoko obrazovanje će postati još raznovrsnija u budućnosti kroz uspostavljanje novih visokoobrazovnih usluga i stvaranjem različitih konzorcijuma i partnerstva
između univerziteta bilo za istraživanje ili nastavne svrhe Istovremeno , mobilnost studenata širom zemalja će smanjiti horizontalnu raznolikost između mnogih nacionalnih sistema visokog obrazovanja , posebno u Evropi. Mehanizama za osiguranje kvaliteta, definiranjem jasnih " akademskih vrednosti " i dopunama diploma će obezbediti homogeniji sistem koji će omogućiti da se lako upoređuju raznovrsnosti zahteva kako po stepenu tako I po strukturi. Verovati je da će doći do većeg spajanja istraživanja između različitih zemalja , I da će se povećati saradnja u pripremi doktoranata i sprovođenju zajedničkih istraživanja projekata Glavni izazovi u obrazovnom sistemuu odnose se na njegovu relevantnost za tržište rada I kvalitetu pružanja usluga u svim obrazovnim sektorima. xxviii Novo učenje i promena paradigme u visokom
obrazovanju u stvari podrazumeva: xxix nove odnose u vezi sa pristupom nastavnika i širi
opseg komunikacije I zajednički rad kroz učeće platforme Re-dizajniranje nastavnih planova i programa
Intenzivnije povezivanje nastave i istraživanja preispitivanje studentskog opterećenja i nastavnog
fonda stalnog unapređenja u pedagogiji, korišćenje
tehnologija, modela procene usklađenih sa studentom-centrom učenja
Stvaranje inovativnih platformi za učenje daje smernice i časove za učenike sa novim
sredstvima i metodama procenu uticaja i dokumentovanje efikasnost nastave
isporučena Mora se istaći da je neophodan novi sistem poticaja kvaliteta umesto stvarawe replikanata i uniformnosti. Okviru treba dati sadržaj koji će biti originalan, obezbediti osnove konvergencije uz dužno poštovanje principa i kriterijuma koji umesto navbogatora u nekim sredinama su se treansformirale u norme. Pritom se mora raditi i koregirati aktivnosti vezane sa: populizmom akademskog upisa i neprivredno
trošenje sredstvava (100% obuhvata u MK) demonopolizacija obrazovanja definiranje obrazovanja kao realni biznis sa svim
postojećim parametrima jednak pristum obrazovanju svima pod jednakim
uslovima uz principe izvrsnosti hitnog uvođenja vaucer sistema uspostavljanje jednakih kriterijuma za državne i
privatne institucije ukidanje ,,kombi sistem studiranja,, (kriterijumi za
ispostave, depandanse i isturena odeljenja) prosječno trajanje studiranja i često prekidanje studija uvođenje obavezne dažbine i stvaranje
organizacijskih fondova za usavršavanje zaposlenih kreiranje sistema i mjere kojima će se poboljšati
znanja i Vještine konkretne mere za kompetitivnost nasuprot jačajuće
propulzivnosti kao konkurentski odgovor između društvenog I privatnog obrazovanja
-definiranje realnih potrebnih društvenih kvota obuhvata u srednjem I akadmeskom obrazovanju
53
Unutar svake od ovih industrija događaju se promjene u poslovnim modelima i načinima nastupa na tržištu koje fundamentalno mijenjaju stare i donose neke potpuno nove navike za svakodnevne aktivnosti ljudi bez obzira govorimo li o svakodnevnom obavljanju poslovnih aktivnosti, načinu dolaska do informacija, komunikaciji ili zabavi. U fokusu svih ovih promjena je krajnji korisnik koji želi sve usluge dostupne na bilo kojem mjestu u bilo koje vrijeme i putem bilo kojeg načina pristupa ili zaslona. Stići do vrha treba ideju, posvećenost, strategiju viziju i misiju. Opstanak na vrhu je ispunjen radom. Menađment znanjem je preduslov ali menađment znanja je imperativ za visokoobrazovno institucije. Nesumnjiva je potreba od konvergencije u smislu podizanja nivoa znanja i obrazovanja, što će obezbediti veći nivo ljudskog kapitala i njegovo priblizavanje u odnosu na razvijene zemlje. Pritom se mora poći od postulata da je obrazovanje biznis kao i svaki drugi. Standardizacija znanja i obrazovanja. Krucijalno pitanje kvaliteta koje se uopšte ne postavlja glasi: Zašto niko ne utvrđuje standarde u obrazovanju putem kojih bi ljudi stekli znanja koja bi generisali daljui uspeh. Ukoliko uradimo to, mi ćemo sazdatri armiju misionara rada kojoj jednom naučene ne bi bilo tewško das podiće sistem kvaliteta i stvara najmanje potvržene, čak i kreativnošču, još bi i podizale usvojene standarde. Umesto institucionalne rešenje je verovatno u obrazovnoj standardizaciji ljudi. Standardizirana sertifikacija ljudskog znanja i veština kroz kompetitivne univerzitetske autonomije i vaučer sistema umestovažeće monopolizacije i još uvek prisutnog dogmatskog pristupa je jedan od alternativnih puteva. Mora se podvući da uspon rada u oblasti znanja je povezan sa trima značajnim promenama: xxx Podizanjem znanja i tehnoloski intenzivnih poslova i
privrednih delatnosti; investicija u aktivama zasnovanih na znanju, ili u
onih koja premašuju ulaganje u "nematerijalna ulaganja" i
Porastom dobro kvalifikovane i obrazovane radne snage
Promene su poticaj i snaga koja vuče napred i koja jedina udružena znanjem može održati rast u dobu znanja. Ono (zajedno sa promenom) odražava fundamentalne, a gotovo sigurno i nepovratnoi, podizanje u načinu kako napredne nacije i narodi stvaraju vrednost. To intenzivne aktivnosti zasnovane znanju koje moramo podržati ukoliko želimo postići održiv i uravnotežen napredak. Konačno potrebno je i akademsko liderstvo koje će sve to i artikulirati umesto samo povesti.
LITERATURA
[1] i P. Senge, The Fifth Discipline: The Art and Practice
of the Learning OrganizationDoubleday/Currency , 1990
[2] ii A Jashapara, Knowledge Management: An Integrated Approach, Pearson Education, 2004
[3] iii Stelios Karagiannis, The Knowledge-Based Economy, Convergence and Economic Growth: Evidence from the EU, Centre of Planning and Economic Research, Athens, Greece No 91 February 2007
[4] iv Vedran Šošić Isplati li se u Hrvatskoj ulagati u obrazovanje? Povrat ulaganja u ljudski kapital kao factor konkurentnosti ljudskih resursa
[5] v https://www.erstebank.rs/rs/Press/Saopstenja_za_medije/Saopstenja_2013/Konvergencija
[6] vi http://ec.europa.eu/regional_policy/newsroom/detail.cfm?id=692&LAN=EN
[7] viihttp://www.merriam-ebster.com/dictionary/convergence
[8] viii http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/converge
[9] ix http://www.businessdictionary.com/definition/convergence.html
[10] x Jenkins H., Convergence Culture: Where Old and New Media Collide. NY University Press. 2006
[11] xi Željko Rička, Ispunjavanje standarda konvergencije na putu ka EU, XI međunarodni seminar Korporativno upravljanje-Stanje i perspektive ekonomskog razvoja BiH
[12] Dubrovnik, 8.-9.12.2011.g
[13] xii V. BILAS: Konvergencija tranzicijskih zemalja prema Europskoj uniji EKONOMSKI PREGLED, 56 (3-4) 221-238 (2005)
[14] xiii Sofija Adžić: Strategija konvergencije i ekonomska politika’studija slučaja Za Srbiju
[15] EKONOMIJA / ECONOMICS, 14 (1) str. 219-256 (2007) www.rifin.com
[16] xiv S. Elahi & J. De Beer, with D. KIawooya, C. Oguamanam, N. Rizk, Knowledge and Innovation in Africa – Scenarios for the Future ( The Open A.I.R. network was established in May 2011)
[17] xv Ilkka Tuomi, The Future of Knowledge Management, Joint Research Center, Institute for Prospective Technological Studies Lifelong Learning in Europe (LLinE), vol VII, issue 2/2002, pp. 69-79
[18] xvi Mihail C. Roco • William S. Bainbridge, The new world of discovery, invention, and innovation:
[19] convergence of knowledge, technology, and society, 13 August 2013 / Accepted: 14 August 2013
54
[20] Springer Science+Business Media Dordrecht
(outside the USA) 2013
[21] xviiS. Karagiannis, The Knowledge-Based Economy, Convergence and Economic Growth: Evidence from the European Union, Centre of Planning and Economic Research, Athens, Greece No 91February 2007
[22] xviii A Knowledge-intensive future for Europe, Expert Group Report EUROPEAN COMMISSION, Luxembourg: Publications Office of the EU, 2009
[23] xix UNESCO Forum Occasional Paper Series Paper No. 6, Diversification of Higher Education and the Changing Role of Knowledge and Research, Papers presented at the Second Scientific Committee Meeting for Europe and North America Papers produced for the UNESCO Forum Regional Scientific Committee, For Europe and North America, Paris, March 2004, (ED-2006/WS/44)
[24] xx Higher Education to 2030, Volume 2: Globalisation
[25] xxi Death of university? Knowledge production and distribution in the disintermediation era (H. Pardo Kuklinski/ C. Cobo/ C. A. Scolari), From tactile to magic: McLuhan, changing ensoriumUnderstanding Media, Today. McLuhan in the Era of Convergence Culture International Journal of McLuhan Studies 1 | 2011
[26] xxii Edgar Morin Seven complex lessons in education for the future, UNESCO 1999
[27] xxiii S. Qureshi, V. Hlupic, and R. O. Briggs, On the Convergence of Knowledge Management and Groupware G.-J. de Vreede et al. (Eds.):, pp. 25–33, 2004. Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2004
[28] xxiv Challenges for European Higher Education: ‘Global’ and ‘National’, ‘Europe’ and ‘sub-Europes’ Pavel Zgaga, Ulrich Teichler and John Brennan
[29] xxv Mohamed Amine Chatti, Ulrik Schroeder, and Matthias Jarke LaaN: Convergence of
[30] Knowledge Management and Technology-Enhanced Learning, IEEE TRANSACTIONS ON LEARNING TECHNOLOGIES, VOL. 5, NO. 2, APRIL-JUNE 2012
[31] xxvi Brown, J.S. & Adler, R.P. (2008) ‘Minds on Fire: Open Education, the Long Tail, and Learning 2.0’Educause Review, 43
[32] xxvii A Knowledge-intensive future for Europe, Expert Group Report EUROPEAN COMMISSION, Luxembourg: Publications Office of the European Union 2009
[33] xxviii EUROPSKA KOMISIJA Bruxelles, 2.6.2014. SWD(2014) 412 final, Preporuka za PREPORUKU VIJEĆA o nacionalnom programu reformi Hrvatske za 2014. i dostavljanju mišljenja Vijeća o programu konvergencije Hrvatske za 2014. {COM(2014) 412 final}
[34] xxix Fabrice Hénard and Deborah Roseveare, , Fostering Quality Teaching in Higher Education:
Policies and Practices, An IMHE Guide for Higher Education Institutions September 2012
[35] xxx Charles Levy, Andrew Sissons and Charlotte Holloway, A plan for growth in the knowledge economyA Knowledge Economy programme paper, June 2011
[36]
55
FORMIRANJE KLASTERA U FUNKCIJI REGIONALNOG RAZVOJA
ESTABLISHING CLUSTERS FOR THE SAKE OF REGIONAL DEVELOPMENT
BILJANA IVANOVA Univerzitet odbrane, Vojna akademija, Beograd
NOVICA CONIĆ Vojna akademija, Centar za istraživanje u oblasti logistike odbrane, Beograd
Rezime: Tržište predstavlja sredinu gde se vodi stalna borba za opstanak i sticanje konkurentske prednosti da bi se dobilo poverenje potrošača. U takvoj borbi menadžment preduzeća mora da osmisli odgovarajuću strategiju delovanja, da uliva snagu organizaciji i da neprekidno uvodi inovacije. Povezivanje svih ekonomskih subjekata, kao i uključivanje novih zainteresovanih strana, mogli bi biti preduslov za stvaranje klastera. Ovakvo povezivanje preduzeća u slabim nacionalnim privredama, koja se na odgovarajućem području delatnosti nadmeću, ali i sarađuju, doprinelo bi privrednoj snazi zemlje. Za uspeh na svetskom tržištu neophodno je objediniti raspoložive materijalne i ljudske kapacitete, međusobno povezana preduzeća, srodnih i različitih delatnosti, specijalizovane dobavljače, pružaoce usluga, kao i naučno-istraživačke i obrazovne institucije, agencije i sl. Koncept klastera predstavlja novi način razmišljanja o državnim, regionalnim i gradskim privredama i ukazuje na novu ulogu kompanija, vlada i drugih institucija koje se organizuju u cilju povećanja konkurentnosti.
Ključne reči: strateski menadžment, klasteri, konkurentnost.
Abstract: The market represents an environement in which there is a constant battle for substistence and the gaining of lead in the competitive brands to gain the trust of the consumer. In such battle, management of a company must think of an appropriate strategy, to give strength to the organisation and to consistently make inovations. The liaison of all economic entities that have worked on appropriate projects, along with involvement of new stakeholders, could be a prerequisite for establishing clusters. Such liaison of enterprises in poor national economies, which compete with one another in a certain area of operation but also cooperate, would be beneficial for the economic capacity of the country. In order to achieve success on the global market, it is essential to unite the available material and human resources, mutually-related enterprises, similar and different activities, specialised purveyors, service-providers, coupled by scientific, research and educational institutions, agencies etc. The concept of clusters represents a new way of thinking about the countrie's, regional and town's economies, and to indicate new roles to companies, governments and other institutions which are organised with the goal of increasing competitiveness.
Keywords: strategic menagement, clusters, competitiveness.
1. ORGANIZOVANJE PRIVREDE NA BAZI KLASTERA
Poslovanje preduzeća [1] odvija se u ratnoj sredini i u uslovima koji su slični ratnom stanju i koji zahtevaju stalnu borbu da bi se ostvario neki cilj. Ratnu sredinu predstavlja tržište gde se vodi stalna borba za opstanak i sticanje konkurentske prednosti da bi se dobilo poverenje potrošača. U takvoj borbi menadžment preduzeća mora da osmisli odgovarajuću strategiju delovanja. Henry Mintyberg definiše strategiju polazeći od pet Ps za strategiju, gde Ps predstavljaju početne uslove, kao što su: plan (plan, odnosno put kojim će se ići kako bi se
postigli zacrtani ciljevi), pattern (obrazac, odnosno doslednost) position (pozicija, ili pozicioniranje neke organizacije
u datom okruženju, pre svega u odnosu na konkurenciju i potrošače),
perspective (perspektiva ili vizija stratega o budućem delovanju kroz sagledavanje kretanja faktora eksternog okruženja – društva i njegovih struktura, tehnologije, tržišta, sagledavanje potrebe i svrhe
postojanja organizacije, sagledavanje elemenata kompetentnosti organizacije, odnosno postojanja potrebnih veština, znanja i tehnologija u organizaciji),
ploy (trik, blef, smicalica, odnosno gledanje na strategiju kroz sposobnost organizacije da nadmudri konkurente).
Često menadžeri na konkurenciju gledaju preusko podrazumevajući da se ona odvija samo između današnjih konkurenata. Ukazujući na uskost takvih gledanja Michal Porter [2] naglašava da postoji pet snaga konkurentnosti, dakle još četiri pored one vezane za postojeće rivale. To se odnosi na pet sila koje određuju osnovnu, dugoročnu privlačnost tržišta ili tržišnog segmenta za određenu kompaniju ili granu proizvodnje: konkurencija u grani (velika konkurencija odbija
ulaganje u novu proizvodnju), potencijalni novi učesnici (najprivlačniji je segment
tržišta koji ima visoku ulaznu barijeru, a da je izlazna barijera niska, jer se smanjuje broj kompanija koje imaju kapital da bi ušle u granu proizvodnje, a izlazak iz te grane ne zahteva veliki trošak)
56
supstituti ili zamene (segment nije privlačan ako
postoje brojne zamene za proizvod koji se plasira na tržište, što zahteva neprekidno praćenje kretanja cena i profitabilnosti daljih ulaganja u proizvodnju),
kupci (za kompaniju veliki problem predstavljaju kupci koji su organizovani i imaju jak pregovarački kapital i kada su u pitanju dobijanja povoljnijih cena, i povećanje garancija, kao i rokova isporuke) i
dobavljači (kada su u poziciji da diktiraju uslove za isporuku sirovina i opreme potrebne za proizvodnju, što može vrlo nepovoljno da utiče na konkurentnost proizvoda i kada je u pitanju njegova cena, kao i dostupnost na tržištu).
Osnovna poruka koju sledi jeste da suština konkurencije nije u rivalitetu, pogotovu ne u njegovoj iscrpljujućoj ulozi [3]. Klasičan model iscrpljujućih rivaliteta danas je zamenjen spajanjima, preuzimanjima i akvizicijama (mergers and acquisitions - M&A) koji su uveli nove oblike jačanja konkurentnosti. U tom pravcu deluju i tehnološke inovacije koje su takođe preoblikovale rivalstvo. Pet snaga (sila) konkurentnosti nam omogućava spoznaju ZAŠTO je profitabilnost neke industrije takva kakva je, dobra ili loša.
Naša privreda spada u tranzicione privrede i to u privredu u kojoj je taj proces, iz poznatih razloga, najkasnije otpočeo i još uvek je u toku. To, između ostalog, ukazuje da su napred navedene sile u najvećeoj meri nepovoljno postavljene u odnosu na konkurentnost naših proizvoda i usluga na globalnom tržištu, što zahteva organizaciono prilagođavanje privrede zahtevima globalnog tržišta. U tom smislu aktuelan je specifičan oblik organizovanja obuhvaćen pojmom klastera, a karakterističan je za tržišne privrede. Globalizacija omogućava kompanijama da kapital, proizvode i tehnologiju nabavljaju iz svih delova sveta, odnosno da poslovanje lociraju tamo gde je to troškovno najefikasnije. To je kod mnogih dovelo do verovanja da vlade konkretnih zemalja sve više gube uticaj na konkurenciju, i da se taj uticaj prenosi na globalne faktore. Porter osporava ovakve stavove upravo vezano za pojavu klastera kao ključnih komponenti lokalnog organizovanja u cilju postizanja i lokalne i globalne konkurentnosti. On definiše klastere kao geografske koncentracije međusobno povezanih kompanija, specijalizovanih dobavljača, davalaca usluga, firmi koje se bave srodnim – komplementarnim delatnostima i relevantnih institucija (kao što su univerziteti, agencije za standardizaciju, naučni instituti, centri za stručno osposobljavanje i strukovna udruženja), koje međusobno konkurišu, ali i sarađuju. U brošuri «Klasteri Srbije» data je nešto šira definicija klastera: Klasteri predstavljaju geografsku koncentraciju međusobno povezanih preduzeća, srodnih i različitih delatnosti, specijalizovanih dobavljača, pružaoca usluga i, sa njima povezanih, organizacija podrške (obrazovnih i naučno-istraživačkih institucija, agencija i sl.) koje se na odgovarajućem području delatnosti nadmeću, ali i sarađuju. Klaster povezuju zajednički interesi i potrebe na području nabavke, prodaje, specijalizovanih usluga, radne snage i drugih resursa. Koncept klastera predstavlja novi način razmišljanja o državnim, regionalnim i gradskim
privredama i ukazuje na novu ulogu kompanija, vlada i drugih institucija koje se organizuju u cilju povećanja konkurentnosti. Odgovarajuća makroekonomska politika podsticanja konkurentnosti sve više se pravilno shvata, ali se prihvata i da ona nije sama po sebi dovoljna. Uticaj države često se više ostvaruje na mikroekonomskom nivou. Uklanjanje prepreka rastu i razvoju postojećih i novih klastera treba da ima prioritet. Klasteri predstavljaju pokretačku snagu rastu izvoza i magnete za privlačenje stranih investicija. Klaster može da obuhvata jedan grad, regiju, ali i celu zemlju, pa čak i čitavu mrežu susednih zemalja.
Ovaj oblik povezivanja privrednih subjekata je još uvek nedovoljno poznat i primenjen na prostorima zemalja u tranziciji. Klaster se ne može poistovetiti sa nama ranije poznatim oblicima udruživanja, kao što su u poljoprivredi bili [4]: zadruge, kombinati, zadružni savezi, udruženja poljoprivrednika ili komora. Za razliku od njih klaster je interesna neprofitna organizacija koja okuplja pravna i fizička lica koja mogu imati formalni i neformalni karakter. Poređenja radi, grupacije prerađivača žita, pekarska industrija, mesna industrija nisu klaster. Klasteru pristupaju samo oni koji su prepoznali svoj poslovni interes koji je definisan kroz jasan cilj. Cilj udruživanja u klaster može biti:
povećanje konkurentnosti domaćih proizvoda na
domaćem i inostranom tržištu, kao i obezbeđivanje uslova za povećanje izvoza,
bolje i efikasnije korišćenje domaćih resursa (prirodnih, proizvodnih, kadrovskih),
iniciranje i podrška kooperacije između preduzeća, obrazovnih i razvojnih institucija,
povezivanje sa fondovima za finansiranje inovativnih projekata,
obuka i obrazovanje, kao i mnogi drugi interesi kako članica ili proizvodne - uslužne grane, tako i regiona, pa i vlade.
S obzirom da klasteri tesno sarađuju sa vladom, preduzeća na taj način, dobijaju i mogućnost većeg uticaja na unapređenje zakonodavnog i institucionalnog okvira za poslovanje, otklanjanje administrativnih i drugih barijera, a time i na unapređenju konkurentnosti celokupne privrede. Kroz cilj udruživanja po konceptu klastera, definišu se i kavalitet, kvantitet i kontinuitet proizvoda, kao i kako postići zahteve tržišta i zadovoljiti kupca.
Uspeh klastera počiva na uzajamnom poverenju i poštovanju načela. Klastere treba organizovati tamo gde se najpre mogu ostvariti rezultati. Treba imati u vidu da je klaster dugoročan projekat i kao takav složen. Klaster je orjentisan strateški, što podrazumeva razvoj određenog sektora, grane, na određenom području, za određene kompanije, članice klastera. Unutar klastera je moguće kontrolisati faktore koji utiču na strategiju kompanije. Tako klasteri mogu postati generatori novog načina strateškog razmišljanja u nacionalnoj privredi. Možemo uočiti razliku između klastera i udruženja. Udruženja daju određene usluge članovima, određene informacije, dok klasteri strateški deluju. Tačno se definiše koji se
57
proizvodi moraju proizvoditi, za određeno ciljno područje i tačno se zna koji su ciljni kupci. Klaster povezuju zajedničke potrebe na području nabavke, kupaca, specijalizovanih usluga, kadrova i drugih resursa, te tako umrežene potrebe obezbeđuju natprosečnu konkurentnost, a time i uspeh u određenom segmentu delatnosti. Iako je prednost klastera izlazak na međunarodno tržište, ključno je da se obezbedi i funkcionisanje klastera unutar nacionalnog tržišta, kao preduslova za povećanje ukupne konkurentnosti.
Klaster je, dakle, grupa srodnih preduzeća ili udruženja proizvođača iz jedne grane, uključujući i proizvođače sirovina, kao i vladinih i nevladinih organizacija i naučnih i obrazovnih institucija, koje tako udružene rešavaju zajedničke probleme i, unapređujući poslovanje, postižu uspeh u određenom segmentu delatnosti i natprosečnu konkurentnost i promociju u zemlji i inostranstvu. Članicama klastera treba da bude jasno da mogu da budu i ostanu konkurentne na užem, odnosno manjem tržištu, na kom kao članice istog udruženja mogu da sarađuju, a da su za šire tržište mali da bi sami na njemu mogli postići konkurentsku prednost. Jer, članice klastera zadržavaju svoju samostalnost, individualnost, svoju proizvodnju, svoje tržište, a da pri tome mogu konstruktivno da deluju unutar klastera. Grupa kompanija koje primenjuju istu strategiju na datom ciljnom tržištu naziva se strategijskom grupom. Kompanije samostalno, ili udružene mogu imati jednu od sledećih uloga na ciljnim tržištima:
lidera (pokriva do 40% nekog tržišta), izazivača (pokrivaju oko 30% tržišta), pratioca (pokrivaju oko 20% tržišta), i nišera (pokrivaju preostalih 10% tržišta, pri čemu je
upravo ovo pozicija kojoj se u najvećoj meri mogu nadati naše kompanije na globalnom tržištu, posebno na tržištima razvijenih zemalja).
Svaki klaster je priča za sebe i ne može se jedan model klastera preslikati na drugi klaster. Za formiranje klastera neophodno je znanje i iskustvo o klasteru, kao i znanje iz drugih oblasti menadžmenta. Sam proces razvoja klaster inicijativa je dugoročan društveno-ekonomski proces koji može trajati godinama, čak decenijama, a krajnji rezultat je najčešće prostorna koncentracija zasnovana na širokoj poslovnoj saradnji i rivalitetu, kao procesu sa sinergetskim (sadejstvujućim) uticajem. U 2003.godini, pregled Competitivness Institute, identifikovano je 500 klasterskih inicijativa, najviše u Evropi, Severnoj Americi i Australiji. Od toga, 32% su inicirale lokalne i centralne vlade, 27% industrija i 35% zajedno. Inicijative su uglavnom finansirane od strane vlade (54%), manje od industrije (18%) i podjednako od obe strane (25%). Gotovo sve inicijative (89%) su imale posvećenog vođu, koji je uglavnom poticao iz industrije [5].
Napredne ekonomije se ne takmiče danas jeftinom radnom snagom ili eksploatacijom prirodnih resursa. One se takmiče znanjem i tehnologijom, a u stvaranju ovih konkurentnih prednosti ključnu ulogu imaju istraživanje i razvoj, finansije i grupe stručnih pojedinaca koje je najlakše okupiti unutar klastera. Preduslov za uspešan
klaster je i pozanavanje i primena standarda, veština koje predstavljaju trošak, ali se kroz klaster i brže i jeftinije dolazi do njih. Ukratko, kroz klaster se lakše, brže i jeftinije postiže sve ono što je pojedinačno potrebno preduzećima, kao na primer:
dobijanje sertifikata za kvalitet koji obezbeđuje
pronalaženje pravog kupca za pravi proivod, a i preduslov je pristupa određenim tržištima,
brendiranje proizvoda ili grane, obuka radnika, uvođenje novih tehnologija, istraživanje, unapređivanje dizajna, predugovor za proizvodnju i plasman. Iscrtavanje granica klastera predstavlja kreativan proces zasnovan na razumevanju veza i komplementarnosti između privrednih delatnosti i institucija, koje su najvažnije za konkurentnost. Granice klastera trebalo bi da obuhvate sve firme, grupacije i institucije koje su čvrsto povezane, vertikalno, horizontalno ili institucionalno, što ne isključuje manje ili više labave veze sa drugim subjektima od uticaja na povećanje konkurentnosti. Klasteri se bolje od tradicionalnih grupacija (kao što su kompanije, grane ili sektori) uklapaju u prirodu konkurencije i u izvore konkurentske prednosti. Oni obuhvataju važne veze, komplementarnosti i tehnološka prelivanja znanja, informacija, marketinga i potreba kupaca, čineći da se ti resursi ne ograniče na pojedine firme i grupacije. Pripadnici klastera najčešće ne konkurišu jedni drugima, već se orjentišu na pokrivanje potreba različitih segmenata privrede i drugih potrošača. Gransko udruživanje obično deformiše proces konkurencije, dok je pristup zasnovan na klasteru podstiče. Položaj klastera u jednoj privredi pruža važne uvide u njen proizvodni potencijal i ograničenja u vezi sa budućim razvojem
Ranija četiri povezana uticaja na konkurentnost neke lokacije (grada, regije ili države u celini) data kao model romba, mogu se posmatrati kroz prizmu klastera (slika 1.).
Slika 1: Izvori konkurentske prednosti lokacije
Kao što je prikazano na slici, ulaganja proizvodnih činilaca uključuju materijalna sredstva, informacije, pravni sistem i istraživačke institute pri univerzitetima na
58
koje se firme oslanjaju kako bi bile konkurentne. Da bi se povećala konkurentnost angažovani faktori moraju da unapređuju efikasnost, kvalitet i specijalizaciju za određene oblasti klastera u cilju inoviranja i unapređivanja proizvodnje. Kontekst za strategiju firme i rivalitet podrazumeva pravila, podsticaje i norme koje usmeravaju vrstu i intenzitet lokalnog rivaliteta, što se u nerazvijenijim privredama svodi na konkurenciju cenom a ne kvalitetom, sem ako se dozvoli prisustvo stranih kompanija. U razvijenim privredama rivalitet se preusmerava sa niskih plata na niske ukupne troškove, što zahteva povećanje efikasnosti proizvodnje i pružanja usluga. Takođe se konkurencija zasnovana na imitaciji preusmerava na inovacije, koje podrazumevaju segmentiranje tržišta, kao i povećana ulaganja ne samo u fizička – materijalna sredstva, nego i u oblasti kao što su kvalifikacije i tehnologija. Pretpostavka za investicije je makroekonomska politička stabilnost, kao i makroekonomske politike kao što su: struktura poreskog sistema, sistem korporativnog upravljanja, politika tržišta rada koja utiče na podsticaje za razvoj radne snage, kao i propisi u vezi sa intelektualnom svojinom i njihova primena. Lokalni rivalitet takođe mnogo zavisi od otvorenosti lokalnog tržišta za trgovinu i strane investicije, državnog vlasništva, propisa u vezi sa licenciranjem, antimonopolske politike i rasprostranjenosti korupcije. Uslovi tražnje zavise od toga da li domaće kompanije mogu prevazići imitacije, odnosno proizvodnju proizvoda neodgovarajućeg kvaliteta i da počnu konkurisati na osnovu diferencijacije. U nerazvijenim tržištima preduslov za to je uticaj sa strane koji se potom reflektuje kroz sve zahtevnije kupce na domaćem tržištu. Klasteri povezanih grupacija igraju ključnu ulogu u utvrđivanju uslova tražnje. Oni su dominantni u jednoj strani romba koja se odnosi na srodne i pomoćne grane, ali najbolje se sagledavaju kao manifestacija interakcije sve četiri strane romba. Klasteri utiču na konkurenciju na tri široka načina: prvo, time što povećavaju produktivnost firmi i grupacija u svom sastavu; drugo, povećavanjem svog kapaciteta za inovacije, a time i za stalni rast produktivnosti i treće, podsticanjem osnivanja novih firmi, što ide u prilog investicijama i inovacijama i proširuje sam klaster. Klaster se stoga može definisati kao sistem međusobno povezanih firmi i institucija čija je vrednost u celini veća od zbira njegovih delova. Produktivnost se u klasteru povećava pristupom specijalizovanim materijalnim činiocima i zaposlenim, informacijama, institucijama i javnim dobrima, korišćenjem prednosti komplementarnosti, omogućujući veće podsticaje i merenje učinaka. Klasteri predstavljaju kombinaciju konkurencije i saradnje. Međutim, prednosti koje nude klasteri motivišu članice na uspostavljanje konstruktivnih interakcija, što ima direktan uticaj na povećanje njihove konkurentnosti. Mnoge konkurentske prednosti klastera zavise od slobodnog protoka informacija, otkrivanja profitabilnih mogućnosti razmene ili transakcija koje dodaju vrednost proizvodu ili usluzi, od spremnosti da se usaglase planovi i da se uspostavi saradnja među organizacijama, kao i jake motivacije za podsticanje poboljšanja. Odnosi, mreže i osećaj zajedničkog interesa dodatno jačaju ove prednosti.
Teorija klastera povezuje teoriju mreže i konkurenciju. Klasterima mogu biti obuhvaćene i strane firme, pod uslovom da stalno ulažu ili na drugi način ostvaruju značajno prisustvo na lokaciji koju pokriva klaster. Klaster je oblik mreže, koji nastaje na određenoj geografskoj lokaciji i u kojem blizina firmi i institucija obezbeđuje izvesne oblike zajedništva i povećava učestalost i uticaj interakcija. Kada dobro funkcionišu, klasteri prevazilaze hijerarhijske mreže i obrazuju rešetkastu strukturu sastavljenu od velikog broja preklapajućih, fluidnih veza pojedinaca, firmi i institucija. Ove veze se ponavljaju, stalno menjaju i često šire na srodne delatnosti, a sve u cilju povećanja produktivnosti i inovacija. U ovom radu težište je na izvozno orjentisanim klasterima koji predstavljaju dugoročni izvor ekonomskog rasta i prosperiteta geografske lokacije koju pokrivaju. Klasteri najviše dolaze do izražaja u razvijenim privredama gde postižu odgovarajuću kompleksnost i dubinu, dok su u nerazvijenim privredama plitki i najčešće oslonjeni na uvoz komponenti, usluga i tehnologija. U poređnju sa klasterima razvijenih zemalja, klasteri u zemljama u razvoju obuhvataju manji broj učesnika, najčešće su hijerarhijski organizovani, komunikacije su ograničene, a veze između firmi i odgovarajućih institucija nisu dovoljno razvijene. Pojedine zemlje čak koče mogući razvoj klastera štiteći postojeće kompanije od konkurencije, gubeći iz vida da samo povećanjem vrednosti proizvodima i uslugama mogu biti konkurentni. Za zemlje u razvoju prelazak sa koncentrisane na rasutu privredu sa specijalizovanim delatnostima povezanim u klastere najbolje je otpočeti kroz izgradnju turističkih klastera koji u sebi objedinjuju široku lepezu učesnika sa zajedničkim interesima. Takođe je dobra orjentacija u stvaranju širih gradskih područja koja bi se međusobno takmičila. Klasterska organizacija treba da obezbedi stalno povećavanje koncentracije veoma specijalizovanih veština i znanja, instituta, rivala, srodnih poslova, izbirljivih kupaca na određenom lokalitetu. U jednom zdravom klasteru početna kritična masa firmi pokreće proces koji sam sebe ojačava i u kojem se pojavljuju specijalizovani dobavljači i akumuliraju informacije, dok lokalne institucije razvijaju posebnu obrazovnu i istraživačku strukturu, kao i odgovarajuće propise. Kako sve više institucija i firmi prepoznaje značaj klastera, sve veći broj specijalizovanih proizvoda i usluga postaje dostupan, a među lokalnim davaocima finansijskih usluga, kao i u građevinskim i drugim firmama, pojavljuju se specijalizovane stručne službe koje reaguju na klaster. Klaster širi sve veći uticaj ne samo na ono što rade druge firme već i na privatne i javne institucije i državnu politiku, koja počinje da prihvata značaj klastera. Klaster koji raste počinje da privlači direktna strana ulaganja u obliku proizvodnih pogona ili usluga, kao i dobavljače. On takođe privlači ideje i ljude, što je posebno od značaja za privlačenje naših visokoobrazovani kadrova rasutih po svetu.
Organizovanjem u klastere, inicijalni prihod članica klastera se povećava i do 50% [5]. Ovaj koncept interesnog udruživanja i umrežavanja, i pored toga, sporo biva prihvaćen od menadžera srpske privrede. Razlozi su međusobno nepoverenje, nedovoljno razumevanje od
59
strane krajnjih korisnika klastera, slabo razvijena analiza konkurentnosti, nedovoljan uvid u analizu troškova, neadekvatno praćenje od strane poslovnih banaka, nepoznati izvori finansiranja za nove projekte, kao i mnoge druge slabosti koje nepovoljno utiču na inicijativu za formiranje klastera. Najvažnija uloga države u privredi jeste ostvarivanje makroekonomske i političke stabilnosti. To se postiže uspostavljanjem stabilnih državnih institucija, doslednog osnovnog ekonomskog okvira i zdravih makroekonomskih politika, uključujući razumne državne finansije i nisku inflaciju. Druga uloga države sastoji se u unapređenju opšte mikroekonomske sposobnosti privrede, što se postiže povećanjem efikasnosti i kvaliteta opštih ulaganja u poslovne aktivnosti identifikovane u rombu konkurentnosti (kao što su obrazovana radna snaga, odgovarajuća fizička infrastruktura i tačne i blagovremene ekonomske informacije), kao i u institucije koje ih obezbeđuju. Ovakvi opšti preduslovi zahtevaju se u privredi kao celini i osnova su na koju se sve ostalo nadograđuje. Treća uloga države odnosi se na uspostavljanje opštih mikroekonomskih pravila i podsticaja na liniji usmeravanja konkurencije koja podstiče rast produktivnosti. Takva pravila i podsticaji prisutni u celom rombu uključuju politiku konkurencije koja podstiče rivalitet, poreski sistem i zakone o zaštiti intelektualne svojine koji povoljno utiču na ulaganja, pravičan i efikasan pravni sistem, zakone koji obezbeđuju odštetu za potrošače, pravila u vezi sa korporativnim upravljanjem na osnovu kojih su menadžeri odgovorni za poslovne rezultate i efikasan regulatorni proces koji podstiče inovacije, a ne da se država zalaže da se zamrzava postojeće stanje. Značaj države je u olakšavanju razvoja svih klastera i usavršavanju u okviru njih. Modifikujući sopstvenu politiku i praksu, država može da motiviše, olakšava i obezbeđuje podsticaje za zajedničku akciju od strane privatnog sektora. Država mora da osmisli dugoročni ekonomski akcioni program i pokrene procese promena koje mobilišu državne organe, privredu, institucije i građane da unapređuju opšte poslovno okruženje i da u okviru toga jačaju različite lokalne klastere. To u našem slučaju znači direktno suočavanje sa kočničarima progresa kroz stvaranje institucija koje se stavljaju izvan domena tekuće politike bilo koje trenutne i buduće vlade, a koje će biti koheziona spona svih aktera u razvoju privrede i njenoj izvoznoj konkurentnosti.
Treba imati u vidu da, kako klasteri sazrevaju i kako se razvijaju, i kako se izvori njihove konkurentske prednosti menjaju, menjaju se i odgovarajući državni prioriteti. Početni prioriteti uključuju unapređenje infrastrukture i otklanjanje nedostataka, kao što su oni prikazani u rombu na slici 2., na kojoj su prikazani uticaji države na poboljšanje klastera. Kasnija delovanja više se odnose na otklanjanje ograničenja i smetnji inovacijama.
Slika 2. Uticaj države na poboljšanje klastera
Značajan način za podsticanje rasta klastera u zemljama u razvoju, kao što je naša, jeste privlačenje stranih investicija. Privlačenje stranih multinacionalnih kompanija može pokrenuti lokalni razvoj. Međutim, strana ulaganja sama za sebe nisu dovoljna za izgradnju klastera. Neophodno je sistematsko ulaganje truda u unapređenje lokalnih uslova u celom rombu. Pored privlačenja investicija, neke zemlje stvaraju zone slobodne trgovine i industrijske parkove, što je i kod nas prisutno više kao ideja nego realna praksa. Pri tome ovi koncepti mogu da imaju odgovarajući doprinos konkurentnosti samo ako se vremenom integrišu sa ostalim privrednim subjektima u klastere koje će podržati posebno prilagođeni propisi i prateća infrastruktura. Programi i propisi trebaju da podstiču korišćenje i razvoj lokalnih dobavljača i uspostavljanje veza sa lokalnim institucijama za istraživanje, razvoj, obrazovanje i obuku. Pri tome država mora pokrenuti aktivnosti da se poslovni ambijent generalno unapređuje. Razmišljanje zasnovano na klasterima može da pomogne u usmeravanju ukupne ekonomske politike, a posebno u oblastima kao što su nauka i tehnologija, obrazovanje i obuka, podsticanje izvoza i stranih ulaganja. Uticaj koncepta klastera na ekonomsku politiku prikazan je na slici 3. Ovaj koncept zahteva od različitih nivoa vlasti da međusobno sarađuju kako bi poboljšali operativnost i konkurentnost privrednih subjekata, pa čak da i svoju organizaciju prilagođavaju potrebama klastera. Što je najvažnije, klasteri povezuju lokalni i državni nivo vlasti, ali doprinose i multilateralnom pristupu u rešavanju privrednih problema.
60
Slika 3. Klasteri i ekonomska politika
Nacionalne politike bi morale da utvrde minimalne standarde vezano za poslovnu klimu i obezbeđivanje rada klastera, ujedno usmeravajući državne investicije ka manjim administrativnim jedinicama, izbegavajući centralizaciju i rigidnost. Često se uticaj na produktivnost i rad klastera ne zadržava ni na nacionalnim granicama. Jer, usklađivanje transportnih sistema, energetski i telekomunikacionih mreža i drugih sličnih oblasti u susednim zemljama može značajno da pospeši produktivnost. Na potrebu da članovi klastera informišu organe vlasti i da ih podstiču na rešavanje problema ili prevazilaženje ograničenja iz njihove nadležnosti nailazi se u svim delovima romba. Pojedinačna ministarstva ili službe koje utiču na klastere moraju da se angažuju i moraju da se obrazuju u vezi sa uticajem propisa i politika na kvalitet državnih usluga. Otvoren, konstruktivan dijalog mora da zameni paternalizam i lobiranje koje je isključivo okrenuto parcijalnim interesima. Važna je i sardnja klastera sa strukovnim udruženjima. Posebno kada su u pitanju klasteri sa velikim brojem malih i srednjih preduzeća (na primer u turizmu, industriji odeće i obuće ili poljoprivredi). Značajno je učešće privatnog sektora u stvaranju i razvoju klastera (slika 4.), posebno što je ono preduslov potrebe da sve inicijative u vezi sa klasterima budu oslobođene uticaja dnevne politike i time potrebe da incijative pokreću entiteti nezavisni od države. U protivnom promena vlasti može dovesti do promene odnosa prema određenom klasteru. Karakterističan i za našu zemlju poučan je primer inicijative za formiranje mikroklastera u Kataloniji, koju je pokrenuo ministar industrije i trgovine te španske provincije (čovek iz sistema vlasti), ali je on uspeo da taj proces potpuno odvoji od politike. Na samom početku on je zamolio eminentne profesore najuglednijih poslovnih škola u Barseloni, da metod klastera primene na proučavanje katalonske idustrije. Po dobijanju izveštaja on je proučio pojedine klastere i organizaciju izvršne vlasti u svom Ministarstvu prilagodio potrebama klasterskog pristupa rešavanju povećanja produktivnosti
privrede. Angažovana je i jedna lokalna konsultantska firma da pokrene klasterske inicijative.
Slika 4. Uticaj privatnog sektora na poboljšanje klastera
Svako istraživanje pojedinačnih klastera obuhvatalo je kompanije, dobavljače, strukovna udruženja, poslovne škole, univerzitete i ministarstva. Stečena saznanja su pomogla katalonskoj vladi da ostvari efikasniji uticaj na nacionalnu politiku savezne španske države. Što je još važnije on je u Kataloniji podstakao mnogo produktivniji dijalog između predstavnika vlasti i privrede, koji se ranije svodio na lobiranje za subvencije i poreske olakšice. Kompanije su započele da traže konkretniju podršku države usmerenu na jačanje konkurentnosti, kao što je pomoć oko osnivanja istraživačkih laboratorija ili podsticanje spoljne trgovine. Klasterski pristup pomogao je brojnim firmama da ne razmišljaju samo operativno već i strateški.
Politika katalonskih vlasti preusmerila se na unapređenje pristupa tržištu klastera, na podsticanje direktnih stranih investicija, na uvođenje programa sertifikacije proizvoda i institucionalizaciju politike u vezi sa unapređenjem tehnologije. Na primer, obezbedila je pomoć za centar za istraživanje i primenu plute, koji sada razvija standarde kvaliteta za plutu. Međutim, u kasnijim diskusijama neke firme su iznele stav da je najbolja usluga koju je obezbedila vlada bio podsticaj za uspostavljanje dijaloga među članovima klastera. Jedna od najvećih koristi od procesa razvoja klastera bilo je to što su predstavnici vlasti bili pretvoreni u informisanu «publiku» firmi. Dijalog različitih agencija i odeljenja u okviru katalonske vlade takođe se poboljšao, a poboljšana je i koordinacija.
Iskustvo iz Katalonije nudi brojne pouke u vezi sa primenom klasterske metodologije. Prvo, jedna od najvažnijih koristi od formiranja klastera jeste istraživanje zajedničkih mogućnosti, a ne samo razmatranje zajedničkih problema. Drugo, lideri su isticali koliko je diskretno delovanje bilo važno za proces razvoja klastera. Ograničen publicitet u početnim fazama pomogao je da se izbegne izazivanje preuranjenih nerealnih očekivanja, kao što je pomogao i da se minimizira stvaranje političke i druge opozicije. Treće, pojedini lideri koji su se pojavili u određenim klasterima bili su upravo oni stručnjaci koji su
61
i zaslužni za razvoj klastera, a ne neki nametnuti politički anonimusi. Poseban doprinos dao je sam ministar koji je neprekidno bio uključen u nastajanju i razvoju klastera, štiteći ih od negativnih političkih procesa.
2. RAZVOJ KLASTERA U EVROPI
Promovisanje i institucionalna podrška razvoju klastera, u okviru regionalne, industrijske i inovacione politike u skladu je sa ciljem Lisabonske strategije da do 2010.godine privreda Evropske Unije postane najdinamičnija i najkonkurentnija u svetu. U cilju kreiranja efikasnog ambijenta za podršku razvoja klastera u Evropi, razvijeni su različiti instrumenti podrške [4]: I Instrumenti podrške kreiranju klasterskih politika na nacionalnom i regionalnom nivou: PRO INNO evropska inicijativa (PRO INNO Europe
Initiative) omogućava transnacionalnu saradnju na polju razvoja inovacionih politika. Kroz ovu inicijativu podržano je osnivanje Cluster Alliance, platforme za podršku i usmeravanje razvoja nacionalnih i regionalnih politika u cilju stvaranja vodećih svetskih klastera u Evropi. (www.proinno-europe.eu)
Evropska klaster opservatorija (European Cluster Observatory) predstavlja servis za kreatore politika razvoja klastera, klastere i inovativna preduzeća koji omogućava prikaz i praćenje evropskih klastera, izveštaja o nacionalnim i regionalnim politikama i programima klastera, studije slučajeva klastera i druga dokumenta. Trenutno se prati evolucija 38 kategorija klastera u 200 regiona. (www.clusterobservatory.eu)
ERAWATCH predstavlja servis za pružanje informacija o nacionalnim i regionalnim inovacionim politikama, učesnicima, organizacijama i programima. (www.cordis.europa.eu/erawatch/index.cfm)
II Instrumenti podrške za umrežavanje klastera i relevantnih klasterskih organizacija u Evropi: Europe INNOVA mreža klastera (Europe INNOVA
cluster networks) obuhvata 11 trans-nacionalnih mreža klastera, sa više od 200 učesnika iz javnog i privatnog sektora u oblasti tradicionalne i high-tech (visoka tehnologija) industrije. Cilj ove mreže je da jača saradnju klastera kroz zajedničke projekte, omogući razvoj novih metoda za upravljanje klasterima i predlaže mere za unapređenje politika razvoja klastera. (www.europe-innova.org)
FP7 program, kategorija Kapaciteti, oblast Regioni znanja, pruža mogućnost jačanja istraživačkih potencijala evropskih regiona kroz podršku razvoja regionalnih klastera orijentisanih na istraživanje, uključivanjem univerziteta, istraživačkih centara, preduzeća i potpornih institucija u rad klastera. (www.cordis.europa.eu/fp7 /capacities/regions-knowledge_en.html).
3. RAZVOJ KLASTERA U SRBIJI
Tokom 2009.godine održana je Prva međunarodna konferencija o klasterima na temu: «Klasteri – izazovi i mogućnosti za regionalni razvoj», kojoj je prisustvovalo oko 200 učesnika [5]. U uvodnom delu brošure «Klasteri Srbije», koja je predstavljala radni materijal za navedenu Konferenciju, istaknuto je sledeće: «Jedan od modela povećanja konkurentnosti preduzeća koji je široko prihvaćen u razvijenim zemljama predstavlja model udruživanja u klastere. Povezivanje obrazovanja, nauke i proizvodnje je neophodan uslov privrednog razvoja i podsticanja inovativnih procesa. Osvajanje novih tehnologija, otvaranje novih radnih mesta, izlazak na nova tržišta bez podrške institucija je teško ostvarivo. Privreda koja želi uspešan razvoj i dobre poslovne rezultate mora da obezbedi uslove za saradnju sektora proizvodnje sa naučno-obrazovnim i istraživačkim institucijama. Kao rezultat te saradnje nastaju specifični oblici udruživanja preduzeća u klastere koji prevazilaze lokalne, regionalne i nacionalne granice. Podrška razvoju klastera u Republici Srbiji ima za cilj razvijanje konkurentnih i inovativnih preduzeća koja će sutra biti spremna da se uključe u međunarodnu tržišnu utakmicu. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja želi da brošurom «Klasteri Srbije» predstavi rezultate „Programa podrške razvoju klastera“, kao i klastere koji su uz podršku Ministarstva osnovani i danas uspešno rade.»
Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja u periodu od 2006. do 2011. godine sprovodi višegodišnji Program za podršku razvoju klastera. Program ima za cilj da podstakne privredni razvoj, rast zapošljavanja i izvoza kroz umrežavanje preduzeća, istraživačko-razvojnih institucija i poslovnih udruženja u klaster. Prva faza Programa je faza konsultacije i pripreme programa (kraj 2005. i 2006.godina), druga faza je faza stabilizacije i rasta klastera (2007.godina), treća faza je fokusirana na jačanje operativnih kapaciteta i komercijalizaciju postojećih klastera (2008.godina), a u četvrtoj fazi - održivosti planira se uključivanje klastera u međunarodne poslovne tokove, zajedničke inovativne projekte i razvoj inovacijske infrastrukture (od 2009.godine). Realizacija Programa za podršku razvoju klastera u 2007.godini ostvarena je uz finansijsku podršku Vlade Kraljevine Norveške. Raspored sredstava kojima Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja podržava klastere bazira se na izboru najboljih projekata kojima preduzeća i institucije konkurišu za bespovratna sredstva namenjena za sufinansiranje do 50% troškova aktivnosti klastera u različitim fazama razvoja: početne inicijative za povezivanje po konceptu
klastera (prva faza, obuhvata četiri klastera), rad klastera u početnom periodu organizovanog rada
(druga faza, obuhvata šest klastera), rast i komercijalizacija klastera (treća faza, obuhvata
četiri klastera) i održivost klastera (četvrta faza, obuhvata šest klastera
koji samostalno rade).
62
U Srbiji postoji dvadesetak klastera klasifikovanih po fazama razvoja, koje je Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja Republike Srbije podržalo u periodu od 2007. do 2011. godine preko Javnih poziva za podršku razvoju klastera, kao i onih koji su se samoorganizovali i rade bez podrške Ministarstva. Od vremena održavanja Prve međunarodne konferencije o klasterima (mart 2009.godine), formirano je još nekoliko klastera kao što su [1]: Klaster hotelijerstva i gastronomije Srbije, Klaster srpska filmska asocijacija, Klaster asocijacija tekstilaca «Asstex», Klaster Oxygen Zone, Klaster proizvođača iz opštine Inđija, Feniks –klaster srpske vazduhoplovne industrije, Fond – turistički klaster mikroregije Subotica (Palić), itd. Trenutno stanje je [6] da su klasteri nejaki, ostvaruju nizak udeo prometa u sektorima koje pokrivaju, nedovoljno je zastupljena internacionalizacija, nizak je nivo inovativnosti, slabe su veze između preduzeća i institucija za istraživanje i razvoj (R&D), slaba je infrastruktura kao i menadžment klastera, klasteri imaju niz sistemski problema. Tokom 2008. godine ostvarene su svega četiri međunarodne mreže i oko 11% zajedničkog prometa članica klastera u izvozu. U 2008. godini zajednički projekti i područja saradnje realizovani su kroz 89 projekata, od čega oko 40% u domenu marketinga i internacionalizacije, oko 40% u komunikaciji i razvoju mreže, oko 20% u edukaciji i oko 20% u oblasti istraživanja i razvoja. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja u 2009. godini izdvojilo je 40 miliona dinara za podsticanje i razvoj klastera u Srbiji, što je motivisano činjenicom da su najuspešniji klasteri omogućili da se njihovim preduzećima prihodi povećaju i do 50%. Naši najuspešniji klasteri su Softverski, Automobilski i Klaster proizvođača malih poljoprivrednih mašina. Zemlje u okruženju imaju više klastera od Srbije: Hrvatska 44, Mađarska 48, Bugarska 50, Italija 213, a izuzetak je Slovenija sa svega 10 klastera. Kako su na Prvoj međunarodnoj konferenciji o klasterima predstavnici Slovenije izjavili da su upravo klasteri motor njihovog razvoja, to ukazuje da sam broj klastera ne govori i o njihovom udelu u ekonomiji neke zemlje, već da je daleko važnija njihova snaga (širina, dubina, umreženost, itd). Na toj konferenciji su predstavnici EU naglasili da je formiranje klastera od izuzetnog značaja za povećanje konkurentnosti izvoza, naročito u vreme ekonomske krize, tako da je EU, kao podsticaj za udruživanje firmi i povećanje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća iz Srbije, izdvojila 6,5 miliona evra, koji će preduzećima u Srbiji biti dodeljivani kroz odgovarajuće pristupne programe. Može se videti da je u Srbiji formiran manji broj klastera, najčešće usko usmerenih, te da neki od njih ističu i cilj da kompanije članice klastera budu konkurentnije na stranom tržištu. U svakom slučaju ni u naznakama ne postoji klaster koji bi povezivao privredne subjekte okrenute poslovanju sa inostranstvom, kao i prateće institucije za razvoj, inovacije, obuku, standardizaciju. Bitno je uočiti i nepostojanje klastera koji bi sadržavao odgovarajući sistem za informatičku podršku promocije izvozno-uvozno orjentisanih privrednih subjekata u Republici Srbiji.
4. ZAKLJUČAK
Može se zaključiti da je privreda Srbije, i pored nekih prednosti, veoma ranjiva od posledica globalnog dešavanja na svetskom tržištu gde, oni koji su bili najveći zagovornici slobodnog tržišta (kada im je to odgovaralo – SAD na primer), prikriveno i neskriveno, zagovaraju protekcionizam, odnosno zatvaranje sopstvenog tržišta, dajući prednost kupovini proizvoda sopstveniih kompanija. Ta činjenica zahteva od političkih struktura na vlasti da nađu načina kako da odgovore ekstremno nepovoljnim uslovima poslovanja domaće privrede, kakvi su bili u prethodnom periodu a očekuju se i u tekućoj i u narednim godinama. Prvi korak u tome je da strukture na vlasti prestanu nekritički slediti neoliberalni koncept u sferi ekonomije i da utvrde optimalne metode pomoći srpskoj privredi koja decenijama posrće. Jer, ako su se na takve mere odlučile zemlje koje su bile pokretači neoliberalnog koncepta (SAD, Nemačka, Francuska, Velika Britanija), još više osnova za takav pristup imaju političke elite u Srbiji, čija je privreda i bez globalne krize bila na tankim nogama (znatno slabija nego u vreme od pre par decenija kada je u zemlji bio na delu model socijalističkog samoupravljanja). Ulaganje države u proizvodnju je od strateškog interesa, posebno onu koja je izvozno orjentisana, ali pod uslovom da se finansiraju konkretni projekti u kojima država ima izlaznu strategiju, a da projekat nudi povećanje vrednosti uloženih sredstava, kako ne bi bila zloupotrebljena sredstva poreskih obveznika u svrhu političke promocije pojedinih stranaka i političara. Postoji niz mera koje vladi može da realizuje koje ne koštaju mnogo, a mogu imati značajne efekte:
davanje državnih garancija za kredite domaćoj
privredi, pre svega izvoznoj industriji, i za potrošačke kredite za nabavku domaćih proizvoda,
davanje poreskih olakšica za produktivne investicije, kako domaće, tako i strane, ali i poreskih olakšica za emitovanje hartija od vrednosti ukoliko se njima finansiraju ovakve investicije,
državne nabavke u najvećoj mogućoj meri orjentisati ka domaćim proizvodima,
poreskim olakšicama dugoročno stimulisati deviznu štednju građana,
propisima Narodne banke Srbije - NBS dodatno stimulisati poslovne banke na kreditiranje naše industrije, naročito izvozno orjentisane, što nije izvodljivo ako NBS nastavi da bezrizičnu kamatnu stopu drži na nivou od 16,5% godišnje, što tera banke da samo pod višim kamatnim stopama odobravaju kredite, a to je kontraproduktivno u borbi protiv recesije.
Ovo svakako nisu jedine mere koje bi vlada mogla ili morala preduzeti u borbi protiv recesije, a odnosi se na promociju izvozno orjentisane privrede Srbije u svetu, ali ne kao događaja (prisustvo na sajmovima i slično), nego kao procesa. Kao korak u tom pravcu može se uzeti već pomenuta organizacija i realizacija Prve međunarodne konferencije o klasterima. Naredni korak bi moglo biti celovitije istraživanje konkurentnosti srpske privrede i mogućnosti za njenu odgovarajuću promociju, pošto ono
63
što je do sada rađeno nije dalo očekivane rezultate. Ovaj rad daje akcenat na potrebi primene principa holističkog marketinga, čemu je preduslov odgovarajuće organizovanje ekonomskih subjekata u izvozno-uvozni klaster i formiranje pratećeg informacioniog sistema, kao pretpostavke za efikasniji rad jedne takve složene organizacije.
LITERATURA
[1] Mašić, B., Strategijski menadžment, Univerzitet Sinergija, Bijeljina, 2007.,
[2] Porter, M., O konkurenciji, FEFA, Beograd, 2008.,
[3] Savić N., Džunić M., (2008) Tranzicija i posle u regionu nekadašnje Jugoslavije. Retrieved June 19, 2011 from:http://www.fefa.edu.rs/files/pdf/StudijeIstr azivanja/sveska05KonkurentnostSrbijeURegionu.pdf
[4] Poljoprivreda, Agroekonomika, Klaster- efikasan instrument za jačanje konkurentnosti, Retrieved June 19, 2011 from: http://www.poljoprivreda.info./
[5] Sektor za regionalni razvoj i unapređenje preduzetništva, O klasterima, Retrieved June 19, 2011 from: http://klasteri.merr.gov.rs/O-klasterima,
[6] Ministartstvo gospodarstva, rada I preduzetištva, Klasteri- udruživanjem do uspjeha, Retrieved June 19, 2011 from: www.mingorp.hr/
64
HUMOR NA RADNOM MESTU - A LITTLE PARTY NEVER KILLED NOBODY
HUMOR IN THE WORKPLACE - A LITTLE PARTY NEVER KILLED NOBODY
SONJA IVKOVIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
JELENA SIMIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
ANA LAKATOŠ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
Rezime: U literaturi su prisutni podaci o značaju zabave na radnom mestu – humor na radnom mestu čini zaposlene srećnijim (Hemsath & Yerkes, 1997, Lundin, Paul, & Christensen, 2000; Weinstein, 1996). Istraživanja sugerišu da su srećni ljudi boljeg zdravlja, profesionalno uspešniji i više socijalno aktivni (Seligman, 2004 ). Humor se najčešće definiše kao kvalitet akcija, govora ili pisanja koji podstiče zabavu, šaljivost, veselost i sl. (Martin, 1998). Smisao za humor, kao osobina ličnosti, je zastupljena u gotovo svim sferama ljudskog ponašanja i najverovatnije je jedna od najpoželjnijih osobina u socijalnim interakcijama, kao i značajna strategija prevladavanja. Iskustvo zabave i tendencija ka humorističnim akcijama su važni prediktori pozitivnog afekta i psihološkog blagostanja. Prema nalazima Torensena i saradnika (Thorensen et al., 2003) pozitivan afekat je u snažnoj korelaciji sa zadovoljstvom poslom i organizacionom privrženošću. Nalazi Mersera o značaju humora na radnom mestu (Mercer, 1999) ukazuju da humor na radnom mestu povećava zadovoljstvo poslom. Takođe, stres na radnom mestu je u snažnoj negativnoj korelaciji sa blagostanjem zaposlenih (Harter, Shmidt & Keyes, 2002).
Na osnovu navedenih nalaza, čini se značajnim uvažiti aspekte zabave i humora na radnom mestu kao važne činioce zadovoljstva poslom. Imajuću u vidu da zadovoljstvo poslom predstavlja značajnu komponentu motivacije čini se opravdanim humor (u najširem smislu) uvažiti kao značajnu strategiju pri kreiranju organizacione kulture i klime.1
Ključne reči: humor na radnom mestu, blagostanje zaposlenih, organizaciona kultura i klima.
Abstract: In known literature, the data on the importance of fun in the workplace is quite present - humor in the workplace makes employees happier (Hemsath& Yerkes, 1997; Lundin, Paul, & Christens, 2000; Weinstein, 1996). Research suggests that happy people are in better health, professionally more successful and more socially active (Seligman, 2004). Humor is often defined as the quality of action, speech or writing which encourages fun, wittyness, cheerfulness and the like (Martin, 1998). Sense of humor, a personality trait, is present in almost all areas of human behavior and probably one of the most desirable traits in social interactions, as well as coping strategies. Experiencing fun and humorous tendencies toward actions are important predictors of positive affect and psychological well-being. According to Thorensen and associates (Thorensen et al., 2003), positive affect is strongly correlated with job satisfaction and organizational commitment. Mercer research of the importance of humor in the workplace (Mercer, 1999) suggest that humor in the workplace increases job satisfaction. Also, stress in the workplace is in strong negative correlation with the well-being of employees (Harter, Shmidt & Keyes, 2002).
Based on these findings, it seems important to take into account aspects of entertainment and humor in the workplace as important factors of job satisfaction. Bearing in mind that job satisfaction is an important component of motivation seems justified to accept humor (in the broadest sense) as important strategy in creating organizational culture and climate.
Keywords: humor in the workplace, well-being of employees, organizational culture and climate
1 Ovaj rad nastao je kao rezultat naučno-istraživačkog projekta „Digitalne medijske tehnologije i društveno obrazovne promene“, finansiranog od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Srbije u periodu od 2011. do 2014. godine.
65
1. UVOD
Definisati humor na taj način da se većina istraživača I teoretičara iz ove oblasti jednoglasno složi, u ovoj fazi ispitivanja datog fenomena, trenutno predstavlja ideal kome težimo. Jedan od najpoznatijih istraživača humora, Rod Martin, je ovaj problem sažeo u konstataciji da „iako skoro svako može da prepozna smisao za humor kada ga uoči, čini se da se niko ne zna kako ga definisati ili objasniti“ (Martin, 1998, str.15). Prema shvatanju Rucha humor predstavlja višedimenzionalni konstrukt koji u sebi sadrži kognitivne, temperamentalne i bihejvioralne komponente (Martin et al., 2003; Ruch, 1996). Humor i smeh predstavljaju univerzalne obrasce ljudskog funkcionisanja prisutne u svim kulturama i u manjoj ili većoj meri svojstvena svim pripadnicima ljudske vrste (Apte, 1985, Lefcourt, 2001). Iako svaka kultura poseduje autentične norme koje pretpostavljaju šta je smešno i koja vrsta šala je društveno prihvatljiva, zvuk smeha se ne razlikuje među kulturama. Razvojno gledano, smeh je, odmah nakon plača, jedna od prvih socijalnih vokalizacija koju produkuju novorođenčad (McGhee, 1979). Naravno, humor i smeh nisu sinonimi. Humor se može shvatiti i kao razlog smeha, ali i kao posledica smeha (Chapman & Foot, 1996). Po svom karakteru, humor je socijalni fenomen. Istraživanja sugerišu da se češće smejemo kada smo u društvu nego kada smo sami (Martin et al.,2003).
Uz uvažavanje različitih pogleda povodom definisanja, istraživači iz ove oblasti se dosledno slažu u jednom - humor je vrlo važan, ako ne i najvažniji „socijalni lubrikant“ (eng. social lubricant, Beins & O’Toole, 2010). Humor i smisao za humor (SzH) se često koriste kao sinonimi, međutim značajno je ukazati na razliku između ta dva pojma. Humor predstavlja kvalitet akcija, govora ili pisanja koji podstiče zabavu, šaljivost, veselost, specifičnost. dok se pod smislom za humor najčešće podrazumeva „duhovitost u užem smislu“ – osobina ličnosti (Simpson & Wiener, 1989). Smisao za humor do te mere predstavlja poželjnu karakteristiku u okviru self koncepta da većina ljudi veruje da je njihov smisao za humor u najmanju ruku prosečne vrednosti (Allport, 1961; Lefcourt & Martin, 1986). Različiti autori ukazuju na isti podatak - kada je u pitanju opis osobina poželjnih i visoko cenjenih pri odabiru partnera, smisao za humor je često najpoželjnija karakteristika (Buss & Barnes, 1986; Feingold, 1981; Goodwin, 1990; Hendel, 1978) ponekad važnija i od fizičke privlačnosti (Toro-Morn & Sprecher, 2003). Moguće je da visoko vrednovanje smisla za humor proizilazi iz pretpostavke da „posedovanje smisla za humor implicira postojanje i drugih pozitivnih crta„ (Cann & Calhoun, 2001, str.118). Ljudi sa izraženim smislom za humor se najčešće percipiraju kao prijatni, interesantni i manje skloni izražavanju nezadovoljstva (Cann & Calhoun, 2001). Takođe, prisutni su nalazi (Howrigan & MacDonald, 2008) o doslednoj pozitivnoj korelaciji između humora i inteligencije.
Mastenova (1986) takođe ističe da opravdano tumačiti SzH kao korelat kompetencije adativnog funkcionisanja u svakodnevnom životu. Empirijski nalazi sugerišu da humor i SzH mogu imati pomažuću funkciju u mnogim aspektima života (Samson & Gross, 2014). U periodu adolescencije, humor je najvažniji „ajsbrejker“ (eng. icebraker) u vršnjačkoj komunikaciji i često se koristi da bi se izrazila radoznalost u vezi tabu tema poput seksualnosti. Brojni su dokazi izvedeni kako na osnovu samoprocene tako i na osnovu eksperimentalnih istraživanja koji govore u prilog pozitivne korelacije između humora i psihološkog blagostanja i mentalnog zdravlja (Thorson & Powell, 1993; Martin et al., 2003). U kontekstu pozitivnog uticaja smisla za humor na psihološko funkcionisanje individue svakako svedoče i nalazi o facilitatorskoj ulozi humora u ekstremno negativnim situacijama (Frankl, 1987; Vaillant, 2000). U istraživanjima je više puta potvrđena korelacija između smisla za humor i optimizma, zdrave slike o sebi, emocionalne stabilnosti i drugih indikatora mentalnog zdravlja (Esterhuyse, Nortje, Pienaar, & Beukes, 2013).
2. HUMOR NA RADNOM MESTU
Relevantna literatura iz ove oblasti je mahom fokusirana na proučavanje zabave na poslu, bez jasne diferencijacije zabave na specifičnije kategorije kao što su npr. humor ili igra. Weaver i Wilson (1997) sugerišu da je najadekvatnija i najefikasnija vrsta zabave na poslu zapravo humor. Humor je posebno je značajan u kontekstu pregovora, jer može poslužiti kao „prevozno sredstvo“ koje konvertuje poruke koje bi inače mogle biti procenjene kao neadekvatne. Nadalje, humor je uglavnom praćen smehom ili makar osmehom što u značajnoj meri obezbeđuje facilitatorski efekat u interpersonalnoj komunikaciji (Hatch & Erhlich-Sandford, 1993). Dosadašnja istraživanja u oblasti humora na radnom mestu su prvenstveno fokusirana na ispitivanje dominantne vrste humora u određenim radnim organizacijama (Duncan, Smeltzer, & Leap, 1990; Gruner, 1997). Vinton (1989) ukazuje na podatak da u malim proizvodnim organizacijama dominiraju zadirkivanje i cerekanje kao najčešći obrasci humorističnih akcija. Nadalje, u zdravstvenom setingu, Berger, Coulehan i Belling (2004) ukazuju na upotrebu „crnog“ humora u funkciji strategija prevladavanja, pristutan kako kod medicinskog osoblja, tako i kod samih pacijenata. Martin, Rich i Gayle (2004) su putem studije koja uključuje 106 menadžera i jednak broj podređenih zaključili da su muškarci na menadžerskim pozicijama više skloni negativističkom i napadnom humoru u odnosu na pripadnice ženskog pola na istoj radnoj poziciji. Takođe, isti autori ukazuju na podatak da podređeni koriste mahom pozitvnije stilove humora u odnosu na svoje nadređene kao i da su muški zaposleni više skloni humorstičnom stilu komunikacije u odnosu na svoje koleginice. Thorson i Powell (1993) opisuju humor kao visoko adaptivnu coping strategiju kada su pitanju „teške“ radne pozicije koje često uključuju okolnosti koje su povezane sa smrću. Zaposleni na ovakvim pozicijama pokazuju
66
tendenciju da se šale na račun situacije koji bi kod većine ljudi predstavljala ozbiljnu pretnju psihološkom blagostanju. Na individualnom planu, humor može predstavljati medijator koji monotone zadatke čini „podnošljivijim“, umanjuje stres i sindrom sagoveranja i samim tim, pozitivno utiče na zadovoljstvo poslom (Avtigs & Taber, 2006; Collinson, 2002; Wanzer, Booth-Butterfield & Booth-Butterfield, 2005). Na nivou organizacije humor predstavlja značajan facilitator kada je u pitanju „on-boarding“ ili orjentacija novozapolenih (Tracy, Myers & Scott, 2006). Menadžment koji uvažava humor kao značajan elemenat u svojoj organizacionoj klimi, upravlja organizacijama su procenjene kao poželjnije za rad. Nadalje, u kontekstu obrazovanja, predavanja i dodatna usavršavanja na radu koji su propraćeni humorom su uglavnom lekcije koje pamtimo za ceo život (Duncan et al., 1999).
3. ZAKLJUČAK
Da rezimiramo, pozitivan afekat kao proizvod humorističnih akcija se u istraživanjima često registruje kao korelat zadovoljstva poslom i organizacione privrženosti (Thorensen et al., 2003 ). Nadalje, stres je u snažnoj negativnoj korelaciji sa blagostanjem zaposlenih, a većina zaposlenih se izjašnjava da humor koriste kao dominantnu strategiju prevldavanja stresa na poslu. (Harter, Shmidt & Keyes, 2002). Humor na radnom mestu čini zaposlene srećnijim (Hemsath & Yerkes, 1997, Lundin, Paul, & Christensen, 2000; Weinstein, 1996), a srećni ljudi boljeg zdravlja, više socijalno aktivni i značajno profesionalno uspešniji (Seligman, 2004). Na osnovu navedenih nalaza, možemo pretpostaviti da bi humor trebalo uvažiti kao jedan od važnih indikatora organizacione efikasnosti. U narednim radovima, bavićemo se maladaptivnim funkcijama humora na radnom mestu, jer su istraživanja (Smeltzer & Leap, 1998; Rizzo, Wanzer & Booth-Butterfield, 1999) još uvek nedosledna po pitanju negativne konotacije datog fenomena.
LITERATURA
[1] Allport, G. H. (1961). Pattern and growth in
personality. New York: Holt, Rinehart, and Winston.
[2] Apte, M. L. (1985). Humor and laughter. An anthropological approach. New York: Cornell Iniversity Press
[3] Artigis, T., & Taber, K. (2006). „I laughed so hard my side hurts, or is thata an ulcer?“. The influence of work humor on job stress, job satisfaction, and burnout among print media employees. Communication Research Reports, 23, 13-18.
[4] Beins, B. & O’ Toole, С. М. (2010). Searching for the Sense of Humor: Stereotypes of Ourselves and
Others. Europe’s Journal of Psychology, 6(3), pp. 267-287
[5] Berger, J., Coulehan, J., & Belling, C. (2004). Humor in the physician-patient encounter. Archives of Internal Medicine Chicago, 164, 825-830.
[6] Buss, D. M., & Barnes, M. (1986). Preferences in human mate selection. Journal of Personality and
[7] Cann, A., & Calhoun, L. G. (2001). Perceived personality associations with differences in sense oh humor: Stereotypes of hypothetical others with high or low senses of humor. Humor: International Journal of Humor Research, 14, 117-130.
[8] Chapman, A., & Foot, H. (1996). Humor and laughter: Theory, Research and Applications. New York: Transaction
[9] Collinson, D. (2002). Managing humor. Journal of Management Studies, 39, 269-288.
[10] Duncan, W., Smeltzer, L. & Leap, T. (19990). Humor and work: Applications of joking behaviour to management. Journal of management, 16, 255-278.
[11] Esterhuyse, K., Nortje, N., Pienaar, A., &Beukes, R. (2013). Sense of humour and adolescents’ cognitive flexibility. South African Family Practice, 55 (1), 90-95.
[12] Feingold, A. (1981). Testing equity as an explanation for romantic couples bmismatchedQ on physical attractiveness. Psychological Reports, 49, 247 – 250.
[13] Frankl, V. E. (1984). Man’s search for meaning. New York: Washington Square PressSocial Psychology, 50, 559 – 570.
[14] Goodwin, R. (1990). Sex differences among partner preferences: Are the sexes really very similar? Sex Roles, 23,501 – 513.
[15] Gruner, C. (1997). The game of humor: A compehensive theory of why we laugh. Nwe Brunswick:Transaction.
[16] Harter, J., Schmidt, F., & Keyes, C. (2002). Well-being in the workplace and its relationship to business outcomes: A review of Gallup studies. In: C. Keyes &J. Haidt (Eds), Flourishing: The positive person and the good life (pp.205-224). Wahington D.C.: American Psychological Association.
[17] Hatch, M., & Ehrlich-Sanford, B.(1993). Spontaneous humor as an indicator of paradox and ambiguity in organizations. Organization studies, 14, 505-526.
[18] Hendel, D. D. (1978). Mate selection values of high school and college students. Counselling and Values, 22, 127 – 133.
[19] Hemsath, D., & Yerks, l. (1997). 301 Ways to have fun at work. San Francisco: Berret-Koehler
[20] Howrigan, D., & MacDonald, B. K. (2008). Humor as a mental Fitness Indicator. Evolutionary Psychology, 6(4), 652-666.
[21] Lefcourt, H. M. (2001). Humor: The psychology of living buoyantly. New York:
[22] Lefcourt, H. M., & Martin, R. A. (1986). Humor and life stress: Antidote to adversity. New York: Springer/Verlag
67
[23] Lundin, S., Paul., H., & Christensen, J. (2000). Fish: A remarkable way to boost morale and improve results. London. Hodder and Stoughton
[24] Martin, D., Rich, G., & Gayle, B. (2004). Humor works: Communication style and humor functions in manager/subordinate relationships. The Southern Communication Journal , 69, 206-222.
[25] Martin, R. A. (1998). Approaches to the senses of humor: A historical review. In W.Ruch (Ed.), The sense of Humor: Explorations of a Personality Characteristic (pp. 15- 60). Berlin: Walter de Gruyter & Co.
[26] Martin, R., Puhlik-Doris, P., Larsen, G., Graz, J., & Weir, K. (2003). Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well-being: Development of the Humor Styles Questionnaire. Journal of Research in Personality, 37, 48-75.
[27] Masten, A. (1986). Humor and Competence in School-aged Children. Child developement, 57, 461-473.
[28] McGhee, P. E. (1999). Health, healing and the Amuse system (3rd edition). Dubuque: Kenadall/Hunt Publishing Company
[29] Mercer (1999). USA Resource Centre Fax Facts: Using Humor in the Workplace. Communicating with Stakeholders. Retreived September 1, 2009, from www.wmmercer.com
[30] Rizzo, B., Wanzer, M., & Booth-Butterfield, M. (1999). Individual differences in manager’s use of humor. Communication Research Reports, 16, 360-369.
[31] Ruch, W. (1996). Measurement approaches to the sense of humor: Introduction and overview. Humor: International Journal of Humor research, 9, 239-250.
[32] Samson, A. C., & Gross, J.J. (2014). The dark and light sides of humor: An emotion regulation perspective. In J.Gruber & Moskowitz (Eds): The dark and Light Sides of Positive Emotion (pp.169-182). New York: Oxford University Press
[33] Seligman; M. (2004). Can happines be taught? Deadalus, 133, 80-87.
[34] Simpson, J. A., & Weiner, E. S. C. (1989). The Oxford English dictionary (2nd ed., Vol. 7). Oxford: Clarendon Press .
[35] Smeltzer, L., & leap, T. (1988). An analysis of individual reactions to potentially offensive jokes in work settings. Human Realtions, 41, 295-304.
[36] Thorensen, C., Kaplan, S., Barsky, A., Warren, C., & Barsky, A. (2003). The affective underpinnings of job perceptions and attitudes: A meta analytic review and integration. Psychological Bulletin, 129, 914-945.
[37] Thorson, J. A., & Powell, F. C. (1993). Development and validation of multidimensional sense of humor scale. Journal of Clinical Psychology, 49, 13-23.
[38] Toro-Morn, M., & Sprecher, S. (2003). A cross-cultural comparison of mate preferences among University students; The United States versus the People’s Republic of China (PRC). Journal of Comparative Family Studies, 34, 151-170.
[39] Tracy, S., Myers, K., & Scott, S. (2006). Cracking jokes and crafting selves: Sense making and identity management among human service workers. Communications Monographs, 73, 283-308.
[40] Vaillant, G. E. (2000). Adaptive mental mechanisms. Their role in a positive psychology. American psychologist, 55(1), 89-98.
[41] Vinton, K. (1989). Humor in the work place: It is more than telling jokes. Small Group Behaviour, 20, 151-166.
[42] Wanzer, M., Booth-Butterfield, M., & Booth-Butterfield, S. (2005). „If we didn’t use humor we’d cry”: Humorous coping communication in health care setting. Journal of Health Communication, 10, 105-125.
[43] Weaver, S. & Wilson, N. (1997). Addiction counselors can benefit from appropriate humor in the work setting. Journal of Employment Counselling, 34, 108-114.
[44] Weinstein, M. (1996). Seligman, M. (2004). Can happiness be taught? Daedalus, 133, 80-87.. New York: Simon & Shuster
68
STRUKTURNE REFORME – KONKURENTNOST – ODRŽIVI RAZVOJ
STRUCTURAL REFORMS - COMPETITIVENESS - SUSTAINABLE DEVELOPMENT
EDVARD JAKOPIN Republički sekretarijat za javne politike, Beograd
MILADIN KALINIĆ Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
Rezime: Efekti primenjenog modela transformacije društvene i privredne strukture u Srbiji, koji traju više od dve decenije, nisu doprineli privrednom rastu, privredni sistemi nisu uspeli da se prilagode sve snažnijoj tržišnoj utakmici, visokim zahtevima konkurencije. Medjunarodni barometar konkurentnosti rangira kompletno područje JIE veoma nisko, na začelje evropske liste konkurentnosti. Najkritičnije oblasti konkurentske pozicije Srbije su Institucije, Složenost poslovanja i Inovacije.
U radu je istaknuta medjuzavisnost strukturnih reformi, podizanja konkurentnosti i održivog razvoja. Održiv razvoj u Srbiji prvenstveno će zavisiti od transformacije modela rasta i razvoja, odnosno, strukturnih reformi. Strukturne promene su centralni element procesa razvoja i suštinski element modela rasta. Značajne strukturne reforme još uvek čekaju da budu sprovedene, prioriteti su završetak privatizacije i restrukturiranja preduzeća i unapređenje uslova za poslovanje. Ključna težišta strukturnih transformacija: makroekonomska izbalansiranost domaće tražnje i proizvodnje uz fiskalnu konsolidaciju, ubrzanje strukturnih reformi i institucionalna izgradnja, i podizanje nacionalne konkurentnosti kroz obrazovne reforme, podsticanje razvoja preduzetništva i veći stepen regionalne kohezije. Strukturne tranformacije su od ključnog značaja za realokaciju resursa u produktivnije grane privrede i obezbeđivanje prostora za osnivanje novih preduzeća i razvoj preduzetničkog sektora. Strukturne transformacije treba da ubrzaju realokaciju resursa iz društvenog i državnog u privatni sektor, da stvare novu privrednu strukturu kroz proces restrukturiranja i modernizacije privrede.
Ključne reči: strukturne reforme, konkurentnost, održivi razvoj.
Abstract: Effects of the applied model of social and economic transformation in the Serbia, lasting over two decades, have neither contributed to their economic progress, nor helped their economic systems to adapt to more vigorous competition and its high standards. International barometer of competitiveness ranks the whole SEE region very low - at the tail of its list. The most critical areas of competitiveness in the Serbia encompass Institutions, Business Compliance and Innovations.
The paper emphasized the interdependence of structural reforms, raise competitiveness and the sustainable development. Sustainable development in Serbia will primarily depend on the transforming models of growth and development, or structural reforms respectively. Structural changes present a central element of the process of development and a critical element of the growth model. Significant structural reforms still remain to be implemented, as the priorities lie within the completion of privatization and restructuring of enterprises, as well as enhancement of business conditions. Structural changes should be specifically directed at: macro-economic balance of domestic demand and production with fiscal consolidation; acceleration of structural reorganization and institution building; and, elevation of national competitiveness through educational reforms, expansion of entrepreneurship, and higher level of regional solidarity. These structural transformations are of crucial importance. On one hand, they allow for reallocation of means to more productive sectors of the economy and, on the other, they create opportunities for establishment of new companies and development of the entrepreneurial sector. Such advences should stimulate redistribution of resources from the public and government to the private sector in order to create new economic structures through the process of economic restructuring and modernization.
Key words: structural reforms, competitiveness, sustainable development. UVOD Transformacija privrednog sistema na celom području Jugoistočne Evrope može se sumirati u jednoj rečenici: „ekonomija na dug“, ekonomija na teret budućih generacija, rast bez razvoja. Tranzicione ekonomije su već duži niz godina pregrejane, suočene sa rastućim
deficitima tekućih računa, sve većom zaduženošću i neravnoteženim kursevima. Tranzicione i recesione posledice su se najviše odrazile na industrijske sisteme. Sve ekonomske analize ukazuju da je područje JIE (OECD pod područjem JIE podrazumeva 9 država: Bugarsku, Rumuniju, Srbiju, Hrvatsku, Crnu Goru, Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju i Moldaviju)
69
najnerazvijeniji region u Evropi, sa sve većim karakteristikama perifernog područja. Privredni rast u tranzicionom periodu do recesije u Srbiji je bio među najvišim u Evropi (prosečna stopa rasta BDP skoro 5%), ali, taj visoki rast nije bio rezultanta značajnijih promena privredne strukture. Srbija je svoj rast zasnivala na niskoj tehnološkoj opremljenosti, smanjenju zaposlenosti i neadekvatno uposlenoj radnoj snazi. Dinamika strukturnih promena od 2001. godine nije omogućila uspostavljanje nove industrijske strukture zasnovane, pre svega, na industrijama visoke tehnologije koje bi omogućile kvalitativan rast i veću konkurentnost na ino tržištima. Značajne strukturne reforme još uvek čekaju da budu sprovedene, jer je transformacija društvenog, ekonomskog i socijalnog sistema JIE započeta sa velikim zaostatkom, pre svega restrukturiranje velikih industrijskih sistema, javnih preduzeća i unapređenje uslova za poslovanje. Rad se sastoji od tri međusobno povezane celine: u prvoj je težište dato makroekonomskim performansama održivosti privrednog rasta u tranzicionom i recesionom periodu i indikatorima ranjivosti država JIE. U drugom delu akcenat je dat strukturnim promenama, reformskoj stagnaciji i osnovnim karakteristikama makrokonkurentnosti privrede Srbije. Osnovna teza autora je neophodnost redefinisanja dosadašnjeg transformacionog modela privrednog rasta i razvoja ne samo Srbije, već svih država JIE, ukoliko se želi izbeći status perifernog, nerazvijenog i prezaduženog regiona, jer će kao takav predstavljati kočnicu razvoja cele Evrope [treći deo]. Strukturne reforme su, pored izgradnje stabilnih i održivih institucija, od ključnog značaja. Globalna nestabilnost je još jednom potvrdila da su liberalizacija, deregulacija tržišta i privatizacija nedelotvorne i neuspešne bez strukturnih privrednih reformi.. 1. Održivost privrednog rasta JIE Održivost privrednog rasta na čitavom području Jugoistočne Evrope (JIE) suočena je sa sve jačim makroekonomskim rizicima, nezaposlenost je sve veća [6]. Ekonomske disproporcije između JIE i EU sve su veće. Životni standard u JIE je 2013.godine 3 puta niži (BDP PPS) u odnosu na prosek EU, a stopa nezaposlenosti 3 puta viša. Regionalna i socijalna kohezija u Evropi je sve slabija, područje JIE suočeno je, sve više, sa različitim oblicima siromaštva i zaostalosti. (10% stanovništva EU, stvara svega 2,3% BDP EU). Transformacija privrednih sistema JIE traje skoro dve i po decenije. Primenjeni transformacioni model u JIE nije doprineo privrednom rastu [5], privredni sistemi nisu uspeli da se prilagode sve snažnijoj tržišnoj utakmici, visokim zahtevima konkurencije. Razlozi su mnogobrojni, ali, primarni su zakasneli predtranzicioni
start i spore, selektivne i nezavršene strukturne promene. Nasuprot tome, jedan broj tranzicionih država u centralnoj Evropi je, u drugoj polovini devedesetih godina, imao dinamičan privredni rast, pre svega, zahvaljujući transformaciji svojih industrija ka većem izvozu roba i usluga.
Slika 1: Privredni rast u JIE –BDP (1990=100)
Analiza efekata recesije ukazuje da u svim tranzicionim zemljama na području JIE privredna aktivnost na kraju 2013 nije dostigla nivo iz predkriznog perioda. Srbija se nalazi u grupi nerazvijenih zemalja JIE i njen ekonomski položaj u odnosu na zemlje u okruženju nije se promenio. U zemljama regiona BDP po stanovniku je ostao na sličnom nivou kao i 2008. (Hrvatska i Mađarska imaju značajno veće vrednosti, oko 10.000 EUR pc, dok ostale zemlje imaju vrednost od 3.500 EUR do 5.500 EUR). Privredni oporavak JIE još uvek nije završen, posledice ratnog nasleđa i sankcija iz 90-tih još nisu sanirane. Ekonomska analiza privrednog rasta pokazuje da je većina zemalja JIE do pojave globalne recesija 2008 godine uspela da izadje iz tranzicionih problema. Međutim, privredu JIE posebno su pogodili recesioni talasi 2009-2011 godine, i to najviše prerađivačku industriju i umnogome poništili pozitivan tranzicioni doprinos industrije privrednom rastu. Najveći razvojni problem za neke države (Srbiju, Hrvatsku, Makedoniju, i dr) predstavlja gubitak industrijske zaposlenosti, jer stvaranje industrijske strukture predstavlja veoma dug proces. Razlozi velikog pada industrijske zaposlenosti leže u postprivatizacionim problemima (značajan procenat neuspešnih privatizacija) i u snažnim recesionim udarima na jedno tranziciono područje u restrukturiranju [7, 8]. Komparativna analiza privrednog rasta jasno pokazuje trend povećanja ekonomskih neravnomernosti. Dok su razlike BDP JIE i najrazvijenije grupe zemalja u Evropi EU-15 početkom 90-tih iznosile 1:50, nakon dve decenije tranzicije one su se povećale na 1:52 (output-BDP se u JIE povećao za 22%, a u EU-15 za 44%). Medjutim, sasvim drugačije zaključke pokazuje komparativna analiza uspešnih tranzicionih država EU-10 u odnosu na države JIE. Tranzicione države grupe EU-10 su u periodu 1990-2013 povećale BDP za 75%, odnosno za trostruko više nego države JIE.
70
Slika2: Životni standard-trend povećanja razlika
Efekti primene transformacionog modela, težina regionalnih ekonomskih disproporcija na području Evrope i dubina ekonomske periferije najilustrativnije prikazuje nizak životni standard tokom proteklog tranzicionog perioda i konstantan ekonomski jaz između JIE i razvijenih država EU. Na početku tranzicije 1990. ekonomski jaz meren BDP/pc između EU-15 i JIE iznosio je 7:1, da bi se 2000 povećao čak na 10:1, da bi, nakon recesionih udara zadržao višegodišnju zakonitost od 7:1. Sa druge strane, povećava se jaz između grupe EU-10 i JIE, od početnih 1,8:1 (1990), na 2,5:1 (2000), da bi se pod uticajem recesije nešto ublažio 2,4:1 (2013). Jedna od primarnih posledica globalne recesije je povećanje fiskalnog deficita, ne samo u državama JIE, već u svim tranzicionim ekonomijama. Visoki deficiti (iznad -3%) u 2013. godini karakterišu Makedoniju, Poljsku, Hrvatsku, Srbiju, Sloveniju i Albaniju.
Slika 3: Fiskalni deficit 2013.
Pored visokog fiskalnog deficita makroekonomsku ranjivost JIE najviše povećava visina spoljnjeg duga. Za pet godina (2008-2013) ukupan spoljni dug JIE se više nego udvostručio, sa 54,6 na 114,6 mlrd EUR. Najveći rast je zabeležen u Rumuniji (sa 17 na 50 mlrd EUR), u Hrvatskoj je povećan za 77% (sa 13,7 na 24,3 mlrd EUR), u Srbiji je dupliran (sa 8,8 na 17,7 mlrd EUR), itd. Tabela 1: Učešće spoljnjeg duga u BDP
2008 2009 2010 2011 2012 2013
Rumunija 52,4 74,8 72,6 55,4 75,8 67,3
Bugarska 108,4 108,3 102,7 94,3 94,3 93,5
Mađarska 110,9 146 149,4 145 128,9 125,7
Makedonija 49,2 57,5 59,8 66,7 69,4 67,8
Crna Gora 15,6 23,5 30,3 30,9 35,4 38,8
Hrvatska 85,1 97,4 105 103,4 102,7 105,4
Srbija 64,6 77,7 85 76,7 86,9 80,7
Izvor: Eurostat, MF 2. Reformska stagnacija i strukturne promene Strukturne promene u celom tranzicionom regionu JIE su, nakon pojave recesije, zaustavljene. Nastavljena je reformska staganacija i u 2013., pogoršanje tranzicionih indikatora evidentno je i na nivou sektora i na nivou država. Posmatrano na nivou država, prvi put od 1990. godine analiza EBRD [1] pokazuje da broj pogoršanja (tranzicionih indikatora) nadmašuje broj poboljšanja. U oblasti tržišta i trgovine čak su pogoršana tri strukturna indikatora u Mađarskoj i dva u Slovačkoj, uglavnom usled povećanog učešća države u energetskom i sektoru osiguranja, što je negativno uticalo na poverenje domaćih i stranih investitora. Napredak je ostvaren jedino u Hrvatskoj u oblasti privatizacije velikih preduzeća zahvaljujući prodaji niza brodogradilišta, što je bio uslov za članstvo u EU. Već treću godinu zaredom u Srbiji nije bilo značajnijeg napretka. Tranzicioni indikatori su ostali na nivou 2010. godine, tako da je prosečna ocena progresa u tranziciji nepromenjena (3,17), a u odnosu na zemlje iz okruženja veća je samo od vrednosti za BiH (3,00).
Tabela 2: EBRD tranzicioni indikatori
Srbija Bugarska Rumunija Hrvatska Makedonija BiH Mađarska
2001 2012 2001 2012 2001 2012 2001 2012 2001 2012 2001 2012 2001 2012
Privatizacija velikih preduzeća
1,0 2,7 3,7 4,0 4,0 3,7 3,7 3,7↑ 3,3 3,3 3,3 3,0 4,0 4,0
Privatizacija malih preduzeća
3,0 3,7 3,7 4,0 3,7 3,7 4,3 4,3 4,0 4,0 2,7 3,0 4,3 4,3
Upravljanje i restrukturiranje preduzeća
1,0 2,3 2,3 2,7 2,0 2,7 2,7 3,3 2,3 2,7 1,7 2,0 3,3 3,7
Politika konkurentnosti
1,0 2,3 2,3 3,0 2,3 3,3 2,3 3,0 2,0 2,7 1,0 2,3 3,0 3,7↓
71
Liberalizacija cena
4,0 4,0 4,3 4,3 4,3 4,3 4,0 4,0 4,0 4,3 4,0 4,0 4,3 4,0↓
Trgovina i devizni sistem
2,7 4,0 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,0 4,3 3,0 4,0 4,3 4,0↓ Izvor: EBRD Transition report 2013 Tranzicioni EBRD indikatori ukazuju da Srbija zaostaje za većinom zemalja u okruženju u oblasti privatizacije velikih sistema, upravljanja i restrukturiranja preduzeća i sprovođenju politike konkurentnosti.
Slika 4: Tranziciona brzina Srbije 2001-2012
Najveći tranzicioni zaostatak je u segmentima privatizacije velikih preduzeća,, upravljanja i restrukturiranja i politike konkurentnosti. Za privatizaciju preostalo 419 preduzeća, 153 preduzeća u restrukturiranju i oko 900 preduzeća sa manjinskim učešćem državnog kapitala. Tranzicioni pokazatelj upravljanje i restrukturiranje preduzeća u svim zemljama regiona je na najnižem nivou. Iako je poboljšano sprovođenje stečajnog zakonodavstva, nije učinjeno mnogo na jačanju konkurencije i korporativnog upravljanja, pa je u Srbiji vrednost ovog indeksa veoma niska (2,3). U oblasti privatizacije velikih preduzeća Srbija takođe zaostaje odnosu na zemlje okruženja (indeks 2,7; zemlje u okruženju od 3,0 u BiH do 4,0 u Bugarskoj i Mađarskoj). Za dostizanje veće vrednosti indeksa potrebno je da više od 25% imovine velikih preduzeća bude u privatnim rukama (55% kapitala velikih preduzeća u 2012. angažovano je u svega 16 JP od republičkog značaja). Privatizacije velikih preduzeća uglavnom je u zastoju. Posebnu tranzicionu težinu imaju reprezentativna merenja industrijske konkurentnosti. Na osnovi UNIDO-ovog CIP indeksa (Competitive Industrial Performance Index 2012-2013, kroz tri dimenzije i kombinaciju osam kvantitativnih indikatora, izražava u kojoj meri je svaka zemlja sposobna da proizvodi i izvozi konkurentne proizvode) Srbija je dosta nisko pozicionirana u odnosu na prosek EU [14]. Podindeks kapacitet industrije rangira Srbiju za 71 poziciju niže od proseka EU, podindeks Izvozni industrijski kapacitet za 31 poziciju niže, podindeks Intenzitet industrijalizacije za 17 pozicija niže,
a kvalitet izvoza za 29 mesta niže na svetskoj rang listi od proseka EU. Tabela 3: Rang tranzicionih zemalja prema uslovima poslovanja
2012 2013 Makedonija 36 25 Slovenija 31 33 Crna Gora 50 44 Slovačka 43 49 Mađarska 52 54 Bugarska 57 58 Rumunija 73 73 Hrvatska 88 89 Albanija 82 90 Srbija 87 93 BiH 130 131
Izvor: World Bank - Doing Business 2014 Reformsku stagnaciju pokazuju i istraživanja poslovnog okruženja, dinamika stvoranja regulatornog ambijenta koji pogoduje poslovanju. Pogoršanju pozicije (sa 87 pozicije u 2012. na 93. mesto u svetu 2013) najviše je doprinelo povećanje PDV, čime su se dodatno povećali troškovi poslovanja preduzeća [17]. Sa druge strane, pojedine zemlje su snažnim strukturnim reformama uspele da unaprede svoje poslovanje i ublaže posledice globalne ekonomske krize. Najniži rang, već godinama, i 182. poziciju u 2013. Srbija zauzima u postupku dobijanja licenci i različitih dozvola (za gradnju, priključak za struju, telefon, odobrenja od raznih inspekcija i sl.). Veoma nizak rang Srbije uslovljavaju visoki troškovi izdavanja građevinskih dozvola, izraženi kao % BND po stanovniku. Dok je u EU u proseku potrebno 98% BND/st (najviše u Irskoj 446%, a najmanje u Slovačkoj 7%), u Srbiji preduzetnici treba da plate 14 puta veću vrednost od BND/st ili 1.433% (samo 10 zemalja koje se nalaze izvan Evrope imaju više troškove), dok u zemljama van EU troškovi iznose: u Crnoj Gori 1.159%, u BiH 1.100%, u Hrvatskoj 646% i u Makedoniji 512% BND/st. 3. Konkurentnske performanse privrede Srbije Povećanje privredne konkurentnosti je primarni razvojni zadatak, jer samo konkurentna privreda može odoleti izazovima i pritiscima drugih tržišnih učesnika, a istovremeno obezbediti privredni razvoj, odnosno ekonomski rast i socijalno blagostanje. Kakva je konkurentska pozicija Srbije nakon više od decenije tranzicije? Najprecizniji odgovor daje presek analiza najrenomiranijih svetskih institucija koje godišnje prate pomeranja osnovnih indikatora makro konkurentnosti [1].
72
Medjunarodni barometar konkurentnosti rangira kompletno područje Jugoistočne Evrope veoma nisko, na začelje evropske liste konkurentnosti. Izveštaj o konkurentnosti 2014-2015. Svetskog ekonomskog foruma ukazuje da se većina država nalazi u Fazi 2. u kojoj se kroz povećanje efikasnosti teži da se ostvari ekonomski rast i poboljša konkurentska pozicija (osim Hrvatske koja se nalazi na prelazu ka ekonomski najjačoj grupi zemalja). Područje JIE se godinama suočava sa odlivom mozgova, što zahteva preduzimanje posebnih podsticajnih mera za ostanak najboljih diplomiranih studenata i istraživača, kao i donošenje dugoročnog plana povratka i angažovanja naučnika i stručnjaka iz inostranstva [16]. Srbija se nalazi na začelju evropske rang liste konkurentnosti (prema WEF-u). Srbija zauzima 94. poziciju od 144 zemlje, i sa BDP per capita od 6.450 USD, na začelju je grupe od 31 zemlje (faza dva – efikasnošću vođene ekonomije). U regionu JIE, Srbija se uz Albaniju nalazi na začelju, dok je lider Bugarska za kojom Srbija zaostaje za 40 rangirnih mesta. Nekonkurentnost srpske privrede ne samo da smanjuje mogućnosti plasmana proizvoda, pre svega na tržište EU, već zbog makroekonomske nestabilnosti, institucionalnih ograničenja, neefikasnosti tržišta rada i radne snage, kao i niske sofisticiranosti poslovanja, Srbija nije privlačna ni za potencijalne investitore. Po rangu konkurentnosti zemalja u 2013, Srbija je bila najnekonkurentnija zemlja JIE, dok je u 2014. konkurentnija samo od Albanije. Rang konkurentnosti Srbije u 2014. u odnosu na 2013. porastao je za četiri poena (po metodu standardizovanih rangova). Iz dinamičkog ugla, Crna Gora, Makedonija i Rumunija kreću se najbrže na lestvici konkurentnosti, dok Srbija blago napreduje, a Albanija nazaduje. Bugarska je lider regiona sa ekonomijom čija se konkurentnost konstantno poboljšava. Tabela 4: Rang zemalja regiona JIE
2013 2014 2014-2013* Bugarska 39 36 +3
Crna Gora 45 40 +5 Rumunija 49 43 -6 Makedonija 51 45 +6 Hrvatska 51 52 -1 Albanija 64 66 -2 Srbija 68 64 +4 Prosek regiona 53 49 +4 Najbolje rangiran
Bugarska Bugarska /
Najlošije rangiran Srbija Albanija
/ Udaljenost Srbije od lidera 29 28 +1
Udaljenost Srbije od proseka 15 15 0
Udaljenost Srbije od poslednjeg 0 2 /
Izvor: WEF, proračun autora Komparativno sagledavanje konkurentske pozicije tranzicionih država pokazuje, pre svega, različiti stepen i različitu brzinu sprovodjenja tranzicionih reformi. Pojedine zemlje su sprovele radikalne reforme i znatno izmenile svoju strukturu (Slovenija, Mađarska), neke privrede se nalaze u završnim fazama tranzicije (Bugarska, Rumunija), neke se, nakon ulaska u EU, spremaju za težu fazu reformi (Hrvatska), dok srpskoj privredi, koja je imala zakasneli tranzicioni start (strukturne reforme su započete tek 2001.) i pored sprovedenih brojnih aktivnosti, predstoji nastavak ovog procesa. U većini država JIE, nakon globalne recesije, makroekonomska stabilnost je ugrožena, neke države suočavaju se sa visokom inflacijom i neravnotežema u tekućem platnom bilansu. Privrede se sporo transformišu, stepen otvorenosti je nizak, izvozne performanse su sve slabije, izvozna struktura je nekvalitetna, trgovinski deficit je sve veći. Novi modeli privrednog rasta ističu da najvažnije reforme uključuju ukidanje monopola, okončanje privatizacije i stvaranje povoljnijeg ambijenta za porast greenfield investicija. Brži tempo strukturne transformacije znači uspostavljanje stabilne privrede i brže integracione procese.
Tabela 5: Konkurentnska pozicija Srbije u JIE
Pokazatelji ALB BiH BGR HRV MKD MDV MNE ROU SRB
WEF (GCI) - rang u svetu (148 zemalja) 95 87 57 75 73 89 67 76 101
Eksterna solventnost1: o spoljni dug/izvoz o spoljni dug/ BDP
183% 54%
183% 55%
145% 98%
527% 107%
147% 65%
161% 74%
143% 64%
204%60%
215% 86%
Kreditni rejting2 B- B
/stabilan BBB-
BB /stabilan
BB- /stabilan
B3* /stabilan
BB- BB+ BB-
Investicije (% BDP)1 25% 22% 24% 19% 29% 23% 18% 26% 21%
Inflacija, godišnji prosek 3
1,9% 2,0% 2,4% 3,4% 3,3% 4,7% 4,1% 3,4% 7,8%
Zarade (neto) EUR godišnji prosek4
228 423 319 725 343 163 479 363 388
Izvori: 1http://databank.worldbank.org; podaci za 2012.; 2Standard&Poor`s, za Moldaviju Moody`s; mart 2014. 3Eurostat, za Srbiju RZS, za Crnu Goru Monstat; podaci za 2012. 4Nacionalne statistike Efikasnost privrede JIE se ne poboljšava u dovoljnoj meri, zbog čega privrede JIE ne dostižu bolje
konkurentske pozicije na svetskoj rang listi, kao što to čine uspešne tranzicione ekonomije u Centralnoj Evropi. Tranzicione analize WEF-a pokazuju da se za zemlje JIE
73
u ovoj fazi razvoja, najvažnije dostignute vrednosti pokazatelja u okviru podindeksa B. Povećanje efikasnosti. Privreda JIE je nekonkurentna, nalazi se u veoma nepovoljnom konkurentskom položaju, jer se prema većini pokazatelja nalazi u drugoj fazi razvoja, a to znači da je daleko od proseka razvijenih zemalja Evropske unije. Bez modernizacije proizvodnih kapaciteta, uz konstantno ulaganje u obrazovanje i unapređivanje stručnosti radnika, privreda SEE ne može da poboljša efikasnost ni u drugim privrednim sferama niti može da dostigne viši stepen razvijenosti [17]. Usko povezana sa ovim problemom je i neefikasnost tržišta rada u JIE (stub 7.). JIE se godinama suočava sa odlivom mozgova, ne samo zbog mogućnosti veće zarade visokokvalifikovanih radnika u inostranstvu, već i boljih uslova za naučnoistraživački rad, što zahteva preduzimanje podsticajnih mera za ostanak najboljih diplomiranih studenata i istraživača, kao i donošenje dugoročnog plana povratka naših naučnika iz dijaspore. Prisutna su i druga ograničenja koja umanjuju efikasnost korišćenja talenata, pa tako produktivnost i kreativnost radnika uglavnom nije merilo za platu, a na rukovodećim pozicijama obično nisu profesionalni menadžeri, izabrani zbog svoje kvalifikovanosti i radnih zasluga. Najkritičnije oblasti konkurentske pozicije JIE su Institucije (stub 1), Složenost poslovanja (stub 11) i Inovacije (stub 12). 4. Noseći stubovi održivosti rasta i razvoja Održivost rasta i razvoja Srbije trebao bi da se oslanja na tri noseća stuba: 1. makroekonomsku izbalansiranost domaće tražnje i
proizvodnje uz fiskalnu konsolidaciju, 2. ubrzanje strukturnih reformi i institucionalna
izgradnja, i 3. podizanje nacionalne konkurentnosti kroz obrazovne
reforme, podsticanje razvoja preduzetništva (pre svega u preradjivačkoj industriji) i uz znatno veću regionalnu koheziju.
4.1. Makroekonomska izbalansiranost
Na makroekonomsku ranjivost najviše utiče konstantan rast spoljnog duga od 2008. godine. Spoljni dug Srbije u 2013. iznosio je 25,8 mlrd. EUR, i rezultat je visoke inostrane zaduženosti. Učešće spoljnog duga u BDP u 2013. iznosilo je 80,7%, što je smanjenje u odnosu na 2012. i rezultat je rasta privredne aktivnosti. Javni dug Srbije u 2013. iznosio je 20,1 mlrd. EUR i porastao je u odnosu na prethodnu godinu za 13,6%, odnosno za 2,4 mlrd. EUR. Faktori koji su uticali na rast javnog duga su rast budžetskog deficita, kao i depresijacija nacionalne valute u odnosu na inostrane valute u kojima je denominovan javni dug. Takođe, strane direktne investicije u 2013. iznosile su 756 mil. EUR, što predstavlja blago poboljšanje u odnosu na 2012. godinu (kada su SDI iznosile samo 231,9 mil. EUR neto). Smanjenje priliva SDI je rezultat redukovanog investiranja zemalja EU u zemlje regiona.
Deficit tekućeg računa, koji je negativni maksimum dostigao 2008. godine (od 21,6% BDP) i u 2012. beležio dvocifrenu vrednost (10,5% BDP), u 2013. je značajno smanjen.
Slika 5: Makroekonomske neravnoteže
Na smanjenje deficita tekućeg računa platnog bilansa, koji je u 2013. iznosio 1,6 mlrd. EUR (5% BDP), najviše je uticalo smanjenje spoljnotrgovinskog deficita. Fiskalni deficit sektora države je rastao od 2008. i povećan je sa 2,6% BDP-a na 6,5% BDP u 2012. godini, da bi u 2013. godini bio smanjen na 5,0% BDP. U cilju neophodnog fiskalnog prilagođavanja Vlada je 2013. usvojila Fiskalnu strategiju za 2014. sa projekcijama za 2015. i 2016. godinu, čije su osnovne smernice: poboljšanje upravljanja javnim finansijama, niži udeli javnih rashoda, smanjenje fiskalnog deficita i javnog duga u BDP-u, kao i jačanje fiskalne održivosti kroz sprovođenje strukturnih reformi.
4.2. Ubrzanje strukturnih reformi
Recesija je kompletno zaustavila reformske aktivnosti u svim tranzicionim državama, i to na nivo iz 2007. godine. Grupa uspešnijih tranzicionih država, koje su primljene u EU 2004. godine (EU-7, jer se tranzicioni EBRD indikatori za Maltu, Kipar i Češku Republiku ne prate), najteže reforme je sprovela znatno brže, i to još u periodu 1991-1993 godine. Reformski procesi u JIE tekli su znatno sporije od države do države, ali su u nekim segmentima čak u početnoj fazi.
Slika 6: Različite reformske brzine - EBRD tranzicioni indikatori
74
U Srbiji već treću godinu zaredom nije bilo značajnijeg napretka. Tranzicioni EBRD indikatori su ostali na nivou 2010, tako da je prosečna ocena progresa u tranziciji nepromenjena (3,17), a u odnosu na zemlje iz okruženja veća je samo od vrednosti za BiH (3,00). Analiza reformskih procesa preko reprezentativnih EBRD tranzicionih indikatora u šest reformskih dimenzija: privatizacija velikih preduzeća, privatizacija malih preduzeća, upravljanje i restrukturiranje preduzeča, liberalizacija cena, trgovinski system i politika konkurentnosti ukazuje da su najveći problemi u svim državama JIEu segment restrukturiranja velikih preduzeća i privatizacije javnih predizeća. Najveći tranzicioni zaostatak je u segmentima privatizacije velikih preduzeća, upravljanja i restrukturiranja i politike konkurentnosti. Za privatizaciju preostalo 419 preduzeća, 153 preduzeća u restrukturiranju i oko 900 preduzeća sa manjinskim učešćem državnog kapitala. Tranzicioni pokazatelj upravljanje i restrukturiranje preduzeća u svim zemljama regiona je na najnižem nivou. Iako je poboljšano sprovođenje stečajnog zakonodavstva, nije učinjeno mnogo na jačanju konkurencije i korporativnog upravljanja, pa je u Srbiji vrednost ovog indeksa veoma niska (2,3). U oblasti privatizacije velikih preduzeća Srbija takođe zaostaje odnosu na zemlje okruženja (indeks 2,7; zemlje u okruženju od 3,0 u BiH do 4,0 u Bugarskoj i Mađarskoj). Za dostizanje veće vrednosti indeksa potrebno je da više od 25% imovine velikih preduzeća bude u privatnim rukama (55% kapitala velikih preduzeća u 2012. angažovano je u svega 16 JP od republičkog značaja). Privatizacije velikih preduzeća uglavnom je u zastoju.
4.3. Smanjenje obrazovnog jaza Najrelevantnije međunarodno istraživanje o stepenu reformi u obrazovanju predstavlja program procene učeničkih postignuća PISA (Programme for International Student Assessment) na osnovu kojeg se može utvrditi kvalitet, pravednost i efikasnost obrazovnog sistema, ali, na osnovu kog se može pratiti kvalitet promena u obrazovnom sistemu. U mnogim zemljama podaci koje obezbeđuje PISA postali su, ne samo ključni indikatori preko kojih se procenjuje i prati napredak u kvalitetu obrazovnog sistema, već se PISA rezultati koristi kao EU indikator socijalne inkluzije, informatičke pismenosti, siromaštva. Veliki broj zemalja koristi PISA rezultate kao jedan od indikatora razvoja obrazovanja i u svojim strateškim dokumentima planiraju podizanje PISA rezultata (sve zemlje OECD, Japan, Hrvatska). U našoj zemlji, PISA rezultati koriste se kao indikator u implementaciji Strategije za smanjenje siromaštva [11]. Kvalitet obrazovanja u Srbiji prema PISA 2012 je i dalje ispod proseka zemalja OECD, ali je ta razlika smanjena u odnosu na 2009. godinu. U poređenju sa zemljama regiona, čitalačka, matematička i naučna pismenost učenika iz Srbije je viša u odnosu na učenike iz Bugarske, Rumunije i Crne Gore, dok je niža u odnosu na učenike iz Mađarske, Slovenije i Hrvatske.
Tabela 6: PISA – promene 2006-2012 u regionu
JIE
Čitalačka pismenost
Matematička pismenost
Naučna pismenost
20122006-2012
2012 2006-2012 20122006-2012
Srbija 446 45 449 13 445 2 Hrvatska 485 7 471 4 491 5 Slovenija 481 -13 501 -3 514 2 Crna Gora 422 30 410 10 410 9 Bugarska 436 34 439 25 446 7 Rumunija 438 42 445 30 439 11 Mađarska 488 6 477 -14 494 -8 OECD prosek 496 7 494 0 501 0 Izvor: OECD I pored određenih pozitivnih promena u periodu 2006-2012 i dalje je prisutan značajan zaostatak u pojedinim segmentima: U segmentu čitalačke pismenosti procenat učenika
koji su dostigli nivo funkcionalne pismenosti u 2012. godini je 67% što je na nivou iz 2009. godine (76,5% devojčica i 57,2% dečaka), međutim, 11,9% učenika Srbije je ispod prvog nivoa pismenosti (u zemaljama OECD 5,5%): 17,8% dečaka i 6,0% devojčica. U odnosu na OECD zemlje čitalačka pismenost učenika iz Srbije niža je za 50 poena što je jednako efektu od nešto više od jedne godine školovanja u zemljama OECD;
U delu matematičke pismenosti 61% učenika iz Srbije dostiglo je nivo funkcionalne matematičke pismenosti, međutim, ispod prvog nivoa pismenosti je 15,5% učenika Srbije (9,1% učenika u zemaljama OECD): 16,5% devojčica i 14,5% dečaka. U odnosu na OECD zemlje matematička pismenost učenika iz Srbije je niža za 45 poena što odgovara efektu nešto više od jedne godine školovanja u zemljama OECD.
Kod naučne pismenosti 65% učenika je dostiglo nivo funkcionalne pismenosti u domenu nauka, 10,3% učenika Srbije ne poseduje naučna znanja (u zemaljama OECD 4,8%): 11,1% dečaka i 9,6% devojčica. U odnosu na OECD zemlje naučna pismenost učenika iz Srbije je niža za 56 poena što je jednako efektu od 1,5 godina školovanja u zemljama OECD.
Slika 7: Obrazovne reforme u regionu 2012 -
funkcionalna pismenost 4.4. Podsticanje razvoja preduzetništva
75
Tranzicioni model nije uspeo da reši jedan od ključnih zadataka da, paralelno sa procesom privatizacije i restrukturiranja, višak radnika iz društvenih preduzeča preusmeri u sektor malih i srednjih preduzeća, iz brojnih razloga [7]. Ocenu napretka u razvoju preduzetništva, dinamiku stvaranja novih privrednih subjekata, kao i rast malih i srednjih preduzeća najbolje ilustruje ekonomska analiza poslovne demografije. Efekti recesije doprineli su pogoršavanju uslova privređivanja, smanjivanju broja osnovanih preduzeća i radnji i povećavanju broja privrednih subjekata koja prestaju sa radom. Nakon ubrzavanja tendencija smanjivanja broja osnovanih i povećavanja broja ugašenih privrednih subjekata u 2010. i 2011. godini, u 2012. godini se usporava proces smanjivanja ukupnog broja preduzeća i radnji. U toku 2013. godine dolazi do rasta broja novoosnovanih preduzeća (1,0%), dok se broj ugašenih preduzeća smanjio za gotovo dve trećine (-65,2%). Treba istaći, da je značajno smanjivanje broja ugašenih preduzeća nastavak tendencije, započete sredinom 2012. godine kada je proglašena neustavnom odredba Zakona o stečaju o primeni automatskog stečaja nad preduzećima koja su u blokadi duže od godinu dana. Odnos broja osnovanih i ugašenih preduzeća (neto-efekt) iznosi 3,4:1 i znatno je povoljniji u odnosu na 2012. godinu (1,2:1). Neto-efekt osnivanja novih radnji je na nivou iz prošle godine i iznosi 0,9:1. Recesioni efekti (smanjenje spoljne i unutrašnje tražnje, investicija, porast rizika i troškova ulaganja, kao i strah od neuspeha) negativno su uticali na poslovanje privrednih subjekata. Narušena je zdrava preduzetnička dinamika iz predkriznih godina (usporeno osnivanje, rast i razvoj, ubrzano gašenje). Na negativne efekte krize na uslove razvoja preduzetništva u Srbiji ukazuje smanjen broj početnika, kao i novih preduzetnika, čime su znatno ograničene mogućnosti za otvaranje novih radnih mesta i rast produktivnosti. Tokom 2013. godine, svakog meseca je oko 3.300 pojedinaca osnivalo nove sopstvene firme (5.000 mesečno u 2007). U Izveštaju Evropske Komisije o sprovođenju Akta o malim preduzećima ukazuje da u Srbiji postoje značajne mogućnosti za dalje unapređenje politike podsticanja preduzetništva. U poređenju sa rezultatima iz prethodnih godina, ocenjuje se da je Srbija u većini oblasti politike podsticanja razvoja MSP i preduzetništva postigla napredak [10].
Slika 8: Akt o malim preduzećima (SBA)
1. Preduzetništvo - među posmatranim zemljama, Srbija ima treću najveću stopu preduzetničkih namera – učešće odraslih koji imaju nameru da započnu samostalan posao u naredne 3 godine (22%, EU: 13%), i pored relativno nepovoljnog statusa koji
preduzetnici imaju u društvu. To se tumači činjenicom da brojni nezaposleni ljudi (posebno mladi), najčešće imaju jedino samozapošljavanje kao mogućnost radnog angažovanja.
2. Stečaj i druga šansa za MSPP - performanse principa „Druga šansa“ su ispod prosečnog nivoa EU. Tokom 2012. vreme potrebno za zatvaranje firme je skraćeno sa 2,7 na 2 godine, što je na nivou proseka EU. Troškovi zatvaranja privrednog subjekta su gotovo dva puta veći od proseka EU. Ovo ukazuje da preduzeće koje bankrotira u Srbiji ima značajno teže uslove za novi početak (tzv. „druga šansa“).
3. Misli prvo na malo - administrativno opterećenje MSPP u Srbiji nije promenjeno i još uvek je ispod proseka EU. Tokom 2012 i u prvom kvartalu 2013. primenjene su određene mere koje su se odrazile na poslovanje MSPP (pojednostavljeni su poreski propisi i procedure, izvršene se izmene i dopune Zakona o PDV koje uvode mogućnost plaćanja obaveza za PDV po naplaćenoj realizaciji robe i usluge, dr);
4. Osetljiva administracija (regulatorni okvir za vođenje MSPP politike) - karakteristike Srbije u ovoj oblasti su tokom 2012. ostale nepromenjene i znatno ispod nivoa proseka EU;
5. Finansije – i dalje su prisutni problemi finansiranja MSP usled visoke kamatne stope;
6. Veštine i inovacije - svi pokazatelji u ovoj oblasti su znatno ispod proseka EU. Tokom procesa priključivanja neophodno je ostvariti značajan napredak u procesima uvođenja inovacija u domenima proizvodnje, procesa, marketinga i organizacije, kao i značajnije angažovanje u istraživačkim projektima koje finansira EU;
7. Okruženje - MSPP u zelenoj ekonomiji - opšti nivo pokazatelja u ovoj oblasti je na nivou proseka EU. Srbija ima znatno manji udeo MSPP koje nude ekološke proizvode ili usluge ili koriste državnu podršku proizvodnji ekoloških proizvoda. Procenat MSPP koji preduzimaju mere za efikasno korišćenje resursa je na nivou proseka EU, kao i udeo MSPP koji koriste mere državne podrške efikasnijem korišćenju resursa.
8. Internacionalizacija - neki od indikatora su pogoršani – tokom 2012. uvećani su prosečni troškovi izvoza i uvoza za 25 USD i 50 USD respektivno. Ovo je suprotno trendu u zemljama-konkurentima, u kojima se ovi troškovi kontinuirano smanjuju, u cilju
Tabela 7: Broj novoosnovanih i ugašenih MSPP
Preduzeća Radnje Neto efekt
osnovano ugašeno osnovano ugašeno Pred. radnje2008. 11.248 3.068 43.375 34.572 3,7 1,3 2010. 9.461 9.325 35.036 37.086 1,0 0,9 2011. 8.470 13.581 32.236 35.288 0,6 0,9 2012. 8.648 7.355 30.200 32.853 1,2 0,9 2013. 8.735 2.562 30.931 36.379 3,4 0,9 Izvor: APR, proračun autora
76
unapređivanja međunarodne konkurentnosti. Ostali indikatori, koji mere nivo administrativnog tereta izvoznog u uvoznog procesa, ostali su nepromenjeni.
Povećanje nivoa razvijenosti preduzetničkog sektora u okviru novog modela privrednog rasta zasnivanog na izvoznoj tražnji, povećanju zaposlenosti, investicija, smanjenju javne potrošnje, jačanju industrijskog sektora i humanog kapitala trebalo bi usmeriti ka konceptu razvoja dinamičkog preduzetništva, sa težištem na: Uspostavljanje zaokruženog podsticajnog sistema i
rešavanje ključnih problema razvoja preduzeća u fazi rasta i razvoja, zasnovanoj na praksi visoko razvijenih zemalja OECD i EU koje razmatraju posebne mere kao deo procesa izgradnje sistema za podsticanje razvoja dinamičkih preduzeća i gazela;
Prelazak sa politike podrške čitavom sektoru MSPP (poboljšanjem poslovnog okruženja u cilju podsticanja otvoranja što više novih preduzetničkih firmi) na politiku podsticanja dinamičkog preduzetništva, koja je posvećena stvaranju okruženja povoljnog za rast preduzetničkih firmi i koja će podsticati nadarene ljude sa jasnom vizijom budućeg posla da započnu samostalni posao;
Promena dosadašnjeg načina finansiranja (javni izvori sredstava, različiti oblici dotacija, subvencija i mekih kredita) sa osloncem na kombinaciju javnih i privatnih izvora, u vidu kredita za istraživanje i razvoj i dotacije za inovacije, finansiranja od strane poslovnih anđela, uz angažovanje rizičnog kapitala i emitovanje hartija od vrednosti;
Promena strukture usluga institucija za nefinansijsku podršku sa osnovnih (standardnih) saveta za osnivanje firme, poslovno planiranje i poslovanje malih firmi, na savete zasnovane na iskustvu za rizično finansiranje, strateško planiranje, podršku za ukuljučivanja u lance ponude velikih firmi, internacionalizaciju i rast i razvoj preduzeća;
Prednost u obezbeđivanju pristupa resursima dinamičkom preduzetništvu koji obećavaju visok rast.
ZAKLJUČAK Održivi privredni rast i razvoj na čitavom perifernom području JIE će se u narednom periodu suočiti sa brojnim ograničenjima i predvidivim trendovima koji će direktno uticati na uspešnost transformacije modela rasta i razvoja u Srbiji: Tokovi SDI prema JIE će biti slabiji; Ograničeni kapaciteti za izvoz; Nasleđe duga“ će biti centralni problem cele JIE duži
period; Nefleksibilna tržišta rada; Diferencirana ranjivost na eksterne šokove zbog
nagomilavanja neravnoteža; Ograničena efikasnost monetarne politike; Manje su mogućnosti za oslanjanje na međunarodne
tokove kapitala; potrebno je modele rasta više bazirati na domaćoj štednji i investicijama;
Trendovi aglomeracije u prerađivačkoj industriji će biti sve jači;
Razvojno težište u EU je na industrijskim politikama; Propisi na finansijskom tržištu i intervencije će biti
sve strožije. Održivi razvoj i transformacija modela rasta i razvoja u Srbiji prvenstveno će zavisiti od strukturnih reformi [5]. Strukturne promene su centralni element procesa razvoja i suštinski element modela rasta, one mogu usporiti rast ako su spore ili neefikasne, ali mogu da doprinesu rastu ako se poboljšava alokaciju resursa. Značajne strukturne reforme još uvek čekaju da budu sprovedene, prioriteti su završetak privatizacije i restrukturiranja preduzeća i unapređenje uslova za poslovanje [12]. Transformacija državnih javnih preduzeća je na samom početku. Transformacioni model nije bio održiv i nije dao rezultate u brzini strukturnih promena, porastu produktivnosti rada i sektorskoj realokaciji faktora rasta ka visoko produktivnim sektorima. Povećanje produktivnosti nije pratio rast zaposlenosti, naprotiv. Dve decenije transformacije privredne strukture kompletnog područja JIE karakterišu rast usluga i pad industrijskog sektora. Struktura Prerađivačke industrije JIE je nekonkurentna i bazirana je na radno intenzivnim i resursnim oblastima - dinamika transformacije nije omogućila uspostavljanje nove industrijske strukture zasnovane, pre svega, na industrijama veće dodane vrednosti. Nisku konkurentnost srpske privrede najbolje odslikavaju nedovoljan nivo investicija, niska produktivnost i nedovoljan izvoz. Ključna težišta održivog razvoja i strukturnih transformacija su: makroekonomska izbalansiranost domaće tražnje i proizvodnje uz fiskalnu konsolidaciju [15], ubrzanje strukturnih reformi i institucionalna izgradnja, i podizanje nacionalne konkurentnosti kroz obrazovne reforme, podsticanje razvoja preduzetništva i veći stepen regionalne kohezije. Transformaciju modela privrednog rasta i razvoja potrebno je fokusirati na industrijski rast, koji je proinvesticiono i izvozno orijentisan. Strukturne tranformacije su od ključnog značaja za realokaciju resursa u produktivnije grane privrede i obezbeđivanje prostora za osnivanje novih preduzeća i razvoj preduzetničkog sektora, koji je nosilac rasta u savremenim tržišnim privredama. Strukturne transformacije treba da ubrzaju realokaciju resursa iz društvenog i državnog u privatni sektor, da stvare novu privrednu strukturu kroz proces restrukturiranja i modernizacije privrede. LITERATURA [1] EBRD. (2013). Transition Reports 2013.
[2] European Commission. (2004). Catching-up, Growth and Convergence of the New Member States. European Economy, no. 6.
77
[3] European Commission. (2013). European Competitiveness Report 2013. DG for Enterprise &Industry. Brussels.
[4] Havrylyshyn, O., & Odling, J. (2000). Political Economy of Stalled Reforms. Finance&Development. Vol. 37/3.
[5] Jakopin, E., & Bajec, J. (2012). Structural transformations – a development imperative. Ekonomika preduzeća, 1-2, 79-93.
[6] Jakopin, E. (2014). Recesija, nejednakost i položaj srednje klase u Srbiji. Biznis&Finansije. Br.106/ 2014.
[7] Jakopin, E. (2013). Dynamic Entrepreneurship – The Engine of Economic Growth and Development in Serbia. Ekonomika preduzeća, 1-2, 97-113.
[8] Kornai, J. (2000). Making the Transition to Private Ownership. Finance & Development, Vol. 37.
[9] Kuznets, S. (1955). Economic Growth and Income Inequality. American Economic Review, 45, 1–28.
[10] Ministarstvo regionalnog razvoja i lokalne samouprave. (2013.) Razvoj preduzetništva u Srbiji 2012. Beograd.
[11] OECD. (2013). PISA 2012 Results in Focus. http://www.oecd.org/pisa/keyfindings/pisa-2012-results-overview.pdf
[12] Savet stranih investitora. (2013.) Bela knjiga. Beograd.
[13] UNDP. (2013). Human Development Report 2012. New York.
[14] UNIDO Izveštaj o konkurentnosti industrije 2012/2013
[15] Vlada RS. (2013.) Fiskalna strategija za 2014. godinu sa projekcijama za 2015. i 2016. godinu. Beograd.
[16] World Economic Forum. (2013.) The Global Competitiveness Report 2013/2014. New York Oxford University Press.
[17] World Bank. (2013). Doing Business 2013. Washington DC.
78
KONVERGENCIJA MENADZMENTA U MALI I SREDNI PREDUZECA
CONVERGENCE OF MANAGEMENT IS SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
ANTON KAJTAZI FON University, Skopje, Republic of Macedonia
Rezime: U zemljama tržišne privrede , postoji širok spektar različitih veličina preduzeća: veoma male organizacije, srednje , velike i gigantske organizacije . Prilikom određivanja da li je neko preduzeće je mali ili veliki možemo doći do drugačijeg dilemu . U svakodnevnom radu , na dugi rok svaki menadžer malog biznisa može sresti specifičnim izazovima iz drugačije prirode . Prema Thimoti M. Stearns , koji istražuje ove tematske , najveći problemi i izazovi za menadžere su izazvane poreza , kamate i maloj tražnji za proizvodima / uslugama , onda radnika, zakonodavnih i saglasnost na tržištu, inflacija i slični problemi .
Ključne reči: mala i srednja preduzeća , konvergencija , menadžment , problem
Abstract: In the countries with market economy, there is a wide range of different sizes of enterprises: very small organizations, medium, big and gigantic organizations. When determining whether one enterprise is small or big we can come to different dilemma. In everyday work, on long term every manager of small business can encounter specific challenges from different nature. According to Thimoty M. Stearns, who researches this thematic, the biggest problems and challenges for the managers are caused by taxes, interest rates and the small demand for the products/services, then the workers, legislative and the concurrence on the market, the inflation and similar problems.
Key words: small and medium enterprises, convergence, management, problems
1. INTRODUCTION
In the countries with market economies there is a wide range of different sizes of enterprises: very small, medium, big and gigantic. However, the most common classification of the sizes of the organizations is small, medium and big organizations. When determining whether an organization is small or big, the managers can encounter a dilemma. For more clear classification, the organization is classified in the group of small enterprises if it has two of the following characteristics: The management of the company is independent.
Usually, the managers are owners at the same time.
The capital is property of one person or small group of people.
The area of operation is mainly small, and the workers and the owners live in a community. However, the market does not have to be only local.
The relative size of the companies in the same industry must be small, when compared to the biggers company in that area.
At the same time, these characteristics are part of the definition for a small company. Small and medium enterprises are in expansion these days, and can be found all around the globe in all sectors. The purpose for this are the advantages they offer for their owners, of the economic subjects which are closely related with it, as well as the national
economy in whole. SME’s are flexible, direct, efficient in decision making process, easy to found and the profit at the same time is the salary of the owner. It is said that the small enterprises are the engine of the economic development of the countries, but the rate of mortality of these organizations is very big. The reasons for this are numerous, and some of them are elaborated in the following text.
2. PROBLEMS FOR THE SMALL BUSINESSES
In everyday work, when it comes to long term planning every manager of small business encounters specific problems from different nature. According to Thimoty M.Stearns, whose area of expertise is exactly this, the biggest problems for the managers are caused by the taxes, the interest rates, small demand for the products/services they offer, the workers, the legislative and the concurrence at the big markets, the inflation and other similar problems. In this context, the problem could be defined as an unwilling behavior or as a final result which need correction. Apart from these problems, the managers of small and medium enterprises experience many other problems, as these: 1. Cyclical sensitivity. Small and medium
enterprises are more sensitive to the changes of the phases of the economic cycle because of the fact that they have less resources than the big companies. Because of this, it is more probable that these twists will cause failure for the SME’s.
2. Inflation. Inflation is the general rise of the prices of the products. All small businesses operate at the
79
concurrent market where there is only a small probability for controlling of the expenditures and the prices. Because of this, emerges the need for additional capital, additional expenditures, uncertainty in the behavior of the economy etc.
3. Interest rates. SME’s have small initial working capital, and because of this this companies have need from additional capital to realize growth. SME’s obtain additional capital using credits and tis organizations are highly sensitive to the high and changing interest rates.
4. Access to capital. There exist big number of factors which limit the access to additional capital for the SME’s, and this has a negative impact on the growth and development.
5. Responsibility for the product. The problem related to the responsibility for the product emerges in the 70ties, when all the researches targeted the probable reasons for emergence of the problem called responsibility for the product. Today, according to the law for responsibility for the product, the company is responsible for every lack and mistake of the product, discovered by the buyer.
6. Human resources management. SME’s do not offer big and attractive salaries, attractive programs, there is a lack of reputation and because of this SME’s have difficulties in attracting quality human resources.
7. Rural locations. This problem is related to the SME’s which work in rural locations, which do not provide environment appropriate for development and growth because of:
Lack of quality managers in rural environments Local financial institutions do not have enough
capital Laws and taxes do not change The typical environment in which the SME’s
operate does not exist in rural environments. This refers to institutions such as hospitals, schools, libraries, consumers, lawyers, accountants, suppliers, buyers, engineers etc.
8. Information needed. The government, as well as the organizations ,do not have information for limits of the resources and this causes price increase for all subjects in the economy, and the SME’s can not avoid the increase in costs, which can cause reduction of profit or the vitality of the organization.
9. Government regulations. Government officials, when deciding for the work of the SME’s usually include managers of the small and medium enterprises, but the importance of such roles can have a wider importance for the work than it can be provided by the individuals.
3. TRAPS FOR SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
The management of the small companies is complex and the owners often fall in different traps, which according to many experts, are the reason for the high mortality of these organizations.
1. Lack of experience. A number of research conducted in relation with this problem, show that the lack of experience is the biggest trap in managing the small business. The managers of SME’s should have conceptual ability which incorporates managing of the company in the complex environment, viewed as whole. This ability is partially limited because of the lack of experience. Often the managers gains experience with the work of the organization and this causes several problems, as the inability to identify the problems and changes in the environment as they occur.
2. Lack of funds. This is related to the lack of appropriate initial capital.
3. Wrong location. The location is very important for the business first of all because of the contact with the buyers. The cost of the location is the rent. It is necessary for the company to be located on a place where appropriate closeness with the consumers will be achieved, close to the crossroads and the resources.
4. Wrong inventory management. Storage of inappropriate inventory and raw materials is a trap as well, from the aspect of storage of wrong kind of inventory, not only wrong amount. If the company purchases inventories for a longer period than the anticipated, the owner will have to sell part of them in order to avoid liquidity problems. Storage of inventory increases the costs and limits the funds that can be used in a more efficient way.
5. Too much capital in fixed assets. If the company invests in fixed assets, the capital is either from the working capital, either from a credit. However, if a new company or a new store is opened, the costs are duplicated, as the costs for salaries, for example, is doubled.
6. Inexperience in getting a credit. For the owner of a small business is much worse if the concurrence is a big company which have excessive amounts of cash, compared with a company which is founded with the financial help of a credit, for instance. If the manager is in the first situation, then the need of getting a credit is much bigger. However the owner should think whether it has enough capital and whether he/she knows now to take a credit. Many businessman say that taking a credit can be a trap which could be definite for the business.
7. Taking too much for themselves. A basic mistake which is made from many of the businessman is living the high road just after opening the business. But, the actual situation implies readiness for lowering the personal expenditures until the business takes off.
8. Unplanned expansion. The growth of the company which can be caused by the constant growth of the sales and increase of the profit must be planned. For this purpose, the most important is the ability to manage people. It is important to know that every business is limited in specific area or with specific products, and it is important for the manager to recognize this limit.
80
Because of these traps with which the SME’s are faced, the rate of unsuccessful companies is big. The managers should know how to overcome these traps. That includes:
Recognition of the limitations in the environment Planning of the growth and the work Reviewing of the balance sheets, not only the
income statement Market researches Life-long learning and training
Numerous researches for the failure of small companies and the changes needed to overcome the mentioned problems should help the reduction of the mortality and the increase of the probability for success of these companies.
4. THE SUCCESSES OF THE SME’S
The owners of SME’s, in order to be successful, should have the following qualities: Motive. The owner must have initial persistence
and endurance. Intelligence. The owner must have an ability for
analysis of the problems, his options and his actions. He must be capable to think clearly.
Personality. In everyday work, the owner contacts with many other people in order to expand his business. He/she should be friendly, social, cooperative, tactic etc.
Communication skills. The oral and written communication should be precise, clear and understanding.
Technical experience. This means that the owner does not have to be expert for everything, but he/she should have basic knowledge of every phase of the process.
Business knowledge. The manager of SME’s should have basic knowledge from accounting, finance, marketing, budgeting etc.
Experience. If the owner has previous experience the chances for success are bigger. Additionally, the more you know about the business before you start working, the faster you will learn.
5. THE FAILURES OF THE SME’S
In the work of the SME’s occur business activities known as discontinuity of the company (termination of work). The reasons and causes for discontinuity can be health problems, family issues or the possibility of employment in another company. The discontinuity is a voluntary decision. The failures can be formal, which end at court, and informal, when the owner can not create funds and leaves the business. The practice shows that the number of formal failures is small in SME’s. The risk of failure is present in every company, but when it comes to SME’s this risk is bigger. One of the many reasons is the fact that the entering barrier is very low for SME’s. The failure
comes from insufficient funds, wrong location, too much capital in fixed assets, unplanned expansion, costs etc. Loss in the capital of the creditors. When the business fails, the owner loses his/her funds totally or partially. In some cases, this means loss of the life savings. However, the additional loss is the loss of the creditors. So, total loss is much bigger than the loss of the owner. Harmful psychological effects. The owners who did not succeed in the business suffer for self-respect, and older owners recover hard from the loss. This is a serious loss of the insufficiently used managerial ability. Social and economic losses. The failure of a company means eliminating of its products or services which the public wants, the number of employed reduces, the unemployment increases, and in the end the taxes which should have been received from the company are lost.
6. BIBLIOGRAPHY
[1] Machado C., Melo P., “Effective human resources management in small and medium enterprises”, 2013
[2] Jim Collins and Jerry Porras, “ Built to Last: Successful Habits of Visionary Companies” (1994)
[3] Warren Bennis, “On Becoming a Leader” (1989)
[4] Stephen R. Covey, “The 7 Habits Of Highly Effective People” (1989)
81
KLASTERI KAO NOSIOCI INOVACIONOG RAZVOJA
CLUSTERS AS HOLDERS OF THE INNOVATION DEVELOPMENT
MIRJANA KRANJAC Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
UROŠ SIKIMIĆ Politechnico di Milan, Milano, Italija
MARIJA VUJAKOVIĆ BSC centar, Novi Sad
ISTVAN MOLNAR The College of Kecskemét, Kecskemét, Mađarska
Rezime: Cilj rada je analiza inovativnog potencijala klastera iz sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane. Istraživanje je obavljeno kroz IPA prekogranični projekat finansiran od strane Evropske unije. Korišćena je metodologija istraživanja intelektualne svojine (IS) članica klastera putem specijalno pripremljenog upitnika. Analiza rezultata pokazuje visok nivo inovativnosti članica klastera i potrebu da se zaštite intelektualna postignuća u njihovim proizvodima i uslugama. Predložene su politike zaštite intelektualne svojine koje bi se morale napraviti na nivou klastera i članica klastera kako bi njihova inovativnost postala održiva, a klasteri dugoročno konkurentni.
Ključne reči: klaster, intelektualna svojina, zaštita, inovacioni potencijal
Abstract: The goal of the paper is to analyze innovativeness potential of clusters in sector of agriculture and food production. The research was performed within IPA cross border Hungary-Serbia project financed by European union. The methodology which is used is research of intellectual property (IP) of cluster members by using specific questionnaire. The analysis of results shows high level of innovativeness within cluster members and need of protection of intellectual achievements in their products and services. The policies of intellectual property protection which should be developed on the level of cluster and clusters members to make their innovativeness sustainable and clusters longterm competitive, are proposed.
Keywords: cluster, intellectual property, protection, innovation potential
1. UVOD
Ne postoji opšta definicija za intelektualnu svojinu u stručnoj literaturi. Obično se smatra da je IS imovina nad znanjem u širem smislu, dakle, kapital oličen u ljudskim resursima (stručnost, posvećenost), inovacioni kapital i kapital odnosa prema ljudima, kompaniji i ostalim elementima lanca proizvodnje. Intelektualna svojina podstiče ljudsko stvaralaštvo, pomerajući granice nauke i tehnologije i obogaćujući svet književnosti i umetnosti. Prava intelektualne svojine (IS) su zakonski priznata ekskluzivna prava na stvaralaštvo uma. Prema zakonima za zaštitu intelektualne svojine, vlasnicima se odobravaju određena ekskluzivna prava na različitu nematerijalnu imovinu, kao što se muzička, književna i umetničkih dela, otkrića i izumi, reči, fraze, simboli i dizajn. Ova svojina nije konkretno, materijalno vlasništvo nad nekim predmetom, već pravo, odnosno skup ovlašćenja koja pravni sistem zemlje priznaje nosiocu prava intelektualne svojine. Predmet rada je prikaz rezulata istraživanja inovacionog potencijala klastera Vojvodine iz sektora poljoprivrede i
proizvodnje hrane. Istraživanje je obavljeno kroz IPA prekogranični projekat finansiran od strane Evropske unije kroz program saradnje Mađarske i Srbije. Projekat je trajao godinu dana. Korišćena je metodologija istraživanja intelektualne svojine članica klastera koja je preuzeta od partnera iz Mađarske kao primer dobre prakse. Analiza rezultata pokazuje velik broj inovacionih prozvoda i usluga među članicama klastera koje članice ne prepoznaju kao vrednost u poslovanju. Razlog za ovo je nedostatak znanja i svesti o značaju intelektualne svojine koja je na svetskom tržištu sve više u fokusu vrednosti proizvoda ili usluga. Ova vrednost je najveća, ali se vrlo lako može izgubiti, jer je mobilna sa mobilnošću radne snage. Ukoliko se ne registruje i ne zaštiti, ona se vrlo lako seli u dodatnu vrednost konkurencije. Zato je neophodno zaštititi intelektualna postignuća u proizvodima i uslugama članica klastera i klastera kao entiteta. Predložene su politike zaštite intelektualne svojine koje bi se morale napraviti na nivou klastera i članica klastera kako bi njihova inovativnost postala održiva, a klasteri dugoročno konkurentni.
2. LITERATURA
Skriveno znanje je primarni katalizator koji objedinjuje industriju i akademsku zajednicu u inovacionim mrežama
82
klastera na taj način efikasno razbijajući podele između disciplina i paradigmi i poboljšavajući procese inovacija. [1].
Neki autori [2] smatraju da se inovacija u MSP sastoji od manjih adaptacija postojećih proizvoda, inovacija u dizajnu, načinu pružanja usluga, odnosno menadžmentu i marketingu. U mnogim sektorima, malih i srednjih preduzeća inovacije su uglavnom neformalne prirode, bez formalno sprovedenog istraživanja i razvoja, bez investicija i korišćenja laboratorija. U tim slučajevima, veću ulogu od patenata u oblasti intelektualne svojine, imaju poslovni modeli, industrijski dizajn i robne marke koji obezbeđuju konkurentsku prednost MSP.
Inovativnost i saradnja se mogu stimulisati na razne načine, poput umrežavanja u klastere i promociju zajedničkih rezultata [3]. Postoje dva glavna pitanja vrlo specifična za klastere koja se moraju uzeti u obzir pri razvoju politike zaštite intelektualne svojine klastera [4]: 1. Stručni pristup menadžmenta klastera, kao osnova za
izgradnju poverenja unutar klastera radi uspešne izrade zajedničkih projekata
2. Razlika između različitih IS kao što su:
IS u vlasništvu pojedinca, kolektivnom vlasništvu grupe i zajedničkom vlasništvu klastera. Pri tome se mora voditi računada se izvrši selekcija i odredi koja intelektualna svojina bi mogla da se štiti na nivou samog klastera tako da omogućava svakom članu da je koristi i da poveća vrednost svojih proizvoda i usluga[5]. Upoznavanje sa intelektualnom svojinom mora početi već u fazi apliciranja za članstvo u klasteru, a edukacija i trening u ovoj oblasti moraju biti stalni za sve članice klastera i aplikante za članstvo [6].
3. METODOLOGIJA
Za analizu je korišćena metodologija čiji transfer je izvršio mađarski partner, Agencija za inovacije iz Segedina, kao primer dobre prakse. Ovom metodologijom je analiziran klaster Somborski salaši koji je osnovan 2007. Godine u Somboru i koji ima 23 članica. Tokom projekta realizovane su sledeće aktivnosti: a) analiza procesa koji stvaraju vrednost (proizvodni
lanac) za svaku kompaniju u izabranom klasteru b) uz korišćenje rezultata analize, utvrđene su
najprimerenije (specifične za kompaniju i klaster-generičke) metode i alati za upravljanje kako bi se integrisale u procese inovacija u proizvodnim procesima
c) razvijanje politike razvoja inovacija i upravljanja intelektualnom svojinom na nivou kompanije (članovi klastera) i na nivou klastera
d) prekogranična razmena znanja i upravljanje stečenim veštinama u gore pomenutim procesima.
Doprinos realizovanog projekta se ogleda u: Projekat konstituiše novi pristup i stvaranje korisnih
veština za upravljanje organizacijama Projekat pomaže internu saradnju članova klastera u
oblasti inovacija. Analiza procesa stvaranja vrednosti i inovacija izvršena je na osnovu ispitivanja članica klastera i klaster menadžera obilaskom na terenu, intervjuom i popunjavanjem upitnika. Upitnik se sastoji se iz sledećih grupa pitanja: 1. Opšti podaci o kompaniji 2. Posedovanje intelektualne svojine 3. Vrednovanje i stimulisanje intelektualne svojine 4. Povreda intelektualne svojine Rezultati ankete su pokazali da ćlanice klastera imaju izuzetan inovacioni potencijal koji ni same ne prepoznaju i ne vrednuju. Kroz projekat im je podignuta svest o ovoj vrednosti njihovih proizvoda, usluga, procesa i nastupa. Urađene su politike zaštite intelektualne svojine za 10 članica klastera i sam klaster Somborski salaši.
4. REZULTATI ANALIZE
Opis ispitanika: Sve kompanije spadaju u mala preduzeća. Misije kompanija su sledeće: Očuvanje tradicije i običaja Postati regionalni lider u otkupu i preradi voća i
povrća. Hladno ceđeni sokovi po staroj recepturi Proizvodnja poljoprivrednih proizvoda na sopstve-
nom gazdinstvu, na organski način Širenje mreže organske proizvodnje na domaćem
tržištu i plasman na inostranom. Lider u regionu Samostalno projektovanje i razvoj plovila i proizvoda
od drveta Proizvodnja sira sa geografskim poreklom po
autentičnoj proceduri. Regionalni brend Turističko ugostiteljska ponuda poluzatvorenog tipa
krojena po želji korisnika, etno stil Kulturno obrazovne aktivnosti Ispitano je 10 članica klastera Somborski salaši. Prikazana je analiza odgovara na neka od pitanja iz ankete. Značajan rezultat su inovacije koje su zapažene prilikom obilaska ispitanika, a koje su prikazane na grafiku 1.
83
Grafik 1: Vrste intelektualne svojine članica klastera
Somborski salaši Iz grafika 1 se vidi da većinu inovacija čine: Znak koji se može zaštiti kao:
o robna marka ili o geografsko poreklo
Dizajnerska rešenja Poslovni model.
Grafik 2: Dokumentovanje intelekualne svojine članica
klastera Osim 10% kompanija, ostale ne dokumentuju svoju intelektualnu svojinu što pokazuje nedostatak svesti i znanja iz ove oblasti kao što se vidi iz grafika 2. Odgovori pokazuju da svega 20% ispitanika ovo smatra nerazumnim.
Grafik 3: Vrednovanje intelekualne svojine članica klastera
Grafik 3 pokazuje da je ista situacija i sa vrednovanjem intelektualne svojine. Vlasnici kompanija ne vrednuju, niti ugrađuju vrednost inovacionog kapitala u vrednost
svojih proizvoda, niti usluga. Loš je podatak što 40% smatra da je to razumno.
Grafik 4: Inovacione inicijative članica klastera
S obzirom na vrstu odabanih kompanija pokazane su inovacije u oblasti proizvodnje i ugostiteljstva i turizma kao što je dato na grafiku 4.
Grafik 5: Raspored angažovanja zaposlenih u članicama
klastera Na grafiku 5 prikazan je obim uključivanja zaposlenih u rešavanje problema kompanije. Poslodavci ne uključuju zaposlene u donošenje odluka o strateškom razvoju, niti u finansijske odluke. Neznatno bolja situacija je u oblasti istraživanja i razvoja i proizvodnje. Tu je poslodavcima neophodno znanje zaposlenih.
Grafik 6: Kompenzacija kreativnim zaposlenima u
članicama klastera Grafik 6 pokazuje da i u Srbiji počinje vrednovanje kreativnog rada (30%) što će stimulisati inovatore na intenzivnije aktivnosti.
0.0%3.8%0.0%
34.6%
11.5%0.0%
11.5%11.5%15.4%0.0%0.0%0.0%
7.7%
paten
t
izum …
vrsta …
znak …
proje…
softver
know…
know…
poslo…
nacrt…
litera…
ostal…
ostalo:
Koju vrstu intelektualne svojine možete
identifikovati u Vašim proizvodima, uslugama ili …
da10%
ne90%
Da li Vaša kompanija beleži (dokumentuje)
intekektualne svojine?
da10%
ne90%
Da li Vaša kompanija vrednuje intelektualne …
50%50%
Koja vrsta inovativnih inicijativa je proistekla u Vašoj kompaniji u …
Proizvodna delatnost
Ugostiteljstvo i Turizam
0%
100%
89% 100% 100% 90%11% 0% 0% 10%
Koliko od zaposlenih se bavi ...?
1 osoba Više od 1 osobe
da30%
ne70%
Da li Vaša kompanija nudi bilo koju vrstu kompenzacije …
84
Grafik 7: Kupovina intelektualne svojine
Mada imaju veliki unutrašnji inovacioni potencijal u kompanijama koji ne koriste, 60% članica klastera bi kupilo inovaciju.
Grafik 8: Povreda intelektualne svojine članica klastera
Polovina ispitanika je imala iskustvo u oblasti povrede intelektualne svojine, kako prikazuje grafik 8. Ovo je značajan broj koji će biti podstaknut da izvrši zaštitu svoje intelektualne svojine. Niko nije bio optužen za krađu tuđe intelektualne svojine. Oznaka imena porekla i geografsko poreklo
Na osnovu urašene analize, oznake intelektualne svojine: imena porekla i geografske oznake, mogu biti značajne mogućnosti za klaster. Pošto se klaster Somborski salaši nalazi u Bačkoj, to je definitivno efikasnije - sa aspekta marketinških aktivnosti – da se odabere oznaka imena porekla, umesto geografske oznake. U slučaju oznake imena porekla, svi delovi proizvodnje se vrše na datoj lokaciji, i na osnovu definisanih parametara kvaliteta, dok je u slučaju geografskog porekla, dovoljno da se jedan ili dva koraka proizvodnje ostvare u toj oblasti. Oznaka porekla bi u slučaju klastera Somborski salaši mogla biti „Bačka“.
Treba napomenuti da, ukoliko postoji bilo koja druga kompanija koja zadovoljava zahteve kvaliteta i geografske zahteve, i ona će imati pravo da koristi oznaku "Bačka", čak i ako nije članica klastera. Zato ističemo da, ni oznaka porekla, ni geografska oznaka ne predstavljaju barijere. S druge strane, parametri visokog kvaliteta,
metode proizvodnje, ili specijalni recepti mogu predstavljati barijere za druga lica ili firme.
5. ZAKLJUČAK
Rezime Ankete: Članice Klastera su uglavnom preduzetničke i mikro
kompanije Misija većine članica Klastera je prezentacija
tradicije na moderan način uz uključenje u turističku ponudu i očuvanje ekoloških principa
Članice Klastera imaju impozantan inovacioni potencijal u vidu:
o znaka kojim se može zaštiti kao robna marka,
o projektantskih/dizajnerskih rešenja o poslovne metode
Članice Klastera imaju minimalna znanja o intelektualnoj svojini i njenoj zaštiti
Uglavnom ne vrednuju i ne beleže IS što smatraju nerazumnim
Uglavnom uključuju IS u svoje planove i prate aktivnosti istraživanja i razvoja
Većina je okusila povredu IS Većina bi kupila inovacionu tehnologiju Skoro svi žele da razviju politiku zaštite IS i da
postupaju po standardima EU Rezultati pokazuju da je oblast IS potpuno zapuštena. Neophodno je uključiti stručnjake u rešavanje pitanja zaštite IS i pristupiti ovoj oblasti sistemski. Prednost u aktivnostima bi trebali da imaju klasteri i njihove članice.
LITERATURA
[1] Phillips, Peter. (2002): Regional Systems of Innovation as a Modern R&D Entrepot: The Case of the Saskatoon Biotechnology Cluster. In J. Chrisman et al. (eds), Innovation, Entreprneurship, Family Business and Economic Development: AWestern Canadian Perspective. University of Calgary Press, Calgary
[2] OECD (2004): Networks, partnerships, clusters and intellectual property rights: opportunities and challenges for innovative SMEs in a global economy, 2nd OECD conference of ministers responsible for small and medium-sized enterprises (SMEs), Istanbul Pristupljeno 24. Avgusta 2014. na: http://www.oecd.org/cfe/smes/31919244.pdf,
[3] Asheim, B., Gertler, M. (2005): The Geography of Innovation: Regional Innovation Systems, The Oxford Handbook of Innovation, Oxford University Press, pp. 291-317, Oxford (available at: http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199286805.001.0001/oxfordhb-9780199286805-e-11).
[4] Maggioni, M., Riggi, M (2008): High-Tech Firms and the Dynamics of Innovative Industrial Clusters, in C. Karlsson (ed.), Handbook of Research on Innovation and Clusters: Cases and Policies, Edward Elgar, pp. 54-78, Cheltenham
da60%
ne40%
Da li bi ste kupili inovacionu
tehnologiju/intelektualn…
da50%
ne50%
Da li ste ikad iskusili da su drugi povredili Vašu intelektualnu svojinu?
85
[5] Kranjac, M., Dickov, V., Sikimic, U. (2012): Cross-
border innovation process within the EU economy, Actual problems of economics, ISSN 1993-6788, National academy for management, pp. 157-165, Kiyev
[6] Cooke, P. (2001): Regional Innovation Systems, Clusters and the Knowledge Economy, Industrial and Corporate Change, Oxford journals, Vol. 10, No. 4, pp. 945-74, Oxford
86
PROCES ODLUČIVANJA NA PRIMJERU PROIZVODNJE NAMJEŠTAJA
DECISION MAKING PROCESS IN THE CASE OF FURNITURE PRODUCTION
VJEKOSLAV LEKO Ekonomski fakultet u Osijeku
MARKO SUČIĆ Splitska banka, Split
DAVOR BRNADIĆ Gašperov d.o.o., AK GAŠPEROV, Split
Rezime: Odlučivanje je pojam koji se koristi u širokoj upotrebi. Prisutno je u svakodnevnom životu, kako u privatnom, tako i u poslovnom gdje se donose nizovi odluka koji se tiču rješavanja svakodnevnih problema. Cilj procesa odlučivanja je riješiti postavljeni zadatak uz zadane uvijete, gdje su raspoložive alternative na optimalan način mjeren na vlastitom cilju i vrijednosnim prosudbama. U radu će se najprije prikazati teorijska podloga odlučivanja, a u praktičnom dijelu prikazati će se proces odlučivanja na primjeru rješavanja postavljenog zadatka proizvođača drvne industrije na nacionalnoj razini, europskoj razini te svjetskoj razini. Proces odlučivanja rađen je na primjeru proizvodnje namještaja a proveden prema Heinenovom shvaćanju procesa odlučivanja – kroz 5 faza: poticajnu fazu, fazu traženja, izbor ili fazu optimiranja, provedbu ili fazu realiziranja te fazu kontrole.
Kroz ovaj rad prikazano je teško stanje drvo-prerađivačke industrije u Republici Hravatskoj, dok su u Europi i svijetu uvjeti i perspektive znatno bolje, te se zaključuje kako, zasada, investicije u sektor drvo-prerađivačke industrije, točnije, proizvodnju namještaja, u Republici Hrvatskoj nisu preporučljive.
Ključne reči: proces odlučivanja, Heinen, proizvodnja namještaja, investicije
Abstract: Decision-making is a term used in wide use. It is present in everyday life, both in private and in business where he made a series of decisions that concern dealing with everyday problems. The objective of the decision making process is to solve the task in the given conditions, where the alternatives are available, in an optimal way, measured on its own purpose and value judgments. The paper will first show the theoretical basis of decision-making, and in the practical part will be considered the example of the decision making process of solving the set taskof manufacturer timber industry at the national level, European level and international level. Decision-making process was modeled on the example of the production of furniture and implemented according Heinenovom understanding of the decision-making process - through 5 stages: a stimulating phase, the phase of the search, selection and optimization phase, implementation or realization phase and control phase.
Through this work is shown the difficult situation of the wood-processing industry in the Croatia, while in Europe and worldwide conditions and prospects are considerably better, and it is concluded that, for now, the investment in the sector of the wood-processing industry, namely, the production of furniture in Croatia are not recommendable.
Keywords: decision-making process, Heinen, furniture production, investment 1. UVOD Odlučivanje je pojam koji se koristi u širokoj upotrebi. Prisutno je u svakodnevnom životu, kako u privatnom, tako i u poslovnom. Svakodnevno se donose nizovi odluka koji se tiču rješavanja svakodnevnih problema. Razlike osobnih odluka od poslovnih odluka često su kompliciranije i složenije stoga mora postojati proces odlučivanja. Cilj procesa odlučivanja je riješiti postavljeni zadatak uz zadane uvijete, gdje su raspoložive alternative na optimalan način mjeren na vlastitom cilju i vrijednosnim prosudbama. U seminarskom radu najprije će se prikazati teorijska podloga odlučivanja, a u praktičnom dijelu prikazati će se
proces odlučivanja na primjeru rješavanja postavljenog zadatka proizvođača drvne industrije na nacionalnoj razini, europskoj razini te svjetskoj razini. Glavna svrha seminarskog rada je provesti proces odlučivanja kroz određeni broj faza kako bi se donijela optimalna odluka te riješio problem izabiranjem najbolje alternative. Navedeno će se ostvariti prikupljanjem i analiziranjem podataka koji će biti potrebni za donošenje odluke. Neki od važnih podataka su: broj zaposlenih, prihodi od prodaje, udio na tržištu, prihodi po zaposlenom, način pozicioniranja svog mjesta na tržištu, načini oglašavanja te ostali podaci.
87
Istraživanje se temelji na sekundarnim podacima. Od sekundarnih podataka treba istaknuti podatke sa internetskih stranica Državnog zavoda za statistiku, Hrvatske gospodarske komore, Eurostata, mnogih Internetskih stranica koje prikazuju podatke za navedeni sektor gospodarstva te industriju, časopis Lider, Forbes te ostali časopisi. 2. PROCES ODLUČIVANJA NA PRIMJERU PROIZVODNJE NAMJEŠTAJA Pretpostavljen je investicijski problem u kojem se raspravlja na koji način donositelj odluke, odnosno investitor treba uložiti vlastita sredstva koja je namijenio ulaganju u kupnju dijela tvrtke koja se bavi proizvodnjom namještaja. Proces odlučivanja na primjeru proizvodnje namještaja bit će proveden prema Heinenovom shvaćanju procesa odlučivanja – kroz 5 faza: poticajnu fazu, fazu traženja, izbor ili fazu optimiranja, provedbu ili fazu realiziranja te fazu kontrole. Poticajna faza Poticajna faza je prva faza procesa odlučivanja u kojoj prepoznajemo problem o kojem trebamo odlučiti. Problem odlučivanja u našem procesu je da li investirati u hrvatsku industriju namještaja te kupiti udjel u hrvatskom poduzeću ili se odlučiti za neku zemlju Europe ili svijeta kao odredište investicije. Potrebno je izabrati najbolje tržište, najperspektivnije poduzeće u Hrvatskoj ili investirati u stranu zemlju. Faza traženja U fazi traženja pomoću prikupljenih podataka i informacija nalaze se alternative između koji biramo najbolju te donosimo odluku. Analizirat ćemo svjetsko tržište namještaja, odnosno najuspješnije zemlje svijeta, zatim najuspješnije zemlje Europe, dok će se analiza najviše usmjeriti na industriju namještaja Republike Hrvatske. Mnoge tranzicijske zemlje (kao npr. Poljska koja je predvodnica top 10 zemalja izvonica u svijetu) već su na počecima svoga tranzicijskog puta zabilježila direktna strana ulaganja kako u primarnu obradu drva tako i u sektor proizvodnje namještaja. Odlučujući faktori za ulaganja u tranzicijske zemlje međunarodnim tvrtkama, koje se bave proizvodnjom namještaja, bili su niži troškovi rada ali i kvalitetna drvna građa, koja je u većini zemalja Zapadne Europe zbog velikog stupnja iskorištenosti rijetkost. Navedena strana ulaganja pozitivno su utjecala na rast drvoprerađivačke aktivnosti i izvoza namještaja u zemljama koje su primile strane investicije, poput primjerice Poljske. S druge strane unatoč obilju kvalitetne drvne sirovine i tradiciji u proizvodnji namještaja, Hrvatska posljednjih godina ne zadovoljava rastuću domaću potražnju za namještajem već čak bilježi rastući deficit u robnoj razmjeni s inozemstvom u promatranom segmentu proizvodnje. Također izostala su značajnija strana
ulaganja u sektor proizvodnje namještaja, a tek posljednjih godina bilježimo nešto pozitivnije trendove. Istovremeno većina tvrtki u drvnoprerađivačkom sektoru i dalje se nalazi u fazi restrukturiranja poslovanja te je uglavnom zamjetna nespecijalizirana proizvodnja, manjak prepoznatljivih domaćih brandova i zaostajanje za trenutnim trendovima na tržištu. Loša tehnološka opremljenost te visoki fiksni troškovi trenutno nepovoljno djeluju na međunarodnu konkurentnost hrvatskih proizvođača pogotovo u uvjetima rastuće konkurencije iz drugih tranzicijskih zemalja te Kine, a država također i dalje ima značajan utjecaj na trendove u sektoru proizvodnje namještaja pogotovo uzme li se u obzir da se velika većina drvnesirovine u Hrvatskoj nalazi u vlasništvu državne tvrtke. Daljnja liberalizacija tržišta drvne građe pozitivno će djelovati na rast interesa potencijalnih stranih ulagača u proizvodnju namještaja u Hrvatskoj pogotovo nakon što se ukinu neke odredbe koje u trenutno prijelaznom razdoblju ponekad djeluju destimulirajuće na investicije i specijalizaciju proizvodnje. Svjetska i europska proizvodnja namještaja Top 10 svjetskih zemalja u proizvodnji namještaja u 2010. godini.
1. Kina 2. SAD 3. Italija 4. Njemačka 5. Japan 6. Kanada 7. UK 8. Francuska 9. Poljska 10. Brazil
Slika 1: Udio 10 svjetskih zemalja u proizvodnji
namještaja u 2010. godini. Svjetska proizvodnja namještaja je vrijedna oko 422 milijardi američkih dolara (2011. godina). Oko 134 milijarde američkih dolara dolazi iz proizvodnje namještaja u sedam zemalja s visokim dohotkom, kao što su: Kina, SAD, Italija, Njemačka, Japan, Kanada i Velika
20%
19%
8%7%
3% 3%3%
3%
3%2%
29%
Kina
SAD
Italija
Njemačka
Japan
Kanada
UK
Francuska
Poljska
88
Britanija. Sve te zemlje s visokim dohotkom obuhvaćaju oko 45% svjetske proizvodnje namještaja. S druge strane, više od polovice (55%) svjetske proizvodnje namještaja odvija se u zemljama u razvoju ili nerazvijenim zemljama (trećeg svijeta), a također se razvija brzo zbog proširenja tvorničkih kapaciteta, odnosno kapaciteta proizvodnje, poboljšanja logistike i infrastrukture. Kina je glavni, vodeći proizvođač, koja drži 20% svjetske trgovine namještaja, zatim slijedi SAD koji drži 19% svjetske trgovine, te potom idu zemlje EU: Italija sa 8% udjela u svjetskoj trgovini namještajem i Njemačka sa 7% udjela. Proizvodnja namještaja u EU-28 pokriva oko 25% ukupnog svjetskog, što je pretekloNAFTA-u (Sjedinjene Države, Kanada i Meksiko). Top 10 izvoznika u svijetu
1. Kina 2. Njemačka 3. Italija 4. SAD 5. Poljska 6. Meksiko 7. Kanada 8. Francuska 9. Češka 10. Švedska
Slika 2: Udio izvoza na tržištu top 10 izvoznika u svijetu. Prvih pet izvoznici su Kina, Njemačka, Italija, Sjedinjene Države i Poljska. Kina je daleko najveća država izvoznica namještaja na tržištu, s izvozom nešto samo ispod 38 milijardi američkih dolara u 2011. godini. Svjetska trgovina namještaja, definira se kao prosjek između ukupnog izvoza i ukupnog uvoza, u iznosu od 95 milijardi američkih dolara u 2009, a porast u 2011. na 106 milijardi američkih dolara i 2011. na 116 milijardi američkih dolara (European Commission: 176).
Svjetska trgovina namještaja je velika, i predstavlja oko 1% ukupne svjetske trgovine proizvođača. Trgovina namještaja je brzo porasla do 2008. godine, dosegnuvši 117 milijardi američkih dolara, a smanjena je za 19% u 2009. Danas se međunarodna trgovina oporavila na razinu prije recesije i dostigla očekivani rast u 2013.u iznosu od oko 4%. U 2013. Azija i Južna Amerika su regije s najvećim rastom potražnje za namještajem, a Sjeverna
Amerika će je doživjela blagi rast, dok je u Europi nastavljena stagnacija s izuzetkom Istočne Europe. Nove prilike će se pojaviti za namještaj izvoznika zbog povećane potražnje u zemljama u razvoju (European Commission: 177). Top 10 zemalja uvoznica namještaja u svijetu
1. SAD 2. Njemačka 3. Francuska 4. Kanada 5. Velika Britanija 6. Japan 7. Nizozemska 8. Belgija 9. Rusija 10. Španjolska
Slika 3: Udio uvoza na tržištu top 10 uvoznika u svijetu.
Vodeći uvoznici namještaja uvoznici suSAD, Njemačka, Francuska, Velika Britanija i Kanada. Tih pet zemalja imaju uvoz u iznosu od 46 % ukupnog svjetskog uvoza namještaja. U razdoblju od 2002- 2007, je nastao vrlo velik porast u svjetskom uvozu, osobito u Sjedinjenim Američkim Državama (od oko 17 milijardi do 26 milijardi američkih dolara), te u Velikoj Britaniji (sa 4,3 milijarde američkih dolara na 8,6 milijardi američkih dolara). U Europi su Njemačka sa 10,6% ukupnog uvoza, Francuska sa 6,9% uvoza i Velika Britanija sa 4,7% uvoza glavni uvoznici namještaja. Vodeće zemlje proizvođači u EU su su Italija i Njemačka s proizvodnim vrijednostima preko 10 milijardi eura. Velika Britanija, Francuska, Poljska i Španjolska također imaju značajne proizvodne vrijednosti veće od 3,25 milijardi eura. Prema informacijama objavljenim na internetskoj stranici Opće uprave za poduzetništvo,trgovinska bilanca za proizvode iz kategorije namještaja tradicionalno bilježi suficit . Međutim,ravnoteža se pogoršala dramatično od plusa u iznosu od gotovo 3 milijarde eura u 2002.prema deficitu od 1,2 milijarde eura u 2008. zbog međunarodnog natjecanja, a posebno s obzirom na impresivan raste kineske izvedbe . Da bi prevladali taj negativni trend, EU tvrtke namještaja slijede različite konkurentne strategije koje se temelje na poticanju
31%
9.5%
8.0%5.8%
5.6%3.4%
2.8%
2.2%
2.0%
1.8%
27.9%
Kina
Njemačka
Italija
SAD
Poljska
Meksiko
Kanada
Francuska
18.80%
10.60%
6.90%
4.70%
4.70% 3.40%3.20% 2.60%2.30%2.30%
40.40%
SAD
Njemačka
Francuska
89
istraživanja i inovacija , dizajna i dodane vrijednosti , sposobnosti i kvalitete, znanja i know-how te poboljšanje pristupa tržištima trećih zemalja. U 2011. godini izvoz Kine u EU iznosio je 55,4 % uvoza u EU. Drugi glavni dobavljač je Vijetnam (5,34%), a slijede Turska (5,33%) i Indonezija (4,0%). Drugi, manje važni dobavljači suSjedinjene Američke Države (3,4 % , Švicarska (3,3%), Bosna i Hercegovina (2,5%), Malezija (2,2%), Tajvan (2,1%) i Norveška (1,8%) (European Commission: 178). Tabela 1: Uvoz zemalja članica EU u 2011. godini.
R.br. Zemlja uvoznica Iznos u Eurima
1 Francuska 4.262.024.910
2 Nizozemska 1.902.004.210
3 Njemačka 5.449.376.760
4 Italija 1.265.842.810
5 UK 3.385.328.080
6 Irska 220.442.370
7 Danska 832.355.010
8 Grčka 283.653.540
9 Portugal 287.964.430
10 Španjolska 1.269.915.280
11 Belgija 1.693.221.680
12 Luksemburg 192.898.680
13 Švedska 1.053.169.600
14 Finska 333.053.810
15 Austrija 1.634.610.710
16 Malta 39.037.850
17 Estonija 55.588.620
18 Latvija 72.367.280
19 Litva 64.447.750
20 Poljska 452.250.090
21 Češka 431.063.210
22 Slovačka 221.603.370
23 Mađarska 148.159.940
24 Rumunjska 224.791.690
25 Bugarska 91.593.010
26 Slovenija 140.680.600
27 Cipar 96.993.870 Italija i Njemačka su daleko najveći izvoznice namještaja na području EU(oko 42% od ukupnog izvoza EU). U 2011 je njemački izvoz pokazao rast od 11% u odnosu na prethodnu godinu, a slično je ostvarila i Italija. Treći europski najveći izvoznik je Poljska (14% od ukupnog izvoza EU) s razinom daleko iznad ostalih te dostiže preko četiri milijarde eura. Francuska, Nizozemska, Danska, Švedska, Španjolska i Belgija imaju vrijednosti oko 1 milijarde eura i na kraju, ostatak država članica imaju vrijednosti oko 870 milijuna eura.
Tabela 2: Izvoz zemalja članica EU u 2011. godini. R.br. Zemlja izvoznica Iznos u Eurima
1 Francuska 1.179.137.120
2 Nizozemska 1.026.524.120
3 Njemačka 5.873.865.540
4 Italija 5.894.884.550
5 UK 729.946.270
6 Irska 67.363.720
7 Danska 1.221.709.550
8 Grčka 40.194.670
9 Portugal 541.218.750
10 Španjolska 1.029.863.680
11 Belgija 1.026.426.150
12 Luksemburg 10.619.700
13 Švedska 1.300.438.410
14 Finska 87.621.750
15 Austrija 782.844.800
16 Malta 778.570
17 Estonija 224.021.790
18 Latvija 113.863.910
19 Litva 670.990.950
20 Poljska 4.019.867.110
21 Češka 430.490.540
22 Slovačka 451.841.590
23 Mađarska 224.027.850
24 Rumunjska 861.481.450
25 Bugarska 141.398.590
26 Slovenija 255.981.970
27 Cipar 3.476.240 Glavna tržišta za europski izvoz izvan granica EU u 2011. godini su Švicarska (17,2%), SAD (15,3%), Rusija (12,4%) i Norveška (9,7%). Nakon toga, tu su Kina (5,4%), Ujedinjeni Arapski Emirati (2,8%), Japan (2,2%), Turska (2,1%), Australija (2%) i Kanada (1,9%). Jedan od glavnih razloga zašto se ne namještaj iz EU ne izvozi i ne pronalaze kupci u zemljama u razvojukao što su Indonezija, Vijetnam, Brazil i Indija, u deset najboljih izvoznih destinacija, su visoke carine koje se nameću pri izvozu u te zemlje. Tarife EU ili čak i tarife Kine su fiksne na nuli ili blizu nule, dok su neke zemlje u razvoju koje su važni proizvođači namještaja zadržale svoje tarife na visokim razinama. Na primjer, za određeni drveni namještaj, Indonezija ima stopu nameta od 40%, Vijetnam (25%), Tajland (20%), Brazil (18%) i Indija (10%) 71. Posljedično trgovinska bilanca s tim zemljama je sve negativnija (European Commisson: 178). Glavni trgovinski partner s područja EU u pogledu izvoza je Italija, a slijediju Njemačka. U 2011, Italija je činila 28% izvoza, dok je Njemačka činila 22% ukupnog izvoza EU prema trećim zemljama.Ukupna vrijednost izvoza
90
izvan iznosi oko 11,81milijardu eura, a taj je iznos veći za 12,5% ako se usporedi sa iznosom izvoza u 2010. godini. Europska je prodaja namještaja u 2011. godini imala vrijednosti od oko 50 milijardi eura što je bio pad od 2,1% u odnosu na 2010 . Na tržištu i dalje dominiraju Njemačka, Italija, Velika Britanija i Francuska, čiji zbroj proizvodnje čini više od 69% proizvodnje i EU prodaje u 2011. Među ovim zemlje, Italija i Francuska doživjele su pozitivnu stopu rasta od 16,5% i 1,4%, dok je potrošnja pala za 5,4% u Njemačkoj i 8,5% u Velikoj Britaniji. Podaci iz Njemačke moraju se tumačiti oprezno jer proizvodnja vrijednosti uredskog namještaja i sjedala nisu uključeni u Eurostat zbog problema tajnosti. U skladu s podacima iz njemačke Udruge za ured, sjedenje i namještaj u prvoj polovici 2011. prodaja uredskog namještaja povećana je za 21,8%, a prodaja za sjedenje povećan za 20,2%. Unatoč teškim ekonomskim uvjetima, predstavnici njemačke industrije očekivali su snažnu potražnju za uredskim namještajem u drugoj polovici 201. Ipak proizvođači su zabrinuti u pogledu održavanja marže, što jepovećana potražnja je u pratnji visokih troškova, osobito onih koji se odnose na sirovine, energetiku i transport. Tri od zemalja koje su najviše pogođene financijskom krizom bilježe značajan pad potrošnje: Grčka (- 26,3%) , Portugal (- 23,3%) i Španjolska (-17,9%). U Europi se, u proizvodnji namještaja, ističe deset zemalja što će u nastavku biti prikazano. Top 10 EU zemalja u proizvodnji namještaja
1. Njemačka 2. Italija 3. Švedska 4. Francuska 5. Ujedinjeno Kraljevsto 6. Poljska 7. Finska 8. Nizozemska 9. Austrija 10. Danska
Njemačka je najuspješniji proizvođač namještaja u Europi, dok je na drugom mjestu Italija, a na trećem Švedska. Zatim redom slijede Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo, Poljska, Finska, Nizozemska, Austrija i lista top 10 europskih proizvođača završava sa Danskom. Top 10 EU zemalja izvoznica
1. Italija 2. Njemačka 3. Poljska 4. Švedska 5. Danska 6. Francuska 7. Nizozemska 8. Belgija 9. Španjolska 10. Rumunjska
U Europi se kao 10 najvećih izvoznika namještaja nalaze redom: Italija, Njemačka, Poljska, Švedska, Danska,
Francuska, Nizozemska, Belgija, Španjolska i Rumunjska. U nastavku će biti prikazan izvoz navedenih zemalja u eurima, te grafički prikaz udjela navedenih zemalja u ukupnom izvozu europskih zemalja. Tabela 3: Top 10 zemalja izvoznica u EU.
R.br Zemlja izvoznica Iznos u Eurima
1 Italija 5.894.884.550
2 Njemačka 5.873.865.540
3 Poljska 4.019.867.110
4 Švedska 1.300.438.410
5 Danska 1.221.709.550
6 Francuska 1.179.137.120
7 Španjolska 1.029.863.680
8 Nizozemska 1.026.524.120
9 Belgija 1.026.426.150
10 Rumunjska 861.481.450
Prema podacima iz tablice vidljivo je kako Italija, Njemačka i Poljska dosta odudaraju od ostalih zemalja u izvozu. Italija je ostvarila izvoz u vrijednosti od 5.894.884.550 eura, Njemačka 5.873.865.540 eura te Poljska 4.019.867.110 eura. Ostale zemlje su imale izvoz nešto veći od milijardu eura, dok je jedino Rumunjska ostvarila izvoz manjiod milijardu eura, odnosno ostvarila je izvoz od 861.481.450 eura. S kolikim postotkom top 10 izvoznica sudjeluje u ukupnom izvozu namještaja u Europi bit će prikazano pomoću sljedećeg grafikona.
Slika 4: Udio na EU tržištu, top 10 zemalja izvoznica EU. Iz grafikona se može iščitati kako Italija u ukupnom izvozu sudjeluje sa 22%, a slijedi ju Njemačka sa 20%. Poljska sudjeluje sa 14% u ukupnom izvozu, a slijede ju Švedska sa 3,80%, Danska sa 3,70% udjela, Španjolska sa 3,55% udjela u izvozu, Nizozemska i Belgija sa po 3,50% i Rumunjska sa 2,90%. Ostatak Europe sudjeluje u ukupnom izvozu sa 19,65%. Italija i Njemačka
91
pojedinačno izvoze više nego ostale zemlje Europe zajedno. Nakon prikupljenih i prikazanih podataka za svijet i za Europu, potrebno je prikazati podatke koji su prikupljeni za proizvodnju namještaja u Hrvatskoj. Prikupljeni su podaci od prvih 10 proizvođača namještaja u Hrvatskoj te 10 najvećih izvoznika namještaja. Sveukupna vrijednost tržišta proizvođača namještaja u Europi procjenjuje se na 7,55 mlrd eura, dok tržište najboljih deset proizvođača vrijedi 2.390,27 milijuna eura. Tabela 4: Najboljih 10 proizvođača namještaja u Europi 2013. godine.
Ime poduzeća Prodaja
(mil. eura)
Tržišni udio (%)
Postotakprodaje u
Europi
Postotak
prodaje izvan Europ
e
Broj zaposlenih
Kinnarps Holding AB
429,25 5,7 98 2 2.505
Steelcase SA 402,42 5,3 100 12 2.580
Vitra Holding AG 290,87 3,9 73 10 916
Nowy Styl SP Z.O.O.
248,40 3,3 100 10 5.453
USM Holding AG
196,17 2,6 100 - 480
Koninklije Ahrend NV
182,58 2,4 100 5,6 1.140
Bene AG 169,38 2,2 100 20,7 1.387
Lienhard Office Group AG
166,62 2,2 100 0,0 607
Haworth Europe 156,99 2,1 100 1,7 1.030
Sedus Stoll Aktiengesellschaft
147,57 2,0 99 10 880
Ukupno 2.390,27 31,7 96 - 16.978
Najbolje poduzeće s obzirom na prihod od prodaje iskazan u milijunima eura je poduzeće Kinnarps Holding AB čiji prihod od prodaje iznosi 429,25 milijuna eura, tržišni udio navedenog poduzeća je 5,7% dok je postotak prodaje namještaja u Europi 98%, uz postotak prodaje izvan Europe od 2%. Poduzeće ima 2.505 zaposlenih a prodaja po zaposlenom iznosi 179 tisuća eura. Slika 5: Prihod od prodaje 10 najboljih proizvođača namještaja u Europi 2013. godine.
Drugo najbolje poduzeće je Steelcase SA čiji prihod od prodaje iznosi 402,42 milijuna eura, tržišni udio 5,3%, postotak od prodaje namještaja u Europi 100%, postotak prodaje izvan Europe 12%, poduzeće zapošljava 2.580 radnika, a prodaja po zaposlenom iznosi 177 tisuća eura. Vitra Holding AG je poduzeće koje se nalazi na trećem mjestu. Prihod od prodaje iznosi 290,87 milijuna eura, tržišni udio 3,9% dok postotak od prodaje namještaja u Europi iznosi 73%. Postotak prodaje izvan Europe iznosi 10%, a poduzeće zapošljava 916 radnika. Prodaja po zaposlenom iznosi 483 tisuće eura što promatrano poduzeće čini liderom u visini prodaje po zaposlenom. Nowy Styl SP Z.O.O. je poduzeće na četvrtom mjestu visina prodaje poduzeća je 248,40 milijuna eura, tržišni udio 3,3%, postotak prodaje namještaja u Europi 100%, a izvan Europe 10%. Poduzeće ima najveći broj zaposlenih a on iznosi 5.453 te sukladno navedenom ostvaruje najniži prihod po zaposlenom od 51 tisuće eura. USM Holding AG nalazi se na petom mjestu, prihod od prodaje poduzeća iznosi 196,17 milijuna eura, tržišni udio 2,6%, postotak prodaje namještaja u europi iznosi 100%. Poduzeće zapošljava 480 radnika, a prihod po osobi iznosi 409 tisuća eura. Slika 6: Tržišni udio 10 najboljih poduzeća u Europi u postocima 2013. godine.
Konklije Ahrend NV ostvaruje prihod od prodaje od 182,58 milijuna eura, tržišni udio iznosi 2,4%, a postotak prodaje namještaja u Europi iznosi 100% dok izvan Europe 5,6%. Poduzeće zapošljava 1.140 radnika, a prihod po radniku iznosi 170 tisuće eura. Bene AG ostvaruje prihod od prodaje u iznosu od 169,38 milijuna eura, tržišni udio iznosi 2,2%, a postotak prodaje
0
1000
2000
3000
Prihod od prodaje u milijunima eura
Prihod od prodaje u milijunima eura
0
10
20
30
40
Tržišni udio u postocima
Tržišni udio u postocima
92
namještaja u Europi 100%. Poduzeće prodaje izvan Europe u postotku od 20,7% u čemu je i lider, a zapošljava 1.387 zaposlenika. Prihod od prodaje po zaposleniku iznosi 154 tisuće eura. Lienhard office Group AG ostvaruje prihod od prodaje 166,62 milijuna eura. Udio na tržištu iznosi 2,2%, a postotak prodaje namještaja iznosi 100% u Europi. Poduzeće zapošljava 607 radnika, a ostvaruje prihod od 275 tisuće eura po radniku. Haworth Europe ostvaruje prihod od 156,99 milijuna eura. Zauzima tržišni udio od 2,1%, a postotak prodaje namještaja iznosi 100% u Europi. Izvan Europe ostvaruje postotak prodaje od 1,7%. Poduzeće ima 1.030 zaposlenih, a ostvaruje prihod po zaposlenom od 155 tisuća eura. Sedus Stoll Aktiengesellschaft ostvaruje prihod od prodaje od 147,57 milijuna eura. Tržišni udio promatranog poduzeća iznosi 2,0%. Ostvaruje postotak prodaje namještaja u Europi od 99%. Nadalje, postotak prodaje izvan Europe iznosi 10%. Broj zaposlenih poduzeća je 880 radnika, a prodaja po zaposlenom je 187 tisuće eura. Slika 7: Broj zaposlenih 10 najboljih poduzeća 2013. godine.
Sumirajući sve navedeno prihod od prodaje najboljih 10 proizvođača namještaja u Europi iznosi 2.390,27 milijuna eura. Tržišni udio 31,7%, postotak prodaje u Europi 96% koji se odnosi na namještaj. Svih deset poduzeća zapošljavaju 16.978 radnika, a ostvaruju prihod po radniku od 160 tisuća eura. Vodeće tvrtke globalnog tržišta namještaja su talijanska tvrtka Natuzzi, švedska IKEA i tvrtka Samson Holding sa sjedištem u Kini. U sam vrh američkih proizvođača namještaja spadaju La-Z-Boy, Furniture Brands International, HNI, Steelcase, Sealy i Herman Miller. Top 9 svjetskih proizvođača namještaja:
1. Natuzzi 2. IKEA 3. Samson Holding 4. La-Z-Boy 5. Furniture Brands International 6. HNI 7. Steelcase 8. Sealy 9. Herman Miller
Top 10 svjetskih brandova 1. Baker Furniture– Obrtnik Siebe Baker i njegov sin
Hollis Baker sanjali su i razmišljali o osnivanju tvrtke za proizvodnju namještaja. Tvrtka za proizvodnju namještaja započela je svoje poslovanje 1949. godine u garaži. Danas je njihov san pretvoren u pravu stvarnost te je Baker Furniture svjetski broj 1 po izradi i prodaje namještaja u svijetu. Ona proizvodi te prodaje visoko kvalitetne i originalne dizajne namještaja. Baker koristi drvo i furnir kao glavniu sirovinu. Također koriste gorski kristal, metal, plastiku, staklo i mnoge druge prirodne materijale.Njihova izrada je odlična, a tajna ljepote namještaja koja je ugodna oku leži u činjenici da preferiraju i ručnu tehniku proizvodnje, koja najviše do izražaja dolazi u bojanju namještaja. Baker Furniture se nalazi po cijelom svijetu, a posebno su zasupljeni u SAD-u, Kanadi, Meksiku i drugim razvijenim zemljama.Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.bakerfurniture.com/baker/index.jsp
2. Century Furniture- "Nastojimo da namještaj bude takve besprijekorne kvalitete koja donosi radost ne samo ljudima koji ga posjeduju, nego i obrtnicima koji ga izrađuju." - Harley F. Shuford, Sr. Te riječi stoje kao demonstracija za veličinui kvalitetu osnivača Century Furniture-a.Svojim riječima i djelima, i danas, Century Furniture danas se razvio u jednog od najcjenjenijih imena u proizvodnji namještaja i prerađivačke industrije. On je započeo u 1947. godine,a danas je treća generacija u vlasništvu namještaja obiteljske tvtke. Century Furniturej se nalazi u Sjevernoj Karolini u SAD-u te na raspolagnju ima više od devet stotina suradnika. Svaki od zaposlenika posjeduje vlstiti udio u navedenoj tvrtci. Njihova predanost i posvećenost poslu je nna prilično visokoj razini. Century Furniture nudi uglavnom namještaj tapeciranog i drvenoga dizajna teje jedan od najkvalitetnijih brandova na tržištu.Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.centuryfurniture.com/
3. Ashley Furniture- Osnovana 1945. godine, a danas Ashley Furniture tvtka poznata po širokom asortimanu proizvoda i po broju maloprodajnih partnera u 123 zemlje. Ashley Furniture je jedna od najboljih i vodećih tvrtki u novije vrijeme. Oni su u suradnji s mnogim dijelovima svijeta za proizvodnju i distribuciju namještaja u mnogim zemljama. Ashley Furniture tvrtka je koja proizvodi namještaj visoke kvalitete te se odlikuju s obučenom i kvalificiranom radnom snagom i ogromnim kapitalom. Cilj im je kroz prepoznatljiv dizajn i uz najbolje vrijednosti zadovoljiti kupce. Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://ashleyfurniture.com/Home.aspx
4. Drexel Heritage- Drexel Heritage je vrlo popularna tvrtka za izradu namještaja, a osnovana je 1960. Godine. Njihov stil proizvodnje namještaja je vrlo prepozatljiv u svijetu, a najpoznatiji su po izradu stolica je izrađenih modernim dizajnom. Također proizvode vlastito osmišljene dnevne boravke,
0
5,000
10,000
15,000
20,000
Kinnarps …
Vitra …
USM
…
Ben
e AG
Haw
orth …
Ukupno
Broj zaposlenih
Broj zaposlenih
93
spavaće sobe i blagovaonice, a dostupan je samo u SAD-u.Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.drexelheritage.com/404.aspx
5. French Heritage Furniture- Nalazi se u Francuskoj, a zauzima peto mjesto na navedenom popisu te je prepoznatljiva po je francuskom stilu namještaja koji je ručno izrađen. French Heritage Furniture u velikoj mjeri izrađuje namještaj za zemlje u cijeloj Europi. Tvrtka je osnovana na temelju proizvodnje novog namještaja visoke kvalitete i antikviteta, a začetnik tvrtke bio je strastveni dizajner namještaja i ljubitelj francuskog sila. Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.frenchheritage.com/
6. Stickley Furniture- Stickley Furniture datira iz 1900. godine kao obiteljska tvtka koja proizvodi namještaj, a danas se nalazi na šestom mjestu najboljih proizvođača namještaja u svijetu. Navedena tvrtka posebno ističe tradiciju te njihovi proizvodi ujedinjavaju tradiciju i kulturne vrijednosti. Njihova izrada je prekrasnog dizajna, te jako dobre kvalitete izrade. Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.stickley.com/
7. Alfresco Lifestyles- Ova tvrtka razlikuje se od ostali proizvođača namještaja po tome što je orjentirana za proizvodnju vanjskoga namještaja. Alfresco Lifestyles je jedan od najboljih izbora za ukrašavanje i namještanje vanjskog prostora kao što su terase i vanjski vrtovi. Alfresco Lifestyles neprestano zadovoljava kupce visokom kvalitetom proizvoda i usluga. Dodatne informacije dostuone su na službenoj stranici: http://www.alfrescolifestyles.com
8. Henkel-Harris Furniture- Obiteljska tvrtka namještaja koja je osnovana 1946. godine. Danas Henkel Harris Furniture proizvodi namještaj po procesu koji naslijedili od svojih utemeljitelja, dakle tvrtka se ističe po tome štp svojim korinicima pruža samo najelegantnije proizvode najviše kvalitete koje su ručno obrađene i time dobivaju na vrijednosti.Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.boyles.com/henkel-harris
9. Durham Furniture- Osnovana je 1899. godine u istoimenom gradiću Durham u Engleskoj. Durham Furniture proizvodi namještaj od masivnog drveta, te se njihovi proizvodi ističu po iznimnoj kvaliteti, nagrađivanim dizajnom i trajnoj vrijednosti. Namještaj je ručno izrađen od održivo dobivenih trešnje i javora (nema furnira i nema iverice). Proizvodi tvrtke krase ekskluzivne i luksuzne hotele, ali i obiteljske kuće diljem Sjeverne Amerike. Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://www.durhamfurnitures.com/
10. Ikea Furniture- Tvrtku IKEA osnovao je Ingvar Kampard 1943. u Smålandu na jugu Švedske. Naziv IKEA nastao je od inicijala njezina osnivača (I. K.) i početnih slova farme Elmtaryd te sela Agunnaryd gdje je odrastao (E, A). Godine 1982. Ingvar je vlasništvo podijelio na dvije tvrtke, Inter IKEA i IKEA Grupa, čiji su vlasnici dvije neovisne zaklade. To je bilo rješenje koje je tvrtki IKEA omogućilo
ostati neovisnom o bankama i investitorima te nastaviti funkcionirati s istom svrhom i sustavomvrijednosti zbog kojih je postala uspješna. Time se Ingvar odrekao vlasništva i buduće zarade, ali je zadržao utjecaj na budući smjer razvoja tvrtke. Danas je IKEA Grupa velika maloprodaja s robnim kućama u 26 zemalja. IKEA Grupa sa 135 000 zaposlenika posluje u 43 zemlje s ukupnim ostvarenim godišnjim prometom od 27,9 milijardi eura. Dodatne informacije dostupne su na službenoj stranici: http://ikea.hr/
Proizvodnja namještaja u Hrvatskoj Hrvatska može biti prepoznatljiva kao zemlja u kojoj se proizvodi kvalitetan namještaj. Nedavno je upravo model kako da se to ostvari Vladi ponudila Udruga proizvođača namještaja. Udruga proizvođača namještaja okuplja 15 tvrtki koje danas zapošljavaju više od 4500 radnika i 70% svoje proizvodnje prodaju na mnoga svjetska tržišta. No, u zadnjih nekoliko godina industriju je nekoliko problema gurnulo u gubitke uz zatvaranje nekoliko tisuća radnih mjesta. U nastavku će tablično biti prikazano top 10 proizvođača namještaja te prvih 10 izvoznika namještaja u Hrvatskoj Tabela 5: Prvih 10 proizvođača namještaja u Hrvatskoj.
R.br. Naziv tvrtke Sjedište Uk. prih. u kn
(2013.)
1. PRIMA COMMERCE d.o.o Bjelovar 312.263.200
2. LPT d.o.o. Prelog 227.988.367
3. HILDING ANDERS d.o.o. (ex HESPO) Prelog 204.004.544
4. TVIN d.o.o. Virovitica 133.505.700
5. FINVEST CORP. d.d. Čabar 116.544.803
6. CONTORTE d.o.o. Suhopolje 111.706.030
7. HILDING CROATIA d.o.o. Prelog 109.992.357
8. DI KLANA d.d. Klana 98.935.098
9. SPIN VALIS d.d. Požega 97.943.333
10. PROMMING d.o.o. Čakovec 85.065.921 U tablici je navedeno prvih 10 proizvođača namještaja u Hrvatskoj, a za svaku tvrtku je prikazan ukupan prihod u 2013. godini. Najuspješnija tvrtka je Prima Commerced.o.o., koja je u 2013. godini ostvarila ukupni prihod od 312.263.200 kuna. Primma Commerce na hrvatskom tržištu posluje od 1995. godine, a sve djelatnosti tvrtke okrenute su ka što kvalitetnijem, bržem i profesionalnijem zadovoljavanju potreba iz domene opremanja životnih prostora. Raznovrsna ponuda, kvalitetni proizvodi povoljnih cijena i profesionalna usluga, odlike su po kojima se Prima danas prepoznaje na tržištu. Misija i vizija Prime je ostati pouzdan strateški partner koji ispunjava zahtjeve kupaca i klijenata kroz kontinuirano praćenje tržišnih kretanja, unaprijeđenje proizvodnje i oblikovanje trendova. Prima Commerce se oglašava putem interneta, odnosno kvalitetne web-
94
stranice, ali postoje i njihovi katalozi koji su dostupni u tiskanom obliku, kao i na web-stranici. Na drugom mjestu, je tvrtka LPT d.o.o. sa 227.988.367 kuna prihoda. Društvo L&P Tehnologije d.o.o. (skraćeno LPT), sa sjedištem u Prelogu, osnovano je 2000. godine kao društvo kćer u 100% vlasništvu multinacionalne korporacije Legget & Platt, čije se sjedište nalazi u SAD-u. LPT danas ima preko 250 zaposlenih. U 2009. godini izvoz im je činio 88% prihoda. Na njihovim web-stranicama dostupne su mnoge informacije, od poslovanja do asortimana proizvoda. Treća najuspješnija tvrtka u proizvodnji namještaja je Hilding Anders d.o.o., odnosno njihova podružnica Hespo, koji je 2005.godine postao član Hilding Anders grupacije. U 2013. godini ostvarili su prihod u vrijednosti od 204.004.544 kune. Tvrtka Hespo osnovana je 1991. godine, a tijekom proteklih 20 godina tvrtka je intenzivno rasla uz kontinuirano investiranje u modernizaciju proizvodnje i razvoj vlastitih, novih programa proizvoda. Na njihovoj web-stranici dostupni su podaci o proizvodnji, o asortimanu te postignućima. Četvrta najuspješnija tvrtka je Tvin d.o.o.koja je u 2013. godini ostvarila prihod u vrijednosti 133.505.700 kuna. Tvrtka je u potpunom vlasništvu zaposlenika, bivših i sadašnjih. Njegovanje tradicije te stalna ulaganja u tehnologiju, razvoj i kadrove s ciljem postizanja veće učinkovitosti uz najvišu kvalitetu proizvoda i poštivanje svjetskih normi zaštite ljudi i okoliša, glavni su poslovni cilj tvrtke. Tvrtka ima kvalitetnu i reprezentativnu web-stranicu na kojoj se mogu pronaći podaci o početku rada, o proizvodima te kako kontaktirati tvrtku. Na 5. mjestu nalazi se Finvest Corp. d.d. sa ostvarenim prihodom u 2013. godini od 116.544.803 kune. Dugogodišnja tradicija, kvalitetan materijal, moderan dizajn, udobnost, funkcionalnost, ekološka osviještenost te višegodišnja garancija odlike su najmještaja kojeg Finvest proizvodi. Pored web-stranice na kojoj se mogu pronaći svi potrebni podaci, također su omogućili klijentima pregled kataloga na web-stranici. Tvrtka Concorte d.o.o. sa prihodom od 111.706.030 kuna nalazi se na 6. mjestu, dok se iza nje nalazi tvrtka Hilding Croatia d.o.o. sa prihodom od 109.922.357 kuna u 2013. godini. Navedene tvrtke nemaju svoje web-stranice, te nije moguće spoznati da li imaju svoje kataloge. Na 8. mjestu je DI Klana d.d. sa 98.935.098 kuna prihoda u prošloj godini. DI Klana d.d. osnovano je kao privatna tvrtka u 1911. godini, a 1946. postaje poduzeće u potpunom vlasništvu države. Danas zapošljava preko 400 djelatnika te ima mjesečnu proizvodnju od preko 100.000 stolica prodanih uglavnom u Europi. Tvrtka ima svoju web-stranicu, koja se može ocijeniti kao kvalitetnom i reprezentativnom, ali nije poznato posjeduju li svoje kataloge tu tiskanom obliku, dok u digitalnom obliku nemaju katalog.
Dvije posljednje od deset najuspješnijih tvrtki proizvođača namještaja su Spin Valis d.d. i Promming d.o.o. Deveta od deset najuspješnijih je Spin Valis d.d. sa prihodom od 97.943.333 kune u protekloj godini. Spin Valis počeo je s radom 1950. godine pod prvotnim nazivom „Lipa“, a od 1978. godine prerasta u društveno poduzeće „Spin Valis“. Danas predstavljaju dioničo društvo koje se bavi proizvodnjom namještaja, piljene građe i elemenata, a svojom je izvrsnošću i kvalitetom postalo izvoznik preko 85% svoji proizvoda u tridesetak zemalja svijeta. Vizija tvrtke je usmjerena na trajni uspjeh investiranjem u budućnost, znanje, obrazovanje djelatnika, nove tehnologije, nove proizvode, informatiku, marketing i dizajn. Tvrtka ima kvalitetnu i reprezentativnu web-stranicu na kojoj se mogu naći svi potrebni podaci o samoj tvornici, proizvodima i slično. Na web-stranici su dostupni i online katalozi, a postoje i u tiskanom obliku. Popis deset najuspješnijih i najvećih proizvođača namještaja u Hrvatskoj završava sa tvrtkom Promming d.o.o., koja ima sjedište u Čakovcu. Poduzeće je osnovano 1990. godine, a do danas se razvilo u vodećeg proizvođača opreme za trgovine, skladišta i ostale poslovne prostore na tržištu Hrvatske. Trenutno ima oko 120 zaposlenih, od čega više od 100 radnika u procesu proizvodnje. Proizvode isporučuju na domaćem tržištu, ali i na tržištima susjednih zemalja – Slovenije, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore, Austrije i Mađarske. Tvrtka posjeduje kvalitetnu i reprezentativnu web-stranicu na kojoj se mogu pronaći podaci o samom poduzeću, o povijesti, proizvodima, uslugama te kontaktima. Nije poznata informacija postoje li katalozi ovog poduzeća. Tabela 6: Prvih 10 izvoznika namještaja u Hrvatskoj.
R.br. Naziv tvrtke Sjedište Izvoz u kn (2013.)
1. LPT d.o.o. Prelog 198.812.570
2. TVIN d.o.o. Virovitica 95.174.367
3. HILDING CROATIA d.o.o. Prelog 95.171.876
4. DI KLADA d.d. Klana 93.397.603
5. CONTORTE d.o.o. Suhopolje 73.338.580
6. HILDING ANDERS d.o.o. (ex HESPO) Prelog 68.494.697
7. SPIN VALIS d.d. Požega 43.817.328
8. PRIMA COMMERCE d.o.o. Bjelovar 26.700.086
9. FINVEST CORP. d.d. Čabar 23.709.695
10. PROMMING d.o.o. Čakovec 21.999.983 Izbor ili faza optimiranja Nakon svih prikupljenih podataka investitor ima tri alternative: 1. Uložiti sredstva u hrvatsku tvrtku Promming.
Promming je najuspješniji hrvatski proizvođač namještaja, te se jasno otvara slika dobre investicije u nju. Također, imaju nekoliko stranih partnera te bi se
95
moglo inzistirati na povećanju izvoza u strane zemlje što bi doprinijelo porastu ukupnih prihoda.
2. Uložiti sredstva u dvije hrvatske tvrtke – Promming i LPT. Investitor može odlučiti ravnomjerno rasporediti investiciju u dvije tvrtke i to tvrtku Promming koja je u protekloj godini ostvarila najveći prihod od svih proizvođača namještaja i tvrtku LPT koja je po izvozu namještaja broj 1 u Hrvatskoj. Spajanjem poslovanja tih dviju tvrtki može se ostvariti veoma dobar investicijski rezultat.
3. Odustati od investicije u proizvodnju namještaja. Investitor može odustati od ulaganja sredstava u industriju proizvodnje namještaja i okrenuti se nekoj perspektivnijoj industrijskoj grani, kupnji vrijednosnih papira ili polog sredstava u banku uz odgovarajuću kamatnu stopu.
Provedba ili faza realizacije U ovoj fazi odlučuje se za neku od ponuđenih alternativa. Za ovaj proces odluka je za izbor alternative koja glasi – odustati od investicije u proizvodnju namještaja (hipotetski se postavlja da investitor želi uložiti 1.000.000,00 kuna) te je nakon svega investitor odlučio svoja sredstva (1.000.000 kuna) uplatiti u drugu alternativu koja može biti npr. banka, uz odgovarajuću kamatnu stopu. Za potrebe ovog rada uzet će se da se investitor odlučio se za oročenu štednju 1.000.000 kuna, na rok od 60 mjeseci u domaćoj valuti. Banka u koju su sredstva položena je XY banka. Kamatna stopa iznosi 5,00%, a vrsta kamate je promjenjiva. Faza kontrole Faza kontrole nam služi za kontroliranje alternative koju smo odabrali. Ukoliko se odluči investitor na posljednju alternativu i odabere polog sredstava u banku, nakon 60 mjeseci držanja novca oročenog u XY banci, on će na polog od 1.000.000 kuna imati 276.282 kune kamata. Odnosno njegova zarada će biti sigurnih 276.282 kune. Svakako sigurnija investicija nego u industriju namještaja. 5. ZAKLJUČAK U radu se najprije prikazala teorijska podloga odlučivanja, a u praktičnom dijelu se prikazao proces odlučivanja na primjeru rješavanja postavljenog zadatka proizvođača drvne industrije na nacionalnoj razini, europskoj razini te svjetskoj razini. Glavna svrha rada bila je provesti proces odlučivanja kroz određeni broj faza kako bi se donijela optimalna odluka te riješio problem izabiranjem najbolje alternative. Navedeno se je ostvarilo prikupljanjem i analiziranjem podataka koji su bili potrebni za donošenje odluke. Istraživanje se temeljilo na sekundarnim podacima. Proces odlučivanja rađen je na primjeru proizvodnje namještaja a proveden prema Heinenovom shvaćanju procesa odlučivanja – kroz 5 faza: poticajnu fazu, fazu traženja, izbor ili fazu optimiranja, provedbu ili fazu realiziranja te fazu kontrole.
Problem odlučivanja u ovom procesu bio je da li investirati u hrvatsku industriju namještaja te kupiti udjel u hrvatskom poduzeću ili se odlučiti za neku zemlju Europe ili svijeta kao odredište investicije. Potrebno je bilo izabrati najbolje tržište, najperspektivnije poduzeće u Hrvatskoj ili investirati u stranu zemlju. U fazi traženja pomoću prikupljenih podataka i informacija analiziralo se svjetsko tržište namještaja, odnosno najuspješnije zemlje svijeta, zatim najuspješnije zemlje Europe, dok se analiza najviše temeljila na industriji namještaja Republike Hrvatske. Nakon svih prikupljenih podataka investitor je imao tri alternative: 1. Uložiti sredstva u hrvatsku tvrtku Promming.
Promming je najuspješniji hrvatski proizvođač namještaja, te se jasno otvara slika dobre investicije u nju. Također, imaju nekoliko stranih partnera te bi se moglo inzistirati na povećanju izvoza u strane zemlje što bi doprinijelo porastu ukupnih prihoda.
2. Uložiti sredstva u dvije hrvatske tvrtke – Promming i LPT. Investitor može odlučiti ravnomjerno rasporediti investiciju u dvije tvrtke i to tvrtku Promming koja je u protekloj godini ostvarila najveći prihod od svih proizvođača namještaja i tvrtku LPT koja je po izvozu namještaja broj 1 u Hrvatskoj. Spajanjem poslovanja tih dviju tvrtki može se ostvariti veoma dobar investicijski rezultat.
3. Odustati od investicije u proizvodnju namještaja. Investitor može odustati od ulaganja sredstava u industriju proizvodnje namještaja i okrenuti se nekoj perspektivnijoj industrijskoj grani, kupnji vrijednosnih papira ili polog sredstava u banku uz odgovarajuću kamatnu stopu.
U fazi realizacije investitor se odlučio za odustajanje od investicije u proizvodnju namještaja. Investitor je nakon svega odlučio svoja sredstva (1.000.000) uplatiti u banku uz odgovarajuću kamatnu stopu. Odlučio se za oročenu štednju 1.000.000 kuna, na rok od 60 mjeseci u domaćoj valuti. Banka u koju su sredstva položena je XY banka. Kamatna stopa iznosi 5,00% a vrsta kamate je promjenjiva. U fazi kontrole zaključilo se kako se investitor odlučio na posljednju alternativu i odabrao polog sredstava u banku, nakon 60 mjeseci držanja novca oročenog u XY banci, on je na polog od 1.000.000 kuna imao 276.282 kune kamata. Odnosno njegova zarada bila je sigurnih 276.282 kune. Svakako sigurnija investicija nego u industriju namještaja. U proizvodnju namještaja u Hrvatskoj treba ulagati kako bi se modernizirala proizvodnja, ostvarila ekonomičnost poslovanja i povećali prihodi. Kako domaće sirovine za proizvodnju namještaja u RH ima dovoljno da se zadovolji potražnja za njom, treba iskoristiti to, te početi koristiti tu sirovinu kao input za proizvodnu namještaja, što će otvoriti nova radna mjesta, povećati prihode te izvoz.
96
LITERATURA [1] Barković, D. (2009): Menadžersko odlučivanje,
Ekonomski fakultet u Osijeku, Osijek,
[2] Borozan, Đ. (2012): Makroekonomija, Ekonomski fakultet u Osijeku, Osijek,
[3] Novak, B. (1999): Financijsko tržište i institucije, Ekonomski fakultet u Osijeku, Osijek,
[4] Novak, B. (2002): Odlučivanje u financijskom upravljanju, Ekonomski fakultet u Osijeku, Osijek,
[5] Samuelson, P., Nordhaus, W. (2007): Ekonomija, Marketing tehnologija, Zagreb,
[6] Sikavica, P., Bebek, B., Skoko, H., Tipur, D. (1999): Poslovno odlučivanje, drugo izdanje, Informator, Zagreb,
[7] Zelenika, R. (1988): Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stručnog djela, Ekonomski fakultet u Rijeci, Rijeka,
[8] Žugaj, M., Šehanović, J. i Cingula, M. (2004): Organizacija, Tiva, Varaždin.
[9] Allinternet,http://allininternet.com/top-10-brand-furniture-manufacturing-companies/ 9.8.2014.
[10] Državni zavod za statistiku, http://www.dzs.hr/ 27.7.2014.
[11] Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ 28.7.2014.
[12] Femb, http://www.femb.org/ 28.7.2014.
[13] Fina, http://www.fina.hr/Default.aspx 18.7.2014.
[14] Furniture companies, http://www.ranker.com/list/furniture-companies/reference 21.7.2014.
97
PREDUZETNIČKA EKONOMIJA
ENTREPRENEURIAL ECONOMY
VANJA MALOBABIĆ JP»SPC Vojvodina» SC«Sajmište»,Novi Sad
Rezime: Razvoj predstavlja generalno usmerenje,težnju da se stvori bolji svet,uključujući ekonomske faktore.Privreda i društvo se mora osloboditi tradicionalne svesti koja je umrežena u poslovne sisteme naše države.Neophodno je uspostavljanje društvenih vrednosti koje se zasnivaju na znanju,kreativnosti i sposobnosti ljudskih resursa.
Efikasno upravljanje predstavlja osnov za postizanje postavljenih ciljeva.Menadžment se koristi u cilju razumevanja veoma komleksnih odnosa i međusobne uslovljenosti tehnologija,informacija,zadataka ,aktivnosti,procesa.
Premda postoje mnoštvo različitih mogućnosti za posao u oblasti marketinga,broj radnih mesta u različitim oblastima marketinga varira.Mnoge neprofitne organizacije sada priznaju da se bave marketinškim poslovima.Iz tog razloga ,raste broj radnih mesta u marketingu u okviru nevladinih agencija,u bolnicama,humanitarnim i obrazovnim i drugim sličnim organizacijama.
Benchlearning ima nekoliko funkcija:da nađe odgovor na pitanje“Kako znaš da je tvoja operacija dobra-efikasna“.Neprekidno učenje dolazi iz dobrih primera prirodno.Isplanirati faktore funkcionisanja preduzeća,kao što su: vizija,misija,strategija,ideje,inovacije,motivacija zaposlenih i dr.
Prihvatanjem iskustva drugih i poređenjem sa sobom i učenjem od drugih kompanija isto ima moć od dobrih primera u razvojnom programu.
Prednost benchlearninga je što se može koristiti svugde.Uvek je moguće naći izvore koji pomažu ljudima da rade bolje i izbegnu greške.Benchlearning je opstao da bi razvijao i dokazivao.
Poznavanje osnova informacionih sistema i tehnologija,je važno kao i poznavanje vitalnih poslovnih funkcija u ekonomiji.Zavisno od kvaliteta rada i postignutih rezultata svakog od pojedinih organa društva,zavisi i visina i intelektualnog kapitala koje samo društvo ima;direktno proporcijalno utiču i na samu visinu znanja.
Inovativno Javno Preduzeće(JP)temelji se na upravljanju potpunim kvalitetom(TQM).Totalni menadžment kvalitet (TQM)predstavlja revolucionarni korak napred u ekonomskom preduzetništvu tj.efikasnosti.
Ključne reči:benchlearning,ekonomija,razvoj.
Abstract:Development is a general orientation,desire to create a better world,including economic factors.Economy and society must be rid of the tradiocional beliefs that are widespread in the business systems of our country.It is necessary to establish new social values that are based on knowledge,creativity,and skills of human resources.
Efficient management is a bases for achiving the desired goals.Management is used with the aim of accomplishing better understanding of very complex relationships between technologies,information,tasks,activities,processes .
Although there obviously are multitude of diverse career opportunities in the field of marketing,the number of positions in its different areas varies.Many nonbusiness organization now recognize that they do,infact,perform marketing activities.For that reason,marketing positions are increasing in government agencies,hospitals,charitables,educational institutions,and similar organizations.
As we point out repeatedly,benchlearning performs several functions.In the first place,obviously,it aims to help organizational units to find their own answer to the question:'How do you know that your operation is efficient?Constant learning from good examples comes naturally planning the elementary factors of operations of a company such as:vision,mission,strategy,ideas,innovations,motivation of employees etc.
By utilizing other’s experience,and by comparing oneself with and learning from other companies and organizations,one can also harness the instructive power of good examples.This has proved vital for organizations that have used examples in their own development programmes.
98
One outstanding advantage of benchlearning is that it can be applied practically anywhere. It is always possible to find a source that can help people to perform better and avoid mistakes.The common denominator of areas suitable for benchlearning is the existence of the will to develop and improve.
To know basic information systems and tehnologies is important to know vital working,functions in economy.Depending on quality of work and achieved results of every single organ of society depends level of intellectual capital which has society;directly and proportionally influence level itself of knowledge.
An innovative Public Company(PC)is based on Total quality management system(TQM).TQM represent a revolutionary step forward in economy effectiveness.
Keywords:benchlearning,economy ,develop. 1. UVOD Uvođenje reinženjeringa u poslovanje preduzeća podrazumeva brojne promene i često veoma visoke zahteve, koji mogu biti ekonomskog, tehnološkog ili društvenog karaktera. Postavljanje previsokih zahteva pred menadžment preduzeća često može biti faktor koji će otežati ili čak onemogućiti implementaciju novih ideja. Iz tog razloga, prilikom projektovanja je neophodno realno sagledati mogućnosti preduzeća i spremnost uprave da iste mobiliše u realizaciju predloženih rešenja. Dramatično povećanje mogućnosti kompjutera i komunikacija obezbeđuje snažno oruđe za sprovođenje reinženjeringa, i za sada je očito da se u mnogim firmama ne eksploatiše u onoj meri u kojoj je to zaista moguće. Informacioni sistem je neophodan da bi novi proces funkcionisao mora biti baziran na znanju, a ne na podacima kao što je sada slučaj. Primena mobilne telefonije omogući će unos podataka na licu mesta u centralnu bazu, kao i dostupnost podataka: kada, gde i kome su potrebni. Paralelno sa tehnologijom, ljudi su ti koji omogućuju reinženjering procesa. Oni moraju biti sposobni da shvate nove mogućnosti, i da ih koriste. Zaposlene je potrebno dobro obučiti, kako bi mogli preuzeti odgovornost za posao koji obrađuju. Najveći rizik koji nosi ovaj projekat je što se može očekivati veliki otpor promenama od strane zaposlenih. Redizajniranjem postojećih procesa se bitno menja njihova uloga u organizaciji. S obzirom na uočene probleme procesa kupovine reklamnog prostora i zakupljivanja prostora za poslovne i naučne skupove osnovna ideja ovog projekta je uvođenje agenta koji bi bio glavni nosilac aktivnosti procesa, što će uz odgovarajuću tehničku podršku omogućiti ostvarivanje ciljeva projekta. Novi proces zaključivanja ugovora i naplate štete počinje zahtevom stranke za sklapanjem ugovora. Zahtev može biti lično upućen, putem telefona ili interneta. Stranka zahtev upućuje prijemnoj službi, koja prima zahtev daje na upit inicijalne informacije i ugovara sastanak
zaposlenog sa klijentom kod klijenta i u vreme koje odgovara klijentu. Zadatak službe je takođe i da vodi evidenciju o zahtevima klijenata, koju dostavlja službi marketinga. Kad je sastanak dogovoren služba evidentira sastanak u kalendar agenta. Informacioni sistem daje signal agentu da je došlo do izmena u kalendaru i dostavlja neophodne podatke. Agent u zakazano vreme izlazi na teren i obavlja intervju sa strankom. Tokom tog intervjua agent u razgovoru sa klijentom sagledava njegove potrebe i pravi ponudu koju predlaže klijentu. Ako je klijent zadovoljan i prihvata ponudu agent vrši procenu vrednosti imovine, a ako klijent prihvata vrednost pristupa odmah izradi ugovora. Ugovor potpisuju i agent i klijent, zatim agent uručuje ugovor i popunjenu uplatnicu klijentu. Klijentu se ostavlja unapred određeni rok da izvrši uplatu. Klijent uplaćuje dogovoreni iznos, služba finansija evidentira uplatu i dostavlja izveštaj agentu o prispeću uplate, koji na osnovu toga vrši zaključivanje ugovora odnosno evidentira da ugovor stupa na snagu. Agent po odlasku od klijenta u računar unosi napomenu o klijentu, gde beleži sugestije i eventualne probleme na koje je naišao tokom intervjua, te podatke dostavlja službi marketinga. Služba marketinga te podatke zajedno sa podacima koje im dostavlja prijemna služba, kao i podacima sa ugovora pravi analize koje služe za dizajniranje novih usluga ili modifikovanje postojećih u cilju povećanja zadovoljstva klijenata kao i povećanju obima poslovanja. Ukoliko dođe do štete klijent prijavljuje štetu prijemnoj službi. Prijemna služba vrši proveru ugovora i ugovara sastanak sa klijentom, o dogovorenom sastanku obaveštava agenta koji je sklopio ugovor po kojoj je nastala šteta. Agent izlazi na teren vrši procenu štete. Procenu štete daje na uvid i potpis klijentu. Na osnovu potpisane procene agent pravi obračun, jedan primerak obračuna daje klijentu, drugi šalje u službu finansija. Služba finansija vrši isplatu štete. Tehnike prikupljanja korisničkih podataka o kvalitetu Ispitivanje zadovoljstva kupaca: ispituju se preko
pošte, telefona ili direktna tehnika
99
Ispitivanje građana ili zajednice: građani se ispituju o grupi usluga koje obično obezbeđuje jedinica vlade
Fokusne grupe: korisnici se okupljaju u male grupe da diskutuju šta im se dopada i ne dopada kod proizvoda ili usluge
Žalbe korisnika: detaljno prikupljanje, praćenje i analiza postojećih žalbi
Kutije za predloge: korisnici mogu anonimno dati sugestiju ili se žaliti
Paneli : grupa korisnika se redovno propituje o onome što vole i ne vole kod proizvoda i usluga (različito od fokusnih grupa jer panel traje)
Test marketing: Novi proizvod ili usluga, ili izmena proizvoda i usluge se testiraju prvo na maloj grupi korisnika u manjem geografskom području.
Fokusne grupe predstavljaju relativno jeftin i brz metod skupljanja početnih podataka o zadovoljstvu kupaca. Mada se podaci sa intervjua fokusnih grupa često nazivaju kvalitativnim podacima, validnost nalaza fokusnih grupa mogu se potkrepiti kvantitativnom analizom podataka iz istraživanja zadovoljstva korisnika.
JP(Javno Preduzeće) i JKP(Javno Komunalno Preduzeće) za pružanje usluga mogu biti rukovođene različitim brigama. Pod ovim podrazumevam prirodu sile koja JP i JKP-ću određuje fokus i pravac. Sile koje rukovode ovakva JP i JKP su politika, klijenti, programi, finansije, menadžment, upravni odbor i ostali. TQM(totalni kvalitet menadžmenta) je sistem menadžmenta koji određuju/pokreću korisnici. Ovo znači da javnim službama fokus i pravac određuju stavovi prema kvalitetu njenih korisnika i stalni pokušaji da se zadovolje ti stavovi i želje.
JP i JKP za pružanje usluga rukovođene korisničkim prioritetima su one koje: identifikuje želje korisnika po pitanju kvaliteta redovno prikupljaju podatke o kvalitetu koriste prikupljene podatke da poboljšaju kvalitet
proizvoda i usluga.
Ovo može zvučati prilično komplikovano, ali nije. Identifikovanjem prioriteta dimenzije kvaliteta, podrazumevamo koje dimenzije kvaliteta su bitne korisnicima/klijentima JP i JKP, i koliko su im bitne. Pod korisničkim podacima o kvalitetu mislim na podatke o percipiranju korisnika o tome koliko JP i JKP uspeva da zadovolji njihove želje o kvalitetu.
Bez obzira na vrstu korisnika, internog ili eksternog, zadaci prikupljanja podataka je u osnovi isti. Ovi zadaci uključuju : a) identifikovanja korisnika b) određivanje njihovih prioriteta za kvalitet; c) razvoj mera kvaliteta; d) prikupljanje podataka o kvalitetu; e) monitoring podataka o kvalitetu. Nadalje će se svaki od ovih 5 zadataka detaljno objasniti. Prikupljanje i upotreba podataka internih korisnika se prvo obrađuju, a sledi diskusija o upotrebi podataka o kvalitetu od eksternih klijenata. Inicijalno se diskusija fokusira na interne korisnike, jer kada se neki novi sistem uvede u JP i JKP neizbežni su problemi i greške. Konsekventno ovome, dobro mesto za
JP i JKP za pružanje uloga da počnu da eksperimentišu sa prikupljanjem podataka i njihovom upotrebom je upravo od internih korisnika. Ovako se neizbežni problemi mogu diskretno čuvati u okviru JP i JKP. Lekcije koje se nauče od internih korisnika, tj. podataka o kvalitetu se zatim primenjuju na prikupljanje podataka o preferencama eksternih korisnika. Prikupljanje i upotreba podataka o kvalitetu internih korisnika (Utvrđivanje prioriteta internih korisnika) Pošto različiti dobavljači obezbeđuju različite proizvode i usluge, posebni grupni intervjui će biti organizovani za svaku grupu dobavljača. U neformalnom okruženju organizator uključuje članove grupe u zajedničku diskusiju o proizvodima i uslugama koje dobavljač obezbeđuje i šta je po njima kvalitetno kod tih proizvoda i usluga. Pristup razvijanja indikatora kvaliteta. Ovde postoje dva koraka. Prvo, jedna ili više autput mera se identifikuju za svaki proizvod i uslugu koju interni dobavljač obezbeđuje. Drugo, merenja autputa se onda transformišu u indikatore kvaliteta identifikovanih gore u tekstu za finansijsku jedinicu može biti : broj finansijskih izveštaja generisanih svakog meseca broj isplata ugovarača svaki mesec broj plata izdatih svaki mesec Pristup zadovoljstva korisnika podrazumeva pravljenje upitnika i periodično ispitivanje internih korisnika o njihovom mišljenju o kvalitetu proizvoda i usluga internih dobavljača. Indikatori kvaliteta u finansijskom odeljenju JP i JKP Finansijski izveštaji: procenat fin.izveštaja bez grešaka izdatih svaki
mesec procenat isplata ugovarača izdatih na vreme svaki
mesec Isplate ugovarača: procenat isplata bez grešaka izdatih svaki mesec procenat isplata ugovarača izdatih na vreme svaki
mesec Obrada plata procenat platnih čekova izdatih bez grešaka svaki
mesec procenat platnih čekova izdatih na vreme svaki mesec Rađen je upitnik za ispitivanje zadovoljstva korisnika, čiji je cilj da se ustanovi mišljenje internih korisnika o tačnosti i blagovremenosti finansijske jedinice. Cilj pitanja o ukupnom zadovoljstvu je da bi se mogle koristiti statističke tehnike da otkriju koji proizvodi i usluge i koje dimenzije kvaliteta su najvažnije internim korisnicima. Saznali smo o proizvodima i servisima finansijskog odeljenja, o tačnosti finansijskih izveštaja, blagovremenosti finansijskih izveštaja, tačnošću isplata ugovarača i drugo.
100
Redovno publikovanje podataka kvaliteta je važno jer služi kao neka vrsta izveštaja svim jedinicama korisnika (internih) i vrhovnom menadžmentu o tome kako radi ta jedinica.Osim izveštaja, jedinice dobavljača koje rade u TQM okruženju takođe žele da znaju kako upravljaju kvalitetom svojih proizvoda i usluga. Sada ćemo diskutovati o prikupljanju i upotrebi podataka o kvalitetu od eksternih klijenata-korisnika. Ovde su zadaci isti: identifikovanje eksternih klijenata-korisnika; određivanje njihovih prioriteta kod kvaliteta; prikupljanje podataka kvaliteta; monitoring podataka. Da bi shvatili kako se timovi i timski rad uklapaju u TQM potrebno je napraviti razliku između timova i krugova kvaliteta. Oni su prilično slični, ali se razlikuju po svojoj misiji i fokusu.
Menadžerski talas poznat kao “krugovi kvaliteta” pojavio se tokom sedamdesetih godina. Krugovi kvaliteta se uglavnom nisu pokazali dobro. Najčešće navođen razlog za to je bio da su oni bili uvođeni kao samostalni programi a ne kao deo većeg TQM programa, kao što je to bilo u Japanu. Radnici koji su učestvovali u američkim programima krugova kvaliteta su dobijali veliku slobodu u identifikovanju sopstvenih prioriteta i projekata. Manjak usmeravanja menadžmenta se rezultiralo velikim brojem krugova kvaliteta koji su se fokusirali na poboljšanje kvaliteta radnog mesta, a ne kvaliteta sistema ili procesa. Krugove kvaliteta su diktirali radnici, a ne korisnici. Tim kvaliteta je grupa radnika, od 3 do 12 njih. Timovi se sastaju u redovno zakazanim intervalima, obično najmanje jednom nedeljno na sat vremena najmanje, da bi radili na unapred dogovorenim (sa menadžmentom) problemima kako bi se poboljšao kvalitet sistema i glavnih procesa. Vreme provedeno u timu kvaliteta vodi se kao redovno radno vreme radnika. Timovi se i sastaju za vreme radnog vremena. Po pravilu, radnici se ohrabruju, ali ne primoravaju, da učestvuju u radu timova kvaliteta. Članstvo tima kvaliteta u JP i JKP u velikoj meri će odrediti priroda sistema i procesa koji treba poboljšati. Na primer, ako je proces u potpunosti interni za jedno odeljenje, onda članovi tima mogu biti sačinjeni od radnika samo tog odeljenja. Ako je ceo sistem (program ili usluga) potrebno poboljšati, ili ako neki veliki proces ima sastavne delove koji čine autput za neka odeljenja a input za druga, onda će tim za kvalitet verovatno biti sačinjen od članova sa početka i kraja procesa. Njih koriste timovi za kvalitet da bi prikupili podatke o uzrocima problema. Ovaj obrazac je jednostavno zbir, ili učestalost slučajeva kada je detektovan ili primećen potencijalni uzrok problema kvaliteta. Sva četiri stručnjaka za kvalitet se oko ovoga slažu. Na žalost, mnogi pokušaji u oblasti TQM su u početku uspešni, ali potom blede jer se gubi podrška
menadžmenta. Da bi osigurali uspeh TQM u preduzećima za pružanje usluga, vrhovno rukovodstvo mora da bude posvećeno: a) kreiranju “kulture” kvaliteta; b) održavanju dugoročne perspektive; c) davanju slobode i ovlašćenja radnicima Uključenost zaposlenih: kod nas se odluke donose na osnovu činjenica,
otvoreno i uz učešće svih odlučivanje se vrši koliko je god moguće na svim
nivoima svi možemo pružiti doprinos u onim oblastima za
koje smo stručni Verujemo da je unutrašnja i spoljna saradnja
presudna za naš uspeh Ključne akcije kod menjanja kulture JP i JKP: shvatiti najpre postojeću kulturu podsticati radnike koji su ranije kritikovali ili
napadali postojeću kulturu ne “napadajte” direktno postojeću kulturu živite u skladu sa kulturom koju želite da stvorite znajte da se transformacija ne dešava preko noći Vrhovno rukovodstvo treba da daje određena ovlašćenja radnicima. To je svaki napor da se moć, znanje, informacije i nagrade daju radnicima. Ovo je potrebno radi angažovanja kreativne energije ljudi koji shvataju glavne procese i sisteme JP i JKP. Deming preporučuje uklanjanje svih barijera koje oduzimaju radnicima ponos i vlasništvo nad svojim radom. Kaže da je radnicima potrebna sveobuhvatna obuka o tome kao da svoj posao obavljaju bolje sa aspekta TQM-a. JP i JKP su veoma slične kompanijama po stepenu povezanosti i zavisnosti sa ugovaračima. Tokom 70-tih godina, JP i JKP za pružanje usluga odigrala se tiha revolucija. Plaćanje za ugovorene usluge između vladinih i privatnih javnih službi, profitnih i neprofitnih, je postalo glavni način isporučivanja usluga javno finansiranih javnih preduzeća. Svi ugovori sadrže deo koji se zove radna izjava, servisna specifikacija ili slično. Kada se pravi radna izjava, podugovaraču vladinih organizacija mogu da biraju da koriste specifikacije dizajna, performanse ili kombinaciju. Specifikacija dizajna se definiše kao okvir ili struktura unutar koje se ugovoreni proizvod proizvodi ili usluga obezbeđuje. Specifikacije dizajna ustanovljavaju specifične dimenzije, tolerancije, i ostale mere koje se tiču kvaliteta sistema ili glavnih procesa. Specifikacije performanse su kriterijumi pomoću kojih se računaju rezultati ili ishodi (isto dimenzija kvaliteta) proizvodnje proizvoda ili pružanja usluga. U radnim izjavama specifikacija dizajna se koriste da ustanove i operativno definišu dimenzije kvaliteta kao što su pouzdanost, pristupačnost, empatija itd. Kettenr, Moroney i Martin identifikuju 4 tipa mera ishoda koji se mogu koristiti kao osnova za razvoj specifikacija performanse : a) numerički račun, ili broj klijenata korisnika koji uspešno ispunjavaju
101
svoj uslužni plan ili primaju sve usluge; b) standardizovane mere, koje mere progres klijenata korisnika ili status; c) zadovoljstvo klijenta korisnika. Koristeći rezultate ili ishode proizvodnje i pružanja usluga kao zavisne varijable, izmene (poboljšanja) u raznim specifikacijama dizajna (nezavisne varijable) se mogu načiniti na kontrolisani način, kako bi se došlo do optimalne kombinacije specifikacija dizajna kako bi se došlo do najboljih rezultata ili ishoda. Možda je najbolje doći do ovog optimuma kako se uključe privatnici podugovarači u timove za kvalitet za sve ugovorene proizvode ili usluge. U timovima oni treba da budu ravnopravni partneri. Implikacije kvaliteta vladinih sistema nabavke Vladin sistem nabavke može da promoviše ili unazadi kvalitet. Postoje 3 tipa tih sistema : a) formalno oglašavanje; b) kompetitivno pregovaranje; c) metod dva koraka. U formalnom oglašavanju, poznatom još i kao licitiranje, glavni faktori odlučivanja su troškovi i ostali faktori. U procesu dva koraka, tehnički predlozi se daju u prvom koraku. Kao drugi korak svi predlagači čiji se tehnički predlozi smatraju prihvatljivima potom učestvuju na licitaciji. Jedino metod dva koraka kvalitet stavlja na prvo mesto. On se čini komplikovanim jer kombinuje oglašavanje i špregovanje, ali to nije tako. Obično potencijalni podugovarači predaju dve zapečaćene koverte. Jedna sadrži tehnički predlog, druga informacije o ceni i troškovima. U prvoj fazi se otvara samo koverta sa tehničkim predlogom. Samo oni podugovarači koji predaju prihvatljive tehničke predloge i koji se slažu da ispune sve zahteve iz radne izjave prelaze u drugi korak. U 2 koraku se otvara druga koverta i bira se podugovarač čija cena ili troškovi su najproduktivniji. Na ovaj način se prvo i razmotre kvalitet proizvoda i usluga, tek nakon toga se razmatraju cene i troškovi. Loše ponude su već u prvom koraku eliminisane.Funkcija marketinga u bilo kojoj firmi je koordinirajuća i sinhronizirajuća funkcija preko koje se sve ostale funkcije u datom preduzeću dvosmernom komunikacijom povezuju sa potrošačem, ali i sa celokupnim okruženjem. Motivacija u psihologijskoj znanosti predstavlja jedno od najsloženijih područja, stoga što motivacijski procesi uključuju i čitav niz ostalih psihičkih procesa.Važno je imati kvalitetne službe odnosa sa javnošću. Kvalitetni interni odnosi s javnošću u razvijenim zemljama sve više je pravilo, a manje izuzetak. U svom radu JP i JKP će maksimalno uvažavati sledeće principe: održavanje stabilnosti i sigurnosti poslovanja,
primena načela i pravila, obezbeđenje ekonomskih interesa ugovarača,
dosledno poštovanje standarda stručnosti i odgovornosti,
uvođenje i primena novih trendova u delatnosti osiguranja,
ostvarivanje dobitka, puna zaštita interesa poslovnih partnera, savremenost, preduzimljivost i inovativnost u
kreiranju poslovne politike. Osnovni cilj za naredni period je dati prostore na zakup za poslovne i naučne skupove i prodati reklamne prostore poslovnim partnerima iz Srbije i iz inostranstva.
Opis kupovine reklamnog prostora i zakupljivanje prostora za poslovne i naučne skupove.
Ukoliko stranka želi da obogati svoju firmu, pozovaće nas telefonom, ili će lično doći u naše JP i obratiti mi se ili šefu službe kako bi podnela zahtev za kupovinu ili zakupljivanje istog. Zatim šef službe daje ponudu stranci, odnosno upoznaje stranku sa uslovima poslovanja. Stranka, potom, odgovara na ponudu i daje osnovne podatke o sebi, a šef službe određuje preuzimača rizika koji treba da snimi rizik i uzme potrebne podatke. Nakon toga preuzimač rizika odlazi do mesta koje se daje na zakup ili do reklamnog prostora koje se iznajmljuje da bi odredio vrednost imovine i izračunao koliko će to koštati. Kada stranka pristane na izračunate vrednosti preuzimač rizika uzima ostale podatke o stranci, kao što su: ime i prezime, adresa, kontakt, telefon, JMBG i broj lične karte. Tek nakon toga, preuzimač rizika, pošto se vratio u kancelariju, može pristupiti izradi ugovora koju je sa strankom dogovorio.Ugovor, nakon njene izrade pregleda tarifer, a zatim je preuzimač rizika i stranka potpisuju. Kada stranka potpiše ugovor, original ugovora zadržava za sebe i na licu mesta plaća premiju preuzimaocu rizika koji taj novac nosi na blagajnu, gde mu blagajnik po predaji novca daje potvrdu o uplati. Paralelno sa plaćanjem premije preuzimač rizika vrši knjiženje ugovora. Jedan primerak ugovora i potvrdu o uplaćenoj premiji zadržava za sebe, a druga dva primerka šalje likvidatoru, koji ugovor unosi u datoteku likvidature, i finansijskom operateru koji ugovor unosi u datoteku finansija. Dramatično povećanje mogućnosti kompjutera i komunikacija obezbeđuje snažno oruđe za sprovođenje reinženjeringa, i za sada je očito da se u mnogim firmama ne eksploatiše u onoj meri u kojoj je to zaista moguće. Informacioni sistem je neophodan da bi novi proces funkcionisao mora biti baziran na znanju, a ne na podacima kao što je sada slučaj. Primena mobilne telefonije omogući će unos podataka na licu mesta u centralnu bazu, kao i dostupnost podataka: kada, gde i kome su potrebni.Paralelno sa tehnologijom, ljudi su ti koji omogućuju reinženjering procesa. Oni moraju biti sposobni da shvate nove mogućnosti, i da ih koriste. Zaposlene je potrebno dobro obučiti, kako bi mogli preuzeti odgovornost za posao koji obrađuju.Najveći rizik koji nosi ovaj projekat je što se može očekivati veliki otpor promenama od strane zaposlenih. Redizajniranjem postojećih procesa se bitno menja njihova uloga u organizaciji.
102
Marketing istraživanje je vezano za preduzeće u cilju donošenja adekvatnih poslovnih, marketinških odluka a orijentisano je na sledeće aktivnosti: Utvrđivanje karakteristika tržišta ili segmenata, Merenje i utvrđivanje tržišnih potencijala, Analiza tržišnog udela, Analiza prodaje, Istraživanje trendova poslovanja, Istraživanje potrošača i tražnje, Istraživanje proizvoda i prihvatanje novih proizvoda, Istraživanje cena, Istraživanje distribucije, Istraživanje promocije, Istraživanje konkurentskih proizvoda i ostalih
instrumenata marketinga. Marketing istraživanjem se doprinosi usavršavanju komunikacionih procesa između preduzeća i tržišta. Na istraživanju se baziraju (zasnivaju ostale funkcije kao što su planiranje novog proizvoda i razvoj postojećeg proizvoda, distribucija (način i mesto prodaje) i promocija, cena. Informacije o potrebama i platežno sposobnoj tražnji na tržištu i njihovo dovođenje u odnos sa potencijalima preduzeća su osnova marketinške (tržišne) strategije preduzeća i predstavljaju osnovu za donošenje odluka strateškog karaktera. Menadžeri su zainteresovani da iskažu svoju sposobnost i umešnost u menadžmentu. Vrši se segmentacija tržišta, izbor ciljnih tržišta i pozicioniranje proizvoda, utvrđuju marketing strategije, taktike i pristupi njihovoj realizaciji uz permanentnu kontrolu.
Marketing menadžment je veština jer u toku realizacije strategije i taktike menadžer treba brzo da odlučuje da reaguje na promene u okruženju i saglasno postavljenim ciljevima donosi pravovremene odluke, uvažavajući kao polaznu osnovu informacije marketing istraživanja. Na taj način se smanjuje rizik poslovanja i preduzeće osposobljava da se prilagodi rizicima tj. da njima «ovlada». Marketing istraživanje je kontinuiran proces informacija o : proizvodu (radi planiranja i razvoja proizvoda) ceni, distribuciji, promociji, PR (Public Relations) i moći, odnosno instrumentima megamarketinga.
Ukazuje se na poseban značaj PR kao “mostu poverenja” između preduzeća i javnosti tj. poslovnog okruženja i na “moć”, odnosno politiku moći koja je rezultat podrške vladinih sledbenika, zakonodavstva i vrednih rukovodilaca. Ona se stiče na različite načine najčešće nagrađivanjem (darovi, usluge, novac i dr.), ugledom preduzeća i prostor koji poseduje, različitim oblicima pretnji (najčešće finansijskim sredstvima) za dostavljanje tehnoloških i drugih informacija drugoj strani.
Danas izdvajaju značajna finansijska sredstva za marketing aktivnosti. Neke procene ukazuju da su istraživači tržišta koncentrisani u preko hiljadu institucija za marketing istraživanje u konsalting organizacija, od kojih u Engleskoj ima preko 400, a u Francuskoj preko
300. Na listi ESOMAR – a nalazi se skoro pet stotina instituta za marketing istraživanje, koji su u nekim oblicima međunarodno orijentisani.
Za aktivnosti distribucije pruža informacije koje su neophodne za aktivnosti izbora kanala prodaje i fizičku distribuciju. Radi se o informacijama sa tržišta koje su u vezi sa potrošačima, konkurencijom, cenama proizvoda i dr.
Promocija marketing istraživanja pruža informacije o ciljnom auditorijumu, o elementima na koje treba staviti akcenat pri kreiranju promotivne ili propagandne poruke, o medijima kojima se ciljnom auditorijumu upućuje promotivna poruka kako bi se postigli optimalni efekti kao i učestalosti i vremenskom intervalu emitovanja promotivne poruke.
Upravljanje promocijom se odvija na osnovu informacija marketing istraživanja. Na osnovu dobijenih informacija od marketing istraživanja koje se odnose na ciljne auditorijume (“kome reći”), kreiranje kombinacije (“kako reći”) i broja i frekvencije promovisanja («koliko puta reći»), koncipira se oblik (forma) ili kombinacija oblika promocije koji će se realizovati kako bi se adekvatno delovalo na potrošače i potencijalne potrošače. Upravljanje promocijom kao instrumentom marketinga znači odabir takvog promotivnog mixa koji će doprineti ostvarenju ciljeva preduzeća; profitu (ekonomski cilj) i imageu (komunikacijski cilj). Ciljevi marketing istraživanja Eksploratorno marketing istraživanje (traženje i otkrivanje “nečega” u šta istraživanje
siguran ali “oseća” njegovo postojanje) Kvantitativno marketing istraživanja se primenjuje
kada se želi dobiti odgovor o događajima na tržištu (informacije o demografskim kretanjima, kvantitativnim karakteristikama potrošača preduzeća i sl.)
Kvalitativna ili deterministička marketing istraživanja - kada se pored kvantitativnih informacija žele dobiti i kvalitativne informacije o tome “zašto” se potrošači pojedinci ili preduzeća upravo “tako” ponašaju na tržištu. Tada su neophodne informacije o preferencijama, motivima i stavovima koje objašnjavaju ponašanje potrošača na tržištu, što zahteva dublja istraživanja motiva i ponašanja.
Prognostičko istraživanje – nudi modele kako će se u budućnosti ponašati potrošač. Parcijalni ciljevi marketing istraživanja su :
Istraživanje potrošača (na nivou više zemalja, nivou jedne zemlje, segmentu tržišta, konkretnom kanalu prodaje)
Istraživanje tražnje Istraživanje proizvoda i / ili usluga Istraživanje ponude (sa domaćeg i inostranog tržišta) Istraživanje cena-razvoj, nivoi, pariteti, elastičnost
cene Istraživanje konkurencije (broj zaposlenih, količina
ponude tj. proizvodnje, finansijski efekti i dr.) i
103
kvalitativni aspekt konkurentnosti (ulaganja u naučno istraživački rad, sposobnost modifikacije proizvoda,...)
Istraživanje uvoza-tržišta i segmenata odakle potiče uvoz, istraživanje cena konkurenata i istraživanje proizvoda
Istraživanje izvoza-tržišta i segmenata odakle potiče izvoz, istraživanje cena, istraživanje konkurenata na stranom tržištu koji potiču iz zemlje izvoznice, domaćeg tržišta i svih drugih konkurenata koji se pojavljuju sa stranih tržišta.
Istraživanje izvoza-tržišta i segmenata odakle potiče izvoz, istraživanje cena, istraživanje konkurenata na stranom tržištu koji potiču iz zemlje izvoznice, domaćeg tržišta i svih drugih konkurenata koji se pojavljuju sa stranih tržišta.
Istraživanje organizacije prodaje i kanali prodaje-obuhvata istraživanje, sopstvene i konkurentske organizacije prodaje, prednosti i nedostaci pojedinih oblika i kanala prodaje.
Istraživanje promocije-obuhvata istraživanje pojedinih oblika promocije (ekonomsku propagandu, unapređenje prodaje, ličnu prodaju, ekonomski publicitet, public relations) za svoje proizvode kao i za konkurentske proizvode.
Moguće je izvršiti prognoziranja-anticipiranja: Potencijalne tražnje na tržištu ili segmentu tržišta Pitanje kako kreirati instrumente marketinga,
obezbediti profit i image. Kadrovski menadžment i menadžment ljudskih resursa se bave efektnim upravljanjem ljudima u procesu rada. Oni istražuju šta jeste, šta može biti i šta treba uraditi da bi ljudi bili produktivniji i zadovoljniji radnim životom.Sistematizacija za svako radno mesto moraju utvrditi i sledeći zahtevi rada:znanja (stranih jezika, funkcionalno-tehnološka znanja, organizaciona znanja, kontrolna znanja, funkcionalno-operativna znanja i veštine, instruktorsko-mentorska, funkcionalno intersistemska i komunikacijska); U ključne zadatke rukovodilaca projektnih timova, koji spadaju u kulturu preduzeća, treba svrstati: maksimalno korišćenje radnog potencijala svakog
člana tima, podizanje nivoa motivisanosti kadrova za timski rad i
prihvatanje ciljeva projekta, pospešivanje identifikacije tima sa postavljenim
zadacima, podizanje stepena spremnosti članova projektnog
tima za intenzivno angažovanje, timsko rešavanje poslovnih i socijalnih problema i svestrano razvijanje komuniciranja u timu i tima sa
organizacionim jedinicama.
Bolja koordinacija rada, efikasno planiranje i racionalno korišćenje vremena menadžera, zahtevaju i više organizovanosti u održavanju poslovnih sastanaka i komuniciranju sa izvršiocima. Kao novi stil rada treba uvrstiti:
donošenje konstantnog nedeljnog plana sastanaka
koji se redovno odražavaju (upravni odbor, kolegijum organizacione jedinice);
kratko trajanje sastanka (zahvaljujući boljoj pripremi, efikasno vođenje, blagovremeno informisanje);
organizovanje radnih sastanaka na kojima se plasiraju nove ideje, analiziraju problemi, predlažu nova rešenja;
povećanje samostalnosti izvršilaca u radu, uz adekvatno delegiranje funkcija i ovlašćenja;
dolazak kod rukovodilaca na inicijativu podređenih samo kada se pojave problemi u radu i to sa obaveznim predlogom za njihovo razrešavanje;
nagrađivanje najboljih poslovnih poteza i javno pohvaljivanje najboljih izvršenih zadataka i najboljih radnika;
uvođenje tzv. otvorenih vrata, tj. određivanja termina kada menadžer prima zaposlene bez najave i razgovora ne samo o poslovima, već i o njihovim ličnim problemima i dr.
usmeravanje svih poslovnih aktivnosti ka budućnosti; jačanje marketing orijentacije u poslovanju; maksimalna primena stručnih saznanja u procesu
donošenja poslovnih odluka, prevashodno kroz povećanje stručnosti menadžera koji imaju zapaženu ulogu u procesu poslovnog odlučivanja;
proširenje kolektivnog odlučivanja pri donošenju poslovnih odluka i povećanje odgovornosti za efekte tih odluka.
Kontrola marketinga podrazumeva aktivnost samog preduzeća koja ima za cilj da se izvrši analiza i ispitivanje pretpostavki i rezultata marketing aktivnosti preduzeća. Kontrola ima sledeće zadatke: da pravovremeno utvrdi moguća odstupanja na
planiranu marketing aktivnost, da ustanovi uzroke mogućih odstupanja, da formuliše eventualno odgovarajuće korektivne
akcije sa ciljem eliminisanja razlike ostvarenih rezultata u odnosu na planirane veličine‚
kontrola (ostvarenja plana) tržišnog učešća, kontrola (ostvarenja planiranog odnosa) troškova
marketinga prema prodaji, i analiza odstupanja ostvarenih u odnosu na planirane
rezultate poslovanja. Osim jedinstvenog marketing plana preduzeće može da se opredeli i za donošenje: plana prodaje, plana ekonomske propagande, plana aktivnosti unapređenja prodaje, plana istraživanja tržišta, plana tržišnog učešća plana istraživanja i razvoja proizvoda, plana troškova marketinga i marketing budžeta plana produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti u
oblasti marketinga, plana međunarodnih marketing aktivnosti, i drugi marketing planovi.
104
Prema Kotleru koraci tj. strategije stvaranja marketing orijentacije u preduzeću su: Uticaj generalnog direktora (predsednika kompanije) Formiranje operativne marketing grupe-sa zadatkom
da postavi ciljeve i razradi konkretnu strategiju za uvođenje marketinga,
Angažovanje spoljne konsultantske organizacije za marketinga,
Organizovanje spoljne konsultantske organizacije za marketing,
Održavanje internih seminara o marketingu Zapošljavanje stručnjaka za marketing(preuzimanje
marketing talenata iz drugih preduzeća, zapošljavanje magistara marketinga i sl.)
Unapređivanje i stimulacija tržišno orijentisanih kadrova, i
Uvođenje savremenog sistema marketing planiranja, i sl.
Kotler navodi da bi marketing kontrolor trebalo da: vodi podatke o ostvarivanju planova profita, vodi čvrstu kontrolu izdataka za medije, priprema budžete za direktore marki, savetuje optimalno terminiranje strategija, meri uspešnost promocija, analizira proizvodne troškove medija, ocenjuje rentabilnost kupaca i geografskih područja, pruža prodajno orijentisane finansijske izveštaje, učestvuje u neposrednim proračunima za
optimizaciju nabavke i politike zaliha,i informiše marketing službu o finansijskim
implikacijama marketing odluka. Strategijska kontrola, kao sveobuhvatna aktivnost preispitivanja marketinga nekog preduzeća obuhvata, redom: reviziju okruženja, reviziju strategija (uključujući i ciljeve) preduzeća, reviziju organizacije, reviziju marketing sistema (npr. sistema marketing
planiranja, sistema kontrole, marketing informacionog sistema i sl.),
reviziju marketing produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti,
reviziju instrumenata marketinga. Za veliki broj preduzeća karakteristično je : nedovoljno poznavanje ponašanja i osobina
potrošača, propuštanje da se izvrši segmentacija tržišta na
najbolji način, nedostatak procesa marketing planiranja, snižavanje cena-umesto povećavanja vrednosti
(proizvoda), nerazumevanje marketinških snaga (prednosti)
preduzeća i njihovog odnosa prema tržištu, usko,kratkoročno tretiranje propagande i promocije, tendencija da se marketing tretira samo kao
propaganda ili prodaja,
organizaciona struktura koja je neusklađena sa marketing strategijom,
propuštanje da se investira u budućnost, naročito u ljudske resurse.
Teorija intelektualne motivacije: Teorija redukcije nagona (nema hrane, stvara se
potreba, nastaje fiziološko stanje organizma, nagon). Redukcija potrebe snizuje motivaciju.
Teorija poticaja privlačenja (smatra se da neki objekti ili događaji koji poseduju neka svojstva (sklad, novost, složenost, zanimljivost) privlače pažnju-oni su poticaji.
Teorija optimalne mere uzbuđenja (Svako živo biće želi postići optimalnu meru uzbuđenosti za određeno delovanje. Mera je niska–postaje aktivnije, mera je visoka-postaje neaktivnije.
Teorija nesvesne motivacije (Često se dešava da pojedinac ne može objasniti razloge svoje aktivnosti).
Teorija intelektualne motivacije(Ova teorija pojedinca ne promatra kao neaktivnu osobu, već kao osobu koja planira, postavlja ciljeve i odlučuje).
Maslow ljudske potrebe razvrstava po hijerarhiji prioriteta u pet kategorija: Fiziološke potrebe: hrana, voda, zrak, toplina, san i
ostale temeljne egzistencijalne potrebe. Ljudi su, da bi ih zadovoljili “spremni na sve”, pa ih nazivamo i primarnim potrebama.
Psihološke potrebe:
Potreba za sigurnošću : po rangu je neposredno uz fiziološke potrebe i manifestira se kao potreba zaštite od rizika. I ova mera potreba spada u primarne potrebe.
Potreba za pripadanjem: zadovoljavanjem dve primarne potrebe ljudi žele osetiti pripadnost. Traže osobe slične sebi i uključuju se u grupu, nastoje se dopasti i biti priznati članovi zajednice. Najsnažnije su potreba za ljubavlju i prijateljstvom.
Personalna anatomija:
Potreba za uvažavanjem, stoji pri vrhu potreba
čoveka da ga poštuju, da sam sebe poštuje. Ova potreba poprima različite pojavne oblike poput potrebe za moći, nagradom, statusom, priznanjem, posedovanjem i slično.
Potreba za samoaktualizacijom, najviša je mera potreba i pojavljuje se posle zadovoljavanja četiri prethodne potrebe. Čovek koji oseća ovu potrebu teži kreativnosti, vrhunskim rezultatima, usavršavanju vlastitih sposobnosti, uživanju u poslu.
105
Slika 1. Pokretačka snaga razvoja 2. IMPLEMENTACIJA BENCHLEARNING METODA KROZ SEDAM KORAKA
Slika 2. Metoda korak po korak (glavni koraci u
benchlearning-u) 2.1. Prvi korak - Identifikovanje područja za poboljšanje i osiguranje prihvatanja projekta Cilj prve faze je priprema organizacije za predstojeću benchlearning vežbu, kao i identifikacija područja za poboljšanje.Glavna komponenta tih priprema obuhvata posao koji treba da se završi radi postizanja apsorpcionog kapaciteta, što predstavlja prethodno povezano znanje. Opšti nivo znanja koji danas preovladava u radnoj sredini kompanija i organizacija, pogoduje širenju znanja koje je ljudima potrebno, kako bi stekli korist od radnog iskustva sa benchlearningom i od komparacije sa dobrim primerima. Ovo povećanje znanja je važan deo priprema, a takođe pruža ljudima mogućnost za postavljanje pravih pitanja, u skladu sa ranije opisanim procesom. Konsultant bi trebao da : predloži nove poglede i gledišta upravlja osnovnim zadatkom kako bi zadržao
projekat na “pravoj stazi” podeli znanje i iskustvo iz drugih projekata
upravlja kao “katalizator” kroz nezavisnost i pouzdanje.
Slika3. Funkcije kontrolne grupe u vežbi
benchmarking-a 2.2. Drugi korak – Sastavljanje efikasnih timova za učenje Razvoj grupe deli u tri faze: uključenje kontrola privrženost Neke karakteristike tima Zarad omogućavanja razumevanja okvira referenci kada se govori o timu, te da bi se pružile neke nove ideje o timu, opisane su karakteristične crte tima:
Mala grupa. Tim se retko sastoji od više od 6-8
članova. Dopunske veštine. Da bi se uspešno nosio sa
izazovima koji mu se nameću, tim mora biti mešavina iskustava i veština.
Zajednički ciljevi izvođenja. Svrha donosi inspiraciju i emocionalnu energiju, koja je potrebna timu za izvođenje posla.
Zajedničke metode rada. Udruživanje odgovornosti. Nijedan tim neće uspeti, ukoliko ne podeli odgovornost kao tim, radi svojih svrha, ciljeva i metoda.
2.3. Treći korak - Analiziranje postojeće situacije Da bismo naučili od drugih, prvo moramo razumeti sebe. Često se dešavaju propadanja pokušaja poređenja, koja su najčešće izazvana neznanjem ljudi koji su vršili poređenja a da čak nisu ni poznavali svoju vlastitu operaciju.Poređenje neće biti uspešno ukoliko područje koje je odabrano, prethodno nije temeljno ispitano i analizirano. Merenje stvari, dovodi ih u sam fokus, pa je stoga važno da se i mere prave stvari. Merenje grešaka koje se pojavljuju, može obeshrabriti ljude da ih prijavljuju, gde se kao rezultat mogu pojaviti mnogo gore posledice, tako
106
npr. merenje broja poziva napravljenih povodom prodaje, može podstaći prodavce da obave što više poziva, a da ne dođe do povećane prodaje.
Drugo veoma važno područje aplikacije za merenje je kada želimo saznati da li je primer koji smo našli, zaista adekvatan. Nije poznato unapred, kako će se postići ciljni rezultat “većih zarada”. Ciljevi kontrole su potrebni da bi naznačili od koje vrste akcije se očekuje da će postići željeni rezultat. Važno je, međutim, postići jasnost na tri nivoa: -Saznavanje, to jest, razumevanje da je određena vrsta ponašanja pogodna za uspeh; -Ponašanje, to jest, obavljanje onog posla, za koji smo se dogovorili-vodiće nas ka uspehu; -Rezultati, to jest, verifikovanje da je ponašanje dovelo do željenog efekta.
Slika 4. Drvo poslovanja
Lanac uzročnosti, vodi do hijerarhije sredstava i ciljeva. Slika 4. je stoga, primer onoga što je poznato kao- drvo poslovanja. Ono nam pokazuje kako važniji ciljevi predstavljaju ciljeve, koji na sledećem nivou prelaze u sredstva. Ta sredstva, zatim, za sledeći nivo-postaju ciljevi, i tako dalje. Na slici 4., profitabilnost se može postići uz pomoć nekoliko sredstava, od kojih je jedan-povećan obim prodaje, kao što je i ilustrovano. Ta sredstva postaju cilj na narednom nivou, gde se povećani obim može postići uz pomoć nekoliko sredstava, međutim, ovde se treba usresrediti-na moć prodaje. 2.4 Četvrti korak - Sticanje znanja putem dobrih
primera. Komparacija sa drugima-kroz učenje i inspiraciju od partnera je, međutim, stvar koja se nikada ne može isključiti. Jedno od najuobičejenih pitanja koje postavljamo kada govorimo o benchlearning-u, odnosi se na pitanje pronalaženja “dobrih primera”.
Mnogi ljudi su već čuli za izraze-“svetsko izvođenje” i “najbolja praksa”. Međutim, oni najčešće smatraju, da bi komparaciju trebalo izvesti sa bilo kim “ko je najbolji na svetu”. 2.5. Peti korak - Razvoj novih rešenja Peti korak teži ka “modifikovanju ponašanja radi pokazivanja novog znanja i uvida” (upitnik Davida Garvina).
Stoga je to pitanje prevođenja znanja i iskustva sa analize trenutne situacije i komparacije sa dobrim primerom na konkretna poboljšanja u operacijama. Važno je shvatiti da benchlearning ne teži samo poređenju jedne organizacije sa drugim organizacijama ili pronalaženju ideja za razvoj, već i ka “prebacivanju” tih ideja na nove načine ponašanja u određenoj organizaciji. Način na koji se ovo obavlja, te koji se predlozi prihvataju, svakako zavisi od situacije i od područja koje zahteva poboljšanje. 2.6. Šesti korak - Uticaj na poboljšanja Proces promena koji je zasnovan na benchlearning-u, često može biti dalekosežan i može iziskivati odluke koje su izvan moći tima projekta koji ih donose. Implementacija neophodnih promena može oduzeti veći deo vremena, nego što bi oduzeo sam projekat.Ipak, projekat poseduje jasnu odgovornost za planiranje i postavljanje uslova za promenu.Benchlearning olakšava implementaciju na nekoliko načina, od kojih će neki biti razmotreni. Predlaganje rešenja za neki specifičan problem u organizaciji ne traje dugo. Konsultant koji dolazi”spolja”, može imati uobičajeno rešenje koje je zasnovano ili na iskustvu iz drugih kopanija, ili na njegovom mišljenju i objašnjenju kako bi promena morala da se izvrši.
Slika 5. Više vremena provedeno na analizi može skratiti vreme potrebno za implementaciju promene Svrha plana akcije je-strukturisanje i planiranje posla uz efikasna poboljšanja, putem čega se omogućava i olakšava prenos kroz samu akciju. Dosta parametara je, pritom, važno : -ciljevi/strategije, -aktivnosti, -odgovornosti,-resursi, -vreme,-rezultati, kao i – preispitivanje.Da bi se otpočelo, najpre je potrebno – znati šta treba da se promeni ili razvije.Postavljanje ciljeva u tu perspektivu, predstavlja izraz stepena progresa odabranih strategija.
107
2.7. Sedmi korak - Nastavak i nove inicijative Kao što je ranije naglašeno – benchlearning metoda predstavlja projekat sa jasno definisanim krajem i početkom. Još jedan cilj benchlearning-a, jeste i promocija znanja i razumevanja poslovanja, te je i te aspekte potrebno preispitati.Uticaj na razvoj znanja u organizacijama, na osnovu dostupnog znanja, svakako se pojačava učenjem. povećano znanje i sposobnost da se upotrebljavaju
“nove forme” učenja; mogućnost da ljudi upotrebljavaju svoju stručnost u
okviru svog profesionalnog kapaciteta. 3. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Važno je imati kvalitetne službe odnosa sa javnošću. Kvalitetan interni odnosi s javnošću u razvijenim zemljama sve više je pravilo, a manje izuzetak.
Odnosi s javnošću je oblast za koju i u razvijenim zemljama ne postoje potpuno usaglašeni standardi i metode. Zbog prirode međuljudskih odnosa uvek je moguća kreativna improvizacija koja povećava kvalitet. Ipak, neki standardi i polazne osnove zajednički su većini preduzeća. Osnovne metodološke osnove odnosa sa zaposlenima polaze od marketinških principa: zaposleni su ciljna javnost koja se detaljno proučava (potrebe, segmentacija); pažljivo se osmišljava komunikacija (strateški, kreativni i operativni nivo); koriste se sve promotivne tehnike(stalne i dobro osmišljene informacije-bilteni, oglasi, plakati, interne novine, nagradne osmišljene informacije-bilteni, oglasi, plakati, interne novine, nagradne igre, prezentacije, prijemi, promocije, rođendani, čestitke o sl). Strateški cilj intenog odnosa s javnošću pored kvaliteta obavljanja posla jeste i odanost zaposlenih preduzeću. Stepen odanosti preduzeću ima posledice na kvalitet poslovanja, ali je možda najvažniji onaj koji podseća da špijunaža konkurencije nikada ne miruje. Prema tome, posebno je važno obezbediti lojalnost onog sloja menadžera koji po prirodi posla raspolaže poverljivim informacijama. U poređenju otkrivanja kvarova i instalacija vežbi u dve organizacije (jedna je operater telefonije i druga je snabdevač rezervnih delova) u jednoj benchlearning vežbi, znanje je transformisano na mnoštvo različitih stepena. Partnerska organizacija, na primer, zamenjuje telefonsku centralu iskusnim osobljem, koje omogućava da se problemi reše preko telefona bez potrebe dolaska u organizaciju. Klijentska organizacija, s druge strane, je izabrala svoje telefonske operatere zbog njihovih prijateljsko uljudnih manira. Ovo su cenili potrošači, ali nije bilo efikasno s tačke gledišta ni potrošača, ni kompanije. Iskorišćavanjem prećutnog znanja prilikom razgovora sa potrošačima uspelo se popraviti 30% više prijavljenih grešaka nego putem telefona. Mnoštvo grešaka su prouzrokovali sami korisnici koji nisu uspeli da prate pravilne postupke, uključe napajanje, da održavaju opremu čistom, itd.
Oblasti za unapređenje koji se odnose na organizaciju rada, često zavise od prećutnog znanja. Tok i interakcija između tokova, koji se bave greškama i kvarovima, se teško kodifikuju, mada je to moguće uraditi. Često je teško dostići optimum rešenja bez izvlačenja inspiracije iz dobrih primera i iskustva u formi skladišta znanja. Ljudi, osim toga, imaju problema da absorbuju veliku količinu kodifikovanog znanja i ovo je očigledno kada neko razmatra način na koji ljudi čitaju brošure za uputstvo za električne uređaje.
Direktno uključivanje inostranog preduzetničkog obrazovanja u našu preduzetničku praksu je neprihvatljivo zbog razlika u ekonomskoj razvijenosti između stranih zemalja i naše zemlje.Otkljanjanja nedostataka u preduzetničkom obrazovanju ključ su povećanja efektivnosti našeg privrednog sistema kao celine. LITERATURA [1] Malobabić, V., (2007): Benchlearning Metod u JP i
JKP Vojvodine, Prosveta, Novi Sad,
[2] Malobabić, V., (2006):Unapređenje poslovanja Javnih preduzeća primenom benchlearning metoda poslovnog razvoja i organizacionog učenja (Doktorski rad), Privredna Akademija Fakultet za menadžment, Novi Sad,
[3] www.google.com,www.yahoo.com,www.krstarica.com
[4] Zbornik radova : Fakultet za menadžment, Novi Sad, septembar 2007.
108
UPRAVLJANJE ZASNOVANO NA ZNANJU
MANAGEMENT BASED OF KNOWLEDGE
VANJA MALOBABIĆ JP»SPC Vojvodina» SC«Sajmište», Novi Sad
Rezime: Upravljati ljudima i potencijalima nije lako,jer je ljudsko ponašanje promenljivog karaktera,a često i nepredvidivo.Da bi se u ovom procesu ostvarili povoljni rezultati neophodno je da se specijalisti za ljudske resurse obučavaju u oblasti psihologije i drugih oblasti,jer čovek u organizaciju ne unosi samo svoje znanje i sposobnosti nego i svoje želje i ambicije,svoje nade i očekivanja a isto tako i svoje pozitivne i negativne osobine,kao i stečene navike.
Menadžer:
- uči nove veštine,
- radi da bi bio dobar u takmičenju,
- zainteresovan za trening(edukaciju) i koristi novu tehnologiju
- ohrabruje razvoj
- dobija informacije.
Ključne reči:upravljanje, znanje, tehnologija,razvoj.
Abstract: Managing people is a changable nature,frequently,unpredictable.To achieve satisfactory results in this process,it is necessary for the human resources specialists to be trained in the area of psychology and other areas,reason being that humans brings into the organization not only their knowledge and capabilities,but also desires,ambitions,hopes and expectations,as well as positive and negative futures and acquired habits.
Manager :
- try to learn new skills,
- work to be good in competition,
- wont to have training(education) and use new technology
- encourage development
- get information.
Keywords:management, knowledge, technology,development.
1. UVOD Tokom poslednje dekade razvijene su brojne filozofije, pristupi i metodologije u cilju unapređenja poslovanja. Ovaj razvoj je umnogome zasnovan na raznim kombinacijama poslovnih postupaka, perspektivi menadžmenta i predmetnog istraživanja. Primeri ovih pristupa su brojni i obuhvataju organizaciono učenje, organizaciju koja uči, menadžment totalnim kvalitetom, reinženjering poslovnih procesa i kružoke kvaliteta. U skorije vreme, posebno u poslednjih pet godina, menadžment znanja (KM) postaje oblast interesovanja u akademskom i korporativnom svetu. Literatura postaje sve brojnija i nauka iz oblasti menadžmenta znanja se sve
više obogaćuje literaturom koja ukršta i spaja mnoge različite discipline i oblasti interesovanja. Znanje je od presudnog značaja za savremena preduzeća zbog dinamike konkurentnosti i resursno baziranog pogleda na preduzeća. Naime, efektivan menadžment resursa preduzeća je osnova strategije konkurentnosti a znanje i kompetentnost spadaju u strateške resurse. Znanje i veština su kompleksan koncept i svako ponuđeno objašnjenje je trunka istine. U ovakvoj situaciji je važno pokušati videti šumu bez drveća i žbunja koje je nepoznato celokupnoj slici. Dopustite da razmotrimo da li
109
postoji neki faktor koji je bitniji od drugog u stvaranju praktičnog znanja. Koike tvrdi da su japanski industrijski radnici uspostavili sistematičnu praksu zamene poslova između sebe u odelenjima, suprotno radnim organizacijama koje preovladavaju na Zapadu 1970-tih i 1990-tih godina. Pored toga, oni su imali periode “vanredne vežbe” u ostalim odelenjima kompanije. Zadaci su kružili između radnika u pravcu i sa ciljem promene poslova koji su bili značajni za efektivno učenje. U principu, možemo da vidimo tri efekta : Rešavanje poslova i zamene poslova stvaraju
promene koje su neophodne za efektivno učenje. Prema Koike-u zadaci bazirani na aktivnom rešavanju problema stimulišu intelektualne veštine rešavanju problema. Ovaj zaključak je takođe podržan u sociološkom radu Kohn – a i Schooler-a, koji su pokazali da je složenost posla preuzela uticaj sposobnosti pojedinaca koji za uzvrat utiče na razvoj njihove karijere. Onima koji vežbaju intelektualne sposobnosti su dati neverovatni složeni zadaci koji ih dalje ohrabruju u razvoju sopstvenog intelekta. Pojedinac koji nema potrebu da koristi spoznajne procese udružene sa rešavanjem problema i učenjem u njihovom poslu će umesto toga razdvojiti ove procese i svoje najznačajnije stavove prilagoditi poslu.
Zamena poslova i mogućnosti za rad u drugim odelenjima kompanije pomažu pojedincima da razumeju koliko je bitno da dobro rade posao, kao i da sagledaju koliko je bitna njihova uloga u svemu. Ovo olakšava pristup poslu na izvestan način bez posledica. Koike i mnogi drugi japanski istraživači naglašavaju koliko je važna rotacija odnosno zamena poslova u dostizanju razumevanja. Mi takođe treba da razumemo i shvatimo značaj razumevanja u razvoju korporativne organizacije. Mnogi modeli zajedničkih strategija su propali zato što nisu mogli da se primene u praksi. Način na koji ljudi obavljaju svoje poslove nije odražen menadžmentom, nego je određen njihovim sopstvenim razumevanjem posla čime su vođene njihove akcije i delovanje.
Širi značaj koji proizilazi iz zamene poslova je više od samog razumevanja posla svojih kolega jer nas ona dovodi do toga da cenimo probleme kolega i omogućava nam spoznaju kako ranije odluke utiču na kasnije faze procesa proizvodnje. To takođe omogućava osobi sa radnim iskustvom u drugom odelenju da u budućnosti efektivnije komunicira sa tim odelenjem. Ta osoba je “naučila jezik” drugog odelenja i prilikom komunikacije lako razume njihove poruke, s obzirom da ima iskustvo obavljajući poslove u njemu.
Pregled postojećih istraživanja nam omogućava da izvučemo veoma jednostavan i jasan zaključak o uslovima korisnim za učenje na poslu. Pojedincima treba konstantno davati mogućnost da reše nove probleme, da se suoče sa izazovima, i napreduju ka novim zadacima
koji uključuju varijacije i obnovu na nekom određenom nivou. Svi znamo da ljudi rade mnogo više od ponavljanja iskustva starijih generacija. Kada bi učili samo iz sopstvenog iskustva svi bi ponavljali greške koje su drugi pre nas napravili. To bi značilo da bi svako ljudsko biće moralo da pođe od nule, bez ikakve koristi od onog što su prethodne generacije naučile. Ovde možemo da navedemo čuvenu kinesku poslovicu : “Glupi ljudi uče na sopstvenim greškama, dok pametni ljudi uče na tuđim greškama“. Generacijama ljudsko društvo pokušava da institucionalizuje učenje, da stvori mogućnosti za “skladištenje”, širenje i reprodukciju akumuliranog znanja. Ovo se događalo u porodicama, u seoskim zajednicama, manastirima,.. Sve organizacije u svim vrstama društvenih sistema moraju rešiti pitanje kako da se sve jedinice društva koje su odgovorne za proizvodnju ljudskih potreba adaptiraju na nerazdvojivu neizvesnost u prognozi razvoja u budućnosti. To neizvesno može da bude stvar potrošačkih zahteva ili buduće cene sirovina, oprema ili rada. Ali, takođe može da bude povezano sa tehničkim i ekonomskim razvojem uopšte. Jedna veoma bitna karakteristika tržišne ekonomije je dozvoljavanje eksperimentisanja; pojedine kompanije mogu da isprobaju sopstvene ideje za dostizanje ciljeva. Neke će pasti, a neke će naći izvrsno rešenje, uspeh i razvijanje posla. Ostale kompanije na tržištu mogu mnogo da nauče od uspešnih. Mogu da kupe, kopiraju i prouče uzorak njihovih proizvoda. Takođe mogu da nauče metode proizvodnje uspešnih kompanija posvećivanjem istih ili zapošljavanjem ljudi na drugim mestima. Iskustvo uspešnih jedinica postaje nadaleko poznato. Strategiju učenja iz iskustva drugih nisu izmislili konsultanti ili direktori moderne ekonomije. Ona je uvek bila glavna strategija obrazovanja. Postoje dve ere u švedskoj istoriji gde je ova strategija uspešno prihvaćena. Jednu eru su nazvali “Period velike moći u sedamnaestom i ranom osamnaestom veku. Smatrana je poželjnom za inženjere švedske vojske za učestvovanje u tekućim ratovima u Evropi, za dobro obeju strana. Mnogi švedski oficiri su izgradili utvrđenje za jednu stranu a zatim prešli na drugu stranu gde su proučavali kako probiti isto utvrđenje. Po povratku kući snabdeli su švedsku silu najnovijom tehnologijom utvrđenja. U drugoj eri tj. svanuću industrijskog doba rudarski inženjeri Švedske su studirali novo gvožđe i krali procese proizvodnje u Britaniji i uspešno integrisali ono što su naučili sa postojećim znanjem i veštinama. Švedska industrija se brzo prilagodila i usvojila moderne američke proizvodne metode koji su razvijeni početkom dvadesetog veka. Ovo je omogućeno prisustvom švedskih trgovaca u Sjedinjenim američkim državama. Oni su bili tamo prvenstveno radi prodaje metala i metalskih proizvoda, ali su uvideli da se razvijaju nove metode proizvodnje koje se radikalno razlikuju od onih u Britaniji. Ranije prisustvo na američkom tržištu omogućilo je da se ove nove metode
110
uvedu mnogo ranije u švedskoj nego u ostalim evropskim zemljama. U benchlearning-u se znanje transformiše na četiri moguća načina: Od kodifikovanog ka kodifikovanom korišćenjem
određenih izvora kao što su baze podataka za svrhe razvoja
Od kodifikovanog do prećutnog kada učesnici prihvataju svoja lična uputstva ili modele ili organizacijske primere.
Od prećutnog do kodifikovanog kada učesnici beleže njihova znanja i pretvaraju ga u uputstva i rutine za nove načine unapređenja poslova
Od prećutnog do prećutnog, kroz razgovor koji je unapređen poređenjem sa primerima.
1.1. Škole i mišljenja koje se odnose na menadžment znanja Na polju menadžmenta znanja autori su razradili niz različitih definicija znanja. One se protežu od mehanističkih do društveno orijentisanih. Mehanistički tipovi definicija i klasifikacija zauzimaju pristup intelektualnog kapitala pri čemu se znanje posmatra kao dobro, a društveno konstrukcioni pristup shodno kojem se znanje izgrađuje na temelju društvenih odnosa u preduzeću. Ne postoji konsenzus o prirodi znanja, niti je ikada postojao. Malo je autora predstavljalo ubedljive definicije znanja. Mnogi ne prave razliku između znanja i informacije. Rezultat je konceptualni i strukturni vakum u upotrebi ključnih koncepata kao što je znanje. Myers se odnosi prema organizacionom znanju kao “obrađenoj informaciji”. Davenport je sa svojim kolegama definisao znanje kao “informaciju kombinovanu sa iskustvom, kontekstom, interpretacijom i razmišljanjem-oblik informacije visoke vrednosti”. Nonaka i njegove kolege opisuju znanje kao “smisaoni skup informacija koje konstituišu uverenje koje je validirano kao tačno i/ili je otelovljeno u tehničkom znanju“. Ovo mišljenje prihvata i Takeuchi. Karl Popper uvodi tri različita tipa znanja i definiše razliku između drugog i trećeg sveta “znanja”. Razlike između tri sveta ”znanja” precizirao je dr Joseph Firestone kao: svet ”znanja”-enkodirane strukture u fizičkim sistemima koje omogućuju tim objektima da se prilagode prirodnoj sredini; 2. svet “znanja”-potvrđena uverenja o svetu, lepoti i pravdi; 3. svet “znanja” potvrđene lingvističke formulacije o svetu, lepoti i pravdi. Alle smatra da je “znanje iskustvo ili informacija koja se može saopštiti ili podeliti”. Najpopularnija definicija u krugovima zajednice organizacionog učenja je : “Znanje je sposobnost za efektivnu akciju”.
MUDROST
ZNANJE
INFORMACIJE
PODACI
Slika 1. : Piramida podataka, informacija, znanja i mudrosti
Iz mnoštva definicija menadžmenta znanja moguće je izdvojiti definicije samo nekoliko autora. Situacija je slična kao i kod definisanja znanja. Često se mešaju pojmovi upotreba znanja i obrada znanja sa menadžmentom znanja. Ne postoji konsenzus i nije se odmaklo od relativne površnosti. Definicije vrlo malo ukazuju na aktivnosti koje su deo menadžmenta znanja i ciljeve ovih aktivnosti. Da bi se obezbedilo postizanje osnovnih ciljeva do najveće moguće mere, mora se efektivno upravljati znanjem. Menadžment znanja u organizacijama se mora posmatrati iz tri različite perspektive i svrhe :
Poslovna perspektiva-koja se usredsređuje na zašto,
gde i do koje mere organizacija mora da investira u znanje, ili eksploatiše znanje. Strategije, proizvodi i usluge, udruživanja, sticanja ili prodaje se moraju posmatrati iz uglova u vezi sa znanjem.
Perspektiva menadžmenta-se usresređuje na determinaciju, organizovanje, usmeravanje, omogućavanje i praćenje praksi koje se odnose na znanje i aktivnosti koje se zahtevaju za postizanje željenih poslovnih strategija i ciljeva.
Operativna perspektiva-se usredsređuje na primenu ekspertize na obavljanje posla i zadataka koji su eksplicitno bazirani na znanju.
Istorijski posmatrano, znanjem se uvek upravljalo, barem implicitno. Dakako, efektivni i aktivni menadžment znanja zahteva nove perspektive i tehnike i dotiče se skoro svih aspekata organizacije. Potrebno je da razvijemo nove discipline i pripremimo kadar profesionalaca znanja sa mešavinom ekspertize koji dosada nije viđen. To je naš izazov!
Karl Wiig se smatra jednim od sistematičnijih mislilaca na polju savremenog menadžmenta. Po njemu, poslovna perspektiva se usredsređuje na alokaciju resursa, perspektiva menadžmenta identifikuje aktivnosti menadžmenta, a operativna perspektiva na obradu znanja. Nedostatak ove definicije je što ne upućuje na upravljanje proizvodnjom i validacijom informacija.
R. Gregory Wenig
“Menadžment znanja (za organizaciju): se sastoji od aktivnosti usredsređenih na organizaciju koja stiče znanje iz sopstvenog iskustva i iz iskustva drugih, i na prosuđivanje primene tog znanja radi ispunjavanja misije organizacije.
111
Znanje: Sada ne postoji konsenzus o tome šta je znanje. Definicija za koju smatram da je najkorisnija pri izgradnji sistema je sledeća: znanje je razumevanje sistema procesa spoznaje. To je sinteza koja nije direktno primetna. Ona je specifična u odnosu na, ali ne obitava van spoznajnog sistema koji ga je stvorio. Između spoznajnih sistema se saopštava informacija a ne znanje. Spoznajni sistem može da bude osoba, grupa, organizacija, kompjuter ili neka kombinacija”.
Ova definicija jasno izražava razliku između individualnog znanja i kolektivnog znanja kao i ideju da je to informacija koja se saopštava a ne znanje između spoznajnih sistema. Njena slabost se očitava u aktivnostima koje obuhvata menadžment znanja i kako se oni odvajaju od aktivnosti obrade znanja.
Slika 2.: Proces menadžmenta znanja
1.2. Sistemi menadžmenta znanja
Karl M.Wiig Znanje-shvatanje, razumevanje i praktični know-how koji svi posedujemo-je fundamentalni izvor koji nam omogućava da inteligentno funkcionišemo. Takođe, tokom vremena znanje se u značajnoj meri transformiše i u druge manifestacije, kao što su knjige,tehnologije, prakse i tradicije-u okviru organizacija svih vrsta i društva u celini. Ove transformacije rezultiraju kumulativnim ekspertizama i kada se prikladno koriste, unapređuju efektivnost. Znanje je veoma važan, ako ne i glavni faktor koji omogućava lično, organizaciono i društveno inteligentno ponašanje.
Uz postojeći značaj znanja u praktično svim oblastima dnevnog i poslovnog života, dva aspekta znanja su vitalna za životnu sposobnost i uspeh na svim nivoima:
Aktivna znanja (primenjuje se i eksploatiše) moraju
da gaje, čuvaju i koriste u najširoj mogućoj meri kako pojedinci, tako i organizacije.
Procesima koji se odnose na znanje (na kreiranje, izgradnju, sastavljanje, organizovanje, transformaciju, transfer, objedinjavanje, primenu i čuvanje znanja) se mora pažljivo i eksplicitno upravljati u svim oblastima.
Bob Hallsworth
Veruje: da znanje ne treba da bude samo informacija i samo
podatak da znanje treba da stoji na raspolaganju uvek kada je
potrebno, svima koji su ovlašćeni da ga prime (uz data komercijalna/autorska prava)
da input i autput mora da bude jednostavan da se znanje treba uneti samo jednom-a da potom
treba održavati njegovu ažurnost i relevantnost u odnosu na preduzeće
da jezik treba da bude jednostavan i prikladan da informacija treba da podupire Organizaciju koja
uči da kupac verovatno nije u potpunosti razmislio o
svim aspektima razvoja Strategije znanja i njegovim implikacijama.
Baza znanja sistema je skup zapamćenih podataka, validiranih predloga i modela (zajedno sa metapodacima koji se odnose na njihovo testiranje); odbačenih predloga i podataka (zajedno sa metapodacima za njihovo odbijanje), metamodela i softvera koji se primenjuje radi manipulisanja prethodnima, koji se odnose na sistem i sistem ih je proizveo. Validacija nikada ne dokazuje da je nešto izvesno, ona samo obezbeđuje zapis o tome u kolikoj meri test ocenjuje konkurentno znanje ili lično iskustvo prihvatljivim.
Sa ovog stanovišta, sistem menadžmenta znanja zahteva
bazu podataka da bi mogao funkcionisati. Sistem unapređena sopstvenu bazu znanja u toku vremena, i stoga je to sistem koji sam sebe koriguje i podvrgava svoju bazu znanja testiranju u odnosu na iskustvo.
Ova definicija je u suprotnosti sa popularnom definicijom znanja kao “potvrđenim,istinitim uverenjem”. Definicija se slaže sa potrebom za potvrđivanje kao neophodnim uslovom za znanje ali insistira da potvrđivanje bude specifično u odnosu na kriterije validacije koje koristi sistem radi ocene svojih opisa i ocenjivanja. Definicija se takođe slaže da je znanje određena vrsta uverenja, uz uslov da se uverenje proteže preko same spoznaje, do ocenjivanja.
Najveća protivrečnost ove definicije u odnosu na onu
popularnu je da ne zahteva da potvrđena uverenja budu “istinita”. Istina se može koristiti kao regulativni ideal sistema koji koristi opisno znanje. Ali dati sistem nikada ne može izvesno reći da li je predlog ili model u okviru njegove baze podataka “istinit” ili “pravi”, već samo da je savladao odbijanje putem iskustva koje je bolje od iskustva konkurenata, i stoga sistem veruje da je “istinit” ili “pravi”.
Konačno, naglasak na bazi znanja sistema, umesto na njegovom znanju, priznaje da je identifikacija znanja kao individualnih koncepcija, predloga ili modela nekonzistentna sa realnošću da je prihvatanje dela informacija u telo znanja sistema zavisno od porekla znanja koje se već nalazi u bazi znanja. Znanje sistema predstavlja analitičku mrežu predloga i modela koji konstituišu bazu znanja.
Proces menadžmenta znanja je tekuća, istrajna interakcija, među humano-baziranim činiocima koji teže integraciji svih različitih činilaca, komponenti i aktivnosti sistema menadžmenta znanja u planiran, usmeren proces proizvodnje, održavanja i unapređenja baze sistema menadžmenta znanja. Menadžment znanja je ljudska
112
aktivnost u okviru procesa menadžmenta znanja, namenjena kreiranju i održavanju ove integracije, kao i planiranih i usmeravanih procesa koji se odnose na ove integracije.
Sistem organizacionog menadžmenta znanja je sistem menadžmenta znanja formalne organizacije. Pošto je to tip sistema menadžmenta znanja, to je takođe i tekuća, istrajna interakcija između činilaca koji proizvode, održavaju i unapređuju sistem organizacione baze podataka. Sistem organizacionog menadžmenta znanja je i sam činilac. On postoji u okruženje uključujući sam sistem organizacije, i organizaciju koja je i sama u interakciji sa sistemima kao što su neformalni klimatološki sistemi drugih organizacija. Ove strukture utiču na kreiranje i prihvatanje kriterija validacije primenjenih u organizacijama radi proizvodnje znanja. Oni takođe utiču na selekciju informacija i komunikacionim procesima koji prethode validaciji i direktno utiču na interpretaciju procesa validacije tako da se netestirane i odbačene informacije, bez obzira, određuju kao znanje organizacije.
Postoji tenzija između sposobnosti organizacije da se prilagodi i uticaja njene moći, uprave i uticajnih struktura na sistem menadžmenta znanja. Najveći obim tenzije je usresređen na pitanje kriterija validacije. Ukoliko organizacija uspostavi nevalidne kriterije validacije zahvaljujući uticaju njene moći, upravi ili uticajnim strukturama, ona će uspeti da kreira bazu znanja koja je validna samo iz perspektive sopstvene organizacije. Ovo je subjektivno a ne objektivno znanje.
Organizaciona baza znanja je baza znanja formalne organizacije. Organizacija se sastoji od pojedinaca i grupa, kako
formalnih tako i neformalnih, i poseduje formalnu strukturu upravljanja.
Za svaku grupu, kao i za organizaciju u celini, moguće je razlikovati analitičke osobine, strukturne osobine i glagolne osobine. (Analitičke osobine se izvode sakupljanjem iz podataka koji opisuju članove
kolektiva. Strukturne osobine se izvode obavljanjem nekih operacija sa podacima koji opisuju međusobne odnose članova kolektiva prema nekom ili svim ostalima. Globalne osobine se zasnivaju na informacijama o kolektivu koji se ne izvode iz informacija o njihovim članovima. Takve osobine proizvode grupe ili sistemi procesa koji oni karakterišu, i u ovom smislu, moguće je reći da “nastaju” iz njih, iz serija interakcija koji ih konstituišu).
Baza znanja organizacije je sastavljena od elemenata koji su napred identifikovani, koje karakterišu klase globalnih osobina ili atributa koji opisuju elemente.
Proces organizacionog menadžmenta znanja je”poslovni proces”, namenjen integrisanju rezličitih organizacionih činilaca, komponenti i aktivnosti procesa organizacionog menadžmenta znanja u planiran, usmeren proces koji proizvodi, održava i unapređuje bazu znanja organizacije.
Procesi su tokovi vrednosti pri čemu su oni orijentisani prema proizvodnji vrednosti za organizaciju. Proces organizacionog menadžmenta znanja je proces kojim upravljaju organizacioni ciljevi. Procesom organizacionog menadžmenta znanja upravljaju različiti podprocesi menadžmenta znanja, slučajevi i zadaci čija je kolektivna svrha obavljanje menadžmenta znanja i kontrola sistema menadžmenta znanja, slučajevi i zadaci čija je kolektivna svrha obavljanje menadžmenta znanja i kontrola sistema menadžmenta znanja i njegovih autputa. Drugim rečima, on je deo organizacionog sistema menadžmenta znanja.
Pod-procesi OKMP(proces organizacionog menadžmenta znanja) su : planiranje, postupanje, praćenje i ocenjivanje. Planiranje znači postavljanje ciljeva, prioriteta, sastavljanje predviđanja kao deo analize perspektive, obavljanje analize troškova i revidiranje ili reinženjering poslovnih procesa. Postupanje znači obavljanje poslovnih procesa ili bilo koje njihove komponente. Ocenjivanje znači retrospektivno ocenjivanje performanse poslovnih procesa kao toka vrednosti.
Slika 3.: Hijerarhija poslovnih procesa, pod-procesa, upotreba slučajeva i redosleda transakcija
113
Slika 4. :Kreiranje organizacionog znanja
Životni ciklus znanja sadrži u sebi organizacione cikluse učenja. Procesi životnog ciklusa znanja potiču iz organizacionih ciklusa učenja i u povratnoj su sprezi sa životnim ciklusom znanja. Preklapanje između procesa životnog ciklusa znanja i organizacionih ciklusa učenja je osnova obrade znanja i zasniva se na ljudskoj psihologiji, kako na individualnim, tako i na grupnim nivoima interakcije. Ovo preklapanje je temelj menadžmenta znanja kao odvojenog procesa i discipline.
Slika 5:. PDCA ciklus
Ciklus Planiraj – Uradi – Proveri – Postupi (PDCA) za proizvodnju temeljnog znanja.
Slika 6.: Model prosečno-baziranog sistema
Slika 7.: Model prosečno-baziranog sistema . Zajednički elementi u pristupima menadžmenta kvaliteta i
menadžmenta znanja Preoblikovanje procesa radi sticanja koristi (bilo
kvaliteta ili ubrzanja podržive inovacije vezano za probleme). Menadžment znanja definiše kvalitet kao ubrzanu, inovaciju kao odgovor na probleme, a inovaciju kao proizvodnju i integraciju novog znanja proizvedenog u okviru životnog ciklusa znanja u odgovoru na probleme.
Naglasak na metrici i merenju. Upotreba oruđa i tehnika informativne tehnike. Primena širokog spektra analitičkih tehnika. Naglasak na eliminaciji grešaka pre primene znanja u
poslovnim procesima. Naglasak na liderstvo i njegovu ulogu. Razlike između menadžmenta znanja i menadžmenta kvaliteta Menadžment kvaliteta je okvir za funkcionisanje
menadžmenta znanja, odnosno, menadžment znanja je podproces menadžmenta kvaliteta.
Menadžment znanja trpi uticaj menadžmenta kvaliteta jer menadžment kvaliteta usmerava kvalitet znanja procesa, odnosno, proizvodnju i integraciju znanja.
114
Menadžment znanja je skup aktivnosti dizajniranih radi direktnog uticaja znanja samo na procese. Njegov uticaj na ostale poslovne procese je indirektan.
Preoblikovanje procesa radi sticanja koristi (bilo kvaliteta ili ubrzanja podržive inovacije vezano za probleme).
Menadžment znanja stavlja naglasak na životni ciklus znanja, koji je sastavljen od grupisanih organizacionih ciklusa učenja, dok sistem kvaliteta prihvata samo PDSA za kreiranje znanja.
Menadžment znanja je skup aktivnosti dizajniranih da utiču samo na procese znanja. Njegov uticaj na ostale procese je indirektan.
Menadžment znanja naglašava izrazito nelinearnu i neočekivanu prirodu društvenih interakcija u organizacijama.
Ukoliko su procesi nemehanistički po prirodi, menadžment znanja pretpostavlja da lanci uzroka i posledica koji se pojavljuju kao nastavak intervencija menadžmenta znanja neće biti dovoljni da proizvedu znanje koje je potrebno za kvalitet. Umesto toga, ove intervencije treba da omoguće pojedincima i grupama kreativnost da proizvedu to znanje.
Menadžment znanja stavlja manji naglasak na kontrolu procesa od menadžmenta kvaliteta zahvaljujući samoorganizaciji.
Metrika menadžmenta znanja i metrika kvaliteta Menadžment znanja koristi metriku kvaliteta unutar
svog okvira, kao poslovni rezultat ili metriku procesa. Sledstveno, metrika kvaliteta se može posmatrati kao
metrika menadžmenta znanja u širem smislu. Odnos PDCA i životnog ciklusa znanja PDCA je alternativa menadžmenta kvaliteta za
životne cikluse znanja menadžmenta znanja kao način gledanja na proizvodnju znanja.
Životni ciklus znanja je bogatija formulacija koja jasno razlikuje proizvodnju znanja i integracione procese od petlje izvršenja odluke. Petlja izvršenja odluke karakteriše ukupno donošenje odluke i locira upotrebu znanja u poslovnim procesima koje su proizvele ove petlje izvršenja odluke.
PDCA takođe nije alternativa okviru organizacionog ciklusa učenja jer je namenjena da se primeni na proizvodnju znanja i ne nudi se kao generalni pogled na sve odluke.
Obrada znanja i konceptualni okviri menadžmenta znanja i menadžmenta kvaliteta
Menadžment kvaliteta je veoma usresređen na
obavljanje obrade znanja radi odlučivanja o načinu upravljanja poslovnim procesima u cilju proizvodnje kvaliteta u proizvodima i uslugama.
Menadžment kvaliteta nije usredsređen na upravljanje obradom znanja radi ubrzavanja inovacija u cilju rešavanja problema u poslovnim procesima što može rezultirati neadekvatnim kvalitetom proizvoda i usluga.
Konceptualni okvir menadžmenta kvaliteta naglašava ciklus PDCA a menadžment znanja se usredsređuje
na organizacione cikluse učenja. Menadžment znanja ističe prirodu dvostruke petlje organizacionog učenja i njeno prevođenje u proizvodnju znanja i procese integracije znanja u organizacionom kontekstu.
2. ANALIZA »Moć je«, kaže Keith Manning, “ono što uzimate ako odlučite da nešto uradite. Ukoliko to tražite, nećete dobiti.“ U svojoj biti, moć podrazumeva sposobnost korišćenja snage da se kontroliše ili ostvari neki cilj. Ali, moć iskazuje pozitivnu silu koja daje slobodu, izbor i snagu iako nosi odgovornost. Znanje kao vrsta moći, poseduje sve navedene atribute.
Značaj znanja kao poslovne imovine i “lična” svojina Javnog Preduzeća koja uči se neprekidno uvećava – što po sebi predstavlja strateški faktor uspeha. Jedan od načina da se takav težak zadatak ostvari jeste u sagledavanju procesa upravljanja znanjem kao grupe međusobno povezanih komponenti : kulture, tehnologije, rukovođenja i sadržaja. Mišljenja smo da bi trebalo obratiti osobitu pažnju na sledeće determinante koje ukazuju na praktične savete za korišćenje znanja u Javnim Preduzećima koje uče :
Ohrabrivati kulturu deljenja znanja, što podrazumeva
stvaranje okruženja za slobodno iskazivanje znanja i njegovog doprinosa uspeha poslovanja. Istovremeno, ljudi treba da traže znanje od svojih kolega.
Uspostavljanje infrastrukture znanja, što podrazumeva obezbeđenje tehnologije koja omogućava podršku saradnji, stvaranju sadržaja i upravljanje. Nužno je integrisati sistem znanja sa poslovnim aplikacijama.
Formiranje timova znanja u suštini sadrži obavezu da se razmotri postavljanje glavnog rukovodioca znanja kako bi se uspostavila politika i procedure znanja, odnosno njihov podržavalac i inspirator.
Uspostavljanje sadržaja znanja treba razumeti kao znanje koje je potrebno vašem Javnom Preduzeću.Tu se kao imperativ nameće potreba da se napravi razlika između sirovih podataka, korisnih informacija i znanja. Veoma je mudro sačiniti procedure za tzv.”filtriranje” znanja, odnosno onih informacija koje neprestano stižu u Javno Preduzeće. Tu valja biti veoma obazriv na “kumuliranje svega i svačega” sa Interneta, uz tobožnji osećaj da je baš to najpotrebnije. Najvažnije je povezati ono što je neopipljivo (bazu znanja) sa opipljivim (proizvodima i poslovnim procesima)
Tržište znanja uvek postoji u okviru nekog Javnog Preduzeća. Međutim, gotovo je sigurno da u mnogim Javnim Preduzećima prioritet ima pre neformalno i nedokumentovano znanje, nego one koje nazivamo strukturirano i eksplicitno. Tržište znanja je po prirodi stvari u većini Javnih Preduzeća neefikasno. Navedimo nekoliko limitirajućih stavova za uspešnije primenjivanje znanja u Javnim Preduzećima koje uče.
115
Slika 8. :Elementi poslovanja zasnovanog na znanju Znanje predstavlja najsjajniji biser strategije Javnog Preduzeća. Njegova vrednost raste deljenjem i umnožavanjem. Ono čoveka čini homo sapiensom i jedino odgovornim za postojanje biznisa, njegove uspešnosti ili kraha. Virtuelna znanja u Javnim Preduzećima koje uče predstavljaju objektivnu nužnost da se dokuči stvarnost. Dodali bismo ovde misao Lao Ce-a, koji je za svoju mudrost i znanje koje je sticao tokom svog života kazao :”Ono malo što nešto znam, dugujem svom neznanju!“
Sistem za upravljanje znanjem je kompleksan, interdisciplinaran, i uključuje elemente tehnologije, menadžmenta, infrastrukture, kulture i komunikacije. On se mora tako oblikovati da poboljša brzinu i kvalitet sposobnosti donošenja odluka u Javnim Preduzećima i poveća količinu znanja u njima. Javna Preduzeća(JP) koja uče su realnost i nužnost opstanka na globalnom tržištu. Njihova moć je u prednosti znanjem nad konkurencijom, odnosno nevidljivim kapitalom. Ta prednost do sada (u drugom milenijumu) nikada nije bila naglašavana, jer se ista ispoljavala u drugim kvalitetima : asortimanu, kvalitetu proizvoda i usluga, brzini distribucije, marketinga i sl. Javnim Preduzećima koja uče da pripadaju budućnosti.
Knowledge management-KM (upravljanje znanjem) je značajan poslovni koncept, inkorporiran u poslovanje i kulturu Javnog Preduzeća, ozbiljnih učesnika na svetskom tržištu. Budući da savremeni potrošač ili korisnik usluga očekuje visokokvalitetne proizvode i usluge, neophodno je da subjekti – ponuđači istih poseduju pravovremene informacije, neophodna znanja i tehnike za što kvalitetnije opsluživanje svojih klijenata. Knowledge management sistemi su sistemi zasnovani na informacionoj tehnologiji, koji omogućavaju učesnicima na tržištu su i visokoškolske ustanove, fakulteti, kao ponuđači obrazovnih i pedagoških usluga.
Knowledge management (u daljem tekstu KM), odnosno upravljanje znanjem, predstavlja kompjuterski zasnovan koncept i sistem, koji služi za identifikovanje, prihvatanje, čuvanje, ocenjivanje i distribuiranje korisnih informacija unutar preduzeća.
Faktor koji je uslovio nastanak i razvoj KM sistema jeste rast veličine i složenosti poslovanja preduzeća, koji je značajno otežao dolaženje do informacija neophodnih za poslovanje, kao i distribuiranje tih informacija onima kojima su one neophodne.
Jedan od osnovnih zadataka menadžera u savremenim preduzećima na svetskom tržištu jeste uvođenje procesa KM i motivisanje zaposlenih da uzmu učešća u ovom procesu. Da bi ovaj koncept mogao da se primeni u nekom sistemu, potrebno je izvršiti prethodne promene u Javnim Preduzećima. One podrazumevaju takvo organizovanje poslovanja i redefinisanje kulture u Javnim Preduzećima, koje će se zasnivati na razvijanju znanja i njegovom zajedničkom korišćenju (deljenju) od strane zaposlenih u tom sistemu.
Proces upravljanja znanjem podrazumeva uspostavljanje određenog toka znanja.Početak toga toka je mesto gde se znanje stiče i sistematizuje, dok se na drugom kraju toga toka znanje emituje i deli među zaposlenima u preduzeću. U tom procesu, treba praviti razliku između znanja i informacija. Informacije su obrađeni podaci koji, kada se stave u određeni kontekst i prihvate sa razumevanjem i argumentacijom, prerastaju u znanje. Dok su informacije smeštene u bazama podataka, znanje se nalazi u glavama ljudi, često skriveno i čuvano od drugih ljudi. Znanje je moć, pa je zato na menadžerima da podstaknu zaposlene da međusobno dele znanje i iskustvo, ostvarujući tako bolju komunikaciju i poverenje, kako međusobno, tako i sa potrošačima. Tipična implementacija KM koncepta oslanja se na mogućnosti koje pruža Internet. Kreiranje KM sistema obuhvata 4 koraka, u okviru kojih menadžeri konkretnog poslovnog sistema treba da odgovore na određena pitanja: Identifikovanje znanja korisnog za Javno Preduzeće
ili neki drugi sistem – Potrebno je identifikovati : Gde se nalazi znanje? Ko ga poseduje? Kako se znanje može koristiti?
Prikupljanje znanja u formi izveštaja ili nekog sličnog dokumenta – Velika Javna Preduzeća i kompanije, među kojima i Seven – Eleven i Ford, elektronskim putem, više puta dnevno prikupljaju izveštaje o obavljenom poslovanju ili budućim planovima poslovanja.
Evaluiranje znanja – Nakon što se znanje identifikuje i prikupi, neophodno je učiniti ga dostupnim svima koji su zainteresovani i kojima ono može koristiti. Ovde važnu ulogu ima raspoloživa tehnologija, koja će obezbediti dostupnost znanja, odnosno njegovu diseminaciju unutar i van poslovnog sistema. Kako i gde se znanje najbolje primenjuje? Da li i kako znanje može pozitivno da utiče na dati poslovni sistem? Da li se znanje može modifikovati, tako da postane šire društveno upotrebljivo?
Zajedničko korišćenje znanja u Javnim Preduzećima, plasiranjem izveštaja na Internetu, ili nekom drugom elektronskom mediju, kakav je, na primer sharenet koji koriste zaposleni u kompaniji Siemens.
116
Koncept KM, odnosno upravljanja znanjem, nema vrednost ukoliko se ne primenjuje u praksi. Različiti poslovni sistemi, naravno, imaju različite ideje o kreiranju i primeni procesa upravljanja znanjem. Ipak, iskustvo i dobra praksa Javnih preduzeća i drugih kompanija na svetskom tržištu, može poslužiti kao dobar uzor i rešiti neke dileme sopstvene prakse. Kompanija Best Practices LLC, Chapel Hill, N.C., identifikovala je šest načina uspešne implementacije koncepta upravljanja znanjem u različitim poslovnim sistemima : Identifikovanje pojedinih sadržaja koncepta upravljanja znanjem – Kompanija Hewlett Packard, na primer, poseduje direktorijum sa podacima vezanim za sve svoje eksperte, koji se stavljaju na raspolaganje zaposlenima. Razvijanje prepoznatljivosti sopstvenog poslovnog koncepta i sistema upravljanja znanjem – AT&T organizuje interno godišnje takmičenje sposobnosti zaposlenih, pod nazivom Chairman’s Quality Award. Ovo takmičenje podstiče razvijanje takmičarskog duha i sposobnosti zaposlenih, kao i kreiranje prepoznatljivog imidža u okruženju. Razvoj i primena KM koncepta na fakultetima, kao obrazovnim i naučno – istraživačkim visokoškolskim ustanovama, dovelo bi do značajnih poboljšanja kako procesa izvođenja nastave i kreiranja budućeg poslovanja, tako poslovnog komuniciranja unutar i van ovog poslovnog sistema. Imajući u vidu ulogu fakulteta u društvenom okruženju u kome obavlja svoju poslovnu aktivnost, značaj implementacije KM koncepta i izgradnja KM sistema u okviru fakulteta može se posmatrati sa dva aspekta: Prvi aspekt : Izgradnja KM sistema treba da obezbedi kontinuirano informisanje zaposlenih i pruža im pomoć u radu. To, naravno podrazumeva formiranje i stalno osvežavanje baza podataka o zaposlenima : njihovim naučnim radovima, uspesima, dostignućima, učešću u projektima, tehnikama i metodama koje koriste u radu, profesionalnim interesovanjima i poslovnim idejama, koje bi mogle biti korisne za unapređenje pedagoškog i naučno – istraživačkog rada. To bi značilo, naravno, da nastavnici i saradnici kontinuirano pružaju kolegama, upotrebom elektronske tehnologije, informacije o znanjima i veštinama koje su stekli. Drugi aspekt : Imajući u vidu ulogu i značaj ovih visokoškolskih ustanova u širem društvenom okruženju, izgradnja KM sistema obezbediće da fakulteti postanu izvori široko potrebnog i upotrebljivog znanja. Drugim rečima razvijanje KM sistema fakulteta, obezbeđuje njihovo izrastanje u agregate i izvore šire socijalno potrebnog i upotrebljivog stručnog znanja. Pođemo li od toga da prvi korak implementacije KM sistema podrazumeva identifikovanje znanja i izvora znanja, fakulteti su izvori koje mogu koristiti zainteresovani subjekti u okruženju: preduzeća, organizacije, istraživačke institucije, studenti u zemlji i inostranstvu.U okviru ovog drugog aspekta, fakulteti postaju faktori razvoja KM sistema drugih poslovnih subjekata, što čini njihova specifičnost.
Kreiranje sopstvenih KM sistema, doprinosi efektivnijem izgrađivanju imidža fakulteta i lakšoj identifikaciji ovih ustanova i njihovog poslovanja na tržištu. To znači, naravno, i stvaranje kompetitivne prednosti na tržištu pružanja obrazovnih usluga.KM sistem treba da ima za cilj izgradnju takvog poslovnog sistema koji “podržava kreiranje, transfer i aplikaciju znanja u organizaciji da bi se poboljšao njen opšti položaj”. Treba voditi računa da na uspeh implementacije KM sistema utiču kao pomenuti KM procesi : identifikovanje, prikupljanje, plasiranje (interna i eksterna diseminacija), korišćenja znanja u svakodnevnom poslovanju, kao i faktori, koje u literaturi nazivaju faktorima ključnim za uspeh KM sistema (Critical Success Factors (CSF)). Među ove faktore ubrajaju se raspoloživa (savremena) tehnologija, upravljački proces koji se sprovodi u poslovnom sistemu (naročito liderstvo), kultura Javnih Preduzeća i merenje uspeha. U pitanju su faktori o kojima bi kontinuirano trebalo voditi računa i koje bi stalno trebalo unapređivati, ukoliko se želi uspostaviti kvalitetan, efektivan KM sistem.
Kao i u ostalim poslovnim sistemima, i na fakultetu veliku važnost ima korišćenje savremenih tehnoloških rešenja, nivo razvijenosti informacionih sistema kako inter tako i intra-organizacijskih, kao i familijarnost sa korišćenjem Interneta i familijarnost sa promenama koje tehnološka dostignuća donose u obavljanju poslovanja. Kvalitetna implementacija KM koncepta, u smislu izgradnje efektivnog KM sistema, predstavlja jedan od faktora uspeha subjekata u poslovanju na svetskom tržištu.Svaki ozbiljniji “kandidat” za učestvovanje u globalnom poslovnom takmičenju mora prihvatiti ove procese kao sasvim normalne i kontinuirane. Fakulteti na našim prostorima, kao značajni socijalni subjekti i izvori stručnog znanja trebalo bi aktivno da se uključe u ove savremene tendencije, i prihvate ih kao pretpostavku svog daljeg razvoja i naučno – obrazovnog progresa. Deljenje znanja i snabdevanje kolega i saradnika korisnim informacijama, obezbediće uzajamne koristi zaposlenima, doprineti razvijanju timskog rada, duha zajedništva i uspostavljanju kvalitetnijih odnosa kako među predavačima, tako i prema studentima. Korporativni menadžment timovi danas često žele da prodaju njihove modele i vizije svim svojim zaposlenima (ili da im nametnu). Od zaposlenih se očekuje da koriste model ili analizu situacije kao osnov za njihove odluke i akcije. Model može oličiti ideje o konceptu poslovanja kompanija, potreba potrošača, a zahtev će se verovatno razviti na različitim tržištima i dalje. U prirodi stvari je da modeli naginju da žive čak i kada zastare. Za promenu okvira potrebno je dosta novca i vremena. Osim toga, ono što se ne sme zaboraviti je da neki ljudi na visokim mestima možda imaju lični ili čak finansijski interes u čuvanju dobijenih korporativnih modela ili interpretaciji realnosti. Visoka vrednost koju kompanija daje na znanje pojedinca može da zavisi od modela realnosti koji je kompanija prihvatila. Isto tako, status i prestiž igraju važnu ulogu kada se dođe do menjanja ili modifikovanja preovlađujućeg okvira interpretacije.
117
Baze podataka se često koriste kao prvi korak u transferu znanja. One olakšavaju potragu za korisnim izvorima znanja. Pretraga baze podataka prethodi sastancima “oči u oči”. Baze podataka koje sadrže dobre primere ili slučajeve “najbolje prakse” pate od pojave da istraživači mogu biti pretrpani sa toliko mnogo primera da oni imaju poteškoće procenjivanja i rangiranja. Neke kompanije koje izrađuju baze podataka najbolje prakse stoga oprezno ograničavaju sadržaj i pristup bazi podataka. Sistem baza podataka ne pomaže onima koji ne znaju šta ustvari traže, na primer ako imaju problema u identifikaciji problema ili ako idu kroz proces reorijentacije. Takođe može biti teško staviti sve relevantne faktore, a posebno izbor neke posebne opcije, u bazu podataka. Dobri primeri motivišu učenje i performanse razvoja povećavajući stepen ambicije. Rad sa dobrim primerima takođe doprinosi podeli znanja i kulturi traženja znanja. Benchlearning doprinosi razvoju veština kreiranjem novog znanja o sopstvenom procesu rada. Kako možemo nešto da uradimo na efikasniji način? Štaviše, sposobnosti učenja zaposlenih su stimulisana – njihova sposobnost da nauče kako da nauče. Izgradnja tima je važna da bi podržala konkretan razvoj rada kao i proces učenja. Ovo uključuje izgradnju
zajedničke vizije i ciljeva za grupu i stvara poverenje i kulturu učenja. Centralni ishod je efikasnost, npr. veza između vrednosti i produktivnosti. Vrednost je funkcija koristi ili kvaliteta i cene. Produktivnost je veza između troška i obima, npr. cena nečeg proizvedenog i isporučenog. Koncept efikasnosti postoji zato što stvara vrednost koja je veća od troška proizvodnje te vrednosti. Znanje o efikasnosti i njenoj primeni na sopstvene operacije je osnova za uspeh. U budućnosti svi menadžeri moraju pronaći odgovor na pitanje : “Kako znaš da je tvoja oblast odgovornosti efikasna?” 3. PREDLOG NOVOG MODELA Kupci zahtevaju proizvode koji kontinuelno zadovoljavaju njihove potrebe i očekivanja, a da bi Javno Preduzeće bilo profitabilno, ono mora da bude sposobno da ponudi proizvode koji kontinuelno postižu zadovoljstvo kupaca i zadovoljavaju zahteve njihovih kupaca. Dakle, Javno Preduzeće obezbeđuje okvir za osiguranje i zadovoljstvo kupca.
Slika9.:Model generičkog sistema
118
Slika 10.:Predlog novog generičkog modela (ICT su informacione komunikacione tehnologije)
4. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Reinženjering ima pet osnovnih elemenata : smelu viziju, sistemski pristup, jasne namere i ovlašćenja, specifičnu metodologiju, efikasno i stalno dostupno rukovodstvo.
Pri tome je neophodno sagledati i upoznati se sa karakteristikama domaćeg i inostranog tržišta, obzirom da slede pripreme i prilagođavanje za ulazak u EU i otvaranje ekonomskih granica.
119
12
Osnovna poslovna orijentacija Javnih preduzeća i Javno komunalnih preduzeća usmerena je na: vođenje poslovne politike i realizacije strateških
ciljeva na način primeren uslovima iz okruženja, obezbeđivanje kvaliteta usluga, uz preuzimanje pune
odgovornosti za preuzete rizike, jačanje konkurentskog položaja i tržišnog učešća na
osnovu ponude osmišljenih i privlačnih proizvoda, blagovremena likvidacija i isplata šteta, jačanje svih fondova osiguranja, obezbeđenje različitih oblika podrške i pomoći
osiguranicima, aktivno učešće u izgradnji kulture osiguranja, osnivanje i razvoj kćerki-preduzeća jačanje povezanosti s JP i JKP u cilju zajedničkog
delovanja na tržištu, povezivanje kapitalom sa drugim pravnim licima
kada okolnosti to nalažu, stabilno delovanje, dogradnja i raspored unutrašnje
organizacije LITERATURA [1] Malobabić, V., (2007): Benchlearning Metod u JP i
JKP Vojvodine, Prosveta, Novi Sad,
[2] Malobabić, V., (2006):Unapređenje poslovanja Javnih preduzeća primenom benchlearning metoda poslovnog razvoja i organizacionog učenja (Doktorski rad), Privredna Akademija Fakultet za menadžment, Novi Sad,
[3] www.google.com,www.yahoo.com,www.krstarica.com
120
ONLAJN STRUČNO USAVRŠAVANJE NASTAVNIKA I DIGITALNE MEDIJSKE TEHNOLOGIJE U NASTAVI I UČENJU ENGLESKOG JEZIKA1
ONLINE TEACHER PROFESSIONAL DEVELOPMENT AND DIGITAL MEDIA TECHNOLOGIES IN ENGLISH LANGUAGE LEARNING AND TEACHING 2
SLAĐANA MARIĆ Filozofski fakultet, Novi Sad
Rezime: Ovaj rad istražuje obrazovne aspekte u korišćenju digitalnih medijskih tehnologija u nastavi i učenju, kao i u onlajn stručnom usavršavanju nastavnika3. Pregledano je i prikazano ukupno 33 onlajn seminara na engleskom jeziku različitih autora, od toga 13 vebkast seminara u organizaciji British Councila (2010-2014), i 20 vebinara održanih u 2013-2014.godini, jedan u organizaciji Macmillan Englisha (ME), četiri u organizaciji Cambridge University Pressa (CUP), i petnaest u organizaciji Oxford University Pressa (OUP). Analizirani materijal obuhvata: 522 minuta (oko 8 sati) onlajn emitovanja seminara (vebkasta), i preko 1200 minuta (20 sati) učešća u vebinarima. Tema ovih vebkasta i vebinara je upotreba novih digitalnih tehnologija u učenju stranog jezika, nastavi i stručnom usavršavanju nastavnika, u realnom i virtuelnom prostoru. Učešćem u vebinarima, nastavnici istražuju nove izazove 21.veka s kojima se učenici suočavaju, ali istovremeno, proširuju svoja iskustva učenja korišćenjem participativnog, digitalnog modela profesionalnog razvoja. Složenost, korisnost, nužnost i načine primene obrazovne tehnologije u svim obrazovnim procesima potvrđuju rezultati i zaključci istraživanja predstavljeni u ovom radu.
Ključne reči: digitalne tehnologije, nastava i učenje stranog jezika, onlajn stručno usavršavanje, vebinari, vebkasti
Abstract: This paper examines the educational aspects of the use of digital media technologies in teaching, learning and in online teacher professional development. In this paper 33 online seminar presentations in English, by various authors, were reviewed and presented - 13 were seminar webcasts organized by the British Council (2010-2014), and 20 were webinars held in 2013-2014, one by Macmillan English (ME), four by Cambridge University Press (CUP) and fifteen by Oxford University Press (OUP). The material analyzed includes: 522 minutes (about 8 hours) of seminar online broadcasting (webcasts), and over 1200 minutes (20 hours) of participation in webinars. The theme of these webcasts and webinars was the use of new digital technologies in foreign language learning, teaching and professional development of teachers, in real and virtual space. By taking part in webinars, teachers explore the 21st century new challenges that learners face and also expand their own learning experiences by using a participatory, digital model of professional development. The complexity, usefulness, necessity and ways of application of educational technology in these educational processes were confirmed by the results and conclusions of the research presented in this paper.
Keywords: digital technologies, EFL and ELT, online professional development, webcasts, webinars
1 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru projekta br. III 47020 „Digitalne medijske tehnologije i društvenoobrazovne promene“, koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. 2 This paper is the result of research conducted within Project No. III 47020 “Digital Media Technologies and Socioeducational Changes” funded by the Ministry of Education, Science and Technological Development of Republic of Serbia. 3 Termini izraženi u ovom radu u gramatičkom muškom rodu podrazumevaju prirodni muški i ženski rod lica na koje se odnose (npr. nastavnik/nastavnica, učenik/učenica, itd.).
121
1. UVOD
Digitalne tehnologije imaju veliki uticaj na razvoj društva znanja zato što one menjaju šta, kada i gde mi radimo, komuniciramo i učimo. Internet, kao svetska komunikaciona mreža, uspeo je da premosti različite delove sveta na efikasan način, stvarajući virtuelni svet informacija i pristupačnih izvora. Prema ICT Standardima kompetencija za profesiju nastavnika (UNESKO, 2011) tradicionalne obrazovne prakse više nisu u mogućnosti da nastavnicima pruže veštine kojim bi učenike učili kako da ekonomski opstanu na današnjem tržištu rada. Učenici i nastavnici treba efikasno da koriste tehnologiju kako bi uspešno živeli, učili i radili u sve složenijem, informaciono bogatom društvu zasnovanom na znanju. Porodice, škole i društvene zajednice danas zajednički dele odgovornost u pripremanju mladih za život i učenje u kontekstu svetske kulture, koja je sve više povezana i pod uticajem multimedije, snažnih vizuelnih sadržaja, reči i zvuka. Medijska pismenost i medijsko obrazovanje za korišćenje digitalnih medijskih tehnologija danas predstavljaju nerazdvojni tandem uspešnog savremenog obrazovanja (Košničar, 2013:181). Promene u pedagoškoj praksi uključuju upotrebu raznih tehnologija, alata i e-sadržaja (elektronskih i internet sadržaja) kao deo nastavnih aktivnosti celog razreda, grupnih ili individualnih. Promene u nastavničkoj praksi predstavljaju posedovanje znanja KADA, GDE i KAKO (kao i kada NE) upotrebljavati tehnologiju u nastavnim aktivnostima i prezentacijama, ili za zadatke upravljanja odeljenjem (menadžmentom odeljenja), kao i sticanje dodatnog znanja iz predmeta i pedagoškog znanja kao podrške sopstvenog profesionalnog razvoja nastavnika (UNESCO, 2011). Digitalne tehnologije u velikoj meri menjaju obrazovne procese, a cilj ovih promena je poboljšanje kvaliteta znanja i kvaliteta komunikacije između učenika i nastavnika. Nastavnici u 21.veku treba da budu: aktivni i doprinose razvoju lične karijere i
nastavničke profesije, aktivni u samovrednovanju i profesionalnom razvoju
(celoživotno učenje ili LLL), od koristi za njihovu obrazovnu zajednicu, osetljivi na društveno-ekonomske promene, otvoreni prema tehnološkim i tehničkim inovacijama, otvoreni za promene neophodne za kontinuirano
poboljšanje u nastavi kao profesiji (modifikacija nastavnih strategija),
sposobni da pokažu poštovanje prema sebi i drugima, sposobni da sarađuju sa kolegama, studentima i širom
zajednicom u realnom i virtuelnom okruženju, tolerantni prema različitostima. Iako, nastavnici treba da pomognu učenicima da razviju veštine i iskustvo u snalaženju, interakciji i učenju u digitalnim okruženjima (Radić-Bojanić, Đorđević, 2013:202), u većini zemalja, ni nastavnici, ni mladi, kao
ni omladinski radnici ne dobijaju osnovnu inicijativu za analizu medija ili prakse medijske produkcije, zato se oni najviše oslanjaju na lična predznanja i istraživanja na tu temu (Hobbs, 2007:6). Postati višestruko pismen zahteva razvijanje kompetencija u spektru funkcionalnih, akademskih, kritičkih, i elektronskih veština (Kasper, 2000). Profesionalni razvoj nastavnika predstavlja implementaciju: veština učenja i inovacije (tzv. „4Cs“ ili „4K“
kritičko razmišljanje, kooperacija (saradnja), komunikacija, kreativnost),
veština korišćenja informacija, medija i tehnologije, životnih i profesionalnih veština. Prema nacrtu smernica Nacionalnog prosvetnog saveta Republike Srbije „nastavnici treba da poseduju informatičku, informacionu, digitalnu i medijsku pismenost, kao i da u oblastima u kojima drže nastavu poznaju moderne koncepte i metode koje pretpostavljaju upotrebu IKT i umeju da koriste IKT alate koji se upotrebljavaju u tim metodama“ (NPS, 2013:9). Da bi započeo sa onlajn profesionalnim razvojem, nastavnik treba da se poveže i pridruži jednoj onlajn zajednici, izgradi profesionalno okruženje za učenje, pokrene blog, prisustvuje ili izlaže na vebinaru, prisustvuje onlajn radionici i/ili bude mentor nekom drugom nastavniku.
2. SEMINAR VEBKASTI 2010-2014 (BRITISH COUNCIL)
U periodu 2010-2014 British Council je organizovao 13 seminara ili prezentacija na temu digitalnih tehnologija u nastavi engleskog jezika, koje su dostupne i na njihovom sajtu. Prezentacije su sve održane na teritoriji Ujedinjenog Kraljevstva, ali uz prenos uživo na internet mreži - webcasts4. Napominjem da je celokupan video materijal pregledan na sajtu British Councila tokom jula 2014 godine. Ukupna minutaža 13 izlaganja iznosi 522 min, što daje srednju vrednost od 40 minuta trajanja jednog izlaganja. U nastavku će biti prikazana osnovna teorijska i praktična polazišta i rezultati istraživanja ovih autora/izlagača.
Slika 1: Vebkast pregled
4 webcasts/webcasting - tehnologija za direktno emitovanje audio i video sadržaja onlajn.
122
1. Džejmi Kedi (Keddie, 2010) prezentuje rad Using
video in ELT (Upotreba videa u nastavi engleskog jezika) gde kao osnovna polazišta uspešne primene tehnologije razmatra video komponente, kompetencije potrebne za rukovanje videom, komunikaciju koja omogućava učestvovanje, sadržaje iz učionice, kao i sadržaje za učionicu.
2. Džejmi Kedi (Keddie, 2011) u radu Videotelling prezentuje tehniku osavremenjivanja pričanja priča, kombinovanjem iste sa mogućnostima YouTube generacije video (re)produkcije. Kedi je kreator samog termina i tehnike pod nazivom videotelling, koja kombinuje tradicionalno usmeno pričanje priča sa narativima iz onlajn videa, većinom sa sajtova kao što je YouTube, i drugih izvora publikovanja videa iz sopstvene produkcije.
3. Džejms Klark (Clarke, 2011) prezentuje rad Reel Life: Using cinema to engage young people with citizenship (Upotreba filma u motivisanju mladih ljudi za građanstvo). Klark ispituje mogućnosti primene filma, i mogućnosti stvaranja filma, u cilju motivacije i angažovanja učenika u nastavi građanskog vaspitanja, sa jedne strane, a s druge strane, u cilju razvijanja tehnike filmske pismenosti, kulture čitanja i kritike filma. U teme građanskog vaspitanja Klark ubraja teme o parlamentu, geografiji, istoriji, ljudskim pravima, toleranciji, emigrantima, zdravlju, obrazovanju, o radu ljudi u Ujedinjenom Kraljevstvu, itd. Film kao umetničko ostvarenje može biti prikazan u trajanju od 30 sekundi do nekoliko sati, u zavisnosti od teme, dužine časa i plana i programa, gde najvažnije mesto po Klarku pripada samim aktivnostima pre i posle gledanja filma ili videa, a to su: pisanje sižea, identifikovanje aktera, lokacija, radnje, događaja; jezička segmentacija; postavljanje ključnih reči na slike na tabli - storyboarding. Klark se veoma zalaže da učenici sami kreiraju film, jer kroz proces pravljenja filma, osmišljavanje scenarija i njegovo realizovanje, učenici stiču višestruke jezičke veštine, posebno pisanjem kritike filma, ili diskusijom u okviru razreda.
4. Gevin Dudni (Dudeney, 2011) u prezentaciji rada Digital Literacy (Digitalna pismenost) postavlja tri ključna pitanja: Šta je digitalna pismenost?, Da li ste Vi digitalno pismeni? i Zašto je to važno?. Odgovore na ova pitanja objedinjava u izjavi da: „Nije važno šta znaš, važno je šta možeš da uradiš sa onim što znaš. Dakle, imati pristup informacijama je jedno, biti sposoban da ih interpretiraš, preformulišeš, i zaista primeniš, to je sposobnost za koju nisam siguran da je učenje, ali...imati informacije danas nije ništa (Dudeney).“
5. Fil Berd i Majk Harison (Bird & Harrison, 2011) u radu Online continuing professional development (CPD) (Onlajn kontinuirano stručno usavršavanje) u kratkim crtama ističu prednosti, načine i karakteristike onlajn kontinuiranog stručnog usavršavanja. Za prednosti smatraju da je: beskonačan, besplatan, svetski rasprostranjen, a za načine navode: povezivanje na ESOL-Research (JISC
Mail), praćenje i pisanje blogova, i praćenje sajtova poput “British Council Teach English”.
6. Gevin Dudni (Dudeney, 2012) u radu mLearning: From theory to practice (M-učenje: od teorije do prakse) daje istorijski pregled učenja uz pomoć mobilnih uređaja kao što su slanje SMS poruka do današnjih mogućnosti pametnih telefona i tablet uređaja. Napominje da promena nastaje tek kada nastavnici ohrabre učenike da svoje mobilne i druge prenosne ručne uređaje ostave uključene na času. O prednostima i nedostacima ovakve inicijative, Gevin ipak govori iz pozicije nastavnika koji radi u najmodernijim eksperimentalnim uslovima digitalne učionice. O praktičnoj primeni, autor govori vrlo malo, pozivajući se na razmišljanja koleginice Niki Hokli (Nicky Hockley, www.emoderationskills.com), koja upotrebu mobilnih uređaja (m-devices) vidi u različitim kontekstima (Tabela 1.)
Tebela 1: Praktična primena mobilnih uređaja (Dudeney 2012)
Upotreba mobilnih uređaja
u učionici
u pokretu
školski uređaji
lični uređaji
bogat sadržaj
diskretan sadržaj
sadržaj koji se nudi (obezbeđen)
saržaj koji se traži/istražuje
osmišljena upotreba
diskretna upotreba
1. Ejmi Lajtfut (Lightfoot, 2012) u radu A beginners guide to mobile learning in ELT (Vodič za početnike: učenje engleskog jezika uz pomoć mobilnih uređaja) istražuje trenutne mogućnosti učenja engleskog jezika korišćenjem običnih i pametnih mobilnih telefona u učionici i izvan nje. Autorka predlaže veoma jednostavne uvodne aktivnosti poput „Pokaži sliku iz svog mobilnog učeniku pored i opiši ko ili šta je na slici, i lokaciju gde je uslikana“. Kao korisne alatke obično dostupne za sve mobilne telefone, autorka navodi: mp3 plejer, čitač e-knjiga, sat, snimač govora, fotoaparat, video rekorder, video plejer, beleške, internet pretraživač, mape, vreme, vremensku prognozu, QR čitač koda, kalkulator, poziv i slanje SMS/MMS poruka. Razmatra moguće perspektive učenika kroz anonimne intervjue, tj. njihove percepcije o: vremenu utrošenom na času, o tome da li je aktivnost
123
usmerena na učenje ili ne, da li je materijal prikladan ili ne, da li je internet dostupan ili ne, da li je tehnologija uvek dostupna, i da li upotreba mobilnih tehnologija može da istakne socioekonomske razlike između pojedinaca, ili grupa u učionici. Ejmi Lajtfut aplikacije za mobilne telefone klasifikuje u dve grupe: 1) one koje nisu kreirane za potrebe nastave engleskog jezika (ELT) ali se mogu koristiti za određene aktivnosti, i 2) one koje su posebno kreirane za nastavu engleskog jezika, koje su besplatne, zahtevaju registraciju, ili se kupuju. Autorka smatra da je industrija aplikacija za ELT svrhe u zaostatku u odnosu na druge nauke, poput matematike. Postojeće aplikacije nisu uvek zadovoljavajućeg kvaliteta, i to je nešto na čemu je potrebno raditi u budućnosti. Kao primere dobrih aplikacija, autorka navodi „myFlashcards Buddy“, „English Word Carrot“, i besplatne aplikacije za igranje i korišćenje onlajn dostupne na sajtu www.britishcouncil.org. 2. Hju Džarvis (Jarvis, 2012) u radu Beyond computer assisted language learning (Iznad kompjuterski potpomognutog učenja jezika) obuhvata oblast računara u oblasti pedagogije i nastave jezika, posebno ulogu računarskih materijala u kontekstu nezavisnog ili samostalnog učenja. Njegovo izglaganje je obuhvatilo sledeće aspekte učenja i učenja jezika: 3. Promena pristupa u nastavi - „Uključite mobilni, ali
na režim tiho!; Definisanje karakteristike CALL; CALL danas: O drugačijem okruženju - upotreba
CALL za razne svrhe (socijalna, obrazovna, profesionalna), i gde engleski jezik ima jedinstvenu ulogu u kompjuterski posredovanoj komunikaciji (CMC - Computer mediated communication), kao i u neformalnom i formalnom obrazovanju.
Autor smatra da je potrebno izgraditi veštine digitalne pismenosti, kao što su: istraživanje relevantnih sajtova i izvora, evaluacija
vebsajtova; pravilno navođenje izvora ili referenci, označavanje
(bookmarking) i deljenje ideja i saznanja o novim aplikacijama za učenje jezika uz pomoć mobilnih uređaja (MALL);
upotreba društvenih medija poput Fejsbuka i Tvitera (Facebook, Twitter) za komunikaciju na stranom jeziku;
učestvovanje u diskusijama i forumima, deljenje dokumenata, linkova, informacija o programima i drugo u virtuelnom prostoru za učenje, poznatom kao VLE (Virtual Learning Environment), npr. Moodle (www.moodle.com).
4. Viktorija Bubier (Boobyer, 2013) u izlaganju na temu E-book activities for language teachers and learners (Aktivnosti primenom e-knjige za nastavnike jezika i učenike) predlaže konkretne praktične ideje za aktivnosti korišćenjem e-knjige u različitim kontekstima: na času, u
situaciji mešovitog učenja (blended-learning) i kao deo kontinuiranog profesionalnog razvoja nastavnika. Od velikog broja e-knjiga (onih u „čistom“ pdf formatu do onih multimedijalnih), onih koje su „besplatne, ali...“, ili „besplatne“, „potpuno besplatne za doživotnu upotrebu ako se kupe“, itd. Autorka izdvaja dve omiljene aplikacije za e-knjige: 1) „Frankenstein“, koju predlaže za aktivnosti čitanje-slušanje, 2) „Scherlock Holmes strip app“ za aktivnosti čitanje-razgovor, čitanje-pisanje, i čitanje-čitanje. 5. Geri Moteram (Motteram, 2013) prezentuje knjigu, zbornik radova pod naslovom Innovations in learning technologies for English language teaching (Inovacije u obrazovnim tehnologijama za nastavu engleskog jezika) u izdanju British Councila. U izlaganju se fokusira na promene u obrazovnoj tehnologiji koja sada nudi širok spektar mogućnosti primene u različitim granama nastave engleskog jezika, kao što su: učenici predškolskog uzrasta, osnovne i srednje škole, engleskog za posebne namene (ESP - English for Specific Purposes), ili engleskog u svrhu reklamiranja (EAP - English for Advertising Purposes). 6. Ričard Koldvel (Cauldwell, 2013) u radu Jungle listening: high- and low-tech approaches to teaching the stream of speech (Slušanje džungle: visoko- i nisko-tehnološki pristupi za nastavu o toku govora) autor predstavlja i objašnjava aktivnosti koje se mogu izvoditi bez upotrebe tehnologije ili korišćenjem tehnologije. Govor sa kojim se učenici susreću izvan učionice zahteva veštine „slušanja džungle“ i dekodiranja brzog govora. Učenici treba da usvoje znanja o tome kako se reči zvučno menjaju kada se pojave u govornom toku, a u tom procesu učenja veliku ulogu ima primena tehnologije. Kao primer primene visoko-tehnoloških pristupa Koldvel navodi aplikaciju Cool Speech, namenjenu učenju jezika na naprednom nivou (Advanced level) i učenicima koji žele da komuniciraju sa izvornim govornicima i opstanu u takvom okruženju. U visoko-tehnološki pristup autor uključuje i elektronsko izdanje knjige Phonology for Listening: Teaching the Stream of Speech5 koje je upotpunjena raznim interaktivnim alatkama za usporavanje, ubrzavanje i editovanje audio primera ili snimljenog glasa učenika, razne igre i mogućnosti povezivanja sa nastavnikom ili drugim učenicima, dok štampanu verziju knjige navodi kao primer nisko-tehnološke aktivnosti, koja obuhvata niz vokalnih vežbi koje nastavnik predstavlja kao model, a učenik sluša i ponavlja. Knjiga u oba izdanja sadrži četiri poglavlja: 1 - The window on speech, 2 - Describing spontaneous speech, 3 - Accents, identity and emotion in speech, 4 - Teaching Listening. 7. Džoana Norton (Norton, 2014) u svom izlaganju predstavlja put kako da ideje koje se rode iz rada sa učenicima pretvorite u osnovnu građu za izradu aplikacija i modela za bilingvalne aplikacije, a koje želite da primenite u savladavanju određenih predmeta, ili za
5 http://www.speechinaction.org/ebooks/
124
određene aktivnosti na času. Dostupnost pametnih telefona nije ujednačena, i autorka upozorava na tu činjenicu, naglašavajući da je pravljenje programa za stare mobilne telefone i uređaje veoma komplikovano i skupo. Norton pokazuje rezultate brojnih istraživanja koje je sprovela širom sveta i posebno u Irskoj i UK na velikom broju škola i učenika svih nivoa i uzrasta, i naglašava posebnu važnost tehnologije u radu sa učenicima sa disleksijom. 8. Karen Vilkins (Wilkins, 2014) postavlja samo jedno pitanje, a to je: Are new technologies affecting the student-teacher relationship? na koje daje odgovore u vidu samocitata iz ličnog dnevnika i anonimnih citata iz intervuja sa kolegama, profesorima i učenicima. Pitanje koje je autorka postavila i dalje ostaje otvoreno za neku narednu diskusiju, ili istraživanje.
3. VEBINARI 2013-2014 (OUP, CUP, ME)
Vebinar je termin ili skraćenica za Web-based seminar ili seminar, prezentaciju, ili predavanje koje se prenosi preko internet mreže. Vebinari predstavljaju nov i revolucionaran način edukacije. Za razliku od vebkasta, koji predstavlja audio ili video prenos (emitovanje na sajtu) nekog događaja koji okuplja grupu ljudi u određeno vreme na istom mestu u komunikaciji licem u lice, vebinari se odvijaju isključivo u virtuelnom prostoru gde se prezenteri i učesnici prijavljuju u virtuelnu konferencijsku salu korišćenjem računara, pametnih telefona ili tablet računara. Ključna karakteristika vebinara su njegovi interaktivni elementi - sposobnost deljenja, primanja i razmatranja informacija, diskusije. Podaci se prenose preko interneta pomoću posebnih video i/ili audio konferencijskih softvera. Svi korisnici mogu da komuniciraju sa predavačem, postavljaju pitanja putem ćaskaonice (chat box), učestvuju u anketama (polls) i dobijaju odgovarajuće materijale na kojima mogu da rade i samostalno. Broj učesnika i izlagača zavisi od organizatora. U glavnoj prostoriji, na primeru ELT vebinara, broj učesnika varira između 150-500 ljudi. Vebinari su osmišljeni kao jednočasovne sesije, ili duže, ili čak kao niz sesija prema planiranom rasporedu izlagača ili organizatora. Vebinari su važni za prikupljanje informacija i iznošenja različitih stavova i mišljenja pod jednu platformu. Ako možemo da podelimo naše učenje i naše izazove i pitanja u zajednici prijatelja koji neguju kritičko mišljenje, to polje će verovatno nastaviti da raste (Hobbs, 2007:9). Učešćem na ELT vebinarima znanje je dostupno svima koji su spremni da komuniciraju na engleskom jeziku i o engleskom jeziku, učenju i nastavi engleskog jezika, a imaju internet konekciju i potrebnu tehničku opremu. Korist za sve učesnike i izlagače je mogućnost da učestvuju besplatno, bez potrebe putovanja i drugih dodatnih troškova. Oni mogu da „uđu“ ili „izađu“ iz glavne vebinar sobe u vreme koji im najviše odgovara.
Dve platforme koje se najčešće koriste su WebEx i Blackboard Collaborate platforma.
Slika 2: WebEx platforma - uživo gledanje
Slika 3: Blackboard Collaborate - vebinar uživo Naredni deo ovog rada predstavlja prikaz 20 vebinara o inovativnoj upotrebi medija i obrazovne tehnologije u učenju i nastavi engleskog jezika, održanih u periodu od januara 2013 do maja 2014 (Tabela br. 2) koje su organizovali Macmillan English (ME), Cambridge University Press (CUP) i Oxford University Press (OUP). Dakle, ovaj deo rada predstavlja originalno istraživanje - sa učešćem u trajanju od preko 20 sati, u kojim kroz lični profesionalni razvoj (CPD - Continous Preffessional Development) istražujem teorijska načela i najnovija dostignuća u polju obrazovne tehnologije i njene konkretne primene u nastavi i učenju engleskog jezika. Tabela 2: Vebinari 2013-2014 Organizatori Vebinari o upotrebi medija i
obrazovne tehnologije u učenju i nastavi engleskog jezika posećeni
UK
UP
NO
2013 2014 ME - 1 1 CUP 1 3 4 OUP 3 12 15 UKUPNO 4 16 20
125
Za razliku od prikazanih i analiziranih vebkast snimaka British Councila, većina informacija o ovim vebinarima (spisak vebinara), kao i materijali korišćeni (slajdovi, snimci, itd. ) nije kasnije dostupna, ili je dostupna najduže šest meseci na internetu i to samo registrovanim posetiocima/učesnicima. Izuzetak čine video snimci postavljani na YouTube kanale Cambrige University Press i Macmillan English, koji prikazuju samo slajdove i govor (ili video) izlagača u formi videa, bez uvida u komunikaciju u ćaskaonici (koji je inače moguć u Blackboard Collaborate odloženom gledanju).
Slika 4: Blackboard Collaborate - odloženo gledanje
vebinara Tabela 3: Macmillan ELT vebinar
Autor Datum Naslov
1. Michael Rundell
19/03/14 Five years of digital innovation for dictionaries
Tabela 4: Cambridge University Press i Cambridge Language Assessment ELT vebinari
Autor Datum Naslov
1. Deirdre Cijffers
30/09/13 Using Forums and Blogs with Higher Level Learners
2. Cambridge Language Assessment Team
27/01/14 Developing and Assessing Listening skills at B1 and B2 level
3. Deirdre Cijffers and Ricardo Morales
04/02/14 Making the most of online workbooks
4. Sedef Koç 18/03/14 iUse Technology - Tips
for integrating and managing technology with young learners
Tabela 5: Oxford University Press ELT vebinari
Autor/
izlagač
Datum Naslov
1.Shaun Wilden
15/05/13 Digitalising your Pencil Case
2.Michael Man
24/09/13 Getting started with new Online Practice and Online Workbooks
3.Kristin Sherman
01/11/13 Help Your Students Get Connected
4.Jane Harding Da Rosa
15/01/14 Helping parents support their children with English
5.Natasha Buccianti
21/01/14 Getting your students to write
6.Michael Man
24/01/14
Adapting our online materials to suit your students’ needs
7.Gareth Davies
30/01/14 Changing with the times
8.Shaun Wilden
04/02/14 Online Tutoring Part One: what does it offer teachers and students?
9.Lawrence J. Zwier
06/02/14
Making Good Test
10.Sarah Philpot
18/02/14
Integrating academic study skills from A1
11.Shaun Wilden
26/02/14 Online tutoring part 2: the challenges and benefits
12.Robin Walker
12/03/14 What makes a good coursebook?
13.Shaun Wilden
26/03/14 Online tutoring part 3: Getting the most of your students
14.Jamie Keddie
15/04/14 Video cameras in the hands of learners
15.Keith Layfield
17/04/14 Making the most of the Business Result Online Interactive Workbook
126
3.1. Vebinar Macmillan English Majkl Randel (Rundell, 2014) u svom izlaganju govori o redovnim istraživanjima i o neprestanom osavremenjivanju baze Makmilan onlajn rečnika (Macmillan’s Online Dictionary), posebno kod definisanja značenja u različitom registru, kod izgovora, kod upotrebe određene reči u kontekstu, kod kolokacija i sinonima. Kao najveću prednost onlajn rečnika navodi mogućnost istovremenog prikazivanja rečnika (dictionary) i rečnika sinonima (thesaurus). Posebno ističe važnost opcije receptivne upotrebe (receptive use, ili dekodiranja reči u tekstu) i produktivne ili konkretne upotrebe (productive use). 3.2. Vebinari CUP Dirdri Sidžfers (Cijffers, 2013) ispituje neke praktične ideje i savete kako ohrabriti učenike da učestvuju u onlajn komunikaciji. Predlaže moguće načine podrške učenicima i načine kako najbolje iskoristiti resurse koje nudi internet. U jednom od narednih vebinara Dirdri Sidžfers i Rikardo Morales (Ricardo Morales, 2014) objašnjavaju kako onlajn radne sveske mogu poboljšati rad nastavnika i obogatiti iskustvo učenja učenika, a kao primere navode onlajn radne sveske iz serije “face2face” udžbeničkih materijala, pod nazivom “face2face Online Workbooks”. Sedef Koš (Koç, 2014) u radu “iUse Technology - Tips for integrating and managing technology with young learners” predstavlja veliki broj konkretnih aplikacija, blogova i programa koje preporučuje za korišćenje od strane učenika ili nastavnika, za komunikaciju nastavnika sa učenicima i roditeljima, ili za stručno usavršavanje. Po klasifikaiji Sedef Koš to su: aplikacije za pravljenje animiranih video materijala
ili crtanih filmova: o Goanimate4schools o Polishedplay o Pawtoon
programi za pravljenje video tutorijala: o ExplainEverything o ShowMe o TechSmith/Jing
aplikacije za pravljenje digitalnih priča: o StoryBird o LittleBirdTales o ZooBurst
aplikacije/programi za pravljenje digitalnih postera: o KerPoof, o Glogster
onlajn bele table: o Scribblar o Spacedeck o Sketchlot
aplikacije za podkaste (podcasts), medij za slušanje ili preuzimanje onlajn audio materijala (muzika, vesti, sportski prenos, slušanje priča, emisija, itd.):
o Audioboo
o Evoca o Audacity
aplikacije za kreiranje bloga ili vebkvesta (webquest):
o TeacherWeb o Zunal o teAchnology o QuestGarden o KidBlog o Kids Website Creator
slanje poruka: o Classpager o SendHub o Swaggle.mobi o gtext o kikutext
za komunikaciju na času sa drugim učenicima iz drugog odeljenja i škole:
o Skype za gledanje video materijala:
o YouTube EDU Kembridž tim za podršku engleskog jezika (Cambridge English Language Assessment) pri Univerzitetu Kembridž (Cambridge University) predstavio je novine u oblasti veština slušanja za nivoe B1 i B2 (“Developing and Assessing Listening skills at B1 and B2 level”), u kojima se kao obavezni oblici forme teksta za slušanje navode: formalna i neformalna konverzacija, poruke sa telefonske sekretarice, emitovanje vesti, diskusije na radiju, javni govori, intervjui, obaveštenja na televiziji ili na javnom mestu, anegdote i predavanja. 3.3. Vebinari OUP Jedan od prvih vebinara 2013.godine na temu digitalizacije nastavnih aktivnosti i materijala, i nastave i učenja u opšte, predstavio je Šon Vilden (Wilden, 2013) nastavnik istraživač, autor materijala i moderator velikog broja vebinara. U vebinaru na temu “Digitalising your Pencil Case”, Vilden predstavlja značenje pojma m-learning i fokusira se na aplikacije za tablet računare u cilju razvijanja govornih veština, kreativnog mišljenja, kreativnosti, i za pomoć kod diferenciranog učenja. Aplikacije koje Vilden prikazuje su: Socrative, Whiteboard Podcasting, StoryTelling, StoryWheel, PuppetPals, MyStoryBook, BookCreator for iPad, i BookPress. U seriji vebinara pod naslovom “Online tutoring - part 1, 2 and 3” Šon Vilden (Wilden, 2014) kroz sam vid sinhronog prezentovanja sadržaja vebinara demonstrira da, ako se kreativno osmisle časovi, učenje onlajn može biti gotovo identično susretu nastavnika i učenika „uživo“ ili „licem u lice“. Vilden naglašava da je veoma važno da se ne formira barijera u komunikaciji ili hladan odnos
127
samo zato što se nastavnik možda oseća „nelagodno“ pred kamerom ili nije siguran u svoje digitalne kompetencije, ili je pod pritiskom da li ga učenici uopšte slušaju i prate. Vilden, predstavlja jednostavne aktivnosti iz klasičnog nastavničkog repertoara kao što su „Pitajte nastavnika/Upoznajte nastavnika“ ili „Tri istine/neistine o nastavniku“. Kao aktivnost „zagrevanja“ Šon Vilden koristi sledeće: „Označite gde ste na mapi sveta“ ili „Kakvo je vreme?“. Aktivnost učenika u toku sesije može da se kontroliše ukoliko nastavnik kvalitetno koristi belu interaktivnu tablu i sve njene mogućnosti. Slajdovi na tabli treba da su pregledni, zanimljivi, a mogu da sadrže ili kombinuju slike i tekst, video, itd. Ukoliko nastavnik da dozvolu i ponudi određene alatke učesnicima, na slajdovima je moguće pisati i crtati, dodavati simbole i slike. Učesnicima je moguće tokom sesije slati dokumente koje treba da popune u zadatom vremenskom roku npr. 5 min, i vrate nazad nastavniku ili predavaču. Glasanje ili iskaziavanje stavova je standardna opcija, a rezultati su odmah vidljivi. U okviru ove tri sesije autor prikazuje: sajtove pogodne za onlajn nastavu i učenje, kako organizovati rad onlajn, mogućnosti za mešovito učenje (blended learning), veštine potrebne za rad nastavnika u onlajn
okruženju, na koji način je moguće već postojeće nastavne
materijale prilagoditi nastavi u virtuelnoj učionici na način da se zadovolje vizuelne, kinestetičke i auditivne potrebe učenika (VAK - visual, kinaesthetic, auditory),
benefite rada onlajn, mogućnosti vrednovanja rada učenika i
samovrednovanja, karakteristike „dobrog“ nastavnika u onlajn i
komunikaciji licem u lice. Majkl Man (Man, 2013) je stručno lice zaduženo za obuke nastavnika i svih zainteresovanih za određenu oblast tehnologije u nastavi, kao i korišćenje materijala izdavačke kuće Oxford University Press. U prvoj vebinar sesiji “Getting started with new Online Practice and Online Workbooks” nastavnici prolaze obuku kako da postave različite aktivnosti i dokumente za učenike, prate napredak učenika, poboljšaju onlajn saradnju i komunikaciju sa učenicima. U drugoj vebinar obuci na temu “Adapting our online materials to suit your students’ needs” (Man, 2014), nastavnici uče kako da postave dokumente, dodaju linkove, kreiraju govorne aktivnosti, pristupe urađenim zadacima učenika, pošalju povratnu informaciju, vrednuju rad učenika i pregledaju virtuelni dnevnik (različiti oblici prikazivanja uspešnosti: individualne, grupne, po lekciji, konkretnoj vežbi, u okviru celokupnog kursa, itd.) U prezentaciji “Help Your Students Get Connected” Kristin Širman (Sherman, 2013) prikazuje aktivnosti u nastavi u učionici koje razvijaju multimodalne stilove učenja kod učenika. Govori o pozitivnom uticaju nove tehnologije i društvenih mreža (npr. Twitter) na nastavu
jezika, u smislu da se razvijaju nove aktivnosti za vežbanje pisanja - pojava tehnike squeeze paraphrasing, ili pretvaranje paragrafa teksta u jedan tvit (tweet). Zalaže se za upotrebu društvenih medija za učenje i komuniciranje na stranom jeziku. Širman predstavlja udžbenik “Network Get Connected” u izdanju OUP, čiji je i autor, kao primer udžbenika sa implementiranim kurikulumom društvenih medija od 40 školskih časova. U vebinaru na temu “Helping parents support their children with English” koji nije primarno fokusiran na upotrebu medija, Džejn Harding da Rosa (Harding Da Rosa, 2014) ističe značaj gledanja televizije i filma na razvijanje veština pravilnog izgovora i slušanja govora u učenju stranog jezika. Posebno ukazuje na pozitivan uticaj digitalnih medija na učenje stranog jezika - igranje igrica, slušanje i pevanje pesama, rešavanje vežbi, i čitanje e-knjiga, bilo onlajn ili na priređenim CD i DVD materijalima poput “OUP Kids Readers CD”. U vebinaru “Getting your students to write”, Nataša Bukjanti (Buccianti, 2014) istražuje ulogu interneta pri izradi projekata u nastavi engleskog jezika, posebno u oblasti pisanja (npr. pisanje komparativnih izveštaja, ili pisanje skice pitanja za intervju i istraživanje određenih informacija o toj osobi na internetu). Garet Dejvis (Davies, 2014) u vebinaru “Changing with the times”, govori o digitalnim navikama učenika, posebno igranju igrica, traganju onlajn, dopisivanju i upotrebi društvenih medija. Dejvis ukazuje na značaj korišćenja i kvalitet pripremljenih materijala “Oxford New Headway iTools & iTutor” (adaptirani novinski članci u elektronskom obliku). Ključ uspešne nastave prema Dejvisu je prilagođavanje nastavnih tehnika stilu učenja naših učenika. U vebinaru “Making Good Test”, Lorens Zvajer (Zwier, 2014) istražuje doprinos upotrebe pripremljenih diskova za proveru postignuća učenika, priloženih u okviru knjige za nastavnike “Q Testing Program CD - Teachers Handbook package”, ili dostupnih onlajn “Q Online Practice”. Sara Filpot (Philpot, 2014) u vebinaru “Integrating academic study skills from A1”, ispituje mogućnost unapređenja vokabulara kroz vežbe određenog registra (npr. pisanje imejla, tvitovanje) i određene zadatke u analizi teksta: surveying, skimming, scanning. Robin Valker (Walker, 2014) na primeru aplikacije za vežbanje izgovora “Oxford English File Pronunciation App”, ukazuje na važnost upotrebe digitalnih tehnologija u učenju jezika, i njihov doprinos kvalitetu nastavnih materijala (Tema vebinara: “What makes a good coursebook?”). U okviru promocije knjige “Bringing online video into the classroom”, Džejmi Kedi (Keddie, 2014) u vebinaru pod nazivom “Video cameras in the hands of learners” razmatra mogućnosti upotrebe mobilnih telefona, tablet računara i drugih video uređaja u rukama učenika, u
128
učionici i izvan nje, ukazujući na određena tehnička, praktična i pedagoška pitanja. U jedinom vebinaru posvećenom nastavi jezika u posebne svrhe, a istovremeno i o upotrebi digitalnih tehnologija, Kit Lajfild (Layfield, 2014) u svom izlaganju na temu “Making the most of the Business Result Online Interactive Workbook” otkriva na koji način onlajn interaktivne radne sveske mogu poboljšati nastavu i učenje jezika. Autorka istražuje funkcionalnost praćenja sistema za upravljanje učenjem (LMS - Learning Management System), alatke za ćaskanje u realnom vremenu i alatke za diskusiju, i nudi praktične savete kako upotrebiti digitalne sadržaje u učionici i izvan nje.
4. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Ovaj rad je istraživao obrazovne aspekte u korišćenju digitalnih medijskih tehnologija (vebkasta i vebinara) u nastavi i učenju engleskog jezika, kao i u onlajn stručnom usavršavanju nastavnika. Pregledano je i analizirano ukupno 33 izlaganja/prezentacije na engleskom jeziku različitih autora, od toga 13 vebkast seminara u organizaciji British Councila (2010-2014), i 20 vebinara održanih u 2013-2014.godini - jedan u organizaciji Macmillan Englisha (ME), četiri u organizaciji Cambridge University Pressa (CUP), i petnaest u organizaciji Oxford University Pressa (OUP). Analizirani materijal na temu novih digitalnih tehnologija u učenju stranog jezika, nastavi i profesionalnom razvoju nastavnika, u realnom i virtuelnom prostoru obuhvata: 522 minuta (oko 8 sati) onlajn emitovanja seminara (vebkasta), i preko 1200 minuta (20 sati) učešća u vebinarima. Učešćem na seminarima putem vabkasta i učešćem na vebinarima, nastavnici, vaspitači i pedagozi istražuju nove izazove 21.veka s kojima se učenici suočavaju, ali istovremeno proširuju svoja iskustva učenja korišćenjem participativnog, digitalnog modela profesionalnog razvoja. Ova lična inicijativa na putu stručnog usavršavanja u engleskom jeziku kao međunarodnom jeziku (EIL - English as an International Language) i inicijativa na putu profesionalnog razvoja nastavnika omogućava da nastavnici razumeju potrebe učenika i da im ponude strategije kako bi usavršili nove kompetencije za bolju komunikaciju. Imajući u vidu sve ovo, sada je jasno da vebkasti i onlajn kursevi, kao što su vebinari, predstavljaju dobru platformu za razmenu ideja o korisnim iskustvima u nastavi, kako među instruktorima, tako i među kolegama nastavnicima širom sveta i svima koji se bave obrazovanjem. Širenjem znanja o novim medijskim pismenostima i upoznavanjem šire obrazovne zajednice, nastavnici preuzimaju ili igraju vodeću ulogu u obuci svojih kolega, kreiranjem i sprovođenjem vizije svoje škole kao zajednice zasnovane na inovacijama i kontinuiranom učenju, obogaćenom novim medijskim i digitalnim tehnologijama.
LITERATURA
[1] Bird, Phil & Harrison, Mike (2011). Online
continuing professional development (CPD), British Council Seminar-Webcast, (16:06). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/online-continuing-professional-development
[2] Boobyer, Victoria (2013). E-book activities for language teachers and learners. British Council Seminar-Webcast. (9:33, 12:24, 9:49 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/e-book-activities-language-teachers-and-learners
[3] Buccianti, Natasha (2014). Getting your students to write. Oxford University Webinar, January 21, 2014.
[4] Cambridge Language Assesment Team (2014). Developing and Assessing Listening skills at B1 and B2 level. Cambridge University Press Webinar, January 27, 2014.
[5] Cauldwell, Richard (2013). Jungle listening: high- and low-tech approaches to teaching the stream of speech. British Council Seminar-Webcast. (06:29, 1:05, 1:17). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/jungle-listening-high-and-low-tech-approaches-teaching-stream-speech
[6] Cijffers, Deirdre (2013). Using Forums and Blogs with Higher Level Learners. Cambridge University Press Webinar, September 30, 2013.
[7] Cijffers, Deirdre & Morales, Ricardo (2014). Making the most of online workbooks. Cambridge University Press Webinar, February 4, 2014.
[8] Clarke, James (2011). Reel Life: Using cinema to engage young people with citizenship. British Council Seminar-Webcast. (44:13 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/using-cinema-engage-young-people-citizenship
[9] Davies, Gareth (2014). Changing with the times. Oxford University Webinar, January 30, 2014.
[10] Dudeney, Gavin (2011). Digital literacy. British Council Seminar-Webcast. (37:42 min). http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/digital-literacy
[11] Dudeney, Gavin (2012). mLearning: From theory to practice. British Council Seminar-Webcast. (11:13, 14:47, 10:38, 9:47, 9:25, 1:50, 1:18, 2:01 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/mlearning-theory-practice#
[12] Harding Da Rosa, Jane (2014). Helping parents support their children with English. Oxford University Webinar, January 1, 2014.
[13] Hobbs, Renee (2007). Approaches to Instruction and Teacher Education in Media. UNESCO. Retrieved April 13, 2014 from:
129
http://unesdoc.unesco.org/images/0016/001611/161133e.pdf
[14] Išaretović, Slavica (2011). Medijsko obrazovanje. Aktuelnosti. Banja Luka: BanjaLukaCollege, 109 - 122.
[15] Jarvis, Huw. (2012). Beyond computer assisted language learning. British Council Seminar-Webcast. (49:20 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/beyond-computer-assisted-language-learning
[16] Kasper, Loretta F. (2000). New Technologies, New Literacies: Focus Discipline Research and ESL Learning Communities. Language Learning & Technology, 4, No. 2, September 2000, 105-128.
[17] Keddie, Jamie (2010). Using video in ELT. British Council Seminar-Webcast. (17:44 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/content/using-video-elt-jamie-keddie
[18] Keddie, Jamie (2011). Videotelling. British Council Seminar-Webcast. (49:49 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/category/seminars-topics/using-video
[19] Keddie, Jamie (2014). Video cameras in the hands of learners. Oxford University Webinar, April 15, 2014.
[20] Koç, Sedef (2014). iUse Technology - Tips for integrating and managing technology with young learners. Cambridge University Press Webinar, March 18, 2014
[21] Košničar, Sofija (2013). Komplementarnost medijskog obrazovanja i nastavnog kurikuluma na primeru obrazovnog sistema BBC. U D. Valić Nedeljković, D.Pralica (Eds.) DIGITALNE medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene. 3, (pp. 179-190). Novi Sad: Filozofski fakultet.
[22] Layfield, Keith (2014). Making the most of the Business Result Online Interactive Workbook. Oxford University Webinar, April 17, 2014.
[23] Lightfoot, Amy (2012). A beginners guide to mobile learning in ELT. British Council Seminar-Webcast. (33:05 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/beginners-guide-mobile-learning-elt
[24] Man, Michael (2013). Getting started with new Online Practice and Online Workbooks. Oxford University Webinar, September 24, 2013
[25] Man, Michael (2014). Adapting our online materials to suit your students’ needs. Oxford University Webinar, January 24, 2014.
[26] Motteram, Gary (2013). Innovations in learning technologies for English language teaching: publication launch. British Council Seminar-Webcast. (10:12, 12:57, 12:40 min). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/innovations-learning-technologies-english-language-teaching-publication-launch
[27] Nacionalni prosvetni savet Republike Srbije (2013). Smernice za unapređivanje uloge informaciono-komunikacionih tehnologija u obrazovanju - nacrt - http://www.rckanjiza.edu.rs/wp-content/uploads/2013/06/Nacrt-IKT-smernica_javna-rasprava.pdf , preuzeto dana 04. avgusta 2014.
[28] Norton, Joanna (2014). Is it time for educators to reclaim the technology debate?. British Council Seminar-Webcast. (3:17, 4:40, 6:44, 7:40, 7:40, 00:59, 1:32). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/it-time-educators-reclaim-technology-debate
[29] Philpot, Sarah (2014). Integrating academic study skills from A1. Oxford University Webinar, February 2, 2014.
[30] Radić-Bojanić, Biljana; Đorđević, Jasmina (2013). Developing the skill of searching digital resources at the MA level of english studies. U D. Valić Nedeljković, D.Pralica (Eds.) DIGITALNE medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene. 3, (pp. 199-208). Novi Sad: Filozofski fakultet.
[31] Rundell, Michael (2014). Five years of digital innovation for dictionaries. Macmillan English Webinar, March 19, 2014.
[32] Sherman, Kristin (2013). Help Your Students Get Connected. Oxford University Webinar, November 1, 2013
[33] UNESCO (2011). Competency ICT Framework for Teachers (2011). United Nations Educational. UNESCO. Retrieved April 11, 2014 from: http://unesdoc.unesco.org/images/0021/002134/213475e.pdf
[34] Walker, Robin (2014). What makes a good coursebook? Oxford University Webinar, Mach 12, 2014.
[35] Wilden, Shaun (2013). Digitalising your Pencil Case. Oxford University Webinar, May 15, 2013.
[36] Wilden, Shaun (2014). Online tutoring part 2: the challenges and benefits. Oxford University Webinar, February 26, 2014.
[37] Wilden, Shaun (2014). Online Tutoring Part One: what does it offer teachers and students? Oxford University Webinar, February 4, 2014.
[38] Wilden, Shaun (2014). Online tutoring part 3: Getting the most of your students. Oxford University Webinar, March 26, 2014.
[39] Wilkins, Karen (2014) Teaching vs. Technology. British Council Seminar-Webcast. (1:00:00 h/m/s). Retrieved July 14, 2014 from: http://englishagenda.britishcouncil.org/seminars/teaching-vs-technology-live-webcast
[40] Zwier, Lawrence J. (2014). Making Good Test. Oxford University Webinar, February 6, 2014.
130
PREDUZETNICKO UCENJЕ NA RADNOM MESTU
ENTREPRENEURIAL LEARNING AT WORKPLACE
Andrijana Migulovska
Rezime: Сврха овог рада је да се истражи предузетнички начин размишљања код руководилаца и запослених након примењене предузетничке обуке. Неколико наставних техника су коришћени у развијању предузетничке вештине и понашања међу менаџерима и запосленима на радном месту. Модификована верзија предузетничког приступа као што је објашњено у литератури је прилагођенa у ovom раду. Подаци су прикупљени коришћењем квалитативним и квантитативим истраживачким методама. Налази указују да предузетнички усмерен приступ је проширило предузетничко разумевање код менаџера и запослених, а они су у стању да развију предузетничке вештине и понашања потребне за развој њихове каријере.Овај рау разматра практичне импликације за развој каријере користењем предузетничког учења, што имплицира предузетнички начин размишљања.
Ključne reči: Предузетнички приступ, Предузетничко разумеванје, Наставне технике
Abstract: The purpose of this paper is to explore the entrepreneurial mindset of managers and employees after following an entrepreneurship education course. Several teaching techniques were utilized to infuse entrepreneurial skills and behaviour among managers and employees in the workplace settings. A modified version of entrepreneurial directed approach as discussed in the literature was adapted to conduct the study. Data were collected using qualitative and quantitative research method. Findings indicate that the entrepreneurial directed approach had broadened managers and employees entrepreneurial understanding, and managers and employees are able to develop the entrepreneurial skills and behaviour required for their career development. The paper discusses practical implications for career development using entrepreneurship learning to guide managers and employees to have an entrepreneurial mindset.
Key words: Entrepreneurial Directed Approach, Entrepreneurial Understanding, Teaching Techniques
1. INTRODUCTION
Enterprise education programs provide experience, to start own business and to practice relevant role models. But the issue of the most effective approach is how to encourage the development of the qualities of enterprises through a teaching program and there in produce enterprising individuals. Entrepreneurship is traditionally associated with a particular form of business activity, the creation of a firm, where as enterprising behavior in the broader concept and the educational effort is directed towards developing self-reliant and enterprising people. The concept of enterprising behavior has been given a number of definitions, but in general seems to relate to personal characteristics such as willingness tochange, initiative, opportunity identification and creation. Traditional teaching methods such as lectures, literature, reviews,and examinations do not activate entrepreneurship . Thus they suggested that the utilization of entrepreneurial directed approach will give among managers and employees the opportunity to take a new kind of role and to probe hidden aspects of the self, as role-playing encourage people to view situations from new perspectives.
2.OBJECTIVES OF THE STUDY
The purpose of the study was to explore the entrepreneurial mindset among managers and employees
after following anentrepreneurship education course. Specifically, the objectives of the study were to: 1. Identify the perception among managers and
employees regarding the importance of teaching techniques in improving the entrepreneurial skills.
2. Explore the entrepreneurial mindset of managers and employees after following an entrepreneurship education course.
3. METHODOLOGY
A group of managers and employees who had taken an entrepreneurship education course were selected to be the respondents of the study. Both groups of managers and employees were required to take the course as a requirement either in their major orminor package. Since all of them had never learned entrepreneurship before, this was the opportunity for theresearcher to utilize the entrepreneurial directed approach. Several teaching techniques were utilized to infuse entrepreneurial skills and behavior among the managers and employees. The course was conducted for a period of 4 months.The teaching techniques that were utilized during the process of teaching and learning were selected based on theconcept of entrepreneurial directed approach which views learning as a process of co-participation amongentrepreneurial individuals (Taylor & Thorpe, 2004).In terms of delivering knowledge, the more traditional methods as lectures, using reading materials,discussion and tutorial were conducted. New teaching techniques which focused on students centered
131
teaching suchas case analysis, business plan, presentation, discussion, visit to business location, interview with entrepreneurs andrunning real business were introduced to match the entrepreneurial directed approach as discussed before.
4. INSTRUMENTATION
The study was conducted using both quantitative and qualitative research methods. A self-rated questionnaire was utilized to collect the data. The questionnaire was divided into four parts. Part one consisted of eleven teaching techniques and managers and employees were asked to rate the importance of the teaching techniques utilized during the implementation of the course in improving their entrepreneurial awareness and part two consisted of managers and employees perception on the importance of 11 teaching techniques in improving their entrepreneurial skills. Scales of 1 to 5were used to measure the importance of teaching techniques where 1 indicates “not important” and 5 indicate “mostimportant”. Part three gathered managers and employees perception through an open ended question to ascertain the three most important teaching techniques and the reasons why the technique is perceived as important. Part four measuredstudents’ entrepreneurial mindset, using an open ended question about their abilityes to be an entrepreneur
5. FINDINGS AND DISCUSSION
3 top ranked teaching techniques are: running a real business, visit tobusiness location, and interview with an entrepreneur. These three techniques were considered important improving entrepreneurial skills since managers and employees are active participants in the learning process. A qualitative study was also conducted on these 3 techniques which are considered as most important by the managers and employees. The reasons why those techniques are important as perceived by managers and employees are as follows: a) Running a real business They obtain real business experience; understand and experiences the senses of responsibility inunderstanding the risks and rewards of setting up a business. At thesame time managers and employees are able to improve their soft skills in the aspects of motivation, team work, networking andcustomer relation skills. b) Visit to business location Managers and employees perceived this activity as helpful because they are able to observe the real business operation, getthe needed information direct from the entrepreneur, give them opportunity to understand who the real entrepreneuris, get more business input and to improve their self-motivation through the entrepreneur’s experience and most importantly, they realize the ups and downs of operating a business. c) Interview with entrepreneur This technique is helpful because students get clear, direct and real explanation from the entrepreneur regarding their business experience, give the opportunities to meet with the entrepreneur face to face, and learn the reality of being an entrepreneur, to know the life-story of the entrepreneur and to observe his or her personality. Further
more managers and employees are able to get the exact and precise information especially on the success andfailure factors in business. After following the learning activities such as visits to business locations, interviews with entrepreneurs,running their own business, developing business plan, presentation and discussion; which facilitate learning by“doing”, managers and employees feel more confident and have a more positive mindset about starting businesses. In response to thequestion “In your opinion, to what extent do you have the ability to be an entrepreneur?” about 83% of the managers and employees felt that they are able and have the confidence to start their own business. This proves that entrepreneurial directed approach is capable in improving managers and employees mindset and skills in entrepreneurship.
6. CONCLUSION AND IMPLICATION:
Managers and employees centered learning model known as entrepreneurial directed approach enable мanagers and employees to have apositive entrepreneurial mindset. Managers and employees were also able to identify the three most important teaching techniquesafter following an entrepreneurship education course. The techniques were: running a real business, visit to business location and interview with entrepreneurs. These teaching techniques were considered as the most important inimproving their entrepreneurial awareness and skills. Managers and employees were also able to improve their enterprising behavior because of their prior exposure to entrepreneurship through other “hands on” teaching techniques such as developing business plan, case analysis, class presentation and discussion. Entrepreneurship education at managers and employees should consider teaching techniques that require managers and employees to have “hands on” enterprise experience as well as to practice entrepreneurial directed approach in improving managers and employees entrepreneurial mindset.
REFERENCES
[1] Krueger, N. F. and Reilly, M. D. (2000). “Competing models of entrepreneurial intention”. Journal of Business Venturing, Vol.15, No. 5-6, 411-432.
[2] Peterman N.E., & Kennedy J. (2003), “Enterprise Education: Influencing students’ perception of entrepreneurship”,Entrepreneurship Theory & Practice, winter, 2003.
[3] Taylor, D.W. and Thorpe, R. (2004), “Entrepreneurial learning: a process of co participation.” Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol. 11, No. 2, pg. 203-211.
[4] Sogunro, O.A. (2004), “Efficiency of role-playing pedagogy in training leaders, some reflections”, Journal of Management Development, Vol. 23, No. 4, pg. 34-71
132
EKONOMIJA ZNANJA I KREATIVNA EKONOMIJA
KNOWLEDGE ECONOMY AND CREATIVE ECONOMY
MARIJANA MILUNOVIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
MOMČILO BAJAC Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
Rezime: Ekonomija zasnovana na znanju ili ekonomija znanja danas je jedan od osnovnih privrednih resursa. Savremene ekonomske teorije u resurse kojima se stvara vrednost, osim kapitala, zemlje i rada, uključuju znanje kao neodvojivi deo u postizanju efikasnosti i produktivnosti. Produktivnost rada znanja, odnosno rad zasnovan na znanju, zahteva dugoročno investiranje u obrazovanje i naučno-tehnološki razvoj. Međutim, ekonomija znanja danas egzistira u „informacionom polju“, na mreži, „u oblaku“,u uslovima kada je svet (tržište) zaista globalan, virtualan, a novac kao nikada do sada oblikuje naše živote. Zbog toga moramo napraviti korak napred, prema „kreativnoj ekonomiji“ kao novom modelu poslovne prakse, u kojoj kreativnost, kao struktuiran proces, daje najznačajniji doprinos u lancu vrednosti jedne organizacije. U budućnosti, kreativnu ekonomiju će karakterisati samozapošljavanje, povezivanje i umrežavanje u radu na projektima koji zahtevaju kreativnost, fleksibilnost, komunikaciju, pokretljivost, poznavanje informacionih tehnologija, konkurentnost.
Ključne reči: Ekonomija znanja, informacione tehnologije, kreativnost, obrazovanje .
Abstract: Knowledge-based economy or knowledge economy today is one of the main economic resources. Modern economic theory in resources that create value, except for capital, land and labor, including knowledge as an integral part of achieving efficiency and productivity. Labor productivity of knowledge work and knowledge-based, requires long-term investment in education, scientific and technological development. However, the knowledge economy still exists in the "information field" online "in the cloud", in terms of when the world (the market) is really a global, virtual, and the money as ever shaping our lives. Therefore we must take a step forward, toward the "creative economy" as a new model of business practice, in which creativity, as well as a structured process, provides the most significant contribution to the value chain of an organization. In the future, the creative economy will be characterized by self-employment, and networking to work on projects that require creativity, flexibility, communication, mobility, knowledge of information technology competitiveness.
Keywords: Knowledge economy, information technology, creativity, education.
1. UVOD
Ekonomija znanja ili ekonomija zasnovana na znanju u savremenoj ekonomskoj teoriji predstavlja važan faktor u razvoju privrede jedne zemlje. Osnovni privredni resurs kojim se stvara vrednost danas je znanje. U teoriji se dugi niz godina smatralo da postoje tri faktora proizvodnje i to: kapital, rad i prirodni izvori (zemlja). Međutim, u novije vreme, mnogi ekonomisti smatraju da postoje i drugi faktori koji utiču na proizvodnju, kao što su preduzetništvo, informacije, itd. [1] Ukupne aktivnosti kojima se postiže privredni rast uključuju znanje, odnosno rad zasnovan na znanju, u cilju povećanja produktivnosti i efikasnosti u poslovanju. Ljudski kapital kao ekonomski izraz za znanje i veštine koje zaposleni stiču kroz obrazovanje, obuku i iskustvo, veoma je važan faktor privrednog rasta i razvoja. Ekonomski uspeh jedne zemlje u velikoj meri se zasniva na obrazovanju kao ključnom činiocu ljudskog kapitala koji doprinosi blagostanju. [2]
Rad zasnovan na znanju zahteva dugoročno investiranje u obrazovanje i naučno-tehnološki razvoj. Razvijene zemlje ulažu gotovo petinu društvenog proizvoda u proizvodnju i distribuciju znanja. Osim formalnog obrazovanja mladih, privredni subjekti ulažu dodatnih 5% društvenog proizvoda za permanentnu edukaciju i usavršavanje zaposlenih. Na proizvodnju novog znanja, razvijene ekonomije u istraživanje i razvoj ulažu 35% društvenog proizvoda, za razliku od Srbije koja za visoko obrazovanje izdvaja 0,9%, a za naučna istraživanja 0,3% društvenog proizvoda.
2. EKONOMIJA I KAPITAL ZASNOVAN NA ZNANJU
Nova ekonomija, ekonomija zasnovana na znanju ili ekonomija znanja, obuhvata sve ekonomske aktivnosti jedne zemlje. Ekonomija znanja se, zapravo, odnosi na intenzivno korišćenje znanja za proizvođenje ekonomske koristi, a sam termin je popularizovan od strane Pitera Drakera (Peter Drucker, 1969), koji ga je iskoristio za naslov svog dvanaestog poglavlja u knjizi Doba diskontinuiteta. [3]
133
Vrednost se sada stvara produktivnošću i inovacijom, a i jedno i drugo su primene znanja na rad. Vodeće društvene grupacije društva znanja biće „radnici znanja“ – izvršni upravljači / korisnici znanja koji znaju kako da planiraju znanje u proizvodne svrhe, upravo onako kako su kapitalisti znali da plasiraju kapital u produktivne svrhe; stručnjaci u oblasti znanja; nameštenici, zaposleni, u oblasti znanja. [4] Moderne privrede traže nova znanja, naročito iz oblasti menadžmenta, marketinga, preduzetništva. Uloga obrazovanja u poslovanju konstantno raste. Tehnološka revolucija, posebno informatička, uvela je više standarde, globalizaciju svetskog tržišta, nove organizacione oblike i načine komunikacije i rada. Kapital kao ekonomska vrednost koja se ulaže u proizvodnju ili neku drugu ekonomsku delatnost, uključujući i kapital zasnovan na znanju, ima za cilj stvaranje nove vrednosti.
Kapital zasnovan na znanju (KBC - Knowledge-based capital) utiče na rast velikog broja sredstava tako da čini osnov moderne ekonomije. Kapital zasnovan na znanju obuhvata niz sredstava koja stvaraju buduće koristi, ali, za razliku od mašina, opreme, vozila ili objekata, nemaju fizičku ili finansijsku dimenziju. Ova neopipljiva forma kapitala je najveća rastuća forma poslovnih ulaganja i ključni doprinos rastu naprednih ekonomija. Kapital zasnovan na znanju možemo klasifikovati u tri grupe: kompjuterizovane informacije (softver i baze podataka); inovacije (patenti, autorska prava, dizajn, žigovi); i ekonomske kompetencije (uključujući brend kapitala, ljudski kapital, mreže spajanja ljudi i institucija, know-how organizacije za rast preduzetničke efikasnosti, aspekti oglašavanja i marketinga). [5] Ulaganja u kapital zasnovan na znanju rastu sa razvijenošću privrede.
Slika br. 1: Poslovna ulaganja kapitala zasnovanog na znanju (KBC Knowledge-based capital) i opipljivog kapitala
(Tangible), 2009 (% BDP) [6]
3. EKONOMIJA I TRŽIŠTE ZNANJA
Ekonomija znanja obuhvata aktivnosti usmerene na stvaranje bogatstva. U ekonomiji znanja nije od presudnog značaja da povećana proizvodnja srazmerno utiče i na potrošnju znanja, niti da veća ulaganja dovode doveće produkcije znanja. Novo znanje javlja se kao: 1) neprestano unapređivanje procesa, proizvoda i usluga; 2) kao eksploatacija, odnosno kao neprestano korišćenje znanja za razvoj novih procesa, proizvoda i usluga; i 3) kao inovacija, odnosno način primenjivanja znanja za proizvodnju promena u ekonomiji. [7] Savremena ekonomija pokazuje da je privredni rast zasnovan pre svega na uslužnim delatnostima. Shodno tome, troškovi ulaganja materijalnih sredstava danas su daleko manji od nematerijalnih ulaganja. Javlja se potreba za kvalifikovanim radom, globalizovano tržište zahteva nova znanja, veštine, obučenost, naročito iz oblasti menadžmenta, marketinga, preduzetništva. Nova znanja, uz savremene tehnologije, čine okosnicu razvoja tržišnih ekonomija. Na tržištima raste tražnja iz domena znanja, te
su konkuretske prednosti na strani su onih koji ulažu u nova znanja. Ekonomija zasnovana na znanju, inovacijama, obrazovanju i treningu (obuci) ima ekonomski oslonac u kreativnosti, stavljajući težište na kreativne industrije kao konceptualni okvir u kome treba tražiti generatore rasta. [8]
4. KREATIVNA EKONOMIJA
Kreativna ekonomija predstavlja skup različitih vidova poslovne prakse, modela rada i organizacije u kojima kreativnost, kao struktuiran proces, daje najznačajniji doprinos u lancu vrednosti jedne organizacije. Skoro sve organizacije danas proizvode neki oblik intelektualne svojine. Bilo kao robnu marku, patent, autorska prava itd. Ako izjednačimo kreativnost sa novinom a vrednost sa zaradom i kreatvnost stavimo u funkciju manjeg ili većeg «prepakivanja» postojećih ili stvaranje novih ideja, tada
134
nismo odmakli dalje od stvaranja novih proizvodnih linija doba industrijalizma. Pitanje vrednosti kao ključno pitanje u menadžmentu je ekonomsko ali i filozofsko pitanje. Osim što svoj kreativni potencijal valorizuje kroz profit, organizacija ima mogućnost da izgradi jaču unutrašnju koheziju zaposlenih i angažovanih pojedinaca. Na taj način, kreativna organizacija doprinosi ukupnoj društvenoj koheziji i participaciji, poštovanju drugih i samopoštovanju, toleranciji, stvaranju novih vrednosti neophodnih za stvaranje nove moralne i duhovne osnove društva. Tako postavljena kreativna ekonomija treba da omogući početak novog industrijskog doba zasnovanog na znanju, kreativnosti, kulturi, umetnosti, a ne samo na materijalnim vrednostima. Međutim, «stara i nova» ekonomija, kreativnost i tradicionalna industrijska aktivnost i dalje će se međusobno podržavati i sjedinjavati u proizvodu ili usluzi. Bez obzira na to, kreativnost definitivno ulazi u isti proces kao i ekonomske, kulturne i društvene promene koje najavljuju novi svetski poredak. Iako kreativnost zauzima sve značajnije mesto u lancu vrednosti, industrijska proizvodnja je i dalje glavno mesto masovnog zapošljavanja. Industrijska proizvodnja sa svojom infrastrukturom i logistikom sve više se izmešta u slabije razvijene zemlje, a kretaivna ekonomija iako fizički locirana u razvijenim zemljama zapada, sve više faktički posluje u virtualnom prostoru, «na mreži». Zbog toga će kreativnu ekonomiju u budućnosti najverovatnije karakterisati samozapošljavanje u malim i mikro preduzećima. Njih će karakterisati sposobnost povezivanja i umrežavanje u radu na projektima koji zahtevaju kreativnost, fleksibilnost, komunikaciju, pokretljivost, poznavanje i upotrebu informacionih tehnologija, konkurentnost. Iako su poslovi u kreativnoj ekonomiji nepredvidivi, neredovni i bez kontinuiteta, te ne garantuju sigurnost na koju smo možda navikli u prošlim vremenima industrijskog prosperiteta, ona otvara nove mogućnosti i izazove koje sa sobom donosi postindustrijsko društvo i doba znanja, globalna umrežena ekonomija, globalna svetska kultura, informacione tehnologije, interaktivna multilateralna komunikacija i «online životna mreži». Tržišna i profitna organizacija postmodernog globalnog društva (kao atavizam industrijskog doba i ljudske evolucije) nisu garant novog doba koje bi karakterisala neograničena dobit i potpuna društvena integracija. U vremenu koje možemo nazvati i postideološko doba kada su sve velike priče o prosperitetu i «bogatstvu nacije» već dopričane, kreativna ekonomija svoju budućnost može da bazira na činjenicama kao što su jačanju globalne svesti o zajedničkoj sudbini celog čovečanstva, globalnoj kulturi i komunikaciji, virtualnom komunitarizmu i društvenim mrežama, nepoverenju u nacionalne i globalne političke institucije i njihovu sposobnost da artikulišu društveni, ekonomski i politički život.
5. KREATIVNOST I MANADZMENT
Pošto će globalno svetsko tržište još dugo vremena biti ambijent za sve naše poslovne aktivnosti, neophodno je da se u kompanijama razvija kreativa klima koja će postati plodno tlo na kome će se kompetencije kompanije
u visoko konkurentnom okruženju valorizovati kao vrednost. Upravljanje kreativnim procesima, talentom i proizvodima kreativne ekonomije jeste drugačije od menadžmenta tradicionalnih industrija. Kreativnost u menadžmentu obuhvata upravljanje kreativnošću u organizaciji, ali i sam proces kreativnog upravljanja, odnosno kreativnost u upravljanju. Upravljne kreativnošću se odnosi na pitanje šta menadžeri treba i mogu da preduzmu kako bi razvijali kreativne potencijale u svojim organizacijama. Menadžeri kao kreatori poslovne politike treba veću pažnju da posvete aktivnostima i transakcijama koje prethode inovacijama i koje im slede, nego kreativnim pojedincima i njihovim idejama. S druge strane, kreativnost u upravljanju razmatra odnos između kreativnosti, motivacije i slobode, odnos kreativnosti i strateškog planiranja, kreativnosti i organizacionih promena, kreativnosti i marketinga isl. Kreativni menadzeri u organizacijama treba da znaju kako da iskoriste svoje i tuđe talente, veštine i kompetencije, ukrštajući različite perspektive, koncepte i ideje, kao i da upravljaju različitim fazama kreativnog procesa. U kreativnoj ekonomiji osnovni kapital čine ideje i znanje. Za menadžere inovativnih procesa najvažnije je da pravilno odaberu članove tima. Treba uvek imati u vidu da je u takvim uslovima timskog rada u kreativnim ekonomijama stepen samopoštovanja mnogo veći nego u drugim sektorima. Većina kreativnih ljudi imaju visoku opštu kulturu i veliku sposobnost razumevanja i povezivanja. Uloga menadžera nije da uspostavlja kontrolu nad stvaralačkim procesom, već da nadgleda i modifikuje odnose u kojima kreativni proces počiva. Posredovanjem u odnosima među članovma tima menadžer treba da spreči jednoumlje ili zbližavanje stavova i da zadrži pluralizam viđenja i razmišljanja, kao i da spreči preteranu specijalizaciju koja sužava fokus i širinu sagledavanja problema. Menadžer neguje kolektivnu kulturu, stvara vezu između pojedinca i kolektivnog postignuća. Timska i organizaciona kultura u kreativnim ekonomijama temelji se na estetskim i društvenim vrednostima zaposlenih, kao i na njihovom stvaralačkom entuzijazmu. Pored timskog rada, kada je reč o ulozi menadžmenta u kreativnim ekonomijama, sistemsko sagledavanje kreativnosti rezultira zainteresovanošću za socijalni dizajn i umrežavanje, odnosno stvaranje kreativnih mreža i kreativnih kompanija, odnosno klastera. Zbog sve značajnije uloge menadžmenta u kreativnim ekonomijama, sve je nejasnija granica između menadžmenta i kreativnosti.
6. ZAKLJUČAK
Kreativna ekonomija za sada ne može biti zamena za «tradicionalnu» ekonomiju ali predstavlja značajno polje na kome svi privredni subjekti, počev od mikro i malih preduzeća, pa sve do velikih kompanija, imaju svoju šansu. Pored vec poznatih 3T kreativne ekonomije, (talenat, tehnologija, tolerancija), uspesan opstanak u visokokonkurentnom trzisnom okruzenju zahteva veću saradnju između nauke, inovatora, privrede i investitora, kao preduslova privrenog rasta jedne nacije.
135
LITERATURA
[1] Milunović, M., Jerinić, D., (2013): Osnovi ekonomije, Cekom books, Sremski Karlovci, str. 54.
[2] Milunović, M., Bajac, M., (2013): Ljudski kapital kao faktor privrednog rasta i razvoja, Međunarodna naučna konferencija “Doba znanja“, Sremski Karlovci
[3] MAD MARX – Kreativan kapital Srbije, (2009): Kreativne industrije i ekonomija znanja, Academica, Beograd, str. 26
[4] Drucker, P., (1995): Postkapitalističko društvo, Grmeč – Privredni pregled, Beograd, str. 13
[5] OECD (2012): New Sources of Growth, Knowledge – Based Capital Driving Investment and Productivity
in the 21st Century, Paris: OECD, 15.08.2014. http://www.oecd.org/sti/50498841.pdf
[6] C. Corrado, J. Haskel, C. Jona-Lasinio and M. Iommi (2012, forthcoming), Joint database on intangibles for European policymaking – data from INNODRIVE, COINVEST and the Conference Board
[7] Marković, Ž. D., Ilić, B. B., Ristić, L. Ž., (2010): Ekonomija znanja, EtnoStil, Beograd, str. 137
[8] Jovičić, S., Mikić, H., (2006): Kreativne industrije u Srbiji: preporuke za razvoj kreativnih industrija u Srbiji, Beograd, British Council – Serbia and Montenegro
136
PRIMENA INFORMACIONE TEHNOLOGIJE KAO PODRŠKA ORGANIZACIONOM UČENJU POSLOVNOM SISTEMU
THE APPLICATION OF INFORMATION TECHNOLOGY TO SUPPORT ORGANIZATIONAL LEARNING
SINIŠA MITIĆ Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
LJUBICA DUĐAK Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
TATJANA SAVIĆ ŠIKOPARIJA Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad
Rezime: Da bi jedna organizacija prešla sa koncepta tradicionalne na koncept organizacije koja uči neophodno je da prođe kroz dug proces transformacije. To je proces transformacije vertikalne u horizontalnu tj. mrežnu organizaciju. Ono što je u savremenim uslovima poslovanja sasvim izvesno jesu stalne promene, a jedina stabilnost leži u stalnom kretanju, koje je bazirano na značajnom resursu - znanju. Uspešne su one kompanije koje stalno dolaze do novih saznanja, šire ih po celoj svojoj organizacionoj strukturi i brzo pretvaraju u poslovne inovacije koje pospešuju razvoj i povećanje efikasnosti u poslovanju. Informaciona tehnologija i na njemu zasnovana organizaciona rešenja unela je potpuno nove uslove za rad, prevazilazeći značaj prostornih i vremenskih granica i podržavajući razvoj novih strukturnih formi, poslovnih procesa i odnosa među ljudima. Dostignuća i stalni razvoj informacionalnih tehnologija znatno je podigao nivo obavljanja poslova u svim funkcijama preduzeća. Informaciona tehnologija daje dobre temelјe za kreativnu i delotvornu upotrebu znanja. U ovom radu ukratko je prikazana analiza stanja komercijalne funkcije i uticaj delovanja Informacionih tehnologija na organizaciju u preduzeću INDAS iz Novog Sada sa rezultatima istraživanja.
Ključne reči: Informacione tehnologije, Organizacija koja uči
Abstract: For an organization shifted from the traditional concept of the concept of the learning organization, it is necessary to go through a long process of transformation. It is a process of transformation that is vertical to the horizontal. network organization. What is the modern business environment is certainly the constant changes, and only the stability is in constant motion, which is based on a significant resource - knowledge. Successful companies are those that are constantly coming up with new knowledge, spread them throughout its organizational structure and quickly converted into commercial innovations that promote the development and increase efficiency in operations. Information technology and it is based organizational solutions has brought a completely new working conditions, transcending the significance of spatial and temporal boundaries, and supporting the development of new structural forms, business processes and relationships between people. Achievements and ongoing development informacionalnih technology has significantly raised the level of operations in all functions of the company. Information technology provides a good foundation for the creative and effective use of knowledge. In this paper we present an analysis of the state of commercial functions and the impact of actions on Information Technology in the organization of the company INDAS from Novi Sad with the survey results.
Key words: Information technologies, Learning Organization
1. UVOD
Nove informacione tehnologije su transformisale organizaciju, omogućile su zamenu ljudi u obavljanju određenih operacija, unapredile kontrolu proizvodnje, nove metode koordinacije procesa rada i efikasno upravljanje praktično u svim operacijama u organizaciji, uz minimalno prisustvo ljudi. Takođe, informacione tehnologije se koriste i kao strateška mogućnost za transformaciju informacija u znanje za potrebe organizacionog učenja Informaciona tehnologija i na njemu zasnovana organizaciona rešenja unela su potpuno nove uslove za rad, prevazilazeći značaj prostornih i vremenskih granica i
podržavajući razvoj novih strukturnih formi, poslovnih procesa i odnosa među ljudima „Organizacija koja uči“ je centralno pitanje naučne oblasti organizacije, koje se bavi proučavanjem procesa kreiranja (dizajniranja) efikasne i efektivne organizacije u kontekstu savremenog menadžmenta. Tema „organizacija koja uči“ je sve prisutnija u domaćoj literaturi iz oblasti organizacije i savremenog menadžmenta. Učenje je proces od kritične važnosti za opstanak i uspeh savremenih organizacija. U osnovi koncepta je zalaganje za radikalne promene u ponašanju menadžera i zaposlenih u organizacijama, koje treba da dovedu do promene samih organizacija, u smislu da se one od organizacija sa niskim performansama transformišu u organizacije sa visokim
137
performansama. Suštinski, koncept organizacionog učenja podržava i generiše velike promene u preduzeću. Zbog toga se u literaturi o menadžmentu, organizaciono učenje često svrstava u koncepte organizacionih promena (restrukturiranja i revitalizacije preduzeća). Razvoj i primena informaciono komunikacionih tehnologija menja način privređivanja i život pojedinca. Pored kvantitativnih prednosti koje pruža informaciona tehnologija kroz efikasnu i brzu obradu podataka, ona iz osnova menja kvalitet poslovanja menjanjem starih i stvaranjem novih metoda poslovnog upravljanja i odlučivanja. Upravlјanje razvojem i funkcionisanjem poslovnog sistema ostvaruje se pomoću izgrađenog informacionog sistema, koji obezbeđuje potrebne podatke i informacije i pretvara ih u znjanje za sve nivoe upravlјanja i kontrole procesa.
2. INFORMACIONA TEHNOLOGIJA KAO PODRŠKA ORGANIZACIONOM UČENJU
Izvršene analize ukazuju da je procenat uspešno uspostavljenih internih iformacionih sistema kompanija veoma mali, a proces obrade podataka je izuzetno skup i dugotrajan. Jedini način da se uspešno i brzo uspostavi informacioni sistem u većim kompanijama taj da se on osloni na neki od postojećih paketa ERP (Enterprise Resource Planing) klase. Tradicionalan način razvoja informacionog sistema koristi modularnu arhitekturu aplikacija, koja je rezultat dekompozicije informacionog sistema na delove (informacione podsisteme ili module). Ovi delovi, primenom informaciono-komunikacionih tehnologija, pokrivaju pojedina funkcionalna područja kompanije. Problem koji se pojavljuje kod modularne arhitekture je u tome što između nezavisno razvijenih aplikacija koje koriste različita funkcionalna područja organizacije ne postoji "prava" "suštinska" veza. ERP koncept premošćuje ovaj problem tako što transakcije tretira kao delove sveobuhvatnog, celovitog sistema povezanih poslovnih procesa kompanije. Dobijeni podaci se čuvaju u zajedničkoj bazi podataka i tako postaju dostupni svim korisnicima integrisanog sistema aplikacija, jer realizacija određene aktivnosti poslovnog procesa jedne organizacione jedinice ima posledice i na ostale aktivnosti istog ili drugih poslovnih procesa iste ili druge organizacione jedinice. Integracijom svih poslovnih procesa je osnovni preduslov za stvaranje atmosfere učeće organizacije. ERP konceptom se obezbeđuje registrovanje svih poslovnih transakcija u realnom vremenu, neprekidno skraćuje trajanje poslovnih procesa i omogućava se njihovo kontinuirano poboljšanje uključivanjem svih zaposlenih putem reinženjeringa.
Osnovni zadatak ERP sistema je da u svakom trenutku menadžmentu preduzeća pruži kompletan uvid u sve segmente poslovanja. Ali, ne pruža samo menadžerima, kompletan uvid, nego uključuje sve zaposlene u procesu odlučivanja. Time se omogućava pravovremena analiza situacije, planiranje razvoja i
upravljanje preduzećem i stiču se uslovi za učenje. ERP pruža strukturiranu podršku u odlučivanju prilagođenu različitim potrebama korisnika i poziciji koju oni imaju u firmi. Tako računovođe dobijaju detaljne finansijske izveštaje, rukovodioci proizvodnje podatke koji se tiču proizvodnje, skladištar podatke o stanju zaliha i slično. Sa druge strane, direktor dobija objedinjene podatke kako bi dobio globalnu sliku stanja u kojem se preduzeće u svakom trenutku nalazi.
3. ISTRAŽIVANJE I ANALIZA STANJA
INDAS D.O.O. je privatno preduzeće jedno od vodećih inženjering preduzeća, koje svoj razvoj bazira najviše na znanju, kvalitetu i brzom odzivu na potrebe svojih korisnika, kao i distributera automatizacione, merne i regulacione tehnike.
Oblasti rada preduzeća su: Inženjering-projektovanje, izrada komandnih ormana,
montaža i puštanje u rad, servis, izrada projekata po sistemu ključ u ruke.
Didaktički centar za obuku kadrova iz oblasti merenja i regulacije.
Centralna služba u organizaciji Indasa je prodajna služba. To je služba koja izdaje većinu naloga za rad drugim službama. Zbog toga je u ovom radu uzeta u analizu samo služba prodaje. Početak procesa poslovanja počinje primanjem zahteva za ponudom od strane kupca. Za standardne artikle se ponuda daje direktno na osnovu cenovnika. Za nestandardne artikle, proizvode i sisteme, a i po potrebi i za standardne artikle, izradi ponude prethodi pravljenje kalkulacije. Ono što nedostaje je da kalkulacija prodajne cene mora da bude u sistemu povezana sa ponudom. Arhiviranjem ponude, treba arhivirati i kalkulaciju. U Indasu se svaki upit kupca zavodi u evidenciji. Do sada se evidencija upita nije vodila u informacionom sistemu. Informacija koja je važna, koja se unosi prilikom evidencije upita je i rok do kada treba odgovoriti na upit. Upite je potrebno klasifikovati, raspoređivati po komercijalistima i izvršiocima i pratiti po statusima. Potrebno uz upite i ponude koje su date kupcu omogućiti i njihovo povezivanje sa eksternim dokumentima.
Potrebno je obezbediti da su uloge korisnika u sistemu u skladu sa poslovnom politikom preduzeća. Trenutna postavka prava korisnika informacionog sistema su isključivo posledica loše postavke i implementacije. Generalno, osnovni zahtev pred implementacijom novog informacionog sistema u preduzeću Indas je i realizovanje „komunikacije bez kontakta svih zaposlenih“. Informacije između učesnika u poslovnom procesu treba da se razmenjuju promenom određenog statusa dokumenta ili stavke dokumenta i automatskim slanjem e-maila sa obaveštenjem određenim korisnicima sistema (koji su prethodno postavljeni u listu za obaveštavanje).
Osnovni zahtev pred implementacijom je i obezbeđivanje „sledljivosti“. Ona se obezbeđuje povezivanjem svih dokumenata i podataka. Povezivanje dokumenata i podataka vrši se po
138
hijerarhiji. Veoma je bitno da se omogući povezivanje zavisnih dokumenata u jednu jedinstvenu celinu.
Za potrebe ovog istraživanja konstruisan je poseban upitnik zatvorenog tipa. Zaposlenima (Ispitanicima) su ponuđeni odgovori. Nezavisne promenljive našeg istraživanja su:
Služba kojoj pripada ispitanik, Zadovoljstvo poslom ispitanika.
Zavisne promenljive su:
Stavovi ispitanika prema programu NAVISION
Podaci dobijeni ispitivanjem obrađeni su statističkim paketom SPSS + Ver 13. for Windows. Prilikom obrade podataka koristili smo standardne univarijantne statističke procedure (rad sa frekvencijama, tabelarni i grafički prikaz podataka). Ovakav način obrade proizašao je iz prirode podataka koje smo dobili našim istraživanjem.
4. UZORAK ISPITANIKA
Tabela 1. Podela po službama
Frequency Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
Valid
Prodaja 7 16.7 16.7 16.7
Engineering 23 54.8 54.8 71.4
Zajedničke službe
12 28.6 28.6 100.0
Total 42 100.0 100.0
5. REZULTATI ISTRAŽIVANjA
Tabela 2. Zadovoljstvo sa softverom
Služba Total
Prodaja Engineering
Zajedničke službe
Da li je prethodni software bolji od NAVISION-a ?
Ne
7 23 12 42
16.7% 54.8% 28.6% 100.0%
Total
7 23 12 42
Tabela 3. Zadovoljstvo sa softverom u odnosu na pripadnost službi
Služba Total
Prodaja Engineer
ing
Zajedničke službe
Da li vam NAVISION olaksava svakodnevni rad ?
Da 7 23 12 42
16.7% 54.8% 28.6% 100.0% Total 7 23 12 42
Tabela 4. Program NAVISION olakšava rad u odnosu na zadovoljtvo s poslom
Zadovoljstvo poslom Total
Da Ne Delimično Da li vam NAVISION olakšava svakodnevni rad ?
Da 20 4 18 42
47.6% 9.5% 42.9% 100.0%
Total 20 4 18 42
Tabela 5. Program NAVISION olakšava komunikaciju u odnosu na službu
Služba Total
Prodaja Engineeri
ng Zajedničke službe
Da li NAVISION olakšava svakodnevnu komunikaciju ?
Da 7 23 12 42
16.7% 54.8% 28.6% 100
.0%
Total 7 23 12 42
Tabela 6. Odnos programa NAVISION i pripadnost službi
Služba Total
Prodaja Engineeri
ng
Zajedničke službe
NAVISION-vremenski brža obrada podataka
Da 7 23 12 42
16.7% 54.8% 28.6% 100.0%
Total 7 23 12 42
Tabela 7. Odnos programa Navision: zadovoljstvo poslom i brže obrade podataka
Zadovoljstvo poslom Total
Da Ne Delimič
no
NAVISION-vremenski brža obrada podataka
Da 20 4 18 42
47.6% 9.5% 42.9% 100.0%
Total 20 4 18 42
Tabela 8. Odnos programa Navision: Pripadnost službe i brzine odlučivanja
Služba Total
Prodaja Enginee
ring Zajedničke službe
NAVISION-brže donošenje odluka
Da 7 23 12 42
16.7%
54.8% 28.6% 100.0%
Total 7 23 12 42
Tabela 9. Odnos programa Navision: Zadovoljstvo
139
poslom i vreme odlučivanja
Zadovoljstvo poslom Total
Da Ne Delimično
NAVISION-brže donošenje odluka
Da 20 4 18 42
47.6% 9.5% 42.9% 100.0%
Total 20 4 18 42
5. ZAKLjUČAK
Istraživanje pokazuje da bez obzira na zadovoljstvo poslom svi zaposleni smatraju da im program NAVISION olakšava komunikaciju. Jedan od osnovnih funkcija informacionog sistema je da svim zaposlenima, kroz snabdevanje potrebnim informacijama, omogući uvid u ponašanje organizacije tako da mogu efikasnije da se koriste svojim umećem planiranja, organizovanja, usmeravanja i kontrolisanja kako bi postigli poželjni razvoj, i prosperitet svoje organizacije. Od informacionog sistema se očekuje da pomogne efikasno funkcionisanje organizacije, obezbeđujući da prava informacija u pravom trenutku, u pravom obliku i u pravoj količini dospe do prave osobe - korisniku u organizaciji, omogućavajući na taj način ispravno odlučivanje. Organizacije su, da bi opstale, morale stalno da se menjaju. Danas, u eri informatizacije i visokog tempa promena u okruženju, kada se znanje skoro udvostručuje godišnje, one moraju da se menjaju brže. U tome je osnovna razlika u njihovom učenju, a brzina je postala njihova osnovna sposobnost ili kapacitet. Brojni su primeri i načini osposobljavanja preduzeća za brzo prilagođavanje promenama i fleksibilnost učeće organizacije. Informaciona tehnologija treba iskoristiti na način da zaposleni budu kontinuirano informisani o performansama organizacije i svojim individualnim performansama. U tom cilju, interna komunikaciona mreža (Intranet) treba da pokaže da je IT superiorniji oblik tehnologije rada u odnosu na tradicionalnu tehnologiju, koja nameće organizaciona rešenja sa ugrađenim potencijalima za filtriranje informacija. Ni jedna tehnologija pa ni na informacijama bazirana ne zabranjuje rukovodiocima da podstiču timski rad, interaktivno komuniciranje, deljenje informacija i znanja. IT treba samo pametno upravljati, da bi se iskoristile sve njene prednosti a predupredili mogući negativni efekti.
Istraživanje pokazuje da bez obzira na službu u kojoj rade (zaposleni) ispitanici se izjašnjavaju da upotrebom sadašnjeg programa Microsoft Business Solutions-Navision mogu brže donositi odluke. Upotrebom programa Microsoft Business Solutions-Navision svi zaposleni su uključeni u poslovni proces organizacije i samim tim pospešuju rast i razvoj organizacije stvarajući atmosferu učeće organizacije.
LITERATURA:
[1] Branimir Pavla Inić, Menadžment, Beograd, 2005.,
[2] Dejan Tošić, Viktor Pocajt, Miroslav Lutovac, Osnovi elektronskog poslovanja, Beograd, 2007.,
[3] Philip Kotler, Marketing Menadžment, 2003.,
[4] Dejan Tošić, Viktor Pocajt, Miroslav Lutovac, Biznis plan za elektronsko poslovanje, Beograd, 2007.,
[5] Branimir Pavla Inić, Menadžment i informacione tehnologije, Beograd, 2006.,
[6] Poslovnik Sistema kvaliteta preduzeća INDAS.,
[7] Enterprise Design Document, INDAS.,
[8] Bil Gejts, Poslov@nje brzinom misli, 2001.,
[9] Philip Kotler, Valdemar Ferč, B2B BREND MENADžMENT, 2007.,
[10] Zelenović Dragutin, Tehnologija organizacije industrijskih sistema, Novi Sad, 1991.,
140
ЗНАЧАЈ ФУНКЦИЈЕ УПРАВЉАЊА ЗА УПРАВЉАЊЕ БЕЗБЕДНОСНЕ ДОГАЂАЈЕ
THE IMPORTANCE OF MANAGEMENT FUNCTIONS IN MANAGING SECURITY INCIDENTS
MARTINA NEDELKOVSKA Faculty of detectives and security, FON University, Skopje, Republic of Macedonia
NIKOLINA GABEROVA Faculty of detectives and security, FON University, Skopje, Republic of Macedonia
MARTIN NEDELKOVSKI Faculty of detectives and security, FON University, Skopje, Republic of Macedonia
Резиме:Менаџмент је један од највећих иновација година прошлог века, сегмент присутан у свим сферама људског постојања, без којих функционисање већине процеса око нас би било незамисливо. Протеклих деценија обележали су догађаји који озбиљно су промениле перцепцију глобалне безбедности, а то је наметнуло потребу за унапређење безбедносних служби на националном и глобалном нивоу, за успјешно бављење савременим безбедносним изазовима. Успешно бављење овим изазовима захтева одговарајући и професионални одговор организован и реализован, у изузетно кратком временском периоду, што је немогуће остварити без процесу управљања.Евроатлантским аспирацијама Републике Македоније, несумњиво захтевају реформе у службама безбедности, посебно у развоју система управљања у истом, као кључни фактор за будуће велике промене. Иако македонска полиција је већ напустила конвенционално конзервативно поступање, недостатак координације услуга често долази до неадекватно реаговање у ситуацијама у којима су грешке изражене у људске жртве, које су последица недостатка координације и искуства у раду са безбедносне ситуације. Ово указује да овa недоследност треба да буде усмерена на ослобађање јака централизација услуга и боље управљање, што ће индиректно допринети за побољшање безбедносне ситуације у ширем смислу.
Кључне речи: безбедност, безбедносни настани, менаџмент, иновације.
Abstract: Management is one of the biggest innovations of the last century, segment present in all spheres of human existence, without which the functioning of most processes around us would be unimaginably. The past decades have been marked by events that seriously changed the perception of global security, and that imposed the need for upgrading the security services at national and global level for successfully dealing with modern security challenges. Successful dealing with these challenges requires an appropriate and professional response organized and realized, in an extremely short period of time, which is impossible to achieve without the process of managing. Euro-Atlantic aspirations of Republic of Macedonia, undoubtedly call for reform in the security services, especially in the development of management system in the same, as a crucial factor for future major changes. Although the Macedonian police had already left conventional conservative treatment, the lack of coordination of services often comes evident, that result in inadequate response in situations where errors are expressed in human sacrifices, which are a result of lack of coordination and experience in dealing with crisis situations. Indicating this inconsistency should be directed to releasing the strong centralization of services and better managing, which will indirectly contribute for improving the security situation in broader terms.
Keywords: security, security events, management, innovations. 1. INTRODUCTION
Policing despite normal routine activities, inevitably covers incidents and events of a larger scale, that for the efficient handling, it is to be organized on a higher level, as part of a coordinated effort in which each of the subjects will have to be clear about measures and actions to take, and which are the result of existing legislation in this area. Security is a complex phenomenon, both in terms of proper understanding and interpretation, and in terms of practical implementation. So the term security events include those events that are associated with security issues and functions, regardless of whether they belong to the system of public or private security.
Complexity of these events pushed coordinated and planned activities, in order to obtain an adequate response, and without managing it may be reduced to a chaotic mix of measures and activities, with an outcome that is by no means on the level of the task to be realized. If we start from the definition that management activity is designed to manage the other, then the simplest definition of management functions would be that they are tools and instruments for phased implementation of the goals they had set as a work management system.[1] Most scholars believe that the functions of management are: planning organizing
141
management control.
Good safety management is one of the most important prerequisites for successful implementation of activities related to security issues.
2. MENAGEMENT FUNCTION – PLANNING
Planning is the starting function of management in the process of defining the objectives to be achieved, the directions of action, and the means and methods of implementation.
The first information that was originally collected facts are the starting point for planning which is determined by the specifics of the event, and whose adequate response is timely and coordinated response by the person / persons responsible for managing this type of events. Effective response is largely determined by the experience of the individual who appears as a manager in the actual situation, because initially undertaken operatively tactical actions direct the overall activity in a relatively short period of time, which does not allow for unpreparedness, and requires calm and planning dynamics.
Regardless of the accuracy of the legislation regulating this issue, plan in no case is fixed and given once and for all. Security events are sometimes characterized by incompletely resolved element of danger which, as such, is a potential threat to those who need to react, so "universal form" would have inflicted more damage than benefit. Managers should always consider the fact that the public via the media, and through other organizations, will be concentrated on the action, and that any inconsistencies in implementation can easily be observed, and thus to influence the creation of image the public about specific institutions.
The security services are extremely important when strategic planning occurs, which is determined by the nature or type of work performed by service, rules of procedures and measures and actions to be taken to meet the goals of the organization. Strategic planning is a process that determines the order of the service organization.[2] In this process they meet three basic questions: Where is the service now? Where should a service be in the future? How to get there?
The formation of the response takes place through the first three steps of the process of formulating the strategy: (1) making the analysis of the internal and external environment; (2) review the vision, mission and goals of the organization; (3) development of SWOT analysis. SWOT analysis essentially consists of determining the strengths (S- strengths), weaknesses (W-weaknesses), opportunities (O-opportunities), the threats (T-threats). This analysis is based on an evaluation of the manager, the staff and facilities available, which give a picture of
the workforce, planned mobility of staff, and the weaknesses and threats that service has, which should tend to reduce them. To prepare strategy without well crafted SWOT analysis is risky, especially in the security services, which depend on good strategy and the lives of service members, and citizens in general.[3] When it comes to the other two questions, what as a basic priority of the security services are constantly evolving, guaranteeing the safety of citizens by a modern and functional office that is willing to make changes that would reflect the following modern trends . The way it will achieve greatly depends on the ability of the manager on the basis of available resources (material, human ....) to select the most effective and efficient measures and activities that will motivate employees to achieve the objectives of the service.
3. MENAGEMENT FUNCTION -ORGANIZATION
The organization builds as a function of planning, and is one of the most important factors for increasing the effectiveness of the service as a whole. The organization is aware and purposeful directed human activity aimed at creating the basic conditions for ensuring the achievement of organizational goals.[1] The organization actually means achieving better results with fewer resources. The security services specifically it means realization of specific security tasks in the most optimal resources (human and financial), which will lead to faster and more effective execution of the same. The specialization of police officers through regular training courses and, indirectly leading to individuals who specialize in a particular area for more efficient and effective execution of tasks. Despite numerous notices that security does not allow improvisation, lack of appropriate legislation, but many other factors undoubtedly led to a situation where the organizational aspect is almost marginal. The justification which can often be heard around the conservative police circles is that experience is the best teacher, a policeman, and on account of the modern tendencies of police management, turning out the bottom. Although in terms of safety is less important, it is quite significant and the financial aspect. Perhaps needless to mention that the specialization of police officers, invest funds, which in response would have better execution of tasks, and thus a higher level of security. This "feedback" would be significantly lower if the police officer is not placed in a position where you can apply what you have acquired knowledge with the continuous advancement in your field, which indirectly means "not profitability on investment." This is directly related to the organization as one of the most important management positions because good manager, police, and other services, is able to make a good organization of the personnel available, in a way that would use the best possible way, their potential, which brings the benefit of all, and means and motivated staff and managers happy.
142
4. MENAGEMENT FUNCTION -
MANAGEMENT
Management is perhaps the most complex managerial function, whose purpose is to influence the individual he intended to motivate as possible to achieve a common goal. The ability of a manager to lead, and to inspire, largely associated with the results that the organization can achieve. The art of management which can be defined as a skill, and extremely even art, composed of at least four elements: Ability to successfully and responsible use of power; Ability to understand that human beings in different
times and different situations have different motives; Ability to inspire; Ability to develop a climate conducive to
encouraging and motivating.[1] When it comes to security services, after the planning and organization of any action, management tactics, which in practice are means to manage the situation on the ground. The manager is usually present at the scene and from there to coordinate activities related to the action. Thus he follows the developments in the case of unforeseen circumstances can react to solve them. It can be unforeseen circumstances associated with the scene, such as weather troubles, or an increased number of victims, but also problems in interpersonal relationships, that because of the specific police actions, requires a quick solution for continuous implementation of planned activities. The police organization is almost undeniable that there is a classic authority, resulting in the hierarchy of the Ministry of Interior, and result in vertical flow of authority from the highest, to the lowest hierarchical instance, responsible for the performance of tasks. When talking about running, I think the style of, and management styles. This style is not only about running, but the planning, organizing and evaluating the results. Style of a particular type of behavior of managers in the process of work affect the results of the organization.
Numerous style of present practice and theory are differentiated by a number of features such as the characteristics of the leader, his relationship with co-workers, using the formal position of authority or power
that holds the relation to the tasks that need to be implemented.[1]
Regarding the use of the authority are autocratic, democratic and laissez - faire style of running. But when it comes to security services, we cannot mention the existence of only one style, at least not in its original form. In addition to the foregoing argument will make a brief comparison of democratic and autocratic style of leadership. They must have in mind that the overall security system (and not only in Macedonia, but also in all of the former Yugoslav republics) is in the process of transformation of a system of classical hierarchical authority and police actions in the system the police service will be citizens, but also the cooperative partner in everyday police procedure. Autocratic style of acting in policing is seen in one-way links to orders where the subordinates are expected execution and not thinking about the order. Contrary to this "community policing" model of policing which is a strategic decision of the Macedonian police, proclaims that two way Policing with citizens, characteristic of the democratic style, where police and citizens appear as partners, whose main goal is a safe environment where he cannot function normally. However, it must be noted that this transition, like any other in the Balkans, taking into account the specific social, economic and cultural conditions, can’t be completed at once, and that an extended period of time to change the already constructed image of the police as "undisputed authority. "
5. MANAGEMENT FUNCTION - CONTROL
Activities and measures for achieving organizational goals are continuous and uninterrupted cycle interact, which is the last stage control. The purpose of control is to check whether the desired results are achieved and organizational and other purposes. Controlling shows the ratio of the realized tasks with set standards and the deviation of actual from desired results.
Control in policing compliance with the Law on Internal Affairs, is accomplished in two ways, as foreign and internal control.
External control is an assembly specially formed commission that the Ministry its bodies, reporting. Part of the external control is the Ombudsman who shall control the work of employees of the Ministry in the procedure and under the conditions provided by law.
Internal control comprises the Sector for Internal Control and Professional Standards for Regulation by performing the Sector for Internal Control and Professional Standards of the Ministry of Interior, which prescribes the manner of proceeding in established cases of unlawful conduct of police officers in the performance the police work of the officials in the performance of specific duties and powers and actions of other workers in the Ministry in conducting quality control operations of organizational units of the Ministry. This type of control takes place through other
IMPLEMENTING
CONTROL
PLANNING
143
laws, that a balance between legal authority and respect for human rights.
6. MODERN TRENDS AND MENAGEMENT FUNCTIONS
As previously mentioned, the Macedonian security services as a result of the Euro-Atlantic aspirations, underwent a series of reforms, which entail changes the overall concept of treatment. These changes in direct relationship to organizational goals and achieve them. Namely, as repeatedly pointed out, the conservative model of actions through which citizens perceive the police as "a power bat" intensively leaves, and one of the main priorities is to change the "image" and its real transformation in the service of citizens .
Community policing model of policing and functioning of local level primarily involves proactive policing that is integrated in the environment in which it operates. Because this model relies on building friendly relations and cooperation Connoisseurs of this issue believe that the essence of the transparent operation of uniformed police should be reduced action of contact officer [4], by whom should be maintained daily direct contact with citizens. This way the police, fused with the local population, contributes to solving any security problems, making life in the community is becoming more reliable and more perspective. In modern conditions police officers are no longer required for treatment by order and commandment, but by creating and upgrading their professional acting within the functioning of the model. This is where the expression comes the democratic model of governance, the relationship between citizens on the one hand, and police on the other hand represented the police officers at the local level, which are perfect "detectors" practical problems that arise in the field dealing with this type of events.
7. CONCLUSION
Management is present in almost all areas of human existence. It’s connection to safety was not always obvious, but is the result of modern tendencies that are painted through controlling aspect of security events, which can’t be omitted if you bear in mind that they should be planned, organized, managed and controlled. None of these features can ‘t be considered in isolation, as though in some parts of the smoothest, some less, others more pronounced, yet all contribute to the achievement of organizational goals.
Good planning, as an initial stage in conjunction with the organization that would have taken into account the specialization of each team member and through a good manager is the perfect base for an organized and timely response in any security risks and threats. Control is the last but not the least important link in the cycle of management, and it should maintain the balance between all the participants of the cycle, and affect as limiting (internal and external) mechanism, in violation of powers.
From the foregoing, it logically follows that the management of security events have priority as achieving security features and any improvisation, it was only at the expense of the citizens, who might normally think and exist in the society, because the need for security is one of the fundamental human needs that in a situation of inability to satisfy emerges as a priority above all others.
REFERENCES [1] Dimitrovski R., (2006) Management, Grafos, Skopje,
str.51.
[2] Bernard E., (2007) Planning, Ohio State University Extension.
[3] M. Malis Sazdovska, Dujovski N., (2009) Security Management, Van Gogh, Skopje, p.18.
[4] See: Mraovic, Cajner I., (2003) Volarevic, F., Strategija delovanja policije u zajednici, MUR Hrvatske.
144
PORESKA KONKURENCIJA UZ OSVRT NA OFF SHORE BIZNIS
TAX COMPETITION WITH REVIEW ON THE OFF SHORE BUSINESS
OLIVERA NIŠAVIĆ Dom zdravlja Pančevo
NENAD MARKOVIĆ Fakultet za menadžment
Rezime: Proces ekonomskih integracija uz mnoge koristi donosi i troškove koji su između ostalog i posledica raznih problema. Jedan od njih je pojava štetne poreske konkurencije kao rezultat ne postojanja zajedničkih fiskalnih i poreksih politika. Rad pruža poseban osvrt na off shore biznis čiji je način poslovanja u konstantnom usponu više od dve decenije.
Ključne reči: porezi, poreska stopa, konkurencija, off shore biznis.
Abstract: The process of economic integration despite all the benefits also bring an expenses which are caused by different problems. One of them is the emergence of harmful tax competition as a result of the non-existence of joint fiscal and taxation policy. This paper brings a special emphasis on the off-shore business whose way of doing business is in the constant rise of more than two decades.
Keywords: taxes, tax rates, competition, off-shore business.
1. UVOD
Razlog pojave štetne poreske konkurencije je što međunarodne integracije nemaju zajedniču fiskalnu niti poresku politiku. Ona se posebno ogleda u području oporezivanja preduzeća i može se posmatrati kao međunarodno pitanje koje utiče na društveno – ekonomske tokove u celom svetu. Najpoznatiji modeli borbe protiv ovakvih pojava su model Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) i model koji koristi EU. Model OECD-a je šireg karaktera i obuhvata zemlje koje nisu članice te organizacije, dok se model EU odnosi samo na zemlje članice. OECD model je služio kao temelj razvijanja evropskog modela borbe protiv štetne poreske konkurencije. Model koji se u EU koristi uobličen je u dokumentu Kodeks ponašanja pri oporezivanu preduzeća. Kodeks preporučuje kako bi članice EU mogle da urede svoje sisteme oporezivanja u svrhu eliminacije poreske konkurencije a istovremeno služi i kao smernica za harmonizaciju pre svega sistema oporezivanja dobiti. Za suzbijanje iste potrebna je optimalna usklađenost poreskih sistema posobno u segmentu oporezivanja preduzeća.
2. SISTEM OPOREZIVANJA PREDUZEĆA U EVROPSKOJ UNIJI I ŠTETNA PORESKA KONKURENCIJA
Uzrok nastanka štetne poreske konkurencije u sferi oporezivanja preduzeća postojao je i pre s tim sto je njihov uticaj tokom 90-ih posebno došao do izražaja. Razlog tome su bile velike promene u ekonomskom okruženju u odnosu na početak 90-ih a ogledale su se u sledećem:
a).dogodio se niz međunarodnih spajanja i pripajanja kompanija kao u svetu a tako i u EU, b). došlo je do snažnog porasta elektronske trgovine i do rasta mobilnosti faktora proizvodnje koji snažno utiču na distorziju poreske osnovice u zemljama EU, c). svakodnevni porast sve veće ekonomske integrisanosti uticao je na sve jače brisanje nefiskalmih, tehnoloških i institucionalnih barijera između zemalja članica EU, d). velike multinacionalne kompanije unutar EU posmatraju EU kao svoje „domaće“ tržište što je rezultiralo velikim reorganizacijskim promenama. e). poreski obveznici su tražili sve moguće načine kako da smanje svoje obaveze, a sa druge strane zemlje članice EU su želele da akumuliraju što više kapitala u svoju privredu. Zbog želje svake zemlje članice EU da se što više investicija i ekonomske aktivnosti zadrži i/ili privuče na svojoj teritoriji među njima sa javila štetna poreska konkurencija.
3. EFEKTIVNEPORESKE STOPE OPOREZIVANJA PREDUZEĆA U EVROPSKOJ UNIJI
Oporezivanje je jedna od najvažnijih činjenica pri donošenju investicionih i finansijskih odluka u savremenom svetu. Efektivna visina korporativnih poreskih stopa je jedan od najvažnijih faktora pri donošenju investicionih odluka.
145
Tabela 1: Efektivne prosečne i prosečne stope oporezivanja preduzeća u zemljama članicama EU ZEMLJA EU PROSEČNA
PORESKA STOPA EFEKTIVNA PROSEČNA PORESKA STOPA
AUSTRIJA 34 27,90 BELGIJA 40,17 34,50 NEMAČKA 39,35 34,90 DANSKA 30 27,30 ŠPANIJA 35 31 GRČKA 37,50 28 FRANCUSKA 36,43 34,70 FINSKA 29 26,60 ITALIJA 40,25 27,6 IRSKA 10 10,50 LUKSEMBURG 37,45 32,20 HOLANDIJA 35 31 PORTUGAL 35,20 37 ŠVEDSKA 28 22,90 UK 30 28,30 Izvor: European Commission (2001: 23-24) Gotovo u svim zemljama efektivne prosečne stope su manje su manje od prosečnih poreskih stopa. Efektivne granične poreske stope koje se primenjuju na najviše dohodovne razrede ( dohodak preduzeća - profit), daleko su manje nego prosečne i efektivno prosečne stope. Ti podaci dokazuju postojanje štetne poreske konkurencije među zemljama članicama EU. Bez obzira na bitne nedavne pomake u koordinaciji i ujednačavanju sistema oporezivanja preduzeća u EU, još uvek preostaje mnogo posla kako bi EU stvarno profunkcionisao kao zajedničko integrisano tržište konkurentno prema spolja (SAD i Japan), a ne samo konkurentno prema unutra. Ovakve razlike u visini stopa imaju uticaj na međunarodnu konkurentnost evropskih kompanija i ukazuju na to da postoje razlozi inicijativa preduzeća da izaberu najpovoljniju lokaciju (zemlju). Novi problemi i alternativni pogledi na pojam štetne konkurencije nastaju u EU sa njenim proširenjima. Proširenja kod starih država članica izaziva bojazan od povećane poreske konkurencije zbog borbe za stranim ulaganjima. Taj strah se temelji najvećim delom na činjenici sto su poreske stope na dobit novih zemalja članica niže nego u „starim“ zemljama članicama EU. Prosečna zakonska stopa poreza na dobit u pridruženim zemljama EU iznosi 22,7% dok u „starim“ zemljama članicama EU ona iznosi 29,98%. Zbog ovako velike razlike u zakonskim stopama poreza na dobit u evropskoj fiskalnoj konfederaciji smatraju da se mnoge od ovih zemlja članica EU mogu smatrati industrijskim poreskim rajevima. U raspravama o oporezivanju dobiti stručnjake posebno brine odluka Estonije koja je još 2000-te godine ukinula porez na neraspoređenu dobit. Ona je time postala pokretač trke za smanjenje stopa poreza na dobit s mnogim još nesagledivim posledicama. Kako bi se ova trka zaustavila smatra se da EU mora da predvodi dugoročni cilj ograničavanja najniže dopuštene stope poreza na dobit na 15%. Za sad se taj cilj još uvek čini
teško sprovodivim jer zemlje članice uporno odbijaju pokušaj određivanja najniže stope poreza na dobit. Pored gore iznete bojazni od poreske konkurencije postoje i drugačiji pogledi na istu. Ti alternativni pogledi odražavaju pre svega stajalište pridruženih zemalja članica EU. Pridružene zemlje članice podržavaju procese poreske konkurencije smatrajući je načinom smanjivanja državnih rashoda i podsticanja nužnih strukturnih reformi u bivšim komunističkim republikama. Time nove zemlje članice, stvaraju privlačnu fiskalnu klimu za ulaganje multinacionalnih kompanija iz stranih zemalja članica, kao nužan preduslov za strukturne privredne reforme. Ovo naročito zastupa Slovačka koja je izvršila i najsmelije reforme svog poreskog sistema. Pored sniženja poreske stope na dobit sa 25% na 19%, uvela je i proporcionalni sistem oporezivanja dohotka pojedinaca sa poreskom stopom od 19% i jednostopni sistem poreza na dodatu vrednost od takođe 19%.
4. PORESKA KONKURENTNOST I PRESTRUKTURIRANJE PORESKOG SISTEMA
Pri proveri i vrednovanju javnog sektora u prvi plan izbijaju određene dileme: a) da li porezi guše podsticaje za radom, štednjom i
investicijama, b) kako i koliko, porezi utiču na sveukupnu alokaciju
privrednih resursa i redistribuciju dohtoka, c) kakve su i kolike koristi od državnih ulaganja, d) kakvi efekti proističu iz vladinih programa izdataka, e) koliko je privredni sektor istisnut sa tržišta hartija od
vrednosti, f) koje su perspektive javnog sektora u budućnosti? Trijaža rad – štednja – investicije upravo se baziraju na politici redukcije fiskalnog opterećenja, koja osigurava povratak ekonomskom biznisu oslobođenog korektivnog državnog intervencionizma. Teži se sprovodjenju impicitno uravnoteženog budžeta u kome je poreski prihod prilagođen ekonomskom sistemu prema vladinim rashodima. Ukupi dohodovni efekti, u takvom okruženju mogu da se jave jedino ukoliko se primer vladinih rashoda suštinski razlikuje od primera rashoda koji bi rezultirali u nedostatku državne intervencije. Tada se i fokus analize poreske politike pomera na ispitivanje značaja supsititucionih efekata, koji su neminovna posledica kretanja relativnih cena izazvanih poreskim promenama. Smanjivanje sadašnjih visokih poreskih stopa vodilo bi prividnom smanjivanju prihoda od poreza jer smanjenje poreskih stopa, koje vodi smanjenju prihoda, prati smanjenje cene (povećanje čistog prihoda) i vodi takvom porastu tražnje za robom (ponuda radne snage). Smanjivanje marginalne poreske stope može da obezbedi podsticaj radnoj snazi da izadje iz „skrivene privrede“ iz čega proizilazi povećanje prihoda od poreza, što je potpuno u skladu sa neoklasičnim okvirom. Potencijalni kratkoročni makroekonomski efekat posebno dolazi do izražaja u meri u kojoj poresko smanjenje stimuliše privrednu aktivnost tako da rezultanta porasta u
146
transakcijama tražnje za novcem dopušta vladi da finsira pojedine rashode putem kreiranja novca. Međutim, postoji evidentna konfliktnost ciljeva: suzbiti nezaposlenost po cenu inflacije i deficita platnog bilansa ili smanjiti inflaciju uz nezaposlenost i pad proizvodnje, imolicira oprezno odabiranje prioriteta među datim alternativnim ciljevima. Nezaposlenost se, u kontekstu smanjenja inflacije, može redukovati merama fiskalne politike i to tako što valja sniziti „odliv“ smanjenja poreza i povećati „priliv“ povećanjem državnih izdataka radi simultanog delovanja na liniji „odliva“ i liniji „priliva“. Svaka poreska reforma ima unapred postavljena dva cilja: podsticanje stvaranja bogatstva i njegova pravedna raspodela, a to sa svoje strane treba da doprinese sniženju ukupnog poreskog opterećenja, smanjenju udela države u privrednim aktivnostima, podsticanju rasta akumulacije i kapitala i stimulaciji inovacija. Teorijski posmatrano, oporezivanje po definiciji koči rast na tri načina: a) preterano oporezivanje može iskriviti izbor između
rada i dokolice i između oporezivih i neoporezivih delatnosti,
b) previsoko oporezivanje dohotka isključuje izbor između sadašnje i buduće potrošnje, favorizujući sadašnju potrošnju i isključujući štednju,
c) preoštro oporezivanje dohotka obuzdava sklonost ka preuzimanju rizika i slabi međunarodnu konkurenciju.
Oslobodjenje od poreza treba omogućiti za obveznike koji prvi put počinju sa obavljanjem delatnosti u trajanju od dve godine, za obveznike koji ulažu sredstva za kupovinu i izgradnju poslovnog prostora, nabavku nove opreme, izgradnju proizvodnih kapaciteta, modernizaciju i novu tehnologiju u trajanju od 2 – 3 godine, za obveznike povratnike iz inostranstva za uvezenu opremu u trajanju od 1 do 2 godine, i za obveznike koji upošljavaju „pripravnike“ i invalide rada u trajanju od 1 do 2 godine. Malim preduzećima bi trebalo omogućiti poreske benificije i to onim obveznicima koji prvi put počinju obavljanje delatnosti na sledeći način: za prve dve godine porez se ne plaća, u trećoj godini porez se plaća u iznosu od 25% ukupno razrezanog poreza, u četvrtoj godini porez se plaća u iznosu od 50% od utvrđenog poreza i u petoj godini porez bi iznosio 75% posto od ukupne obaveze. Poreska politika bi morala da podstakne i razvoj lombardnog kredita i hipoteka u prestrukturiranju jednostrane društvene svojine pluralizacije svojinskih odnosa. Prelaz iz dužničke u preduzetničku ekonomiju po definicije bi morao biti fiskalno podržavan. Neadekvatni poreski sistem je teška prepreka za razvoj biznisa i za integraciju Srbije u EU. Razlike u visini poreskih tereta i načinu oporezivanja smetnja su za ulaganje privatnog, domaćeg i stranog kapitala kao i za razvoj preduzetničke ekonomije. Prevelika poreska opterećenja koja su zasnovana na oporezivanju potrošnje, uvoza i ličnih dohodaka u Srbiji se kompenzuju izuzetno niskim platama gde su razlike u opterećenju plata predimenzionirane i kreću se od 30% do 100% (porezi i
doprinosi na neto plate). Za vlasnike preduzeća poreska osnovica jedino može biti dobit. Razvojni ciklus i privatizacija, jesu ključne poluge izvlačenja priverde iz recesije koja je iznuđena zbog obaranja inflacije. Prestrukturiranje, međutim, nije moguće bez integralne transformacije svojine i ubacivanja dodatnog svežeg kapitala. Preduzetnik e epicentralna tačka u prvom tipu razvojnog ciklusa a druga je država koja obezbeđuje razvoj infrastrukturnih grana kao bazične pretpostavke razvoja celokupne privrede. Mere fiskalne politike upravo iz tih razloga treba da stimulišu ulaganja u razvojne projekte koji garantuju, na kratak i srednji rok, povraćaj uloženih sredstava, ulaganja u izvozno orijentisane projekte, ulaganja u nove tehnologije, ulaganja u revitalizaciju eko-ravnoteže, ulaganja u transformaciju matičnih preduzeća i privatizaciju, ali i ulaganja u preduzetnički duh i menadžere. Novu tržišnu konkurentnost mora da prati i nova fiskalna konkurentnost koja se logikom ekonomike ponude ispoljava kroz poresku redukciju, koja se pozitivno-podsticajno efektuira povećanjem akumulacije i produktivnog investiranja, prođirenjem proizvodnjih kapaciteta i povećanjem zaposlenosti. Takođe, neophodna je relokacija od većih ka manjim poreskim stopama. Novi poreski sistem mora biti moderan po ugledu na reformisane poreske sisteme zemalja EZ koji anaglobiraju proporcionalni porez na dobit preduzeća odnosno kompanija, progresivni porez na dohodak pojedinca i porez na dodatu vrednost. Konačno, poreski sistem mora biti stabilan jer je to osnovna predpostavka za ulaganje privatnog domaćeg i inostranog kapitala. Srednjoročna fiskalna politika praćena poreskom reformom u osnovi treba da vodi ka sveobuhvatnom sniženju direktnih poreza i preduzeća i preduzetnika uporedno sa rastućim trendom fiskalnih podstiaja i stimulansa da bi se oslobodilo dejstvo tržišnih sila. Poreska svota mora biti drastično redukovana da bi se poboljšale ekonomske performanse malih i srednjih preduzeća u skladu sa intencijama poreskih reformi gotovo u svim zemljama OECD i EU. Rastuća međunarodna integracija i slobodno kretanje kapitala već stvaraju pogodnosti za proizvodno preseljenje po oblastima i regionima u kojima se profili oporezuju po relativno niskim poreskim stopama i sa relativno značajnim fiskalnim bonifikacijama i koncesijama. To je nagnalo brojne vlade da se okrenu politici snižavanja tereta poreza na poslovnu aktivnost, poreza na neto imovinu i poreza na nepokretnosti i ukidanju poreza pri inkorporiranju i poreza na transfer akcija na berzi.
5. OPOREZIVANJE OFF SHORE BIZNISA
Off shore način poslovanja je u permanentnom usponu već više od jedne decenije. Ekspanzija off shore biznisa implicirala je precizne komercijalne kalkulacije sa perfektno isplaniranim poreskim opterećenjima. Željene kompanije valjalo je registrovati u državama sa
147
najaktraktivnijim poreskim uslovima privređivanjima. Za off shore biznis je izuzetno važna poslovna sigurnost u odnosu na poreske propise i „obećano“ oslobođenje od devizne kontrole države u kojoj je registrovana kompanija. Off shore biznis traži banke koje svojim klijentima omogućavaju punu sigurnost kod transfera kapitala i međunarodnih plaćanja, kao i otvaranje bankarskih računa u drugim svetskim finansijskim centrima bez devizne kontrole i pružanja finansijskih izveštaja centralnoj banci. Za off shore biznis najznačajniju ulogu igra i razvijeni telekomunikacioni sistem, koji omogućava kompanijama upravljanje poslovima iz bilo kog dela sveta i bez obzira na vremenske razlike. Važne su i diskretne mreže poslovnih usluga u oblasti prometa kapitala, osiguranja, računovodstava, bankarstva, špedicije i transporta. Poslovna infrastruktura je izuzetno važna činjenica koja se odnosi na garantovanje zaštite identiteta vlasnika, diskrecije poslovnih poteza i anonimnosti ulagača, što država, na čijoj teritoriji je registrovana off shore kompanija, mora osigurati na trajan način, ali bez takozvanog pranja novca i pokrića nedozvoljenih poslova. Osnivači of shore kompanija zbog poreskih i bankarskih privilegija koje dobijaju od države na čijoj su teritoriji registrovali firmu moraju ispuniti određene uslove, koje propisuje država: a) vlasnici off shore kompanija mogu biti isključivo
inostrana lica koja unose kapital u zemlju na čijoj teritoriji žele da registruju svoju kompaniju, ali bez vlasništva domaćeg državljanina,
b) celokupan profit off shore kompanije mora biti realizovan isključivo iz poslovanja sa inostranstvom,
c) kapital vlasnika za osnivanje off shore kompanije mora proisticati iz inostranih izvora i bez prava mešanja sa domaćim kapitalom vlasnika domaćih kompanija u zemlji u kojoj se registruje off shore kompanija.
Oporezivanje off shore biznisa implicira postojanje različitih poreskih olakšica i oslobađanja. To je važan kriterijum na osnovu koga se sve moderne države, u kojima se registruju off shore kompanije, svrstavaju u tri grupe: 1. grupa zemalja u kojima se off shore biznis u
potpunosti oslobađa plaćanja poreza na profit kompanija (tzv. nulta stopa),
2. grupa zemalja u kojima se ove kompanije oporezuju po minimalnim poreskim stopama,
3. grupa zemlaja u kojima se svi oblici ovih kompanija podjednako poreski tretiraju, s tim što se potencijalni poreski izuzeci daju određenim kompanijama koje ispunjavaju određene uslove, koje propiše država na čijoj teritoriji registrovana off shore kompanija.
Prve dve grupe zemalja (Zero tax haven i Low tax haven) karakteristične su po svojim poreskim strukturama, u kojima dominiraju indirektni porezi. Predominantno učešće posrednih poreza u budžetskim prihodima tih država dozvoljava nulto ili minimalno oporezovanje profita direktnim porezima. No, i relativno visoki
indirektni porezi ne derogiraju aktivnost ulaganja u razvoj delatnosti trgovine, osiguravanja i bankarstva na principima off shore biznisa. U zemljama sa ekspanzivnim razvojem off shore biznisa vodi se računa o „odnosu“ direktnih poreza (koji se institucionalno postavljaju za blago oporezivanje profita kompanija) i indirektnih poreza (koji se propisuju za umereno oporezivanje profita kompanija i povećanje nominalnog kapitala off shore kompanija). Važno je naglasiti da propisani indirektni porezi ne redukuju aktivnost ulaganja u onim privrednim delatnostima u kojima se realizuju relativno visoki profiti i u kojima je imovina off shore kompanija relativno mala. Sa poreskog stanovišta, budućnost razvoja finansijskih centara off shore poslovanja i off shore biznisa pružaju samo određene zemlje Evrope (Kipar, Linhenštajn, Malta, Švajcarska, Andora, Irska, Luksemburg, Monako, Madeira), Afrike (Sejšeli, Liberija), Srednjeg istoka (Ujedinjeni Arapski Emirati, Bahrein), Kariba (Antigva, Bahami, Bermuda, Aruba, Barbados, Britanska Devičanska ostrva), Centralne i Južne Amerike (Kostarika, Panama, Urugvaj), Pacifika (Hong Kong, Singapur, Vanatu, Kukova ostrva, Nauru, Zapadna Samoa) i tzv. Britanska ostrva (Gurnsi, Džerzi, Gibraltar, Čovečije ostrvo). KIPAR je već tradicionalno poslovni most između Evrope, Bliskog Istoka i Afrike koji fino ukomponovanom fisklanom politikom uspeva da privuče strani kapital, da započne konsolidaciju sopstvene privrede, da postane atraktivan poslovno-finansijski off shore centar, da razvije slobodnu tržišnu ekonomiju sa ograničenom ulogom države i da atraktivizira pivatnu inicijativu kao osnovu privrednog razvoja. Off shore kompanije plaćaju porez na profit državi po stopi od 4,25% pod uslovom da je profit ostvaren van teritorije Kipra, odnosno u poslovima i finansijskim transakcijama sa firmama koje nisu domaća preduzeća. Na dividende vlasnici off shore kompanija ne plaćaju porez čak i onda kada svu svoju zaradu transferišu po svojoj želji po čitavom svetu. Kamata i kapitalni dobici su oslobođeni od plaćanja poreza što zajedno sa isključenom deviznom kontrolom predstavlja dodatni impuls za razvoj off shore biznisa. LINHENŠTAJN je razvio finansijski biznis zahvaljujući svom položaju u carinskoj uniji sa Švajcarskom, razvijenoj infrastrukturi za potrebe međunarodnog biznisa i diversifikovanim zakonskim propisima o statusnim oblicima off shore kompanija. Off shore kompanije su oslobođene plaćanja poreza na profit, obavezne su da plaćaju samo takozvanu capital tax po minimalnoj poreskoj stopi od 0.1%. Ove kompanije plaćaju stamp duty po stopi od 3%, a ponekad i witholding tax po stopi 4%. JUŽNA IRSKA postala je novi poslovno-finansijski centar za razvoj off shore biznisa u kome se jednostavno registruje kompanija ili prodaje već registrovana Shelt Company. Umesto poreza na profit po pravilu se plaća samo godišnja taksa u iznosu od 200 britanskih funti. Takođe, akcionari na plaćaju porez na dividendu, pod uslovom da su stranci i da nisu rezidenti Južne Irske.
148
Dividenda i profit se mogu slodobno transferisati bez ikakve kontrole i bez ograničenja. MADEIRA, kao deo Portugala, razvila se u moderan off shore centar sa vrlo širokim spektrom aktivnosti u oblasti bankarstva, osiguranja, holding investicija, turizma i industrijske slobodne carinske zone. Off shore kompanije plaćaju samo godišnju taksu u iznosu od 100 američkih dolara, pošto su od 2011. godine oslobođene plaćanja poreza. THE ISLE OF MAN (Čovečije ostrvo) predstavlja modernu poslovnu lokaciju za off shore biznis. Spada u zemlje sa low tax sistemom. Osnove poreskog sistema su sledeće: 1. porez na imovinu i nasleđe jednostavno ne postoji, 2. profit off shore kompanija oslobođene su od plaćanja
direktnog poreza na dobit pod uslovom da je profit ostvaren iz poslovanja u inostranstvo,
3. kapitalna ulaganja su u potpunosti oslobođena poreza,
4. ostala preduzeća plaćaju porez na profit po jedinstvenoj poreskoj stopi od 20%.
Ovaj porez od 20% plaća se na realizovani profit iz poslovanja sa I.O.M. kompanijama koje imaju status domicilnih kompanija. Niski troškovi poslovanja po osnovu niskih poreskih stopa i poreskih oslobođenja i poreskih olakšica jesu novi finansijski magnet za razvoj off shore biznisa i poslovnih centara. Od 1987. godine trgovačka preduzeća i banke dobijaju dodatne beneficije kroz poreske redukcije i kroz poreska oslobođenja, što doprinosi sniženju troškova poslovanja. GIBRALTAR poznat je po zahtevu koji se podnosi za oslobođenje od plaćanja poreza na profit, a podnosi se nakon osnivanja kompanije. Prihvaćen zahtev za off shore status traje čak 25 godina. Odobreni zahtev garantuje potpuno oslobođenje od poreza na profit i poreza na imovinu kompanije. Umesto poreza kompanija je obavezna da plaća godišnji paušalni iznos na ime takse pod uslovom da akcionari budu isključivo stranci i da se uplati minimalni osnivački ulog kompanije. DŽERZI kao jedno od Kanalskih ostrva Engleske osiguralo je poseban status u EU: zadržana je fiskalna autonomija i prihvaćena je carinska unija. Strana ulaganja su privučena povoljnim poreskim olakšicama. Off shore kompanije koje plaćaju godišnju taksu u iznosu od 500 funti ne plaćaju porez na profit, pod uslovom da kompanije ne posluju na samom Džerziju, da su osnovane na Džerziju i da se njima upravlja van Džerzija. Kompanije koje su, pak, osnovane na samom Džerziju, koje posluju na Džerziju i kojima se upravlja sa Džerzijem plaćaju porez na profit po stopi od 20%. GERUSI kao Kanalsko ostrvo je kao Džerzi zadržao svoju poresku autonomijju i pristupio carinskoj uniji EZ. Kompanije koje posluju u Gerusiju i kojima se upravlja sa Gerusija plaćaju prorez na profit po stopi od 20%. Stamp duty se plaća po stopi od 0,5%.
ZAPADNA SAMOA razvila se u značajan off shore centar uređivanjem specijalnih pogodnosi u zakonske propise. Osnivači i vlasnici off shore kompanija moraju biti stranci da bi iskoristili specijalne poreske beneficije. One moraju biti registrovane kao akcionarsko društvo, koje se može baviti bilo kom delatnošću, osim bankarstvom i osiguranjem. Nepostojanje devizne kontrole omogućava osnivanje off shore kompanije prostim prenošenjem sedišta postojeće kompanije iz bilo kakvog poreza. Vlasnici kompanija kao fizička lica ne plaćaju porez na dohodak pojedinaca, a kompanije, kao poslovna lica, ne plaćaju porez na dobit. HONG KONG posluje kao off shore biznis područje bez devizne kontrole, bez ograničenja u iznošenju novca i bez podnošenja finansijskih i periodičnih obračuna i izveštaja. Za poreske organe je važno da li se radi o kompaniji koja se smatra rezidentom. Hong Kong spada u low tax zemlje. Zemlje, koje se ipak, smatraju poreskim rajom insistiraju da vlasnici off shore kompanija budu stranci da bi se kompanije oslobodile plaćanja poreza, odnosno da bi plaćale porez na profit po princi minimalnim stopama. Za Hong Kong je važno da se poreza ne oslobađaju kompanije čiji su vlasnici stranci, već da se poreza oslobađaju samo kompanije koje ostvaruju profit u poslovanju van Hong Konga. VANATU je zbir malih ostrva u vidu slova Y između Fidžija i Australije i predstavlja potpuno novi off shore centar svetskog biznisa sa izuzetno povoljnom poreskom politikom za sve strane ulagače. Poreska politika ovde služi čak i za zaštitu idnetiteta vlasnika off shore kompanija. Kompanije ne plaćaju nikakve poreze na svoje dividende niti poreze na dohodak fizičkih lica. LIBERIJA kao afrička zemlja je među prvima obnarodovala svoj izuzetno pozitivan stav prema stranim ulaganjima, privatnoj svojini i tržišnoj ekonomiji. Plaća se samo 150 USD godišnje takse, pod uslovom da je manje od 25% vlasništva off shore kompanije u rukama rezidenta i da se sav prihod stiče iz posovanja van Liberije. Ne plaća se porez ni na dividende. SEJŠELSKA OSTRVA od septemba 1978. godine Dekretom u potpunosti oslobađaju kompanije plaćanja svih poreza, devizne kontrole i obaveze vođenja računa. Off shore kompanije nemaju pravo da se direktno angažuju u poslovima na Sejšelima, a ne mogu imati nepokretnu imovinu niti mogu imati bilo kakav udeo u Sejšelskim kompanijama. Off shore kompanije ne plaćaju porez na dobiti niti porez na dividende. Sejšeli do sada nisu potpisali ne jedan ugovor o izbegavanju dvostrukog oporezivanja. PANAMA poznata je po potpunoj anonimnosti vlasnika kompanija, po mogućoj kupovini shelf company, po sedištu kompanije, koje može biti svuda u svetu, i po nepostojanju obaveze podnošenja završnog računa i finansijskog izveštaja Panamskim vlastima. Off shore kompanije plaćaju samo godišnju taksu u iznosu od 150 USD. Ne naplaćuju porez na dividende.
149
PORTORIKO forsira direktne strane investicije, nefiskalni tretman profita off shore kompanija, poreske olakšice za retransfer bankarske dobiti i profita osiguravajućih kompanija, i poreska oslobađanja dividendi. HOLANDSKI ANTILI već duže promovišu razvoj off shore biznisa posredstvom izuzetno podsticajne poreske politike. Stope poreza na dobit kreću se od 2,4% do 3%. ANTIGUA I BARBUDA kao ostrva u Antilima severno od Trinidada poznata su po off shore kompanijama koje su izuzete od devizne kontrole. Transfer kapitala je potpuno slobodan, mada ne postoji zakonski minimum osnovačkog uloga. Obaveza podnošenja završnog računa nije predviđena. Ne plaća se porez ni na dividendu. NEVIS, jugoistočno od Majamija mnogo čini za razvoj off shore biznisa. Vlasnici akcija ne plaćaju dividendu, ujedno mogu živeti u bilo kom delu sveta, kompanije nemaju obavezu izrade završnog računa i off shore kompanije mogu preseliti svoje sedište u bilo koju zemlju. Off shore kompanija ne plaća porez kao ni kao pravno lice niti njen vlasnik kao fizičko lice na dobit koju sam sebi kao svoju dividendu prenese na račun. BAHAMSKA OSTRVA ne propisuju deviznu kontrolu i devizna ograničenja, niti transfer deviza, koji je potpuno slobodan za sve off shore kompanije. Na Bahamima off shore kompanije ne mogu poslovati sa kompanijama rezidentima niti mogu posedovati nekretnine, One se ne mogu baviti osiguranjem i reosiguranjem niti bankarstvom kao delatnošću. Zagarantovana je puna anonimnost off shore kompanije, one ne plaćaju porez na profit niti naplaćuju porez na dividendu. Profit se može transferisati bez ikakvih poreskih barijera. KAJMANSKA OSTRVA već čitavu deceniju igraju na kartu stvaranja maksimalno povoljnih uslova za razvoj off shore kompanija i poslovno finansijskog biznisa. Na Kajmanima pravna i fizička lica ne plaćaju porez, a zakonski propisi garantuju potpunu zaštitu identiteta vlasnika kompanije i poslovanja off shore kompanije. Statusni oblik angažovanja nosi sa sobom određene benificije i to: a) mogućnost izdavanja akcija na donosioca, b) mogućnost seljenja tek registrovane firme, c) mogućnost dobijanja sertifikata off Tax Concessiones koji garantuje oslobađanje od plaćanja bilo kakvih poreza na Kajmanskim ostrvima u trajanju od 20 godina od otvaranja off shore kompanija. Dugoročne poreske invesitcije su najveći adut razvoja off shore biznisa na Kajmanskim ostrvima. BRITISH VIRGIN ISLAND u poslednje vreme izuzetnu pažnju posvećuje razvoju off shore biznisa koga neguju tri različite grupe kompanija razidentne, nerezidentne i međunarodne. Kompanije iz prve grupe plaćaju umanjen iznos za godišnju dozvolu poslovanja i porez na profit bez obzira da li taj profit potiče iz poslovanja sa ostrva ili iz off shore poslovanja. Druga grupa ne plaća porez na profit nego godišnji paušalni iznos takse i godišnji anjual filling fee. Kompanije iz treće grupe su praktično izuzete od
plaćanja bilo kakvih poreza, osim plaćanja godišnje licence. Ukoliko ne posluju sa kompanijama rezidentima ove kompanije ne plaćaju ni porez na dividende a ni porez na imovinu.
6. MODELI SPREČAVANJA PORESKE KONKURENCIJE
Najpoznatiji modelu za sprečavanje poreske konkurencije su model OECD-a i model Evropske unije – Kodeks ponašanja pri oporezivanju preduzeća. MODEL OECD-a je osnovni svetski model borbe protiv štetne poreske konkurencije. Ministri zemalja članica OECD-a su se okupili kako bi raspravljali o merama protiv razarajućih učinaka poreske konkurencije na investicije, finansijske odluke te na poreske osnovice zemalja OECD-a. Na inicijativu ministara Odbor za fiskalna pitanja započeo je projekat izučavanja i prepoznavanja fiskalnih mera koje doprinose štetnoj poreskoj konkurenciji. Odbor je 1998. godine izradio izveštaj u kom je identifikovao poreske oaze i štetne preferencijalne poreske mere u zemljama OECD-a. U izveštaju su tačno identifikovani faktori koji su korišćeni u prepoznavanju štetne konkurencije. Na kraju izveštaja navode se niz prporuka koja ulaze u šira područja od čisto poreskih kako bi se efikasno moglo boriti sa takvom pojavom. Veće je ujedno izdalo Preporuke vladama zemalja članicama u sprečavanju štetne poreske konkurencije, kao i uputstvo za razvijanje dijaloga sa zemljama koje nisu članice OECD-a u rešavanju ovog pitanja. MODEL EVROPSKE UNIJE – KODEKS PONAŠANJA PRI OPOREZIVANJU PREDUZEĆA stupio je na snagu 1.1.1998. godine. Kodeks je dokument kojim se države članice EU obavezuju da neće prihvatiti nove sisteme oporezivanja koje bi među njima uzrokovale štetnu poresku konkurenciju. Time se zemlje članice takođe obavezuju da postupno uklanjaju stare sisteme koji u sebi sadrže razne oblike poreskih podsticaja i drugih instrumenata koji uzrokuju poresku utakmicu među zemljama članicama EU. Kodeks, ujedno, nije obligatorna zakonska uredba. On se može shvatiti kao smernica koje bi se zemje članice morale držati prilikom donošenja, izmena i sprovođenja poreskih propisa. Osim Kodeksa osnovana je i posebna Radna grupa u okviru Vlade koja je imala za cilj da otkrije i proceni koje su to poreske mere i poreski elementi unutar postojećih poreskih sistema a koji bi se mogli protumačiti kao štetni. Radna grupa je vršila nadzor nad uklanjanjem štetnih poreskih elemenata a zemlje članice EU su se obavezale na međusobno izveštavanje o svakom predloženom poreskom režimu koje nameravaju razmatrati i koji bi u smislu Kodeksa bio štetan. Radna grupa je trenutno nabrojala preko sto različitih poreskih mera koje su uzrok štetne poreske konkurencije. Osim na zemlje članice EU, neke od štetnih mera odnose se na Gibraltar i na povezane teritorije kao što su: Britanska Devičanska Oostrva, Aruba, Grenland, Farska ostrva, itd.
150
Radna grupa je zaključila da se primarno pažnja mora usmeriti na problem dvostrukog oporezivanja poslovnih subjekata, problem oporezivanja prihoda od kamata na štednju, problem poreza po odbitku kod oporezivanja kamata i naknada za autorska prava prilikom prekograničnih transakcija različitih kompanija. Sam Kodeks se sastoji od nekoliko delova koji pedstavljaju svojevrsne smernice kojih bi se zemlje članice EU trebale pridržavati u izgradnji svojih poreskih propisa. U posebnom delu dokumenta obrađuje se područje poreske evazije, zatim problem državnih podsticaja i subvencija, i na samom kraju nužnost godišnjeg izveštavanja o napretku i reviziji sadržaja Kodeksa. Kodeks u svom paragrafu A tačno definiše sve poreske mere koje svojim delovanjem uzrokuju niži nivo oporezivanja uključujući i neoporezivanje. Područja koja bi prilikom uvođenja poreskih mera trebalo uzeti u obzir su: 1. da li su razne poreske mere usmerene samo
nerezidentima ili se odnose na transakcije proizašle s poslovanjem rezidenata sa inostranstvom,
2. da li poreske olakšice stvaraju odbrambeni prsten oko domaćeg tržišta i na taj način štite domaću poresku osnovicu kako bi što više javnih prihoda nastalih oporezivanjem ostalo u zemlji,
3. da li su uvedene poreske olakšice, iako ne postoji ekonomska aktivnost, koja bi opravdavala te preduzete mere i da li je bitna prisutnost ekonomske aktivnosti u slučaju uvođenja takvih mera,
4. da li poreski tretman dobitka unutar multinacionalnih kompanija odstupa od načela i pravila utvrđenih unutar Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD),
5. da li su preduzete poreske mere i olakšice transparentne i da li se one sprovode na transparentan način na administrativnoj osnovi.
Poseban deo Kodeksa odnosi se na državne podsticaje. S tim u vezi je naznačeno da bi se državne pomoći mogle okarakterisati kao štetne poreske mere. Državne pomoći obuhvataju niz mera kao što su subvencije, poreska izuzeća i olakšice, jemstva, direktne kapitalne investicije itd. Kodeks ima ulogu ublažavanja negativnih učinaka državnih pomoći. Određene državne pomoći smatraju se pozitivnim kao što su ona za mala i srednja preduzeća i pomoć prilikom školovanja i zapošljavanja. Takođe, pozitivnim se smatraju one što u trogodišnjem razdoblju ne prelaze iznos veći od 100 000 evra. Kako bi Kodeks bio što kvalitetniji i delotvorniji, Savet EU obavezuje EU Komisiju na davanje godišnjih izveštaja o napretku i reviziji sadržaja Kodeksa.
7. ZAKLJUČAK
Razlog pojave štetne poreske konkurencije je što međunarodne integracije nemaju zajedničku fiskalnu niti poresku politiku. Ona se posebno ogleda u području oporezivanja preduzeća i može se posmatrati kao
međunarodno pitanje. Zbog želje svake zemlje članice EU da se što više investicija i ekonomske aktivnosti zadrži i/ili privuče na svojoj teritoriji među njima sa javila štetna poreska konkurencija. Novi problemi i alternativni pogledi na pojam štetne konkurencije nastaju u EU sa njenim proširenjima. Proširenja kod starih država članica izaziva bojazan od povećane poreske konkurencije zbog borbe za stranim ulaganjima. Taj strah se temelji najvećim delom na činjenici sto su poreske stope na dobit novih zemalja članica niže nego u „starim“ zemljama članicama EU. Novi poreski sistem mora biti moderan po ugledu na reformisane poreske sisteme zemalja EZ koji anaglobiraju proporcionalni porez na dobit preduzeća odnosno kompanija, progresivni porez na dohodak pojedinca i porez na dodatu vrednost. Konačno, poreski sistem mora biti stabilan jer je to osnovna predpostavka za ulaganje privatnog domaćeg i inostranog kapitala. Srednjoročna fiskalna politika praćena poreskom reformom u osnovi traba da vodi ka sveobuhvatnom sniženju direktnih poreza i preduzeća i preduzetnika uporedno sa rastućim trendom fiskalnih podstiaja i stimulansa da bi se oslobodilo dejstvo tržišnih sila. Najpoznatiji modelu za sprečavanje poreske konkurencije su model OECD-a i model Evropske unije – Kodeks ponašanja pri oporezivanju preduzeća.
LITERATURA
[1] Musgrave, R. (1973): Teorija javnih finansija, Naučna knjiga, Beograd
[2] Ristić, Z. (1991): Fiskalna ekonomija, Savremena administracija, Beograd
[3] Šimovi, J., Šimović. H. (2006): Fiskalni sistem i fiskalna politika Evropske Unije, Zagreb
[4] Radičić, M., Raičević, B. (2008): Javne finansije – Teorija i praksa-, Ekonomski fakultet Subotica, DATA STATUS, Beograd
[5] Popović, D. (2012): Poresko pravo, Pravni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd
[6] Stojanović, S. (2008): Finansiranje Evropske Unije, Službeni glasnik, Beogradž
[7] Komazec, S. (2008): Monetarna i fiskalna politika i ekonomski rast, Čigoja štampa, Beograd
151
MORALNI KOMPASI DRUŠTVA
MORAL COMPASS OF SOCIETY
MARKO PAVLOVIĆ Fakultet za ekonomiju i Inženjerski menadžment, Novi Sad
DIJANA MARKOVIĆ Fakultet za ekonomiju i Inženjerski menadžment, Novi Sad
JOVICA MARKOVIĆ Fakultet za ekonomiju i Inženjerski menadžment, Novi Sad
Rezime: Autori su u radu pokušali da pokažu i da otkruju značaj etike u poslovanju. Etika je nova nauka u menadžmentu, koja polako zauzima značaj u poslovanju kompanija.Etika je takođe značajna jer primenjuje običaje koje si koriste. Mnoge kompanije nisu imale svet zapravo šta je to etika, ali u zadnjih desetak godina sve više dobija na značaju, jer se usvajaju etiči kodeksi. Rad se bavi etikom menadžmenta i marketinga.
Ključne reči: Menadžment,marketing, etika, i kompanije.
Abstract: In this paper authors have tried to show that otkruju importance of ethics in business. Ethics is the new science of management, which is slowly taking important business kompanija.Etika is also significant because it applies the practices you use. Many companies did not have the world does what it's ethics, but in the last ten years, all the more significant because the adopted codes of ethics. This paper deals with the ethics of management and marketing.
Keywords: management, marketing, ethics, and the company. UVOD Tema „moralni kompasi društva“, je dosta apstakna tema koja zahteva analizu celokupne etike. Da bi smo je analizirali moramo najpre, objasniti u uvodu šta je etika. Etika je filizofska disciplina o moralu. Svaka je etika u krajnjoj liniji uvek praktična. Kroz prozmu etike uvek promovišemo čoveka. Etika je mogu reći relativno mlada nauka. Za etiku do skora je svako davao neku svoju definicu tj. gledište. Mnoge kompanije danas usvaju etičke kodeske po kojima danas posluju i njihovi zaposleni moraju tih stavki da se pridržavaju, a svaka odstupanja bivaju kažnjavana. Savremeno društveno okruženje postavlja nove zahteve firmama, koja na sebe moraju preuzeti punu moralnu i pravnu odgovornost, pogotovu kada je zaštita prirode u pitanju i njihovih potrošača. Svako preduzeće koje želi da bude konkurentno potrebno je pre svega da ispuni interes većeg broja interesnih grupa koje funkcionišu u poslovnom okruženju. Postoji mnogo ljudi, a i među njima većina iz poslovnog sveta, koji smatraju da bi poslovna etika imala smisao kako zaraditi novac, a koga zanimaju moralni ili kakve druge vrednosti, neka se time bave neki drugi ljudi u svojoj porodici ili negde drugde? Menadžeri su često nevernici jasnih moralnih kodeksa u poslovnom svetu. Pa zato se i stvorila potrebna uvođenja etike u poslovanju i moralnih dilema, šta je zapravo ispravno činiti. Prema F. Kotleru među najvažnijim pitanjima za jednu kopmaniju jesu njene relacije, odnosi sa kupcima,
zaposlenima, dobavljačima, distibuterima, dilerima i prodacima malo ovakvi odnosi imaju veću vrednost od fizičke imovine neke kompanije.1 Dobro je poznato da Kina polako zauzima globalno tržište. U ovom seminarkom radu obrađeni su samo neki segmenti moralnih kompasa društva. Takođe ovaj segment u ekonomiji zauzima značajan deo u delu menadžmenta pre svega, zatim u marketingu, u finansijama, organizacionoj kulturi,poslovnim odnosima, životnoj sredini, IT tehnologiji i još u mnogom drugim sferama. Najvažiji deo koji je obrađen tj. analiziran jeste menadžment i odnos prema drugima i marketing kako na najbolji mogući način prezentovati svoju kompaniju.
1. ZNAČAJ I ULOGA KORPORATIVNE DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI
Korporativna društvena odgovornost termin je za pojave koja vremenom tj. zadnjih deset godina postaje deo svakodnevnice ne samo firmi i menadžera, već i subjekata civilnog društva, vlada država. Ali odgovornost se pre svega odnosi na ekonomski sektor za aktivnosti koje nailaze za stvaranje profita. Koncept društvene odgovornosti može se opisati na više načina: održivi razvoj, etičko poslovanje, kolektivnu odgovornost idr. Početak neprijateljstva ekonomije i prirode nazire se od 16 i 17 veka kada je na snazi bila 1 Котлер, Ф., „Маркетинг појмовника од А до З, Адижес, Нови Сад, 2004., стр. 94
152
paradigma o nepovezanosti prirodnih resursa i ekonomskog rasta pa sve do 70-tih godina 20 veka, kada dolazi do samopropadanja društva uzrokovanog zapadljačkog komunizma opsednutošću materijalno-ekonomskim rastom, manje kvalitetnim životnim prostorom. Adam Smit je u 18. veku razvio teoriju radnih vrednosti, prema kojoj je društvena dobrobit na vrhuncu kada svakom pojedincu bude dozvoljeno da se ponaša na osnovu postizanja vlastitih interesa. Smitova doktrina postaje referentni okvir ideje o proširenoj društvenoj odgovornosti. Uz Smita se veže etika profita prema kojoj je zadatak menadžera, da stvori što veći finansijski prihod. Početkom 20. veka situacija je počela da se manja. Došlo se do zaključka da je klasična ekonomska teorija površna i da je nemoguće prirodne zakone primenjivati u kontroli nad pojedincem i njegovim socijalnim odnosima. Preduzeća polako postaju socijalizovana. Danas je pojam KDO nešto o čemu svi ponešto znaju, ali opšte prihvaćene definicije još uvek nema. Nedostatak jasne određenosti korporacijske društvene odgovornosti pokazuje da do danas KDO nije dovoljno istražena, kao i da je njeno merenje problematično. KDO je nova upravljačka oaradigma koja se javlja kao alternativa klasičnom modelu rasta i maksimalizirajućeg profita, a obuhvata i korporacijsku društvenu odgovornost. Poseban osvrt daje se globalnom razvoju tj. održivom razvoju. Moderan koncept održivog razvoja poprimio je rezultat nastojanja da se ekonomski i socijalni razvoj, kao zaštita usmeri prema budućnosti i nasleđivanju budućih generacija kojima treba značajan za kvalitet života. 1.1. Menadžerska etika
Pitanje karakteristika ličnosti i menadžera i ponašanje menadžera izuzetno je kompleksno pitanje. U razvijenim zemljama a posebno u SAD-u smatraju se da su oni koji upravljaju snose odgovornost za sedam „M“ a to bi značilo za men-za ljude, za metodos-metode, money za novac, mashines za mašine, materials za mašine, management za upravljanje, marketing za vezu sa trgovinom. Smatra se da je menadžment jedan od najznačajnijih činilaca međuljudskih odnosa i uopšte socijalne klime na radu. U svim segmentima procesa rada može se osetiti uticaj menadžmenta. Menadžer je uvek prisutan, odnosno oseća se menadžerski duh. Menadžer je predmet inetifikacije zaposlenih. Takođe on je zaštitnik znak firme. On je pokretač i glavni inicijator u preduzeću. Od njega zavisi i očekuje se mnogo. Funkcija menadžmenta sa sobom nosi i najveći kvanutm moći. Menadžer bi trebao biti: sposoban, snalažljiv, inteligentan, istrajan, inicijativan, ozbiljan, pošten, omiljen. Nije dobro – etički dobro ako su menadžeri spletkaroši, šarlatani, podmukli, ulizice, laktaši, bolesno ambiciozni ljudi. Kvalitet i kvantitet moći i autoriteta, osobine ličnosti menadžera karijatide su menadžment funkcije.
Zadovoljstvo radnika platom i uopšte socijalnim položajem na radu, te uspeh preduzeća vrhunski su kriterijum uspeha menadžmenta preduzeća. Menadžer je samostalan u vršenju poslova iz svog delokruga nadležnosti. On obavlja zadatke utvrđene zakonom i statutom organizacije. Određena su njegova prava, obaveze i odgovornosti. Menadžer mora dobro poznavati proces rada u organizaciji, metodologiju poslovanja, tržište, poslovni i socijalno ambijent. Menadžer mora biti obrazovan čovek sa izraženim smislom za rukovođenje, jer rukovođenje nije samo užestručno, mada je bitno i to, već veština koja pretpostavlja intuiciju, inteligenciju, sposobnosti i dobro poznavanje mentaliteta. Dobar menadžer mora stalno da se usavršava, da stiče nova znanja. On takođe, mora biti štedljiva osoba, odnosno da racionalno, domaćinski posluje. On mora hrabro, brzo, poslovno tj. adekvatno reagovati na promene u poslovnom i socijalnom ambijentu odnosno sistemu. Menadžer mora biti tačan i precizan u radu, odgovoran, inteligenta, kreativan. On uvek i na svakom mestu mora imati distancu prema saradnicima i potčinjenima. Potrebno je u komunikaciji uvek koristiti „Vi“ a nikada „Ti“. Mišljenje, predloge, sugestije svojih saradnika mora da prima sa uvažavanjem i da ih kritički razmatra kako bi još više animirao stvaralaštvo u radu. Menadžer mora da ima stručne i organizacione sposobnosti ali treba da ima i ljudske, moralne, humane kvalitete. On mora znati da sve probleme ne može rešiti. Svi menadžeri se moraju pokoravati zakonu, kao instrumenti u rukama vladajuće elite koja promoviše određena pravila života i rada. Ali društvena odgovovornost ide izvan, ili iznad zakonskih okvira. Danas, svaki menadžer mora da bude svstan da je organziacija interesna tvorevina u kojoj se prelamaju interesi različitih konstituenata, kao što su interesi: akcionara, kupca, dobavljača, kreditora, menadžera, sindikata, zaposlenih što je najbolje prezentovano na sledećoj slici:
KORPORATIVNA ORGANIZACIJA
Privredne Banke kupci
asocijacije
Akcionari Ostali konkurenti
153
Dakle možemo zaključiti, raznolikost interesa raznih učesnika u procesu KDO: službenici-slobodna udruženja, konkurenti i uticajne grupe: vlade, zajednice, profesinonalna udruženja, interesne grupe kao što su: kupci, dobavljači, vlasnici idr. KDO je složen fenomen koji obuhvata polje delovanja i različite sfere interesa i druge učesnike u ekonomskim procesima. Ključno pitanje društvene odgovornosti biznisa. Korporativna društvena odgovornost predstavlja sistem vrednosti koga čine delovi ili podsistemi, koji se nalaze u odnosima međuzavisnosti. Ona se sastoji iz sledećin elemenata odnosno podsistema: Ekonomske odgovornosti, Zakonske odgovornosti, Etičke odgovornosti i Diskrecione odgovornosti.
Temelj svake društvene odgovornosti je ekonomska odgovornost. Zbog toga se ona nalazi i sadrži: integritet, korporativno upravljanje, ekonomski razvoj lokalne zajednice, transparentnost, prevencija mita i korupcije. Zakonska odgovornost dolazi iznad ekonomske odgovornosti. Ona se svodi na obavezu menadžmenta da poštuje federalne zakone i lokalne propise prio organizovanju i upravljanju organizacijama. Etička odgovornost ima viši rang od zakonske odgovornosti. Ona je korektivni faktor zakonske odgovornosti, jer se pokazuje da zakonska odgovornost može biti legalna, ali ne i legitimna. Ona se zasniva na moralnim proncipima i insistira da se rade po principu pravednosti, pošteno i nepristasno, poštujući pravo pojedinca, odnosno statusa ljudi u organizaciji. Diskreciona odgovornost je najviši nivo odgovornosti. Ona je dobrovoljna i kao takva ugrađena je u menadžerske odlike iz potrebe i unutrašnjeg shvatanja menadžera da određene društvene probleme treba rešiti. Korporativne analize pokazuju da se korporativna društvena odgovornost menadžmenta vremenom povećava, ali i da se menjaju oblasti ulaganja od strane organizacija. 1.2 Uslovi i faktori koji dovode do pojave
korporativne društvene odgovornosti
Koncept Korporativne društvene odgovornosti nastao je krajem 70-tih i početkom 80-tih godina 20 veka, kao rezultat mnoštva razlićitih faktora, povezanih sa promenama i tendencijama u okviru procesa globalizacije. Bitni faktori koji doprinose pojavi novog koncepta su: fokus na okruženje, strategijski pristup poslovanju, stejholderi, marketing, poslovna etika i održivi razvoj i ekologija.
Jedna od ključnih promena koja se odnosi na proces globalizacije, je promena fokusa sa ekonomskih subjekata na okruženje, određeno u užem a i širem smislu. Možemo zaključiti da sve više raste svest okruženja tj.u preduzećima. Preduzeća ne posluju u vakumu, već unutar konkretnog okruženja, što obuhvata konkretmno tržište proizvoda i usluga, privrednu granu, tehnološko, makroekonomski, šire društvo i privredno okruženje. Usložavanje okruženja znači da preduzeće ne može da ostvaruje dobit bez obzira na promene koje se dešavaju u okruženju. Pažnja preuzeća je sve više na praćenju trendova i promena kod konkurentnih preduzeća, ali i šire, u grani, na planu tehnološkog razvoja, u makoekonomskoj politici zemlje, u društvenoj zajednici. Okruženje podrazumeva pripadanje posebnog značaja strategiji prema ekonomiji i poslovanju, budući da je odlika strategije odnos preduzeća prema okruženju, pre svega poslovnom, a i u širem društvenom i prirpdnom okruženju. Pitanje društvene odgovornosti podrazumeva odgovoran i kontrolisan odnos interakcije datog preduzeća sa okruženjem u smislu održavanja, negodovanja i razvijanja aktivnosti koje podstiču i unapređuju prirodno okruženje. Krajem 20.veka i početkom 21. veka sve više se javljaju potrebe od strane društva za odgovarajućim i savesnijim pristupom u poslovanju preduzeća, sa aspekta dugoročnih ciljeva i interesa, koji prevazilaze ograničene okvire poslovanja radi ostvarenja profita i osvajanja ili održavanja dominacije na tržištu. Korporativna društvena odgovornost obuhvata kompleks različitih aktivnosti usmerenih na poboljšanje i unapređenje odnosa između privrednog subjekta i okruženja. Za razvoj i implementaciju koncepta KDO podrazumeva poseban prostup prema nesposobnom poslovnom okruženju preduzeća ali i prema konkurentnom, ekonomskom i društvenom okruženju. Najčešće se u teoriji navodi definicija Svetske banke, prema kojoj se KDO definiše na sledeći način: „Korporativna društvena odgovornost predstavlja posvećenost preduzeća održivim ekonomskom razvoju brigu o zaposlenima, njihovim porodicama, lokalnoj zajednici i društvu u celini, kako bi se pobošao kvalitet njihovog života na način koji je dobar za preduzeće i njegov razvoj“.2 Evropska komisija određuje KDO kao koncept pomoću koga kompanije integrišu brigu za društvo i životnu sredinu u svojim poslovnim operacijama i u svojim interakcijama. Možemo zaključiti sledeće: Koncept KDO formuliše društvena pitanja i pitanja
vezana za životnu sredinu, Koncept KDO ne treba odvajati od poslovanja,
budući da se on odnosi na integraciju interesa i brige za društveno i prirodno okruženje i poslovanje strategije.
KDO je dobrovoljan koncept, Važan aspekt KDO je kako da se preduzeća odnose
prema njihovim interesima i eksternim sledbenicima.
2 Јарић, Д., Радун, В., „Пословна етика“ Факултет за пословно индустријски менаџмент“, Младеновац, 2013.година, 23стр.
154
Filip Kotler i N.Li daju sledeću definiciju KDO: „Korporativna društvena odgovornost predstavlja opredeljenje za unapređenje dobrobiti zajednice kroz diskrecione poslovne prakse i doprinose na račun resursa korporacije“. Oni to objašnjavaju kao pojam diskrecionih poslovnih praksi, koji izražavaju kao dobrovoljno opredeljenje nekog preduzeća.
2. MARKENTIŠKA ETIKA
Marketnig je danas način mišljenja, filozofija poslovanja. On obuhvata niz mera, marketinpkih aktivnosti, kojima se nastoji na najbolji i najefikasniji način zadovoljiti potrebe kupca, ali i interesa organizacije: povećanje profita, povećanje prodaje, povećanje učešća na tržištu. U razvojnom smilsu marketnig je do danas prošao dva perioda: period proizvodnje i period prodaje. U oblasti marketinga sa aspekta poslovne etike, mnogo je spornih moralnih pitanja koja se postavljaju na osnovu marketinških aktivnosti. Osnovni cilj svakog proizvođača roba ili usluga jeste da ih proda, obavi i time obavi jedan ciklus. To je cilj biznisa. Cilj podrazumeva korišćenje određenih sredstrava. Ostvarenje tog cilja obezbeđuje firmi opstanak na tržištu u suprotnom ona će bankrotirati. Zapravo oblast marketinga, koristi veliki broj podvala, laži, potkradanja, obmanjivanja i drugih nemoralnih radnji korišćenjem čak i stare maksime da cilj opravda sredstvo. Cilj svakog kupca da kupi što kvalitetniju robu po što nižoj ceni odnosno da ostvari korist za sebe. Prvi izraz je stvaranje monopola. Monopol je idealan i ideal naravno, ako monopolističko ponašanje nije zabranjeno državnom regulativom ili ako država osuje monopolističke tendencije na tržištu. Jača firma može nižim cenama uništiti konkurenciju. Takav postupak nije nemoralan. On je moralno diskutabilan ako je namera stvaranje monopolističke pozicije. Zbog toga država odnosno vlada daje saglasnost, odobrava ukrupnjavanje velikih kompanija preuzimanjem malih firmi. Velike firme, mogu gubitak nastao sniženjem cena na jednom tržištu kompenzovati na drugom tržištu a što male firme nisu u mogućnosti. Veliki lanci trgovine mogli su da uklone posrednike, kupuju robu u velikim količinama po brojnim cenama i da, kroz sistem samozapošljavanja, smanje cenu radne snage. Takođe, u mogućnosti su da posluju sa manjom maržom profita zbog svog velikog obima. Male firme ne mogu da se takmiče sa njima, u cenama i da bi opstale moraju da nude usluge, kredit, ili već nešto što se ne nudi. Neki dovode u pitanje moralnost sistema koji dopušta nadmetanje. Kompanija može pokušati da pridavi konkurenciju na mnogobrojne načine. Mnogi su deo sistema i moralno su opravdljivo dok god nemaju za cilj uspostavljanje monopola. Laganje, krađa korporativnih tajni i planova konkurenata, špijuniranje i sabotiranje konkurentske korporacije, kršenje ugovora, iznošenje na tržište velike količine jeftine robe, plaćanje mita i provizija idr, su netačni oblici prakse koji jesu deo konkurentskog sistema.
Cena proizvoda uvek jhe zbir cena svih njegovih in puta, ali i stanja u firmu na tržištu. Pod pretpostavkom poštene utakmice na tržištu, da bi ostvario profit, proizvođač mora maksimalno da racionališe i smanjuje troškove proizvodnje robe, da ulaže u nove tehnologije, da rizikuje, da pravilno procenjuje, da optimizira idr.cena proizvoda je motiv za razmišljanje kupca o proizvodu i transakciji kupovine. Veoma niska cena naročit je mamac za pažnju kupca. Ali visoka cena guši interesovanje kupca. Monopilista uvek određuje previsoku cenu obzirom na kvalitet proizvoda. To je jedna od inherentnih karakteristika monopola. Trgovci po selima, u predgrađima, u siromašnim delovima naselja retko propuštaju priliku da naplaćuju po višim cenama jer su njihovi kupci slabije pokretni da bi obilazili radnje i upoređivali cene i kvalitet, a zbog kupovine na recku koja u tim delovima naselja nije neuobičajna naročito kod u Srbiji. Tehnika vezivanja kupca niskom cenom osnovnog proizvoda, ali zato visokim cenama rezervnih delova, servisa, zaliha koje će morati da plati koristeći proizvod takođe je jedan od promućurnih moralno i marketinških ružnih radnji i za svaku je osudu. U procesu marketnig istraživanja identifikujemo četiri oblasi: javnost, marketing istraživače, ispitanike i naručioce marketing istraživanja. U oblasti marketing istraživanja postoji niz profesionalnih organizacija u svetu, koje okupljaju profesionalne istraživače i zastupaju njihove interese i profesiju marketing istraživanja. Neke od značajnih profesijonalnih organizacija su: Marketing Research Association, American Marketing Association, ESOMAR i dr. ESOMAR je jedna od najvećih organizacija udruženja marketing istraživača. ESOMAR se oglašava kao svetksa asocijacija za mišljenje i marketing istraživanje. Etički kodeks ove svetske organizacije, pod nazivom „Professional Standards“ sadrži osnovne principe i pravila etičkog ponašanja. Budući da je prodaja roba i usluga pitanje opstanka firmi pa i pojedinca, opšti je uslov ostvarivanje dobiti, odnosno opstati na tržištu gde. Zbog toga se mnogi učesnici u tržišnoj utakmici ne libe korišćenja i upotrebe najnemoralnih postupaka. Oglašavanje je danas uslov bez kojeg se prosto ne može.
ZAKLJUČAK
U radu sam prikazao samo osnovna obeležja tj. povezanost koja je jako značajna za poslovanje jednog preduzeća. Da bi prodavali neku uslugu ili proizvod u današnjem svetu sve je dozvoljeno. Konkurencija je dobra za kupce istih usluga. Ali postavlja se pitanje da li je
155
moralno prodavati proizvod jeftinije da naterati kupca da plati još skuplje posle kupovine? Možemo zaključiti da Etika polako zauzima mesto u svom poslovanju tj. u svakoj kompaniji. Etički kodeksi ponašanja poslodavca prema podređenima i obrnuto je bitan element poslovanja kako bi se zaštitio interes firme. Svrha jeste, da se uspostavi produktivan dijalog interesa kroz razvoj moralnih senzibiliteta, odgovornosti prema poslu, kako pojedinca tako i grupe a sve radi dobrobiti biznisa i društva kao celinu. Nažalost istraživanja koja su do sada sprovedena u Srbiji pokazuju nam da određene kompanije nemaju pisane etičke kodekse što je velika greška. One koje ih poseduju često koriste prevode kodeksa iz inostranstva. U najskorije vreme svaka kompanija koje nema etički kodeks mora prema svojim standardima formirati kodeks i upoznati svoje zaposlenima sa tim pravilima i zasigurno će poslovanje dostići zavidni nivo. Osnovni problemi kod KOD od strane samih kompanija jeste nepoznavanje tema menadžmenta samih delova funkcionisanja istih i zastupanje interesa kompanije. Novo nastalo tržište zahteva od prodavca usluga da se otvore korisniku na najbolje mogući način. Moć kompanije može se ogledati u ekonomskoj, političkoj, tehničkoj, ekološkoj, društvenoj. Da bi kompanije u Srbiji unapredile svoje poslovanje neophodno je primeniti model unapređenja KDO, u svojim organizacijama. Često osluškivati tj. istraživati zadovoljstvo korisnika i zaposlenih bar jednom u tri godine ako ne i češće. Takođe ispitivati samo znanje u kompaniji. Tu se misli na povećanje kvaliteta i konkurentnost istog proizvoda na domneće tržište. Najbrže ispitivanje može se sprovesti putem ankete
LITERATURA
[1] Vučković Željko, „Biznis i moral“, Cekom Books,
Novi Sad, 2006.
[2] Jarić Dušan, RAdun Viktor, „ Poslovna etika“, Fakultet za poslovno industrijski menadžment“, Mladenovac, 2013.
[3] Kotler Filip, Lin, „Korporativna i društvena odgovornost“, Čigoja, Beograd, 2007.
[4] Matić Branko, „Menadžment“ VIPOS, Valjevo 2006.
[5] Radosavljević Dragana, „Poslovna etika“(skripta), Forkup, Novi Sad, 2012.
[6] Trifunović Savo, „Poslovna etika“, Izdavački centar ICIM, Kruševac, 2005.
[7] Janičić Dušam, Poslovno ponašanje menadžera, Izdavač KUM Beograd 2007.
156
PREDUZETNIŠTVO I KORIŠĆENJE INTERNIH KONTROLA U CILJU POBOLJŠANJA UPRAVLJANJA RADA PREDUZEĆA
ENTREPRENEURSHIP AND USE OF INTERNAL CONTROL TO IMPROVE MANAGEMENT COMPANY WORKING
SLOBODAN POPOVIĆ JKP Gradsko Zelenilo Novi Sad
GRUBLJEŠIĆ ŽELJKO Fond Zdravstvenog Osiguranja Republike Srpske
RANKO MIJIĆ Visoka škola za ekonomiju i informatiku u Prijedoru
Rezime: Razvojem preduzetništva, dolazi do menjanja vlasničke strukture i veliki broj preduzeća nivoa malih i srednjih na prostorima bivše Jugoslavije uvodi u upotrebu internu kontrolu, kao mehanizam optimalizacije upravljanja preduzećem. Preduzetnici zahtevaju u sve većem obimu pouzdana i nezavisna mišljenja o finansijskim izveštajima preduzeća koja su predmet njihovog interesovanja, odnosno kojima upravljaju. U uslovima koje karakteriše velika unificiranost heterogenih finansijskih izveštaja, menadžment preduzeća traga za načinom boljeg uspostavljanja kontrole preduzeća, što predstavlja dug i kontinuiran proces. Punu podršku u tome pruža mu interna kontrola. U radu su data emirijska istraživanja na primeru Sierpinskijev-og trougla prikazanog u obliku dijagrama. Osim toga, u radu su dati elementi upravljačkog pristupa internoj reviziji koja može biti primenjena u funkciji menadžmenta većine srednjih preduzeća.Važno je istaći da ne postoji takav sistem interne kontrole koji bi svaki put obezbedio perfektne rezultate zaštite preduzeća od neželjenih delovanja. Uvođenje interne kontrole treba posmatrati kao meru optimalizacije i poboljšanja upravljanja. Direktne inicijative potiču u prvoj fazi od preduzetnika koji ima ekonomske i druge interese da zaštiti svoja ulaganja u preduzeću koje je osnovao i sa kojim upravlja u cilju maksimalizacije profita.
Ključne reči: Upravljanje, interna kontrola, preduzetništvo.
Abstract: The development of entrepreneurship comes to changing the ownership structure and the large number of companies small and medium level in the former Yugoslavia introduced to guide internal control as a mechanism for optimizing enterprise management. Entrepreneurs require an ever-increasing volume of reliable and independent opinion on the financial statements of companies that are the subject of their interest, that they manage. In conditions that are characterized by high uniformity of heterogeneous financial statements, management companies searching for a better way of establishing control of the company, which is a long and continuous process. Full support in that it provides an internal control. The paper presents research on empirical example Sierpinski triangle shown in the form of a diagram. In addition, the paper presents the elements of the management approach to internal auditing that can be applied to the management function of most medium company. Important to note that there is no such system of internal control to every time ensure perfect results to protect companies from unwanted effects. The introduction of internal controls should be seen as a measure of optimization and management improvements. Direct initiatives originate in the first phase of entrepreneurs that has economic and other interests to protect their investment in the company that he founded and managed in order to maximize the profits.
Keywords: management, internal control, entrepreneurship. 1. UVOD
Posmatranje preduzetnika najčešće se definiše da je to fizičko lice koje je registrovano i koje radi sticanja dobiti u vidu zanimanja obavlja sve zakonom dozvoljene delatnosti, uključujući umetničke i stare zanate i poslove domaće radinosti. Time preduzetničko posmatranje se okreće ka licu koje svojim radom zapošljava sebe, svoje bliske srodnike i u krajnjem smislu utiče na smanjenje nezaposlenosti u jednom društvu. Time preduzetnička delatnost dobija i širu dimenziju, te se može tretirati i kao jedan društveni proces koji je od vitalnog interesa za jednu državu, pogotovo kada je ona u situaciji da trpi direktne uticaje od okruženja, usled velike ekonomske
krize. Većina preduzetnika u prvih tri godine koje su ključne za opstanak privatnog biznisa, startuje sa skromnim novčanim sredstvima. U uslovima skupog kapitala, pogotovo kapitala namenjenog za obrtna sredstva, neophodno je racionalno raspolagati novčanim sredstvima. Iz pomenutih razloga interna kontrola se nameće kao jedan od mogućih mehanizama, kojim će preduzetnik uticati na što racionalnije poslovanje firmom koju void, a sve u cilju maksimalizacije profita. U radu su data emirijska istraživanja na primeru Sierpinskijev-og trougla prikazanog u obliku dijagrama. Važno je istaći da ne postoji takav sistem interne revizije koji bi svaki put obezbedio perfektne rezultate zaštite preduzeća od neželjenih delovanja.
157
Opstanak svakog preduzetnika na određenom tržištu je moguć ako postoji dobro upravljanje biznisom kojeg je započeo i otvorio. Razvoj malog biznisa predstavlja opšti cilj i on se može ostvariti ako je preduzetnik uspeo da uspostavi sopstveni stil organizacije i upravljanja. Osim pomenutog, potrebno je da ima i izgrađen sistem internih kontrola u okviru redovnog i kontinuiranog poslovanja.
Dugo se tragalo za načinom na koji će preduzetnik bolje kontrolisati preduzeće kojim upravlja. Interna revizija mu pruža punu podršku u tome. Bez blagovremene i precizne interne kontrole preduzetnik neće biti u poziciji da pravilno usmeri preduzeće, ka zadatim ciljevima, koji u osnovi treba da vode ka razvoju poslovanja i sigurnosti samog sistema preduzeća. Preduzetnik treba da omogući da se interne kontrola redovno revidira, odnosno da teži što optimalanijem sistemu, pre svega sigurnom sistemu upravljanja preduzećem. Zbog toga u dobro vođenim preduzećima, izvršioci na svim nivoima, nastoje da održavaju svoje veštine i znanja i obezbede protok informacija, a preduzetnik se trudi da im pruža podršku u tome. Time se postiže interakcija upravljačke i izvršne funkcije u preduzeću [1].
Jedan od mehanizama koji može poslužiti razvoju biznisa je unificiranje Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja, ali još uvek ne postoji opšteprihvaćeni model za primenu unificiranih i normativno izraženih kontrolnih funkcija u preduzeću. Upravljanje kontrolnim funkcijama, podrazumeva, pre svega jasan opis uloga i odgovornosti pri vršenju kontrole, počev od pozicija preduzetnika, operativnosti, tehnika sprovođenja u preduzeću, raspoloživih sredstava koje su na raspolaganju odgovornim zaduženih za sprovođenje internih poslova i kontola. Time se izbegava konfuzija prilikom upravljanja preduzećem. Istovremeno se postiže veća pouzdanost informacija i obezbeđuje prilagodljivost strategiji preduzeća.
Posmatranje interne revizije kao funkcije, može se posmatrati kao produžetak i logični nastavak razvoja službe interne kontrole, koja postoji već decenijama u preduzećima. Prema tome, što je kvalitetniji rad interne kontrole, sve je više relevantan za eksterne revizore, jer se oni mogu na njega potpunije i u većem obimu osloniti u vršenju funkcije eksterne revizije i kontrole [2].
Interna kontrola u većini preduzeća je ugrađena u upravljačku funkciju preduzeća. Prema navodima COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission), interna kontrola je „inherentna na način na koji menadžment vodi posao“ [3]. Interna kontrola uključuje politike, procedure, procese, planove, strategije, funkcije, sisteme, inicijative, aktivnosti i druge radnje preduzete od strane preduzetnika radi postizanja zadatih ciljeva. Sistem uspostavljenih internih kontrola predstavlja skup mera, matoda i postpaka koje je uveo preduzetnik radi zaštite integriteta sredstava i pružanja podrške upravljačkoj stukturi, kako bi se svi poslovi u toku odvijanja tekućeg procesa rada obavljali na način kako je to propisano [4]. Ujedno, sistem internh kontrola poslovnog sistema je i najvažniji i najviše primenjen oblik internog nadzora. „Rešenje interne kontrole predstavlja integralni deo upravljanja rizikom i ugrađeno je u
strukturu menadžmenta pokrivajući sve oblasti poslovanja preduzeća“ [5].
Interne kontrole predstavljaju proces koji je oblikovan od strane preduzetnika. Najčešće preduzetnik je taj koji inicira propisivanje smernica za rad internih kontrola, sa ciljem dobijanja razumnog uverenja o ostvarenju ciljeva u sledećim područjima:
poboljšanju efikasnosti donošenja odluka od strane preduzetnika,
povećanju pouzdanosti finansijskog izveštavanja, očuvanju usklađenosti s primenljivim zakonima i
propisima i zaštiti imovine [6].
Na osnovu iznetog može se postaviti osnovna hipoteza da se primenom interno revizijskih kontrola poslovanja koje se potom sprovode u preduzeću mogu ostvariti znatno veće koristi od eventualnih troškova, koji mogu nastati kao posledica internih kontrola, internih revizija i revizija poslovanja u preduzećima koja ih primenjuju. Na osnovu toga konačnu odluku o veličini i dubini primene internih kontrola donosi preduzetnik, koji je samostalan u odlučivanju i na kraju dobija plodove svoge rada ili ne u vidu nagrede koji inicijalno želi-profita.
2. NAJČEŠĆE KORIŠĆENI ELEMENTI STRUKTURE UPRAVLJANJA
U radu je dat prikaz šesnaest elemenata, od kojih mogu zavisiti uvedene interne kontrole od strane preduzetnika.
Slika 1: Struktura elemenata u povezivanju interne revizije koju može primeniti preduzetnik [7].
Strateško razmišlјanje je jedan od ključnih elemenata razvoja organizacije. U mnogim preduzećima strateško razmišlјanje je sačinjeno od procesa strateškog planiranja i izraženo je u formi dugoročnog strateškog plana. Strateško razmišlјanje sastoji se od: vizije preduzetnika, misije koju on definiše, analize bitnih performansi, internih i eksternih informacija, korišćenja društvenih mreža, saradnje svih u timu, pozicioniranja,
158
komunikacija, intuicije, reagovanja, procene, odlučnosti, upravljanja rizicima, posvećenosti i fleksibilnosti.
Interno planiranje, se često preklapa sa strateškim razmišlјanjem. Strateško razmišlјanje naginje ka tome da se odigrava unutar i van procesa internog planiranja. „Pitanje koje se često postavlјa pri formulisanju plana preduzeća je gde vidimo sebe za deset godina? Da bi uspešno odgovorila na ovo pitanje, firma mora da razmotri:
Šta želi da postigne (njeni cilјevi) Kako to namerava da postigne (njena strategija) Koji resursi će biti zahtevani (njeni operativni
planovi) Koliko uspešno radi u poređenju sa planom
(kontrola)“ [8].
Interno planiranje pokriva formalne dugoročne procese strateškog planiranja kao i kratkoročne procese planiranja. Dugoročni plan će obuhvatiti izveštaj o viziji, izveštaj o zadatku, diskusije menadžmenta i analize tržišnih segmenata kao i finansijske projekcije. Finansijske projekcije mogu biti godišnje, kvartalne ili i jedne i druge. Kratkoročni planovi sadrže više detalјa i prognoziraju mesečne operativne rezultate. Kratkoročni planovi na neki način moraju biti u vezi sa dugoročnim planovima tako da bi stepen do kojeg su planovi integrisani mogao biti demonstriran. Interno planiranje ne može da bude efikasno bez efikasnog strateškog razmišlјanja.
Određivanje cilјeva objedinjuje elemente strateškog razmišlјanja i internog planiranja. Pod elementi koji nisu prethodno spomenuti su komentar u narednim stavovima: realizam (cilјevi treba da budu realni), relevantnost (potrebno je uspostaviti relevantne cilјeve i za kratkoročne i dugoročne strategije), rezultati (određuje konačnu sudbinu preduzeća). Da bi postavka cilјeva bila efikasna potrebno je da bude integrisana sa kratkoročnim i dugoročnim taktikama i strategijama.
Konkurentno pozicioniranje zahteva razumevanje kako se određena merila učinka upoređuju sa sličnim merilima drugih konkurenata. Namera je da se prikaže zbog čega je konkurentno pozicioniranje bitan aspekt za pristup upravlјanja internoj kontroli. Postoji veliki broj podelemenata vezanih za konkurentno pozicioniranje. O podelementima informacije, istraživanja, procene, analize, komunikacije, relevantnosti, kompetencije, inovacije, angažovanja, saradnje, rezultata, integracije, razumevanja i postavlјanja cilјeva se već diskutovalo u kontekstu drugih elemenata pa se ovde govori samo o podelementima preostala dva: networking-u i primeni.
Networking, treba uvažavati, jer podatak o konkurentnom pozicionnranju je koristan u onoj meri koliko i uporedivost tog podatka. Svaki pokušaj pozicioniranja potrebno je da uklјuči određeno istraživanje i analizu kako bi se shvatio stepen uporedivosti. Potrebe pozicioniranja usmerene su ka informisanju kako su drugi u stanju da dostignu najviši rang. Te istrage olakšane su procesom uspostavlјanja i održavanja kontakata sa onima koji su u poziciji da pomognu u dobijanju odgovora. To je
ono što čini korišćenje veza (networking). Korišćenje veza poput pozicioniranja, funkcioniše na svim nivoima preduzeća.
Primena. Neophodno je da konkurentno pozicioniranje bude primenlјivo na interesna područja onih koji ga i kreiraju. Stoga je potrebno da informacija bude od vrednosti za one koji je traže. Da bi se maksimizirala vrednost pozicioniranja važno je fokusirati se samo na korisnu informaciju koja se može primeniti na situaciju od interesa. Bez takve koncentracije, pozicioniranje može da predstavlјa gublјenje vremena.
Sposobnost održavanja celine predstavlјa veštine koje obezbeđuju konkurentnu prednost preduzeća. Sposobnost održavanja celine sadrži 16 (šesnaest) podelemenata za koje se smatra da su bitni za većinu preduzeća. Prethodno razmatrani podelementi obuhvataju informaciju, pozicioniranje, strategiju, interno planiranje, postavlјanje cilјeva, angažovanost, invovativnost, procenu, analizu, razumevanje, rezultate i brzo reagovanje.
Inovativna rešenja podrazumevaju težnje za ranije neisprobanim strategijama, taktikama, inicijativama, projektima i programima sa uverenjem da će takve težnje doneti više koristi za one na koje to utiče, što mogu biti kupci, zaposleni, akcionari i tako dalјe. Inovativna rešenja su rezultat primene imaginativnog, inspirativnog i stvaralačkog razmišlјanja. Pošto inovacija donosi promene, pojave otpora i sumnje su neizostavne. Često je rezultat toga neuspeh. Iako je težnja na staklenim nogama, inovacija je glavna za postizanje i održavanje konkurentnih prednosti. Stoga predstavlјa obavezu menadžmenta preduzeća da stvori i održava atmosferu u kojoj inovacija može da doživi uspeh. Inovativna rešenja mogu pokrenuti preduzeće, prestići konkurente, stvoriti nove proizvode, iskoristeti prilike i povećati vrednost.
Koncept upravlјanja rizikom je u srazmeri sa konceptom interne kontrole. Koncept interne kontrole zahteva da se rizik minimizira i svede na bezopasan nivo. Ipak, upravlјanje rizikom i interna kontrola nisu nekompatibilni koncepti. Pri upravlјanju interne kontrole, rizik je stepen nesigurnosti propraćen određenim tokom radnji. Rizik se može definisati kao promenlјivost neočekivanih ishoda vrednosti imovine ili interesnih obaveza [9].
Preduzetnik bi trebao da učini sve što je u njegovoj moći, kako bi rizik sveo na tolerantan nivo. COSO definiše toleranciju rizika na sledeći način: „..prihvatlјiv stepen varijacija povezanih sa postizanjem cilјeva. Prilikom određivanja specifičnih tolerancija rizika, menadžment razmatra važnost povezanih cilјeva i usklađuje rizik sa njima“ [10].
Procesi i metodologije predstavlјaju termine koji obuhvataju sredstva pomoću kojih preduzetnik postiže svoje cilјeve. Procesi i metodologije često obuhvataju više od jedne od ovih jedinica, pa time prelaze organizacione granice. Nasuprot tome, postoje procesi i metodologije unutar procesa i metodologija. Na primer, proces nabavke je deo procesa isporuke proizvoda. Bespovratni napori, poput inicijativa, projekata i programa mogu takođe da imaju procese i metodologije.
159
Način na koji su zaposleni motivisani da u svom radu sprovedu ono što je neophodno za postizanje procesnih cilјeva znači podsticanje. Podsticaji mogu biti finansijski i nefinansijski.
Osnov neprekidnog pobolјšanja u dovolјnoj meri je obuhvaćen u prethodnom razmatranju procesa i metodologija. Nјegovi podelemnti su: procesi i metodologije, informacije, analize, procena, komunikacije, takmičenje, obuka kadrova, vrednost akcije, reagovanje, podsticanje, strategija, interno planiranje, određivanje cilјeva, rezultati, inovacije i pozicioniranje.
3. PREDNOSTI PREDUZETNIČKE ORGANIZACIJE I KONTROLE
Ppreduzetnik u skladu sa svojom politikom viđenja razvoja subjekta kojeg vodi donosi samostalno odluke kako će koristiti ponuđeni model elemenata upravljanja u cilju ostvarenja maksimalnog rezultata, odnosno profita. Osim toga on može da se dalje povezuje i da bude:
bude član trgovačkih komora, dužan je da vodi trgovačke knjige, svoju individualnu firmu, upisuje u određeni registar
imperativno, ima privilegiju da bude titulat tzv. industrijske
svojine (firma, dućanski znak, trgovački žig, ugled kod klijenata i sl.),
za njega važi fiskalni režim i za njega važi režim knjigovodstva u skladu sa
pozitivnim normama države.
Za preduzetništvo postoje i opšte prihvaćene konstatacije da je to način organizacije koji ima prednosti kao što su:
niski troškovi osnivanja – samo troškovi upisa u registar, bez propisanog minimalnog iznosa,
jednostavnost forme – organi i forma za odlučivanje nema organa i forme za njihovo odlučivanje, te su troškovi odlučivanja minimalni, a brzina maksimalna,
fleksibilnost – samo na osnovu odluke preduzetnika može se lako adaptirati na sve promene okolnosti,
poslovni ugled – u osnovi zavisi samo od ugleda preduzetnika i
nema dvostrukog oporezivanja – samo je preduzetnik i njegova imovina subjekt poreskog prava, ali postoje i nedostaci:
finansiranje – preduzetnik uglavnom zavisi samo od svoje finansijske moći i ograničene mogućnosti kreditiranja zavisno od vrednosti svoje imovine kao sredstva obezbeđenja,
rizik – neograničena odgovornost, ograničen prenos – primena pravila naslednog prava
u slučaju nasleđivanja i sukcesija u drugim slučajevima i
trajnost preduzeća se po pravilu teško obezbeđuje.
Upravo analizirajući nedostatke preduzetničkih aktivnosti postoji proctor u posebno posvećenom prostoru za
organizaciju internih kontrola u cilju racionalnije upravljivosti relation orgraničenog kapitala preduzetnika.
Tabela 1: Ilustrativni primer korišćenja smernica za obavlјanje poslova interne revizije [11].
Atribut standard
Primena standarda zahteva: profesionalni odnos, stručnost i profesionalnu brigu, kompetentnost, znanje i druge kompetencije za obavlјanje poslova interne kontrole.
Implementacija Standarda
Interna kontrola, mora da dobije pomoć, ako nema znanja, veština ili drugih kompetencija potrebnih za obavlјanje svih poslova u vezi kontrole ili njegovog angažovanja.
Performanse Standarda
Mora da planira i da odredi prioritete interne kontrole, na osnovu procenjenog rizika.
Implementacija Standarda - konsalting
Interna kontrola treba da razmotri prihvatanje predloženog angažovanja na osnovu procene rizicika, treba da predloži pobolјšanje organizacije za subjekat u kome vrši kontrolu.
Interne kontrola se ne odvija samo u ključnim finansijskim sistemima, već se bavi celokupnim nizom upravljačkih i operativnih sistema u subjektima koji su zahtevali kontrolu određenog nivoa. Posmatranje svih ekonomskih aktivnosti treba vršiti i kroz prizmu socio-ekonomskih aktivnosti uticaja na društvo u celini [12].
Autori u tabeli 2 su dali moguće kategorizacije faktora rizika u teorijski zamišljenoj preduzetničkoj organizaciji. To je samo primer rangiranja rizika u odnosu na moguće rizike u jednoj privrednoj grani u kojoj radi aktivna organizacija, odnosno preduzeće. Veći indeks predstavlja, i veći rizik po preduzetnika, te on mora doneti akcioni plan, pomoću kojeg će uočene rizike smanjiti na prihvatljiv nivo.
Tabela: 2 Kategorizacija rizika preduzetničke organizacije
Preduzetnička organizacija firme
Faktori rizika
Rangiranje Težina Ukupno
Ukupni troškovi
2 5 10
Broj transakcija
5 2 10
Broj zaposlenih
3 3 10
Direktni rashodi
2 4 8
Nabavka 3 5 15 Indeks rizika
88
Izvor: Autori, 2014.
160
Osim vrlo bitne funkcije utvrđivanja rizika po preduzetničku organizaciju, periodično se može vršiti i revizija celog sistema kojeg vodi preduzetnik. Detaljnost takve revizije zavisi od namera i želja preduzetnika, a jedan od mogućih modela takve vrste poslova koji se vrši dat je u prikazu slke broj 1. (revizija sistema kroz moguće etape testiranja organizacije preduzetničke firme).
Revizija sistema
Slika 1: Revizija sistema celokupne preduzetničke organizacije.
4. ZAKLJUČAK
Veze interne kontrole i jačina tih veza mogu uticati na sveobuhvatno planiranje bitnih događaja u preduzeću. Osim iznetog, važno je istaći da sukcesivno planiranje predstavlja jedan neprekidan proces, koji zahteva odgovarajući stepen reagovanja da se održi korak sa promenlјivim uslovima. Kada se posmatra upravlјanje internom kontrolom, sukcesivno planiranje predstavlјa bitan elemenat. Sukcesivno planiranje pomaže da se oblikuje način na koji će se kadrovi razvijati. Preduzeće koje nema efikasan program sukcesivnog planiranja verovatno neće imati ni efikasan proces lјudskog razvoja.
Ovakva posmatranja autori su postavili u kontekstu preduzetničkog posmatranja i jačanja privredne aktivnosti. Strateške odluke mogu poboljšati napredak preduzetnika u smislu povećanja dobiti, povećanja efikasnosti privređivanja i ostvarivanja boljih rezultata poslovanja.
LITERATURA
[1] Popović, S., Mijić., R., Grublješić, Ž.; Interna kontrola i interna revizija u funkciji menadžmenta, Visoka poslovna škola strukovnih studija Novi Sad, Škola Biznisa, 2014.
[2] Ljutić., B.: Revizija logika, principi i praksa, Mladost biro šped, Beograd, 2005.
[3] COSO: Internal Control-Integrated Framework, Committee of Sponsoring Organizations, Jersey City, 1992.
[4] Vitorović, B., (2002), Uspostavljanje i organizovanje interne revizije, Revizor, 2002.
[5] Chorafas, N. D.: Implementing and Auditing the Internal Control System, Great Britain by Antony Rowe Ltd, Chippenham, Wiltshire, 2001.
[6] Soltani, B.: Revizija, Međunarodni pristup, Mate, doo Zagreb, 2009.
[7] Root, J.S.: Beyond COSO-internal Control To Enhance Corporate Governance, John Wiley & Sons, Inc., Wiley, 1999.
[8] Lynch.F., Finansijske informacije za menadžment, Prevod Saveza računovođa i revizora Srbije od izdavača Kaplan publishing Foulks Lynch, ACCA, 2007.
[9] Jorion,P. Value At Risk, The New Benchmark for Managing Financial Risk, second edition, McGraw-Hill, 2001.
[10] Alen, H.J., Dickson, R.M.,Graziano, C., Kreitner, C., Lajoux, A.,Ozier, W.,Chair, V., Salamasick, M., Sinnett, B., Waller, K.: Information Technology controls: GTAG - Global Technology Audit Guide. The Institut of Internal Auditors, Orlando, 2006.
[11] Galloway, D.: Internal Auditing: A Guide for the New Auditor, 3rd Edition, The Institute of Internal Auditors Research Foundation, Altamonte Springs, Florida, 2010.
[12] Popović, S.: Socio-ekonomski faktori ograničenja razvoja agrara, Monografija, Fimek, Novi Sad, 2014.
161
IZAZOVI U UPRAVLJANJU ORGANIZACIONIH ZNANJA
CHALLENGES IN MANAGING ORGANIZATIONAL KNOWLEDGE
LILJANA PUSHOVA FON University, Skopje, Republic of Macedonia
ZLATKO STAMENKOV
Faculty of Economics, Skopje, Republic of Macedonia
Rezime: Termin menadzment znanja izaziva različitih slika: predstavnik na korisnički servis koj pristupa na databaza na često postavljivanih pitanja; tim konsultanata koji saradzivaju na nova studija za plate; ili vraboten koj pretstavlja novo znanje koje je steknuto od nova velika marketing inicijativa.
Puno firmi su preuzeli formalne i neformalne inicijative za menadzment znanja, namenjenih za unapređenje procesa, povećanje reagovanja kupaca i povečanje inovacija. Ali, dok su neke organizacije dobili značajne koristi od njihovih investicija u znanje, drugi nisu imalu koristi. Načine na koje se organizacije spravljaju sa izazovi u upravljenje znanja, kako i upotreba na ovih znanja se razlikuju u male i velike organizacije. Moses Abramovityz je naglasio potreba za „Socijalne Sposobnoste“ za da bi imali korist iz taj rast. Tu su uključeni sposobnost za prihvačenje novih tehnologija, privlačivanje kapital i učešće na globalnih tržišta. Kako i da je, menadzment znanja je jedan od najbitnijih delova ovog procesa.
Ključne reči: upravljanje znanjem , organizacionih znanja, male i sredne organizacije, velike organizacije
Abstract: The term knowledge management (KM) conjures up a number of images: a customer service representative accessing a database of frequently asked questions; a team of consultants collaborating on a new salary study; or a facilitator capturing the lessons learned from a major marketing initiative.
Many firms have undertaken formal and informal knowledge management initiatives designed to improve process performance, increase customer responsiveness and spur innovation. But while some organizations have reaped significant benefits from their investment in knowledge efforts, others have run into noteworthy challenges.The ways in which the organizations cope with the challenges in managing their knowledge and the use of this knowledge differ in small and medium enterprises and large companies. Moses Abramovitz emphasised the need for 'Social Capabilities' to benefit from catch-up growth. These include an ability to absorb new technology, attract capital and participate in global markets. However, knowledge management practices is essential in this process.
Keywords: knowledge management, organizational knowledge, SMEs, large companies
1. INTRODUCTION
As the knowledge-based economy grows exponentially, the knowledge assets become invaluable for the organizations. Effective use of knowledge has been crucial to the organization’s survival and success in competitive global markets and has a strong potential to problems solving, decision making, organizational performance enhancements and innovation. Knowledge Management defines a systematic, explicit and deliberated building processes required to manage knowledge, the purpose of which is to maximize an enterprise’s knowledge-related effectiveness and create values (Bixler, &Stankosky, 2005). Knowledge is often defined as a “justified personal belief.” There are many taxonomies that specify various kinds of knowledge. The most fundamental distinction is between “tacit” and “explicit” knowledge. Tacit knowledge inhabits the minds of people and is (depending on one’s interpretation of Polanyi’s (1966) definition) either impossible, or difficult, to articulate. Most
knowledge is initially tacit in nature; it is laboriously developed over a long period of time through trial and error, and it is underutilized because “the organization does not know what it knows” (O’Dell and Grayson, 1998, p. 154). Explicit knowledge exists in the form of words, sentences, documents, organized data, computer programs and in other explicit forms. If one accepts the useful “difficult-to-articulate” concept of tacit knowledge, a fundamental problem of KM is to explicate tacit knowledge and then to make it available for use by others. One can also distinguish among “know what,” “know how” and “know why” levels of knowledge. Knowledge management in organizations—the ability of an organization to create, share and use the collective knowledge of its products, processes and people to increase workplace productivity and reduce activities that “reinvent the wheel”—is being moved to the forefront of many corporate agendas. As firms seek to build competitive advantage in increasingly competitive
162
markets, they are turning to a previously untapped resource: their employees’ knowledge. In the light of globalization and modern business, the companies are exposed to the challenges posted by unpredictable and complex competitive environment. The globalized business environment is characterized by changed business conditions, market liberalization, high production, information and communication technology, flexible organizational structure of companies and partnership development. In such an environment, the competition among companies is sharpened in the market (Novicevic & Jelenic, 2008, pp. 137–146). The companies are forced to innovate and develop new techniques for improving the quality and functionality of products, reduce costs and, of course, the answer to the increasingly sophisticated customers’ demands in order to survive in the market. The changes in the nature of business, the shift to "knowledge economy" and the new information age brought new resources that companies use in business processes. In the era of industrialization, companies have created value by the physical transformation of tangible assets (land, buildings, equipment and supplies) into the products. Contrary of the industrial era, in the era of IT, the value of physical “intangible” resources significantly increases and "intangible" assets are becoming a major source of competitive advantage (Mitrovic et al., 2008, pp. 339–346). The companies-leaders, which care about their high business performance, have realized that the market value of their property increases with greater participation of "intangibles" (intellectual) resources in relation to tangible property. In the period of the 80th years of the last century, the large number of companies’ property (60 %) was tied to tangible property, and the rest was related to the intellectual resources ("intangible" property). Today, the situation has significantly reversed. The global trend has caused that the company’ value is largely associated with the "intangible" assets (80 %). Therefore, knowledge is considered a strategic company’s resource, the source of competitive advantage and business success. In the "knowledge economy“, the focus is on the data, information and knowledge as the most important organizational resources.
2. THE IMPORTANCE OF MANAGING ORGANIZATIONAL KNOWLEDGE
Generally speaking, knowledge management is the process through which organizations generate value from their intellectual capital and knowledge-based assets. Usually, the value is obtained by finding what employees, partners and customers know, and sharing information with employees, departments and even with other companies, in order to find best practices. For companies, the most important thing is to understand 'what they know'. This knowledge is contained in research and development activities, competent staff and quality products that are supplied in the market. The knowledge management process is an everyday business process within the company, with major role in
transfer of relevant information for decision-making across all levels of structure and corporate governance. The ultimate result of well-created process of knowledge management is that every employee in the company fulfils its mission, which reaches the corporate objectives and strategies, and identifies the most valuable knowledge from the “sea of information”. It is not an easy task because it involves the management structure at the highest levels of management. They are responsible for the processes of finding, selecting, organizing and presentation of information in a manner that promotes understanding of employees in a particular area of interests. Knowledge management is important as a managerial tool, which promotes the creation of new knowledge and it’s sharing through the corporate values. Managers need to have a greater sense of invisible and intangible assets of people, featured in the minds and experiences of employees. Without these assets, companies are unequipped with vision and ability to predict the future. The using of knowledge management process increases the effectiveness of decision-making processes, as well as the level of operational efficiency, flexibility, commitment and involvement of employees. Knowledge management is not only associated with managing knowledge as a resource, but also to manage business processes that take place using that resource. It should involve the analysis of existing knowledge as a resource, as well as defining the objectives regarding the generation, protection and application of new knowledge, then transfer, exchange and dissemination of knowledge, effective use of knowledge and performance measurement. The knowledge management process aims to support innovation and encourage the free flow of ideas through the company. It helps increasing revenues (because the products and services are delivered to market faster) and reducing costs (because it eliminates redundant and unnecessary business processes). This process increases the time that employees spend in the company, because their knowledge and efforts are valued by the system of rewards. Ultimately, the knowledge management process increases the value of the company and its competitiveness as a whole, because it increases the efficiency and effectiveness, the relationship of all resources and innovation (Tisen et al., 2006, p. 47).
3. KNOWLEDGE MANAGEMENT IN SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
Knowledge is the factor with which entrepreneurs can distinguish themselves from their competitors. Apart from this, knowledge is the means with which the poorly organised business environment can become well organised, with which the complex world becomes manageable and with which unclear items can be interpreted. The economic environment is characterized by volatility, high turnover, international changes, global competition, according to Bergeron (2003). As a result, it is impossible to compete without efficient employees and
163
without method to manage people knowledge, beyond all processes and technologies involved. 3.1. STEPS FOR BETTER KNOWLEDGE MANAGEMENT IN SMEs Step 1 Define how your company currently manages its knowledge resources. Identify how consumer, market and product data is received. Chart out all of the channels of information intake; these will include customer service representatives (CSRs), customer comments, industry reports, contracted market analysis and many others. Conduct an audit of how the information is stored, used and what benefits your company derives from this methodology. Step 2 Identify the weaknesses in your current knowledge management strategy. See if there are information channels that you could be using better or that you are not using at all. Find out if the information you receive is being properly exploited. For example, customer complaints should be recognized as information on how to improve processes and service offerings, and vendors should be encouraged to share information about processes your competitors use to support transactions with them. Objectively evaluate this information to ascertain if improvements to your operations are necessary. Simply solving customer concerns as they occur or assuming vendor relationships can't benefit from streamlining because no one has complained yet will result in lost opportunities to improve business operations. Step 3 Discover if the employees who interact daily with customers ask questions about the customer’s purchase experience; if they do, what do they do with that information? Consider decentralizing the control of your information system so your CSRs and sales staff can make relevant data entries as they are received. Expand the breadth of information you gather to include purchase trends, products successfully sold, and relevant purchase patterns Step 4 Investigate software options that can help optimize your knowledge management strategy while simplifying it at the same time. Understand that there are many different software packages on the market and all of them are targeted toward large firms, so this type of purchase may represent a sizable investment. Buy only after you have thoroughly balanced the costs against the benefits the package offers. Investigate Oracle and SAP product offerings to store, sort, and organize consumer data and business knowledge, but don’t overlook the possibility that programming a business- and industry-specific access database could similarly address your knowledge management needs.
Step 5 Educate your labor force on what knowledge management is and its importance in the success of your firm. Incentivize the collection and optimization of business intelligence by incorporating knowledge management into your employee’s job functions and appraisal process. Make proactively managing knowledge resources a criterion for pay raises, promotions and other forms of recognition. Step 6 Analyze the knowledge management strategy of firms operating outside of your industry to identify competencies you can incorporate into your own strategy. Recognize that the knowledge management strategy you are currently using might be improved upon by innovations from an unrelated industry
4. KNOWLEDGE MANAGEMENT IN LARGE ORGANIZATIONS
Large organizations that have a wealth of information and talent often have difficulty accessing it. Managing information flows laterally and vertically, across specialties, locations and countries, has proven particularly challenging. Managing the growing demands for expertise in diverse contexts requires decentralizing information exchange by providing access to diverse sources, not just the central repository. Meeting unanticipated needs implies providing access to untapped knowledge. Markets provide the most common form of such decentralization. Management must support the change in power that follows from a change in the sources of expertise. And management must accept, or at least acknowledge the market verdict. When people pose better questions and post better answers, the knowledge market should empower staff to influence important management decisions, not just fringe issues.Knowledge markets provide a solution to arbitrage the gap between problem and opportunity. They represent the information equivalent of just-in-time production, and help people pull information and contacts when needed. A knowledge market opens an institution to new forms of governance and creates completely new roles for those who would manage expertise. Truly democratizing knowledge requires an open organization where employees can deliberate, argue, vote, compete, and collaborate horizontally across fields of expertise. A winning knowledge management program increases staff productivity, product and service quality, and deliverable consistency by capitalizing on intellectual and knowledge-based assets. Many organizations leap into a knowledge management solution (e.g. document management, data mining, blogging, and community forums) without first considering the purpose or objectives they wish to fulfill or how the organization will adopt and follow best practices for managing its knowledge assets long term.
164
A successful knowledge management program will consider more than just technology. An organization should also consider: People. They represent how you increase the ability of individuals within the organization to influence others with their knowledge. Processes. They involve how you establish best practices and governance for the efficient and accurate identification, management, and dissemination of knowledge. Technology. It addresses how you choose, configure, and utilize tools and automation to enable knowledge management. Structure. It directs how you transform organizational structures to facilitate and encourage cross-discipline awareness and expertise. Culture. It embodies how you establish and cultivate a knowledge-sharing, knowledge-driven culture. 4.1 STEPS FOR BETTER KNOWLEDGE
MANAGEMENT IN LARGE ORGANIZATIONS
Implementing a knowledge management program is no easy feat. Organizations will encounter many challenges along the way including many of the following: Inability to recognize or articulate knowledge;
turning tacit knowledge into explicit knowledge. Geographical distance and/or language barriers in an
international company. Limitations of information and communication
technologies. Loosely defined areas of expertise. Internal conflicts (e.g. professional territoriality). Lack of incentives or performance management
goals. Poor training or mentoring programs. Cultural barriers (e.g. “this is how we've always done
it” mentality).
The following approach will enable you to identify these challenges so you can plan for them, thus minimizing the risks and maximizing the rewards. This approach was developed based on logical, tried-and-true activities for implementing any new organizational program. The early steps involve strategy, planning, and requirements gathering while the later steps focus on execution and continual improvement. Step 1: Identifying the business problem Employees charged with implementing a knowledge management system almost always face an initial fear—fear of a hopelessly large amount of up-front work. Consider the quantity and diversity of information recorded in corporate databases, available on the Internet, and stored in peoples’ heads at global corporations.
Transforming that information into something valuable—something that employees can access anytime from anywhere and apply to their jobs—seems daunting. This fear is typically grounded in an attitude that knowledge management is an all or nothing proposition. However, knowledge management is a set of business practices and technology implementation that are applied over time to help companies better manage their intellectual capital —knowledge management is not an end in itself. The building blocks for enterprise knowledge management are already familiar to most organizations in the form of basic “information access” applications. These applications take a well-defined set of information, such as material safety data sheets or technical documentation, and create an organized repository that enables users to access and search the specific content. Implementation is usually direct, quick, inexpensive, and a good first step toward enterprise knowledge management. Step 2: Establish Knowledge Management Program Objectives Before selecting a tool, defining a process, and developing workflows, you should envision and articulate the end state. In order to establish the appropriate program objectives, identify and document the business problems that need resolution and the business drivers that will provide momentum and justification for the endeavor. Provide both short-term and long-term objectives that address the business problems and support the business drivers. Short-term objectives should seek to provide validation that the program is on the right path while long-term objectives will help to create and communicate the big picture. Step 3: Prepare for Change Knowledge management is more than just an application of technology. It involves cultural changes in the way employees perceive and share knowledge they develop or possess. One common cultural hurdle to increasing the sharing of knowledge is that companies primarily reward individual performance. This practice promotes a "knowledge is power" behavior that contradicts the desired knowledge-sharing, knowledge-driven culture end state you are after. Successfully implementing a new knowledge management program may require changes within the organization's norms and shared values; changes that some people might resist or even attempt to quash. To minimize the negative impact of such changes, it's wise to follow an established approach for managing cultural change. Step 4: Define High-Level Process To facilitate the effective management of your organization's knowledge assets, you should begin by laying out a high-level knowledge management process. The process can be progressively developed with detailed procedures and work instructions throughout steps four, five, and six. However, it should be finalized and approved prior to step seven (implementation).
165
Organizations that overlook or loosely define the knowledge management process will not realize the full potential of their knowledge management objectives. How knowledge is identified, captured, categorized, and disseminated will be ad hoc at best. There are a number of knowledge management best practices, all of which comprise similar activities. In general, these activities include knowledge strategy, creation, identification, classification, capture, validation, transfer, maintenance, archival, measurement, and reporting. Step 5: Determine and Prioritize Technology Needs Depending on the program objectives established in step one and the process controls and criteria defined in step three, you can begin to determine and prioritize your knowledge management technology needs. With such a variety of knowledge management solutions, it is imperative to understand the cost and benefit of each type of technology and the primary technology providers in the marketplace. Don't be too quick to purchase a new technology without first determining if your existing technologies can meet your needs. You can also wait to make costly technology decisions after the knowledge management program is well underway if there is broad support and a need for enhanced computing and automation. Step 6: Assess Current State Now that you've established your program objectives to solve your business problem, prepared for change to address cultural issues, defined a high-level process to enable the effective management of your knowledge assets, and determined and prioritized your technology needs that will enhance and automate knowledge management related activities, you are in a position to assess the current state of knowledge management within your organization. The knowledge management assessment should cover all five core knowledge management components: people, processes, technology, structure, and culture. A typical assessment should provide an overview of the assessment, the gaps between current and desired states, and the recommendations for attenuating identified gaps. The recommendations will become the foundation for the roadmap in step six. Step 7: Build a Knowledge Management Implementation Roadmap With the current-state assessment in hand, it is time to build the implementation roadmap for your knowledge management program. But before going too far, you should re-confirm senior leadership's support and commitment, as well as the funding to implement and maintain the knowledge management program. Without these prerequisites, your efforts will be futile. Having solid evidence of your organization’s shortcomings, via the assessment, should drive the urgency rate up. Having a strategy on how to overcome the shortcomings will be critical in gaining leadership's support and getting the funding you will need. This strategy can be presented as a roadmap of related projects, each addressing specific
gaps identified by the assessment. The roadmap can span months and years and illustrate key milestones and dependencies. A good roadmap will yield some short-term wins in the first step of projects, which will bolster support for subsequent steps. As time progresses, continue to review and evolve the roadmap based upon the changing economic conditions and business drivers. You will undoubtedly gain additional insight through the lessons learned from earlier projects that can be applied to future projects as well. Step 8: Implementation Implementing a knowledge management program and maturing the overall effectiveness of your organization will require significant personnel resources and funding. Be prepared for the long haul, but at the same time, ensure that incremental advances are made and publicized. As long as there are recognized value and benefits, especially in light of ongoing successes, there should be little resistance to continued knowledge management investments. With that said, it's time for the rubber to meet the road. You know what the objectives are. You have properly mitigated all cultural issues. You’ve got the processes and technologies that will enable and launch your knowledge management program. You know what the gaps are and have a roadmap to tell you how to address them. As you advance through each step of the roadmap, make sure you are realizing your short-term wins. Without them, your program may lose momentum and the support of key stakeholders. Step 9: Linking knowledge to people Finding “who knows what” in an organization has always been a time-consuming process and relying on serendipity is no solution to find the person with the right knowledge. The need to locate subject-matter experts is not new — and many enterprises have implemented “skills databases” to try to solve this problem. Skills databases depend on end users to manually update their profiles as their competencies and job functions change. A database administrator must be assigned to continually update the database as new employees are hired and existing employees leave or move within the organization. A knowledge directory enables employees to locate subject-matter experts in order to share tacit knowledge—their experiences, “know how” and insights. A knowledge directory, unlike a simple skills database, can infer what employees know based on the knowledge they contribute and share. After a user specifies the expertise she seeks, a knowledge directory returns a list of ranked subject-matter experts and their contact information based on the explicit knowledge assets those employees contributed to the knowledge management system. While a knowledge directory should eliminate the bulk of manual updating, it should also give administrators a way to modify the results returned.
166
The link between knowledge and people distinguishes knowledge management systems from applications that manage explicit knowledge. According to Davenport, “Even the most user-friendly tools won’t help much with managing information unless they’re strongly linked to people and processes. Knowledge dies when it is disembodied. Step 10: Measure and Improve the Knowledge Management Program How will you know your knowledge management investments are working? You will need a way of measuring your actual effectiveness and comparing that to anticipated results. If possible, establish some baseline measurements in order to capture the before shot of the organization’s performance prior to implementing the knowledge management program. Then, after implementation, trend and compare the new results to the old results to see how performance has improved. Don’t be disillusioned if the delta is not as large as you would have anticipated. It will take time for the organization to become proficient with the new processes and improvements. Over time, the results should follow suit. When deciding upon the appropriate metrics to measure your organization’s progress, establish a balanced scorecard that provides metrics in the areas of performance, quality, compliance, and value. The key point behind establishing a knowledge management balanced scorecard is that it provides valuable insight into what's working and what's not. You can then take the necessary actions to mitigate compliance, performance, quality, and value gaps, thus improving overall efficacy of the knowledge management program.
5. OBSTACLES THAT SHOULD BE AVOIDED
A number of important roadblocks that organizations typically face when implementing knowledge management programs are defined. These roadblocks are: Failure to align knowledge management efforts with
the organization’s strategic objectives Creation of repositories without addressing the need
to manage content Failure to understand and connect knowledge
management into individuals’ daily work activities An overemphasis on formal learning efforts as a
mechanism for sharing knowledge Focusing knowledge management efforts only within
organizational boundaries. Although these are not meant to be an exhaustive list, they represent issues that can hinder the effectiveness of a knowledge management effort, costing organizations time, money, resources and—perhaps, most importantly—their ability to affect meaningful business results.
Whether starting a new knowledge management effort, or reviewing projects that are currently under way, consider some of the following common pitfalls: Failure to align knowledge management efforts with
the organization’s strategic objectives Successful knowledge management programs often begin by addressing a critical business problem facing the company. However, many firms fail to align their knowledge efforts with their most pressing business issues. When this occurs, significant time and effort is spent on projects that have minimal impact, while key needs are not addressed or are completely overlooked. For example, a manufacturing company started a number of knowledge-related initiatives, but failed to align these efforts with their most critical business objective: the integration of a newly acquired subsidiary. Unfamiliar with the expertise and skills within the recently purchased company, the manufacturer lost an important contract that it should have easily won had it used the combined knowledge of both firms. Hence, a major opportunity was lost because the firm’s knowledge management efforts were not aligned with the organization’s strategic goals. Creation of repositories without addressing the need
to manage content In many knowledge management efforts, a significant amount of attention is placed on implementing repositories: technologies designed to capture and store structured, or written knowledge. These repositories can range from shared file systems to fully implemented intranet sites. Although these technologies can, and do, play a crucial role in helping store and retrieve documents, installing these systems without addressing the related cultural and content management issues can result in a host of problems. For example, a consumer-products company recently created a vast array of databases to enable its employees to share critical customer knowledge. The company placed a strong emphasis on collecting every possible relevant document into the system. Soon, it was overloaded with old, outdated customer reports, transaction analysis and contracts. After surveying employees on the value of the new system, they learned that the organization could no better locate and tap into the knowledge that it needed than it could before the new system was introduced. The time and money spent on trying to capture this knowledge provided little, if any, return. This company learned the hard way that creating successful repositories is much more than simply implementing technology. Firms that have effectively used these types of systems recognize the need for human intervention in identifying relevant information, soliciting content from practitioners, updating these spaces on a regular basis and culling materials that are no longer helpful or relevant. Although software can be useful in cataloguing and searching through documents, the Institute’s research has found that the ultimate success of these systems is determined by the firm’s ability to
167
develop processes and dedicate financial and human resources to keeping the materials relevant and accessible. Failure to understand and connect knowledge
management into individual’s daily work activities
A common mistake in many organizations is to implement a “one-size-fits-all” knowledge management solution without understanding the unique needs of various user groups. For example, a large financial services company provided a series of desktop tools and repositories to its financial planners without spending the time to understand how these planners worked with clients and whether the content was relevant to their particular tasks. Later, it was found that these financial planners—who often work side-by-side with their clients—found it cumbersome to access and search across multiple technologies. Quickly, the tools fell into disuse. Successful companies spend a significant amount of time understanding how work gets done, the knowledge requirements of individuals who are actually doing the work and the business environments in which these employees operate. An overemphasis on formal learning efforts as a
mechanism for sharing knowledge Many organizations have invested heavily in formal learning efforts, such as classroom and online training. Although some of this training may be useful, recent studies have shown that over 70 percent of actual learning is accomplished through informal channels. A couple of common methods to counteract this situation are: Communities of practice Mentoring programs Successful companies recognize that significant learning occurs when employees attempt to jointly solve problems on a day-to-day basis. One way that organizations have fostered informal learning is by using and supporting communities of practice, or informal groups of employees who have a common way of working. These communities bring individuals together to ask questions, share documents and tools, and provide a forum where practitioners can tap into the experiences of others. Another technique that companies have used to share informal knowledge is mentoring programs. These efforts—although not necessarily new in many organizations—play an important role in helping transfer the tacit knowledge associated with operating in a complex environment. Research has shown that mentoring programs not only help junior employees better understand informal organizational rules and guidelines, but can also increase the job satisfaction of senior employees who can be recognized for their experience and insights.
6. SUMMARY
Organizations that apply knowledge management tools and techniques have a real opportunity to impact bottom-line results. By avoiding the pitfalls that frequently befall knowledge management efforts, firms can more effectively apply their knowledge to reduce costs, better serve their customers and gain a distinct competitive advantage in the marketplace. Implementing a complete knowledge management takes time and money, however, the results can be impressive and risks can be minimized by taking a phased approach that gives beneficial returns at each step. Organizations, either small and medium enterprises or large companies, that have made this kind of investment in knowledge management realize tangible results quickly. They add to their top and bottom lines through faster cycle times, enhanced efficiency, better decision making and greater use of tested solutions across the enterprise. BIBLIOGRAPHY [1] Anantatmula, V.S. (2005). Knowledge Management
Criteria. In M. Stankoshy. (Ed.).Creating the Discipline of Knowledge Management: The Latest in University Reserch (pp.171-188).Amsterdam, Boston: Elsevier Butterworth-Heinemann.
[2] Bixler, C.H. (2005). Developing a Foundation for a successful Knowledge Management System.
[3] In M. Stankoshy. (Ed.).Creating the Discipline of Knowledge Management: The Latest in University Reserch (pp.51-65).Amsterdam, Boston: Elsevier Butterworth-Heinemann.
[4] Figallo,C. (2002). Building the Knowledge Management Network—best Practices: Tools and Techniques for Putting Conversation to Work. New York: John Wiley& Sons, Inc.
[5] Ford, D (2001). Trust and Knowledge Management: The seeds of Success. Retrieved May 4th, 2007, From http://business.queensu.ca/centres/monieson/docs/working/working_01-08.pdf
[6] Frappaolo, C. (2002). Knowledge Management. Oxford: Capstone Publishing Ltd.
[7] Kerka, S. (1995). The learning organization: myths and realities. Retrieved May 4th ,2007
168
NOVA APLIKACIJA NA MODEL UPRAVLJANJA PREDUZEĆIMA U SRBIJI
NEW APPLICATION OF MODEL MANAGEMENT ENTERPRISES IN SERBIA
NEBOJŠA RADINOVIĆ Beograd
Rezime: Poslovanje u savremenim uslovima privređivanja a posebno u uslovima ekonomske krize izloženo je brojnim izazovima. Da bi osigurali opstanak i razvoj na tržištu, preduzeća se moraju prilagođavati i suprodstavljati tim izazovima. Takav proces mora biti kontrolisan i usmeravan od strane menadžmenta ali i svih zaposlenih kroz jasno definisan model upravljana preduzećem. Poslovanje u savremenim i uspešnim ekonomijama stavlja akcenat na definisane modele upravljanja proizvodnjom i kvalitetom, koje ne bi bile uspešne bez odgovarajuće kulturološke i socijalne podloge.
Donošenje odluka uz primenjiv model upravljanja, menadžerima omoguđava da spreče upravljanje pomoću mišljenja i ličnih emocija, odnosno omogućava im da donose odluke koje su najbolje za preduzeće, kupce, zaposlene i za ostvarivanje finansijskih ciljeva.
Upravljanje proizvodnjom je svakako, jezgro poslovanja svakog preduzeća, kompanije ili preduzetničke radnje. Ako jednom razumete i ovladate tehnologijom proizvodnog upravljanja, možete sagledati celokupno upravljanje i odnose među svim faktorima koji na njega utiču.
Ključne reči: upravljanje proizvodnjom, preduzeće, menadžment, zaposleni
Abstract: Business in the modern economic environment especially in the economic crisis has been exposed to a number of challenges. In order to ensure the survival and development on the market, companies must adapt and confront these challenges. Such a process must be controlled and directed by the management and all employees through a clearly defined model for management of enterprise. Doing business in the modern and prosperous economies emphasizes defined modalities of production management and quality, which would not be successful without the proper cultural and social background.
Decision- making with the applicable model of governance makes it possible for managers to avoid management based on personal opinions and emotions and allows them to make decisions that are best for the company, customers, and its employees and for achieving financial goals.
Production management is certainly the core business of each company or entrepreneurial activities. If one understands and masters the technology of production management, one can get to see the overall management and relationships among all the factors that affect it.
Keywords- production management, company, management, employees
1. UVOD
Značaj i položaj svake organizacije unutar ekonomskih i društvenih zajednica vidi se kroz uspešno poslovanje i zadovoljstvo zaposlenih. Ključ u postizanju i održavanju ta dva elementa je kvalitetno proizvodno upravljanje. Upravljanje proizvodnjom je jezgro poslovanja svakog preduzeća, kompanije ili preduzetničke radnje. Ako jednom razumete i ovladate tehnologijom proizvodnog upravljanja, možete sagledati celokupno upravljanje i odnose među svim faktorima koji na njega utiču. Dobar model upravljanja proizvodnjom je ustvari odlična organizacija kojom se postiže i održava izvanredan nivo performansi koje zadovoljavaju ili prevazilaze očekivanja svih svojih zainteresovanih strana. Rukovođenje preduzećem ili preduzetničkom radnjom je nesumljivo ograničeno pravnim i institucijalnim
uređenjem zemlje. Ali veliki uticaj na njega imaju kultura i socijalni sistemzemlje. Svaki od koncepata je važan sam po sebi , ali maksimalna korist se postiže kada se on može integrisati u kulturu države u kojoj se sprovodi. Ova aplikacija će se temeljiti na već primenjenim svetskim modelima, kojih ima nekoliko, vodeći računa o primenjivosti pojedinih segmenta u srpskom kulturnom i socijalnom okruženju. Imajući u vidu da se japanska privreda kao jedna od najrazvijenih u svetu temelji na američkoj i evropskoj naprednoj tehnici, koju su Japanci uvezli dovođenjem američkih i evropskih eksperata, posle otvaranja vrata Japana, i da se njihov sistem upravljanja delimično ne može sprovesti u Srbiji upravo zbog kulturoloških razlika ova aplikacija treba da predstavi model koji se bazira na Japansko-Evropsko-Američkom modelu proizvodnog upravljanja uklopljenom u srpski kulturno-socijalno stanje.
169
2. JAPANSKI, AMERIČKI I EVROPSKI MODEL
Svi eksperti u Srbiji koji se bave proizvodnim upravljanjem koriste ili promovišu u svojim radovima jedan od svetskih modela (japanski, američki ili evropski). Svaki od ovih modela je nesumljivo temelj uspešnosti svake od privreda zemalja u kojoj se primenjuju. Ali, kao što je u uvodu navedeno veliki uticaj na proizvodno upravljanje imaju kultura i socijalni sistem. O našoj kulturi i njenom uticaju ne treba govoriti jer je opšte poznato koliko ona ima uticaj na sve sfere života u Srbiji, pa ni upravljanje proizvodnjom ne može biti izuzeto. A imajući u vidu da u Srbiji gotovo da ne postoji socijalni sistem, bar ne onakav kakav je svrsishodan, ove dve oblasti se ne mogu zanemariti. Definitivno, modeli koji funkcionišu u Japanu, Americi i Evropi ne mogu se primeniti zdravo za gotovo u Srbiji. Ali ono što je moguće je da se ti modeli i iskustava , ,,proseju,, kroz ,,sito,, kulturnog i socijalnog stanja i dobiće se zlatni grumeni koji će doprineti uspehu srpske privrede . No, da se upoznamo sa pomenutim modelima i njihovim sličnostima i razlikama. Američki stručnjaci su na bazi principa naučne organizacije rada koje je postavio Tejlor tokom polovine XX veka su izgradili model koji se zasnivao na obezbeđenju kvaliteta u proizvodnji i upravljanju. U to vreme ovaj koncept je predstavljao izuzetan know-how koji je veoma ozbiljno shvaćen i prihvaćen. Pod uticajem rastućih privreda, prvenstveno Japana, Amerikanci su svoj model prilagođavali i usavršavali čime su mu dodali još jedan kvalitet, dinamičnost. Savremeni američki model, možemo reći, zasniva se na principima: zadovoljenja kupaca, jačanju finansijskih i marketinških performansi, razvijanju performansi proizvoda i usluga, produktivnosti, operativnosti, efikasnosti, odgovornosti, razvoju ljudskih resursa, razvoju isporučilaca i društvenoj odgovornosti. Američki stručnjaci su ovaj model posle 2. sv. rata prezentovli japanskim stručnjacima. Posle prvih konkretnih rezultata, japanski stručnjaci su počeli da ga dalje razvijaju te je japanska privreda a i celokupno društvo doživelo izuzetno brz i uspešan razvoj. Danas Japan predstavlja svetsku privrednu velesilu i s pravom se može govoriti o posebnom modelu privrede i upravljanja. Pa u čemu je razlika? Svakako u prilogađavanju američkog modela hiljadugodišnjoj japanskoj kulturi, socijalnom stanju i resursima. Japanci su pitanje privrednog napretka i ekonomskog razvoja tumačili sa stanovišta postizanja nacionalne snage i veličine, a lični interes, komfor i opšti standard su bili u drugom planu. I evropska privreda se našla na udaru japanske konkurentnosti i kvaliteta, te je i njen odgovor usledio uvođenjem novog modela . Novi evropski model se zasniva na: orijentaciji na rezultate prvenstveno prema kupcima a onda i prema kadrovima i društvu, procesima, razvoju ljudskih resursa, liderstvu i javnoj odgovornosti.
2.1. KONCEPTI JAPANSKOG, AMERIČKOG I EVROPSKOG MODELA
Koncept japanskog modela: Pod jakim liderstvom najvišeg menadžmenta,
uspostavljanje jasne srednjoročne i dugoročne vizije i strategije
Jasna upotreba koncepta, vrednosti i naučnih metoda Posmatranje ljudskih resursa i informacija kao
vitalne organizacione strukture Pod odgovarajućim menadžment sistemom efektivno
realizovati sistem obezbeđenja kvaliteta i međufunkcionalni menadžment sistem koji obuhvata troškove, isporuku, okolinu i bezbednost
Uz podršku fundamentalnih organizacionih snaga kao što su tehnologija, brzina i vitalnost obezbediti balansirane odnose sa kupcima, zaposlenima, društvom, isporučiocima i akcionarima
Kontinualno realizovati ciljeve organizacije kroz misiju u gradnji poštovanja prema njoj i kontinualnog obazbeđenja profita
Koncept američkog modela: strateško planiranje fokus na kupce mere, analize i upravljanje znanjem fokus na ljudske resurse fokus na operacije rezultati liderstvo Koncept evropskog modela: dodavanje vrednosti za klijente, kupce uz
razumevanje , predviđanje i zadovoljavanje njihovih potreba , očekivanja i mogućnosti ,
stvaranje održive budućnosti i pozitivan uticaj na svet oko sebe kroz unapređenje rada , uz istovremeno unapređenje ekonomskih, ekoloških i socijalnih uslova u zajednicama,
razvoj organizacioni sposobnosti promenama unutar i izvan organizacionih granica ,
iskorišćavanje kreativnosti i inovacija, voditi sa vizijom, inspiracijom i integritetom, Lideri koji oblikuju budućnost i uzori su za svoje
vrednosti i etike . agilno upravljanje, sposobnost da prepoznaju i
reaguju efikasno i efektivno na mogućnosti i pretnje, ljudski resursi, vrednovanje svojih ljudi i stvaranje
kulture za postizanje i organizacionih i ličnih ciljeva, održavanje dobrih rezultata koji zadovoljavaju
kratkoročne i dugoročne potrebe svih zainteresovanih strana , u kontekstu njihovog radnog okruženja.
170
3. UPOREĐENJE RAZLIKA JAPANSKE, AMERIČKE I SRPSKE KULTURE I SOCIJALNOG STANJA
4. SRPSKI MODEL
Tajna uspeha privreda navedenih zemalja svakako je u striktnoj primeni usvojenih modela. Potvrdu za ispravnost takvog delovanja, svakako dobijaju kroz: životni ciklus proizvoda, zadovoljstvo, zdravlje i sigurnost ljudi, minimalni utrošak svih resursa, ali i profit koji ostvaruju. Takođe je jako bitno da su sve napredne države prepoznale važnost primene upravljanja proizvodnjom i kvalitetom, i svojiim delovanjem značajno podstiču i podržavaju preduzeća koja ih primenjuju. Svaki od pomenutih modela su u dugoročnim periodima trpela promene u skladu sa stanjem u privredi zemlje koja
ga je primenjivala i spoljnim uticajima. Što je jedan od bitnijih kvaliteta, svakog od pomenutih modela. Dinamičnost i prilagodljivost. Iz takvih iskustava došli smo do zaključka da u kreiranju ovog modela krenemo od tri osnovne pretpostavke, prva je usklađenost sa trenutnim stanjem u privredi Srbije. Druga , dinamičnost i prilagodljivost. Treća i najvažnija, usklađenost sa kulturnim nasleđem i socijalnim stanjem.
4.1. KOMPARATIVNI PRIKAZ PRISTUPA KONCEPTU UPRAVLJANJA PREDUZEĆIMA I KVALITETOM U SAD, JAPANU I SRBIJI
JAPAN AMERIKA SRBIJA
Pravednost je važnija od bogatstva Bogatstvo je važnije od pravednosti Bogatstvo je važnije od
pravednosti Grupa je najvažniji deo društva i naglašena je njena motivacija
Pojedinac je najvažniji deo društva, timska motivisanost raste
Ne postoji odnos prema pojedincu ili grupi, profit po svaku cenu je na prvom mestu. Motivisanost je nebitna
Veze u okviru porodice su skladne i čvrste i proširuju se na daleke rođake, društvo sa jakom mrežom društvenih veza
Centralna i pokretna porodica, pokretljivo društvo koje ne naglašava društvene veze
Centralna porodica još uvek funkcioniše, vrlo nepokretljiva sa minimalnim društvenim vezama
Društvo motivisano radom i visoko disciplinovano
Odbijanje ,,protestanskog radnog morala,, i hijerahije
Radni moral i motivisanost na jako niskom nivou, odbijanje hijearhije na svakom nivou
Investicija u obrazovanje je pitanje prestiža i ekonomskog blagostanja cele porodice
Obrazovanje je investicija u lični uspeh
Investicije u obrazovanje su daleko iza investicija u mogućnost brze zarade(sport i estrada)
Protokol, nivo i status su važni Neformalnost i sposobnost su važni Status je važan
Lični konflikti treba da se izbegavaju(malo advokata)
Konflikt je pokretačka snaga koju treba prevazići(mnogo advokata)
Konflikti su gotovo imidž i potpuno je nebitno prevazići ih(mnogo advokata)
Služenje društvu je moralna obaveza Nepoverenje u veliku vladu i birokratiju
Apriori nepoverenje u vladu, birokratiju i sistem
Socijalni status rešen Socijalni status delimično rešen Socijalni status nije rešen
karakteristika JAPAN AMERIKA SRBIJA
Mašinski park Nove,sofisticirane visokoproduktivne
mašine Postojeće kvalitetne mašine
Zastarele, niskopro-duktivne mašine
Tržište Orijentacija na globa-
lno tržište Analiziraju se potrebe tržišta
Orijentacija na domaće tržište,vrlo često bez
analize potreba
Obrazovanje zaposlenih
Kontinuirano obrazo-vanje svih zaposlenih
Obrazovanje u specija- lizovanim instituci-jama, specijalizacija funkcija
Obrazovanje prepušte-no na volju zaposle-
nima, sektor ljudskih resursa gotovo da i ne postoji
Specijalizacija Visoka prema funkciji
u hijerarhiji Niska, svaki radnik ko-
ntrolor Niska, svaki radnik ko-
ntrolor
171
4.2. KLJUČ USPEHA
Rezultat analize stanja u srpskoj privredi i proučavanja postojećih svetskih modela, kao i njihovo ,,prosejavanje,, kroz sito makro, mikro kulture i socijalnog stanja je da se dobilo deset zlatnih ,,grumena,,. Deset ključnih aktivnosti koje bi trebalo primeniti kako bi se ubrzano krenulo u oporavak srpske privrede. Nazvani su KLJUČ USPEHA. Ovaj ključ uspeha je potpuno orijentisan na kupca, na česte promene u organizaciji, organizaciju na minimalnom broju nivoa, kontinuirano poboljšanje svih procesa, praćenje svih oblika troškova, upravljanju pomoću timskog rada, poboljšanje zadovoljstva zaposlenih i zaštiti životne sredine. K - Kupci , LJ - Ljudski resursi U - Uzajamno poverenje Č - Čišćenje
U - Upotreba jednostavnih alata S - Strateško planiranje P- Procesi E - Etika H - Hijerarhija A - Analiza
5. PRIMENA MODELA PO SEGMENTIMA
K - Kupci Njegovo ,,veličanstvo,, kupac je stav koji je zaživeo u svim modelima. Kupac zauzima visok položaj u svim svetskim modelima, njegovi zahtevi su pokretači svih procesa. Informacije koje se prikupe od kupaca su temelj analiza i strateških planova. Putokaz za ostvarivanje kvaliteta. U japanskom modelu kupac se tretira kao ,,svetinja,, u američkom modelu zadovoljenje kupca je pokretač svega što se dalje dešava u procesu proizvodnje. U Srbiji, kupac je na poslednjem mestu. Marketinški trikovi su osnov za sticanje dobiti. Država nije zainteresovana da zaštiti kupca, čak i postojeći zakonski okviri ne daju mogućnost za zaštitu kupaca. Dok u modernim i naprednim ekonomijama preduzeća sama štite kupca jer se utrkuju da kvalitetom obezbede poslovni uspeh. U Srbiji je na snazi ,,obogati se preko noći,,. Odnos prema kupcu mora se promeniti iz osnova. LJ - Ljudski resursi Upravljnje ljudskim resursima je u srpskoj privredi na najnižem nivou. Dok se u svetu u nauku o upravljanju ljudskim resursima mnogo ulaže te je ona na visokom nivou razvijenosti. Ovaj segment u Srbiji je gotovo potpuno zanemaren.Tamo gde je i formiran sektor upravljanja ljudskim resursima on uglavnom služi da se fingira rad sa ljudima u skladu sa željama menadžmenta.
Tačno je da razvoj ljudskih resursa zahteva vrlo strpljivu primenu, vreme i novac, ali treba da im je uvek na umu da ključ za uspešno unapređenje rada u potpunosti zavisi od sposobnosti svih zaposlenih.Privrerdnici a naročito njihov menadžment, moraju shvatiti da su ljudski resursi najvažnija ,,imovina'' u preduzeću. Možete imati neograničena finansijska sredstva i njima kupiti najsofisticiranije mašine ali ne i ljudske resurse. U - Uzajamno poverenje Zasigurno je uzajamno poverenje rezultat dobrog rada ljudi koji su zaduženi za rad sa ljudskim resursima. Ali poverenje je u preduzećima na tako niskom nivou, da isti segment zaslužuje posebno mesto u ovom modelu. U Srbiji je vrlo naglašeno nerazumevanje i nepoverenje na relaciji menadžment-zaposleni i vrlo često zaposleni-zaposleni. Nepoverenje između menadžmenta i zaposlenog, uglavnom su nastale na temeljimljima netransparentnosti. Zaposlenima uglavnom nisu dostupni modeli ocenjivanja kvaliteta, a menadžment se uglavnom rukovodi ličnim animozitetima u procesima vrednovanja,nagrađivanja i napredovanja. Ako na to dodamo neizvesnost zarada, doprinosa i mogućnost korišćenja prava iz radnog odnosa, ona je jasno zašto su ti odnosi na niskom nivou, i zašto je potrebno posvetiti im posebnu pažnju. Č - Čišćenje Ako su kupci ulazna vrata, ljudski resursi jedan od nosećih stubova onda je čišćenje ključ za visoko kvalitetne proizvode i usluge u bilo kom preduzeću. Ovaj segment je od suštinskog značaja i za bezbedan i efikasan rad kao i za postizanje osećaja prijatnosti za vreme rada. A posetioci dobijaju želju da tu rade nakon što vide takvo preduzeće. Šta bi bila svrha čišćenja? Učiniti radno mesto čistim i urednim da bi se radilo poletno i efikasno. Apsolutna eliminacija škarta i nepotrebnok trošenja pokreta, materijala opreme, mašina i ljudi, samim tim i novca. U – Upotreba jednostavnih alata Menadžment mora analizirati metode upravljanja u regionu u kom radi,i mora usvojiti bilo koju novu metodu ili upravljačku alatku koja će biti korisna za poboljšanje produktivnosti i kvaliteta. Svaki alat može biti upotrebljiv, ako je još i lak za primenu u praktičnom radu i ukoliko se vodi računa o dva bitna elementa koja mora sadržati, onda imamo alat za izradu uspeha. On mora u svojoj osnovi sadržati i koristiti statističke metode, kako bi bio proverljiv. Takođe, se mora postaviti i cilj koji treba da postignemo primenom tog alata. Cilj mora biti
Organizacija Kombinovana, korpora-
tivni menadžment Mehanistička, birokra-
tizacija U većini slučajeva potpuno
nejasna, birokratizacija Uticaj zaposle-
nih Visok i to posebno u odnosu na kvalitet
Nizak i to posebno u odnosu na kvalitet
Nikakav
Inovacije u kvalitetu
Veliki broj po zapo-slenom Mali broj po zaposle-nom Gotovo da ne postoji
Zapošljavanje Planirano i uređeno Prema potrebama proizvodnje
Političke i rodbinske preporuke
Sigurnost Visoka, životni radni vek Niska, vezana za potrebe proizvodnje
Nikakva
172
takav da je lako dostupan i izražen u brojevima. Bez takvog alata nema ni uspeha. S - Strateško planiranje Dobro napravljen plan povećava šanse da aktivnosti iz dana u dan postignu željene rezultate. Planiranje pomaže zaposlenima da se usmere na prave prioritete, to unapređuje radni proces ljudi koji rade zajedno na ostvarivanju prioriteta. Plan treba uraditi i primeniti ga tako da proizvodi rezultate. P - Procesi Kvalitetni procesi u okviru preduzeća imaju veliki uticaj, na racionalno korišćenje radnog vremena, uspešniju kontrolu kvaliteta a samim tim i povećanje dobiti. Procesi moraju biti jasni i lako sprovodljivi. E – Etika ,,Kada se zahtevi za obavljanje posla sukobe s moralom ili blagostanjem društva, svet poslovanja je taj koji treba da uzmakne i to je, možda, krajnji smisao i cilj poslovne etike.,, R.Solomon H - Hijerarhija Bauk hijerarhije kruži Srbijom. Od hiljadu ispitanika, na prste jedne ruke mogu se nabrojati ljudi koji imaju dobro mišljenje o svojim predpostavljenima i načinu na koji su oni napredovali. Zato, hijerarhija i njeno uspostavljanje zaslužuje visoko mesto u modelu koji treba da unapredi upravljanje proizvodnjom u Srbiji. Svaki zaposleni u preduzećima u Srbiji teži da napreduje u poslu bez obzira da li zaslužuje tu stepenicu u hijerarhiji ili ne jer svi imaju visoko mišljenje o sebi bez obzira što ne poseduju niti intelektualnu niti profesionalnu sposobnost za obavljanje tih zadataka. Načini za uspinjanje na toj hijerarhijskoj lestvici su raznorazni, počevši od realnih stručnih sposobnosti koje zaposlenik ispoljava tokom radnog vremena i gde stvarno zaslužuje određeno napredovanje pa preko rodbinskih, prijateljskih, ličnih i političkih veza dolaze na visoko pozicionirana radna mesta. Ponekad menadžment uspe da pronikne u tajne profesionalne nesposobnosti zaposlenih, ali zbog politike nezameranja kako prema zaposlenom tako i prema svom nadređenom, jako malo učine da je suzbiju. Kako rešiti tako kompleksan i ozbiljan problem? Rešenje je u stručnjacima koji se nalaze van preduzeća. U čemu je njihova prednost? Kao prvo, poslodavac uvek može uputiti ,,vezu,, nakonsultantsku kuću ili konsultanta koji je angažovan i delimično ublažiti pritisak koji se vrši na njega, i oni su lično nezainteresovani da bilo kome daju prdnost u postupku odabira po bilo kom osnovu osim profesionalnosti. A – Analiza Istraživanje tržišta je vrlo važan deo razvoja svake organizacije. Kvalitet poslovnih odluka uveliko zavisi od kvaliteta informacija i interpretacije rezultata istraživanja tržišta. Informacije su bitne ne samo zbog praćenja okruženja, već i zbog predviđanja kretanja u okruženju, ali i zbog kreiranja promena koje bi mogle unaprediti
poslovanje i poboljšati konkurentnost preduzeća. Samo kvalitetne informacije su temelj za donošenje ispravnih poslovnih odluka. Glavni smisao istraživanja tržišta je prikupljanje valjanih i pouzdanih informacija koje pomažu prilikom odlučivanja u tržišnom poslovanju, planiranju aktivnosti, rešavanju konkretnih teškoća ili kontroli uspešnosti poslovanja.
6. ZAKLJUČAK
Iako je filozofija proizvodnog upravljanja i upravljanja kvalitetom u potpunosti uključena u mnogim poslovnim oblastima ekonomski uspešnih zemalja, u našoj zemlji nisu dovoljno prisutani ili ih gotovo i nema. Poseban problem je dugoročna svrha ove filozofije, jer primena iste ne donosi dobit "preko noći". Situacija u našim preduzećima se bitno razlikuje od one kod kompanija u svetu koje su zasnovane i imaju dugogodišnju praksu poslovanja na principima kvalitetnog proizvodnog upravljanja i uspostavljenim TQM. Korišćenje ove aplikacije omogućava da se ona zbog svoje dve osnovne karakteristike, prilagodljivost svakom obliku organizacije i primeni u svakom trenutnom stanju korisnika, koristi kad god korisnik uvidi potrebu za njenom primenom. Naime, korisnici mogu u dogovoru sa konsultantom koristiti sve predložene module ili samo one koje bi upotpunili već postojeće. Koristi od primene ove aplikacije proizvodnog upravljanja nije samo povećanja posvećenosti topmenadžmenta i zaposlenih za poboljšanje procesa već i zadovoljstvo kupaca, zaposlenih, akcionara, dobavljača, zajednice kao i povećanje poslovnih rezultata preduzeća koji će nastaviti da služe kao pokretačka snaga za poboljšanje i razvoj. Ipak neprekidno mora se imati na umu da bez obrazovanja top menadžera prvo, a zatim, preko njih i svih zaposlenih, uz dinamičko proizvodno upravljanje podložno ispitivanjima i promenama teško da se može držati korak sa svetskom privredom. Pored obrazovanja, motivacija je takođe važna pokretačka snaga za implementaciju proizvodnog upravljanja. Kad zaposleni uvide da jedan takav model funkcioniše i da im donosi dobro i to ne samo u finansijskom smislu uspeh nam je na dohvat ruke. Sistem podsticaja, kao sastavni deo kuće proizvodnog upravljanja i kvaliteta, uz doslednost i pravičnost u njenoj primeni prvi je korak na putu ka uspehu. Indetifikacija zaposlenih sa preduzećem i njihovo angažovanje u stalnom razvoju je takođe jedan od bitnih ciljeva ove aplikacije.
LITERATURA
[1] Tojoši Negiši (2012)-Upravljanje proizvodnjom i kontrola kvaliteta, Srbija, Beograd
[2] NARR (2012)-Karakteristike japanskog proizvodnog upravljanja, Srbija, Beograd
[3] NARR(2012)-Osnove japanskog proizvodnog upravljanja, Srbija, Beograd
[4] Dr Tatjana DJurić Kuzmanović -Poslovna etika, Naučno-stručni časopis ŠKOLA BIZNISA
173
STRATEGIJA REINDUSTRIJALIZACIJE I IZGLEDI ZA NOVO ZAPOŠLJAVANJE U INDUSTRIJI SRBIJE
REINDUSTRIALIZATION STRATEGY AND PROSPECTS FOR NEW EMPLOYMENT IN THE INDUSTRY OF SERBIA
DRAGAN RADOVIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
SAVIĆ ZORAN Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
BRANKA RADOVIĆ Nacionalna služba za zapošljavanje, Beograd
ILIJA BOGUNOVIĆ Ministarstvo finansija Republike Srbije, Poreska uprava N. Beograd
Rezime: Promene na globalnom tržištu i zakasnela tranzicija u Srbiji doprinele su padu aktivnosti u industrijskom sektoru, što je za posledicu imalo smanjenje proizvodnje, zaostajanje u razvoju novih i inoviranju postojećih proizvoda, tehničko - tehnološko zaostajanje, smanjenje broja zaposlenih u industriji i povećane i onako alarmantne nezaposlenosti.
Reafirmacija domaće proizvodnje i domaćeg proizvoda nameće potrebu za strukturnim rekonstrukcijama, za povećanje proizvodnje i produktivniju zaposlenost. Od procesa reindustrijalizacije očekuje se oporavak industrijskog sektora, povećanje proizvodnje, otvaranje novih radnih mesta, ponovno i novo zapošljavanje.
U radu je analiziran uticaj globalne ekonomske krize, uticaj procesa tranzicionih promena u Srbiji na poslovanje industrijskog sektora i implikacije koje nastaju kao posledica zaostajanja na nezaposlenost u Srbiji. Sagledana su iskustva nacionalnih ekonomija koje su prošle tranziciju, i naročito se fokusirale na podršku razvoju industrijske proizvodnje kao jednog od ključnih stubova privrednog razvoja Srbije. Na osnovu analize poslovanja industrije u tranzicionom periodu, izvedeni su i predloženi odgovarajući zaključci.
Ključne reči: Reindustrijalizacija, proizvodnja, proizvod, tranzicija i nezaposleniost.
Summary: Changes in the global market and the delayed transition in Serbia have contributed to the decline in activity in the industrial sector, which has resulted in the reduction of production, delays in development of new and existing product innovation, technical - technological obsolescence, reducing the number of employees in the industry and increased the already alarming unemployment .
Reaffirmation of domestic production and domestic product imposes the need for structural reconstructions, to increase production and productive employment. Of the process of re-industrialization is expected to recover the industrial sector, increase production, create new jobs, and new re-employment.
This paper analyzes the impact of the global economic crisis, the impact of the transition changes in Serbia on the business of the industrial sector and the implications that arise as a result of falling behind on unemployment in Serbia. It also recognized the experience of national economies which have undergone a transition, and particularly focused on supporting the development of industrial production as one of the key pillars of economic development of Serbia. Based on the analysis of the business industry in the transition period, are derived and proposed appropriate conclusions.
Keywords: Reindustrialization, production, product, and unemployment of transition
1. UVOD
Srbija se od 90-ih godina nalazi u procesu privatizacije i reformskim procesima, u veoma teškim ekonomskim i društvenim uslovima, sa velikim zaostatkom za razvijenim zemljama zapada po svim ekonomskim parametrima. Krajnji cilj tranzicionog reformkog procesa je stvaranje tržišne privrede uz ostvarenje pune ekonomske i društvene efikasnosti, uspostavljanje većeg
stepena privatne inicijative, razvoj svih oblika preduzetništva i izgradnja tržišnog ambijenta na načelima slobodnog tržišta. Strategija privrednog razvoja naglašava potrebu snaženja realnog sektora, oporavka industrije i dinamičnijeg industrijskog razvoja, stavaranja ekonomije obima,
174
unapređenju inovacija i stvaranje sinergijskih efekata u privredi. U ovom radu analizirana je mogućnost oporavka industrijskog sektora u procesu reindustrijalizacije, doprinos reindustrijalizacije privrednom rastu i razvoju, smanjenju nezaposlenosti i povećanju zaposlenosti u Srbiji. Identifikovani su problemi u poslovnom okruženju kao i uticaj neadekvatnog sprovođenja politike razvoja industije u Srbiji što je dovelo do stagnacije i pada industrijske proizvodnje. Takođe su diskutovane moguće mere za razvoj preduzeća u industrijskom sektoru kao i mere za ublažavanje posledica ekonomske krize po preduzeća u oblasti industrijske proizvodnje. Na putu ka završetku tranzicionih promena, približavanju i integraciji u Evropsku uniju, Srbija se suočava i dalje sa krupnim problemima izazvanim sporim promenama u društvenoj i privrednoj sferi. Zakasnele i u mnogo slučajeva improvizovane promene za posledicu imaju kontinuinirano zaostajanje u konkurentnosti prizvodnje domaćeg proizvoda, padu obima industrijske proizvodnje, urušavanju i onako niskog nivoa tehnoloških i ekonomskih performansi industrije, povećanju broja nezaposlenih pre svih industrijskih radnika. Strukturne promene, promene u načinu proizvodnje, zamena tehnike i tehnologije u industriji koje su trebale da budu logičan sled tranzicionih promena su izostale, a umesto toga društvena zajednica se suočava sa problemima koji nastaju po osnovu prestanka sa radom brojnih proizvodnih pogona, instalisanih kapaciteta i prestankom rada pre svega radnika koji su više godina bili jedan od ključnih resursa u industrijskom sektoru. O povećanju nezaposlenosti industrijskih radnika i efektima prestanka rada industrijskih kapaciteta i proizvodnih preduzeća biće više reči u narednim poglavljima ovog rada. Razlozi pada aktivnosti u industrijskom sektoru su višestruki, od nedefinisane vlasničke strukture i sporih vlsničkih promena, nedopustivo dugog tranzicionog procesa kod preduzeća koja su pokrenula promene, do zakasnele tranzicije kod onih privrednih subjekata koji posluju po starom modelu rasta i razvoja. Poseban problem predstavljaju velika javna preduzeća koja su prezadužena, poslovno neorganizovana, sa velikim brojem zaposlenih za čijim radom ne postoji potreba i koji bi u uslovima tržišnog poslovanja predstavljali tehnološki višak. Ova preduzeća su davno izgubila korak sa konkurentima na tržištu, tehnološki su zaostala, nisu u stanju da menjaju portfolio proizvoda i da svoje poslovanja prilagode zahtevima tržišta i poslovnog ambijenta u kom posluju konkurenti. Ova saznanja postala su predmet mnogih naučnih i stručnih rasprava koje su sa jedne strane doprinele sveobuhvatnijoj analizi stanja u privredi Srbije i sa druge predmet rasprava o putevima i načinu izlaska iz stanja koje ima sva obeležja kriznog poslovanja. Pokazatelji poslovnih rezultata kao što su prezaduženost, veličina budžetskog deficita, broj poslovno nesposobnih preduzeća i povećanje nezaposlenosti potvrđuju teško stanje u srpskoj privredi, naročito položaja industrije, kao jednog od njenih najvažnijih sektora koji se može smatrati alarmantan i neodrživim. Prema [7] „U 2010. godini obim industrijske proizvodnje je iznosio samo 45,9% obima iz 1990.
godine. Za protekle dve decenije kumulativan rast industrijske proizvodnje je iznosio 2,5%, a broj zaposlenih je smanjen sa oko jednog miliona na samo 312 hiljada radnika. Industrija Srbije je izgubila svoj humani kapital ne samo u kvantitativnom smislu, već i kvalitativno. Naime, izgubljena je sposobnost da se uspešno upravlja i inovira poslovnim sistemima kako bi ovi postali konkurentniji na tržištu. Srbija veoma zaostaje za razvijenim tržišnim ekonomijama po nivou tehnološkog razvoja.“1 Poslovni ambijent je nešto što ne zavisi od organizacija i nešto što same organizacije bez podrške države nisu u stanju da promene i urede, premda bi privreda trebalo da ima snagu i moć da utiče na državne odluke u pogledu uređenja i promene ambijenta i uslova poslovanja kako bi mogla da odgovori misiji koju imaju na tržištu. Tu se pre svega misli na stvaranje povoljnog ambijenta za investiranje, promenu sigurnosti u pogledu vlasničkih prava, promene u zakonodavnoj regulativi koja utiče na razvoj poslova, institucionalne promene i smanjenje administrativnih barijera razvoju poslova. U ambijentu gde se uočava nesigurnost investitora, kreditora i poslovnih partnera zbog nedovoljne pravne sigurnosti, nema investicionih ulaganja u meri koja je potrebna da bi se ostvario dinamičan rast. Reindustrijalizacija kao koncept promene industrije zahteva adekvatan poslovni ambijent i promenu načina vođenja ekonomske politike. Za razvoj ovog sektora potrebno je stvoriti investicionu klimu uključujuči i promene odnosa dnevne politike prema potrebama privrede, kako bi ekonomske posledice političkih odluka dale prioritet orjentaciji na investicije umesto na potrošnju. Industrijski razvoj i široka primena industrijskih proizvoda imaju veliki povratni uticaj na razvoj drugih privrednih grana te samim tim su od esencijalnog značaja za ukupan društveni i privredni razvoj. Razvoj infrastrukture koji je jedna od strateških poluga privrednom rast i razvoju je u domenu državne politike i strategije privrednog razvoja, dok sa druge strane nove investicije i inovacije koje kreiraju privredna društva podstiču i unapređuju industrijski razvoj i doprinose bržem procesu industrijalizacije. Ovo su ključne pretpostavke za unapređuje materijalnih, kulturnih i svih ostalih segmenata života i rada, te za efikasno povećanje razvojnih potencijala zemlje kojima se stvaraju sve veće mogućnosti za uključivanje privrde u svetske tokove. Sam proces industrijalizacije utiče i na neke elemente državne politike sa jedne strane dok politika privrednog i društvenog razvoja takođe utiče na promene i razvoj industrijskog sektora. Mnogi autori u svojim radovima ukazivali su na značaj industrijalizacije i industrijskog proizvoda za privrdni i društveni razvoj. Prema [2] „Značaj industrijskog razvitka za razvoj nacionalne ekonomije i društveni razvoj može se uočiti i
1 Visoka škola za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo International Review (2013 No.1-2) , Solventnost i profitabilnost industrije Srbije, Slavoljub Šljivić, Dragana Vojteški Kljenak, Milenko Pavlović
175
posmatranjem kretanja nacionalnog dohotka pojedinih zemalja“. Kao posledica industrijske revolucije u Velikoj Britaniji, od 1780. do 1860. gdine britanski dohodak po stanovniku udvostručio se, od godine 1860. do 1990. bio je šest puta veći. Ti podaci su samo potvrda kako je snažan rast u prvih osamdeset godina bio zapanjujući, ali on je bio samo prethodnik budućeg rasta modernih industrijskih zemalja.2 Polazna teza u ovom radu je da osnovne uzroke pada ekonomske aktivnosti u Srbiji i produbljivanja krize stvorene pre svega unutrašnjim problemima, treba tražiti u krizi konkurentnosti proizvodnje realnih dobara. Razlozi su mnogostruki ali u osnovi ključni problemi su u privrednom ambijenu ( opšte i poslovno okruženje ), neadekvatna sistemska rešenja koja predstavljaju ograničavajuće faktore rastu i razviju poslova, neadekvatan model ekonomskog razvoja i politike koje su neadekvatne u odnosu na potrebe proizvodnog sektora i koje zapostavljaju značaj i ulogu opredmećenog proizvoda, neuspele operacionalizacije do sada usvojenih strategija i politika u Srbiji.
2. INDUSTRIJSKI RAZVOJ I INDUSTRIJSKA POLITIKA
Strateški cilj Srbije je realizacija predpristupnih procedura za evropske integracije i priključenje EU. Ovaj vrlo važan cilj imaće suštinskog značaja ako se ostvare koristi koje srpska privreda i društvo očekuju od efekata procesa pridruživanja. Postizanje saglasnosti među zemljama članicanma EU oko primene prelaznog trgovinskog sporazuma sa Srbijom, stvoriće srpskoj privredi dodatne teškoće u vezi sa poslovanjem na unutrašnjem tržištu EU. Domaća preduzeća, da bi uspešno poslovala na evropskom tržištu treba da imaju: kvalitetne proizvode, usvojene i primenjene međunarodne standarde, razvijen sistem primene inovativnih rešenja, zdravu finansijsku strukturu, efikasan menadžment, izgrađen sistem fleksibilnog prilagođavanja promenama i uticajima iz okruženja. Jednom rečju integracioni procesi zahtevaju od Srbije adekvatnu strategiju privrednog razvoja i industrijsku politiku koja ima mogućnost da doprinosi razvoju industrijke proizvodnje. Smatramo da nije potrebno vršiti dublje analize da bi se pokazalo da Srbija nema delotvornu Industrijsku politiku, da je kriza poslovanja u industrijskom sektoru i da se faktori proizvodnje koriste na vrlo niskom nivou. Ovo je doprinelo da se u kontinuitetu pogoršava stanje na tržištu te su prema [9] kriznim poslovanjem najsnažnije pogođeni resursi koje koristi preduzeće i tražnja na tržištu. Osnovna funkcija ekonomske politike, je održanje i jačanje pozicija ključnih distribuciono - orijentisanih koalicija u raspodeli nacionalnog bogatstva i društvenog
2 Alka Obadić, Značaj industrije za gospodarski razvitak, ekonomski pregled, 52 (9-10) 1100-1112 (2001)
proizvoda3. Stvaranje takvih okolnosti može se objašnjavati „nepostojanjem potrebe za efikasnom industrijskom i u opšte bilo kakvom nacionalnom razvojnom politikom“.8 Ako se sa distance četiri godine kasnije analiziraju dešavanja na tržištu koja su karakterisana velikom poslovnom nesposobnošću domaćih preduzeća i posredovanjem države u smanjenju dospelih potraživanja proizvođača od ključnih distribuciono - orijentisanih koalicija, može se ukazati na veliku verovatnoću postavljene teze. Liberalno tržište u uslovima konkurentske nesposobnosti domaćih preduzeća na tržištu Srbije može biti pogubno za industriju i proizvodna preduzeća. Za očekivati je da se proizvodni sektor preseli u sferu proizvodnje sirovina, tamo gde su zahtevi za tehnologijama, rapoloživom tehnikom i resursima na nivou proizvodnje niskog stepena finalizacije. Poznato je da su za mnoge ekonomije očekivanja od liberalizacije tržišta ostala neostvarena, da su stvarna dešavanja nakon liberalizacije mnoge ekonomije učinili deindustrijalizovanim i siromašnijim na duži rok. Na početku razmatranja industrijskog razvoja i industrijske politike u Srbiji mora se postaviti nekoliko pitanja na koja treba što pre naći i odgovore i sačiniti alternativne strategije:
1. Šta je osnova za strateško povećanje izvoza i
smanjenje deficita, 2. Šta je u stanju industrija da proizvede i plasira na
domaće tržište a da na istom izdrži pritisak dolazećih kompanija,
3. Koji je „izdrživ“ nivo pada idustrijske proizvodnje i u kojoj meri će smanjenje poslovne aktivnosti uticati na smanjenje potreba za radnicima i gubitkom radnih mesta,
4. Šta predstavlja izvor novih poslova i novih radnih mesta za novo ili ponovno zapošljavanje.
U tabeli 2. prikazani su indeksi industrijske proizvodnje, zaposlenosti i produktivnosti za period 2004-2008. godine sa ciljem da se ukaže da je pad proizvodnje i promenu u strukturi zaposlenosti izražen u dugom roku i da strategiske mere nisu dale pozitivne efekte na promenu ovih faktora. Uprkos padu poslovne aktivnosti u ndustriji, smanjenju produktivnosti rada, broj zaposlenih u industriji od 2005. do 2008. godine beleži blagi porast kao rezultat nove preraspodele poslova. Može se zaključiti da je pad produktivnosti rada rezultata smanjenja aktivnosti u sferi kvalitetnijih poslova i orijentacija na jednostavnije poslove koji stavraju manju vrednost na tržištu.
3 Adžić S.:„ Kontraverze oko unapređenja konkurentnosti industrije“, Ekonomska politika u 2006. godini ,EF i NDE sa Akademijom nauka savetovanje 2005.,
176
Tabela 2.Indeksi industrijske proizvodnje, zaposlenosti i produktivnosti za period 2004-2008. ( prethodna god = 100 )
2004 2005 2006 2007 2008 Industrijska proizvodnja
107,1 100,8 104,7 103,7 101,1
Broj zaposlenih 95,2 92,4 91,7 91,9 94,5
Produktivnost rada 112,5 109,0 114,2 112,9 107,0 Izvor: Republički zavod za statistiku, Beograd, 2009. U narednoj tabeli prikazani su podaci pozicije Srbije u 2011-2012. godini koji su rezultat istraživanja Global Economic Forum-a. Od posmatranih 142 države evidentiran je broj na rang listi na kojem se nalazi Srbija u određenim sferama. Podaci pokazuju da nije došlo do
poboljšanja u odnosu na period 2009. godine i da je rangirana – ocenjena pozicija krajnje upozoravajuća za kreatore ekonomske politike. Podaci iz 2014. godine takođe pokazjuu pad industrijske proizvodnje.
Tabela 2. Global competitiveness Index 2011-2012
Rang (od 142) Rezultat(1-7)
GCI 2011-2012 95 3,9
GCI 2010-2011(od 139) 96 3,8
GCI 2009-2010(od 133) 93 3,8
Osnovni zahtevi 88 4,3
Institucije 121 3,2
Infrastruktura 84 3,7
Makroekonomsko okruženje 91 4,5
Zdravlje i primarno obrazovanje 52 5,8
Povećanje efikasnosti 90 3,7
Više obrazovanje i obuke 81 4
Efikasnost tržišta roba 132 3,5
Efikasnost tržišta rada 112 3,9
Razvoj finansijskog tržišta 96 3,7
Tehnološka spremnost 71 3,6
Veličina tržišta 70 3,6
Faktori inovativnosti i sofisticiranosti
118 3
Složenost poslovanja 130 3,1
Inovacije 97 2,9
Izvor: The Global Competitiveness Report, 2011-2012, 2011 World economic Forum, www3.weforum.org/docs/wef_gcr_report-2011-12.pdf-google Pristup sajtu 29. 08. 2014., 2140h Pokazatelj smanjene produktivnosti rada u uslovima relativno manje konkurencije na tržištu, od u narednom periodu očekivane, nagoveštavaju dalje pogoršanje ako se ne promene i primene delotvorne industrijske politike i ostale mere kojima bi se poboljšali uslovi poslovanja, Obezbeđenje održive ekspanzije proizvodnje uz uvažavanje socijalnih i ekoloških kriterija delegira sektoru MSP značaj ključnog faktora za povećanje Gross Domestic Product-GDP, generisanje novih poslova i novih radnih mesta. Prema indexu efikasnosti investicija Srbija se nalazi na 121 mestu od 142 rangirane zemlje sa ocenom 3,2 na lestvici 1-7. Složenost poslovanja ( 130 ),
efikasnost tržišta roba ( 132 ) i efikasnost tržišta rada ( 112 ) su takođe izuzetno nisko rangirani i samo su pokazatelji da se stanje u posmatranom periodu ( 2004-2009 ) nije promenilo i da u ovim uslovima nema pozitivnih signala investitorima za ulaganjem u privredu Srbije.Ukupno posmatrano Srbija je pogoršala poziciju Global competitiveness Index-a za dva mesta (od 93 na 95 ). Industrijska proizvodnja u avgustu 2014. godine bila je za 13,1 odsto manja nego u avgustu 2013. godine, dok je u odnosu na lanjski prosek bila manja za 12,8 odsto.
177
Posmatrano po sektorima, u avgustu tekuće godine snabdevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija beleži pad od 39,8 odsto, rudarstva je zabeležilo pad za 23,8 odsto a prerađivačka industrije za 3,8 odsto u odnosu na isti mesec 2013. godine. Obim industrijske proizvodnje u avgustu 2014. godine je zabeležio pad u 19 oblasti čije je učešće u strukturi industrijske proizvodnje 82 odsto, a rast u 10 oblasti čije je učešće u strukturi industrijske proizvodnje 18 odsto. Najveći uticaj na pad industrijske proizvodnje imali su proizvodnja električne energije, eksploatacija uglja, proizvodnja motornih vozila i prikolica, proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda i proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina. Desezonirani indeks industrijske proizvodnje za avgust u odnosu na jul 2014. pokazuje da je za industriju ukupno ostvaren pad od 0,3 odsto i da je za prerađivačku industriju ostvaren rast od 0,7 odsto što predstavlja poseban problem inmajući u vidu značaj i ulogu prerađivačke industrije za razvoj i poslovanje drugih industrija i uslužnog sektora.
3. REINDUSTRIJALIZACIJA KAO PILIKA ZA BOLJU UPOTREBU TEHNIČKIH SREDSTAVA I KVALITETNIJU ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE
Negativni efekti smanjenja aktivnosti u industrijskom sektoru odražavaju se na upotrebu i stanje tehničkih sredstava koji se koriste u različitim industrijama. Poznato je da tehnički sistemi imaju opšti, ekonomski i tehnički vek. Nekorišćena sredstva ne samo da ne koriste svrsi već zbog nekorišćenja i neodržavanja ozbiljno prete narušavanju životne sredine. Korišćenje industrijskih kapaciteta i upravljanje tehničkim sredstvima (Asset Management) se fokusira na postizanje određenog nivoa funkcionalnosti sredstava pri izvršenju radnih operacija, uz prihvatanje svih oblika funkcionalnog rizika i uz odgovarajuće finansijske zahteve za postizanjem potrebnog nivoa funkcionalnosti tokom životnog ciklusa tih tehničkih sredstava. Upravljanje sredstvima uključuje donošenje odluka o merama koje se preduzimaju prema fizičkim sredstvima pre svega onih u upotrebi, ali i onih koji se isključuju iz upotrebe, posebno u uslovima kada se proizvodni procesi prekidaju i kada je nastavak rada neizvestan. Često je odluka o korišćenju kapaciteta i tehničkih sredstava rezultat „kompromisa“ između kratkoročnih i dugoročnih ciljeva pre svega vlasnika kapitala što je posebno izraženo u procesu privatizacije u privredi Srbije. Zakonske regulative o upotrebi i čuvanju tehničkih sredstava a vezano za zdrav i bezbedan rad, podrazumevaju obavezu drugačijeg načina pripreme sredstava nakon upotrebe ( konzerviranje i zaštitu od propadanja i zaštitu od uticaja sredstava na kvalitet životne sredine ). Urušavanje kapaciteta, nekorišćenje i nebriga o tehničkim sredstvima, opremi i postrojenjima jasno pokazuje da to ima štetne posledice šteti po radnu sposobnost tih sredsava, kao nečemu što je stvoreno od ograničenih prirodnih resursa te sa tog i nesamo tog stanovišta, neupotreba se teško može pravdati valjanim kompanijskim ciljevima. Gotovo uvek se postavlja pitanja „dobroga upravljanja sredstvima“ posebno kada je proizvodni sektor nedovoljno uposlen, kada se kapaciteti koriste delimično ili se pak uopšte ne koriste. Dobro
upravljanje sredstvima podrazumeva njihovu optimalnu upotrebu prema proizvođačkim uputstvima, donošenje i implementaciju odluka o upotrebu adekvatnih alata, tehnika i sredstava za određivanje optimalnog balansa između troškova i mogućih rizika koji su bitni za sve aspekte životnog ciklusa tehničkih sredstava. Za različite stejkholdere postoje i različita shvatanja „dobrog upravljanja“. Kratkoročno posmatrano dobro za vlasnike kapitala je ono što donosi profit i istovremeno generise što manje troškove. Za životnu sredinu „dobro upravljanje“ je ono koje obezbeđuje nenarušavanje ravnoteže u životnoj sredini kao posledice upravljanja procesima i nastojanjima da organizacija ostvari što veći profit. Moglo bi se reći da je tranziciona privreda kakva je generisana u poslovnom ambijentu u Srbiji daleko od poslovanja bez uticaja na životnu sredinu4, odnosno bez narušavanja životne sredine5. Ovo su samo neki od brojnih razloga koji podrazumevaju donošenje novih planskih odluka o reindustraijalizaciji, kako bi se opšti, tehnički i ekonomski vek tehničkih sredstava produžio i sprečilo propadanje i onako zastrele tehnike i opreme. Ovo bi bila prilika za uposlenost brojnih srtučnih radnika na poslovima održavanja i doprinos ponovnoj zaposlenosti. Iskorišćenje unutrašnjih potencijala preduzeća u procesu reindustrijalizacije, vraćanje izgubljene upotrebne vrednosti mašina i opreme procesima održavanja i reparacije, jedan je od načina prema [13] da se postigne tehnička gotovosti raspoloživost radnih mašina i opreme, obnove ili očuvaju procesi u preduzeću u uslovima nemogućnosti nabavke skupih finansijskih resursa za investicije u opremanje proizvodnje. U današnjoj ekonomiji mnogim zemljama se sugeriše proizvodnja nižeg stepena obrade, da proizvode i izvoze sirovine i poluproizvode, između ostalog zbog nerazvijenosti njihovog industrijskog sektora i nepovoljnog uticaja zastarele industrije na životnu sredinu. Preporuke su višeznačne: Težište je na razvoju poslovnih aktivnosti u sirovinskoj sveri, time se umanjuje značaj nedostatka „dobre” tehnike koja bi pored efikasnog učinaka u proizvodnji osigurala postizanje visokog opšteg nivoa zaštite životne sredine. Sa druge strane preporuke dugoročno umanjuju konkurentnost i ekonomiju čine manje uspešnom jer se, primera radi nijedna zemlja nije obogatila od proizvodnje hrane a da istovrmeno nije imala i razvijen industrijski sektor6. Za prelazak na proizvodnju višeg stepena obrade koja uključuje savremeniju tehniku i
4 Uticaj na životnu sredinu: Svaka promena životne sredine, pogoršanje ili poboljšanje, koja je potpuno ili delimično rezultat aktivnosti, proizvoda ili usluga neke organizacije. 5 Narušavanje zivotne srdine: Neočekivan, nepredviđen
ili neplaniran dogadaj, u nekim slučajevima posledica otkaza pri sprovodenju planiranih ili naknadno zahtevanih mera u procesima, koji rezultuje nepovoljnim uticajem na životnu sredinu,
6 Reinart S.E.: Globalna ekonomija, Čigoja, Beograd 2006. str.112
178
tehnologiju, potrebna su investiciona ulaganja, odricanje od potrošnje u sadašnjosti radi stvaranja uvećane koristi u budućnosti. To ne podrazumeva samo investicije u nabavku opreme, tehnologije i tehničkih sredstava, već i ulaganje u sistem upravljanja tehničkim sredstvima, pre svega rukovanja i održavanja radi postizanja određenog nivoa raspoloživosti i gotovosti ali i radi očuvanja i zaštite životne sredine, koja bi mogla biti narušena njihovom nepravilnom upotrebom i neadekvatnim održavanjem.
4. ZAKLJUČAK
Pad industrijske proizvodnje snažno je uticao na ekonomiju Srbije koja je decenijama u stanju smanjene ekonomske aktivnosti u odnosu na predtranzicioni period te su za oporavak neophodne odlučne, sveobuhvatne reforme koje podrazumevaju promenu modela ekonomskog razvoja. Postojeće mere ekonomske politike, iako se insistira na stranim direktnim investicijama, ne doprinose oživljavanje industrijske proizvodnje i ne nagoveštavaju da će izvesno doći do zaokreta u odnosu prema domaćoj proizvodnji i domaćem proizvodu. Nedostajući faktori ekonomije obima, tehnološke promene i sinergijski efekti uzrokuju snažan pad ekonomske aktivnosti. Mere ekonomske politike ne daju neophodne impulse ekonomskom rastu i bez „kapitala duha i volje“: novo znanje, inovacije, sinergija, preduzetništvo, vođstvo i sposobnosti organizacije da odgovori na izazove iz okruženja, ne mogu biti efikasne. Za razvoj ovog sektora potrebno je stvoriti investicionu klimu uključujući i promene odnosa dnevne politike prema potrebama privrede, kako bi ekonomske posledice političkih odluka dale prioritet orjentaciji na investicije umesto na potrošnju. Zaposlenost industrijskih radnika postaje sve veći problem jer se čekanje na posao na tržištu rada za mnoga nezaposlena lica transformisalo u dugoročnu nezaposlenost sa tendencijom da u narednim godinama mnogi nezaposleni pređu iz kategorije radno sposobnih lica u rizične grupe usled starosti i poslovne nesposobnosti da svojim veštinama odgovore na nove potrebe i zahteve tržišta rada. Samozapošljavanje i podrška razvoju osnivanju MSP i preduzetničkih organizacija doprinela bi radnom angažovanju ove kategorije nezaposlenih lica uz državne podsticaje u vidu fiskalnih i drugih olakšica, podrške razvoju početničkih preduzeća i subvencionisanju otvaranja novih radnih mesta. Sa druge strane veliki odliv i migraciija mladih, obrazovanih, radno sposobnih u privredno razvijene zemlje širom sveta u potrazi za poslom, neprestano osiromašuju ponudu radne snage i slabi intelektualni kapital u domaćim preduzećima. Za rešavanje ovih problema potrebni su odlučni koraci u pogledu unapređenja investicione politike u privredi, podrška razvoju preduzetničkim organizacijama koja bi uključivala osnivanje posebnog fonda za finansiranje ovih aktivnosti pod povoljnijim interesnim uslovima nego što ih plasira bankarski sektor u Srbiji. Promene u sferi ekonomske politike treba da ohrabre investicionu aktivnost, dovedu do podsticanja ekonomskog rasta na principima jačanja uticaja tržišne
ekonomije i koja podrazumeva izgradnju kompetentnih i tržišno konkurentnog preduzetničkog sektora. Iskustava koja proističu iz saznanja o genezi svetske ekonomske krize uče da samoregulacija tržišta nije dovoljna, da postojeći regulativni mehanizmi nisu u stanju da osiguraju kvalitetan ambijent za održiv rast i razvoj. Regulacija je potrebna jer propasti finansijskih organizacija, proizvodnih organizacija i svaki vid uticaja na poslovnu aktivnost izvan snage „uređenog tržišta“ šteti vlasnicima kapitala, umanjuje interes za investiranjem, doprinosi gubljenju radnih mesta i neostvarenju interesa ostalih stejkholdera u procesu poslovanja preduzećem. Promene su potrebne na svim uticajnim nivoima na poslovnu aktivnost. U sferi bankarskog poslovanja doprinele bi da biznis ide tamo gde ima potencijal za rast a ne gde su kontrole labave, čime bi se stvorila mogućnost za nabavke finansijskih resursa po povoljnijim uslovima. Promena ekonomske politike, koja bi rezultirala povećanim interesom investitora za ulaganja u proizvodnju, učinila bi kvalitetan pomak ka podizanju ekonomske aktivnosti, smanjiem troškova faktora proizvodnje umanjenim izdvajanjem za potrebe države, osnažila bi se cenovna konkurentnost proizvoda na domaćem i stranom tržištu.
LITERATURA
[1] Dimitrijević, B., Đuričin, D., Đurić D., Grujić, B.,Perčević,G.., Spasojević, T.: „Nacrt Strategije reindustrijalizacije Srbije“, Radna grupa za reindustrijalizaciju, Nacionalni savet za privredni oporavak, 2013.
[2] Obadić, A.; „Značaj industrije za gospodarski razvitak“, ekonomski pregled, 52 (9-10) 1100-1112 (2001)
[3] Mitrović, B.: „Perspektive zakasnele ekonomske tranzicije u Srbiji“, Ekonomski fakultet Časopis "Ekonomske teme", Univerzitet u Nišu, godina izlaženja XLVIII, br. 4, 2010., str. 607-614
[4] Šljivić S., Vojteški Kljenak D., Pavlović M.: „Solventnost i profitabilnost industrije Srbije“; Visoka škola za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo International Review (2013 No.1-2)
[5] Popović N.: “The New Industrialization of Serbian Economy”,(2012). Ekonomika preduzeća, Vol. 60, br.1-2, str. 95-104
[6] Mićić, V.: „Konkurentnost industrije – nužna pretpostavka prosperitetnog razvoja privrede,kako povećati konkurentnost privrede i izvoza Srbije“, Naučno društvo ekonomista Srbije sa Akademijom ekonomskih nauka i Ekonomski Fakultet u Beogradu, Str. 175
[7] Đuričin, D.: ,,Uočavanje i upravljanje rizicima u uslovima globalne ekonomske krize“, Ekonomika preduzeća, januar-februar, 2009, str. 6, Transition Report Uptade, EBRD, 2007, str. 63, Pregled, Republika Srbija, 2/2010, str. 39.
[8] Radović, D., Aničić, J., Radović,B.: „Ekonomska kriza, konkurentnost i investiciona aktivnost MSP-a u Srbiji“,
179
časopis za teoriju i praksu menadžmenta, Lider direktor, broj 12-13, septembar/decembar 2009, str 12.
[9] Radović, D., Milić, Ž., Radović, B.: „Kriza ekonomije malog preduzeća i strategija oporavka“, Međunarodna naučna konferencija Menadžment 2010, Kruševac, Srbija 17-18. Marat 2010. 458-464.
[10] Radović, D., Radović, B., Bracanović, Z.: „Uticaj strategije preduzeća na konkurentsku prednost“, Međunarodna naučna konferencija Menadžment 2010, Kruševac, Srbija 17-18. Marat 2010. 232-237.
[11] Radović, D., Ristivojević, M., Radović, B.: „Strategy of sustainable development transportation vehicle in crisis situations, Dopravnà logistika a krízové situácie, LOGVID 2009. Slovačka, Žilina 2009.
[12] Radović, D., Aničić J., Radović B.: „Industrial production in Serbia-chances and limitations for
[13] SME development”, 4 th INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF INDUSTRIAL
[14] ENGINEERING SIE 2009, December 10-11, 2009., Belgrade, SERBIA ISBN 978-86-7083-
[15] 681-5 str 70-75
[16] Ristivojević, M., Radović, D., Radović, B.: „Reparacija kao strateški izbor za efikasno korišćenje resursa“, RaDMI 2009. 16-19.09. 2009. V. Banja, Serbia Volumen 1 356-362
[17] Adžić S.:„ Kontraverze oko unapređenja konkurentnosti industrije“, Ekonomska politika u 2006. godini ,EF i NDE sa Akademijom nauka savetovanje 2005
180
KONVERGENCIJA TEHNOLOGIJA U DOBU ZNANJA
TECHNOLOGICAL CONVERGENCE IN THE KNOWLEDGE AGE
ZORAN SAVIĆ Fakultet za menadžment, Novi Sad
Rezime: Za trenutna tržišna kretanja karakteristična je konvergencija kao pojam, trend i realnost. Koliko je ta pojava bitna i koliko utiče na poslovanje savremenih organizacija, najbolje oslikavaju različita tumačenja konvergencije u tim organizacijama, a koja zavise od njihove primarne oblasti poslovanja.Za uspešno poslovanje u novom okruženju potrebno je poznavati i razumeti kao osnovni preduslov konvergenciju industrija - telekomunikacija, interneta, medija, zabavne i reklamne industrije.U radu su razmatrane posledice korišćenja alata za podršku procesima upravljanja znanjem, baziranim na savremenim tehnologijama, kao i neki bezbednosni problemi koje donosi sve veće korišćenje tih tehnologija.
Ključne reči: Doba znanja, konvergencija,.
Abstract: This document presents a template for preparing the papers that will be included in the Volume of Proceedings. We strongly recommend that your papers be prepared in the form of this template.
Keywords: knowledge age, convergence
1. UVOD
Sama reč konvergencija (lat. Convergentia) se pojavljuje u različitim kontekstima i, u najopštijem smislu, predstavlja proces susretanja više različitih entiteta koji dolaze iz različitih, ili paralelnih smerova. Konvergencija se u kontekstu fizike i geometrije definiše kao uzajamno približavanje, sticanje, stremljenje (ili težnja) istom cilju; slaganje [1]. U matematičkom kontekstu, konvergencija je osobina funkcija čiji tok, po nekoj osi, podrazumeva postojanje nekog konačnog cilja, odnosno vrednosti koju će ona dostići. U kontekstu biologije, konvergencija je pojava identičnih evolucijskih osobina (na primer peraja) kroz različite razvojne puteve (ribe i sisari). U poslovnom smislu, konvergencija je termin koji se, uz analogiju sa prethodno navedenim značenjima, koristi u poslednjoj deceniji, najčešće u kontekstu tehnoloških promena u okvirima informatičke industrije. Pri tome se posebno izdvaja konvergencija, odnosno tehnološko i tržišno spajanje informatičke i telekomunikacione industrije u takozvane informaciono komunikacione tehnologije (IKT), koje je promenilo stanje u obe industrije, uvođenjem novih igrača i evolucijom infrastrukturnih i uslužnih delova telekomunikacionih sistema, a zasnovano je na tehnološkim promenama, pre svega evoluciji arhitekture telekomunikacionih mrežnih elemenata, upotrebi komercijalnih operativnih sistema, uvođenju generičkih procesorskih platformi i korišćenju internet mrežnih protokola (IP). Dokazi ove konvergencije nalaze se u svakom džepu, ili na radnom stolu, u vidu "pametnih" telefona sa svim
karakteristikama računara, ili prenosnih računara sa različitim komunikacionim mogućnostima. Davaoci usluga sve više nude integrisana rešenja, kako za poslovne, tako i za individualne korisnike. Istovremeno, korisnici su danas sve zahtevniji i traže sve veću mobilnost i maksimalnu fleksibilnost. Prednosti ove konvergencije za davaoce usluga se ogledaju u širokoj tehnološkoj i tržišnoj pokrivenosti, kao i smanjenju operativnih troškova, dok je prednost za korisnike veća dostupnost svih sadržaja, bilo gde, bilo kada, na bilo kom uređaju [2]. Očigledan primer posledica ove konvergencije je pojava "računarstva u oblacima", odnosno cloud computing-a, koje donosi korisnicima jednostavniji pristup informacijama, manja početna ulaganja, veću skalabilnost, lakše održavanje itd, a davaocima usluga pruža nove poslovne modele, značajne za dalji rast i razvoj. Ova konvergencija pomaže i dalji razvoj i primenu elektronskog poslovanja, učenja na daljinu i rada na daljinu (teleworking). U poslednje vreme, sve je uočljiviji još jedan vid konvergencije koja se nadovezuje na prethodno navedene, prevashodno tehnološke, promene, a to je konvergencija IKT i medijske industrije, koja omogućuje da se različiti oblici digitalnog sadržaja (tekst, zvuk, slika, video), na više različitih načina (TV, telefon, potrošačka elektronika), distribuiraju do krajnjih korisnika. Zbog mogućnosti koje pružaju mreže nove generacije i novi uređaji, sadržaj postaju sve raznovrsniji, uz tendenciju korišćenja jednog "konvergentnog" korisničkog uređaja. Konvergencija između medijske, IT i telekomunikacijske industrije je neminovna u domenu pružanja multimedijskih usluga, što se vidi iz sve većeg korišćenja internet televizije (IP TV), mobilne televizije i drugih rešenja, bez obzira na način pristupa mreži i tehnologiju
181
koju koristi operator (provajder). Elektronski časopisi i knjige su sve prisutniji i među običnim korisnicima, a muzička industrija se polako okreće distribuciji preko interneta. Iako medijska industrija još uvek nerado prepušta korisnicima da u potpunosti traže, kupuju i preuzimaju sadržaje koji ih zanimaju i kad ih zanimaju, i tu su vidljivi značajni pomaci poslednjih godina. Međuzavisnost medija i tehnologije je već tolika, da će mediji koji neće biti dostupni kroz nove tehnologije postati nekonkurentni, a s druge strane, tehnologija bez atraktivnih i korisnih sadržaja ne može biti sama sebi svrha. Takav razvoj otvara brojne nove mogućnosti, kako u domenu kreacije određenih sadržaja, tako i u drugim oblastima, kao što je marketing, na primer, sa novim, interaktivnim i na određene ciljne grupe usmerenim načinima oglašavanja. Tržište je u tom smislu još neiskorišćeno i sledi razdoblje u kome će najuspešniji biti oni koji budu među prvima. Konvergencija IT-a, mobilnih i fiksnih telekomunikacija, kao i medija, ima značajne posledice po industriju, ali i izgled tržišta, kao i korisničke navike. Rezultat konvergencije je rađanje novih usluga i modela poslovanja, zabave, pristupa informacijama i svakodnevnoj komunikaciji, ali i pojava novih komunikacionih i računarskih paradigmi, poput cloud computinga, koje će davaocima usluga otvoriti nove poslovne modele, kao i novi prostor za rast i razvoj. Osnovni preduslov za sve to je širokopojasni pristup internetu i za to odgovarajuća infrastruktura - od optičkih kablova do baznih stanica i njihovih okosnica. Ako je konvergencija informacionih i komunikacionih tehnologija iz temelja promenila obe industrije, konvergencija IKT i medija je i uzrok i posledica promene korisničkih navika. U ovom slučaju, termin „konvergencija“ označava promene u načinu dostavljanja medijskih sadržaja i lakši pristup informacijama, ali i nove načine poslovanja, zabave i svakodnevne komunikacije, kao i prateće društvene i kulturne promene. Telekomunikacijsko, informatičko i medijsko tržište isprepleteni su više nego ikada. – portali, multimedijalni sadržaji, Web 2.0, društvene mreže, deo su svakodnevnog privatnog i poslovnog okruženja. Čak se, zbog porasta količine informacija na globalnoj mreži, planira i razvoj Web 3.0, koji bi korisnicima omogućio detaljniju i dublju analizu svih sadržaja, gde god se oni nalazili.. Sve ovo proizvodi i određenu konvergenciju u glavama korisnika, naročito kada je u pitanju interakcija sa drugim korisnicima i kreiranje i distribucija sopstvenih sadržaja, koji mogu da budu potpuno originalni, ili reakcija na informacije iz drugih masovnih medija. Mediji danas ne mogu bez telekomunikacijskih i informatičkih rješenja, ali ni obrnuto. Isprepletenost je velika, a granice između telekomunikacija i medija nestaju. Korisnici danas žele sve i odmah, ne žele da
čekaju na informaciju, a tu potrebu zadovoljavaju socijalne mreže i cloud computing. Korisnici žele pristup u pokretu, stalnu vezu i dostupnost, uslugu po meri i plaćanje prema izvršenoj usluzi. To stvara nove rizike na području bezbednosti korišćenih tehnologija, odnosnozaštite informacija i sadržaja. Izazove telekomunikacijskom sektoru predstavljaju i sve zahtevniji korisnici, žestoka konkurencija i pad prihoda operatera, uz istovremeno održavanje visokog kvaliteta usluga. Zbog toga, nije dovoljna samo konvergencija među tehnologijama i platformama, već i među operaterima, kao i regulatornim telima lokalne i državne vlasti odgovornim za ovu oblast.
2. KONVERGENCIJA I UPRAVLJANJE ZNANJEM
Kombinovanjem najboljeg što informatička, komunikaciona i medijska industrija mogu ponuditi, stvara se mogućnost razvoja inovativnih konvergentnih usluga. Unutar svake od ovih industrija događaju se promene u poslovnim modelima i načinima nastupa na tržištu koje fundamentalno menjaju stare i donose neke potpuno nove navike za svakodnevne aktivnosti ljudi, bez obzira da li se radi o svakodnevnom obavljanju poslovnih aktivnosti, načinu dolaska do informacija, komunikaciji ili zabavi. Naravno, za realizaciju takvih novih poslovnih modela potrebna je i tehnologija, ali pre svega znanje, iskustvo i vizija, kao i sposobnost kreiranja i integracije najkompleksnijih tehnoloških i poslovnih rešenja u heterogena okruženja sve zahtevnijih kupaca. Novi konvergentni informacioni, komunikacioni i medijski sistemi zahtevaju i odgovarajuća znanja, odnosno na njihovoj izgradnji i korišćenju mogu da rade samo stručnjaci sa visokim kompetencijama. Konvergencija IKT i medijske industrije je imala veliki uticaj i na evoluciju alata koji pomažu procesima upravljanja znanjem – pronalaženju, čuvanju i posebno deljenju znanja [3]. Deljenje znanja je područje upravljanja znanjem u kome se najbolje ogledaju efekti korišćenja kolaborativnog, ili groupware softvera. Groupware, softver koji podržava zajednički rad i komunikaciju više ljudi, predstavlja osnovu savremene elektronske razmene znanja. Sve groupware tehnologije se mogu svrstati u nekoliko kategorija: Elektronska pošta i sistemi poruka Grupni kalendari i rasporedi Sistemi za elektronske sastanke Video konferencije Grupno rukovanje dokumentima
182
Kontrola radnih tokova Pomoćni programi za radne grupe Groupware usluge (planiranje, razvoj,
implementacija, obuka, održavanje itd.) Groupware aplikacije Kolaborativne Internet aplikacije i proizvodi Najveća dobit od ovih tehnoloških rešenja nije samo efikasna razmena informacija, nego i lakše stvaranje znanja u saradničkom okruženju i pomoć kompanijama da bolje upravljaju svojim intelektualnim kapitalom. Ova tehnologija, kada postane potpuno prihvaćena od strane organizacije, doprinosi većem generisanju znanja, što rezultira prelaskom kulture organizacije na sledeći nivo, nivo upravljanja tim znanjem (Slika 1). Veoma mali broj organizacija se nalazi na tom nivou i kod njih je uočen trend da, kada počnu sa organizovanjem i primenom znanja, ono se grupiše oko dva organizaciona principa – ljudi i relacija među njima. Kada organizacije postanu svesne značaja ova dva principa za upravljanje znanjem i intelektualnim kapitalom, počinju da grade zajednicu. Većina savremenih organizacija predstavlja mrežu malih zajednica i radi na stvaranju elektronske infrastrukture i kulture koja podržava te zajednice, od kojih organizacija može da ima veliku korist.
Slika 1: Razvoj kolaborativnih tehnologija
Zajednička nit, koja se provlači kroz sve prikazane nivoe je saradnja, odnosno sposobnost zajedničkog rada i razmene informacija i znanja. Saradnja u realnom vremenu je omogućena sveprisutnom povezanošću, zasnovanoj upravo na razvoju i konvergenciji IKT, kao i eksplozivnom rastu Interneta. Ova povezanost omogućuje promenu načina rada zaposlenih, putem formiranja različitih radnih grupa, koje će u određenom periodu na jedan način biti povezane zbog jednog posla, a kasnije na drugi način, zbog drugih poslova, bez potrebe za fizičkom promenom svog radnog mesta. Nova definicija saradnje može da glasi "korišćenje alata multimedijalnih komunikacija koji omogućuju
međusobnu interakciju korisnika i resursa, u cilju boljeg i bržeg odlučivanja". Pored trenutno poznatih tehnika, kao što su elektronska pošta, portali, Internet telefonija, video konferencije, sve više se koriste tzv. Web 2.0 tehnologije (blogovi,RSS, wiki itd), a važan alat postaju i poslovni procesi bazirani na komunikacijama (communications-enabled business process - CEBP), koji kombinuju različite alate za kolaboraciju, prema konkretnoj situaciji. Na primer, određena poruka upozorenja iz bolnice o stanju nekog pacijenta pokreće sistem koji obaveštava i saziva konzilijum određenih specijalista o tome i uspostavlja trenutnu konferencijsku vezu među njima. Upravljanje zajedničkim radom može da bude veoma složen zadatak koji zhteva složene tehnologije. Sve veća složenost informacionih tehnologija prouzrokuje duže vreme i veće troškove održavanja. Jedan od načina prevazilaženja ovog problema je primena nekog oblika IT samoopsluživanja, u kome cela zajednica učestvuje u podršci, a ne samo IT služba u organizaciji. Umesto klasične IT podrške, statične i hijerarhijski organizovane, sa mnogo prekovremenog rada, u samouslužnom IT okruženju korisnici se osposobljavaju da rešavaju svoje probleme i popravljaju svoju opremu, putem savremenih kolaborativnih alata i upita celoj zajednici. Umesto elektronske pošte, telefona i instant poruka, sve je veći uticaj wiki tehnologija, blogova i aplikacija poput Google okruženja, Facebook, i sličnih alata, koji čine ove umrežene zajednice kvalitetnijim i bržim, u odnosu na podršku koju može da pruži ograničeni broj IT stručnjaka. Kada se govori o informacionim tehnologijama za prenos znanja, misli se obično na tehničku infrastrukturu, komunikacione mreže i niz usluga, koji omogućuju da radnici znanja dele informacije iz različitih izvora. Prenos znanja se u organizacijama javlja na različitim nivoima: između pojedinaca, pojedinaca i grupa, između grupa, itd. Zbog distribuirane prirode sticanja organizacionog znanja, važan proces upravljanja znanjem u organizaciji je njegovo prenošenje tamo gde je potrebno i gde može da bude korišćeno. Kanali za prenos znanja mogu da budu formalni ili neformalni, lični ili bezlični. Informacione tehnologije mogu da podrže sve ove forme prenosa znanja, ali se najčešće primenjuju kod neformalnih, bezličnih (diskusione baze podataka) ili formalnih, bezličnih formi (korporativni direktorijumi). Konvergencijom IKT i medijske industrije ova podrška postaje još snažnija i raznovrsnija. Računarske mreže, korporativni direktorijumi, diskusione grupe i forumi, a u poslednje vreme i razni oblici takozvanog socijalnog umrežavanja, kao i sve veće korišćenje video tehnologija, olakšavaju kontakte između osoba koje traže određeno znanje i onih koji mogu da
183
imaju pristup tom znanju. Često su ovi meta podaci, ili znanje o tome gde se znanje nalazi, važni kao i samo originalno znanje. Organizovanje odgovarajuće taksonomije, ili organizacione mape znanja, pomoću savremenih tehnologija, omogućuje pojedincima da brže lociraju potrebno znanje ili druge pojedince koji ga poseduju. Korišćenje "konvergiranih" tehnologija doprinelo je tome da organizacije poseduju veliku količinu multimedijalnih informacija (slika, audio i video zapisa), koje bi se odgovarajućim postupcima mogle učiniti vrednijim, odnosno pretvoriti u organizaciono znanje. Analogno sistemima baza podataka, koji odavno podržavaju pretraživanje pomoću ključnih reči, javljaju se sistemi za analizu, koji omogućuju uvid u sadržaj slika ili audio zapisa u multimedijalnim bazama podataka. Oni mogu da pronalaze slike koje liče na slike iz zadatih primera, ili slike koje imaju određene vizuelne karakteristike. Ovi sistemi su zasnovani na upitima na bazi sadržaja (content-based queries). Aplikacije u kojima se mogu koristiti ovakvi sistemi su: pretraživanje kataloga zbog određene boje ili vrste
materijala pretraživanje digitalne fototeke pronalaženje sličnog logotipa video kontrola ispravnosti udaljene opreme pronalaženje sličnih uzoraka tkiva, itd. Baze sa multimedijalnim sadržajima su generalno indeksirane sa kontrolisanom listom ključnih reči (vlasničkom datotekom). Kada se dodaje novi sadržaj u bazu, ručno mu se dodeljuje odgovarajuća ključna reč sa te liste. Kod upita u bazu, koriste se ove ključne reči za pronalaženje potrebnih informacija. Ontologije za organizovanje sadržaja sastoje se od šema koje uključuju znanje o relacijama između ključnih reči i koriste se prilikom procene koliko se određeni sadržaj baze podudara sa korisničkim upitom. Tom prilikom se formira rang lista mogućih kandidata, sa najsličnijim uzorcima na vrhu liste. Ključne reči mogu da opisuju multimedijalne sadržaje u bazi na sintaksnom i na semantičkom nivou. Većina ključnih reči opisuje semantičke karakteristike na osnovu informacija koje se dobijaju iz konteksta, odnosno okruženja multimedijalnog sadržaja, a ne iz samog sadržaja. Zbog toga, semantičke ključne reči moraju ručno da se unesu. U bazama slika, na primer, ključne reči mogu da opisuju predmet na slici, ili neke administrativne informacije o slici, kao "ovo je Perina slika" i sl. Savremeni sistemi za analizu slika funkcionišu sa sintaksnim ključnim rečima, zasnovanim na nekim karakteristikama slike, kao što su boja, oblici, tekstura i sl. Primeri ovih ključnih reči su "horizontalne ivice", "velike crvene površine" itd. Ove ključne reči pomažu i u
skraćivanju liste slika dobijenih pretraživanjem, što doprinosi bržem odzivu za korisnika i, u slučaju servera baza podataka, smanjenju obima saobraćaja na mreži. Klasifikacija je proces izdvajanja vrednosti nekih karakteristika slike i njihovo poređenje sa poznatom listom klasa. Bira se ona klasa koja je statistički najbliža vrednosti karakteristike slike. Sve slike iz baze, sa dovoljno sličnom vrednošću zadatoj, u obliku liste se vraćaju korisniku. Korisnik može da odluči koliki je broj slika na toj listi. Izdvajanje karakteristika koje najbolje karakterišu teksturu, oblike, boje i ostale komponente slike je suština svakog sistema klasifikacije. Izbor karakteristika, korišćenih za određenu aplikaciju, obično zavisi od sistema za klasifikaciju koji se koristi. Dodavanje nove slike u bazu podataka zahteva izračunavanje vrednosti svih karakteristika te slike i njihovo povezivanje sa slikom u bazi, tako da se kasnije mogu iskoristiti za pretragu. Mogućnost pretraživanja baze slika na osnovu karakteristika, dobijenih direktno iz slike, ima više primena, kao što su: identifikacija otiska prsta pretraživanje kataloga slika identifikacija ciljeva za vojne svrhe identifikacija lica analiza medicinskih snimaka, itd. Organizacijama sa velikim investicijama u svoje multimedijalne sadržaje, alati za otkrivanje znanja pomoću kojih se organizuju, indeksiraju i vrši pristup tim sadržajima, pomažu i u kontroli troškova održavanja. Ovi alati takođe pomažu i u integraciji multimedijalnih sadržaja u radne procese, gde su do sada preovlađivale tekstualne informacije.
3. KONVERGENCIJA I BEZBEDNOST INFORMACIJA
Ogromne količine informacija, generisane i prenošene pomoću konvergentnih uređaja, postaju maksimalno dostupne velikom broju korisnika. Fundamentalna prednost, ali i rizik korišćenja digitalnih tehnologija je njihova sposobnost replikacije znanja i manipulacije znanjem. Zbog toga se, kada je u pitanju bezbednost informacija, međusobno suprotstavaljaju dva poslovna koncepta. Jedan je koncept integracije, globalizacije i standardizacije, koji je dobar za poslovanje, a drugi koncept je separatizacija, lokalizacija i diferencijacija, koji je dobar za izbegavanje sistemskih pretnji [4]. Svaka organizacija, na osnovu svojih specifičnosti, mora da odredi svoju poziciju između dva ekstremno različita pristupa bezbednosti informacija.
184
Na jednoj strani je "akademski" pristup – slobodni protok i razmena ideja, gde je svako ograničavanje širenja znanja suprotno kulturološkim normama. Na suprotnoj strani je "vojni" pristup – sa izrazito ograničenim pristupom informacijama [5]. Ljudi su po prirodi socijalna bića i žele da veruju drugima i da se njima veruje. Organizacije žele "ovlašćene" zaposlene, spremne da pomognu drugima. Principi upravljanja znanjem često izgledaju potpuno suprotni principima bezbednosti informacija. Upravljanje znanjem, rizici i bezbednost su vektorske veličine i organizacija mora da inteligentno upravlja njima., određujući pravu kombinaciju bezbednosnih elemenata upravljanja znanjem.
4. ZAKLJUČAK
Konvergencija IKT i medijske industrije, koja se intenzivno odvija u poslednje dve decenije, pored promena odnosa snaga u tim industrijama, donosi promene i u celokupnom poslovanju različitih organizacija, sistemu obrazovanja, kao i u svakodnevnom životu korisnika.
U radu su prikazane posledice tih promena na određene procese u organizacijama, a pre svega na procese upravljanja znanjem. Pored evidentnog poboljšanja tih procesa, ukazano je i na određene rizike, vezane za bezbednost informacija, koje nosi sa sobom sve veća zavisnost od novih tehnologija, kao i sve nekontrolisanija produkcija i razmena multimedijalnih informacija.
LITERATURA
[1] Vujaklija, M., (1980): Leksikon stranih reči i izraza,
Prosveta, Beograd
[2] Lončar, J., (2008) "Šta je konvergencija", Komunikacije, 4, 18-19, www.ericson.com
[3] Savić, Z., (2010), Sistemi za otkrivanje znanja, Zbornik radova 8. Konferencija "Na putu ka dobu znanja", Novi Sad, 2010.
[4] Louie, C., (2014): The keys to securing data in a collaborative workplace, www.dropboxatwork.com
[5] Savić, Z., (2004): Problem bezbednosti IS u vremenu reinženjeringa, Zbornik radova 2. savetovanje "Na putu ka dobu znanja", Valdanos, 2004.
185
POSLOVNO-TEHNOLOŠKI INKUBATORI KAO PODRŠKA RAZVOJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA (MSP)
BUSINESS-TECHNOLOGICAL INCUBATORS AS THE SUPPORT TO DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUM ENTREPRISSES ( SME)
MARINA SIMIN Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
MILADIN KALINIĆ Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
VLADISAVLJEVIĆ RADOVAN Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
Rezime: Razvoj privrede određenog regiona i zemlje može da bude značajno podržan uspešnim funkcionisanjem centara poslovno-tehnoloških inkubatora, imajući u vidu da oni predstavljaju središta za privlačenje investicija i pokretače razvoja, a novim MSP omogućavaju marketinški nastup na tržištu i učešće u međunarodnoj trgovini.Od MSP osnovanih putem mreže poslovnio-tehnočoških inkubatora očekuje se da budu konkurentna kako na domaćem tako i na međunarodnom tržištu, kako bi obezbedila održivost i stabilan razvoj. Uspostavljanje regionalnih, domaćih i međunarodnih poslovnih i inovacionih mreža je dobar osnov za transfer ideja, informacija, znanja i tehnologije.
Ključne reči: poslovno-tehnoloških inkubatori, inovacione mreže, MSP, transfer ideja, razvoj tehnologije
Abstract: Development of economy of a certain region and a country may be significantly supported by successful functioning of a network of business-technological incubators having in mind that that they represent a center point for attracting investments and initiators of development and they provide for new SME’s marketing appearance in the market and participation in international trade. It is expected from SME’s, founded through the network of business-technological incubators, to be competitive both in domestic and international markets in order to provide for sustained and stable development. Forming regional, domestic and international business and innovative networks is a good foundation for transfer of ideas, information, knowledge and technology.
Keywords: business-technological incubators, innovative networks, SME’s, transfer of ideas, technology development.
1. UVOD
Ideja i koncept o centrima za podršku poslovanja, inkubatorima i tehnološkim parkovima javila se u cilju prevazilaženja brojnih ograničavajućih faktora razvoja MSP. Termin inkubacija, shodno zahtevima određenih privrednih regiona i delatnosti pre svega podrazumeva, razvoj jednog stimulativnog okruženja za razvoj MSP i preduzetničkih ideja. Inkubacija poslovanja kao rezultanta interaktivnog razvoja, ima za cilj podsticanje preduzetnika da započnu sopstveni posao, kao i podrška u već osnovanim MSP da inoviraju svoje proizvode i procese. Nastanak ovog koncepta vezuje se za Ekonomsku komisiju Ujedinjenih Nacija za Evropu (United Nations Economic Commision for Europe – UNECE), koja je lansirala ovaj program razvoja preduzeća i industrije kasnih 1990 – tih radi ustanovljenja podržajnog foruma, gde bi vlade mogle razmeniti iskustva i naučiti jedna od druge kako da usaglase dijaloge na nivou javnog i privatnog sektora na troškovno efikasan način [3]. Predpostavka uspeha novoosnovanih MSP u ranoj fazi razvoja je osnivanje i funkcionisanje poslovno-
tehnoloških inkubatora u cilju obezbeđenja preduslova za njihovo samostalno poslovanje i nakon isteka vremena podrške, tj. inkubacije.
2. KONCEPT POSLOVNO - TEHNOLOŠKIH INKUBATORA
Razvoj privrede određenog regiona i zemlje može da bude značajno podržan uspešnim funkcionisanjem centara poslovno-tehnoloških inkubatora, imajući u vidu da oni predstavljaju središta za privlačenje investicija i pokretače razvoja, a novim MSP omogućavaju marketinški nastup na tržištu i učešće u međunarodnoj trgovini. Broj poslovno-tehnoloških inkubatora raste veoma brzo, u svetu danas posluje više od 3.000 poslovnih inkubatora. U oko 900 inkubatora koji posluju u Evropskoj uniji otvori se godišnje oko 30.000 radnih mesta i još oko 10.000 kroz posredne efekte sa troškom od oko 4.500 EUR po radnom mestu. Čak 85% preduzeća u inkubatoru uspešno prebrodi početnu fazu svog poslovanja. Primer Mađarske pokazuje da 30 osnovanih inkubatora uspešno posluje, u Poljskoj ih ima 56, u Češkoj 24, u Sloveniji 13 [5]. Primera radi, korejska vlada pokrenula je razne programe za stvaranje preduzetničke poslovne klime kao npr. program obuke preduzetnika, program razvoja
186
preduzetništva i program poslovnih inkubatora. Univerziteti i instituti, spremni za podršku, bili bi ujedno i preduzetnici ili osnivači novih MSP, koji posluju u okviru inkubatora. Ovaj program je osmišljen da poveća mogućnost opstanka i da promovoše razvoj novoosnovanih MSP orijentisanih na nove tehnologije. Trenutno u Koreji postoji oko 300 poslovnih inkubatora u okviru kojih posluje 4.000 MSP, odnosno stanara, koji imaju obezbeđen prostor za kancelarije ili proizvodnju, konsalting usluge, marketing i druge vrste podrške [8]. Jedna od definicija poslovno-tehnoloških inkubatora glasi: poslovni inkubatori su preduzeća čiji je cilj stvaranje povoljnih uslova koji će zainteresovanim preduzetnicima omogućiti osnivanje sopstvenog preduzeća, započinjanje i održavanje stabilnog poslovanja tokom nekoliko godina i njihovo osposobljavanje za izlazak iz inkubatora na tržište[1]. U Zakonu o inovacionoj delatnosti, poslovno-tehnološki inkubatori definišu se kao: privredna društva čija je osnovna delatnost stavljanje na raspolaganje, uz naknadu, poslovnog prostora, administrativnih, tehničkih i drugih usluga novoosnovanim privrednim društvima, najduže pet godina od njihovog osnivanja [9]. Dakle, poslovno-tehnološki inkubatori se definišu i kao organizacije koje obezbeđuju infrastrukturu i podršku inovacionoj delatnosti. Poslovno-tehnološki inkubatori pružaju mogućnost razvoja novih delatnosti, primenu savremene tehnologije, kao i novih poslovnih, tehničkih, organizacionih i marketinških struktura i metoda. Ciljevi formiranja poslovnih inkubatora su [4]: otvaranje novih radnih mesta; smanjenje broja neuspešnih MSP; jačanje sektora MSP u regionu (lokalni razvoj); zadržavanje mladih ljudi u lokalnim sredinama; podržavanje procesa privatizacije i restrukturiranja; povezivanje MSP u regionu i van njega sa velikim
privrednim subjektima.
Misija poslovno-tehnoloških inkubatora je da pospešuju opstanak i razvoj novoosnovanih MSP u ranoj fazi razvoja, koja je najkritičnija. Poslovno-tehnološki inkubatori obezbeđuju MSP, „stanarima”: poslovni prostor, fleksibilan zakup, pristup savremenoj opremi i alatima, pristup partnerima i kapitalu, kao i neophodne usluge administracije i infrastrukture. Preduzeća u proseku ostaju 2,5 do 3 godine u poslovno-tehnološkom inkubatoru i prolaze kroz sledeće faze: Pred - inkubacioni period registrovanja i osnivanja MSP. Ovo je faza u kojoj polazna preduzetnička ideja uz podršku svih relevantnih resursa prerasta u konkretne poslovne aktivnosti; Period inkubacije - faza razvoja i rasta preduzeća unutar poslovnog inkubatora. Cilj ove faze je razvijanje poslovanja stanara poslovnog inkubatora;
Post – inkubacioni period je faza u kojoj se stvaraju preduslovi za izlazak preduzeća - stanara iz poslovnog inkubatora i otpočinjanje nove etape njihovog samostalnog razvoja bez dalje podrške od strane poslovnog inkubatora [2]. U razvijenim, a posebno u zemljama razvoju u uslovima limitiranih resursa i nedovoljno stimulativnog poslovnog okruženja, za početnu fazu poslovanja MSP unutar poslovno-tehnološkog inkubatora potrebna je podrška države (infrastrukturna, tehnološka, menadžerska), ali uvek sa ciljem osamostaljivanja MSP, stanara poslovno-tehnološkog inkubatora posle tri do pet godina. Ovo je razlog što poslovno-tehnološki inkubator ulazi u partnerske odnose sa lokalnom samoupravom, javnim institucijama, udruženjima proizvođača, preduzetnika, finansijskim, naučnim institucijama i dr. Kao partneri mogu se javiti i regionalno tržište rada, regionalni fondovi, velika preduzeća, lokalni mediji, konsultantske organizacije, agencije za MSP i dr. Shodno navedenom, efikasnost poslovnih inkubatora procenjuje se na osnovu broja uspešnih preduzeća koja steknu zrelost i koja nastave sa poslovanjem izvan prostorija inkubatora [6]. Uspeh preduzeća koje odlazi iz inkubatora kreira pozitivnu sliku o preduzetništvu i doprinosi stvaranju nove preduzetničke kulture.
3. OSNIVANJE I RAZVOJ POSLOVNO - TEHNOLOŠKIH INKUBATORA U SRBIJI
Rad poslovno-tehnoloških inkubatora finansiraju opština i država, a potom domaći i strani donatori. Pilot primer je poslovni inkubator centar u Nišu čije je osnivanje i rad finansirala Vlada Kraljevine Norveške u okviru projekta „ENTRANCE – Razvoj privatnog sektora – Republika Srbija”, septembra 2004. godine. U momentu kada je projekat ENTRANCE – Razvoj privatnog sektora - Republika Srbija podržan od strane Norveške Vlade, započeo primenu 2004. godine, u Srbiji nije postojao ni jedan poslovno-tehnološki inkubator. Cilj primene nacionalnog programa ENTRANCE bio je da ostvari pozitivan uticaj na stvaranje povoljnog ambijenta za poslovanje MSP i razvoj preduzetništva, inovativnosti i konkurentnosti nacionalne privrede. U traganju za najfunkcionalnijim modelom poslovno-tehnološkog inkubatora u Nišu, planirano je da vremenom ovaj inkubator preraste u naučno-tehnološki park. Obzirom da će se ovaj koncept i model koristiti kao platforma nacionalnog programa za razvoj poslovno-tehnoloških inkubatora, obuku preduzetnika i uspostavljanje naučno tehnoloških parkova, poslovni inkubator u Nišu može se smatrati prototipom kompetentnosti i iskustva za dalji razvoj inkubatora, preduzetništva i MSP u Srbiji. Osnivanje i prva faza rada inkubatora finansirana je iz donacije Vlade Norveške, a potom je grad Niš preuzeo obavezu finansiranja njegovog rada. Poslovni prostor ovog poslovno-tehnološkog inkubatora iznosi 2.700 m2,
187
a pripadao je Mašinskoj industriji Niš (MIN) i uključuje 13 MSP - stanara. Stanare pretežno čine novoosnovana MSP koja se bave: obradom metala i proizvodnjom ukrasnih predmeta, umetničkom izradom predmeta od metala, proizvodnjom aluminijumske stolarije, folijarnih oplemenjivača, delova za poljoprivredne mašine, eksera, mamaca, ekspanzionih i drugih posuda, odlivaka od obojenih metala i medicinskih aparat [8]. Osnovni cilj osnivanja ovog inkubatora je prerastanje u značajan činilac dinamičkog preduze.tničkog okruženja koje privlači strane direktne investicije i obezbeđuje brojne mogućnosti za umrežavanje, poslovno povezivanje, izvoznu i poslovnu promociju preduzeća. Socijani aspekt ovog programa treba da doprinese u kreiranju novih poslova, otvaranju novih radnih mesta i poboljšanju standarda stanovništva. Iskustvo stečeno u procesu osnivanja i izgradnje ovog inkubatora primenjeno je kod pokretanja drugih inkubatora kao napr.: poslovni inkubator centar – Knjaževac, NOSIC – novosadski inkubacioni centar. U planu je da ovaj poslovno-tehnološki inkubator vremenom preraste u poslovno-tehnološki park u cilju intenzivnije saradnje sa univerzitetom u Nišu, proširenje poslovnog prostora, proširenja delatnosti inkubatora u oblasti informaciono – komunikacionih tehnologija prijemom izvesnog broja MSP koje će formirati posebnu celinu. U skladu sa odredbama Evropske Povelje o malim preduzećima (The European Charter for Small Enterprises), vlada je u decembru 2006. godine usvojila ”Program za razvoj poslovnih inkubatora i klastera u Republici Srbiji 2007 – 2010”, usvojen od strane Saveta za razvoj MSP i preduzetništva [7]. Cilj Programa je: stvaranje novih radnih mesta i otvaranje novih preduzeća i povećanje konkurentnosti razvojem preduzetnika, preduzeća i institucija za podršku sektoru MSP u Srbiji. Danas u Srbiji posluje 17 poslovno tehnoloških inkubatora koji su teritorijalno raspoređeni u Subotici, Novom Sadu, Senti, Zrenjaninu, Bačkom Petrovcu, Beogradu, Kragujevcu, Kruševcu, Užicu, Prokuplju, Nišu, Boru, Vranju, Zaječaru, Majdanpeku, Pirotu i Kladovu.
4. ZAKLJUČAK
Međunarodno iskustvo pokazalo je da uspešan razvoj sektora MSP zahteva jaku i efikasnu podršku relevantnih javnih institucija iz oblasti zakonodavstva, razvoja infrastrukture, finansiranja ili sprovođenja konkretnih projekata, stoga se Program fokusira na izgradnju institucija. Za stvaranje povoljnog poslovnog ambijenta za interaktivan razvoj sektora MSP neophodna je međusobna saradnja i saglasnost javnih institucija, MSP i donatora u svim aspektima, a posebno u domenu finansiranja infrastrukture za podršku sektoru MSP. Razvoj institucija i usaglašena aktivnost vlade i donatora su preduslovi za narednu fazu, proces poslovne inkubacije. Uspostavljanje mreže poslovno tehnoloških
inkubatora, klastera, parkova, programa obuke i dr. pokazalo se kao najefikasnije sredstvo za održivi razvoj sektora MSP, na osnovu međunarodne i domaće prakse. Od MSP osnovanih putem mreže poslovnih inkubatora očekuje se da budu konkurentna kako na domaćem tako i na međunarodnom tržištu, kako bi obezbedila održivost i stabilan razvoj. Uspostavljanje regionalnih, domaćih i međunarodnih poslovnih i inovacionih mreža je dobar osnov za transfer ideja, informacija, stručnosti i tehnologije.
LITERATURA
[1] European Commision, Centre for Strategy & Evaluations Services, Final Report „Benchmarking of Business Incubators“,Brussels, February 2009.
[2] Grozdanić R., Preduzetništvo, Univerzitet u Kragujevcu, Tehnički fakultet Čačak, 2005
[3] Innovation Infrastructures in theWestern Balkan Countries, Information Office of The Steering Platformon Research For TheWestern Balkan Countries, see-science.eu
[4] Nacionalna strategija privrednograzvoja Republike Srbije 2006-2012,htpp://www.merr.sr.gov.yu/
[5] OECD and EC (2007): SME PolicyIndex 2007 - Report on the Implementation of theEuropean Charter for Small Enterprises in theWestern Balkans. Small and MediumEnterprises and Entrepreneurship Council (SMEE Council), http://smsp.mntr.sr.gov.yu
[6] Penezić N., Preduzetništvo – savremeni pristup, Akademska knjiga, Novi Sad, 2008.
[7] Program za razvoj poslovnih inkubatora i klastera u Republici Srbiji 2007-2010, htpp://www.merr.sr.gov.yu/
[8] Simin Jovićević.M., Politika primene prava intelektualne svojine kao sredstvo za razvoj malih i srednjih preduzeća u Srbiji, doktorska disertacija, FPN, Beograd, 2011.
[9] Zakon o inovacionoj delatnosti, Sl. Glasnik RS br.55/2013
188
POVRŠNOST – (NIJE) U SREDIŠTU INFORMACIONOG DRUŠTVA
SUPERFICIALITY - (IS NOT) IN THE CENTRE OF THE INFORMATION SOCIETY
NATAŠA STARČEVIĆ Filozofski fakultet, Novi Sad
Rezime: „Odu“ multitaskingu „spevao“ je u IV veku pre nove ere Seneka, izrekavši da „biti svuda znači biti nigde.“. Informaciono društvo kao jedan od svojih postulata ističe stav da je sve ono što se desilo pre nekoliko trenutaka gradivni elemenat prošlosti, kao i to da je potrebno biti na više mesta istovremeno - participirajući u nekoliko različitih sfera; samo na taj način mi postajemo aktivni članovi društva. „Plivamo“ u „moru“ informacija, dopuštajući „talasima“ Web-a da nas „nose“ algoritmizovanim putanjama. Usled obilja informacija, pojedinac je sve manje sposoban da svoju pažnju usredsredi na konkretnu aktivnost, te postaje (iako retko priznajući to) pasivni posmatrač u procesu proizvodnje informacija na Internetu. Sa odsustvom pažnje, slabi i sposobnost tumačenja, sposobnost povezivanja i transformisanja pročitanog. Postavlja se pitanje na koji način Internet menja naš pristup čitanju, razumevanje pročitanog i razmišljanje o istom. U radu pokušavamo da skiciramo odgovore, prikazujući neke od rezultata najnovijih neuroloških istraživanja i oslanjajući se na inspirativan rad Nikolasa Kara (Nicholas Carr). Namera nam je da analizom ovih istraživanja inspirišemo sopstveni misaoni aparat i aktiviramo ga u cilju osmišljavanja određene obrazovne strategije – strategije koja bi mogla da nam posluži kao polazna osnova za rešavanje brojnih problema sa kojima se obrazovni sistem, u sveopštoj „guglizaciji“, susreće.
Ključne reči: Internet, Google, multitasking, društva pretrage, kultura info-zalogaja, novi pristupi u obrazovanju
Abstract: Already in the fourth century BC Seneca “sang the praises” of multitasking, stating that “to be everywhere is to be nowhere”. Information Society as one of its postulates highlights the attitude that everything that happened for a few moments before is the material elements of the past, and it is necessary to be in several places at the same time (participating in a number of different spheres) - it is the only way that we become active members of society. We “swim“ in “the sea“ of information, allowing “the waves“ of the Web “to carry“ us through algorithmically paths. Due to the abundance of information, an individual is less able to focus their attention on a specific activity, and becomes (rarely admitting it) a passive observer in the process of the production of information on the Internet. With the lack of attention weaken ability to interpret, connect and transform the read. The question is in which way the Internet changes our reading approach, our understanding of reading and thinking about it. In this study, we try to outline the answers, showing some of the results of recent neurological research and relying on the inspiring work of Nicholas Carr. Our intention was that with the analysis of these researches we inspire our own cognitive apparatus and activate it in order to design specific educational strategies - strategies that could serve us as a starting point for solving problems which the educational system collide in overall “googlization”.
Keywords: Internet, Google, multitasking, society of search, culture of info bites, new approaches in education
1. UVOD1
„We are not only what we read, we are how we read.“
Maryanne Wolf Informacija, dezinformacija, informatizacija, informaciono društvo, „guglovanje“ – termini su sa kojima se svakodnevno susrećemo. Jedan deo velikog internetskog prostora zauzimaju radovi eminentnih stručnjaka iz različitih oblasti, kao i sa svih strana sveta, koji se bave objašnjavanjem značenja ovih pojmova – kako uopšte, tako i u posebnom kontekstu. Naravno da su neki od ovih termina postojali i pre pojave Interneta (dok su drugi nastali tek prodorom Interneta u društvenu 1 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru projekta pod naslovom „Digitalne medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene“, koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, /br. projekta III 47020/ 2011-1014
stvarnost), ali je sada mogućnost objašnjenja njihovog pravilnog značenja postala lako dostupna i brza. Osim prostog iščitavanja tekstova koje nalazimo na Internetu apsolutno je neophodno i sopstveno angažovanje u smislu analize primljenih informacija. Moć čitalaca, naglašava Alberto Mangel (Alberto Manguel), ne počiva samo u njihovoj sposobnosti prikupljanja informacija, niti u njihovoj virtuoznosti prilikom njihovog ređanja i katalogiziranja, nego u njihovom daru za tumačenje, povezivanje i transformisanje onoga što su pročitali. Na Internetu možemo da pronađemo inspirativna razmišljanja na različite teme (bilo da smo saglasni sa pročitanim, bilo da imamo drugačije mišljenje), kao i podsticaje za pisanje sopstvenih radova. Istovremeno, on predstavlja i značajan prostor za našu samoaktuelizaciju, tako što objavljujemo svoje radove i razmišljanja na različitim portalima i forumima.
189
Polazeći od premise da informacija predstavlja osnovni gradivni elemenat informacionog društva, a da mediji (u ovom slučaju Internet) personifikuju kanal putem kojeg ona dolazi do nas, čini nam se smislenim postavljanje sledećeg pitanja: Na koji način mi percipiramo i obrađujemo primljenu informaciju? Koristeći se blagodetima tehničkog progresa (pametni telefoni, tableti, itd.) pojedinac je danas u konstantnom „dijalogu“ sa Internetom i u procesu razmene informacija. Efemernost informacija pred pojedinca stavlja težak zadatak – stalna potreba za informisanošću uz istovremenu potrebu za skoncentrisanošću na trenutak. Zbog toga se prosečan korisnik Interneta opredeljuje za letimično čitanje dostupnih sadržaja. Usled obilja ponuđenih informacija pojedinac je sve manje spreman da svoju pažnju usredsredi na jednu konkretnu aktivnost, te tako postaje (iako retko priznajući to) samo pasivni učesnik u informacionom procesu – odsustvom skoncentrisanosti slabi sposobnost tumačenja, povezivanja i transformisanja pročitanog. Nametnuti imperativ sveopšte brzine menja pristup čitanju, razumevanju i razmišljanju o istom. Nikolas Kar (Nicholas Carr) vrlo slikovito opisuje uočene promene u načinu svoga razmišljanja, tj. u nemogućnosti usredsređivanja pažnje na kompleksnije i zahtevnije štivo, uslovljene (prema njegovim rečima) svakodnevnim korišćenjem Interneta. „Prvo sam mislio da je taj problem simptom opadanja misaonih sposobnosti koji nastupa sa ulaskom u srednje godine. Ali shvatio sam da nije istina da mi mozak naprosto luta. Bio je gladan. Zahtevao je da se hrani onako kako ga je navikao Internet – a što je više dobijao, bio je gladniji.“ (Kar, 2013: 14) Ključno pitanje koje zaokuplja našu pažnju tiče se efekata upotrebe Interneta na način na koji radi naš mozak. Veliki broj naučnih studija koje su izvršili pedagozi, psiholozi i neurobiolozi akcentuju sledeći zaključak: pristupajući Internetu ulazimo u sredinu koja podstiče površno čitanje, rastreseno i ishitreno razmišljanje, kao i površno učenje. „On (Internet) nas pretvara u laboratorijske miševe koji konstantno pritiskaju poluge ne bi li dobili mrvice socijalne ili intelektualne hrane.“ (Isto: 101) S ovim radom, uzimajući učešće u dinamičnoj i intelektualno stimulišućoj raspravi koja zaokuplja akademsku javnost, i mi ćemo se zapitati: Da li nas Google zaglupljuje?. Koristeći kao polaznu osnovu esej koji je 2010. godine objavio Nikolas Kar: Is Google making us stupid? What does Internet do to our brains?, pokušaćemo da damo što koncizniji prikaz rezultata nekih istraživanja koja u fokusu imaju ovu problematiku. (Carr, 2008) Pripadnost pedagoškom esnafu nas obavezuje da razmišljamo, pišemo i stvaramo hipoteze na ovu temu. Svesnost o neraskidivoj povezanosti obrazovanja i društva u kojem ono postoji i razvija se govori u prilog tezi o potrebi dubljeg promišljanja o efektima koji nastaju pri svakodnevnoj upotrebi Interneta.
Ekspanzijom Interneta u našu svakodnevicu dolazi do redefinisanja osnova društva koje smo poznavali. Društvo XXI veka dobija sasvim novi oblik, koji traži od obrazovnog sistema da se menja i odgovori na zahteve i izazove nove svakodnevice. Obrazovni sistem bi, prema tome, trebalo da bude aktivni učesnik u izgradnji novog društva, a ne samo nemi posmatrač.
2. „TRKA“ ZA INFORMACIJAMA
„Mnogi ljudi besomučno jure za zadovoljstvima, pa ih u toj jurnjavi ne mogu ni dosegnuti.“
Seren Kjerkegor (Søren Kierkegaard)
2.1 Crkva Google2 Već spomenutim esejom Nikolas Kar je „prozvao“ i podstakao mnoge intelektualce da ponude svoj odgovor na postavljeno pitanje. Stavljajući znak jednakosti između kompanije Google i Interneta – kao ogromnog virtuelnog prostranstva – Kar je, posve dovitljivo, uspeo da privuče pažnju širokog auditorijuma na svoj rad. Za čitanje Karovog teksta bili su zainteresovani mnogi, iz prostog razloga što veliki broj ljudi svakodnevno vrši pretrage preko Interneta uz pomoć Google-ovog pretraživača. Naziv eseja u isto vreme implicira i priznanje Google-u kao najmoćnijoj Internet-kompaniji. Značaj Karovog rada, uočili su i pripadnici Edž Fondacije (Edge Foundation, Inc.) koja predstavlja (prema rečima urednika) „organizaciju dubokoumnih mislilaca-vizionara iz domena nauke i kulture”, a koji nisu čvrsto organizaciono povezani. Na sajtu ove fondacije, u sklopu edicije The Edge Annual Question – 2010, kao najbitniju temu za razmišljanje, uređivački odbor je odabrao pitanje: How is the Internet changing the way you think? (Opširnije na: http://edge.org/) Prevlast Google-a nad sadržajima koji su dostupni na Internetu, kao i globalni fenomen uticaja pretraživanja na oblikovanje ponašanja korisnika, nalaze se u žiži interesovanja holandskog teoretičara medija Hera Lovinka (Gert Lovink). Ubrzana konvergencijom medija, guglizacija3 dovodi do značajnih promena u kulturi i društvu – vodi ka nastanku društva pretrage (society of query). (Lovink, 2010) Tehnologije koje je Google osmislio podstiču brzo i površno pregledanje informacija, a u isto vreme nas odvlače od svakog dubinskog promišljanja. „Naš cilj“ kaže Ajrin Ou (Irene Au), „jeste da navedemo korisnike da veoma brzo dolaze i odlaze. Sve naše projektantske i
2 Podnaslov je preuzet iz knjige: Nicholas Carr, The Shallows (2010) 3 Googlization – neologizam koji su prvi uveli u upotrebu Aleks Salkever (Alex Slkever) i Džon Batel (John Battelle) 2003. godine da bi opisali fenomen laganog, ali stalnog razvoja, Google-ovih tehnologija za pretraživanje na Web-u i nove estetike koju kompanija nameće.
190
dizajnerske odluke zasnivaju se na toj strategiji.“ (Walters, 2009; prema: Kar, 2013: 134) Dobit ove kompanije direktno je proporcionalna broju poseta određenih stranica, linkova i reklama od strane korisnika koje je, nakon pretrage, ponudio Google-ov pretraživač. Prema rečima Nikolasa Kara, naše „plutanje“ po površini Web-a i kliktanje na što veći broj hiperveza, doprinosi ekonomskom prosperitetu Google-a. Istovremeno nas oglašivački sistem ove kompanije – projektovan tako da prepoznaje koje će nam poruke najverovatnije privući pažnju – „obasipa“ reklamama različitih proizvođača, njihovih proizvoda i usluga. Uvek kada pritisnemo mišem na Web-u označi se prekid naše koncentracije; to je spoljašnje proizvedeno ometanje naše pažnje. Sasvim doslovno, ističe Nikolas Kar, biznis kompanije Google predstavlja ometanje. 2.2 Biti svuda znači biti nigde U IV veku pre nove ere, Seneka je u „čast“ multitaskinga (multitasking), poručio da „biti svuda znači biti nigde.“. Informaciono društvo kao jedan od svojih postulata ističe stav da je sve ono što se desilo pre nekoliko trenutaka gradivni elemenat prošlosti, kao i to da je potrebno biti na više mesta istovremeno – participirajući u nekoliko različitih sfera; samo na taj način mi postajemo aktivni članovi društva. Prošlost (tradicija koja vodi ka našoj elektronskoj sadašnjosti) za korisnike Interneta je beznačajna, smatra Alberto Mangel, autor vrlo interesantne knjige napisane u čast pisanoj reči. Korisnici Interneta, prema mišljenju ovog autora, zainteresovani su samo za one informacije koje su moderne i aktuelne. Elektronski prostor predstavlja bezgraničan entitet. Sajtovi, kao „posebne, samoograđene domovine“ – zasnovani su na njemu, ali ga oni ne poseduju, niti ga ograničavaju. Kvaziinstantnost predstavlja osnovnu karakteristiku Web-a; „ne zauzima nijedno drugo vreme osim košmara neprekidne sadašnjosti.“. (Mangel, 2008: 184) Priključujući se na Internet, pojedinac primat daje brzini nasuprot razmatranju, delićima vesti i bitovima činjenica nasuprot dugotrajnim raspravama i elaboraciji različitih tema, sažetosti nasuprot složenosti. U isto vreme, podaci koji se pronađu na Web-u percipiraju se kao aksiomi i ne podležu nikakvoj naknadnoj proveri (Wikipedia ne laže). Uz pomoć kombinacije različitih vrsta informacija na jednom ekranu, Internet „atomizuje“ sadržaj i na taj način ometa našu pažnju. Posmatrajući samo jednu Web stranicu, možemo da uočimo da ona u sebi objedinjuje čitav spektar informacija – nekoliko pasusa teksta, video ili audio zapise, razne reklame itd. Neosporno je da ta kakofonija podražaja može da nas dekoncentriše. Dok „krstari“ Internetom, pojedinac se vrlo retko zadržava na jednoj određenoj Web-stranici. Pretražujući
Internet, istovremeno mu stiže obaveštenje da se u „sandučetu“ elektronske pošte nalazi nova poruka, a mobilni telefon, u ritmu popularne arije poručuje da bi trebalo kliknuti na malu zelenu slušalicu i odgovoriti na poziv. Uvek kada uključimo računar, ulazimo u „ekosistem tehnologije prekidanja“. (Doctorov, 2009; prema: Kar, 2013: 78) „Čini mi se da Internet postepeno urušava moju sposobnost koncentracije i kontemplacije.“ – ističe Nikolas Kar – dodajući i to da njegov um sada očekuje da prima informacije na način na koji ih Internet distribuira – kroz veoma brz tok sićušnih delova informacija. Kar u svom eseju navodi i mišljenje Skota Karpa (Scott Karp), autora vrlo uticajnog bloga koji se bavi problematikom onlajn (online) medija, koji sa setom ističe da je od „večito gladnog čitaoca knjiga“ postao „aktivni čitalac na Web-u“. Karp se, poput Kara, pita da li se to dogodilo usled promena koje su nastupile u načinu čitanja ili je u pitanju promena načina razmišljanja koja je uslovljena Internetom. (Carr, 2008) Ester Dajson (Esthter Dyson) svoju naklonost prema Internetu poredi sa ljubavlju prema slatkišima. Autorka ističe da voli Internet, ali joj se ponekad čini da veliki broj informacija koje dobijamo putem njega predstavlja samo „prazne kalorije“. To je „šećer“ – kratki video spotovi, blogovi, objave preko Tvitera (Twitter). Usled genetske predodređenosti, a podstaknuto dugotrajnom konzumacijom prostih šećera, u našem organizmu dolazi do gubitka sposobnosti da apsorbuje unete namirnice. Da li je isti slučaj i sa „šećerom“ koji konzumiramo putem Interneta? Da li ćemo postati alergični na isti, čak i ukoliko čeznemo za njime? I šta će nam poslužiti kao informacioni „insulin“? (Dyson, 2010)
3. MOŽDANA AKTIVNOST „TRKAČA“
„Učinci tehnologije ne događaju se samo na nivou mišljenja, ili na pojmovnom nivou. Oni menjaju obrasce
percepcije, istrajno i bez otpora.“
Maršal Makluan (Marschall McLuhan) Danas je čak i najvećim tehno-skepticima postalo jasno da Internet predstavlja neodvojivu odliku savremenog društva i da postoje male šanse da će se „sutra“ ta situacija promeniti. Svojom ekspanzijom, ovaj medij je demantovao one kritičare koji su u njemu videli kratkotrajnu pojavu. Savremena kritika Interneta usmerena je na konsekvence upotrebe ovog medija. Endrju Kin (Andrew Keen) je objavio 2007. godine knjigu The Cult of the Amateur. How Today’s Internet is Killing Our Culture, koja je predstavljala kritiku Web 2.0 tehnologije. Iste godine je u magazinu Tagesspiegel Henrik Broder (Henryk Broder) napisao tekst pod nazivom The Internet makes you stupid. U svom tekstu Broder Internet vidi kao osnovni uzrok infantilizacije i zaglupljivanja našeg društva. (Passig, 2010: 3)
191
Ričard Formen (Richard Foreman) u eseju The Pancake People (objavljenom na sajtu Edž Fondacije) poziva na javnu debatu o uticaju Interneta na promenu svesti ljudi. On ističe da je za njega intelektualac oduvek bio onaj čovek „koji potiče iz tradicije Zapadne kulture u kojoj je ideal bio kompleksna, zgusnuta, poput katedrale struktuisana i visoko obrazovana osoba... Lično konstruisana verzija celokupnog nasleđa Zapadne civilizacije.“ Danas smo, naglašava Formen, svedoci procesa koji diskredituje ovaj vekovni ideal. Svedočimo „zameni kompleksne unutrašnje punoće novom vrstom – samorazvijajuće, koja je nastala pod pritiskom informacijskog preopterećenja i tehnologije trenutne dostupnosti.“ Rezultat ovog procesa je individuum kojem je neophodno sve manje od unutrašnjeg repertoara koji potiče od zgusnutog kulturnog nasleđa, jer „čim se povežemo sa ogromnom mrežom informacija, kojoj pristupamo samo jednim klikom, mi postajemo ’ljudi palačinke’ – širom premazani, ali tankim intelektualnim slojem.“ (Foreman, 2005) 3.1 „Zatočeni“ u kratkoročnom pamćenju
„Trebalo bi da se ugledamo na pčele i da u zasebnim odeljcima držimo ono što smo prikupili čitajući
raznorazne stvari, jer će se tako smeštene bolje očuvati. Zatim bi trebalo, pošto se marljivo poslužimo svim
sredstvima naše prirodne nadarenosti, da izmešamo sve te različite nektare što smo ih isprobali, i pretvorimo ih u jedinstvenu slatku materiju, i to tako da se čini sasvim
drugačijom od svog izvornog stanja čak i kad je očigledno odakle potiče.“
Seneka (Lucius Annaeus Seneca)
Da li je umesno posmatrati tehno-skeptike i kritičare Interneta i informacionog društva kao pandan Sokratu (Sōkrátēs), filozofu koji je u IV veku pre nove ere izrazio bojazan da će (za)pisana reč dovesti do intelektualne lenjosti kod ljudi? Jesu li memorijski „stikovi“ (flash memory card) sinonim za svitak? Predstavljaju li prostori za skladištenje dokumenata na Internetu (Google drive, npr.) zamenu za biblioteke kakve smo ranije poznavali? Čitanjem rezimea i odeljaka određenih romana i naučnih tekstova na Web-u, pristupamo li „knjizi opštih mesta“ – na način na koji je istu definisao Erazmo Roterdamski (Desiderius Erasmus Roterodamus)? Uvek želimo da smo u stanju da se sećamo više – poručuje Alberto Mangel. Ovaj književnik veruje da ćemo nastaviti da „pletemo mreže“ uz pomoć kojih ćemo „loviti“ reči. Zbog same količine akumuliranih reči – u knjizi i/ili na ekranu – zapisana misao će nositi težinu odgovora. (Mangel, 2008: 256) Svaka nova tehnologija poseduje prednosti u odnosu na prethodnu, ali često joj nedostaje i nešto od odlika one na čije mesto je došla. Danas ljudi govore o veštačkoj memoriji kao da je ona nerazdvojiva od biološkog pamćenja. Dok skladištimo dokumenta na „tvrdom“ disku (hard disc) svoga kompjutera, šta se dešava sa našom sopstvenom memorijom?
U XIX veku psiholozi i neurolozi aktivno su se bavili proučavanjima mozga i funkcijama koje on obavlja. Istraživanjima su došli do zaključka da naš mozak sadrži više vrsta pamćenja. Kasnija proučavanja su potvrdila ovu tezu i utvrdila da postoje dve forme pamćenja – kratkoročne i dugoročne. Istovremeno sa ovim rezultatima obezbeđeni su i dokazi o važnosti faze konsolidacije, u kojoj se kratkoročne senzacije pretvaraju u dugoročne forme pamćenja. Kobi Rozenblum (Kobi Rosenblum), šef Odseka za neurobiologiju i etiologiju na izraelskom Univerzitetu u Haifi, sproveo je opsežna istraživanja konsolidacije pamćenja. Jedan od značajnih rezultata njegovih ispitivanja jeste naglašavanje distinkcije između ljudskog mozga i procesora kompjutera. Rozenblum ističe da je postupak stvaranja dugoročnih sećanja u ljudskom mozgu jedan od neverovatnih procesa koji su bitno drugačiji od veštačkih mozgova poput onih u računaru. Veštački mozak apsorbuje informacije i smešta ih direktno u memoriju, dok ljudski mozak nakon primanja određene informacije nastavlja dalje da je obrađuje. Kvalitet sećanja direktno je uslovljen načinom na koji su informacije obrađene. (Kar, 2010: 158-164) Odranije je poznato da je kratkoročno pamćenje ograničenog kapaciteta. Ono predstavlja prostor za skladištenje informacija i senzacija koje trenutno pristižu u naš mozak. Usredsređenost predstavlja osnovni preduslov za konsolidaciju pamćenja. Za pohranjivanje sećanja i stvaranje veza između njih neophodna je jaka mentalna koncentracija, pojačana ponavljanjem ili intenzivnim intelektualnim i emocionalnim angažmanom. Ukoliko smo pažljiviji i sećanja će biti jasnija. Sokrat jeste pogrešio. Pismenost i pisanje doprineli su prosperitetu ljudskog društva i predstavljaju civilizacijski korak u napred. Međutim, ovaj filozof nas je mudro upozorio da ne shvatamo olako raskoš svoga pamćenja. Njegovo proročanstvo o „alatu“ koji će „uneti zaborav“ u naš um i dati mu lek za prisećanje, a ne za pamćenje, širenjem Interneta doživljava svoju „reinkarnaciju“. Od svih žrtava koje smo podneli kada smo se posvetili Internetu kao mediju nad medijima, verovatno da najveću predstavlja bogatstvo veza unutar našeg uma. Web predstavlja mrežu veza, ali hiperveze koje vode od jednih delova podataka ka drugim delovima podataka nešto su sasvim drugo u odnosu na sinapse u našem mozgu. Moždane veze, kaže Ari Šulman (Ari N. Schulman), „neće nam tek tako pružiti pristup sećanju; one na mnogo načina i same konstituišu sećanja.“. Vilijam Džejms (William James) u zaključku svoga predavanja o pamćenju održanog 1892. godine, kaže: „Povezivanje jeste mišljenje. Povezivanje jeste naše ja.“ (Isto: 168)
4. ZAKLJUČAK
Često citiramo parolu da je vreme novac, te da bi stoga trebalo da ga što racionalnije koristimo. U cilju ekonomične upotrebe vremena, usmeravamo svoj pogled ka mobilnim telefonima, tabletima, prenosnim
192
kompjuterima – malim i velikim – i drugim, posve „štedljivim“ i korisnim instrumentima. Očekujemo od uređaja da nas obavesti u koliko časova bi trebalo da se nađemo na zakazanom mestu; uređaj bi trebalo da nam da odgovor na pitanje koje nas u određenom trenutku muči; očekujemo od uređaja da pronađe put i da nas odvede do cilja a on nam, u isto vreme, služi i kao zamena za knjigu, ploču (muziku), igru i ples (fizičku aktivnost različite vrste) – mnogo očekivanja u vremenu sa ograničenim rokom trajanja. Lepotu dokolice i polagano uranjanje u svet drugih i drugačijih – svet koji tvore slova, koja se „poigravaju“ tik ispred naših očiju – zamenili smo svetom ekrana i bleštećih reklama. Da li je ovo sentimentalna ispovest? Omaž pisanoj reči? Vapaj jednog prosvetara i humaniste za dobom koje je prošlo i čiji obrisi polagano nestaju sa „horizonta“? Ne. Ovaj rad predstavlja skroman doprinos kritici površnosti društva u kojem živimo i delamo – informacionog društva. Internet je, kao medij, doveo do fragmentacije svih segmenata društva. On, svakako, predstavlja značajan izvor informacija i prostor za obrazovanje, napredovanja i razvoj ličnosti. Međutim, dajući nam nešto (informacije) on od nas nešto i uzima (možda nepovratno). Na Internet nisu imuni ni mladi, ni stari – Internet ne poznaje razlike u godinama, boji kože i pripadnosti određenoj državi (naciji). Svojom demokratičnošću ovaj medij predstavlja eklatantan primer čovekoljublja. Da li je, odista, sve tako? Šta se dešava iza kulisa? Na koji način Internet utiče na naš um i na nas kao ljudska bića? Unosimo ključnu reč i vršimo pretragu. Informacije koje dobijemo letimično pregledamo i prelazimo na novi upit. Neprekidno smo u „vezi“. Svakodnevno nam stižu obaveštenja putem elektronske pošte i drugih, na našem kompjuteru i/ili telefonu, instaliranih aplikacija. Naša pažnja „talasa“. Nestalna je i ne zadržava se na određenom objektu duže od nekoliko trenutaka. Svesni smo da je nastupila promena. Pokušavamo da se prilagodimo novom okruženju, a ne shvatamo da zapravo to okruženje nas prilagođava sebi. Internet, Web i Google oblikuju ponašanja svojih korisnika. Naviknuti na sitne delove informacija, prestajemo da obraćamo pažnju na celinu i posvećujemo se samo onim stvarima koje „plutaju“ po površini. Da li je rešenja da isključimo svoj Internet priključak? Naše mišljenje je da taj postupak ne bi doveo do valjanog rezultata. Umesto toga, adekvatnije bi bilo da više pažnje obratimo na koji način vršimo svoja „istraživanja“ putem Google-ovog pretraživača i da li su informacije koje smo na taj način dobili proverive, tj. da li je moguće
konsultovati još jedan ili više izvora u cilju sopstvene sigurnosti? Kritički pristup primljenim informacijama predstavlja srž medijskog obrazovanja. Svesni smo da se nalazimo u društvu koje afirmiše brzinu, cirkularnost informacija i potrebu za konstatnim obaveštavanjem, te upravo iz tog razloga smatramo da je neophodno raditi na medijskom opismenjavanju građanstva u cilju njihove zaštite od (potencijalne) medijske manipulacije. Naposletku, prednost dobro organizovanog društva stvara se u školama – kvalitetnim obrazovnim sistemom. Fabrički dimnjaci, tehnološki napredak i tehnički izumi predstavljaju samo posledicu.
LITERATURA
[1] Carr, N. (2008). Is Google making us stupid?
Retrieved August 20, 2014 from: http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2008/07/is-google-making-us-stupid/306868/
[2] Dyson, E. (2010). Digital sugar. Retrieved August 19, 2014 from: http://edge.org/documents/press/publico2010.html
[3] Foreman, R. (2005). The pancake people or The gods pounding my head. Retrieved August 20, 2014 from: http://edge.org/3rd_culture/foreman05/foreman05_index.html
[4] Lovink, G. (2010). MyBrain. net. The colonization of real time and other trends in Web 2.0. Retrieved August 20, 2014 from: http://www.eurozine.com/articles/2010-03-18-lovink-en.html
[5] Kar, N. (2013). Plitko. Smederevo: Heliks
[6] Passig, K. (2010). Commonplaces of technology critique. Retrieved August 18, 2014 from: http://www.eurozine.com/articles/2010-09-16-passig-en.html
193
ПРОЦЕС ПРЕДУЗЕТНИШТВА КАО ФАКТОР У ИМПЛЕМЕНТАЦИЈУ КОНВЕРГЕНЦИЈЕ
THE PROCESS OF ENTREPRENEURSHIP AS A FACTOR FOR IMPLEMENTATION OF CONVERGENCE
МАРИЈА СТЕФАНОСКА Прв приватен универзитет ФОН, Скопје
Резиме: Процес предузетништва, данас, јако је подложан променама и иновацијама које треба да буду део знанја нових предузетника као и нјихови акција, како би се довела равнотежа у свим сложене економске и општествене структуре. Предузетник је особа која преузима иницијативу и ризик коришћењем ресурса на иновативан начин, како би се постигли одређене добитке из неизвесне акције. Процес предузетништва се може дефинисати као процес стварања промена или иновације кроз коришћење фактора: људи, време, труд, ризик, неизвјесност и финансија у циљу спровођења конвергенцију или равнотежу у општјеству и добијање награде (новац и лични задовољство). Процес предузетништва је решење за непредвиђених догађаја и грешака из које треба да се научи и обнавља акцију. Предузетништво је процес који се састоји од неколико корака који омогућавају његову примену преко рационалном путу приближавања, која су: 1. Процена и утврђивање потребних и постојећих ресурса; 2. Идентификација и процена могућности; 3. Примена бизнис плана као репер за акције; и 4. Корпоративни стил на управљање. Истраживање о предузетништву је од суштинског значаја за јачање конвергенције као стуб економског просперитета.
Кључне речи: Управљање променама, иновације, процес предузетништва, равнотежа.
Abstract: The process of entrepreneurship, today, is constantly subject of changes and innovations that need to be taken from new entrepreneurs, in order to bring balance in all complex economic and social structure. An entrepreneur is an individual who takes initiative and risk through the use of resources, in an innovative way in order to achieve certain gains from uncertain action. The process of entrepreneurship can be defined as a process of creating change, or innovation through use of factors: people, time, effort, risk, uncertainty and finance with the aim to implement a convergence that can make balance in society and getting rewards (money and personal satisfaction). The process of entrepreneurship is the solution for the unpredictable events and errors that need to be learned and renewed action. Entrepreneurship is a process that make combination of several steps that enable its application to the rational path of convergence, which are: 1. Assessment and determination of the required and existing resources; 2. Identification and assessment of the opportunity; 3. Applying the business plan as a benchmark in acting; 4. Corporate management style. Research on entrepreneurship is essential for strengthening the convergence as a pillar of economic prosperity.
Key words: Change management, innovation, entrepreneurship process, equilibrium.
1. УВОД
Као актуелена настанка у данашњем је појаву предузетништва и предузетника. Сврха овог рада је да опише и дефинише појам предузетништва као текућег феномена у тренутне друштва и термина предузетника, а тиме и важности аспектима предузетништва за привреду у целини. Као резултат истраживања је да се добију напредак у стања предузетништва у имплементацију конвергенције. Предузетници су људи који мењају свет. Они, са своје пословање доприносе запошљавању, односно коришћење знања, технологија, вештина и предузетничке способности хиљада људи да се активира и валоризације природних ресурса за вишенаменско коришћење технологије и брзу производњу преоријентације, смањење оперативних трошкова великих предузећа, да се ојача процес иновација и конкурентски притисак у привреди, да се развије предузетнички дух у друштву.
Први корак је одређивање средстава, или анализу потреба и постојећих ресурса у циљу решавања могућности. Предузетник процене штетне ризике повезане са ретким или неадекватних средстава, као и оцену набавку потребних средстава, или прилику да користе нови ресурси. Предузетник као одржавалац равнотеже мора да обезбеди средства најмање трошкова и најмање губитка контроле над сопственим ресурсима и највеће приносе. Други корак је комплексан задатак за предузетника. Он увек треба да буду у страну за нове могућности (формалних и неформалних механизама) да створи нову вредност по потреби. Овај корак је комбинација оцењивања и стварање прилика, прави увид и вредности прилика, могућих ризика, могућност у погледу личних вештина и циљева и разумевање конкурентског окружења. Трећи корак је израда бизнис плана. Добар бизнис план је од суштинског значаја да се развије
194
способност и одлучност неопходних и примењују средства да осигура ефикасно управљање предузећа. Последњи корак је утврђивање стил и управљачке структуре, као и идентификацију кључних варијабли за успех кроз успостављање система контроле да прате цео процес.
2. ДЕФИНИЦИЈА ПРЕДУЗЕТНИКА И ПРЕДУЗЕТНИШТВО
Постоји обимна литература и разни опречна мишљења о дефиницији предузетништва: Предузетништво се схвата као захтев могућности,
односно указује спремност да прати прилике без обзира ресурса под контролом;
Предузетништво се схвата као процес гравитације, који подразумијева узимање ризик у пословни подухват, а самим тим и предузетништво се дефинише као процес организовања, утиче и узимајући ризик пословног подухвата;
Предузетништво је ефективно и ефикасно коришћење расположивих ресурса предузећа у циљу остваривања добробити и задовољство. Тако да се дефинише као процес који обухвата правилно коришћење ресурса предузећа у циљу стварања богатства.
Према речнику, предузетник се дефинише као "особа која организује, управља и преузима одговорност за пословне или другог вида предузећа", као "послодавац продуктивне радне снаге." За теоретичар менаџмента Петер Дракер описује предузетника као људи који обављају послове предузетника у својим циљевима у каријери. Задачи укључују предузетнике стално у потрази за новим могућностима, одговарајући на одабраним изгледима и њихово коришћење.
У пословном контексту, можемо идентификовати неколико различитих врста предузетника: Предуетника „први кораци” са високим
пословним потенцијалом, често иноватора или проналазача;
Нови људи у бизнису у оквиру корпорације или понекад се називају интерприемађи (унутрашњи предузетници); Људи који су самозапослени, укључујући
квалификованих радника, занатлија и професионалце, као што су доктори и адвокати рачуновођа;
Оператори, креатори политике и брокери и стручњаци.
Постоје неколико дефиниција о предузетници, тако да они се дефинишу као:
Предузетник је особа која има значајну количину ризика и иницијативу да буде воћа корпорације или предузеће;
Неко ко се бави предузетништва и организује, управља и преузима ризик у пословни подухват;
Непопустљив тражитељ о евентуално користећи ресурсе, ефикасног корисћење стратешког менаџмента и стратешког планирања.
Предузетник је особа која се бави у откривању могућности пословног подухвата, ризика узимајући рационално коришћење расположивих ресурса. Предузетнички менаџмент је збир свих виталних активности предузећа и његовог окружења од значаја за будући рад у вези и са циљем стицања профита. Суштина о предузетништва садржи неколико функција. Постоје два заустављања. Предузетништва се одликују са неколико карактеристика: Иновације; Преузму ризика; Самосталност у акцији.
Други став каже да предузетништво састоји од четири функције: Самосталност акције; Ризик; Иновације; Профит. Када повежемо све функције, добијамо дефиницију предузетништва на следећи начин: "Предузетништво је процес сталне диверзије финансијских, физичких и људских ресурса на местима где се социјалну репродукцију недовољно искоришћени на местима где су дати већи ефекат." У том смислу предузетништво може да се дефинише као процес откривања могућности и преузимање ризика у складу са расположивим средствима у предузећу.
3. ВЕШТИНЕ И СПОСОБНОСТЕ ПРЕДУЗЕТНИКА
Техничке вештине предузетника: Писменост; Комуникативност; Надгледање животне средине; Технике за управљање пословним; Технологија; Интерперсоналност; Слушање (прихватање) предлога од запослених; Способност да се организују; Изградња тима; Стил управљања; Обука;
195
Спремност за тимски рад. Вештине пословног менаџмента: План и постављање циљева; Доношење одлука; Изградња људски односи; Маркетинг; Финансије; Рачуноводство; Контрола; Преговарачку моћ; Спремност да прихвати ризика. Личне предузетничке вештине: Самоконтрола / дисциплина; Спремни да прихватите ризика; Иновативне; Оријентисани на промене; Визионар.
4. СОФИСТИЦИРАНОСТИ ПРЕДУЗЕТНИШТВА
Неке области и структуре стимулише предузетништво, док друге обесхрабрују. Предузетништво треба посматрати као позитиван узор. Лоше перформансе не треба посматрати као социјалну срамоту, већ као одраз ризика које доносе предузетничке радње. Неопходно је да се створе и увежбају јавне и промотивне кампање и унапређење система који ће побољшати перформансе за предузетнике. Неки верују да би образовни системи обухватају студије предузетништва, који ће бити саставни део наставног плана и програма. Неопходно је уложити напоре да се спроводи политику која ће тражити и пронаћи потенцијалне предузетнике који ће да раде у великим компанијама, универзитетима, истраживачким установама итд. Треба да се уведе политика која би укључала проналажење таленат, иновационих центара, научних паркова која ће да доводе до развоја предузетништва. Предузетници, уопште имају потребу о тренинга и обућење у припреми бизнис планова, обука у области основних пословних вештина, као што су производња, маркетинг и рачуноводство. Потребе за обуком које имају предузетника у централној и источној Европи су посебно акутни због потпуног одсуства запослених материјала и програма обуке. Програми обуке за предузетнике у Централној и Источној Европи требало би да буду концентрисати на даљу обуку већ обучени, користећи изворе као што је узимање бизнисмена у пензији из западног света за краткорочне задатке у предузећима. Плус, извори, као што су, на пример, предузетничко искуство са талентираним људима који живе у западним земљама претставља вредан ресурс који се може применити и исцрпљена.
5. РАЗЛИКЕ И СЛИЧНОСТИ ИЗМЕЂУ МУШКАРАЦА И ЖЕНЕ ПРЕДУЗЕТНИЦА
Многих истрзхувања обрађује проблеме који произилазе из родних стереотипа. Карактеристике успешних предузетника више се приписују мушкарцима него женама. Они потичу из традиционалног схватања да је предузетништво мушка ствар, да мушкарци имају више искуства, због биолошких функција које карактеришују жену (раћање и гајење деце), која утиче на образовање и радно искуство ниже. Међутим, истакнуто је да је традиционално разумевање, а не модерни појам. Било икакву компаративну студију међу мушкарцима и женама предузетницима више истакнује сличности, него разлика мећу нјима. Истраживања показају систем вредности који код мушкараца и жена предузетница имају више сличности него разлика. Једно истраживање спроведено међу мушкарцима предузетницима и жене предузетнице потвр мушкарцимаује да у многим аспектима није било значајних разлика. Жене добио више поена у погледу аутономије и промене, а помало појена у енергије и прихватања ризика. Значи жене више желе области где се претпочитује ново и различито деловања со помало ограничења, са извесним степеном сигурности о исходу и мањи ангажман на физичким и менталним капацитетима. Истраживање је показало да између полова, постоје разлике у погледу жеље за постизање, аутономије, истраживања, агресије, независност, конформизма, разумевање сврхе, самопоштовања, вођења и контроле. У родни стереотипи који одређују главни узрок неједнаке образовања и искуства, што ограничава могућности за отварање и ширење бизниса, а на основу стереотипа су формирани стереотипу о надмоћ мушкараца. Недавно истраживање које је спровео Vivek Wadhwa и објављен на TechCrunch, који се односи на анализу 652 оснивача пословања техничким индустрије и 549 оснивача предузећа из осталих брзо растућих индустрија, доносе до закључком у који су се показале готово никакве разлике између мушкараца и жена предузетница. Као заједничке карактеристике су приказани:
Јака жеља за бољим животом; Желе да искористе и профитирају од пословне
идеје; Привучени су културом иницијације о почетку; Имали су дугу жељу да поседују сопствени
бизнис; И мушкарци и жене су здосадила функција шефа; Старост у тренутку почетка пословања је иста у
просеку;
196
Започну бизниса у периоду када су имала сличан број деце код куће.
Шта мотивише више жена да уђу у бизнис? Овде су неки фактори: Обезбеђивање средстава за издржавање; Жеља за независност; Жеља за себе истакнивање; Жеља за независност у односу на човека; Жеља деца да наследи посао; Обезбеђењу старости; Жеља за успехом и независност; Потреба задовољство у раду; Економске потребе.
6. ЗАКЉУЧАК
У овом раду желим да истакнем значај предузетништва за предузећа и за привреду у целини. Предузетништво је један од најважнијих фактора за развој предузећа. Предузетник је особа која доприноси са његовој идеји за успостављања пословања, а касније и за његов развој. Он је позитивни човек са многим идејама и превише самопоуздања – то је оно шта му треба на један бизнис. Али не може се постати предузетник преко ноћи и није лако да се пронађе успешан предузетник. Потребан је труд о спроведање политику која ће тражити и пронаћи потенцијалне предузетнике који ће да карактеризују рад у великим компанијама, универзитетима, истраживачким установама итд. Поред урођену способност, предузетници треба обука у припреми бизнис планова, обука у области основних пословних вештина, као што су производња, маркетинг и рачуноводство. Предузетници су људи који поседују посебне карактеристике и издваја од осталих. Поред привредника они осигуравају своју будућност кроз успостављање бизнис, они су један од фактора који утичу на смањење незапослености, односно повећати број запослених,тако да, они су веома важни за развоја општеству. Веома важно за предузетничке активности је важно напоменути да је неуспех нормална ствар, што је искуство које ће помоћи да се предузетник "на ноге" и новог дела, у потрази за успех. И после свих истраживања... дефинитивно предузетници су људи који мењају свет.
ЛИТЕРАТУРА
[1] Хисрих, Петерс, Шеферд. (2012) „Предузетништво”. Скопље, стр. 5 – 20.
[2] Фотов Ристо. (2006) „Менаџмента малих предузећа”. Скопље, стр. 220.
[3] Димитровски, Роберт (2004) Управљање са малих предузећа, Скопље, стр. 275.
[4] Скрипта предавања о стратешком управљању ПДС Вараждину у 2003/2004 академској години.
[5] Приручник за предузетничке иницијативе за локални економски развој.
[6] http://www.pretpriemac.com/2011/01/15/razlika-pomegju-mazhi-i-zheni-pretpriemachi/
197
JEDAN POGLED NA MESTO I ULOGU REGRUTOVANJA U UPRAVLJANJU LJUDSKIM RESURSIMA
ONE LOOK AT PLACE AND ROLE RECRUITMENT MANNER MANAGEMENT OF HUMAN RESOURCES
DRAGAN STEVANOVIĆ Generalštab Vojske Srbije, Garda
MILUN GOGIĆ Generalštab Vojske Srbije, Garda
TERZIĆ MIROSLAV Ministarsvo odbrane, Vojna Akedemija
Rezime: Upravljanje i razvoj ljudskih resursa postaje sve značajnije zbog novog mesta i uloge čoveka u svim društvenim procesima i u njihovom upravljanju. Strategija planiranja ljudskih resursa se kreira da bi se uspešno identifikovale potrebe organizacije za ljudskim resursima. Kada se jednom spoznaju te potrebe, organizacija treba da učini nekoliko korak (akcija) da ispuni te potrebe. Jedan od koraka u funkciji zapošljavanja novih radnika, koji imaju određene sposobnosti i veštine, znanje i iskustvo, je regrutacija. Ova aktivnost omogućava organizaciji da dođe do pravih ljudi koji će na najuspešniji način omogućiti kontinuitet rada kompanije. Uspešni menadžment ljudskih u ljudskih resursa mora da bude svestan značaja dobre regrutacije, ali, isto tako, i koliko su "skupe" eventualne greške i propusti prilikom realizacije procesa regrutovanja.
Ključne reči: ljudski resursi, upravljanje ljudskim resursima, menadžment ljudskih resursa, proces regrutovanja, selekcija.
Abstract: The management and development of human resources is becoming increasingly important due to the new place and role of man in all social processes and in their management. Strategy on human resources is created in order to successfully identify an organization's human resources. Once they realize these needs, organizations need to do a few steps (actions) to meet those needs. One of the steps in the function of hiring new employees who have certain abilities and skills, knowledge and experience, is recruiting. This activity allows the organization to reach the right people who will most effectively enable the continuity of the company. Successful management of human to human resources must be aware of the importance of good recruitment, but also, and how "costly" errors and omissions in the realization of the recruitment process.
Keywords: human resources, management, human resources management, human resources management, recruitment process, selection.
1. UVOD
Strategija planiranja ljudskih resursa se kreira da bi se uspešno identifikovale potrebe organizacije za ljudskim resursima. Kada se jednom spoznaju te potrebe, organizacija treba da učini set akcija da ispuni te potrebe. Jedan od koraka u funkciji zapošljavanja novih radnika, koji imaju određene sposobnosti i veštine, znanje i iskustvo, je regrutacija. Ova aktivnost omogućava organizaciji da dođe do pravih ljudi koji će na najuspešniji način omogućiti kontinuitet rada kompanije. Regrutovanje u tom smislu, predstavlja proces otkrivanja potencijalnih kandidata za postojeće ili anticipirano upražnjeno radno mesto. Da bi proces regrutovanja bio uspešan trebalo bi da postoji veći broj potencijalnih kandidata od kojih će se odabrati oni koji najviše odgovaraju radnom mestu. To nije uvek jednostavno, posebno ako je u pitanju oskudno tržište rada. Proces regrutovanja je ključna strategijska oblast za upravljanje ljudskim resursima. Aktivnosti koje su deo procesa regrutacije nude organizaciji brojne mogućnosti za nalaženje i praćenje novih zaposlenih i nose posebne izazove kada se vrši regrutacija. Raspoložive opcije u
procesu regrutovanja mogu imati značajan uticaj na efikasnost preduzeća, jer su neke od njih znatno isplativije od drugih, u pogledu troškova i utrošenog vremena. Organizacije imaju mogućnost izbora među brojnim metodama regrutovanja od kojih svaka nudi razlićite stepene sofisticiranosti i selektivnosti. Proces regrutovanja mora biti strategijski usmeren. Novi izazovi poslovnog okruženja, ekonomije znanja, tržišta radnika znanja moraju biti direktno uključeni u organizacionu strategiju, a možda najvažnije u okviru regrutacije jeste da se pojedinci uklapaju u kulturu organizacije. Poslovni ljudi vrlo dobro znaju šta donosi dobra regrutacija radnika, ali, isto tako, i koliko su "skupe" eventualne greške i propusti. Izbor "pogrešne" osobe po pravilu rezultira značajnim gubicima (niski proizvodni rezultati, gubitak kupaca, neadekvatno, nestručno obavljanje poslova i sl.) i time direktno utiče na stabilnost posla.
198
Ako se napravi greška činom odbacivanja "dobrih" kandidata, velika je verovatnoća njihovog odlaska u druge firme, koje su potencijalno konkurenti. Česta i izražena fluktuacija radnika zaposlenih izaziva troškove obuke i stručnog usavršavanja. Pokušaj da se dobije mnogo, a plati malo, često dovodi do izražene fluktuacije ljudskih resursa. Interes rukovodstva je da se smanji broj onih koji napuštaju firmu, jer se neprovatno gube sva investirana sredstva u razvoj tih saradnika.
2. POJAM REGRUTOVANJA
Regrutovanje odgovarajućih ljudi je oduvek bila izazov za menadžere. Menadžerima je mnogo lakše da odaberu prave ljude ako su dobro upoznati sa potrebnim znanjem i veštinom, koje treba da poseduju kandidati kao i poslove koje će budući zaposleni obavljati. Analiza posla, koja je dalakvalitetne rezultate, uveliko olakšava ispunjavanje ciljeva i pravilan odabir u toku procesa regrutacije pa joj, kao takvoj, treba dati veći značaj. Većina grešaka pri izboru i zapošljavanju kandidata i dolazi zbog lošeg definisanja, bolje rečeno, dovoljnog nepoznavanja radnih zadataka koje bi budući zaposleni trebalo da obavlja. Regrutovanje podrazumeva sve one "aktivnosti koje na bilo koji način utiču kako na broj i kvalifikacije ljudi koji se prijavljuju za slobodno radno mesto, tako i na verovatnoću da će aplikanti (prijavljeni) prihvatiti radno mesto, naravno, pod uslovom da ispune sve tražene uslove1. Regrutacija je proces kojim se utiče na2: broj ljudi koji će se prijaviti za upražnjena radna
mesta, tip ljudi koji će se prijaviti verovatnoću da će prijavljeni kandidati i prihvatiti
posao ako im se ponudi. Regrutovanje je proces koji se prirodno nastavlja na proces planiranja i analize posla kada se ustanovi da je tražnja za određenim profilima zaposlenih veća od ponude i kada se donese odluka da se određena radna mesta popune novim kandidatima. Tokom ovog procesa, ulaže se snaga da se aplikanti u potpunosti informišu o traženim kvalifikacijama, te da se upoznaju sa poslom i mogućnostima vezanim za karijeru koje im kompanija može ponuditi. Da li će upražnjeno radno mesto biti popunjeno sa nekim unutar kompanije ili izvan, zavisi od raspoloživosti personala, korporativne politike vezano za ljudske resurse, kao i zahteva u vezi sa radnim mestom koje se popunjava. S druge strane, regrutacija predstavlja akciju povezivanja, odnosno stavljanja u vezu onih koji imaju radno mesto koje treba da se popuni i onih koji traže posao.
1 Mašić B. (2010.) Menadžment, Univerzitet Singidunum, Beograd, str.258 2 Bogićević Milikić B. (2010.) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost ekonomskog fakulteta u beogradu, Beograd,str 107.
Regrutovanje u promenljivom okruženju ekonomije znanja ima za cilj da pronađe što više potencijalnih kvalifikovanih i sposobnih kandidata koji bi mogli da obavljaju odgovarajući posao na adekvatan način3." Pod osnovnim ciljevima regrutovanja smatra se definisanje tekuće i buduće potrebe za regrutacijom novih kandidata u skladu sa politikom planiranja ljudskih resursa i analizom poslovanja u organizaciji; privlačenje što je moguće većeg broja kvalifikovanih kandidata uz što niže troškove; povećanje stope uspešnog izbora kandidata kroz smanjenje broja neadekvatnih kandidata; obezbeđenje koordinaćije sa aktivnostima selekcije i obuke kandidata; obezbedenje koordinaćije sa aktivnostima selekcije i obuke kandidata i ocena efikasnosti razlićitih programa regrutacije i izvora potencijalnih kandidata. Korporacija ''Microsoft'' je primer uspešne američke kompanije. Bil Gejts je rukovodio kompanijom od njenog osnivanja 1975. godine do danas. U tom periodu Kompanija je zaposlila više od 15.000 ljudi prosečne starosti 31,2 godine.4 Na simpozijumu za generalne direktore, Bil Gejts je rekao: Stvar koja sputava Microsoft zavisi jednostavno od toga koliko nam je teško da regrutujemo onu vrstu ljudi sa kojima želimo da pravimo naš istraživački tim".5 Korporaciji su potrebni specifični profili zaposlenih. Smatrajući da je uspeh Microsoft-a baziran na ljudima, koji rade u Kompaniji i da će ubuduće uspeh kompanije zavisiti isključivo od ljudi, Gejts se aktivno uključuje u regrutaciju novih kandidata, što je u skladu sa hipotezom rada po kojoj su danas, u uslovima tržišne privrede i izraženog konkurentskog duha, ljudi ključni faktor uspešnosti organizacije. Stoga, organizacije sve veću pažnju posvećuju procesu regrutovanja, kao načina privlačenja što kvalitetnijih i stručnijih budućih zaposlenih. Uvek kada pitaju Gejtsa šta je to što je najpametnije uradio u prethodnoj godini, Gejts obično daje odgovor: "Zaposlio sam mnogo pametnih ljudi". Svake godine Kompanija regrutuje i zapošljava ogroman broj novih ljudi. Prioritet je naći i zaposliti najbolje. U regrutaciji Kompanija koristi razne metode: četiri puta godišnje organizuje akcije regrutacije na odabranim univerzitetima, na svom sajtu imaju stalan poziv zainteresovanim talentovanim diplomcima da pošalju svoje biografije, godišnje pregledaju oko 120.000 pristiglih biografija, preliminarno intervjuišu oko 7.400
3 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž.S. (2011.) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str96 4 27 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 94. 5 Dess Gregory, Lumpkin G. T., Eisner B.A. (2007) Strategijski menadžment, Data status, Beograd, str. 127.
199
ljudi od kojih eventualno zaposle njih oko 2.000. Regrutacijom pokušavaju da se privuku najbolji kandidati, koji se nalaze na tržištu, bilo da su nezaposleni, bilo da su već zaposleni u nekoj kompaniji iz okruženja ili, isto tako, u samoj kompaniji koja vrši regrutaciju. Uspešno obavljanje procesa regrutacije uveliko doprinosi pojednostavljivanju i uspešnosti procesa selekcije.
3. PROCES REGRUTOVANJA
Proces regrutovanja počinje donošenjem odluke o popunjavanju upražnjenih radnih mesta. Ciljevi procesa regrutovanja se izražavaju preko broja radnih mesta i broja izvršilaca po tim radnim mestima. Da bi osigurale najbolje kandidate za zapošljavanje, organizacije moraju da osiguraju kvalitetan proces regrutovanja. Proces regrutovanja "počinje ili sa pojedincem koji ima odgovarajuće osobine, veštine i znanje potrebne organizaciji ili sa identifikovanom prazninom u znanju, tj. upražnjenim radnim mestom u organizaciji.6 Pristupi procesu regrutovanja kojima bi organizacija privukla pažnju potencijalnih kandidata za posao mogu biti sledeći7: sponzorstvo događaja koji imaju veliku posećenost i
brojnu publiku; uključenost u projekte od društvenog značaja; izgradnja veza sa univerzitetima i školama; eksterna reklama u medijima (novinama, magazinima
itd.) namenjenim specijalizovanim i interesnim grupama;
targetiranje zanemarenih segmenata tržišta, korišćenje interneta itd.
Sam pojam regrutovanja podrazumeva proces kojim se obezbeđuje veći broj kandidata od broja koji treba zaposliti, kako bi menadžeri koji vrše konačan izbor, mogli da se opredele za kandidate koji najviše odgovaraju potrebama organizacije. Tokom procesa regrutacije čine se napori da se kandidati u potpunosti informišu o potrebnim kvalifikacijama za taj posao kao i o mogućnostima za napredovanje u karijeri koje im nudi organizacija. Ciljevi procesa regrutovanja obično se izražavaju preko sledećih pokazatelja8:
broj radnih mesta i broj izvršilaca po tim radnim mestima. Da bi proces regrutovanja imao uspeha, potrebno je identifikovati oblasti kompetencije, koja bi mogla biti
6 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 97. 7 Harman C., Brelade S. (2000) Knowlegde Managment and the Role of HR, Prentice-Hall, str. 24. 8 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 97.
garant da će potencijalni kandidat biti i uspešan radnik znanja. To bi bile sledeće oblasti kompetencije9: Specifične veštine za odgovarajuću oblast; Posvećenost učenju i razvoju (evidentna posvećenost
novim zadacima i projektima, traganje za novim iskustvom; posvećenost intelektualnoj znatiželji i želji da se razumeju i razreše pitanja i dileme; okrenutost učenju novih veština i želja za novim informacijama);
Postojanje kooperativnog pristupa - kooperacija i volja deljenja informacija i znanja sa drugima osnova je okruženja znanja;
Kreativnost - sposobnost povezivanja različitih ideja i iskustava;
Sposobnost adaptiranja različitim kulturama. Realni opisi poslova predstavljaju savremeniji pristup koji se koristi u situaciji kada su kriterijumi kvaliteta izuzetno važni – vrši se uparivanje potreba organizacije sa potrebama potencijalnih kandidata. Pretpostavka je da se na ovaj način regrutuju kandidati koji će duže ostati u organizaciji i koji će nastojati da budu što produktivniji u dužem vremenskom periodu. Praksa pokazuje da od ukupnog broja prijavljenih kandidata samo 1/6 ulazi u uži izbor. Iz toga proističe da organizacija mora da obezbedi veliki broj kandidata. Vrlo često se za procenjivanje potrebnog broja kandidata koristi piramida prinosa pribavljanja koja se formira na bazi prošlih iskustava. Piramida prinosa pribavljanja u suštini je grafički prikaz prethodnog iskustva, koji organizaciji pokazuje koliko kandidata određene kategorije treba osigurati u procesu pribavljanja da bi zadovoljila svoje potrebe.
4. SVRHA I CILJ REGRUTOVANJA
Svrha regrutovanja jeste da se za svako upražnjeno mesto obezbedi po nekoliko kvalifikovanih i kompetentnih kandidata, da bi operativni menadžeri mogli između više njih da se opredele za one, za koje smatraju da su najbolji i najsposobniji10. Kandidati koji uđu u uži izbor moraju da ispunjavaju sve tražene uslove u pogledu stručne spreme, radnog iskustva, posebnih kvalifikacija i slično. Suština regrutovanja nije samo u pronalaženju što više potencijalnih kvalifikovanih i sposobnih kandidata koji bi mogli da obavljaju odgovarajući posao na adekvatan način, već i da je u ekonomiji znanja akcenat, na veštinama i znanju koje potencijalni zaposleni imaju, ali i na njihovoj sposobnosti i spremnosti da se kontinuirano
9 Đorđević Boljanović J. (2009) Menadžment znanja, Data status, Beograd, str. 124. 10 Dess G.G., Lumpkin G.T., Eisner B. A. (2007) Strategijski menadžment, Data status, Beograd, str. 128.
200
adaptiraju, uče i napreduju, u cilju obezbeđivanja konkurentske prednosti organizacije u buducnosti11. Dobro obavljena regrutacija, kao osnovna faza prilikom zapošljavanja i temelj procesa selekcije koji sledi, predstavlja uslov za uspešno poslovanje i prosperitet kompanije, a ujedno pruža mogućnost proširenja baze potencijalnih kandidata koji su dragocen izvor novih snaga u budućnosti. Cilj regrutovanja nije samo da se pronađu najbolji kandidati za određeni posao, već i da se oni dugoročno zadrže u organizaciji. Npr. kompanija Nestle, preko interneta, detaljno predstavlja svoj program za razvoj diplomaca, kao i ostale uslove koje nudi zaposlenima. Cilj je da se zainteresovanima pruži dovoljno informacija na osnovu kojih mogu da procene da li kompanija može da zadovolji njihova očekivanja u pogledu profesionalne karijere (predstavlja se "ukus posla i mogućnosti koje se nude"). Početnici koji žele da se prijave za posao treba unapred da ispune 13 kriterijuma12. Na taj način veliki broj onih koji se dvoume mogu unapred da se "pronađu" ili "ne pronađu" na datom radnom mestu, odnosno u kompaniji uopšte. Osnovni ciljevi regrutacije kandidata su da13: definiše tekuće i buduće potrebe za regrutacijom
novih kandidata u skladu sa politikom planiranja ljudskih resursa i analizom poslova u organizaciji;
privuče što je mogući veći broj kvalifikovanih kandidata uz što niže troškove;
poveća stopu uspešnog izbora kandidata kroz smanjenje broja neadekvatnih kandidata;
obezbedi koordinaćiju sa aktivnostima selekcije i obuke kandidata;
smanji verovatnoću da potencijalni kandidati nakon zapošljavanja brzo napuste organizaciju;
ocenjuje efikasnost različitih programa regrutacije i izvora potencijalnih
kandidata. Prema jednoj studiji pet najvažnijih ciljeva regrutacije su: 1. Prikupljanje visoko kvalitetnih prijava za zaposlenje; 2. Stvaranje najbolje moguće isplativosti uloženih
sredstava; 3. Stimulisanje želje za rad u organizaciji; 4. Popunjavanje specificnih pozicija; 5. Stvaranje različitosti14.
11 Đorđević Boljanović J., Pavic Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 97. 12http://www.nestlecareers.co.uk/htlm/working-nestle-jobs.htm (od 25.10.2012. god.) 13Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 96. 14Millo J. (2006) Strategic Human Resource Managment, Thompson South_Western, dostupno na: hhtp://www.utas.edu.au/_data/assasets/pdf_file/0020/271055/BMA330Unit_outline.pdf, (od 03.11.2012. god.)
Tradicionalni pristup regrutovanja bazira se na pretpostavci da je cilj regrutovanja da se što je moguće veći broj ljudi prijavi za upražnjeno mesto. Ideja je da se ostvari što je moguće manji racio selekcije za fiksne troškove regrutovanja. "Racio selekcije je odnos broja mogućih radnih mesta i broja prijavljenih kandidata15. Smatra se da će se regrutacijom dostići željeni ciljevi ako izvori regrutacije oslikavaju tip radnog mesta koje treba popuniti. Najveći promašaj je tražiti pravu osobu na pogrešnom mestu. To su bacena sredstva koja se ni na koji način ne mogu iskoristiti.
5. IZVORI REGRUTOVANJA
Određeni izvori za regrutaciju su efikasniji nego oni drugi pri popunjavanju određenih radnih mesta. Iz tog razloga trebalo bi pojedinačno proučiti sve vrste izvora za regrutaciju i, u zavisnosti od radnog mesta koje treba popuniti, odabrati izvor koji će dovesti do optimalnih rezultata. Za uspešnu regrutaciju, odnosno, njeno sprovođenje, potrebno je napraviti okvirni plan regrutacije, koji u sebi sadrži i ocenu postignutih rezultata. Izvori regrutovanja mogu biti interni i eksterni16. Interni (unutrašnji) izvori podrazumevaju da se potencijalni kandidati regrutuju iz same organizacije sa drugih radnih mesta, odnosno sa internog tržišta rada. Eksterni (spoljašnji) podrazumevaju da se potencijalni kandidati traže izvan organizacije, odnosno da se regrutuju sa eksternog tržišta rada. Oba izvora zahtevaju stvaranje odgovarajuće baze podataka potencijalnih kandidata. Organizacije, po pravilu koriste oba izvora od kojih svaki ima svoje prednosti i nedostatke.
Tabela 1. Unutrašnji i spoljašnji izvori regrutovanja
UNUTRAŠNJI IZVORI PREDNOSTI NEDOSTACI
bolje poznavanje prednosti i nedostataka kandidata
ljudi mogu biti primorani do pozicije na kojoj ne mogu dobro da obavljaju posao
kandidat bolje poznaje organizaciju njene jake i slabe strane,
unutrašnje borbe i sukobi za promociju mogu negativno da deluju na moral
pozitivno deluje na moral i motivaciju zaposlenih
može da vodi gušenju novih ideja i inovacija
otvara prostor za promociju može da učvršćuje ustaljeni način delovanja i time uspori pa i spreči promene
koristi dosadašnja ulaganja u ljudske potencijale obično je brže i jeftinije
SPOLJAŠNJI IZVORI PREDNOSTI NEDOSTACI
mnogo je veći pool talenata privlačenje, kontaktiranje potencijalnih kandidata mnogo je teže i skuplje
15Bogićević B. (2006) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta Beograd, str. 93 16Mašić B. (2010) Menadžment, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 260.
201
unose se nove ideje u organizacije
duže je vreme prilagodavanja i orijentacije
omogućava promene o može da izazove nezadovoljstvo i moralne probleme među onim zaposlenima koji se osećaju kvalifikovanim za taj posao
smanjuje unutrašnje napetosti rivalstvo i sukobe
često omogućava promenu unutrašnjih odnosa, načina mišljenja i poslovanja
uvek postoji opasnost da se izbor pokaže pogrešnim
Izvor: Bahtijarević Šiber F. (1999) Menadžment ljudskih
potencijala, Golden marketing, Zagreb, str. 294. Imajući u vidu sve prednosti i nedostatke internog i eksternog regrutovanja, u procesu regrutovanja organizacije se uglavnom opredeljuju za kombinovane metode, odnosno primenu i internih i eksternih izvora regrutovanja.
6. INTERNO REGRUTOVANJA KANDIDATA
Interni ili unutrašnji izvori odnose se na kandidate koji već rade u datoj organizaciji. U pojedinim organizacijama preovlađuje stanovište da se kadrovi regrutuju iz redova postojećih radnika. Drugačijim ili boljim rasporedom, odnosno dodatnom obukom postojećih kandidata vrši se popunjavanje upražnjenih radnih mesta. Na ovaj način se pruža mogućnost zaposlenima da dođu na radno mesto za koje su zainteresovani i misle da imaju kvalifikaciju. Interna regrutacija je često mnogo brža i daleko jefitinija od traženja kandidata van organizacije. Dobra strana kod ove vrste izvora regrutovanja jeste da "potencijalni kandidati za slobodno radno mesto već poznaju organizaciju i organizacionu kulturu firme s obzirom da su već njeni članovi17. Interna regrutacija je verovatno najbolje rešenje ukoliko organizacije primenjuju strategiju koja podrazumeva stabilnost, suočava se sa nekoliko glavnih opasnosti iz spoljne sredine i održava status quo u odnosu na svoje operativne sisteme. Kada su vreme i /ili novac ograničeni, interna regrutacija može biti od koristi. Korišćenje internih izvora regrutacije može biti i disfunkcionalno ako se ljudi biraju u okviru firme samo zato što su već unutar nje. Interna potraga može, pored ostalog, generisati borbu i rivalstvo među kandidatima za unapređenje, a isto tako može smanjiti nivo morala onih koji nisu izabrani. U svakom slučaju, organizacija bi trebalo da izbegava prekomerno unutrašnje iskorišćavanje ljudskih resursa u tom smislu. S vremena na vreme potrebno je dovesti "sveže krvi", sa novim idejama, znanjem i entuzijazmom.
6.1 Metode internog regrutovanja Odabir odgovarajućih metoda regrutacije obično se zasniva na prethodnom iskustvu kompanije u procesu
17 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 99.
regrutovanja, odnosno vrši se na snovu izračunavanja racia prinosa koji predstavlja odnos između broja kandidata koji je prošao odredenu fazu u procesu selekcije i broja kandidata koji je ušao u tu fazu. Osnovni interni izvori regrutacije su18: unapređenje zaposlenih na hijerarhijski više pozicije premeštaji zaposlenih na druga radna mesta rotiranje poslova između zaposlenih koje ima
privremeni karakter. Unapređenje služi kao nagrada za zaposlene i to za njihov rad u proteklom periodu, a isto tako i kao ohrabrenje da nastave da ulažu napor. Ono isto tako daje razlog ostalim radnicima da ulože isti napor koji bi ih vodio ka unapredenju. Na ovakav način se, ujedno, unapreduje moral unutar organizacije. Međutim, oni zaposleni koji nisu izabrani za datu poziciju mogu patiti od pada morala i performansi, naročito ukoliko osećaju da su istih ili boljih kvalifikacija od izabranog kandidata. Takođe, organizacija može postati zatvorena usled preterane interne regrutacije. Premeštaji se obično koriste u svrhu razvoja zaposlenih, budući da oni na taj način stiču jednu širu perspektivu organizacije u kojoj rade, što može biti dobra osnova za buduća unapređenja. Rotiranje poslova između zaposlenih koristi se kao način da se zaposleni upoznaju sa raznim aspektima radnog procesa u kojem učestvuju, kao metod obuke za posao, ali i kao način da se eliminišu negativni aspekti visoke specijalizacije. Kada se govori o internim izvorima regrutovanja, neophodno je pomenuti tri osnovne forme privlačenja potencijalnih kandidata na ovaj način:19
1. nalaženje kandidata unutar organizacije, 2. ponovno zapošljavanje kandidata koji su ranije
radili u organizaciji i 3. planiranje sukcesije.
Nalaženje kandidata unutar organizacije Postoji nekoliko načina internog regrutovanja kandidata iz organizacije, a to su: interno oglašavanje (oglasi), preporuke rukovodioca i preporuke stručne službe za ljudske resurse.
Interno oglašavanje (oglasi) je jedan od najčešćih i najpopularnijih načina popunjavanja radnih mesta unutar organizacije. Podrazumeva interne informacione medije u koje spadaju: radio stanica, oglasna tabla, nedeljni ili
18 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 99 19 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 99.
202
mesečni list preduzeća, posebno osmišljena periodična lista slobodnih radnih mesta od strane odeljenja za ljudske resurse (tzv. job posting), kao i moderni oblici unutrašnjeg oglašavanja (računar, web sajt firme, interna mreža firme, eletronska pošta). U ovaj oblik oglašavanja treba uključiti kako nova radna mesta, tako i sve promocije i transfere. Kao primer može da posluži kampanja oglašavanja u kompaniji Adobe Systems, proizvođaču softvera, koja se neprekidno emituje preko radija i internet mreže. Interesantan je i program stimulisanja zaposlenih da preporučuju nove ljude i to na taj način što svaki zaposleni, koji preporuči osobu koja bude angažovana, bude nagrađen sa 5.000$. Zaposleni, koji u određenom vremenskom periodu (obično u roku od šest meseci) predloži tri ili više osoba koje budu zaposlene, dobija i vaučer za putovanje u vrednosti od 5.000$20. Preporuke rukovodioca predstavljaju jedan od najznačajnijih oblika obezbeđenja potrebnih kandidata iz internih izvora. Ove preporuke su važne zbog toga što rukovodioci imaju informacije o zaposlenima, a istovremeno prate i njihovu uspešnost i usmeravaju njihov dalji razvoj. Preporuke rukovodioca ne podstiču sve zaposlene da se prijave za posao, već podstiču samo one koji se mogu osposobiti ili imaju određena znanja i veštine za uspešno obavljanje određenog posla. Preporuke stručne službe za ljudske resurse su važan izvor praćenja kandidata zbog temeljnog razvoja i uspešnosti i zbog toga što obuhvataju celu organizaciju, a ne samo jedan njen deo. Na ovaj način se izbegava moguća subjektivnost rukovodioca i "forsiranje miljenika". Informacija o slobodnom radnom mestu bi trebalo da sadrži21: precizan opis radnog mesta, potrebne kvalifikacije i traženo iskustvo za slobodno radno mesto, kako bi
zaposleni bili u stanju da prepoznajui preispitaju svoje sposobnosti i kvalifikacije i blagovremeno konkurišu za određeno radno mesto.
Ponovno zapošljavanje kandidata koji su ranije radili u organizaciji Reč je o zaposlenom koji je već upoznat sa kompanijom i načinom rada u njoj. Da bi se pribeglo ovom metodu potrebno je analizirati period koji je bivši zaposleni proveo van kompanije, da bi se saznao kakav osećaj izaziva njegov povratak u kompaniju. Planiranje sukcesije
20 Gill J., Q&A with Adobe's Diane Schlageter, Business WeekOnline, 2000., dostupno na: http://www.businessweek.com/careers/resultlist/hiringarch01.htm; (od 28. 10.2012.god.) 21 Đorđević Boljanović J ., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 99.
Popunjavanje pozicija top menadžmenta zahteva planiranje sukcesije, odnosno proces sistematskog identifikovanja, procene i razvoja organizacionog liderstva sa ciljem unapređenja performansi. "Poslodavci u izvesnom broju slučajeva, imaju formalan plan sukcesije koji podrazumeva tri koraka: identifikovanje kljucnih potreba, razvoj internih kandidata i izbor.22
6.2 Prednosti i nedostaci interne regrutacije
kandidata Smatra se da se regrutovanjem kadrova iz redova postojećih radnika obezbeđuju značajne prednosti23: kandidati koji se regrutuju iz sopstvenih redova u
prednosti su u odnosu na eventualne kandidate izvan organizacije, jer poznaju ljude i prilike u preduzeću, što je solidna garancija da će biti uspešni na novim poslovima (ako je reč o zaposlenima), odnosno na novim položajima (ako je reč o menadžerima);
davanje prednosti ljudima iz organizacije u skladu je s politikom napredovanja, koja povećava motivaciju za rad i podstice lojalnost i vernost preduzeću;
regrutovanjem ili unapređenjem ljudi iz organizacije ostvaruju se značajne uštede, jer je pronalaženje i dovodenje ljudi sa strane skopčano s finansijskim izdacima, koji, po pravilu, nisu mali.
Interna regrutacija kandidata istovremeno pati i od brojnih nedostataka, koji se ogledaju u sledećem:24 u organizacijama koje brzo rastu i razvijaju se
verovatna je situacija da nema dovoljno zaposlenih, odnosno da je nedovoljna interna ponuda kvalifikovanih kandidata sa potrebnim iskustvom za obavljanje određenih poslova, što može da rezultira u tome da se postojeći zaposleni unapreduju pre nego što su spremni za kvalitetno obavljanje novog posla;
prelaskom zaposlenih na novo radno mesto javlja se i dodatni problem popunjavanja radnog mesta sa kojeg odlaze, ako bi se u dužem vremenskom periodu isključivo išlo na internu regrutaciju, imali bi pat poziciju ,u uslovima nedovoljnog broja zaposlenih uvek postoji neko radno mesto za koje treba naći odgovarajućeg kandidata;
nedostatak interne regrutacije sadržan je u problemima vezanim za proceduru intervjuisanja kandidata, dobijanje dozvole njegovog neposrednog rukovodioca i sl.
22 Đorđević Boljanović J ., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 99. 23 Kulić Ž. (2002) Upravljanje ljudskim resursima sa organizacionim ponašanjem, Megatrend, Beograd, str. 75. 24 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 101.
203
odbijanjem da se novi ljudi eksterno regrutuju organizacija postaje zatvorena i autarhična, što, u dugom roku, može imati značajne negativne posledice na njenu fleksibilnost.
7. EKSTERNO REGRUTOVANJE KANDIDATA
Opredeljenje za spoljne uzvore u zapošljavanju može da bude posledica ubeđenja menadžmenta firme da u datom trenutku unutrašnji izvori nisu adekvatni, kako kvalifikaciono, tako i prema stvarnim iskazanim efektima poslovanja. Ovde se postavlja veoma bitno pitanje stvarnih razloga zbog kojih se menažment firme opredeljuje za angažovanje spoljnih saradnika. Dobro je poznat značaj poslovnog network-a, koga činom angažovanja novi zaposleni saradnici unose u određeni biznis. On podrazumeva, pre svega, ostvareni kvantitet i kvalitet poslovnih relacija u različitim oblastima. Pri tome uvek treba imati u vidu da biznis angažuje one zaposlene koji konkretno mogu, kroz sopstveni network, da reše određene probleme. Kao pomoć traženju kandidata, uobičajeno je da kompanija prenese napore u procesu regrutacije i na spoljno okruženje. Ovi napori uključuju oglašavanje, obilazak škola, fakulteta, agencije za zapošljavanje, profesionalna udruženja, državni biro za zapošljavanje i neke druge oblike regrutacije. U situaciji kada je teško pronaći adekvatne i kvalifikovane kandidate za određeno radno mesto unutar preduzeća, menadžment ljudskih resursa se okreće eksternim izvorima regrutovanja. Eksterno regrutovanje kandidata podrazumeva traganje za kandidatima na eksternom tržištu rada. Eksterno regrutovanje omogućava organizaciji da proširi baze znanja i unosi nove ideje i gledišta. Eksterno regrutovanje podrazumeva lakše promene i korisnija je za organizacije u nestabilnom okruženju. Eksterni regruti nisu ograničeni postojećim načinom razmišljanja ili rada. Zaposlenima koji dolaze spolja, a pogotovo mladima koji nisu imali radno iskustvo, potreban je duži period socijalizacije kako bi upoznali organizaciju, njene proizvode ili usluge, saradnike i klijente. Čak i kada prijavljeni poseduju izvanredne veštine, izuzetnu obučenost i iskustvo i stekli su veliki uspeh u prethodnoj organizaciji, ovi faktori ne garantuju sličan uspeh u ovoj organizaciji i mogućnost uklapanja u novu organizacionu kulturu. Iako je ovaj vid regrutovanja skuplji, njegove dobre strane su "mogućnost novih ideja i gledišta novozaposlenih, kao i mogućnost pronalaženja većeg broja kvalitetnih i kvalifikovanih kandidata i izbor najboljih među njima25. Eksterni izvori potencijalnih kandidata mogu obuhvatiti:26
25 Mašić B. (2010) Menadžment, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 260. 26 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 101.
celokupno tržište rada, odnosno kandidate koji nikada nisu bili povezani sa organizacijom, kada se za njihovu regrutaciju koriste formalni metodi regrutacije;
uže tržišne segmente, odnosno kandidate koji su na neki način već bili povezani sa organizacijom, kada se za njihovu regrutaciju koriste neformalni metodi regrutacije.
Najpoznatije metode regrutovanja su:27 oglašavanje, preporuke zaposlenih, regrutovanje pomoću agencija za zapošljavanje, regrutovanje preko koledža i univerziteta, regrutovanje putem Interneta itd. Npr. zdravstvena ustanova St Peter u Njujorku, kao i mnoge druge ustanove tog tipa pati od nedostatka kvalifikovanih medicinskih sestara. Sestre angažovane preko spoljnih agencija, kako bi nadoknadile broj osoblja neophodan u pojedinim smenama, ne samo da su bile najskuplje plaćene, već nisu poznavale operacije i procedure. Da bi prevazišli ovaj problem, u ovoj ustanovi je uveden online sistem ponuda putem kojeg je bilo koja sestra mogla da da svoju ponudu za otvorenu smenu. Sestre moraju biti stalno zaposlene ili da im je odobreno da rade za bolnicu i daju ponudu za rad u smeni po određenoj nadoknadi po satu. Nadredeni imaju pravo da prihvate ili odbiju bilo koju ponudu, a odbijeni kandidati imaju pravo da daju novu ponudu po nižoj naknadi po satu. Ustanova St Peter je 2002. godine popunila 43.400 raspoloživih sati koristeći sistem ponuda, po prosečnoj nadoknadi od 37$ na sat28. Dve trećine sati su popunili postojeći zaposleni. Sestre angažovane od strane spoljnih agencija koštale bi kompaniju 54$ na sat. Pored ove uštede, fluktuacija sestara smanjena je sa 11% na manje od 5% godišnje i istovremeno je poraslo zadovoljstvo i pacijenata i zaposlenih29. Prednosti eksternog regrutovanja kandidata su da se primanjem novih ljudi zadržava otvorenost i fleksibilnost, da nema upražnjavanja drugih radnih mesta kao posledice odlaska zaposlenih sa njih. Eksterno regrutovanje kandidata ima i svoje nedostatke. Naime korišćenje eksternih izvora obično se smatra skupljim putem, kako sa aspekta novca, tako i potrebnog vremena da se dobije odgovarajući kandidat. Takođe, korišćenje eksternih izvora nosi mnogo rizika zbog nepoznanica i neizvesnosti u pogledu kvalifikacija, sposobnosti i osobina ličnosti budućih radnika i zahteva veliku opreznost i temeljnu pripremu za donošenje odluke o prijemu. Kontinuirano zapošljavanje spolja smanjuje šanse postojećih zaposlenih za napredovanje.
27 Mašić B. (2010) Menadžment, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 261 28http://www.sphcs.org/hotjobs (od 31.10.2012. god.) 29Robinson K. (2003) Online Bidding Fills Nursing Jobs, HR Magazine December 44
204
U narednom delu rada biće reči o metodama eksternog regrutovanja, u koje se ubrajaju: oglašavanje, preporuke zaposlenih, regrutovanje preko koledža i univerziteta, agencije za zapošljavanje (državne agencije za zapošljavanje, konsultantske agencije, agencije za privremeno zapošljavanje, agencije za regrutaciju menadžera (Headhunter Agency) i regrutovanje putem interneta.
7.1 Oglašavanje Oglašavanje je jedan od vrlo popularnih i najčešće korišćenih metoda privlačenja novih ljudi. Osnovna svrha oglasa za zapošljavanje je kvalitetan odziv, odnosno prijavljivanje onih kandidata koji su bar minimalno kvalifikovani za određeni posao30. Ciljno tržište su svi oni koji tragaju za poslom, a cilj oglasa je da privuče upravo one kandidate koji se traže. Oglasi treba da na što brži i jeftiniji način obezbede visokokvalitetne kandidate. Smatra se da je oglas koji privuče suviše veliki broj kandidata loš, jer će poslodavac biti suočen sa dugim i skupim poslom izbora. Oglasi, po prirodi stvari, dosežu do daleko šire javnosti. Da bi dobili pomoć pri pravljenju i davanju oglasa odgovarajućem mediju, mnogi poslodavci sarađuju sa agencijama za oglašavanje regrutovanja (recruikment advertising agency)31. Za oglašavanje se koriste različiti mediji, kao što su dnevne novine, televizija, radio, magazini, bilbordi, internet i veb sajtovi. Izbor medija za oglašavanje zavisi od ciljnog tržišta. Oglašavanje upražnjenog radnog mesta u novinama, magazinima, biltenima i drugim medijima predstavlja relativno jeftin način regrutacije. Vodeći dnevni listovi u Srbiji, kao što su Politika ili Blic, ili npr. Wall Street Journal u SAD, imaju veći broj strana na kojima se kompanije mogu oglašavati. Oglašavanje je idealno za brzo popunjavanje upražnjenih radnih mesta. Ponekad, kompanije koriste najrazličitije načine za ovu vrstu oglašavanja. Npr. prilikom kampanje za zapošljavanje odgovarajućeg osoblja, koje u Mc Donald's kompaniji traje gotovo neprekidno, oni, s vremena na vreme, uz kupljeni obrok daju i kupon na kome se oglašava potreba za novim ljudskim resursima. Na taj način, menadžeri u Mc Donald's u u svakoj mušteriji vide potencijalnog zaposlenog. Da bi oglas proizveo kvalitetan odziv, mora da sadrži dovoljno informacija o konkretnom poslu, kao što su opis posla, realan opis radnih uslova, potrebne kvalifikacije, fizičku lociranost radnog mesta i zaradu uključujući i pogodnosti. Svaki oglas bi trebalo da bude sastavljen od podataka na osnovu kojih bi se moglo utvrditi kakvi se kandidati traže. Proces analize posla je glavni izvor informacija koji se daje u oglasu. Odluka da se kandidat prijavi, najčešće se donosi ili na osnovu karakteristika posla koji se nudi ili na osnovu traženih karakteristika potencijalnih 30Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 103. 31Torington D.,Hall L., Taylor S. (2004) Menadžment ljudskih resursa, data status, Beograd, str. 176.
kandidata. Napravljeni izbor će najčešće odredivati broj prijava koje će prispeti u organizaciju.
7.2 Preporuke zaposlenih Preporuke zaposlenih koriste mnogi poslodavci kao garanciju za dobre kandidate, jeftiniji izvor regrutovanja i bolje uklapanje kandidata u radnu sredinu. Nastaju tako što organizacija informiše sve zaposlene o upražnjenim radnim mestima i ohrabruje ih da predlože adekvatne kandidate, nekadašnje saradnike i sl. Npr. kompanija Johnson& Johnson se oslanja na svoj program referenci zaposlenih, za regrutaciju novih zaposlenih. Ova kompanija nudi do 1.500$ za svakog regrutovanog od strane zaposlenih isplaćeno u celosti dve nedelje nakon početka rada novozaposlenog lica32. Obično su zaposleni koji preporuče stvarno kvalifikovanog kandidata i nagrađeni. Nagrade mogu biti vezane bilo za prijavljivanje kandidata, prihvat ponude zaposlenja ili njegov rad u definisanom vremenskom periodu. Mnoga istraživanja pokazuju da ovako regrutovani kandidati imaju najvišu stopu zadržavanja u organizaciji duže od jedne godine. Razlozi za to su verovatno u činjenici da im postojeći zaposleni daju balansiranu i realnu sliku organizacije, kao i da su postojeći zaposleni skloni da predlože kandidate koji su im slični po sposobnostima i interesovanjima.
7.3 Regrutovanje preko koledža i univerziteta
Regrutaciju kandidata preko fakulteta uglavnom koriste velike kompanije kojima su potrebni visoko obrazovani pripravnici. U mnogim obrazovnim ustanovama u svetu postoje centri za pomoć pri zapošljavanju studenata. Takođe, velike kompanije najčešće imaju otvoren proces regrutacije tokom cele godine, tražeći najkvalifikovanije kandidate. Mnoga preduzeća neguju redovne kontakte sa obrazovnim ustanovama, odnosno fakultetima i školama. Preduzeća sve više nastoje da identifikuju i privuku kvalitetne studente. Radi se ne samo o studentima viših, nego i nižih godina, koji se onda nastoje povezivati s preduzećima i polako pripremati za zaposlenje. Organizacije šalju svoje ljude da prate studente i ocenjuju njihov kvalitet. Profesori, takođe, igraju veliku ulogu jer daju preporuke organizaciji. Istraživanja pokazuju da je više od polovine novozaposlenih fakultetski obrazovanih ljudi svake godine regrutovano na njihovim fakultetima. U cilju privlačenja što talentovanijih studenata, mnoge kompanije štampaju i distribuiraju razne brošure i snimaju video filmove koje šalju fakultetima i školama, kako bi na što bolji način prikazali kompaniju i uslove rada u njoj.
32Martinez M.N. (2001) The Headhunter Within, Magazine, August 48-55.
205
U regrutaciji se koriste različita sredstva, od kojih su najčešća33: snabdevanje studenata materijalima o kompaniji, davanje stipendija i nagrada, probno zapošljavanje studenata tokom letnjeg
raspusta, gostovanje top menadžera kao predavača, organizovanje prezentacija kompanija i sl. Manje organizacije najčešće vrše regrutaciju na lokalnom ili, eventualno, regionalnom nivou. Kandidati su obično dostupni iz ovih izvora jednom godišnje, ali se ova teškoća prevazilazi stipendiranjem, prijemom kandidata na praksu, kao i predugovorima. Međutim, kandidati koji se na ovaj način zapošljavaju nemaju potrebno radno iskustvo, a često dolazi i do njihovog brzog napuštanja kompanije. Razlozi za to mogu da potiču iz kompanije ili od strane kandidata. Često se dešava da ljudi iz kompanije, koji vrše regrutovanje nisu dovoljno pripremljeni ili nemaju dovoljno iskustva u toj oblasti. S druge strane, dolazi do sukoba interesa kompanije i kandidata. Ili kompanija previše ocekuje od kandidata ili kandidat od kompanije. Da bi se izbegli navedeni problemi potrebno je precizno napraviti plan i program regrutovanja kandidata sa fakulteta i odabrati stručne i obrazovane ljude koji se šalju da izaberu i intervjuišu potencijalne kandidate.
7.4 Agencije za zapošljavanje Agencije za zapošljavanje su od izuzetnog značaja za organizaciju, jer od njihove uspešnosti zavisi kakvi će se radnici zaposliti. Agencije za zapošljavanje predstavljaju standardni metod formalnog regrutovanja kandidata. Uloga ovih agencija je da povežu ponudu i tražnju na tržištu rada. Njihov primaran cilj jeste da licima, koja traže zaposlenje nađu odgovarajući posao. Agencije za zapošljavanje predstavljaju standardni metod formalne regrutacije kandidata. Njihova uloga je da povežu ponudu i tražnju na tržištu rada34. Njihov osnovni cilj je da osobama koja traže zaposlenje nađu odgovarajući posao. Često ih angažuju i kompanije u potrazi za odgovarajućim kandidatima za upražnjena radna mesta. Agencija za zapošljavanje može da obavlja poslove35: obaveštavanja o mogućnostima i uslovima za
zapošljavanje; posredovanja u zapošljavanju;
33 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 109. 34 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 105. 35 Mihajlović P. (2004) Agencija za zapošljavanje: novi nosioci poslova, u: Pravo i privreda, God. XLI, br. 5-8, Beograd, str. 771.
profesionalne orijentacije i savetovanja o izboru zanimanja;
organizovanja dodatnog obrazovanja i obuke, u skladu sa zakonom;
sprovodenja programa i mera aktivne politike zapošljavanja;
posredovanja za zapošljavanje u inostranstvu. Iz navedenog se može zaključiti da je uspešno regrutovanje moguće i van okvira same organizacije, uz pomoć angažovanja agencija za zapošljavanje. Agencije za zapošljavanje mogu izvršiti nalaženje i pred-ocenjivanje kandidata za poslodavca. Pošto je nalaženje i procenjivanje kandidata često najdugotrajnije, skupo, i zahteva mnogo rada od strane menadžera, mnoge organizacije žele da angažuju agencije za zapošljavanje. Pored toga, rizik od neslaganja sa zakonima i vršenja procene, pod uticajem postojećih zaposlenih, je minimizirano, jer su agencije za zapošljavanje često sposobne da daju objektivniji pristup celom procesu. Značaj agencija za zapošljavanje je veliki. Da bi agencije dobro uradile svoj deo posla, moraju tačno da znaju opise poslova i potrebne kvalifikacije i sposobnosti potencijalnih kandidata. Lica koja tragaju za zaposlenjem se obično sami javljaju ovakvim agencijama, koje ih testiraju i upućuju na adrese kompanija kojima su takvi kandidati potrebni. Zakonom o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti36, koji je u Srbiji stupio na snagu 23. jula 2003. godine, pored Nacionalne službe za zapošljavanje, za određene poslove zapošljavanja, uvode se novi nosioci poslova zapošljavalja, odnosno agencije za zapošljavanje, koje mogu osnivati fizička i pravna lica, u skladu sa navedenim zakonom. Time se, privatne agencije za zapošljavanje prvi put uvode u domaći pravni sistem, u funkciji veće mobilnosti na tržištu rada. Zakon propisuje uslove u pogledu stručne osposobljenosti zaposlenih u agenciji za zapošljavanje. Pod stručno osposobljenim licem za rad u agenciji za zapošljavanje smatra se zaposleni koji ima najmanje srednji stepen stručne spreme i položen ispit za rad u zapošljavanju. Pored toga, stepen stručne spreme i vrsta zanimanja zaposlenih u agenciji za zapošljavanje, zavisi i od toga za koje poslove zapošljavanja se agenciji izdaje dozvola za rad, budući da određene poslove u zapošljavanju (npr. dodatno obrazovanje i obuku, profesionalnu orijentaciju i dr.), mogu da obavljaju samo lica sa sedmim sgepenom stručne spreme određene vrste zanimanja. U savremenim uslovima, uglavnom se pravi razlika između četiri tipa agencija za zapošljavanje37:
1. državne agencije za zapošljavanje, 2. konsultantske agencije, 3. agencije za privremeno zapošljavanje i
36 Službeni glasnik RS, br. 71/2003, čl. 2. tač. 1. do 6. 37 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 106.
206
4. agencije za regrutaciju menadžera (headhunteri). 7.4.1 Državne agencije za zapošljavanje
Državne agencije za zapošljavanje nude kompanijama usluge regrutacije bez naplaćivanja bilo kakve provizije. Pored toga što oglašavaju slobodna radna mesta, ove agencije često bezbeđuju i obuku za one koji su duže vreme bez zaposlenja. Organizacija koja može pomoći poslodavcu prilikom eksterne regrutacije u Srbiji jeste Nacionalna služba za zapošljavanje. Svi gradani koji podnesu zahtev za nadoknadu usled nezaposlenosti moraju biti registovani u Nacionalnoj službi za zapošljavanje i u obavezi su da aktivno traže posao. Pored toga, mnoge zemlje nude stimulativne metode zapošljavanja mladih bez iskustva, u cilju smanjenja stepena nezaposlenosti. Takođe, ove agencije pružaju poslodavcima informacije o kandidatima, kao i kvalitetne dodatne usluge pozivanja kandidata, testiranja, stručne obuke i prekvalifikacije, finansijske participacije kod zapošljavanja određenih kategorija (pripravnici, invalidi). Među njima je i Srbija, koja daje poreske olakšice za poslodavce ukoliko zaposle za stalno pripravnike ili lica mlada od 30 godina koja su duže od 3 meseca prijavljena u Nacionalnoj službi za zapošljavanje, ili lica starija od 45, odnosno 50 godina, kao i osobe sa invaliditetom38. Osnovna funkcija ovih agencija je blisko povezana sa beneficijama nezaposlenih jer je u nekim državama pravilo da se beneficije daju samo onim nezaposlenim koji su registrovani u državnom zavodu za zapošljavanje. U skladu s tim, većina javnih agencija, trudi se da privuče i stavi na listu pojedince koji su na najnižem stepenu obrazovanja ili nemaju nikakve kvalifikacije. Mnogi poslodavci izbegavaju da oglašavaju slobodna radna mesta preko državnih agencija, jer su klijenti državnih agencija obično nekvalifikovani i dugo nezaposleni ljudi, što ih čini neodgovarajućim izborom za većinu poslova39. Drugi razlog sadržan je u lošim iskustvima koje su kompanije imale u saradnji sa ovim agencijama. Naime, smatra se da kandidati, koje pošalju državne agencije prihvataju ponuđen posao jer su prisiljeni od strane agencije, a ne zato što im se posao dopada ili smatraju da mogu dobro da ga obavljaju, pa je stopa gibanja kod ovih kandidata izuzetno visoka, a često se veruje da ovi kandidati imaju nizak moral i lojalnost, kao i produktivnost. Iz svega navedenog proizilazi da regrutovanje preko državnih agencija za zapošljavanje i pored mnogih koristi koje nudi za organizaciju, još uvek se ne koristi u praksi u dovoljnoj meri.
38http://siteresources.worldbank.org/INTSERBIA/Resources/LMA_Serbian.pdf, strana XII (od 01. 11.2012. god.) 39Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 106.
7.4.2 Konsultantske agencije Konsultantske agencije su privatne kompanije koje za svakog uspešno izabranog kandidata naplaćuju proviziju od klijenata.Privatne agencije za zapošljavanje označavaju "svako lice fizičko ili pravno koje je nezavisno od javne vlasti, a koje pruža jednu ili više usluga prema tome kako to odgovara tržištu rada40. Kompanije se odlučuju da angažuju konsultantske agencije u sledećim situacijama41: ako kompanija nema sopstveni sektor za ljudske
resurse, ako je potrebno da se upražnjena mesta brzo popune, ako je u prethodnom periodu kompanija imala
poteškoce u regrutaciji dovoljnog broja kvalifikovanih kandidata na određenom segmentu tržišta rada,
ako ulazi u nov biznis koji još nedovoljno poznaje i ako su ciljno tržište ljudi koji već negde rade, pa im
je lakše pristupiti preko agencije. Konsultantske agencije registruju nezaposlene kandidate, kao i one kandidate koji žele da promene posao. Ovakve agencije su prisutne u mnogim zemljama tržišne privrede, a ima ih u Srbiji. Poslodavac informiše agenciju o radnom mestu i zahtevima posla, a agencija obavlja selekciju i upućuje odgovarajuće kandidate. U slučaju da preduzeće angažuje kandidata, poslodavac plaća nadoknadu agenciji. Korišćenje usluga ovih agencija ne mora da znači da će preduzeće obezbediti sebi najkvalitetnije i najpotrebnije kandidate. Dešava se da neke agencije, da bi što pre dobile svoju proviziju, ne proučavaju na kvalitetan način kandidata za koga traže posao, kao ni radno mesto koje nude, tako da zbog toga trpi i zaposleni i poslodavac. Stoga preduzeće mora da proveri agencije i da izabere onu koja se dokazala uspešnom u tom poslu, ali istovremeno je potrebno da preduzeće dostavi agenciji na raspolaganje određene informacije kako bi ona znala kakve kandidate preduzeće treba.
7.4.3 Agencije za privremeno zapošljavanje
Jačanje konkurencije na svetskom tržištu dovelo je do toga da kompanije sve više zapošljavaju radnike privremeno, odnosno na određeno vreme (kontigent workers, part-time workers, just-in-time workers). Stoga i ne iznenađuje pojava mnogih agencija, koje pružaju usluge regrutacije zaposlenih za privremene poslove, s tim da privremeno angažovani radnici nisu samo radnici sa manjim kvalifikacijama, tehnički i kancelarijski radnici, već, sve više i visokoobrazovani zaposleni. Do sve veće popularnosti ove vrste radnog angažovanja dovele su njegove prednosti42:
40 Šunderić B. (2001) Pravo međunarodne organizacije rada, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, str. 267. 41 Bogićević Milikić B. (2011) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, str. 107.
207
zamena za odsutne ili radnike na bolovanju; za potrebe sezonskih ili poslova koji se pojavljuju u
određenom periodu u godini; obaveza poslodavca da plaća angažovane radnike
samo dok rade, bez posebnih beneficija; mogućnost brzog reagovanja poslodavca na zahteve
tražnje u smislu povećanja ili smanjenja broja radnika.
Privremeno zapošljavanje karakteristično je za periode pojačane aktivnosti ili u situacijama kada u kratkom roku treba završiti velike poslove. Ovaj vid nalaženja zaposlenih je uglavnom karakterističan za fizičke radnike, vozače, promotere, sekretarice, operatere i slično. U nekim zemljama, kao što je, na primer, Holandija, ovo je uobičajen vid zapošljavanja. Osnovni nedostatak ovog metoda za poslodavca su visoki troškovi. Cena sata zaposlenih na privremenim poslovima, angažovanih preko agencija, duplo je viša u odnosu na cenu sata regularno zaposlenih. Pored toga, agencije obično od poslodavaca naplaćuju i dodatnu proviziju ukoliko njihovim kandidatima ponude stalan posao.
7.4.4 Agencije za regrutaciju menadžera (HeadhunterAgency)
Headhunter Agency (“Lovci na glave”) su specijalizovane agencije za zapošljavanje koje poslodavac angažuje za pronalazak vrhunskih stručnjaka, za koje se najčešće planira mesto u top menadžmentu zainteresovane firme43. Headhunting (lov na talente, ljudske resurse) je metoda koja se u svetu koristi 40-ak godina. Pojavila se kao nužnost drugačijeg pristupa kvalitetnim ljudskim resursima. Ova metoda se koristi prilikom pronalaženja kandidata za srednja i visoka menadžerska mesta ili za specijalizovana radna mesta, odnosno ona koja nisu menadžerska, ali za koja na tržištu postoji ograničeni broj stručnjaka sa specifičnim znanjima. Specificni kandidati, koji se teže nalaze na tržištu rada, a koji su potrebni na određenim radnim mestima, traže se uz pomoć tzv. "lovaca na glave" (Headhanters). Posao ovih agencija je nalaženje odgovarajućih kandidata, a ne garantovanje njihovih budućih rezultata, pa pokušavaju da u što kraćem roku "prodaju" svoje kandidate kompanijama. Ove agencije se posebno angažuju u slučajevima kada velike multinacionalne kompanije stupaju na novo i za njih nepoznato tržište, a potreban im je vrhunski, kvalifikovan i stručan kadar. Agencije ovog tipa su, u stvari, specijalizovane privatne agencije za zapošljavanje. One su specijalizovane za 42 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 103. 43 Đorđević Boljanović J., Pavić Ž. S. (2011) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 103
pronalaženje odgovarajućeg kadra za srednji i vrhunski menadžment kao i neke druge specifične poslove. Agencije za zapošljavanje srednjih i top menadžera, najčešće vrše pregovaranje i preliminarni odabir kandidata. Oni traže sposobne ljude koji imaju sposobnosti da urade posao, koji će se lako prilagoditi organizaciji, i, ono što je najvažnije, koji će hteti da se stave u koštac sa novim rizicima i šansama. Može se desiti da takvi ljudi rade u nekim drugim organizacijama koje im ne daju šansu da iskažu svoje sposobnosti ili u njihovim organizacijama nisu ni cenjeni takvi ljudi. Ove agencije imaju mrežu kontakta sa kandidatima koji već rade na menadžerskim pozicijama, a koji ne traže aktivno novi posao. Ovi kontakti garantuju diskreciju. Za kvalitetno obavljen posao, ovakve agencije bi trebalo da od zainteresovane firme dobiju precizne i podrobne podatke o tome kakav profil potencijalni kandidat treba da ima za obavljanje određenog posla44. Ove agencije naplaćuju provizije za svoje usluge. Naknada za usluge ovakvih agencija je veoma visoka i na svetskom nivou iznosi 25-30% godišnjih primanja radnog mesta za koje se nalaze kandidati, plus troškovi45. I pored visokih provizija, ističe se da većina Fortunovih 1.000 uspešnih kompanija koristi usluge ovih agencija u potrazi za kvalitetnim menadžerima. Situacija u Srbiji je takva da će ove agencije imati dosta posla kada se domaće kompanije konačno odluče da povedu računa o ogromnim propuštenim šansama i učinjenim troškovima koje sobom nose nedovoljno stručni i pogrešno odabrani ljudi. Headhunter agencije su od izuzetnog značaja za organizaciju, jer od njihove uspešnosti zavisi kakvi će radnici da se zaposle. Da bi organizacija ostvarila postavljene ciljeve, koji su u vezi sa procesom regrutovanja potrebno je da analizira svoje ciljne grupe na tržištu rada, kako bi saznala koji joj izvor najviše odgovara, a istovremeno da svoju ponudu za zaposlenje prezentuje na najbolji mogući način, kako bi privukla odgovarajući broj kandidata. Organizacija regrutovanjem ne rešava samo problem trenutne potrebe za određenim profesionalnim profilom, nego se i pozicionira na tržištu rada, što može da ima dugoročne pozitivne ili negativne efekte. Headhunter agencije igraju veliku ulogu u postizanju uspeha organizacije, angažovanje Headhunter agencija dovodi do povećanja efikasnosti procesa regrutovanja i poboljšanja rezultata procesa selekcije, pa i samog poslovanja preduzeća.
7.5 Regrutovanje putem Interneta Internet je danas sve popularnije i moćno sredstvo posredovanja savremene tehnologije, koje je našlo svoju
44 Lončarević R., Mašić B., Đorđević Boljanović J. (2008) Menadžment: Principi, koncepti i procesi, Univerzitet Singidunum, Beograd, str. 252 45Bahtijarević Šiber F. (1999) Menadžment ljudskih resursa, Golden Marketing, Zagreb, str.312.
208
primenu i u procesu zapošljavanja. Korišćenje interneta pruža velike mogućnosti kako onima koji traže posao, tako i onima koji ga nude. Regrutacija putem interneta je jedna od najbrže rastućih metoda regrutacije. Istraživanje sprovedeno 1998. godine je pokazalo da je preko 70% menadžera ljudskih potencijala već koristilo internet za regrutaciju46. Regrutovanje putem Interneta može da se obavi na dva različita načina47: putem web sajta samog poslodavca, gde se oglasi za
radna mesta nalaze zajedno sa informacijama o proizvodima i uslugama organizacije, i
posredstvom velikog broja sajber agencija, koje objedinjuju tradicionalnu ulogu novina i agenata za zapošljavanje.
Neka preduzeća praktikuju stalne kontakte i otvoren oglas za kandidate o kojima prave bazu podataka i pozivaju ih kada se za to ukaže potreba. Baza podataka sadrži informacije o kandidatima koji traže posao, o kandidatima koji žele da promene posao, o studentima, kao i podatke o onima koji su tek diplomirali. Prijave se primaju i na inicijativu kandidata koji dolaze licno, javljaju se telefonom ili pišu pismo i šalju radnu biografiju. Ovaj način regrutovanja kandidata je relativno jeftin, ali nosi rizike da se kandidati u međuvremenu predomisle ili zaposle kod drugog poslodavca. Negativna strana je i dovodenje u pitanje kvaliteta potencijalnih kandidata, s obzirom na činjenicu da jednostavnost prijave na ovakvu vrstu oglasa omogućava da to učine i oni koji nemaju potrebne kvalifikacije za slobodno radno mesto ili čak nisu ni zainteresovani za zaposlenje. Npr. jedna od najvećih računovodstvenih firmi Price Waterhouse Coopers , uvela je web-sajt namenjen zapošljavanju veoma određene grupe ljudi – kandidata sa koledža ispod 22 godine starosti. Interaktivni sajt sa fleš animacijama obuhvata video mladih ljudi koji su upravo diplomirali i njihovih kolega koji razgovaraju o svom poslu i dele savete o karijeri i savete na teme kao što su "Nađite kul posao" i "Uspostavite ravnotežu između posla i privatnog života48". Regrutovanje putem interneta može biti ekstremno efektivna u privlačenju mladih kandidata, zbog svoje niske cene, brzinei mogućnosti obraćanja ciljnim kandidatima sa tehničkim veštinama. Takođe, 67% onih koji su zaduženi za regrutaciju smatra da je internet glavno sredstvo za privlačenje novih zaposlenih49. 46Leonard B. (2000), Online and overwhelmed, HR Magazine, August, str. 37-39. 47Torington D.,HallL., Taylor S. (2004) Menadžment ljudskih resursa, data status, Beograd, str. 180. 48 Robbins S.P., Coulter m. (2005) Menadžment, Data Status, Beograd, str. 287 49 Leonard B. (2000) Job Hunting Professionals Rank Networking over Internet, HR Magazine Mau, str. 25-26
ZAKLJUČAK Regrutovanjem se pokušava da se privuku najbolji kandidati koji se nalaze na tržištu, bilo da su nezaposleni, bilo da su već zaposleni u nekoj od kompanija iz okruženja ili isto tako u samoj kompaniji koja vrši regrutaciju. Uspešno obavljanje procesa regrutacije uveliko doprinosi pojednostavljivanju i uspešnosti procesu selekcije. Može se dati kao zaključak kada je u pitanju regrutovanje, da u toku procesa kvalitetni kandidati bivaju zainteresovani, odnosno privučeni , a oni koji to nisu odustaju od od daljeg procesa tzv. Samo selekcijom. Pri odabiranju načina regrutacije, treba napraviti analizu troškova i koristi kojise dobijaju u toku ovog procesa. Regrutacija kao prvi od koraka u prilikom zapošljavanja ima ogroman uticaj na uspešnost izbora novih zaposlenih. Stoga treba pažljivo odabrati metod regrutacije koji će biti primenjen, počevši od toga da li će on biti interni ili eksterni. Praksa je pokazala da da se za najbolje poslove uglavnom kandidati regrutuju interno, a najbolji kandidati najčešće posao nalaze neformalnim metodama , preko mreže kontakata sa ljudima koji znaju njihove kvalitete i sposobnosti. LIERATURA: [1] Mašić B. (2010.) Menadžment, Univerzitet
Singidunum, Beograd,
[2] Bogićević Milikić B. (2010.) Menadžment ljudskih resursa, Centar za izdavačku delatnost ekonomskog fakulteta u beogradu, Beograd,
[3] Đorđević Boljanović J., Pavić Ž.S. (2011.) Osnove menadžmenta ljudskih resursa, Univerzitet Singidunum, Beograd,
[4] Dess Gregory, Lumpkin G. T., Eisner B.A. (2007) Strategijski menadžment, Data status, Beograd, str. 127.
[5] Harman C., Brelade S. (2000) Knowlegde Managment and the Role of HR, Prentice-Hall,
[6] Kulić Ž. (2002) Upravljanje ljudskim resursima sa organizacionim ponašanjem, Megatrend, Beograd,
[7] Robinson K. (2003) Online Bidding Fills Nursing Jobs, HR Magazine,
[8] Mihajlović P. (2004) Agencija za zapošljavanje: novi nosioci poslova, u: Pravo i privreda, God. XLI, br. 5-8, Beograd,
[9] Službeni glasnik RS, br. 71/2003, čl. 2. tač. 1. do 6.
[10] Šunderić B. (2001) Pravo međunarodne organizacije rada, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,
[11] Lončarević R., Mašić B., Đorđević Boljanović J. (2008) Menadžment: Principi, koncepti i procesi, Univerzitet Singidunum, Beograd,
[12] Bahtijarević Šiber F. (1999) Menadžment ljudskih resursa, Golden Marketing, Zagreb,
[13] Torington D.,HallL., Taylor S. (2004) Menadžment ljudskih resursa, Data Status, Beograd,
209
[14] Robbins S.P., Coulter m. (2005) Menadžment, Data Status, Beograd,
INTERNET IZVORI:
[15] Gill J., Q&A with Adobe's Diane Schlageter, Business WeekOnline, 2000., dostupno na:http://www.businessweek.com/careers/resultlist/hiringarch01.htm;
[16] http://www.sphcs.org/hotjobs,
[17] http://siteresources.worldbank.org/INTSER BIA/Resources/LMA_Serbian.,
[18] Leonard B. (2000), Online and overwhelmed, HR Magazine, August,
[19] Leonard B. (2000) Job Hunting Professionals Rank Networking over Internet, HR Magazine Mau
[20] http://www.nestlecareers.co.uk/htlm/ working-n
estlejobs.htm
210
UPRAVLJANJE KVALITETOM ODGOJNO – OBRAZOVNOG PROCESA
QUALITY CONTROL OF THE EDUCATIONAL PROCESS - TOTAL QUALITY MANAGEMENT
GORAN SUČIĆ University of Split, Faculty of Philosophy, Split
ŽELJKO POŽEGA Josip Juraj Strossmayer University of Osijek, Faculty of Economics, Osijek
BORIS CRNKOVIĆ Josip Juraj Strossmayer University of Osijek, Faculty of Economics, Osijek
Rezime: Suvremenu stvarnost, u svim područjima života i rada, karakterizira težnja prema višoj razini kvalitete proizvoda i usluga. Upravo razina kvalitete postala je ključni pojam razlikovanja i izbora - najvažnije obilježje ustanove i pojedinaca u našem vremenu.
Međutim, pod utjecajem zbivanja u drugim područjima, u pedagogijskoj se znanosti i praksi sve sustavnije nastoji precizno odrediti kvalitetu odgoja i obrazovanja, osobito u usporedbi i analizi s drugim razvijenim zemljama. U svakom slučaju kvalitetu je u obrazovanju, kao i u drugim djelatnostima, moguće sagledati jedino mjerenjem ostvarenih rezultata u odnosu na postavljeni cilj, odnosno uspoređivanjem s nekim ranije utvrđenim standardima kvalitete. U obrazovanju je, međutim, upravo određivanje ciljeva vrlo otežano, a mjerenje njihova ostvarenja u nekim programskim područjima gotovo nemoguće. Mnogi to ističu kao ključni argument upitnosti mjerenja kvalitete obrazovne djelatnosti, a ima i onih koji takvo mjerenje smatraju besmislenim. Ipak, pod utjecajem zbivanja u drugim područjima, takav se stav sve više odbacuje i sve su češći pokušaji da se kvalitativnom metodologijom i struci prihvatljivim statističkim analizama, traže optimalni putovi utvrđivanja kvalitete procesa i rezultata odgojno-obrazovnog rada.
Ključne riječi: obrazovanje, kompetencije, kriza, upravljanje, promjene.
Abstract: Contemporary reality, in all areas of life and work, is characterized by the desire for a higher quality products and services. The level of quality has become a key factor of differentiation and choice - the most important feature of institutions and individuals in our time.
However, influenced by developments in other areas, in pedagogical science and practice more often we can find attempts of accurately determine quality of education, especially in comparison with other developed countries. Anyhow the quality in education and other areas, can only be observed by measuring the outcome against the set objective, or comparing with some previously established quality standards.
In education, however, it is very difficult to set the objectives. Measuring achievements in some program areas is almost impossible. Often this is used as a key argument that question quality measurements in educational activities, and there are those who consider such a measurement meaningless.
However, influenced by developments in other areas, such an attitude is more often rejected. More frequent attempts of using qualitative methodology and the professionally acceptable statistical analysis, are optimal ways of determining the quality of the processes and results of educational work.
Keywords: education, competence, crisis management, change. 1. UVOD Rasprave o kvaliteti obrazovanja obično polaze od dviju suvremenih antropoloških teorija (paradigma): modernističke i konstruktivističke. Modernističku teoriju određuju pojmovi poput ovih: objektivnost, nužnost, produktivnost, perfekcionizam, ekspertnost, socijalna neutralnost, instrumentalna motivacija, socijalni redukcionizam, kvantifikacija i mjerenje. Svi ovi pojmovi sugeriraju opću odliku modernističke teorije, a to je tehnička racionalnost u shvaćanju učenika i njegova ponašanja, tretirajući ga prije svega kao objekt,
zanemarujuči važnost subjekta u tom procesu. Konstruktivističku ili razvojno-humanističku teoriju (paradigmu) karakterizira holizam i subjektivna konstrukcija zbilje. Ova teorija u središte pozornosti stavlja osobnost učenika, ističe njegovu odgovornost za svoj razvoj, a kvalitetu međuljudskih odnosa vidi kao uvjet slobode i stvaralaštva. Konstruktivistička je paradigma kvalitete, imajući u vidu stupanj razvoja društvenih odnosa u suvremenom svijetu, znatno prihvatljivija u obrazovanju. (Mušanović, M. 1998. str. 84. i d.).
211
Dvije spomenute teorije kvalitete obrazovanja međusobno se ne isključuju nego nadopunjuju. Očigledno je međutim kako se u nekim suvremenim nastojanjima unapređivanja kvalitete, osobito u području proizvodnje materijalnih dobara, više preferiraju tzv. egzaktni pristupi mjerenju i vrednovanju proizvoda i procesa. Ta su nastojanja uobličena u novoj filozofiji rada i novijoj praksi unapređivanja kvalitete - Total Quality Management-u (TQM-u). TQM - Cjelovito upravljanje kvalitetom
Izraz TQM u tolikoj je mjeri raširen i općepoznati u poslovnom svijetu pa ga se obično ne prevodi s engleskog na druge jezike. Riječ je o suvremenom pristupu kvaliteti što ga odlikuje nastojanje za uočavanjem pogrešaka i njihovim uklanjanjem već tijekom procesa, a ne na njegovom kraju. Određenije, da se preventivnim djelovanjem spriječi sve što bi moglo umanjiti kvalitetu proizvoda ili usluge. Imajući u vidu obrazovanje, TQM pristup kvaliteti podrazumijeva ne samo nastojanje za ostvarenjem vrhunske kvalitete u odgojno-obrazovnom činu, nego djelovanje na sve faktore odgojno-obrazovnog procesa: materijalne resurse, kadrovsku strukturu, organizaciju, rukovođenje, međuljudske odnose i drugo. Kvaliteta time postaje sastavnim dijelom svakidašnjih, ali i dugoročnih aktivnosti kako rukovodne strukture, tako i svih zaposlenih, pa tako poprima obilježje cjelovitosti (totalnosti, potpunosti). »Prema filozofiji kvalitete utemeljenoj na totalnosti (potpunosti), kvaliteta se ugrađuje u proizvod uklanjanjem svih uzroka pogrešaka već prije njihova nastanka uz prihvaćanje osnovnog cilja (mota) proizvodnje bez pogrešaka - izradom dobrih proizvoda otprve. To, dakle, znači otprve izrađivati dobre proizvode, i to svaki put.« (Skoko, H. 1998. str. 467.).
Slika1. prikaz osnovnih elemenata funkcije upravljanja
Počeci TQM pristupa vezuju se za američkog stručnjaka Edwarda Deminga koji je početkom 50-ih godina ovoga stoljeća, u okviru programa američke pomoći japanskim ustanovama, započeo razvijati sustav neprestanog
unapređivanja kvalitete. Svojim nastojanjem za ostvarenjem više razine kvalitete Deming je razvio četrnaest načela, primjenjivih i na područje obrazovanja (Ledić, J. 1994. str. 458 i d.). Demingova načela, preoblikovana za moguću primjenu u školskoj praksi, nalažu sljedeće: 1. Odredređivanje cilja odgojno-obrazovne djelatnosti
svoje škole što podrazumjeva utvrđivanje programske koncepcije.
2. Prihvatiti novi odnos – izazov i moitivaciju prema kvaliteti rada.
3. Praćenje, vrednovanje i kontinuirana evaluacija obrazovnog procesa i realizacije zacrtano gprograma s naglaskom uočavanje slabosti.
4. Cijena usluga u obrazovanju ne smije biti isključivi kriterij za ostvarivanje kvalitete
5. Stalno treba poboljšavati sustav funkcioniranja odgojno-obrazovnog procesa po shemi: Planiraj-Učini-Provjeri-Usavrši, tzv. PUPU ciklus (Mušanović, M. 1999. str. 248.). Ovaj ciklus treba neprestano ponavljati.
6. Institucionalizirati osposobljavanje za TQM, tj. razviti program cjeloživotnog osposobjlavanja poglavito prema novim i suvremenim tehnologijama.
7. Osposobiti menadžment ustanova u obrazovanju za višu razinu usluga kvalitete odgojno-obrazovnog procesa.
8. Spoznati otpore promjenama kao i strah što sputava brzinu rješavanja problema (Ledić, J. 1994. str. 460.)
9. Poticaj i razvoj suradničkih odnosa i timskog rada, Uspjeh i postignuća su zajedničko djelo.
10. zahtjev za rad bez »škarta«, što u obrazovanju znači razvijanje svijest u mogućnost uspjeha svakog učenika.
11. Polaziti od ostvarivanje kvalitete u kojem je važnije proces od ishoda (konteksta i rezultata).
12. Važnost ukljućivanja svih zaposlinika s učenicima u procesu odlučivanja i upravljanje procesima u kojima pojedinci sudjeluju.
13. Razviti sustav permanentnog usavršavanja u podizanja stručne kompetencije zaposlenih, koja će rezultirati većom učinkovitosti u cjelokupnom procesu.
14. Približiti ova načela svakom pojedincu uključujući ga u konkretne aktivnosti na koje se mogu primjeniti.
Dakle ova navedena načena nas upućuju na ključnu riječ stalnih promjene. Ponajprije se te promjene moraju dogoditi u stajalištima i djelovanju menadžmenat ustanova, u području organiziranja i praćenja odgojno-obrazovnog procesa, vrednovanju njegovih dosega, kulturi komunikacije, školskom ozračju, razvoju suradničkih odnosa i timskog rada a ponajviše na planu međuljudskih odnosa. Jedna od mogućih primjena koncepata potpunog upravljanja kvalitetom u školi, na ovom stupnju razvoja metodologije vrednovanja odgojno-obrazovnog procesa, jest pristup vrednovsanjem i samovrednovanjem. Kao svojevrsna refleksija u kojem škola, bez vanjskih utjecaja, analizira svoje okolnosti, proces i postignuća, vrednovanje i samovrednovanje omogućuje postupni
Funkcije menadžmenta
Funkcijemenadžmenta
FunkcijeFunkcijemenadžmentamenadžmenta
PlanniranjePlanniPlanniranjeranje OrganiziranjeOrganiziOrganiziranjeranje
VođenjeVoVođđenjeenjeKontrolaKKontrolontrolaa
212
razvoj svoje objektivne metodologije procjene postignute razine. Razumije se kako samovrednovanje, uz prednosti, ima i stanovite slabosti, ali ono ipak doprinosi stvaranju kriterija što će s vremenom dati solidnu orijentaciju i uvjerljivu argumentaciju za pozitivne promjene. (Jurić, V. 1988. str. 96.) Pod utjecajem TQM pristupa kvaliteti nastala je i Europska zaklada što je razvila svoj model upravljanja kvalitetom (EFQM). Na osnovu modela te zaklade nastao je i Europski model za potpuno vođenje kvalitete u školi (TQMS). Pokrajinski školski savjet za štajersku (Austrija), uz potporu udruženja indstrijalaca štajerske i štajerskog društva za privredu razvili su svoj pristup vrednovanju rada kvalitete u školama temeljen na samovrednovanju. Taj se pristup već nekoliko godina primjenjuje i postao je poznat najprije kao štajerski model, a potom kao Austrijski model potpunog upravljanja kvalitetom u školi (Total Quality Management in der Schule. 1995. str. 2.). Taj ćemo model detaljnije prikazati u nastavku, uvjereni kako može biti trajan poticaj razvoju kvalitete u našim školama. (dr. Horst Lattinger i dr. Peter Härtel,) 2. CJELOVITO UPRAVLJANJE KVALITETOM
Spomenuti model upravljanja kvalitetom u školi oslanja se na model Europske zaklade potpunog upravljanja kvalitetom (EFQM), a razvio je devet kriterija što uključuju 33 elementa. Kriteriji su okupljeni u dvije skupine, od kojih je prvih pet vezano prije svega uz proces i njegovo odvijanje, a preostala četiri za postignute rezultate obrazovne ustanove. Među kriterijima upravljanja kvalitetom što se odnose na proces nalaze se: 1. vođenje škole 2. politika i strategija upravljanja školom, 3. usmjeravanje osoblja na ostvarivanju školskog
programa, 4. raspoloživi resursi i 5. upravljanje procesima. U kriterije upravljanja kvalitetom postignutih rezultata ulazi: 1. zadovoljstvo klijenata (korisnika usluga škole), 2. zadovoljstvo zaposlenika, 3. zadovoljstvo školskog okružja i 4. rezultati škole u cjelini. Valja imati u vidu kako su navedeni kriteriji cjelovitog upravljanja kvalitetom primjenjivi u gotovo svim područjima ljudskog rada. Kada se primjenjuju na određenu djelatnost onda elementi unutar kriterija moraju ukazivati na specifičnosti te djelatnosti. Tako je i u našem slučaju primjena na područje odgoja i obrazovanja prepoznatljiva u mikrorazradi elemenata pojedinih kriterija. U nastavku ćemo izložiti kriterije i neke važnije elemente unutar njih, imajući u vidu strukturu našeg odgojno-obrazovnog sustava i našu znanstvenu terminologiju u području pedagogije. Brižljivom analizom pojedinih elemenata i, koliko je to moguće, objektivnom
samoprocjenom, obrazovna će ustanova uspjeti steći predodžbu gdje se nalazi na nekoj hipotetičkoj ljestvici kvalitete. Možda je još važnije što će mnoge škole prepoznati neke svoje slabosti, i, vjerujemo, poželjeti ih popraviti. Rukovođenje odgojno-obrazovnim ustanovama Analizom kvalitete vođenja i upravljanja odgojno-obrazovne ustanovama u pojedinim europskim državama kao i utjecaj samoprocjene na razvoj upravljačkih sposobnosti menadžmenta u usporedbi s zemljma koje nisu sastavnice europske unije s ciljem uočavanja razlika i približavanja u kvaliteti i standardu. Analiza ističe kriterije u procesu promjena. Kakva i kolika je uključenost vodstva ustanova u
skrb za cjelokupnu kvalitetu rada kroz elemente; primjerenom korištenju stručnog osoblja koje ima
razvojne i koordinacijske funkcije (razvojna pedagoška služba),
redovitost i kvaliteta komunikacije s zaposlenicima, učenicima i roditeljima,
uzornom izvršavanju svojih obveza i poticanju drugih na rad osobnim primjerom,
spremnosti na slušanje i pomoć prosvjetnim radnicima, učenicima i roditeljima u svakom trenutku,
spremnosti rada na osobnoj stručnoj kompetenciji te organiziranja i poticanja stručnog usavršavanja zaposlenih u ustanovama,
materijalnoj, stručnoji tehnološkoj potpori i opremljenosti suvremenim alatima.
očiglednoj predanosti načelima i praksi cjelovite kvalitete.
Prihvaćenost načela cjelovite kvalitete kao sastavnive kulture upravaljanja?
Procesom samovrednovanja se procijenjuje koliko menadžment
sudjeluje u analizi, vrednovanju i unapređivanju svijesti o cjelovitoj kvaliteti,
sudjeluje u provjeravanju napretka ostvarenog u odnosu na definirane standarde kvalitete,
uzima u obzir i uvažava angažiranost svoga pojedinca na putu prema višim razinama.
Analiza vrednovanja i priznavanje rezultata što ih postižu pojedini školski stručnjaci i školski timovi? npr:
razrednikov napor u vođenju razrednog odjela, ostvarivanje stručne koordinacije i projekata stručnih
suradnika, sudjelovanje prosvjetnih radnika u izvannastavnim
aktivnostima, rad skupina u izvanškolskim aktivnostima, rad na afirmaciji ugleda škole i sl. Analiza svih aktivnosti usmjerena prema učenicima i
roditeljima? kvaliteta usluga i izraženih potreba učenika i
roditelja, razvoj suradničkih odnose s učenicima i roditeljima
te transfer informacija o postignutom, poticati i provoditi unapređivanje kvalitete rada u
školi uključujući roditeljei učenike.
213
Unapređivanje kvalitete rada djelovanjem izvan ustanova?
razvoju suradnje i praktičnom djelovanju u radnoj sredini škole,
održavanju seminara, savjetovanja, predavanja, rasprava i sl.,
objavljivanju stručnih priloga iz područja školstva (knjiga, članaka, brošura),
sudjelovanju u radu stručnih udruga - razvoj građanskog društva
sudjelovanju u obrazovanju i stručnom usavršavanju učitelja/nastavnika,
javnom afirmiranju stajališta o poticanju kvalitetnijeg rada u školstvu
razvoj kritičke svijesti i stava. 3. RASPOLAGANJE RESURSIMA Menadžment, ima odgovornowst i mogućnost, u većoj ili manjoj mjeri, iskoristiti stručni potencijal kojim raspolaže. Potencijal je sadržan u kompetenciji i profesionalnosti nastavnog, razvojnog pedagoškog, administrativnog i drugog školskog osoblja, važan i bitak je pokazatelj upravljanja kvalitetom. Kreativnosti i poticanje profesionalnog odnosa mogu znatno doprinijeti unapređivanju odgojno-obrazovnog procesa i uspješnijem ostvarivanju postavljenih ciljeva. Kad je u pitanju proces upravljanja ljudskim resursima – znanjima nameću se pitanja: Planiranje i korištenje stručni potencijal? svsishodnost i korisnost znanja i sposobnosti kojima
raspolažu školski stručnjaci, zaduženja u nastavi, razvojni pedagoški poslovi, rad
u izvannastavnim aktivnostima, vođenju programskih dijelova škole i sl.), raspoređuju prema jasnim kriterijima i vodeći brigu o povećanju ugleda škole,
nastoji povećati zadovoljstvo osoblja u izvršavanju školskih obveza, vodeći brigu i o njihovom stručnom profilu, njihovim afinitetima i njihovoj osobnoj situaciji.
Uvažavaju profesionalnih i stručnih kvalitete
školskog osoblja prilikom planiranja kadrovskih potreba škole, tijekom izbora i u kasnijem stručnom usavršavanju?
refleksija na postignute rezultate? ciljevi pojedinih stručnjaka i timova kritički
preispituju i aktualiziraju; rukovodstvo škole vrednuje i potiče ciljeve što ih
trebaju ostvariti pojedinci. Kako se potiče sudjelovanje svih u procesu stalnog
unapređivanja i inoviranja i razvoj autonomije za samostalni rad?
doprinose poboljšanju kvalitete odgojno-obrazovnog procesa;
poticati trajno unapređivanje svojega rada:
razvoj svijesti o važnosti sudjelovanja u poboljšanju radnih uvjeta u školi.
Kako se postiže djelotvorna komunikacija između
rukovodstva škole i zaposlenika u svim organizacijskim strukturama?
pristupačnost i otvorenost prema informacijama; redovita informiranost zaposlenika; razvija kritičku svijest i vrijednost komunikacije; menadžment koristi oblik suradničkog odnosa kao
instrument za vrednovanje i unapređivanje suradnje. Financijski pokazatelji vrednovanja rezultata su
važna pretpostavka u radu ustanova u efikasnom korištenju sredstva što ih ima na raspolaganju u odnosu na planirane ciljeve i zadatke, po određenim propritetima, primjerice:
stručno usavršavanje nastavnika i stručnih suradnika, pribavljanje suvremene nastavne tehnologije, kupnju stručne literature, promoviranje inovacija, organizaciju i provođenje raznih projekata i sl.
ZAKLJUČAK
Na početku novog milenija, u razvijenim se zemljama obrazovanju pridaje temeljna uloga u privrednom i društvenom prosperitetu. S tim u skladu pitanje kvalitete obrazovanja postaje sve važnije za sve koji u njemu posredno ili neposredno sudjeluju, ili koriste njegove usluge. Stalno propitivanje i traženja odgovora na pitanje »Kako postići da mladi dobiju kvalitetnije obrazovanje«, » što školu čini kvalitetnom« i slično, postaju sve glasnija, a postavljaju ih podjednako prosvjetni djelatnici, političari, roditelji, poduzeća i šira društvena javnost.
Pedagogijska je znanost je pokušala odgovoriti kroz mnoga znanstvena istraživanja od kojih navodimo u ovom slučaju kao jedan od odgovora (Härtel, P. 1995. str. 2.):
1. »interesni partneri« kojima škola pruža svoje usluge i čije potrebe treba zadovoljiti,
2. kriteriji kojima se mora rukovoditi u procjenjivanju kvalitete, te
3. metode, postupci i instrumenti vrednovanja. Djelatnost odgoja i obrazovanja, međutim, znatno je
složenija od drugih djelatnosti gdje se unapređivanje kvalitete već razvilo do visoke razine, a od kojih odgoj i obrazovanje nastoji preuzeti pristupe i modele. Zbog toga se s pravom upozorava na oprez u primjeni i moguće zablude što bi mogle izobličiti ovu pozitivnu težnju (Mušanović, M. 1999. str. 245.). Međutim, unatoč nekim dvojbama, samoprocjenom vlastita rada ustanova bi mogla steći pouzdaniju predodžbu kvalitete svojega rada i realnije pristupiti promjenama otklanjajući slabosti.
LITERATURA
[1] Andevski, М. (2007.), Menadžment obrazovanja,Cekom, Boks, Novi Sad.
[2] Adair,John (2007.) Leadership for Innovation, London: Kogan Page
214
[3] Bahtijarević-Šiber, F. (1999.), Management ljudskih potencijala, Golden marketing, Zagreb.
[4] Edgar Morin,Odgoj za budućnost, Educa, Zagreb, 2002.
[5] Glasser, W. (1997.) Rukovoditelj i teorija izbora. Varaždin: Varaždinska poslovna škola
[6] Klaus-Jürgen-Tillmann, Teorije škole, Educa, Zagreb, 1994.
[7] Funda, D. (2008), Potpuno upravljanje kvalitetom u obrazovanju, Kigen doo, Zagreb
[8] Juran, J.M., Frank M.Gryna "Planiranje i analiza kvalitete",Zagreb,Mate d.o.o1993.
[9] Hogg, M.A., Vaughan, G.M. Social Psychology, Prentice Hall, London, 2004
[10] Mušanović,M. (1998) Konstruktivistička paradigma kvalitete osnovnog obrazovanja Zbornik radova: Kvaliteta u odgoju i obrazovanju, Rijeka, Pedagoški fakultet u Rijeci.
[11] Srića, V, Inventivni menedžer, Zagreb, 1994.
[12] Silov, M. (ur.),(2001.) Suvremeno upravljanje i rukovođenje u školskom sustavu, Persona, Zagreb
[13] Staničić, S. (2006.) Menadžment u obrazovanju, Vlastita naklada, Rijeka
[14] Staničić,S.(2003.)Školski menadžment, Napredak, Zagreb.
[15] Vrcelj, S. i Mušanović, M. (2001.), Prema pedagoškoj futurologiji. Škola budućnosti, Hrvatski pedagoško-književni zbor, Rijeka.
215
SPOSOBNOSTI VOJNOOBAVEŠTAJNE JEDINICE ZA PODRŠKU ODLUČIVANJU U OPERACIJAMA ZDRUŽENIH SNAGA
INTELLIGENCE UNIT ABILITIES FOR DECISION SUPPORT IN JOINT FORCES OPERATIONS
MIROSLAV TERZIĆ Univerzitet odbrane, Vojna akademija, Beograd
VOJISLAV ĐORĐEVIĆ Univerzitet odbrane,Vojna akademija, Beograd
IVAN PETROVIĆ Generalštab Vojske Srbije, Beograd
Rezime: Suština odlučivanja u operacijama združenih snaga je da se donese najkvalitetnija odluka u određenim okolnostima. Grupa za združeno operativno planiranje u komandi združenih snaga treba da podnese predlog odluke komandantu. Da bi predlog odluke bio najboji u datim okolnostima grupa za združeno operativno planiranje treba da poseduje pravovremene i valjane obaveštajne podatke o neprijatelju (pretnji), okruženju (zoni operacije) i uticaju okruženja na pretnju. Obaveštajne podatke o neprijatelju i okruženju prikuplja i dostavlja vojnoobaveštajna jedinica. Da bi vojnoobaveštajna jedinica pružala adekvatnu podržku odlučivanju u operacijama združenih snaga treba da razvija određene sposobnosti. Težište u radu je na sposobnostima vojnoobaveštajne jedinice za podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga.
Ključne reči: Sposobnosti, vojnoobaveštajna jedinica, operacija združenih snaga.
Abstract: The essence of decision making in the joint forces operations is to bring the highest quality of decisions in certain circumstances. Group for Joint Operations Planning in Joint Forces Command have to submit a draft decision to the commander. To propose the best draft decision in the current circumstances, a group for joint operations planning have to possess a valid and timely intelligence data about the enemy (threat), environment (area of operation) and the impact of the environment. Military Intelligence unit collects and delivers the Intelligence data about the enemy and the environment. Intelligence Unit must develop certain skills To provide adequate support in the decision-making in joint force operations. The focus in this paper is the ability of the Military Intelligence unit to support decision making in the joint force operations.
Keywords: ability, intelligence unit, Joint Force Operation.
1. UVOD
Jedna od definicija (vojne) operacije glasi: „Operacije predstavlja skup borbenih i/ili neborbenih aktivnosti, pokreda i drugih akcija po jedinstvenoj zamisli, samostalno ili u saradnji sa drugim snagama odbrane, radi ostvarenja opšteg cilja različitog značaja.1
U vojnoj teoriji i praksi operacija se razmatra kao odrеđeni proces, sa određenim specifičnotima, koji ima svoj početak, trajanje i završetak. Na osnovu toga Doktrina operacija Vojske Srbije opisuje operaciju kao proces koji ima, u načelu, četiri faze: faza pripreme operacije, faza izvođenja operacije, faza stabilizacije, faza dezangažovanja snaga.
U fazi pripreme operacije težište je na planiranju operacije, organizovanju snaga, popunom određenim
1 Doktrina Vojske Srbije, GŠ VS, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2012. str. 40.
resursima, dodatnom obukom i operativnom razvoju snaga.
U fazi izvođenja operacije primenjuju se raznovrsna borbena dejstva i aktivnosti snaga u sukobu. Težište je na komandovanju i rukovođenju jedinicama, sadržajima borbenih dejstava i obezbeđenju borbenih dejstava.
U fazi stabilizacije težište je na stabilizovanju „stanja“ u zoni operacije odnosno na uspostavljanju civilne vlasti, uništenju zaostalih „elemenata“ neprijateljevih snaga...
Faza dezangažovanja podrazumeva da se snage, koje su modelovane za konkretnu operaciju, vrate u matične jedinice.
Podela vojnih operacija izvršena je prema različitim kriterijumima. Na osnovu kriterijuma združivanja vidova Vojske Srbije može se reći da postoje operacije snaga kopnene vojske, operacije snaga vazduhoplovstva i protivvazduhoplovne odbrane i operacije združenih snaga.
U operacijama združenih snaga združuju se snage oba vida Vojske Srbije.
217
Odlučivanje u operacijama združenih snaga je neprekidan proces sa određenim procedurama da bi se došlo do najkvalitetnije odluke u datim situacijama. Dakle odlučivanje je neprekidan proces u toku svih faza operacije.
Kvalitet odluke zavisi od adekvatne podrške odlučivanju. Težište podrške odlučivanju u operacijama združenih snaga je na pravovremenim i valjanim informacijam o sopstvenim snagama, neprijateljevim snagama, okruženju (zona operacije u širem smislu) i uticaju okruženja na sopstvene i neprijateljeve snage.
Iinformacije o neprijatelju, okruženju i procene uticaja okruženja na neprijateljeve snage može da dostavlja vojnoobaveštajna jedinice. Na osnovu zahteva članova komande, komandanta združenih snaga i ostalih komandanata vojnoobaveštajna jedinica može da planira prikupljanje obaveštajnih podataka, organizuje svoje snage, prikuplja obaveštajne podatke, analizira prikupljene podatke i dostavlja obaeštajne informacije komandi združenih snaga. Dakle svrha vojnoobaveštajne jedinice je da pruža adekvatnu podršku obaveštajnim informacijama o neprijatelju i zoni operacije.
Da bi vojnoobaveštajna bila svrsishodna u operacijama združenih snaga potrebno je da poseduje određene sposobnosti.
U radu su opisane operacije združenih snaga, podrška odlučivanju u operacijama združenih snaga i spososbnosti vojnoobaveštajne jedinice za podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga, što ujedno predstavlja i težište rada.
2. OPERACIJE ZDRUŽENIH SNAGA
Vojne operacije, u odnosu na druge operacije, se razlikuju zbog postojanja širokog spektra borbenih i neborbenih aktivnosti u kojima se upotrebljavaju vojne snage. Operacija združenih snaga predstavlja niz borbenih dejstava i neborbenih aktivnosti u kojima su integrisane snage oba vida Vojske, koje se pod jedinstvenom komandom usmeravaju, organizuju i angažuju u ostvarivanju jasno definisanih strategijskih i operativnih ciljeva radi dostizanja željenog krajnjeg stanja. Snage ili delovi snaga, koji se upotrebljavaju u operacijama združenih snaga, nazivaju se komponente.2
Kopnena vojska (KoV) kao komponenta operacija združenih snaga planira, priprema i izvodi borbene i neborbene operacije taktičkog, operativnog i strategijskog značaja, samostalno, kao deo operacije združenih snaga ili kao deo kampanje, u sadejstvu i saradnji sa drugim snagama, u miru, vanrednom i ratnom stanju. Kopnena vojska može se u celosti ili po delovima angažovati u borbenim i neborbenim operacijama, protiv različitog neprijatelja i nevojnih bezbednosnih izazova, rizika i pretnji. Borbene operacije preovladavaju, kao način usmeravanja, planiranja i upotrebe snaga Kopnene vojske u slučaju oružanog ugrožavanja bezbednosti.
2 Doktrina operacija Vojske Srbije, GŠ VS, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2012. str. 38.
Osnovni zadaci snaga Kopnene vojske u borbenim operacijama jesu pronalaženje neprijatelja, smanjenje njegove slobode akcije i napad na neprijatelja. Ti zadaci se realizuju paralelno i kontinuirano tokom izvođenja borbenih operacija. Snage KoV-a, ili deo tih snaga u združenim operacijama, upotrebljavaju se kao kopnena komponenta.
Vazduhoplovstvo i protivvazduhoplovna odbrana (ViPVO), kao vazduhoplovna komponenata operacija združenih snaga, planira, priprema i izvodi vazduhoplovne operacije i operacije protivvazduhoplovne odbrane. U slučaju oružanog ugrožavanja bezbednosti ofanzivni karakter preovladava, kao način usmeravanja, planiranja i upotrebe snaga ViPVO. Operacije se izvode kao deo operacije združenih snaga ili kao deo kampanje, u sadejstvu i saradnji sa drugim snagama, u miru i oružanom sukobu.
Teritorijalne snage težišno planiraju, pripremaju i izvode borbene operacije, na operativnom i taktičkom nivou, a mogu se angažovati i u neborbenim operacijama. Osnovni cilj operacija je kontrola, odbrana i oslobađanje prostora, odnosno dostizanje željenog stanja utvrđenog za neborbenu operaciju. Te operacije izvode se kao deo operacija Kopnene vojske, ili operacija združenih snaga, što se utvrđuje Planom upotrebe i planovima prevencije kriza. Operacije specijalnih snaga predstavljaju niz borbenih i neborbenih aktivnosti kojima se objedinjavaju i usmeravaju svi oblici specijalnih borbenih aktivnosti (intervencije, diverzantske akcije, specijalno izviđanje, oslobađanje ratnih zarobljenika, borbeno traganje i spasavanje), taktičke borbene radnje i druge aktivnosti specijalnih snaga i ostalih organa i institucija države radi ostvarenja postavljenog cilja. Izvode je posebno opremljene i obučene jedinice. Tim operacijama postiže se cilj strategijskog ili operativnog značaja, a mogu se izvoditi nezavisno ili u okviru kampanje. Specijalne snage, ili deo tih snaga u združenim operacijama, upotrebljavaju se kao komponenta specijalnih snaga.3
U načelu, operacija združenih snaga ima sledeće faze: priprema, izvođenje, stabilizacija i dezangažovanje snaga.
U fazi pripreme vojne operacije realizuje se planiranje operacije, organizovanje snaga4, popuna potrebnim resursima, obuka i operativni razvoj snaga.
U fazi izvođenja operacije koriste se planirane snage radi ostvarenja dodeljene misije.
Faza stabilizacije i dezangažovanja predstavlja poslednju fazu operacije u kojoj se smanjuju vojni kapaciteti u skaldu sa smanjenjem intenziteta borbenih dejstava i aktivnosti neprijatelja (intenziteta pretnji), odnosno sa stepenom stabilizacije situacije u zoni operacije združenih snaga.
U načelu, broj faza u operaciji može se povećati ili smanjiti u zavisnosti od specifičnosti operacije. 3 Isto, s. 39.-41. 4 Snage predstavljaju ukupnost ljudskih i materijalnih potencijala strana u sukobu.
218
3. PODRŠKA ODLUČIVANJU U OPERACIJAMA ZDRUŽENIH SNAGA
Podrška odlučivanju u operacijama združenih snaga predstavljaju činjenice i pretpostavke o dodeljenom zadatku. Činjenice su navodi potvrđenih podataka o situaciji, uključujući sopstvene snage, neprijateljeve snage, prostor i vreme. Činjenica je informacija proverena i istinita i ona predstavlja odgovor na pitanje: Šta komandant i komanda združenih snaga znaju o trenutnom stanju. Pretpostavke predstavljaju podatak, tvrdnju ili stav bitan za provodjenje procesa planiranja, koji nije potvrđen.
Od članova komande združenih snaga, u načelu, se formira Grupa za združeno operativno planiranje. Grupa za združeno operativno planiranje analizira sve činjenice i proverava pretpostavke i priprema adekvatan predlog odluke za konretnu operaciju. Predlog dostavlja komandantu združenih snaga.
Činjenice i pretpostavke o sopstvenim snagama i vremenu grupa za združeno operativno planiranje dobija od sopstvenih snaga, odnosno od komponenata KoV, ViPVO, Specijalnih i Teritorijalnih snaga.
Činjenice i pretpostavke o neprijateljevim snagama i prostoru i uticaju prostora na sopstvene i neprijateljeve snage grupa za združeno operativno planiranje treba da dobija od vojnoobaveštajne jedinice. Vojnoobaveštajna jedinica, dakle, treba pruža adekvatnu obaveštajnu podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga.
Združena operativna komanda može provoditi proces operativnog planiranja na strategijskom i operativno-taktičkom nivou.5 Na strategijskom nivou, ZOK provodi proces operativnog planiranja samo kada su komande KoV/KzO i ViPVO u ulozi komandi vidovskih komponenti (u slučaju najvećeg inteziteta pretnji po bezbednost zemlje – rata). Kada su ekvivalenti angažovanih snaga u eventualnoj operaciji manji, ZOK provodi proces operativnog planiranja na operativno-taktičkom nivou.
Proces operativnog planiranja na strategijskom nivou realizuje se kroz pet faza: iniciranje, orijentacija, razvoj koncepta, razrada plana i revizija plana.
Proces operativnog planiranja na operativno-taktičkom nivou realizuje se kroz sedam faza: 1) iniciranje (prijem zadatka), 2) orijentacija (proučavanje i shvatanje zadatka), 3) razvoj varijanti upotrebe (kurseva akcije), 4) analiza varijanti употребе (курсева акције), 5) поређење varijanti upotrebe (kurseva akcije), 6) odobravanje varijante upotrebe (kursa akcije) odnosno donošenje odluke za izvođenje operacije i 7) izrada naređenja.6
4. SPOSOBNOSTI VOJNOOBAVEŠTAJNE JEDINICE ZA PODRŠKU OPERACIJAMA ZDRUŽENIH SNAGA
5 Procesi i procedure operativnog planiranja provode se radi donošenja, najkvalitetinije, odluke u konkretnim okolnostima. 6 Uputstvo za operativno planiranje i rad komandi u Vojsci Srbije, GŠ VS, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2013. str. 53.
U publikaciji Sekretarijata za odbranu SAD Integracija združenih sposobnosti i razvoj sistema (Joint Capabilities Integrational Developent System) sposobnost je definisana kao mogućnost za postizanje žeqenih efekata pod specifičnim standardima i uslovima, kroz kombinaciju snaga, sredstava i načina izvršenja seta zadataka. Pojam spososbnosti može bitidefinisan i kao mogućnost i kapacitet za izvršavanje zadataka i postizanja željeniih efekata pod specifičnim standardima i uslovima, a radi ostvarenja definisanih ciljeva.7
Pri određivanju sposobnosti treba da se odgovori na dva ključna pitanja: šta moramo da uradimo i koliko toga moramo da uradimo da bismo izvršili dodeljene i izvedene zadatke.
Ukoliko je potrebno razvijati obaveštajnu jedinicu za podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga moguće je primeniti određene pristupe za modelovanje vojnoobaveštajne jedinice. Pristupi u modelovanju (planiranju razvoja) mogu biti: pristup odozgo-nadole, pristup ograničenih resursa, pristup tehnološkog optimizma, pristup izbegavanja rizika, pristup inkrementalnog planiranja, prustup istorijskog širenja, pristup zasnovan na scenarijima, pristup zasnovan na pretnjama i pristup zasnovan na sposobnostima. Za potrebe ovog rada razmatra se pristup zasnovan na pretnjama i spososbnostima.
Pristup zasnovan na pretnjama i spososbnostima prvobitno razmatra zonu operacije združenih snaga (okruženje) i identifikuje neprijateljeve snage i njihove karakteristike. Na osnovu procene neprijateljevih snaga i uticaja okruženja na neprijateljeve i sopstvene snage razvijaju se spososbnosti vojnoobaveštajne jedinice koje ostvaruju komandantove prioritetne obaveštajne zahteve i komandantove zahteve za informacijama. Delovanjem činilaca sposobnosti potrebne sposobnosti se pretvaraju u konkretne oružane sisteme, jedinice, koncepte i drugo.
Analizirajući odlučivanje u operacijama združenih snaga, obaveštajno obezbeđenje operacija združenih snaga i vojnoobaveštajnu jedinicu kao nosioca obaveštajnog obezbeđenja može se primetiti da vojnoobaveštajna jedinica treba da razvija funkcionalne sposobnosti (funkcije) koje su odgovorne za donošenje, najkvalitetnije, odluke u postojećim okolnostima.
Potrebne sposobnosti vojnoobaveštajne jedinice za podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga mogu biti: Sposobnost integracije u jedinstveni komandno-
informacioni sistem združenih snaga i razmene podataka unutar jedinstvenog komandno-informacionog sistema;
Sposobnost razmeštaja u zoni operacije združenih snaga (postavljanja svih elemenata za prikupljanje obaveštajnih podataka u zonu operacije združenih snaga);
Sposobnost pravovremenog planiranja, prikupljanja, obrade podataka i dostavljanje informacija krajnjim
7 Stojković, D, Mitić, V.: Model planiranja zasnovanog na sposobnostima, Novi Glasnik, br. 1, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2014. str. 21.
219
korisnicima (grupa za združeno operativno planiranje, komponenta KoV, Komponenta ViPVO...);
Sposobnost stvaranja jedinstvene baze obaveštajnih podataka;
Sposobnost prikupljanja obaveštajnih podataka praćenjem komunikacionih kanala neprijateljevih snaga KoV i snaga ViPVO;
Sposobnost presretanja, prikupljanja i obrade radarskih signala radi podrške snagama ViPVO;
Sposobnost ometanja neprijateljevih komunikacionih i nekomunikacionih neprijateljevih signala (radarskih signala, signala upravljanja vatrom...);
Sposobnost za borbu protiv improvizovanih eksplozivnih naprava koje se aktiviraju radio-signalima;
Sposobnost prikupljanja obaveštajnih podataka osmatranjem ili upotrebom tehničkih sredstava (fotografisanje i sl.) od izvora kao što su izbeglice, interno raseljena lica, evakuisani, prebezi, ispitivanjem, analizom ponašanja, i slično;
Sposobnost za izviđanje ubacivanjem u dubinu zone operacije združenih snaga radi prikupljanja podataka o neprijateljevim snagama (razmeštaj i aktivnosti neprijateljevih snaga), spososbnost potrvde i navođenja na ciljeve i procenu efekata dejstava;
Sposobnost za prikupljanje podataka o neprijatelju i prostoru angažovanih snaga angažovanjem bespilotnih letelica srednjeg doleta;
Sposobnost za prikupljanje podataka o neprijatelju i prostoru angažovanih snaga angažovanjem bespilotnih letelica velikog doleta;
Sposobnost za nadgledanje radarima (upotreba radara za detektovanje, lociranje i praćenje ciljeva danju, noću, u dobrim i lošim meteo uslovima u gracicama optičke vidljivosti;
Sposobnost za radarsko lociranje oruđa (sposobnost preciznog i brzog određivanja lokacije oruđa u dejstvu, određivanja pada projektila u svim uslovima);
Sposobnost za zvukometrijsko izviđanje radi određivanja lokacije oruđa u dejstvu i velikih akustičkih događaja (npr. eksplozija ubojnih sredstava);
Sposobnost za praćenje otvorenih izvora informacija.
Pored navedenih sposobnosti, posebnu pažnju treba posvetiti modelovanju organizacione strukture vojnoobaveštajne jedinice. Kod modelovanja organizacione strukture treba uzeti u obzir unutrašnje i spoljašnje činioce organizacije.
Najznačajniji unutrašnji činioci vojnoobaveštajne jedinice su: ciljevi i taktika, tehnologija i zadaci, veličina, „životni ciklus“, obaveštajni proizvod, i mesto vojnoobaveštajne jedinice u okviru operativnog borbenog rasporeda.8
Spoljašnji činioci vojnoobaveštajne jedinice (ili kako se u teoriji organizacije nazivaju činioci okoline), za razliku od 8 Terzić, M, Pavlović, M.: Prilog modelovanju organizacione strukture vojnoobaveštajne jedinice, 17. Međunarodna konferencija Upravljanje kvalitetom i pouzdanošću – ICDQM, Beograd, str. 770.
unutrašnjih činioca, takvi su da na njih vojnoobaveštajna jedinica može samo u manjoj meri uticati, ali im se zato mora prilagođavati. U najvažnije spoljašnje činioce spadaju: dimenzije okoline (stabilnost, nestabilnos, jednostavnos i složenost okoline), institucionalni činioci (društveno-politički, ekonomski, kulturno-istorijski i pravni), integracijski procesi, karakteristike savremenih operacija, razvoj nauke i tehnike.9
5. ZAKLJUČAK
Vojnoobaeštajna jedinica treba da poseduje mnoge (funkcionalne) spososbnosti da bi bila svrsishodna za podršku odlučivanju u operacijama združenih snaga.
Međutim, razvijanje spososbnosti zavisi od mnogobrojnih faktora, npr. ekonomske moći države, obima operacije zduženih snaga, zone operacije, izazova, rizika i pretnji, stepenu integracije vidova u operaciji, interoperabilnosti...
Uzimajući u obzir navedene faktore, neophodno je izvršiti sveobuhvatnu analizu i utvrdit koje su kljućne sposobnosti koje vojnoobaveštajna jedinica treba da poseduje za konkretnu operaciju ili spektar operacije i te sposobnosti razvijati.
LITERATURA
[1] Doktrina Vojske Srbije, GŠ VS, Medija centar
„Odbrana“, Beograd, 2012.
[2] Doktrina operacija Vojske Srbije, GŠ VS, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2012.
[3] Uputstvo za operativno planiranje i rad komandi u Vojsci Srbije, GŠ VS, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2013.
[4] Obaveštajna doktrina Vojske Srbije, GŠ VS, UOIP, Beograd, 2012.
[5] Stojković, D, Mitić, V.: Model planiranja zasnovanog na sposobnostima, Novi Glasnik, br. 1, Medija centar „Odbrana“, Beograd, 2014. str. 15.-34.
[6] Terzić, M, Pavlović, M.: Prilog modelovanju organizacione strukture vojnoobaveštajne jedinice, 17. Međunarodna konferencija Upravljanje kvalitetom i pouzdanošću – ICDQM, Beograd, str. 766 – 763.
9 Isto, s. 772.
220
MEĐUNARODNI PROJEKTI EKO-ŠKOLE I EKOFAKULTET FUNKCIJI ODRŽIVOG RAZVOJA
VALERIJA VEČEI Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
MILADIN KALINIĆ Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
RADOVAN VLADISAVLJEVIĆ Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
BOGDAN IVKOVIĆ Visoka škola strukovnih studija za menadžment i poslovne komunikacije, Sremski Karlovci
Rezime: Agenda 21 određuje kao ciljeve obrazovanja za održivi razvoj promociju i unapređenje kvaliteta obrazovanja kao i unapređenje javne svesti o konceptu održivog razvoja.
Nacionalna strategija održivog razvoja Republike Srbije pruža mogućnosti za integraciju sadržaja održivog razvoja u formalni obrazovni sistem.
Međunarodni programi Fondacije za edukaciju u oblasti životne sredine (Foundation for Environmental Education-FEE) predstavljaju proveren model zadovoljavanja društveno-ekonomskih potreba uz smanjenje uticaja koji štete životnoj sredini.
Međunarodni programi Eko-škole i EkoFakultet pružaju velike mogućnosti u sprovođenju koncepta održivog razvoja.
Ključne reči: održivi razvoj, međunarodni projekti, Eko-škole i EkoFakultet
1. UVOD
Održivi razvoj je takav ekonomski i socijalni razvoj društva koji u zadovoljavanju potreba današnjeg naraštaja uvažava iste ili slične mogućnosti zadovoljavanja potreba idućih generacija, te omogućava dugoročno očuvanje životne sredine i biološke raznolikosti. Održivi razvoj pruža mogućnost da prirodni ekosustemi služe kao resursi stalnog rasta proizvodnje i potrošnje, a da pritom biudućim generacijama ostaju nesmanjeni kvalitet života i mogućnost daljeg korišćenja prirodnih resursa. Primenom takvoga složenog razvojnog modela može se postepeno smanjiti postojeći globalni nesklad između čoveka i prirode. Održiva potrošnja ne znači nužno manje trošiti, nego trošiti na drugi način, efikasno trošiti. Međunarodni programi Eko-škole i EkoFakultet pružaju velike mogućnosti u sprovođenju koncepta održivog razvoja.
2. MEĐUNARODNI PROGRAMI FEE
FEE (Foundation for Environmental Education) je osnovao Evropski Savet 1981. godine, a od osnivanja do danas ima sedište u Kopenhagenu. Program je podržan od Programa UN za životnu sredinu (UNEP) i Organizacije UN za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO). Fondacija razvija nekoliko prgrama i projekata koje su njeno intelektualno vlasništvo.
1.1. Zeleni ključ Zeleni ključ je program nagrađivanja smještajnih kapaciteta sa svrhom povećanja svesti vlasnika, osoblja i klijenata o zaštiti okoline i potrebi sprovođenja ideje održivog razvoja. Svrha ovog programa je razvoj i upravljanje ekološkom markicom za smještajne kapacitete. Program Zeleni ključ nastao je 1994. godine u Danskoj kao vlasništvo udruženja HORESTA. Programom se nastoje ostvariti sledeći ciljevi: edukovati vlasnika, osoblje i klijente o zaštiti okoline i održivom razvoju, smanjiti negativni uticaj objekta na okolinu, ostvariti ekonomsku dobit kao rezultat smanjenja potrošnje i osigurati marketinšku strategiju s ciljem reklamiranja smještajnog kapaciteta i ekološke markice. Zeleni ključ dodjeljuje se na razdoblje od jedne godine a vrši se najmanje jedan inspekcijski obilazak objekta. Srbija je u 2014. godini počela sprovođenje međunarodne eko-sertifikacije turističkih smeštajnih kapaciteta, dajući šansu i hotelima u Srbiji, da dobijanjem zelenog ključa budu prepoznati kao eko-prijateljski smeštaj. 1.2. Plava zastava Plava zastava za plaže i marine je međunarodni ekološki program zaštite mora i obale. Plava zastava je danas u svetu vrlo cenjena turistička markica koja je sve brojnijim turistima glavni orijentir prilikom izbora destinacije. Važno je spomenuti da plaže i marine na stajaćim
221
(slatkim) vodama takođe moguda budu dobitnici međunarodne Plave zastave. Program je u Srbiji aktivan od 2011. godine, tako da plaže i marine na rekama i jezerima u Srbiji mogu dobiti Plavu zastavu. 1.3. Reporteri Cilj Mladih EkoReportera je da se omladina uključi u rešavanje problema i pitanja životne sredine. Mladi EkoReporteri kroz svoj rad istražuju lokalni problem životne sredine i predlažu moguća rešenja i izveštavaju lokalnu javnost o lokalnom pitanju životne sredine i njegovim mogućim rešenjima putem novinarske produkcije. U prvoj godini uključivanja u projekat, rad iz Srbije se našao u užem izboru međunarodnog žirija. 1.4. Međunarodni program Eko-škole Eko-škole su jedan od programa fondacije FEE (Foundation for Environmental Education). U program su uključene 52 zemlje sveta u kojima se sprovode međunarodni program Eko-škole i EkoFakultet. U ovaj program je uključeno više od 12 miliona đaka i studenata. U svakoj državi u kojoj se sprovodi programi FEE-a zaštićeni su pri odgovarajućem državnom telu. Zaštićeni su nazivi programa, njihov sadržaj i metodologija sprovođenja. Međunarodni program Eko-škole predstavlja sistem nagrađivanja predškolskih i školskih ustanova, uključujući i visokoškolske ustanove. Jednoobraznost programa na međunarodnom nivou čini jedinstvenim ovaj prepoznatljiv i kvalitetan model vaspitanja i obrazovanja. Škole koje ispune postavljene kriterijume i koje brigu za životnu sredinu postavljaju kao trajnu vrednost i način življenja, dobijaju povelju (sertifikat) o statusu međunarodne Eko-škole i Zelenu zastavu sa znakom Eko-škole kao znak statusa. Zelena zastava je vidljivi znak uspešnog pripadanja programu (Večei-Funda, 2007:219). Ovo prestižno međunarodno priznanje dodeljuje se na dve godine a nakon prvog dobijenog priznanja škola se svake dve godine mora prijaviti za obnovu statusa i dokazati da je u sprovođenju programa, prema zacrtanim smernicama, otišla “korak dalje”. Program je tačno definisan i ne dopušta improvizacije u odnosu na utvrđena pravila i postavljene korake sprovođenja. Zadate smernice programa ne mogu se prilagođavati, nego ih je potrebno u celosti slediti i sprovoditi. 2. ODRŽIVI RAZVOJ I MEĐUNARODNI PROGRAM EKO-ŠKOLA U REPUBLICI SRBIJI Ujedinjeni narodi su proglasili „Dekadu obrazovanja za održivi razvoj 2005. - 2014.“ U rezoluciji broj 57/254
kojom se proglašava ta dekada istaknuto je da obrazovanje: mora da inspiriše verovanje da svako od nas ima snagu i odgovornost da utiče na pozitivne promene vidljive na globalnom nivou i promoviše vrednosti, ponašanje i životne stilove koji su važni za održivu budućnost. U sistemu visokog obrazovanja u Republici Srbiji relativno je veliki broj mladih ljudi koji studiraju, ali je vrlo mali procenat onih koji završavaju studij u roku koji se može smatrati korisnim i prihvatljivim za društvo (8-10% od ukupno upisanih). Ukupno gledano, današnji sistem obrazovanja je neodrživ, nije dovoljno efikasan i nema dovoljno kvalitetan ishod ni na jednom nivou. Posledica toga je nizak opšti obrazovni nivo, velik procenat osipanja polaznika iz školskog sistema na svim nivoima obrazovanja, veliki odliv školovanog kadra u inostranstvo, nedostatak standarda za osiguranje kvaliteta, rigidan i zastareo program i nedostatak složenih i savremenih veština neophodnih u obrazovanom procesu. U tom smislu se pod pojmom obrazovanje za održivi razvoj podrazumeva ne samo primena sadržaja o održivom razvoju u sistemu obrazovanja već i novi sistem obrazovanja koji podržava ekonomiju zasnovanu na znanju i predstavlja neophodnu pretpostavku održivog razvoja društva u celini. Ono treba da integriše znanja i način iznalaženja najboljih tehnika i metoda u svim sferama ljudskog života, osigura uslove potrebne za primenu koncepta interdisciplinarnog obrazovanja za održivi razvoj i veće učešće civilnog sektora. To znači da obrazovanje za održivi razvoj mora osigurati međusobnu saradnju svih interesnih grupa (škole, privrede, donosilaca odluka, civilnog društva itd..) i intenzivno jačanje međunarodne saradnje s relevantnim naučnoobrazovnim institucijama. (Nacionalna strategija održivog razvoja Republike Srbije, http://www.merz.gov.rs:36 ) Održiva potrošnja zalazi u više područja: izbegavanje stvaranja suvišnog otpada, upotreba energije i vode, prevoz, ishrana i ekološka nabava. Osim domaćinstava koji predstavljaju osnovu potrošačkog tržišta, ovaj proces se tiče i privrede, obrazovnih ustanova i svih drugih organizacija i ustanova. Kada govorimo o održivoj potrošnji ona u školama u prvom redu znači racionalno korišćenje energije i vode i pravilno postupanje s otpadom, uključujući reciklažu. Pretpostavke za uključivanje u međunarodni program Eko-škola pružaju i odredbe o održivom obrazovanju definisane u Nacionalnoj strategiji održivog razvoja Republike Srbije. „Treba motivisati i podržati sve interesne grupe da rade na razvoju obrazovanja za održivi razvoj i na integraciji sadržaja održivog razvoja u formalni obrazovni sistem, u sve relevantne predmete, kao i u neformalne vidove obrazovanja. Ciljevi i neposredne mere koje treba da doprinesu postizanju jedinstvenog glavnog cilja sistema održivog obrazovanja obuhvataju:
222
obezbeđivanje povoljnijih opštih uslova ekonomsko-finansijske, institucionalne i tehničke podrške reformi obrazovanja i obrazovanja za održivi razvoj;
promovisanje koncepta i prakse održivog razvoja i sistema održivog obrazovanja putem formalnog i neformalnog učenja;
odgovarajuću obuku o održivom razvoju za nastavnike svih nivoa obrazovanja;
sistemski razvoj istraživanja u obrazovanju za održivi razvoj;
stalno unapređivanje saradnje u reformi obrazovanja na nacionalnom, regionalnom i međunarodnom planu.“ (Nacionalna strategija održivog razvoja Republike Srbije, http://www.merz.gov.rs:37 )
Zavisno od programa koji sprovode Eko-škole promišljaju brojne oblike svakodnevne kao i povremene potrošnje koji se mogu znatno smanjiti ili čak izbeći, kao i sve suvišne i nepotrebne oblike potrošnje od strane svojih učenika/studenata i zaposlenih. Priliku za veće ili manje promene ne treba tražiti samo u obrazovnim reformama koje su najčešće prespore. Novi način učenja uz veliku aktivnost učenika, pružaju posebni programi i projekti. (Večei-Funda, 2007:218) Međunarodni program Eko-škole i EkoFakultet pruža velike mogućnosti za razvijanje svesti o značaju zaštite okoline i koncepta održivog razvoja. Organizacija „Ambasadori održivog razvoja i sredine“ ima ulogu Nacionalnog operatera u Srbiji i jedina je ovlašćena za sprovođenje programa Fondacije za edukaciju u oblasti životne sredine (Foundation for Environmental Education-FEE). Zavisno od programa koji sprovode Eko-škole promišljaju brojne oblike svakodnevne ali povremene potrošnje koji se mogu znatno smanjiti ili čak izbeći, kao i sve suvišne i nepotrebne oblike potrošnje od strane svojih učenika/studenata i zaposlenih. Priliku za veće ili manje promene ne treba tražiti samo u obrazovnim reformama koje su najčešće prespore. Novi način učenja uz veliku aktivnost učenika, pružaju posebni programi i projekti. (Večei-Funda, 2007:218) Programom rada svaka škola određuje na koji način se znanja o zaštiti životne sredine primenjuju u svakodnevnim aktivnostima škole. Velika pažnja posvećuje se smanjivanju i zbrinjavanju otpada, racionalnom korišćenju vode i energije, zdravoj ishrani i uređenju školskog prostora. Status međunarodne Eko-škole, kao i sve aktivnosti tokom sprovođenja programa, stvaraju novi imidž škole. Ovom činjenicom i počinje i završava odgovorna i zahtevna uloga direktora u sprovođenju i održavanju programa, kao i obnavljanju statusa. Uloga direktora u celom programu je velika a često i odlučujuća. Presudna uloga je u prvoj etapi, prijavljivljanju u program jer on mora dobro proceniti i prepoznati mogućnosti škole i imati viziju škole. On mora
biti siguran da će svojim entuzijazmom i optimizmom uticatina svoje saradnike za svo vreme rada na projektu. „Možete da naučite napamet sve teorije menadžmenta, sve teorije rukovođenja i sve teorije upravljanja ali ako ne uzmete u obzir uslove, okruženja i ne uspete da motivišete saradnike da budu posvećeni nećete imati rezultate”. (Ristić, Tot, 2003;24) U Srbiji je program u 2011. godini bio u pilot fazi, a u školskoj 2012/13. godini počelo je prijavljivanje prvih škola i time je Srbija postala jedna od zemalja u kojima se sprovodi međunarodni program Eko-škole. U Republici Srbiji međunarodni program Eko-škole podržava Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja kao projekat koji ima za cilj zaštitu životne sredine i promovisanje obrazovanja za održivi razvoj. Pokrovitelj međunarodnog programa Eko-škole u Srbiji je Ministarstvo zdravlja.
3. ZAKLJUČAK
Obrazovanje za održivi razvoj i zaštitu životne sredine važan je obrazovni i vaspitni zadatak svake obrazovne institucije. Međunarodni program Eko-škole i EkoFakultet pružaju velike mogućnosti za sprovođenje programa kao i građenje identiteta moderne škole/fakulteta. Agenda 21 navodi kao ciljeve obrazovanja za održivi razvoj promociju i unapređenje kvaliteta obrazovanja i unapređenje javne svesti o konceptu održivog razvoja a program međunarodne Eko-škole i Ekofakulteti predstavljaju dobar model praktične primene odredbi održivog razvoja i održivog obrazovanja. Sva naučena znanja, stečene veštine i rezultati sprovođenja eko programa, ne ostaju samo u obrazovnim institucijama već se prenose u lokalnu zajednicu. Time se doprinosi unapređenju javne svesti o preduzimanju konkretnih aktivnosti u funkciji održivog razvoja. S obzirom da u Srbiji još ni jedna visoka škola ni fakultet nisu do sada bili uključeni u program EkoFakultet, ovo bi trebao da bude profesionalni izazov. S ponosom ističemo da je Visoka škola za menadžment i poslovne kominikacije Sremski Karlovci, prva visokoškolska ustanova u Srbiji uključena u ovaj program.
LITERATURA
[1] *** (2002) Eko-škole - od globalnog promišljanja do lokalne akcije. Međunarodne Eko-škole u Republici Hrvatskoj, Zagreb, Bulletin No 2, str. 8-11
[2] *** (2004) Eko-škole kao način življenja. Međunarodne Eko-škole u Republici Hrvatskoj, Zagreb, priručnik, str. 16-20
[3] Večei-Funda, V. (2003) Uloga pedagoga u provođenju programa Eko-škole. Međunarodne Eko-škole u Republici Hrvatskoj, Zagreb, Bulletin No 3, str. 27-28
223
[4] Večei-Funda, V. (2005) Uloga pedagoga u provođenju programa Eko-škole. Pedagoška stvarnost, Novi Sad, vol. 51, br. 9-10, str. 823-830
[5] Večei-Funda, V. (2007). Međunarodni program Eko-škole kao faktor povećavanja vrijednosti znanja škole, Zbornik radova III. savjetovanja Na putu ka dobu znanja,F@M, Novi Sad, 217-237.
[6] Nacionalna strategija održivog razvoja Republike Srbije, http://www.merz.gov.rs
[7] Ristić, D., Tot, V. (2003) „Knowledge managent ili upravljanje znanjem, što je to?, u zborniku radova „Na putu ka dobu znanja”, str. 17-32, Fakultet za menadžment, Novi Sad
[8] http://ambassadors-env.com
224
SOCIO-EKONOMSKI FAKTORI UTICAJA NA MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U SRBIJI
SOCIO-ECONOMIC FACTORS IMPACT ON SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN SERBIA
MIRA VIDAKOVIĆ Fakultet za menadment Novi Sad
SLOBODAN POPOVIĆ JKP Gradsko Zelenilo Novi Sad
DARIO VIDAKOVIĆ Ekonomski fakultet Subotica
Rezime: Savremena društvena kretanja obeležavaju procesi kontinuirane tranzicije i transformacije. Društveni procesi, uticali su na sva pravna lica, na preduzeća i pojedince, zahtevajući od njih brzo reagovanje i prilagođavanje novonastalim uslovima života i rada. Celokupno poslovanje se odvija u uslovima rastuće neizvesnosti, koje su između ostalog posledice privatizacije, transformacije velikog broja preduzeća, a na globalnom nivou uočavamo pogubno delovanje tzv. velike ekonomske krize na mnogobrojna i heterogena preduzeća širom sveta, pa i na području Srbije. Veliki intenzitet uticaja na širok spektar privrednih delatnosti i na veliki broj preduzeća imao je posledicu da se ona okrenu svojim unutrašnjim rezervama u prvi mah, a potom kreću ka strukturalnoj reformi svojih preduzeća, pre svega preko ekonomije troškova i smanjenju trošenja na svim nivoima u preduzeću. Istovremeno kao posledica globalnih uticaja počinju procesi minimalnog razvoja u malim preduzećima, koja su fleksibilnija i prilagodljivija trenutnim stanjima na domaćem i međunarodnom tržištu. U tim uslovima jedan od načina borbe za optimalnije poslovanje je primena i korišćenje finansijskih izveštaja u savremenom poslovanju. Optimalne odluke su neophodne za čitav niz praktičnih odluka koje donosi menadžment preduzeća. Osim finansijskih uočavaju se i veoma heterogeni socio-ekonomski faktori uticaja na poslovanje preduzeća.
Ključne reči: kriza, preduzeće, socio-ekonomski faktori.
Abstract: Contemporary social movements mark the continuous processes of transition and transformation. Social processes, influenced by all legal persons, companies and individuals, asking them quickly react and adapt to new conditions of life and work. The entire operation is carried out under conditions of increasing uncertainty, which among other consequences of privatization, conversion of a large number of companies on a global level we see devastating effect called the Great Depression of the numerous and heterogeneous enterprises around the world, including in the area of Serbia. High intensity impact on a wide range of economic activities and the large number of companies had the consequence that it turned its internal reserves at first, and then move towards structural reform of its businesses primarily through the economy and reducing the cost of spending at all levels of the company. At the same time as a result of global influences start to process a minimum of development in small enterprises, which are more flexible and adaptable to current conditions in the domestic and international markets. In these conditions, one of the ways to fight for optimal operation is the application and use of financial statements in modern business. Optimal decisions are necessary for a variety of practical decisions taken by the management. Besides financial noticed a very heterogeneous socio-economic factors impact on business operations.
Keywords: crisis, business, socio-economic factors.
1. UVOD
Društvena kretanja sa kraja prošlog veka i početka novog su veoma turbulentna i u stalnom menjanju. Promene se odnose na menjanje društveno-ekonomskog sistema koji je osnova i za druge promene poput uslova privređivanja, stvaranja ambijenta za funkcionisanje ekonomije, pa do društvenih odnosa koji stvaraju uslove privređivanja i bitisanja velikog broja ljudi.
Priznavanjem postojanja velike ekonomske krize u poslednjoj deceniji, mnogi autori su počeli da poklanjanju veću pažnju i izvedenim stanjima, koje su posledica nezaposlenosti radno-sposobnog stanovništva, Da
situacija bude još teža, veliki broj ratova lokalnog karaktera doveo je do talasa velikog broja seljenja stanovništva i ponovnog zaživljavanja termina izbeglica, koji je polako počeo da gubi terminološku upotrebu posle drugog svetskog rata.
U takvim uslovima vrednovanje preduzeća, imovine, rezultata rada, intelektualne svojine i druga heterogena vrednovanja društva i pojedinaca sve više dolazi do izražaja. U uslovima evidentnog postojanja velike ekonomske krize, koja ima pre svega obeležja svetske finansijske krize, počinje i šire praćenje svih društvenih pojava. Širenjem finansijske krize sa prostora SAD na Evropu, nisu mogli biti zaobiđeni ni prostori bivše Jugoslavije. Izrazite probleme uočavamo na prostoru
226
Srbije, naročito nakon devedesetih godina prošlog veka. Manifestacija takvog stanja ima obeležja zakasnele tranzicije, prisutnosti ratne ekonomije, političke i ekonomske izolovanosti, hiperinflacije, pada proizvodnje, porasta nezaposlenosti, političke turbulencije, porasta korumpiranosti, kriminala u svim sferama društva i druga. Od 2000. godine pa do današnjih dana prostor Srbije je u stalnoj tranziciji i transformaciji, a u najkraćim crtama, pomenuti period razvoja ekonomije u Srbiji može se okarakterisati kao kontinuiran proces razvojne krize. U ovom poslednjem periodu uočava se, u ekonomskom smislu, neuspeli model privatizacije nekada postojanih društvenih preduzeća. Javni sektor i javni komunalni sektor tek očekuje proces transformacije koji se najvljuje poslednjih desetak godina, te postoji velika doza izvesnosti da će se u drugoj polovini 2014 godini, započeti dugo najavljivani proces transformacije javnog sektora.
Transformisana preduzeća, mahom sa novom vlasničko-upravljačkom strukturom, od menadžmenta zahtevaju sve veće angažovanje u smislu praćenja troškova i upravljanja istim. Novi uslovi privređivanja, naročito posle 2008. godine, nametnuli su da se obavljanje poslovanja odvija uz kontinuirano praćenje kategorija kao što su: profit, kvaliteta proizvoda, troškovi i utrošci vremena. Finansijsko upravljanje zahteva da pre svega, menadžment bude informisan o bitnim događajima putem pravovremenih i objektivnih finansijskih izveštaja. Takvo informisanje zavisi o brojnim i vrlo heterogenim činiocima. Među njima, najvažniji su: kvalitet normativne osnove, kvaliteta računovodstvene profesije, kvaliteta nadzora i kvaliteta korporativnog upravljanja.
Da bi se omogućilo kvalitetno finansijsko upravljanje u Evropskoj Uniji, poslednjih decenija se intenzivno radi na harmonizaciji i unificiranju Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda finansijskog izvještavanja. U okviru pomenutih Međunarodnih računovodstvenih standarda (MRS), standard 16 je od izuzetne važnosti, jer se njegovom primenom obezbeđuje fer vrednovanje i uvođenje u poslovne knjige preduzeća, što ima naročiti značaj za javni sektor. Osim toga potrebo je da se vrši edukacija pomenutih kadrova, a nju možemo posmatrati i u kontekstu profesionalizacije rada, odnosno u procesu privredno-ekonomskog, tehničkog, organizacionog i drugog načina posmatranja [1].
2. OPŠTI UTICAJ VELIKE EKONOMSKE KRIZE NA PRIVREDU SRBIJE
Poslednja ekonomska kriza je u suštini svetska finansijska kriza, nastala usled sloma hipotekarnog tržišta, odnosno tržišta dugoročnih hipotekarnih kredita u SAD. Pojava same krize vezuje se za vreme kada korisnici hipotekarnih kredita nisu više bili u stanju plaćati rate po odobrenim dugoročnim hipotekarnim kreditima. Ranih dvijehiljaditih godina ekonomska politika SAD bila je utemeljena na politici niskih kamatnih stopa, suprotno interesima investitora. Pod njihovim pritiskom povećalo se tržište sekjuritizovanih vrednosnih, uz očuvanje relativno niskih kamatnih stopa. Godine 2002. Vlada SAD donosi odluku da preko svojih državnih agencija potpomogne hipotekarno kreditiranje stanovništva sa niskim
primanjima što je rezultiralo nastankom finansijske krize. Uzimanje drugorazrednih hipotekarnih kredita stanovništva vodilo je u periodu od 2000. do 2006 godine rastu cena nekretnina po stopi i do 9% godišnje. Od 2005. godine uočava se povećanje neizmirenja obaveza po odobrenim drugorazrednim hipotekarnim kreditima. Iz straha od inflacije rastu kamatne stope, što je prvo pogodilo drugorazredne hipotekarne kredite. Prestankom plaćanja rata kredita građanstva, banke počinju preuzimati nekretnine, kada počinje izrazit pad vrednosti nekretnina uz povećanje kamatnih stopa na već odobrene hipotekarne kredite, primenom varijabilne kamatne stope.
Najveći hipotekarni kreditor "Nev Centuri Financial Corporation" tokom 2007. godine trpi gubitke u milijardama dolara, što je uticalo na akcije kompanije. Potom sledi bankrot dva velika kreditora drugorazrednih hipotekarnih kredita "Mortgage Investment Corp" i "Accredited Home Kreditori Holding Co", kao i preuzimanje više hiljada milijardi gubitaka od strane "Bank of America". Potom, Federalne rezerve SAD, da bi spasile velike kreditore, ubacuju milijarde dolara u privredu sa ciljem povećanja likvidnosti na finansijskom tržištu, ali ni to nije bilo dovoljno za pokriće nenaplativih potraživanja [2]. Finansijska kriza oficijalno započinje sredinom 2007 godine, jer su se neizmirene obaveze kod drugorazrednih hipotekarnih kredita povećale za oko 12% što predstavlja neverovatno povećanje, jer su samo godinu dana ranije iznosile 6,78%. Nakon bankrota velikih hipotekarnih kreditora problem krize se prenosi i na ostale institucije. Opada rejting investicionih banaka, kao što su "Merill Linch", odnosno dolazi do kreditne krize, jer se nisu mogli dobiti hipotekarni krediti za refinansiranje, što je prvo pogodilo sektor građevinstva. Padom plaćanja kreditnih rata, zamire i isplata kamata kupcima hartija od vrednosti. Uvećava se broj nelikvidnih hartija od vrednosti, jer ulagači sve teže prodaju iste na finansijskim tržištima. Zbog postojanja uključenosti ulagača iz celog sveta dolazi do pada vrednosti njihovih akcija te nastaje globalna finansijska kriza kao proces. Tokom 2007. godine proces krize se širi i na Evropu. Banke poput "Rheinland Funding Capital", "BNP Paribas", "Northern Rock", "UBS" i mnoge druge dobijaju pomoć svojih vlada i nacionalnih banaka. Evropska centralna banka je uložila 168 milijardi evra u evropski bankarski sistem. Sve banke koje su u svojim bilansima posedovale hipotekarne kredite, suočile su se sa trendom nenaplativosti potraživanja i vrlo brzo su postale nelikvidne. Ilustracija stanja se može prikazati na primeru za 2007 godinu pokušajem prevladavanja nastalog stanja kroz otpis aktive (kredita) kod "Citi Group" u visini od 46,4 milijardi dolara, kod "Merrill Lich" u visini od 36,8 milijardi dolara i kod "UBS" u visini od 36,7 milijardi dolara.
Osiguravajuće kuće su takođe bile u problemu, jer im je po osnovu garancija stigao veliki broj potraživanja emitenata sekjuritizovanih vrednosnih papira [3]. Hipotekarna kriza se tokom 2006. godine prenela na tržište deonica i obveznica uz istovremeno smanjenje emisije sekjuritizovanih papira. Da bi se ti trendovi
227
zaustavili u SAD, Vlada je bankama doznačila iznos od trilijun dolara i nacionalizirala dvije državne agencije koje su u tom momentu činile 50% američkog hipotekarnog tržišta. U 2008. godini Vlada SAD je dala kredit od 85 milijardi dolara najvećoj osiguravajućoj kući na svijetu „AIG“, kako bi je spasila od bankrota. U tom periodu je bankrotiralo nekoliko stotina hipotekarnih institucija, koje su u svojim bilancama posjedovale drugorazredne hipotekarne kredite. Najveći emitenti hartija od vrednosti u Evropi su Holandija, potom Velika Britanija i Španija, pri čemu ove tri zemlje zajedno čine oko 75% bruto emisije hipotekarnih vrednosnih papira u Evropi. Zemlje u tranziciji okreću se financijskim institucijama i traže pomoć od Svetske banke i Međunarodnog monetarnog fonda.
Na osnovu navedenih opštih uslova uticaja na Srbiju moglo bi se zaključiti da do pojave velike ekonomske krize SAD i razvijene zemlje Evrope su propagirale princip liberalizma, slobode tržišta, ostvarivale su velike uticaje na male zemlje preko finansijskih i drugih Međunarodnih organizacija, čiji su bili osnivači. Pojavom krize, počinju sa izrazitom intervencijom nacionalnih banaka, pomažu velike privatne kompanije i gaze principe liberalizma. Jednom rečju praktično sprovode princip intervencionizma državnog tipa. Time su praktično ukazale na put kojim moraju iću i male zemlje poput naše.
3. TRANZICIJA I JAVNI SEKTOR U SRBIJI
Društveno stanje i ekonomsko-društvena kriza u Srbiji, poslednje decenije prošlog veka imali su obeležja više diskontinuiteta. Od 1999. godine vidljiva je zakasnela tranzicija, prisustvo ratne ekonomije, politička i ekonomska izolovanost, hiperinflacija, pad proizvodnje, porast nezaposlenosti, političke turbulencije, porast korumpiranosti i kriminala u svim sferama društva i slično. Godina 2000. u Srbiji je bila godina promena, kada je trebalo izvršiti korenite promene u zemlji, a krajem godine i početkom sledeće zemlja ulazi u proces tranzicije. Polazne osnove nove vlasti su bile loše jer je BDP je bio manji za 163 milijardi dolara u odnosu na potencijalni proizvod, a korišćenje kapaciteta iznosilo je oko 40% u odnosu na korišćenje u 1989. godini. Izolovanost zemlje u dekadi pre 2000. godine i relativne izolacije kasnije, imale su za rezultat da su slabosti ekonomije postale konstanta uz minimalno modernizovanje društva koje se našlo u veoma dinamičnom okruženju. Nezaposlenost dostiže u pojedinim godinama prve decenije novog milenijuma i 26%, a BDP iznosi 50% nivoa iz 1989 godine. Ukratko, najnoviji period razvoja privrede u Srbiji može se karakterisati kao kontinuiran proces razvojne krize. Prema tome, trebalo bi napraviti novu matricu ekonomske, političke i kulturne transformacije jer dosadašnji rezultati tranzicije na to upućuju. Ekonomski i društveni razvoj moraju biti u funkciji javnog interesa i potreba ljudi za kvalitetnijim životom.
Početak tranzicije u 2001. godini je bio bez vidljive vizije razvoja ekonomije. Date su procene, da ako bi od 2000. godine postojao konstantan rast proizvodnje na godišnjem nivou od 10%, isti bi tek za 21 godinu vratio Srbiju na početnu 1989. godinu, uz dodatno izgubljenih 550 milijardi dolara. Ako bi rast bio 8%, tada bi bilo potrebno
još dodatnih 9 godina, a buduća šteta iznosila bi 1.150 milijardi dolara [4].
Da bi se omogućila tranzicija bile su neophodne aktivnosti poput:
sveobuhvatne reforme društva, obilanog priliva kapitala, otvorenost privrede, liberalizacije i reintegracije države u ekonomsko
okruženje.
Početak tranzicije je obilježio princip napuštanja distributivno dirigovane državne privrede i kontinuirano jačanje privatne svojine kao prve faze prelaska na kapitalistički sistem uređenja društva. Međutim, procesi tranzicije su tekli ad hoc, BDP je od 2001 do 2008 godine ostvario prosečan rast od 5,4% a potom su nastupile godine krize, s niskom i negativnom stopom rasta. Time se otežalo servisiranje javnih poslova i opštedruštvenih potreba, uz istovremeni pad štednje i investiranja. Potrošnja je rasla brže od rasta BDP, tako da je u periodu 2001-2011. godina oko 125 milijardi dolara otišlo u tekuću potrošnju, uz istovremeno povećanje uvozne zavisnosti, bez razmjenljivih proizvoda i usluga, te sa izrazito nekonkurentnom strukturom privrede u cjelosti [5].
Stopa zaposlenosti se od 2008. do 2011 godine umanjila sa 45% na 35% i jedna je od najnižih u Evropi, a stopa nezaposlenosti se povećala i početkom 2013. godine iznosi 26%, da bi nastavila negativan trend i tokom 2014 godine, sa predviđanjem pogoršanja krajem 2014 godine. Neformalna uposlenost u 2008. godini iznosila je 23,3%, da bi pala na 17,8% u 2011 godini, što je posledica pada realnih plata i porasta siromaštva, a ne uređene i osmišljene državne politike. Jednom rečju, u Srbiji, pogotovo od 2008 godine do danas, postoji visok stepen neiskorištenosti ljudskog kapitala.
Narodna banka Srbije je svoju aktivnost usmerila na stabilnost cena na malo, kao svoj primarni cilj dejstvovanja. Početkom tranzicije 2001. godine inflacija je bila oko 40%, da bi 2011 godine iznosila 7%, au 2012. godini iznosila je 12,2%. To je bilo ostvarivo u prvom redu zbog odmerene monetarne politike i velikog deficita u robnoj razmeni sa inostranstvom. Treba naglasiti da je inflacija u Srbiji i dalje najveća u odnosu na zemlje regiona i na zemlje EU, a kumulativna inflacija u periodu 2001-2012. godina iznosi čak 237% [5].
Deficit u robnoj razmeni u periodu 2001-2013. godina iznosi 60 milijardi dinara, a pokrivenost uvoza izvozom je bila 47%, što je posledica nedovoljnog privrednog rasta i niske stope međunarodne konkurentnosti, pogotovo roba s većim tehnološkim i inovativnim sadržajem [6].
Društvo u Srbiji je ušlo u period krize duboke po razmjeri, intenzitetu i po dužini trajanja, te je stiglo u zonu neispunjenja i pogoršanja socijalnog položaja ljudi. Neefikasna država sa lošim stanjem svih sistema čini tranziciju neprihvatljivom za većinu stanovništva,
228
odnosno treba trasirati novi tranzicioni put, gde će javni interes i potrebe ljudi doći u centar pažnje države [5].
Pavle Petrović, predsednik Fiskalnog saveta Srbije, smatra da će neuspešno poslovanje javnih preduzeća i državne banke koštati budžet oko 560 miliona evra u 2014 godini. Apostrofirao je da među javnim preduzećima najveći problem postoji u preduzeću Srbijagas sa dugom od preko milijarde evra, od čega su krediti bankama s državnim jemstvom oko 800 miliona evra. Vraćanje kredita Srbijagasa u 2014 godini državu će koštati 150 miliona evra, što je, poređenja radi, više od izdvajanja za nauku i najveća je subvencija na nivou države. Druga po veličini subvencija je za Železnice Srbije sa 110 miliona evra.
Izlaz iz problema preduzeća Srbijagasa, kao najvećeg preduzeća koje država subvencioniše iz budžeta, je rekonstrukcija preduzeća čime bi se omogućilo ozdravljenje javnih finansija države. Rešenje problema bi bilo da se više niti trajno ni jednokratno ne dodeljuju sredstva iz budžeta, ali uz obavezu da pomenuto preduzeće preuzme deo otplate dugova. Problemi su izrazito nastali nakon 2012. godine kada je dug od 400 miliona evra skoro utrostručen. Data jemstva su bila razlog što je već dogovoreni aranžman sa Međunarodnim monetarnim fondom prekinut početkom 2012. godine. Primer makroekonomskih pokazatelja koji mogu bitno uticati na stanje celokupne privrede Srbije dati su u primeru i ilustrovani u tabeli broj 1.
izuzetno opasno po državu. Stav predsednika Fiskalnog saveta je da je fiskalna konsolidacija preduslov za ekonomski rast [7]
Tabela 1. Makroekonomski pokazatelji za Srbiju u periodu 2004-2012. godina
Indikatori 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Realni rast BDP, u % 9,3 5,4 3,6 5,4 3,8 -3,5 1,0 1,6 -1,5
Potrošačke cene, u % 13,7 17,7 6,6 11,0 8,6 6,6 10,3 7,0 12,2
Nazaposlenost, u % 18,5 20,8 20,9 18,1 13,6 16,1 19,2 23 22,4
Tekući račun platnog bilansa, u % BDP
-13,8 -8,8 -10,1 -17,7 -21,6 -6,6 -6,7 -9,2 -8,3
Budžetski deficit , u % -0,3 0,3 -1,9 -1,7 -1,7 -3,4 -3,7 -4,2 -5,0
Javni dug, u % 55,3 52,2 37,7 31,5 29,2 34,7 44,5 48,7 59,2
Spoljni dug, u % 49,8 60,1 60,9 60,2 64,6 77,7 84,9 77,5 85,6
Kurs RSD prema EUR (prosek u periodu)
72,69 82,99 84,11 79,96 81,44 93,95 103,04 101,95 113,45
Izvor: korišćeni originalni i obrađeni podaci Narodne banke Srbije.
Osim javnih preduzeća, veliki problem po Petroviću su troškovi sanacije državnih banaka iu 2014 godini iznosiće 800 miliona evra. Agencija za osiguranje depozita Srbije u 2014 godini potrošiće 360 miliona evra za isplatu depozita u propalim bankama. Trošak zatvaranja Privredne banke Beograd iznosio je u 2013 godini 100 miliona evra, što predstavlja vrednost ušteda solidarnog poreza na plate u javnom sektoru. On vidi da je ključ ozdravljenja javnih finansija uređenje javnih preduzeća i državanih banaka, jer uštede na platama, penzijama i povećanjima poreza ne mogu pokriti neracionalno poslovanje. Očekivanja Fiskalnog saveta Srbije su da će javna preduzeća i bankarski sektor tokom 2014. godine napraviti nove gubitke i obaveze državi od najmanje 630.000.000 evra, koje će se plaćati od 2015. godine. Javni dug Srbije na kraju 2013 godine iznosi oko 64% BDP, ali će narednih godina premašiti 70%, što je
4. NEZAPOSLENOST KAO FAKTOR OGRANIČENJA RAZVOJA EKONOMIJE
Autori koji sa sociološkog stanovišta posmatraju situaciju u Srbiji nakon donošenja novog zakona o radu ističu da su sindikati odgovorni za ukidanju elementarnih radničkih prava u Srbiji, jer su olako prešli preko ukidanja javne rasprave o promeni dosadašnjeg Zakona o radu, koji je
sigurno morao da se menja, ali ne na štetu radnika i u korist privatnih poslodavaca, već preispitivanjem opravdanosti obezvređenja elementarnih prava koja su utvrđena još početkom 20. veka. Osim toga ističu da se dosadašnji Zakon o radu nije obezbeđivao nikakvu ozbiljnu kontrolu osionog ponašanja privatnih vlasnika, naročito posle loše sprovedene privatizacije, koja je bukvalno uvela brutalnu kapitalističku eksploataciju, te se morao menjati.
Sindikati su se olako odrekli odbrane stečenih radničkih prava, što će najviše pogoditi one radnike koji se tretiraju kao "suvišni ljudi“. Situacija i pre donošenja novog Zakona o radu je bila takva da se produžavao osmočasovni radni dan i da se izbegavalo i plaćanje prekovremenog rada, kršilo se poštovanje ugovora od strane poslodavaca, postojalo je realno prisustvo rada na crno, kao i sve veće samovoljno otpuštanje radnika sa posla i slično. Na te pojave koje su postale su redovne, nije reagovala ni država ni sindikati. U takvim društveno ekonomskim okolnostima, realno je postojala i netransparentna situacija prilikom javne diskusije o novom nacrtu Zakona o radu. Stanje je takvo da nisu nastali odnosi prava na fer (poštene) odnosima sa poslodavcima. Time su radnici, i nakon donošenja novog
229
Zakona o radu, postali nezaštićeni u odnosu na prava poslodavca, kako vide pre svega autori sa sociološkog stanovišta, što će verovatno biti tema mnogih istraživanja u narednim godinama [8].
Problem nezaposlenosti mladih je izrazit i da bi se prevazišao potrebno je zajedničko delovanje svih relevantnih faktora i veća inicijativa privrede i obrazovnih institucija. Reforma obrazovnog sistema, tesnije povezivanje obrazovnih institutcija sa poslovnim okruženjem i potrebama tržista rada, kao i veća finansijska podrška omladinskom preduzetništvu treba da postanu osnova na kome će odgovorno društvo početi da rešava pitanje nezaposlenosti mladih. Nacionalna služba za zapošljavanje je više puta tokom 2012. godine isicala potrebu da obrazovne institucije u toku školovanja više pažnje treba da posvetite praktičnim veštinama i radu. Poslodavci u kontinuitetu ističu da se radna snaga u Srbiji sporo prilagođava promenama na tržištu rada i da zbog toga postoji razlika između potrebnih veština i znanja, i onih koja se nalaze u ponudi. Osim uslova koje treba da stvori država, kako bi se postakle aktivnosti u biznisu, potrebno je značajnije povezivati obrazovnie institucije, istrazivačke i razvojne institucije sa poslovnim okruženjem. Danas, se može reći, da većina mladih smatra da je za uspeh u biznisu važnije imati dobre poslovne kontakte nego dobre biznis ideje. Subvencija za samozapošljavanje u Srbiji iznosi 160.000 dinara i da, ustvari, predstavljaja podsticaj za one koji su uspeli da obezbede stabilnu finansijsku konstrukciju: “Svakako da bi ovaj iznos mogao i trebao da bude veći. Na primer u Sloveniji su subvencije za započinjanje sopstvenog posla oko 4.000 evra”. Po pravilu poslodavci pozitivno reaguju na mlade i da je prepreka njihovom zapošljavanju na prvom mestu nedostatak iskustva, odnosno praktičnih znanja [9].
Formiranje malih i srednjih preduzeća neodvojivo je povezano sa terminom biznis, kojeg većina autora definiše kao skup povezanih aktivnosti kojima se zadovoljavaju potrebe vlasnika biznisa, odnosno uloženog kapitala, zaposlenih srodnika vlasika kapitala, odnosno svih pojedinačnih vlasnika kapitala. Na prostorima bivše Jugoslavije, pod pojmom biznisa i njegove organizacije najčešće se sama organizacija posmatra preko organizacije preduzeća, radnje, banke, zdravstvene, obrazovne, kulturološke ili neke druge organizacije. U osnovi pomenutih organizacija biznis se posmatra kao bavljenje sa nizom veoma heterogenih aktivnosti.
Razvijene ekonomije nastoje da što više povećaju učešće u nacionalnom dohotku, razvojem malog biznisa, u nekim ekonomojama to učešće dostiže i do 80% Osim toga, preko rešavanja pitanja nezaposlenih, otvaranjem što šire lepeze malih subjekata utiče se na rešavanje socijalnih pitanja najšireg sloja stanovništva. Cilj je što duže egzistiranje na određenom prostoru, a osim povećanja učešča u nacionalnom dohotku, direktno se utiče i na radno-socijalnu strukturu stanovništva.
Mali biznis posebno u razvijenim zemljama postaje pokretač ekonomskog i društvenog razvoja. Klasično objašnjenje, leži u tome da su male firme fleksibilne i prilagodljive novonastalim zahtevima tržišta. Mnoge od njih ostvaruju veću profitnu stopu u odnosu na velika
preduzeća, ali i uspevaju da brže prevazilaze nastale poremećaje u okruženju. Veliki broj malih preduzeća je počeo sa radom uz relativno mali iznos uloženog kapitala, te po tom osnovu velika preduzeća ne mogu da se takmiče sa malim biznisom, naročito u sferi uslužnih delatnosti.
Jedan od bitnih faktora je i taj što mala i srednja preduzeća ne opterećuju socijalne fondove države sa zahtevom da im se iz budžeta od nivoa lokalnih samoprava do nivoa države pokrivaju gubici. Velike kokmpanije se služe ucenama prema državi, jer zapošljavaju veliki broj radnika, te traže konstantno ustupke, čime suštinski postaju povlašteni pravni subjekti.
Zadovoljavajući stepen profitabilnosti malih i srednjih preduzeća, vodi jačanju ekonomske snage države, i što je veći broj takvih preduzeća koje posluju u velikom broju grana privrede, postaje i žilaviji sistem privrednih preduzeća jedne države, kojeg je teže srušiti i koji je otporan na uticaje iz okruženja.
Stvaranjem novih proizvoda od strane malih i srednjih preduzeća, uz istovremeni proce povećanja radnika u njima postaju veoma interesantni za državu, pogotovo na prostorima zemalja EU, naročito od početka 80-tih godina prošlog veka. Jedan broj takvih preduzeća počinje da dobija državne podsticaje, pogotovo za projekte vezane za inovacije, primenu čiste energije, ekološke projekte i drugo [10].
Kriterijumi za određivanje veličine malih i srednjih preduzeća su najčešće:
ukupna vrednost imovine preduzeća, veličina deoničkog kapitala, godišnji iznos prihoda i broj zaposlenih radnika.
Prostorno posmatrano mala preduzeća su univerzalna pojava. Cilj njihovog nastajanja je uspešnost, koju možemo posmatrati kao primarnu kategoriju, a na sledećem mestu može biti i posmatranje takvih preduzeća kao ventil za zapošljavanje u tranzicionim zemljama i vremenima [11]. U takvim organizacijama, pogotovo što nastaju sa malo kapitala potrebno je racionalno raspolagati sredstvima, te je najbolјi način da se u njima održi atmosfera međusobnog poverenja, da bude transparentna i da u svakom trenutku održava profesionalne odnose [12], kako bi upravljanje donelo maksimalne efekte. Osim toga, stvaranje vrednosti za kupce je rezultat obavljanja procesa koji su direktno odgovorni za potrošnju resursa i ukupnu efikasnost preduzeća [13]. Na kraju autori ističu i tržišni aspekat problema, a on se ogleda u tome da se ne bi trebao zanemariti i značaj ispitivanja potreba i karakteristika na strani tražnje [14,15].
5. ZAKLJUČAK
U radu je prezentovana vrlo široka lepeza uticaja na savremena društvena kretanja. Date su osnovne karakteristike procesa koji imaju obeležja kontinuirane tranzicije i transformacije. Tako prikazani procesi su uticali su na sva pravna lica, na preduzeća i pojedince, različitim intenzitetom, ali je zajednička osobina da su
230
zahtevali brza reagovanja i prilagođavanja novonastalim uslovima života i rada.
Autori ističu da se celokupno poslovanje odvija u uslovima:
rastuće neizvesnosti, tranzicije, privatizacije velikog broja preduzeća hroničnog nedostatka kapitala, rastuće nezaposlenosti
i to sve pod velikim uticajem tzv. velike ekonomske krize na makro
nivou.
Uticaj ekonomske krize ima veliki intenzitet uticaja na sve privredne delatnosti i na veliki broj preduzeća, odnosno sa ekonomsko-socijalnog aspekta narušio je dotadašnje društvene odnose u celom društvu.
Posledice su izrazite u padu svih ekonomskih pokazatelja razvoja, što su autori istakli, ali autori ističu i druge socio-ekonomske posledeice, naročito nezaposlenost u državi. Ujedno tu nije kraj istraživanja autora, oni idu korak dalje i daju neka od rešenja u vidu postavki razvoja malog biznisa, poboljšanja upravljanja preduzećima, kao i okretanju ka kategoriji kupaca koji su poslednji sudija u tržišnim uslovima. Bez obzira, na sve napred dato, autori kroz ceo rad daju prikaz državnog intervencionizma kao metod uplitanja države u rešavanju pitanja opstanka nacionalnih ekonomija. Time je istaknut i značaj raskida sa liberalizmom kojeg propagiraju razvijene zemlje više od pet decenija, širom sveta. Autori ističu da osim finansijskih uticaja, postoje i uočavaju se i veoma heterogeni socio-ekonomski faktori uticaja na poslovanje preduzeća, od kojih su neki i apostrofirani u ovom radu.
LITERATURA
[1] Popović, S.: Socio-ekonomski faktori ograničenja razvoja agrara, Monografija, Fimek, Novi Sad, 2014
[2] Balj i saradnici: Svetska finansijska kriza - teorijski stavovi i praktična iskustva Rusije i Srbije -Monografija, Ekonomski fakultet u Subotici, Omski državni univerzitet, Ruska Federacija, Bečej, Proleter, 2013.
[3] Јаcobs, I. B.: Tumblins Tower Bubel-Subprime Securitization and the Credit Crisies, Financial Analysist Journal, CFA Institute, 2009.
[4] Ekonomska politika u 2001.: Početak tranzicije, Beograd, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2000.
[5] Drakulić, D.: Srbija na putu ka novoj tranziciji, Anali, Univerzitet u Novom Sadu- Ekonomski Fakultet u Subotici, Bečej, Proleter, 2013.
[6] Мatejić, V.: Zašto napustiti tekuću i kreirati novu tranziciju - slučaj Srbija, Beograd, Tehnologija i društvo, 2013.
[7] Blic: „Loše poslovanje javnog sektora košta pola milijarde dinara“, Beograd, Ringier, (28.02.2014.), 2014.
[8] http://www.b92.net/biz/fokus/komentar.php?yyyy=2014&mm=06&nav_id=870534
[9] http://www.b92.net/biz/vesti/srbija.php?yyyy=2012&mm=11&dd=12&nav_id=659631
[10] Berberović, Š., i Jelić, M.: Menadžment malih i srednjih preduzeća, Ekonomski fakultet Banja Luka, KIZ centar, Beograd, 2005.
[11] Tomić, D.: Mala preduzeća velika šansa, treće dopunjeno izdanje, Evis, Beograd, 2000.
[12] Popović, S., Mijić., R., Grublješić, Ž.: Interna kontrola i interna revizija u funkciji menadžmenta, Visoka poslovna škola strukovnih studija Novi Sad, Škola Biznisa, 2014.
[13] Novićević, B.: Upravljanje bazirano na poslovnim procesima, Nauka i svetska ekonomska kriza, Ekonomski fakultet, Niš, Vuk Karadžić, 2012.
[14] Cowart, O., Goldsmith, R.E.: The influence of consumer desision-making styles on online apperel consumption by college students, International Journal of Consumer Studies, 31 (2007) 6, pp. 639-647.
[15] Sproles, G.B., Kendall, E., A methodology for profiling consumers decision-making styles, Journal of Consumers Affairs, 20 (1986) 2, pp. 267-279.
231
SOCIOLOŠKO OBRAZOVANJE – KLJUČ USPEŠNOG MENADŽERA
SOCIAL EDUCATION – KEY FEATURE OF A SUCCESSFUL MANAGER
MIRA VIDAKOVIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
JELENA SIMIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
Rezime: Novi uslovi poslovanja, zasnovani na orijentaciji ka potrošačima, uvođenju novih tehnologija i neophodnosti primene novih upravljačkih metoda, zahtevaju od zaposlenih nova znanja, brojne veštine, odgovarajuće vrednosne stavove i norme ponašanja. Nekada su se menadžeri morali pridržavati internih standarda, a danas moraju brinuti o brzom prilagođavanju dinamizmu faktora okruženja.
Za harmonične odnose sa drugima, pored opštih intelektualnih sposobnosti, značajno je i shvatanje odnosa među ljudima, motiva ljudskog ponašanja, kao i mudro reagovanje u interpersonalnim odnosima, tj. jednom rečju socijalna inteligencija. Razvojem socijalne inteligencije putem socijalizacije stvaramo sebi put ka uspehu. Osobe koje imaju razvijenu socijalnu inteligenciju mogu poboljšati lične performanse, povećati satisfakciju poslom, olakšati sebi rad sa drugim ljudima i na taj način ostvariti radni moral. Danas posao menadžera zahteva veliku fleksibilnost i mogućnost prilagođavanja velikom broju različitih situacija, a sve u cilju ostvarenja pozitivnih rezultata, ovaj rad ima za cilj da razjasni socijalnu inteligenciju kao bitan put ka uspešnosti menadžerskog delovanja, odnosno postizanje poslovnog uspeha i izgradnje savremenog, moralnog menadžera.
Ključne reči: menadžer, socijalna inteligencije, interpersonalne veštine, društveni odnosi, poslovna interakcija.
Abstract: New business environment, characterized by consumer orientated commerce, integration of new technologies, and necessity of change in managerial strategy, demands for all member of staff to acquire new knowledge, skills, appropriate value judgment, and standards of conduct. Erstwhile, managers had to abide with internal standards, while today they have to concern themselves with readjusting to dynamism of contemporary business and social environment.
In order to achieve harmony in personal relations with others, apart from basic intellectual capabilities, it is also important to understand different aspects of interpersonal relationships, motivation for different human behaviors, as well as what is an appropriate response to different social situations – all these factors are collectively known as social intelligence. Through developing social intelligence, we create a road to success for ourselves. Individuals with highly developed social intelligence can improve their personal performance, increase one’s own professional satisfaction, and facilitate cooperative skills – all of which are important elements of a healthy work ethic.
Contemporary management demands high flexibility and capability for adjusting to growing number of new situations, all with an objective of achieving positive results. This paper aims to elucidate the importance of social intelligence for the success of management efficacy, in achieving business success and developing a contemporary, moral manager.
Keywords: manager, social intelligence, interpersonal skills, social relations, business interaction.
1. UVOD
Pokazalo se da veoma inteligentni ljudi često nisu uspešni u životu, da veliki broj izuzetno inteligentnih ljudi nikada ne završi fakultet. Ovo je bacilo novu svetlost na shvatanje "inteligencije", i pokazalo da na uspeh u životu u velikoj meri utiču i drugi činioci, pre svega stepen socijalne i emocionalne zrelosti. Tokom istraživanja ovog pojma postojale su dileme da li je inteligencija sposobnost rešavanja novih problema i snalaženje u novonastalim situacijama ili je to sposobnost apstraktnog razmišljanja, razumevanja uzroka i posledica nekog problema, sposobnost razlikovanja bitnog od nebitnog, ili, sposobnost učenja i prilogođavanja nekom
zadatom cilju. Međutim, mnogo je i onih koji su inteligenciju videli i kao sposobnost lakog i brzog učenja i sticanja novih sposobnosti. Tako američki psiholog Hauard Gardner, poznat po svojoj teoriji višestruke inteligencije definiše inteligenciju kao sposobnost za rešavanje problema i stvaranje proizvoda koji se cene u jednom ili više kulturnih okvira.Pored sedam vtsta inteligencije koje je Hauard Gardner inicijalno prestavio (jezička inteligencija; logičko-matematička inteligencija; vizuelno-prostorna inteligencija; medijum komunikacije informacija; telesno-kinestetička inteligencija; interpersonalna inteligencija; intrapersonalna inteligencija), imamo tri osnovne kategorije inteligencije [2]: Apstraktna ili verbalna inteligencija koja obuhvata
mogućnost pojedinca da se koristi pojmovima i
232
terminima (rečima), da uviđa njihovo značenje i da ih funkcionalno kombinuje.
Praktična inteligencija koja podrazumeva spretnost u rukovanji predmetima i stvarima u sredini u kojoj živimo (manipulativne sposobnosti), i mogućnosti psihomotornog reagovanja u problemskim situacijama.
Socijalna inteligencija koja kategoriše umešnost u interakciji sa ljudima.
Zbog važnosti socijalne inteligencije za uspešnost menadžera, u nastavku rada ćemo se baviti upravo tim oblikom inteligencije i njenim aspektima bitnosti.
2. ŠTA JE I ZAŠTO JE POTREBNA SOCIJALNA INTELIGENCIJA MENADŽERU?
Edvard Torndajk je definisao socijalnu inteligenciju po prvi put 1920. godine, kao ,,sposobnost razumevanja ljudi i upravljanja njima’’. O socijalnoj inteligenciji možemo misliti kao o sažetom izrazu za pojavu kad je neko inteligentan ne samo povodom interpersonalnih odnosa, nego i u njima. Fokus socijalne inteligencije širi se sa stanovišta jedne osobe na perspektivu dve osobe. [3] Savremeni psiholozi (H.Gardner, P.Salovej i dr.), na osnovu istraživanja obavljenih devedestih godina 20.veka, smatraju da socijalna inteligencija ili "interpersonalna inteligencija" obuhvata više međusobno povezanih sposobnosti: emocionalna osetljivost (sposobnost prepoznavanja
osećanja i želja drugih ljudi), socijalna analitičnost (sposobnost pronicanja u
suštinu društvenih situacija i motiva ljudskih postupaka),
dobra samokontrola (uspešno vladanje sopstvenim afektima i strastima),
socijabilnost (sposobnost lakog uspostavljanja međuljudskih odnosa),
tolerancija i socijalna adaptabilnost (sposobnost uvažavanja drugačijeg gledišta i uspešnog rešavanja interpersonalnih sukoba),
dominantnost (sposobnost vođenja i uspešnog upravljanja) itd.
Interpersonаlnu inteligenciju Gаrdner definiše kаo: "...znаnje o unutrаšnjim аspektimа osobe: pristup svojim osećаnjimа, rаsponu emocijа, mogućnost rаzlikovаnjа tih osećаnjа i, eventuаlno, imenovаnjа osećаnjа i u njimа trаženje znаčenjа i rаzumevаnjа uzrokа sopstvenog ponаšаnjа". [4] Interpersonаlnа znаnjа omogućаvаju osobi otkrivаnje, simbolizovаnje i dobro rаzlikovаnje složenih skupovа osećаnjа. Ali onа ne uključuje sаmo opšti smisаo zа procenu sebe i drugih nego i sposobnosti uočаvаnjа i prаćenjа svojih i tuđih rаspoloženjа i temperаmenаtа te formirаnje znаnjа o njimа, što će osobi koristiti zа predviđаnje budućih ponаšаnjа. [5]
Razvijena socijalna inteligencija je neophodna za uspešan rad menadžera, političara, psihologa, psihoterapeuta, advokata i drugih koji su upućeni na rešavanje problema pojedinaca i grupa ljudi. Socijalna inteligencija se razlikuje od apstraktne inteligencije, koja se najčešće meri testovima inteligencije i koja ne podrazumema i sposobnosti socijalne inteligencije bez kojih ne može biti ostvarem put uspešnog menadžera.
3. ORGANIZACIJA KAO FRONT SOCIJALNE INTELIGENCIJE
Radna mesta danas, nalaze se na prvoj liniji fronta za primenu socijalne inteligencije. S obzirom da radno vreme traje sve duže, posao se manifestuje kao zamena za porodicu, komšiluk i socijalnu mrežu. Iako tako važan za čoveka, nije trajna kategorija, dovoljna je samo jedna reč poslodavca da svako od nas bude izbačen sa nama tako važnog mesta. Ta unutrašnja ambivalencija znači da nada i strah uzimaju maha u sve većem broju organizacija.[6] Iz tog razloga su vrlo bitne Bihevioralne sposobnosti ophođenja, tj. komunikacije između pojedinaca koja podrazumeva različito ponašanje koje može biti: Neverbalno - komuniciranje pogledom, izražajnošću
lica, tonom, gestovima i tako dalje Verbalno - nedvosmisleni zahtevi, uspešno
odgovaranje na kritiku, opiranje negativnim uticajima, slušanje drugih, pomaganje drugima, sudelovanje u pozitivnim skupovima vršnjaka
Za uspešno komuniciranje neophodno je uskladiti sve vidove komunikacija – verbalne i neverbalne. “Veština ophođenja sa ljudima” je sposobnost koja omogućava uspešno komuniciranje sa drugima dok nedostaci u tom području dovode do nesnalaženja u društvenom svetu i učestalih međuljudskih katastrofa. Upravo nedostatak ovih sposobnosti može dovesti do toga da intelektualno najsposobniji u vezama doživljavaju neuspehe, ostavljaju utisak aroganciji i odvratnosti. Ovakve društvene sposobnosti omogućavaju čoveku da oblikuje interakciju sa drugima, da doživljava uspehe u intimnim vezama, da drugima izaziva osećaj ugodne opuštenosti.[3] Osnovne komponente interpersonalne inteligencije koje stručnjaci definišu su: Organizovanje grupa – vitalan veština vođe,
iniciranje i koordiniranje napora mreže ljudi Dogovaranje kompromisnog rešenja – talenat
posrednika koji sprečava ili rešava postojeće sukobe Osobine veze – dar empatije i stvaranja veze, osobe
kojima je lako ući u novi susret ili prepoznati i primereno reagovati na tuđa osećanja i brige – umetnost održavanja veze.
Društvena analiza – sposobnost otkrivanja i spoznaje tuđih osećanja, motiva i briga
Posmatrane zajedno, ove veštine su stvar međuljudske uglađenosti, neophodni sastojci šarma, društvenog uspeha i harizmatičnosti. Osobe vešte u području društvene inteligencije mogu se lako povezati sa drugim osobama, mogu biti pronicljivi u očitavanju njihovih reakcija i
233
osećanja, mogu voditi i rešavati sukobe koji se uvek javljaju u svakoj ljudskoj delatnosti. U ovom slučaju se radi o prirodno nadarenim vođama, osobama koje mogu izraziti neizrečeno kolektivno mišljenje i formulisati ga tako da grupu povedu prema zajedničkom cilju. Reč je o tipu osobe sa kojom drugi vole biti jer pruža emocionalnu snagu i druge ostavlja u dobrom raspoloženju. Zato se mora početi sa procesom edukacije zaposlenih i menadžera o važnosti socijalnih odnosa i socijalne inteligencije, s ciljem smanjena broja menadžera kod kojih se prepoznaje ,,socijalna depresija’’. Za uspešno postizanje interpersonalne komunikacije, neophodan je visok stepen socijalne inteligencije i osoba koja ume uspešno da upravlja svojim emocijama i vezama. Naravno da je ovaj aspekt usko povezan i sa emocionalnom inteligencijom pojedinca. Osobe koje ostavljaju dobar utisak u društvu su po pravilu vešte u praćenju sopstvenih izraza emocija i sa puno žara se prilagođavaju načinima na koje reaguju osobe iz okoline. Ovo im omogućava da kontinuirano podešavaju svoj odnos prema društvu, menjajući ponašanje kako bi bili sigurni da će ostvariti željeni učinak. Za upravljanje emocijama bitno je: Visok stepen tolerancije i sposobnost kontrolisanja
ljutine Manje verbalnih omalovažavanja i svađa Veća sposobnost primerenog izražavanja besa bez
sukoba Manje agresivnog i autodestruktivnog ponašanja Bolje suočavanje sa stresom Manje usamljenosti Da bi se postiglo potrebno obuzdavanje emocija potrebno je: Više odgovornosti Veća sposobnost koncetrisanja na konkretan zadatak
i usmeravanje pažnje Manje impulsivnosti i više samokontrole Poboljšani rezultati iz perspektive znanja
Ono što je takođe jako bitno je da postoji ravnoteža između sopstvenih potreba i osećanja i načina na koje mogu biti zadovoljeni jer u protivnom može doći do ispraznog društvenog uspeha – popularnosti stečene na uštrb vlastitog zadovoljstva. Ovakve osobe ostavljaju odličan utisak a imaju tek nekoliko stabilnih ili zadovoljavajućih prisnih veza. Zdraviji obrazac, svakako, sastoji se u uravnoteživanju dosljednosti prema vlastitoj stvarnoj prirodi s društvenim veštinama, koje se pritom koriste časno i pošteno prema sebi.
4. MENADŽERI BUDUĆNOSTI
Socijalno inteligentno vodstvo počinje potpunom prisutnošcu i ostvarivanjem sinhronicnosti. Kada je vođa posvećen, na scenu stupa njegova socijalna inteligencija u punoj spremi. On uspeva da pogodi kako se ljudi osećaju i
zašto, i ostvaruje dovoljno glatke interakcije da ljude uvede u pozitivno stanje. Najbolji šefovi su ljudi dostojni poverenja, empatični i povezani sa drugima, pored kojih se osećamo smireno, cenjeno i nadahnuto. Najgori – hladni, teški i arogantni – pored njih se osećamo, u najboljem slučaju, neprijatno, a u najgorem prezreno. Menadžer budućnosti mora biti socijalno inteligentan menadžer. Samo takav menadžer može uticati na razvoj svoje organizacije. Socijalno inteligentan menadžment postaje važniji od raspolaganja resursima. Savremeni profil socijalno inteligentnog menadžera karakteriše: liderstvo, poverljivost, kreativnost, preduzetništvo i rizičnost, empatičnost i povezanost sa drugima i sl. Zahvaljujući razvoju socijalne inteligencije, menadžeri će značajno unaprediti svoje sposobnosti u budućnosti. Na taj način će stvoriti pogodnu klimu u svojim organizacijama za razvoj i napredovanje. Dobro izbalansiran svet i dobro izbalansirane organizacije i timovi se sastoje od ljudi koji poseduju različite mešavine inteligencija. Ovo daje grupi veću kolektivnu sposobnost u odnosu na grupu koja se sastoji od identično stručnih specijalista. Razvijanje i usavršavanje socijalne inteligencije u organizacijama omogućava sledeće prednosti: Poboljšavanje ličnih performansi zaposlenih; Povećavanje satisfakcije poslom; Lakši rad sa zahtevnim klijentima i članovima tima; Postizanje zadovoljavajućeg psihofizickog zdravlja
zaposlenih; Povecavanje efikasnosti menadžera; Elimiše se opasnost od gubitka dobrih radnika; Uspostavljanje pogodne klime za razvoj organizacije. Menadžment, odnosno rukovodstveni kadar, ima za zadatak da organizuje ljudstvo da zajednički postignu željene ciljeve efektivnim i efikasnim korišćenjem dostupnih sredstava. Menadžment obuhvata planiranje, organizovanje, vođstvo, kontrolisanje organizacija ili napora za postizanje cilja. Manipulacija sredstvima podrazumeva razvoj i manipulaciju ljudskim, finansijskim, tehnološkim i prirodnim resursima. Zbog ovakvog opisa posla, i kompetencija menadžera važnost posadovanja socijalna inteligencije je jasna, te zbog toga i naglašavamo njenu bitnost ovom radom..
5. ZAKLJUČAK
Imajući u vidu složenost i raznovrsnost spektra poslova koji obavlja jedan menadžer, mora se istaći da je socijalna inteligencija veoma važan faktor koji direktno utiče na uspešnost menadžera. Iz tog razloga, menadžeri moraju da poseduju izrazitu socijalnu inteligenciju, jer je posao koji obavljaju usmeren na ljude, rad sa ljudima i kroz ljude, tj.socijalne interakcije. Od uspešnosti u socijalnim interakcijama i uspešnog snalaženja u složenim socijalnim situacijama zavisiće i uspešnost menadžera. Obraćanjem pažnje na osećanja i potrebe drugih ljudi, može se doći do bolje komunikacije i uspešnijeg rešavanja problema i dobijanja potrebne podrške. Ulaganje vremena i truda u uspostavljanje veza sa drugim ljudima, bilo u formalnim
234
ili još bitnije u neformalnim mrežama, omogućava efikasnije rešavanje problema u kraćem roku.Znati šta treba učiniti i kako komnicirati sa drugima u socijalnom kontekstu je važna veština za koju bi svi trebali biti osposobljenji kako bi lakše išli kroz život, kako privatni tako i profesionalni, a neizostavno kroz menadžerski. Pored toga, socijalna inteligencija menadžera se izdvaja kao značajna kompetencija za normalno fukcionisanje važnih funkcija menadžmenta ljudskih resursa i kao mogući istrument upravljanja karijerom zaposlenih ali i ukupnim organizacionim promenama, što znači da u današnjim poslovnim i uopšte društvenim odnosima, sve više dolazi do izražaja socijalna inteligencija kao futorologija menadžerskog osposobljavanja, pa je treba postaviti kao cilj uspešnosti budućih menadžera.
6. LITERATURA
[1] Vidaković, M. (2010), Intelektualni kapital – aktivni
proces stvaranja vrednosti, VIII naučno-stručna konferencija ,,Na putu ka dobu znanja’’, Novi Sad: Fakultet za menadžment
[2] Gardner, Howard (1993), Multiple Intelligences, New York: Basic Books
[3] Vidaković, M. (2011), Uticaj socijalne inteligencije na uspešnost menadžera, IX međunarodna naučno-stručna konferencija ,,Na putu ka dobu znanja’’, Novi Sad: Fakultet za menadžment
[4] Saloey, Mayer (1997), Pedagoške implikacije.
[5] http://www.emocionalnainteligencija.com/koncept-eq.html
[6] Goleman, D. (2007), Socijalna inteligencija – Nova nauka o ljudskim odnosima, Beograd: Geopoetika
[7] http://socrates.berkeley.edu/~kihlstrm/social_intelligence.htm
[8] Vidaković, M. (2008), Sociologija, Novi Sad: CEKOM books.
235
OSNOVNE DIMENZIJE MARKETINGA DRUŠTVENIH MEDIJA1
PRINCIPAL DIMENSIONS OF SOCIAL MEDIA MARKETING
DARIO VIDAKOVIĆ Ekonomski fakultet, Subotica
MIRA VIDAKOVIĆ Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci
Rezime: Savremena informaciona revolucija i napredak informaciono-komunikacione tehnologije glavne su ,,karakterne“ crte društva sa početka XXI veka. Dinamični napredak ICT-a, i njena implementacija u sve sfere savremene civilizacije, rezultirala je u promeni svakodnevnog života, a ta promena se najviše ogleda u promeni osnovnog društvenog aspekta – društvene interakcije.
Inovacije na poljima komunikacije i razmene informacija rezultirale su u pojavi novog oblika društvene komunikacije, gde se uticaj dimenzija prostora i vremena u značajnoj meri umanjio, te je komunikacija postala univerzalna. Ova univerzalnost je omogućila stvaranje društvenih grupa čiji članovi potiču iz najrazličitijih kultura, ali koji su ujedinjeni kroz zajedničku interakciju putem društvenih medija.
Kako društveni mediji polako postaju najdominantniji oblik društvene interakcije (ili barem oblik interakcije u kome ljudi provode najviše svoga slobodnog vremena), te kako je putem društvenih medija moguće iz komunikacije isključiti prostornu dimenziju, odnosno postoji mogućnost komunikacije sa globalnim tržištem, oni svakako predstavljaju veliki potencijal u sferi marketinga. Ovaj rad istražuje društvene aspekte socijalnih (društvenih) medija, načine na koji oni utiču na savremeni marketing, kolika je iskorišćenost njenih marketing potencijala, te šta bi trebalo činiti u budućnosti kako bi se ovaj potencijal što efikasnije iskoristio.
Ključne reči: ICT, društveni mediji, marketing, umrežavanje, reklamiranje, viralnost.
Abstract: Contemporary information revolution and advancements of information and communication technology (ICT) characterized society at the beginning of the 21st century. Dynamic development of ICT, its implementation in all aspects of modern civilization, resulted in an evolution of everyday life, and this change can be best observed in the transformation of the main social aspect – social interaction.
Innovations in fields of communication and information exchange brought upon us the emergence of a completely new method of social communication, where dimensions of space and time are no longer of a great importance, hence enabling communication to become universal. This universality brought fort formation of social groups whose members come from different cultures, but who are united through their common interests in interaction through social media.
Since social media is slowly becoming primary way of social interaction (or, at least, a way of social interaction in which people spend most of their free time), and since social media devalues distance as an important communicational dimension, there is an opportunity for communication with a global market, hence its significance for marketing. This paper examines societal aspects of social media, ways in which they influence contemporary marketing, how they are used in marketing activities, as well as what is to be done in order for marketing to fully realize this potential.
Keywords: ICT, social media, marketing, networking, advertising, virality.
1 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru Projekta Digitalne medijske tehnologije i društveno-obrazovne promene (Projekat br. 47020) koji se realizuje uz finansijsku podršku Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije za period 2011-2014.
236
1. UVOD
U poslednjih deset godina, jedan trend koji je primetan jeste uzdizanje i rast društvenih mreža kao jednog od najpoželjnijih i najrasprostranjenijih oblika društvene interakcije. Ovaj neprestani rast društvenih mreža je rezultat ne samo pristupačnosti i lakoće povezivanja ljudi, već i to da su oni, više nego ikada do sada, u mogućnosti da stupaju u interakciju sa ljudima koji zadovoljavaju njihove osnovne potrebe zbog kojih se odlučuju za interakciju. Članovi društvenih mreža su u mogućnosti da sami biraju sa kime se povezuju, kada se povezuju i putem koga medija to čine. ICT (informaciono-komunikaciona tehnologija) inovacije, koje su sa sobom donele mogućnost umrežavanja bez obzira na mesto i vreme. Što se samih medija umrežavanja tiče, to su različiti oblici društvenih medija, koji se razlikuju pre svega po svojoj funkciji, odnosno prema razlogu zbog koga pojedinac odabira da bi nešto ,,podelio’’ sa ostatkom društvene mreže i na taj način stupio u interakciju. Blogovi, profesionalne mreže, grupne interakcije, zabavni mediji, sajtovi na kojima se dele kritike proizvoda i usluga, predstavljaju samo nekoliko popularnih vrsta društvenih mreža. Kako društveni mediji umrežavaju ljude sa svih strana sveta, iz najrazličitijih sfera, a dimenzije prostora i vremena postaju skoro u potpunosti irelevantne, oni predstavljaju veoma zanimljivu oblast za poslovno istraživanje. Društveni mediji omogućavaju, kao nikad do sada, lakše istraživanje tržišta, ispitivanje i utvrđivanje želja i potreba potrošača, plasiranje proizvoda, i sl. Kako se kroz društvena interakcija menja, sa njom je došlo do promene i same marketing delatnosti. Marketing je uvek imao potrebu da prati svoje potrošače, te se iz toga razloga društveni mediji nameću kao novi tržišni segment, koji svakako igra veliku ulogu u oblikovanju savremenog marketinga.
2. OSNOVNE ODLIKE DRUŠTVENIH MEDIJA
Društveni mediji su u svome razvoju pratili razvoj samog Interneta. Devedesetih godina XX veka, pojedinci počinju da vode onlajn dnevnike – blogove – te se prvi komercijalni društveni sajtovi upravo i pojavljuju kao sajtovi koji će biti mesto na kome će blogeri moći da dele svoje sadržaje [1]. Uporedo sa rastom popularnosti blogova, došlo je do ekspanzije informaciono-komunikacione tehnologije: pojavljuju se alati za lakše korišćenje Interneta, a samo pristupanje mreži postaje sve lakše, brže i jeftinije. Istovremeno, elektronski uređaji koji ljudima omogućavaju povezivanje postaju sve pristupačniji, te posedovanje ličnih računara širom sveta postaje svojevrsna društvena norma (računar, u neku ruku, postaje ,,najnoviji član porodice’’). Dalje, mobilni uređaji ostvaruju veliki procvat, tako da tehnološke inovacije u ovom polju omogućavaju pristupanje mreži bilo gde i bilo kada. Iako se tehnologija smatra pokretačem ,,onlajn revolucije’’, ona nikada nije bila njen glavni razlog. Iskra
koja je pokrenula društveno umrežavanje putem Interneta, jeste upravo ona ljudska prirodna potreba za udruživanjem u zajednicu. Od samog svog početka, Internet je predstavljao rasadnik društvene interakcije, te se zbog toga onlajn zajednice i nazvijau društvenim mrežama, a mediji pomoću kojih se udruživanje vrši nazivaju društvenim medijima. Blogovi, Facebook, Twitter i sl. predstavljaju tehnološke inovacije koje omogućavaju komunikaciju, umrežavanje i saradnju, koji se jednim imenom nazivaju Web 2.0 [2]. Web 2.0 se kao izraz koristi, pre svega, kako bi se naglasila savremena tendencija da World Wide Web pre svega predstavlja mesto društvene interakcije. Iako je sam nastanak Interneta bio pokrenut pre svega potrebom za komunikacijom, masivna ekspanzija ICT-a za rezultat je imala stvaranje globalne komunikacione zajednice, čijim članom postaje svako ko ima mogućnost njenom pristupu. Društveni mediji u svojoj osnovi nose demokratizaciju informacija [3], što znači da ljudi prestaju biti samo korisnici, već oni počinju i da doprinose stvaranju novih sadržaja, te se širenje informacija više ne odvija od jednog ka mnogima, već u komunikaciji aktivno učestvuju svi. U društvene medije se podvode različiti oblici interakcije, od Internet foruma, blogova, wikija2, mreža za delenje slika, videa i audio snimaka. Ono što se može uočiti jeste da su u poslednjih nekoliko godina, društveni mediji lagano preuzeli primat od tradicionalnih oblika medijskog uticaja. Ovaj uspeh društvenih medija se može pripisati pre svega onim osobinama koje ga kao novog medija razlikuju od već ustaljenih oblika razmene informacija: Društveni mediji uključuju različite društvene kanale,
a posebno onlajn društvene kanale. Zbog svoje interaktivne i kolektivne prirode,
društveni mediji se brže i lakše menjaju od tradicionalnih medija, te će nova saznanja dovesti do novih inovacija, a nove inovacije do lakšeg korišćenja i veće atraktivnosti za korisnike.
Društveni mediji podrazumevaju učešće svih njenih članova: oni se oslanjaju na to da će ,,korisnici’’ istovremeno biti i ,,proizvođači’’ sadržaja.
U ovoj trećoj stavci upravo i leži najbitniji aspekt društvenih medija sa marketinške tačke gledišta: društveni mediji predstavljaju aktivnu sredinu u kojoj se sadržaji putem saradnje stvaraju, dele, menjaju i uništavaju [3]. Kako bi pokušali da objasne potrebu za nastankom društvenih medija, te način na koji oni uspešno opstaju i rastu, te zbog čega su zauzeli tako bitnu poziciju u savremenoj kulturi i društvenoj interakciji, Barefoot i Szabo navode pet osnovnih načela društvenih medija [1]: 1. Informaciona demokratija: Komunikaciona
revolucija Ova dimenzija se odnosi pre svega na razliku između savremenih vidova razmene informacija i
2 Wiki – označava web aplikaciju koja omogućava kolaborativno kreiranje i modifikovanje sadržaja od strane različitih članova onlajn zajednice.
237
tradicionalnih kanala informisanja. Iako tradicionalni oblici informisanja opstaju i danas, oni više nemaju glavni primat. Televizijske emisije, dnevna štampa, radio emisije, podrazumevale su puko izlaganje informacija, u smeru ,,jedan ka mnogima’’, gde je povratna informacija skoro upotpunosti bila isključena iz procesa. Danas, međutim, i sama izvori tradicionalnog informisanja više vremena i truda troše na izgled svojih Web prezentacija, a sve što bude napisano u novinama ili o čemu se izveštava na televiziji, odmah biva analizirano i komentarisano od strane mnogobrojnih pripadnika onlajn zajednica. Šta više, upravo se na društvenim medijima prvo pojavljuje veliki broj informacija, koje potom preuzimaju i o njima izveštavaju tradicionalni mediji. Priroda društvenih medija, gde svi kreiraju sadržaj, tradicionalnu medijsku komunikaciju ,,jedan prema mnogima’’ transformišu u komunikaciju ,,mnogi prema mnogima’’, gde se upravo i ostvaruje ta demokratska dimenzija informisanja.
2. Zajedništvo: Društvene mreže predstavljaju nove, globalne porodice Iz tradicionalnih medija je, uglavnom, osećaj zajedništva izostajao. Nije postojala diskusija niti su pojedinci bili u mogućnosti da javno diskutuju o temama koje nisu bile pokrivene putem najistaknutijih medija, jer te informacije u tom slučaju nisu bile poznate većem broju ljudi. Društveni mediji su, međutim, omogućili stupanje u kontakt sa ljudima koji imaju slična interesovanja, što upravo i predstavlja glavnu prednost za marketing društvenih medija. Pojedinci stvaraju grupe na osnovu svojih zajedničkih interesa, te marketari imaju veoma lakši način da identifikuju svoju ciljnu grupu i da svoje strategije i delovanje usmeravaju ka istim.
3. Kolaboracija: Milion glava je pametnije od jedne Tehnologija je u poslednjih desetak godina transformisala Web u savršenu platformu za udruživanje i saradnju, te je ova kolaboracija i postala glavna okosnica Web-a 2.0. Članovi virtuelnih zajednica sarađuju na stvaranju novih sadržaja, razmeni informacija i društvenom umrežavanju, te je ovakav način delovanja donekle ublažio stigmu Interneta kao neprijatljeskog i nesimpatičnog okruženja. Kolaboracija podrazumeva poverenje i dobronaklonost, a primeri ovakvog ponašanja su mnogostruki: mnogi su primeri udruživanja ljudi kako bi se pomoglo onima kojima je pomoć neophodna. Jedan od glavnih primera ove saradnje jeste onlajn enciklopedija Wikipedia.org, čiji se sadržaj zasniva na kolaboraciji velikog broja njenih članova.
4. Opseg: Beskonačnost Interneta Veličina Interneta je ograničena samo željama ljudi da učestvuju u onlajn interakciji. Jednom kada se umrežite, lako je pristupiti najvećem delu društvenih medija, jer su većina besplatni i pristupačni bez obzira na lokaciju. Marketarima je opseg ključan faktor. Činjenica je da po broju različitih usluga i društvenih mreža internet može
da se čini beskonačnim, zbog čega i postoji svojevrsno nadmetanje između vodećih društvenih medija da privole najviše korisnika i zauzeli primat na Web-u. U sledećoj tabeli su predstavljene vodeći društveni mediji:
Tabela 1. Vodeće društvene mreže u Januaru
2014. godine Društveni medij Broj aktivnih korisnika Facebook 1,310,000,000 YouTube Preko 1,000,000,000
jedinstvenih korisnika mesečno
Twitter 241,000,000 Google + 300,000,000 Linkedin 260,000,000 Instagram 150,000,000
Izvor: Podaci uzeti iz zvaničnih izveštaja navedenih društvenih mreža za kraj 2013. i
početak 2014. godine
5. Autentičnost: Kult iskrenosti Društveni mediji su imali svojevrstan ,,demokratizirajući efekat’’ na kreativnost. Sajtovi poput onih za objavljivanje i delenje (,,šerovanje’’) blogova, slika i video zapisa su inspirisali pojedince na kreiranje i delenje sadržaja kao nikada do sada. Sveprisutnost Interneta, niski troškovi interakcije putem društvenih medija, te lakoća njihovog korišćenja, doveli su do savršene prilike za razmenu sadržaja i ideja. Sa kulturom razmene dolaze i dva ključna aspekta u raspravi o prednostima društvenih medija: autentičnost i transparentnost. Iako se u prošlosti Internet pre svega posmatrao kao mesto gde je moguće stupiti u interakciju, a istovremeno ostati anoniman, smatralo se da je Web i mesto lažne iskrenosti. Međutim, kako društvene mreže omogućavaju umrežavanje ljudi sa sličnim interesima, te zbog neposredne i improvizacijske prirode ovakve interakcije, sve je primetnije stvaranje određene vrste poverenja između pripadnika određenih društvenih mreža, te je sa ovim i rasla potreba za stvarnim predstavljanjem i iskrenim ponašanjem, odnosno stvaranjem prirodne društvene kulture bez obzira na virtuelnu prirodu samih društvenih medija [4].
3. MARKETING DRUŠTVENIH MEDIJA
Marketing društvenih medija predstavlja, jednostavno rečeno, upotrebu kanala društvenih medija, a u svrhu ostvarivanja marketing ciljeva kompanije [5]. On se pre svega koristi kao deo već postojećih onlajn marketinških aktivnosti, kao suplement tradicionalnim pormocionalnim strategijama. Marketing društvenih medija se svrstava, pre svega u viralni ili marketing ,,od usta do usta’’.Viralni marketing se oslanja na to da će korisnici sa drugima deliti informacije o onim medijskim sadržajima, proizvodima i uslugama koje im se u velikoj meri dopadaju (ili pak o onima koje mrze) [1]. U čemu se ovakav vid marketinga razlikuje u tradicionalnog jeste po
238
obimu: tradicionalni kanali ne dosežu ni deo ljudi koji se mogu dosegnuti putem društvenih medija. Putem društvenih mreža, potrošači se povezuju i dele svoje stavove i mišljenja, te vremenom grupa potrošača dolazi do koncenzusa o određenom proizvodu ili usluzi. To opšte mišljenje se vremenom širi i manifestuje, bilo kao trend ili moda neke male društvene grupe, ili pak doseže opšterasprostranjenu popularnost. Iz ovog razloga se marketing koncepti poput angažovanosti i lojalnosti, transformišu u društvene pojmove, kao što su participacija i reputacija. Razlog tome jeste što je kroz društvene medije, interakcija konačno postala takva da u oblikovanju, stvaranju i deljenju sadržaja učestvuju i sami potrošači [3]. Kroz ovu participaciju i povratnu informaciju, stvara se društvena reputacija, koja u kontekstu marketinga postaje aktivni društveni odraz datog brenda. Ovakav vid reputacije je direktna posledica kolektivne prirode društvenih medija i njenih zajednica, a ove zajednice i same predstavljaju osnovu društvenih medija i Web 2.0. Prednosti ovakvog vida informisanja o proizvodima i uslugama brzo su uvideli kako potrošači, koji su počeli da kreiraju i razmenjuju svoja lična iskustva, te i sami marketari: istraživanje McKinsley Quarterly-ja su pokazala da čak 39% ispitanih kompanija koristi društvene medije kao primarni alat za komunikaciju sa potrošačima, a predviđa se da će se ovaj procenat u naredne četiri godine popeti i do 47% [6]. Isto istraživanje pokazuje i da one kompanije koje su se uspešno umrežile u kanale društvenih medija pokazuju trend veće uspešnosti i dugotrajnog napretka. Kao jedan od osnovnih uzroka za ovaj uspeh se navodi da umrežavanjem marketari postaju svesniji o stavovima, mišljenjima i ponašanjima potrošača u odnosu na njihov brend, proizvod ili uslugu [7]. Što se tiče samih potrošača, istraživanja pokazuju neosporan uticaj društvenih medija na njihovo ponašanje pri informisanju u cilju kupovine: 70% ispitanih je koristilo kanale društvenih medija – poput blogova, druptvenih mreža i kritičkih sajtova – u cilju informisanja o proizvodu, usluzi ili samom brendu. Dalje, 60% ispitanika kaže da koriste društvene mreže kako bi sa drugima podelili svoja potrošačka iskustva, a čak 60-70% ispitanika smatra preporuke drugih ljudi sa društvenih mreža iskrenim i korisnim. [8].
Grafikon 1. Onlajn izvori kojima se potrošači koriste u svrhu sticanja informacija o proizvodu, usluzi ili brendu
Izvor: Kirtis, A.K., Karahan, F. (2011). To Be or Not to Be
in Social Media Arena as the Most Cost-Efficient
Marketing Strategy arfer the Global Recession. Social and Behavioral Sciences 24.
Kako bi se u marketingu postigao uspeh, jasno postavljanje ciljeva i praćenje rezultata je od izrazitog značaja. Ovde se može uočiti još jedna prednost marketinga društvenih medija: u tradicionalnom marketingu je veoma teško doći do egzaktnih rezultata (kako zbog teškoća praćenja, tako i zbog većih troškova); sa druge strane, društveni mediji pružaju sve lakše praćenje i obradu podataka, te i same razvijaju programe uz pomoć kojih će se moći pratiti ponašanje potrošača. Tako, Facebook ima razvijen sistem koji će marketarima pružiti mogućnost da svoju reklamnu aktivnost usmeravaju ka svojim ciljnim grupama, koje će biti određene uz pomoć ličnih podataka koje korisnici društvenih medija dele na mreži [6].
3.1.Ciljevi marketinga društvenih medija
Marketing društvenih medija je oblast sa veoma velikim potencijalom za uspešan brending, te je određivanje ciljeva, kao što je već rečeno, od izuzetne važnosti. Neophodno je uporediti lične ciljeve sa onim što je moguće ostvariti putem društvenih medija, te time ustanoviti da li je za dati miks marketing društvenih medija predstavlja dobru opciju. Neki od ciljeva koji se mogu ostvariti putem marketinga društvenih medija jesu i: Povećanje prisutnosti brenda, Maksimalizacija medijske i međumedijske
integracije, Istraživanje ponašanja potrošača, Razvoj idea za nove marketinške strategije, Povećanje saobraćaja na vlastitom Web-sajtu, Skretanje pažnje mejnstrim medija na aktivnosti u
okviru društvenih mreža, Unapređenje reputacija brenda, Porast prodaje proizvoda/usluge, Postizanje marketinških ciljeva sa što većom
efikasnošću, Uključivanje potrošača u iskustva brenda [2]. U ovim ciljevima, kao jedan od osnovnih razloga
zbog kojih se treba težiti implementaciji socijalnih medija u marketing aktivnosti jeste povećanje prisutnosti na mreži. To znači da će putem aktivnosti u društvenim medijima skrenuti veća pažnja na proizvod, uslugu ili brend, a ona će se odraziti pre svega kroz:
porast posetilaca sajtu kompanije, povećanju broja linkova koji vode ka sajtu
kompanije, povećanje poseta i deljenja sadržaja koji je kompanija
putem marketing aktivnosti kreirala na Web-u (povećanje broja pregleda video snimaka na YouTube-u, preuzimanje slika sa Flickr),
veći broj referenci o proizvodu, usluzi ili brendu u društvenim medijima (blogovima, potkastima3, Facebook-u, Twitteru, i sl.),
3 Potkast (eng. podcast) digitalni audio ili audio-video zapis, koji se deli putem Interneta, namenjen slušanju i gledanju,
239
Porast broja potrošača i porast kvaliteta odnosa sa potrošačima [5].
3.2. Vodeće platforme u marketingu društvenih medija
Pod vodećim platforamama se podrazumevaju društvene mreže i sajtovi koji imaju najveći uticaj u marketingu društvenih medija. To znači da ove mreže imaju najveći broj korisnika, da se na njima mesečno beleži najveći broj posetilaca, te da na njima, samim time, dolazi do najviše razmena informacija, a samim time i do oblikovanja opšteg mnjenja. Tabela 2. Najčešće korišćeni alati u marketingu društvenih medija
Izvor: Saravanakumar, M., SuganthaLakshmi, T. (2012). Social Media Marketing. Life Science Journal. 2012, 9(4). Zbog svoje opšte popularnosti i posećenosti, te gotovo sinonimnosti sa izrazom ,,društvena mreža’’, Facebook se u marketingu društvenih medija svakako nameće kao osnovna platforma. Kako se broj od 1,31 milijarde aktivnih korisnika svakodnevno povećava, tako se i broj onih koji se opredeljuju za svoju marketing aktivnost putem Facebook-a stalno povećava. Ova društvena mreža marketarima pruža niz koristi, od kojih se mogu istaći: promotivne aktivnosti (otvaranje Facebook stranice na kojima će se promovisati brend, usluga i/ili proizvod, a koji će fanovi dalje deliti sa svojim prijateljima na mreži); zajedničke akcije (kreiranje onlajn dešavanja koji će za cilj imati umrežavanje korisnika i identifikovanje ciljnih grupa); ispitivanje potrošača i potencijalnih potrošača. U poslednjih par godina se, pored Facebook-a i LinkedIn-a (medija koji je prevashodno namenjen umrežavanju poslovnih profesionalaca, te je, samim time, prirodna platforma za marketing društvenih medija), kao vodeći društveni mediji nametnuo i Twitter, te je u marketingu na raspolaganje dao dva nova alata – mikro-blog i hashtag.4 Zbog svojih kratkih i lako pretraživih poruka – tvitova, te svakodnevnog porasta korisnika, Twitter postaje veoma bitan medij lične i profesionalne promocije, razmene informacija i ostvarivanja svesti o brendu, proizvodu i potrošaču. Putem tagovanja, stupa se u neposredni
uglavnom na računaru. Reč pre svega ima značenje ,,ličnog prenosa’’, odnosno privatno kreiranog programa. 4 Mikro-blog jeste pisanje kratkih blogova, odnosno poruka, koje se onda putem Twittera dele sa ostalim pojedincima sa kojima je osoba umrežena. Hashtaging je do skoro bila pojava vezana isključivo za Twitter, ali se zbog svoje popularnosti proširila i na ostale društvene mreže. Naime, tu se radi o tome da se određeni pojam označava prefiksom ’’ i na taj način se omogućava pronalaženje tvitova na određenu temu, putem jednostavnog pretraživanja.
kontakt sa potrošačem, gde on automatski biva obavešten o bilo kojim novostima vezanim za proizvod, uslugu ili brend, a do povratne informacije se, takođe dolazi, na brz i neposredan način.
4. FAKTORI USPEŠNOSTI MARKETINGA DRUŠTVENIH MEDIJA
Da bi se u marketing aktivnosti organizacije marketing društvenih medija pravilno implementirao, u razmatranje je potrebno uzeti niz faktora koji ga oblikuju. Zbog ovoga je stvaranju strategije marketinga društvenih medija neophodno prići sa što većom pažnjom i analitičnošću. Tuten predlaže da se u procesu planiranja i određivanja odgovarajuće strategije za marketing društvenih medija, aktivnosti podele u sledećih deset faza [2]:
1. Identifikacija sveobuhvatnih ciljeva strategije i utvrđivanje da li društveni mediji predstavljaju poželjan kanal za njihovo ostvarenje.
2. Sprovođenje analize trenutne situacije, naglašavanje pozitivnih strana brenda, njegovih slabosti, prilika i pretnji u okviru društvenih medija.
3. Određivanje ciljne grupe i njenih karakteristika. 4. Analiza individualnih ciljeva koji se žele
ostvariti tokom kampanje, izražavanje ovih ciljeva na realan, jasan, merljiv i specifičan način.
5. Određivanje budžetskih sredstava za kampanju i postizanje ciljeva.
6. Odabir strategije marketinga društvenih medija. 7. Specifikacija taktika, uključujući i specifične
alate društvenih medija za svaki kanal koji se namerava koristiti.
8. Idnetifikacija metoda za aktivaciju kampanje putem društvenih medija, a uz pomoć drugih medijskih alata.
9. Sprovođenje strategije i taktika prema planu marketinga društvenih medija, praveći pri tome korekcije nakon dobijanja povratnih informacija od onlajn društvenih zajednica.
10. Merenje i evaluacija efikasnosti kampanje, kako bi se dobili podaci o uspešnosti i kako bi se izvukle pouke u cilju ostvarivanja još većeg uspeha u narednim kampanjama.
Kada se ovi koraci primene na praktičnu delatnost marketinga društvenih medija, dobija se niz faktora koji imaju značajan uticaj na uspešnost marketinške delatnosti. Prvi od tih faktora je već pomenuto postavljanje odgovarajućih ciljeva. Kada se utvrdi da organizacija može imati koristi od društvenih medija, onda se postavljaju ciljevi potencijalne marketinške aktivnosti. Postavljanje ciljeva je veoma bitan korak u bilo kom procesu marketinškog planiranja. Tako, Joseph Jaffe ističe da glavni cilj marketinga društvenih medija više nije puka platforma za dokučivanje potrošača, već se ovde radi o umrežavanju i izgradnji produbljenih i značajnih kontakata [9]. Naravno, u zavisnosti od potreba kompanije, menjaće se i njeni ciljevi: neke će želeti veću prisutnost, druge veću prepoznatljivost brenda, druge žele
Društvena mreža - sajt % Facebook 92 Twitter 84 LinkedIn 71 Blogovi 68 YouTube 56 Forumi 24
240
da ostvare dopadljivost, dok ostale žele da kreiraju kanal putem koga će dolaziti do direktnih povratnih informacija. Sledeći faktor jeste stepen u kome se ostvaruje uključivanje potrošača u marketing aktivnosti. Ovde je reč o tome da je osnovna funkcija marketinga društvenih medija motivisanje potrošača da u ime brenda učestvuju u marketing aktivnostima kompanije. To se ostvaruje organizovanjem aktivnosti i sadržaja koji će potrošače aktivirati i motivisati da i sami učestvuju u kreiranju sadržaja koji će pospešiti ostvarivanje ciljeva marketinga društvenih medija [2]. Ostvarivanje i pokretanje uspešnog marketinga društvenih medija jeste značajno jeftinije od tredicionalnog marketing procesa, ali ako je ,,vreme novac’’, onda marketing društvenih medija, zaista, može biti skupocen: razvijanje strategije, svakodnevno praćenje trendova na Web-u, praćenje komentara potrošača kao i pružanje povratnih informacija iziskuju dosta vremena, te se marketarima preporučuje da čak 25% svoga vremena posvete upravo tome [1].
5. ZAKLJUČAK
Marketing društvenih medija ne predstavlja pasivan proces i oslanja se na društvene elemente zajednice, što znači da će napredovati onda kada to zajednica odluči. Iz toga sledi da je za uspeh od ključnog značaja zadovoljenje želja i potreba zajednice. U virtuelnom svetu, to znači da je da se mora razumeti šta tačno predstavljaju društvene mreže, moraju se razumeti motivi zbog kojih ljudi u ovim mrežama učestvuju, na koji način i sa kojim ciljem se virtuelne zajednice stvaraju, te na koji način se njihove potrebe mogu zadovoljiti da se, kao krajnji cilj, dobije njihova uključenost u marketing proces. Kao što je već rečeno, kanali društvenih medija su mnogobrojni i svakim danom sve više i više rastu. Kako pristup i korišćenje društvenih medija iziskuje niže troškove od tradicionalnih marketing kanala, ne postoji razlog ograničavanja na jedan kanal društvenih medija (odnosno jednu određenu društvenu mrežu). Na kraju, ne treba zaboraviti da su virutelne zajednice nastajale putem društvenih medija ne u svrhu marketinga, nego u svrhu zadovoljenja ličnih interesa, te se pojedinci u mrežu neće uključivati zbog njihove lojalnosti određenom brendu. Naprotiv, oni se u zajednicu uključuju iz želje za zajedništvom: udrućuju se radi sticanja prijatelja, razmene iskustava, zabave, kao i radi učešća u aktivnostima koje ih interesuju i zabavljaju. Zbog svega toga, u marketingu društvenih medija se uvek naglašava izgradnja odnosa sa članovima virtuelnog društva. U marketingu društvenih medija strategije agresivnog reklamiranja imaju uglavnom negativan uticaj. Marketari moraju pokazati da oni na društvenoj mreži učestvuju radi izgradnje odnosa sa potrošačima, socijalizacije sa udruženjima potrošača, kao i, možda i najbitnije, iskazivanja spremnost za poštovanje njihovih pravila.
LITERATURA
[1] Barefoot, D., Szabo, J. (2010). Friends with Benefits: A Social Media Marketing Handbook. San Francisco, CA: No Starch Press, Inc.
[2] Tuten, T.L. (2008). Advertising 2.0: Social Media Marketing in a Web 2.0 World.
[3] Evans, D. (2008). Social Media Marketing: An Hour a Day. Indianapolis, IN: Wiley Publishing, Inc.
[4] Vidaković, M. (2013). Net generacija i E-učenje: Savremena obrazovna revolucija. Mostovi medijskog obrazovanja 1(2013).
[5] Zarrella, D. (2010). The Social Media Marketing Book. Sebastopol, CA: O’Reilly Media, Inc.
[6] Saravanakumar, M., SuganthaLakshmi, T. (2012). Social Media Marketing. Life Science Journal. 2012, 9(4).
[7] Sherman, S. (2011). Proving Social Media’s ROI. Marketing 2011.
[8] Kirtis, A.K., Karahan, F. (2011). To Be or Not to Be in Social Media Arena as the Most Cost-Efficient Marketing Strategy arfer the Global Recession. Social and Behavioral Sciences 24.
[9] Rose, F. (2007). How Madison Avenue is Wasting Millions on a Deserted Second Life. Wired. 8-15.
241
KOMUNIKACIJA I KONCEPT DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI U ZAJEDNICI
COMMUNICATION AND CONCEPT OF SOCIAL RESPONSIBILITY IN THE COMMUNITY
SLOBODAN VULETIĆ Fakultet za kulturu i medije, Beograd
Rezime: U radu smo analizirali koncept društvene odgovornosti i razmatrali ulogu komunikacije u razvoju tog koncepta, putem komunikološke paradigme Niklasa Lumana. Na osnovu funkcionalno-strukturalne teorije socijalnog sistema, kontekstualno smo predstavili aktivnosti službe PR-a, na mikro, mezo i makro nivou, i analizirali autoreferencijalnu i upravljačku ulogu službe za odnose s javnošću u organizacijama.
Ključne reči: Komuniciranje, odnosi s javnošću, društvena odgovornost.
Abstract: In this paper we analyze the concept of social responsibility and discuss the role of communication in the development of the concept through communicational paradigm Niklas Luhmann. Based on the functional-structural theory of social systems, we present a contextual service activities of PR, at the micro, meso and macro level, and analyze the self-referential and service management role for public relations in organizations.
Keywords: Communication, public relations, social responsibility
UVOD
Korporativna društvena odgovornost se kao činilac savremenog koncepta društvenog delovanja odnosi na etički deo poslovanja jedne profitne organizacije u zajednici. Sliku o tom delovanju u društvu u očima pripadnika ciljnih javnosti kao i informacije o svrsishodnosti takve akcije razvija i održava služba za odnose s javnošću (public relations) ili PR. Takva aktivnost vrši se organizovanim pristupom kroz društveno komuniciranje organizacije sa okruženjem. Naime, prema Haroldu Lasvelu (Harold Laswell) postoje tri najbitnije funkcije društvenog komuniciranja: ''1) nadzor nad okolinom, 2) usklađivanje ponašanja / različitih / delova društva prema okolini, 3) prenošenje društvenog nasleđa sa jedne generacije na drugu'' (Bogdanić, 1996: 34). Usklađivanje ponašanja je svakako centralna funkcija u konceptu društveno odgovornog poslovanja, kao i u komunikaciji o istom predmetu. U kontekstu ostvarivanja interakcije jedne organizacije sa njenim okruženjem, neophodno je upravljati komuniciranjem kako bi se o datoj organizaciji održavala dobra reputacija i negovala pozitivna javna slika ili imidž. Etika i praksa društvenog komuniciranja se u tom duhu bazira na (samo)promociji društveno odgovornog poslovanja čime se pokazuje da organizacija uvažava različite potrebe društva pri čemu profit nije jedini cilj poslovanja određene profitne organizacije. Priroda i motivi promocije društveno odgovornog poslovanja mogu biti različiti, i zato u ovom radu nastojimo da istražimo u kojoj meri se on tumači kao sistemsko-funkcionalan komunikacioni proces, imajući u vidu da je svaka organizacija ''sistem za sebe'' koji deluje u okvirima društvene zajednice i ostvaruje komunikaciju sa njom u okviru društva-zajednice kao većeg sistema. U daljem tekstu ukazujemo na značaj istorijskog, moralno –
etičkog, komunikološkog i socijalnog aspekta društvene odgovornosti.
POJAM KORPORATIVNE DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI, RAZVOJNI I ISTORIJSKI ASPEKTI
Razvoju pojedinih multinacionalnih kompanija krajem prošlog veka doprineli su između ostalog i labavi pravni propisi pojedinih zemalja, u pitanju očuvanja okoline i poštovanja ljudskih prava. ''Jačanje uticaja i moći kompanija bio je povod za iniciranje javnih rasprava o važnosti biznisa kao aktera u razvoju društva, a poseban akcenat je na ulozi velikih, internacionalnih i multinacionalnih kompanija'' (Veljković, 2009: 29). Imajući u vidu prirodu tog razvoja, zahvaljujući naporima Ujedinjenih nacija, danas je u svetu u koncept korporativne društvene odgovornosti uključeno preko 6000 radnih grupa. ''U septembru 2010. godine usvojen je ISO standard o društvenoj odgovornosti 26000, od 90 država koje su glasale, 93% država učesnica organizacija za bile su za standardizaciju.'' (Doucin, 2011). Na osnovu globalne inicijative relevantnih institucija, čini se da organizacije u poslednje vreme vode više računa i pokazuju društveno odgovorno poslovanje u moralnoj i etičkoj dimenziji, posebno u pogledu održivog razvoja. U pogledu socijalnih odnosa u zajednici, organizacije koje vod računa o tom konceptu na određeni način "harmonizuju društvo" i nude joj pomoć u vidu sponzorstava i donacija, kako pojedincima tako i određenim ciljnim grupama. Međutim šta je sve uticalo na nastanak takvog koncepta i u čemu se ogleda njegov značaj? Pojam društvene odgovornosti nije jednoznačno određen i ne postoji jedinstveno gledište koncepta. Međunarodna finansijska korporacija definiše korporativnu društvenu odgovornost kao ''rešenost preduzeća da doprinesu održivom ekonomskom razvoju putem rada sa zaposlenima, njihovim porodicama,
242
lokalnom zajednicom i širom društvenom zajednicom, s ciljem doprinošenja poboljšanju kvaliteta života, uz istovremeno ostvarenje dobrobiti i za samo preduzeće'' (Radovanović, 2009: 136). Sa druge strane, ona uključuje probleme ''životne sredine, ugleda i poslovanja'' (Frankental, 2001: 18). Takav koncept baziran je pre svega na etičkom poslovanju, uzvraćanju pomoći zajednici upućivanjem poruke ciljnim grupama (stejkholderima) da kompanija brine o svom okruženju vrlo odgovorno i na više načina. Javna predstava ili imidž o kompaniji u tom smislu predstavlja ne samo stihijsko angažovanje nego i strateški čin u društvenoj komunikaciji. Koreni društvene odgovornosti nalaze se u etičkom smislu u hrišćanskoj veri i tradiciji, u svesti o zajednici, komuni ili kolektivu. Prve napore u razvoju tog koncepta učinila je hrišćanska religiozna grupa u Americi, pedesetih godina prošlog veka (Doucin, 2011). U tom kontekstu ekonomista Hauard Boven (Howard R. Bowen) je u svojoj knjizi "Social Responsibilities of the Businessman" iz 1953. izneo sledeće stavove: "Društvena odgovornost odnosi se na obaveze privrednika da slede one politike i odluke, ili da prati te linije delovanja koje su poželjne u smislu ciljeva i vrednosti našeg društva." (Doucin, 2011). Društveni razvoj ovog koncepta prati i napredovanje kapitalizma u svetu, pri čemu su se od minimlizovanih prava radnika ona postepeno povećavala da bi u određenoj fazi, učešćem u dijalogu sa radnicima, došlo do razumevanja njihovih potreba i uslova rada, prvenstveno radi prevencije štrajka ili bojkota. U tom smislu profit i eksploatatorski koncept rada korporacija je u očima javnosti polako gubio primat, dok su se prava radnika jačala prema potrebama zajednice u kojoj su živeli i radili, bazirajući se na ''paternalizmu''. Negativna konotacija ovog pojma označava zavisnost ili prenaglašenu ''očinsku brigu'' koja se u odnosima prema zajednici dovodi u vezu sa zavisnošću od izvora kapitala, što posebnu cijnu grupu vlasnike kapitala dovodi u povoljniji položaj. Transformaciju korporativne društvene odgovornosti od paternalističkog do humanističkog koncepta, u istorijskom kontekstu prate brojne društvene promene. Kompanije su se od sedamdesetih godina organizaciono usklađivale dok je menadžment u organizacionom smislu jačao ulogu službe za odnose s javnošću, što je rezultiralo da se danas posebno radi na razvoju imidža kompanije i korporativnog identiteta, jačajući komunikacione kapacitete prema zahtevima novog medijskog okruženja. Danas se ovaj koncept pre svega shvata kao strateški način upravljanja kompanijom, čime se predviđaju promene u odnosima sa potrošačima. To uključuje poštovanje socijalnih i ekoloških propisa čime se jača ugled kompanije u očima potrošaća i ostalih ciljnih grupa. Ova funkcija zahteva sistemski pristup celokupnom ispitivanju potreba potrošaća ili javnosti, što dodatno pojačava istraživaku ulogu PR – službe prema potrebama okruženja. Konačni rezultat se ogleda u
činjenici da se potrebe interne javnosti (radnika i svih zaposlenih) kao i eksterne javnosti potrošača, stejkholdera, drugih vlasnika kapitala i državnih institucija inkorporiraju u ciljeve poslovanja radi dugoročnog uspeha.
MORALNI I ETIČKI ASPEKTI DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI
Etika (grč. ethos običaj) je ''1. deo filozofije koja proučava i procenjuje moral pojedinca, nekog naroda ili društvene klase; filozofsko učenje o ljudskom ponašanju, 2. skup moralnih načela, pravila, navika nekog društva po kojima se ljudi vladaju'' (Klajn, 2008: 465). Izučavanje etičkog ponašanja korporacija uz ukazivanje na njihove socijalne uloge i društvenu odgovornost, postalo je aktuelno šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, pojavom raznih vrsta društvenih pokreta, koji su kritikovali tadašnji tradicionalni korporacijski menadžment zasnovan isključivo na ostvarivanju ličnih interesa i sticanju profita (Rakas, 2006: 124). Shvaćeno kao skup pravila i ponašanja u društvu, odgovorno poslovanje i ponašanje se mora bazirati na jedinstvenom kodeksu koji je nedvosmisleno moralnog i humanističkog karaktera. Na filozofske osnove i korene ovog pojma, kao i na određene etičke dileme u tumačenju društveno odgovornog poslovanja, ukazuju pojedini autori: ''Koncept etičkog (društveno odgovornog) postojanja savremene organizacije, koji se danas izvodi kroz samohvaljeno (objavljeno) pokroviteljstvo i donaciju usmerenu prema jakim emocionalnim i simboličnim učincima prezentacije, mora se promeniti u koncept korporativne društvene odgovornosti u kojoj će etičko postojanje biti konačni cilj.'' (Kurtić, 2009: 132). Govoreći o kategoričkim imperativima, autor ističe da se korporativni ciljevi moraju uskladiti sa moralnim ciljevima. Oni se prema autoru ogledaju kroz homogenizaciju organizacije i kroz socijalnu konekciju uz društveno odgovorno ponašanje). Socijalna konekcija organizacije i njen etički odnos prema ciljnim javnostima i društvu u celini danas predstavlja izuzetno važnu vrednost organizacije i zato podrazumeva senzibilitet ali i informacione kapacitete da bi se ona odgovorno ponašala. U tom smislu obaveze ili obligacije se usložnjavaju i segmentiraju na nekoliko nivoa. ''Tri vida korporativnog ponašanja bazirana su na: društvenoj obligaciji (odgovor na pravne i tržišne restrikcije), društvenoj odgovornosti (odnosi se na usklađenost performansi kompanije sa društvenim normama, vrednostima i očekivanjima), društvenoj osetljivosti (anticipativna i preventivna adaptacija performansi kompanije društvenim potrebama)'' (Veljković, 2009: 32). Vrlo važne etičke ciljeve savremene organizacije danas ispunjavaju korporativne službe za odnose s javnošću koje rade na prikupljanju informacija iz društvene zajednice. U tom smislu društveno komuniciranje se odvija u veoma složenoj formi. Termin komunikacija potiče od latinske reči communicatio što znači raspravljati, pitati za savet, savetovati se, sporazumevati se, informisati se, razmenjivati mišljenje. Etimološku
243
osnovu za reč komuniciranje predstavlja latinski glagol commnicare što znači saopštiti, razmenjivati poruke. Razmena poruka između stručnjaka iz organizacije organizacije i pripadnika njenih ciljnih javnosti najefektivnije se odvija prema dvosmernom simetričnom modelu komunikacije. U daljem tekstu analiziramo koncept društvene odgovornosti na sistemskom nivou i istražujemo ulogu komunikacije u unapređenju tog koncepta na (individualnom) mikro, (organizacijskom) mezo, i (društvenom) makro nivou.
KOMUNIKOLOŠKI I SOCIJALNI ASPEKT DRUŠTVENE ODGOVORNOSTI
Pod komunikološkim aspektima društvene odgovornosti u ovom radu podrazumevamo savremeno tumačenje odnosa s javnošću i koncept upraljvanja komuniciranjem oslanjajući se na dominantne teorijske koncepte i modele komuniciranja. U proučavanju odnosa s javnošću postoje različiti pristupi evropskih istraživača a jedan od značajnih je pristup Habermasa koji je oličen u teoriji komunikativnog delovanja čoveka u društvu. Prema Habermasu, komuniciranje je i simbolička interakcija a društvo je simbolički struktuiran svet življenja. Teorija podrazumeva jasnu distinkciju ''komunikativnog'' od takozvanog ''strateškog delovanja'' u društvu. Da bi svako učestvovao u takvoj interakciji/komunikaciji, Habermas smatra da je neophodno je da učesnici budu komunikaciono kompetentni. Ta kompetentnost se shvata kao recipročnost i konenzus. ''Za razliku od svrhovito racionalnog delovanja, komunikativno delovanje je, između ostalog, orijentisano na praćenje intersubjektivno važećih normi; one povezuju recipročna očekivanja ponašanja'' (Habermas, 1985: 30). Ključne postavke teorije komunikativnog delovanja ogledaju se u tome da bi društvo trebalo počivati na humanosti i demokratski uređenom političkom sistemu. Ako bi se na osnovu stava Habermasa o komunikaciji mogao izvući zaključak o važnosti održavanja odnosa s javnošću za pojedinca ili društvenu organizaciju, trebalo bi reći da je važno negovati dvosmernu komunikaciju i posmatrati proces komuniciranja kao simboličku interakciju uz prisustvo i obostrano razumevanje subjekata komuniciranja. Odnose s javnošću ili Public relations (u daljem tekstu PR) Habermas definiše na sledeći način: ''Javni odnosi – to jest razvijanje veza i dobre volje između jednog lica, preduzeća ili institucije i drugih lica, naročito publike ili zajednice u celini distribucijom interpretativnog materijala, produbljivanjem susedskih veza i procenom javnih reakcija'' (Habermas, 1969: 8). Bazirani su na dobroj volji i imaju etičku dimenziju imajući u vidu dijalog kao preduslov i sredstvo demokratske komunikacije. Prema Suzan Holmstom, (Holmström Susanne) Habermas navedeni odnos pojedinca i organizacije vidi na sledeći način: ''Praksa odnosa s javnošću može se posmatrati kao prevodilac između društvenog razumevanja orijentisane racionalnosti i svrsishodnosti sistema racionalnosti. Dijalog između ove dve racionalnosti odvija u javnoj sferi, i u naše vreme to posebno podrazumeva masovne medije. Društvo je izraz
za racionalnost "javnosti" organizacije, dok organizacija predstavlja sistem" (Holmstrom, 1996: 19). U nešto užem smislu odnosi s javnošću danas određuju kao ''aktivnost komuniciranja preduzeća i drugog neprofitnog subjekta s njegovom eksternom i internom javnošću. U nastojanju da se da precizna ali i korektna definicija te aktivnosti, nailazi se na mnoge teškoće. Reč je, pre svega, o problemima koji prate razvoj društva, privrede i preduzeća, a ciljevi njihovog razvoja nisu uvek u saglasnosti. Čak i kad su usaglašeni, sredstva i metodi njihovog ostvarenja mogu biti različiti, i to vodi ka konfliktnim situacijama'' (Subotić, 2010: 404). Kako se iz ove definicije uočava, interna i eksterna javnost predstavljaju građane jedne zajednice u čijem je interesu razvoj društva i privrede. Veoma je važno dobro organizovati ove odnose i uskladiti ih prema potrebama društva, te zato u pogledu organizacije odnosa s javnošću autor Ginter Bentele razlikuje individualne, organizacione i društvene odnose s javnošću koje opisuje kao ''micro-level'' (mikro nivo - socijalna interakcija između pojedinaca), ''meso-level'' (srednji nivo - organizacioni nivo), ''macro-level'' (makro nivo - društveni odnosi i komunikacija na najvišem nivou strukture). Prema njemu primarne društvene funkcije PR-a su: monitoring (posmatranje), informisanje, komuniciranje i ubeđivanje. Zadatak je izgradnja poverenja, organizaciono usklađivanje rada, prilagođavanje uslovima sredine, integracija sa njom, rano upozoravanje (sistem) u smislu prevencije krize, slika funkcije, ekonomske funkcije i učestvovanje u izgradnji javne sfere (Bentele, 2007: 7) Sistemski pristup ovim odnosima podrazumeva tumačenje funkcija koje se odvijaju u okviru svakog od ova tri komunikaciona sistema i najbolje ih opisuje. Niklas Luman je sa idejom ''autopoieze'' (grčki autopoiesis – autoreprodukcija) razvio teoriju sistema o samoregulaciji, samoorganizaciji, samoreferentoj komunikaciji. Luman je objasnio na specifičan način funkcije sistema i strukturu društva. Prema autorki Suzan Holmstrom, Lumanovu teoriju karakteriše sledeće shvatanje: ''socijalni sistemi se grupišu oko funkcije sistema, svaki sa svojim posebnim racionalnostima i simbolički generalizovanim medijima, koji deluju poput kodova kao mehanizama za olakšanje komunikacije unutar određenog sistema funkcije'' (Holmstrom, 1996: 20). Čovek se po njemu shvata kao sistem, dok socijalni sistemi postoje na bazi međusobne (sistemske) komunikacije koje karakteriše samoodrživost i samoreferentnost. Pošto sistemi funkcionišu na bazi svesti, svaki sistem ima svoju okolinu koju posmatra na sebi svojstven način. To se sve naziva ''operativni zatvoreni sistem''. Nesumnjivo je da svaki pojedinac predstavlja sistem ''za sebe'' ali i da se on nalazi u složenijem, društvenom sistemu. Luman zato uzima u obzir sve čovekove kontakte i postavlja ih unutar sistema. ''I čovek i socijalni sistemi funkcionišu tako što definišu smisao, utvrđuju razliku između redundantnog i kontigentnog. Lumanova diskurzivno-analitička strategija upućuje nas na formu opservacije, na distinkcije i indikacije, na to da svaki sistem promatra okolinu i ukazuje na bitno prethodno praveći razlike. Svaki sistem
244
promatra, a promatrač je deo promatranja'' (Holmstrom, 1996: 20). Sistemski pristup komunikaciji, prema konceptu društvene odgovornosti je zato neophodan i u ovom slučaju, kako bi se postigla celovitost u komuniciranju a da se društvena odgovornost organizacija ne tumači jednostavno, kao donacija u materijalnom smislu. Doprinos funkcionisanju sistema promatranjem je u ovom slučaju važniji i najviši nivo odgovornosti koji podrazumeva visoke moralne i etičke standarde koji se odnose i na makro nivo. Indukcijom se tako nivo odgovornosti povećava od mikro do makro nivoa. Lumanov radikalni koncept sastoji se od tri nivoa analize i iz opšteg koncepta izvodi: ''1) autopoietički sistemi uopšte (generalni koncept, opštevažeći sistemi); 2) posebni vidovi apliciranja teorije u naukama koje su utemeljene na biologiji, psihologiji i sociologiji (karakteristike tri osnovne vrste autopoietičkih sistema – organizmi, psihički sistemi i socijalni sistemi); 3) nivo analize socijalnih sistema (društvo, organizacije, interakcije)'' (Labudović, 2007: 26). On tvrdi, na osnovu teorije o autopoiezi da i u interakciji jedna komunikacija proizvodi drugu, da operacije i događaji slede jedan iz drugog. Sistem funkcioniše autoreferencijalno i neprestano. Prema Lumanu čovek kao sistem konstantno izvršava opservaciju - posmatranje i istovremeno selekciju posmatranog, dok vrši proces distinkcije - razlikovanja i indikacije - ukazivanja. Posmatrač čini opservaciju i on je deo nje u okviru sistema (subsistem). Pojedinci prema njemu ne mogu da komuniciraju jer su samo deo sistema, dakle sistemi medjusobno komuniciraju. Na osnovu mogućnosti distinkcije, Luman se bavi komunikacijom i tvrdi da bi trebalo raspolagati okvirom koji može da opiše veoma različite stvari i naziva ga ''komparativni kapacitet''. Komparativni kapacitet čoveku omogućava komunikaciju u okviru sistema, bazirajući se na višestepenim opservacijama. Ovakav radikalan pristup teže je razumeti, jer se ne bazira na tradicionalnim shvatanjima komunikacije kao ljudske interakcije koja uključuje subjekte kao što čini Habermas. Metafora prenošenja poruka za Niklasa Lumana nema mnogo značaja. ''Luman komunikaciju vidi kao sintezu tri selekcije - informacije, saopštenja i razumevanja. Te tri kategorije su neraskidivo jedinstvo koje može biti razdeljeno samo u analitičke svrhe'' (Labudović, 2007: 33). Interesantne stavove Luman iznosi u tvrdnji ''komunikacija je selekcija iz selekcija''. Ljudi prave isečke stvarnosti kada žele nešto da saopšte i tu se vidi značaj perspektive. Po Lumanu, razumevanje ima ključni značaj u komuniciranju objašnjavajući psihološki ''Ego će razumeti alterovu ekspresiju samo na osnovu nove selekcije – razlikovanja informacije i saopštenja. Može se reći: selekcija razumevanja vidi se kao opservacija koja poredi selekciju informacije i selekciju izraza u nameri da stvori instrukciju za reakciju'' (Labudović, 2007: 33). Ako bismo na osnovu ova dva različita komunikološka koncepta mogli izvesti zaključak prema odnosima s javnostima, kao i o konceptu društvene odgovornosti,
zauzeli bi stanovište da je radna organizacija funkcionalni podsistem u okviru sistema, koji prati, deluje, učestvuje pod njegovim krilima i neprestano vrši komunikaciju. Habermasovo komunikativno intersubjektivno delovanje pojedinca, ističe komunikacione kompetencije koje bi profesionalni komunikatori i predstavnici medija trebalo da imaju, kako bi poruka i sadržaj komuniciranja bio prenet do ostalih pripadnika javnosti dok je svrha komunikacionog procesa je postizanje konsenzusa između subjekata komuniciranja. Lumanov teorijski pristup i makrokomunikološka slika društvenog sistema i komunikacije, značajna je za celokupnu evropsku teoriju o odnosima s javnošću, Na mikro nivou, svaki pojedinac i bi trebalo da svoju okolinu posmatra na sebi svojstven način. U pogledu organizacije to se po Lumanu naziva ''operativni zatvoreni sistem''. Nesumnjivo je da svaki pojedinac predstavlja sistem ''za sebe'' ali i da se on nalazi u složenijem, društvenom sistemu. Sistem se na taj funkcionalan način uključuje u procese koji dovode do njegovog sistemskog (društvenog) razvoja, i tako na dinamički način obezbeđuje njegovo trajanje u različitim uslovima spoljašnjeg okruženja. Zato je sa stanovišta organizovanja i ostvarivanja odnosa s javnostima važno vršiti monitoring ili opservaciju na makro i mikro nivou, vršeći selekciju informacija iz oprganizacije prema okruženju, kao i suprotno uz poželjnu komponentu – komparativnog kapaciteta koji podržava tezu o kompetentnosti u datom obliku. U tom smislu važno je posmatrati reakcije pripadnika ciljnih javnosti, istraživati i osluškivati potrebe i reakcije kako interne tako i eksterne javnosti uključujući sistemsku svest i odgovornost.
ODNOSI S JAVNOŠĆU I DRUŠTVENO ODGOVORNO PONAŠANJE
Na osnovu navedenih teorijskih postulata u daljem tekstu pokušaćemo odrediti društveno odgovorno delovanje organizacije i aktivnosti PR službe u tome. Kao najbitnije discipline u komunikacionom menadžmentu iz 2012. godine izdvajaju se: 1. korporativna komunikacija, 2. interna komunikacija i upravljanje promenama, 3. marketing, brend i komunikacija sa potrošačima, 4. korporativna društverna odgovornost i održivost, 5. javni poslovi i lobiranje. Kao što se vidi, u prvih pet prioriteta delovanja službe PR spada i društvena odgovornost. ''Kompanija ima potrebu ne samo da identifikuje ono što je razlikuje od drugih, već i da te definisane distinkcije efikasno komunicira interesnim grupama: kupci, zaposleni, investitori, lokalna zajednica'' (Veljković, 2009: 30). Prema Habermasovom stanovištu ova identifikacija bi se odvijala kroz dijalog, bez strateškog delovanja, dok prema Lumanovom stanovištu delovi sistema ili podsistemi vrše opservaciju. Habermasov koncept je demokratske i personalizovane prirode dok je Lumanov koncept depersonalizovan, nema pojedinaca jer oni nisu relevantni u odnosu na sistem. Sa druge strane, ove potrebe mogu biti inicirane kako
245
iznutra, učinkom interne korporativne komunikacije, tako i spolja, reakcijama eksterne javnosti odnosno predlaganjem ideja i projekata koji unapređuju rad zajednice i ređavaju određeni problem, u skladu sa Habermasovim konceptom. Sistemski pristup koji smo protumačili, upravo ukazuje na konstantnu, proaktivnu ulogu PR službe na opservaciji datih potreba, uz selekciju informacija i distinkciju prema datim ciljevima kompanije i okruženja. Društveno odgovorno delovanje je sastavni deo funkcionosanaj sistema, baziran je na opservaciji, selekciji informacija, saopštenja i razumevanja. Jednostavnija uloga ove službe prema Habermasovom konceptu ogleda se samo u informisanju javnosti o učinjenom dok se složeniji model bazira na dvosmernom simetričnom komuniciranju Džejmsa Gruniga. Dvosmerni simetričan model odnosa sa javnošću oslanja na pošten i otvoren sistem dvosmerne komunikacije (dijalog) i uzajamnog primanja i odavanja informacija u većoj meri nego što je to moguće u jednosmernoj ubeđivačkoj metodologiji asimetričnog modela. Dvosmerni model se bazira na uzajamnom poštovanju i naporima da se postigne uzajamno razumevanje i posebno je važan u kreiranju organizacione kulture i prevazilaženju krize. Često se koriste teorije komunikacija bazirane na ravnoteži i postizanju konsenzusa pre nego na persuazivnom delovanju (Miočić, 2012). U skladu sa Habermasovim shvatanjem odnosa s javnošću cilj je postizanje međusobnog razumevanja subjekata, javnosti i organizacije. Čini se da se prema Lumanovom sistemskom gledištu ono odvija bez bilo kakvih promotivnih pretenzija. U ovom slučaju je važno sistematično delovanje i stručnjak za odnose s javnošću ima ulogu istraživača, koji ima za cilj da na osnovu rezultata odabira strategije i tehnike rada kako bi se u komunikaciji sa ciljnim javnostima postigao konsenzus. Stručnjak za PR u ovom slučaju vrši monitoring i pravi selekcije informacija. Na taj način PR služba osim upravljačkog dela aktivnosti, veliki uticaj ima i na kontrolu odgovornog ponašanja i izbor delatnosti, pa u tom kontekstu služba PR-a uključuje: ''razumevanje ljudskog ponašanja, predviđanje budućih trendova i njihovih posledica, harmonizacija sukobljenih ličnih i javnih interesa, stvaranje dobrog ugleda, kako interno tako i eksterno, izbegavanje nerazumevanja i sukoba, promovisanje pozitivne organizacione klime'' (Davis, 2005: 30). Ako se izuzme Lumanovo stanovište koje je nešto teže za razumevanje, veoma je važan strateški cilj, diskurs ili ''kontekst u kome kompanije posluju igra centralnu ulogu u utvrđivanju društveno odgovornog ponašanja, te će svako preduzeće odabrati onu društvenu inicijativu koja će ga u datoj sredini učiniti vidno društveno odgovornim i angažovanim. '' (Veljković, 2009: 34). U tom smislu hijerarhija u komunikaciji teče od pojedinca, preko organizacije do društva, čime se sa sistemskog stanovišta ispunjava autoreferencijalna funkcija.
ZAKLJUČAK
U ovom radu dat je doprinos tumačenju društvenog komuniciranja, oslanjajući se na teoriju komunikatovnog delovanja i sistemsko stanovište, imajući u vidu društvenu odgovornost kao važan princip delovanja radnih organizacija i korporacija. Usklađivanje ponašanja kompanije, i delovanje u tom smeru može biti poruka društvu da postoji svest o značaju principa. Moralni, etički i komunikacioni značaj ovakvog ponašanja je uslov za demokratski razvoj društva koji se bazira na održivosti imajući u vidu kako ekološke, tako i druge društvene probleme, pojedinaca ili grupa. Vlasnici kapitala u tom smislu imaju odgovornost da kroz organizaciona rešenja pomažu pojedincima dok istovremeno daju doprinos razoju društva kao sistema. Delovanje službe PR čini u tom msislu komparativni kapacitet putem kojeg se identifikuju društveni problemi koje kompanija može da reši. Pravovremenom dvosmernom komunikacijom kako sa zaposlenima, kao internom javnosti, tako i sa drugim grupama koje čine eksternu javnost ova služba vrši funkciju unapređenja koncepta društvene odgovornosti prema pojedincima i čitavoj zajednici. Smatramo da se delovanje službe PR u tom smislu mora dobro organizovati i da stručnjaci iz ove oblasti moraju imati u vidu teorijski značaj društvenog komniciranja kako bi dali veći doprinos društvu rešavanjem pojedinanih praktičnih problema. Problemi se u tom smislu mogu rešavati konstruktivnim odnosom, komunikacijom baziranoj na dobrog volji, i to putem sistemskih rešenja, dok svaki pojedinac ili organizacija mora da pruži svoj doprinos na tom putu. Čovek je neotudjivi deo društva i zajednice. On mora da poseduje svest o njoj. Čovek mora da se vaspitava i osposobljava za društveno delovanje koje podrazumeva i krizu (vrednosti, kapitala itd.) i da doprinosi zajednici imajući svest o značaju komunikacije kojoj treba posvetiti najveću pažnju u međuljudskim odnosima. LITERATURA
[1] Bentele, G. (2007): Odnosi s javnošću: Rekonstruktuvi pristup, Časopis za upravljanje komniciranjem CM, Beograd, godina II, broj 2.
[2] Bogdanić, A. (1996): Komunikologija, vodeća paradigma, Čigoja, Beograd.
[3] Doucin, M. (2011): Corporate Social Responsibility: Private Self-Regulation is Not Enough, A Global Corporate Governance Forum Publication, na sajtu http://www.ifc.org/wps/wcm/connect/0e9030004b28e55ebbfebbcca321f685/PSO24.pdf?MOD=AJPERES datum posete 10.9.2014.
[4] Frankental, P. (2001): Corporate social responsibility – a PR invention?, Corporate Communications: An International Journal Volume 6. Number 1. 2001. pp.
246
18- 23, dokument dostupan na sajtu http://www.econ.upf.edu/~lemenestrel/IMG/pdf/frankental_2001_cc.pdf datum posete 10.9.2014.
[5] Habermas, J. (1985): Prilog rekonstrukciji istorijskog materijalizma, Veselin Masleša, Sarajevo.
[6] Habermas, J. (1969): Javno mnenje, Istraživanje u oblasti jedne kategorije građanskog društva, Kultura, Beograd.
[7] Holmström, S. (1996): An Intersubjective and a Social Systemic Public Relations Paradigm, Public Relations Interpreted from Systems Theory (Niklas Luhmann) in oposition to the critical tradition (Jurgen Habermas), University o Roskilde Denmark, стр. 86
[8] Klajn I., Šipka M. (2008): Veliki rečnik stranih reči i izraza, Prometej, Novi Sad.
[9] Kurtić, N. (2009): Etički odnosi s javnostima u funkciji socijalne konekcije i društvene odgovornosti modernih organizacija, MEDIANALI - znanstveni časopis za medije, novinarstvo, masovno komuniciranje, odnose s javnostima i kulturu društva, dokument dostupan na sajtu http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=61693datum posete 10.9.2014.
[10] Labudović, B. (2007): Niklas Luman kao komunikolog: Masmediji i javnost u optoj teoriji društvenih sistema, Časopis za upravljanje komuniciranjem CM, br. 4, godina 2.
[11] Miočić, B., Rotar, N. Z. (2012): Razlike u odabiru modela odnosa s javnošću na internetu s obzirom na obilježja službi za odnose s javnošću, Medijska. istraživanja (god. 18, br. 2) 2012. (33-58)
[12] Radovanović, B. (2009): Društvena odgovornost i identitet kompanija, Sintezis, časopis za humanističke nauke i društvenu stvarnost, godina 1, broj 1. str. 135-148. http://web.efzg.hr/dok/KID/Omazic_Mislav_Ante_%28T%29.pdf
[13] Rakas, S. (2006): Uvod u poslovnu etiku, Megatrend univerzitet, Beograd
[14] Subotić D. (2010): Službe za korporativne odnose s javnošću u javnom sektoru Srbije, u časopisu POLITIČKA REVIJA, POLITICAL REVIEW, Godina (XXII) IX, vol=25 Br. 3 / 2010. str. 403-434.
[15] Veljković, D, Petrović, D. (2009): Korporativna društvena odgovornost i značaj njene promocije, Marketing, časopis za marketing teoriju i praksu, Volume 41, broj 1, str. 29-43.
247
KOLUBARSKA JEZERA KAO INOVACIJA U TURIZMU SRBIJE
KOLUBARA LAKES AS INNOVATION IN TOURISM
MALIŠA ŽIŽOVIĆ Univerzitet Singidunum, Beograd
NADA DAMLJANOVIĆ Fakultet tehničkih nauka u Čačku, Univerzitet u Kragujevcu
MIODRAG ŽIŽOVIĆ Univerzitet Singidunum, Beograd
DRAGAN TURANJANIN Visoka poslovna škola strukovnih studija, Blace, Srbija
Rezime: U ovom radu se višekriterijumski analizira mogućnost da se depresije koje nastaju na površinskim kopovima uglja planirano pretvore u jezera sa infrastrukturom za odmor, rekreaciju, zabavu, sportove na vodi, ... Na taj način postoji šansa da novac koji inače odlazi u inostranstvo za ove svrhe, ostane u Srbiji i postane pokretač razvoja.
Ključne reči: Višekriterijumska analiza, kriterijumi, težine, jezero, depresija.
Abstract: In this paper we give the multicriteria analysis of the possibility that depression occurring at surface coal mines can be converted into lakes with infrastructure for holiday, recreation, entertainment, sports, ... So there is a chance that the money which usually goes abroad for this purpose, remain in Serbia and become a driving force of development.
Keywords: Multi-criteria analysis, criteria, weights, lake, and depression.
1. UVOD
Ako se pogleda geografska karta Srbije- Kolubarska jezera ne postoje. Ako se pogledaju išveštaji o poplavama 2014. godine, ova jezera postoje kao poplavljeni kopovi kolubarskog rudnika uglja u okolini Lazarevca, sa ogromnim bagerima koji su pod vodom. Zapravo, niko ih i ne posmatra kao jezera, već kao čudo prirode koje se desilo, kao nešto "neprirodno". A nije neprirodno! Upravo su po osnovnim zakonima fizike i stvorena ova jezera. Uklanjanjem "jalovine" od oko desetak metara (u proseku) i iskopavanjem sloja uglja od oko (opet u proseku) četrdesetak metara, stvorene su i stvaraju se depresije, severno od Lazarevca a u blizini reke Kolubare, duboke (takođe u proseku) pedesetak metara! Za vreme poplave, reka Kolubara ih je naprosto napunila vodom. Po poznatom fizičkom zakonu! Sada predstoji "ispumpavanje" vode za "spas" bagera i obnovu proizvodnje uglja! Da li nas to obezbeđuje da se isti prirodni događaj ne ponovi? Mogu li se ova jezera u budućnosti koristiti?
2. O TURIZMU KAO EKONOMSKOJ ŠANSI SRBIJE
U skoro svim studijama koje se bave pitanjima razvoja turizma u Srbiji se po pravilu govori o stranim turistima koji će doći u Srbiju! I sve za njih, da se odmore, provedu, nešto vide, dožive, ... Šta je sa građanima Srbije? Gde oni provode odmor, gde odlaze da nešto vide, dožive, da se provedu, gde oni ostavljaju novac koji su odvajali za tu svrhu ili novac koji uzimaju na zajam za tu svrhu? U preko 80% slučajeva, taj novac odlazi u inostranstvo, a samo 20% ostaje ovde! Ovo je zaključak koji je napravljen na osnovu anketa sa agencijama koje se bave organizovanjem odmora naših ljudi. Ako bi bilo obrnuto , 80% novca ovde, a 20% van, da li bi to bila šansa za razvoj? Nije teško zaključiti da bi ovu ideju valjalo ozbiljno posmatrati! Da bi se ovakva ideja mogla ozbiljnije opservirati neophodni su vodni resursi koji u našoj zemlji praktično nedostaju. Ovde je dat jedan predlog kako bi smo te nedostajuće vodne resurse mogli da nadomestimo.
248
3. VIŠEKRITERIJUMSKA ANALIZA IZBORA MESTA ZA ODMOR
Sam izbor mesta za odmor (kao i većinu ljudskih delatnosti) je nemoguće napraviti po jednom kriterijumu i na jedan način. Uvek je to višekriterijumski problem sa čak često različitim kriterijumima za razne ljude, i skoro sigurno sa različitim značajem pojedinih kriterijuma za razne ljude. Dakle, da bismo izvršili poređenje između većeg broja alternativa ocenjenih u sistemu većeg broja različitih i raznorodnih kriterijuma, sa različitim relativnim značajem, potrebno je da se koristimo metodama za višekriterijumsku optimizaciju. Problem višekriterijumskog odlučivanja se svodi na zadatak utvrđivanja konačnog ranga alternativnih rešenja ocenjenih u sistemu različitih kriterijuma korišćenjem odgovarajućih metoda i tehnika. Do sada je razvijen veliki broj metoda i tehnika koje su našle primenu u rešavanju praktičnih višekriterijumskih problema, npr. videti Radojičić M. i Žižović M. (1998). Nedavno, Žižović M. sa saradnicima (2011) uveo je i novi metod nazvan mrežni MCD-metod. Veliku primenljivost, gledano sa aspekta prilagođenosti matematičke aparature i softverske podrške, imaju metode PROMETHEE, kompromisno rangiranje, ELECTRE, itd. Prethodan delimičan intuitivan opis višekriterijumske optimizacije, odnosno višekriterijumske analize (sinonimi) podražava, u principu, i ljudsko odlučivanje u raznim situacijama, pa tako i u izboru mesta za odmor. Da bi sagledali kako se može uticati na ovo odlučivanje (videti npr. M. Žižović i dr. 2013, N. Damljanović 2013) odnosno šta treba uraditi da se odlučivanje vrši onako kako je za opšte dobro najprihvatljivije, moraju se sagledati najvažniji kriterijumi za ovo odlučivanje i videti šta mogu biti razlozi da odluka bude povoljna, odnosno nepovoljna u ovom slučaju. 4. KRITERIJUMI ZA IZBOR MESTA ZA ODMOR
U radu D. Đurčić i dr. 2012, konstatovano je da se odabir mesta za odmor vrši slično metodama i tehnikama višekriterijumskog odlučivanja, i navedeni su kriterijumi za izbor mesta za odmor. Predloženo je da se detaljno razmatraju kriterijumi i da se vrše neprekidna poboljšanja onih mesta koja nisu povoljna, a da se ističu ona mesta koja jesu povoljna. Ovde navodimo neke od najvažnijih kriterijuma po kojima ljudi odlučuju o mestu odmora. Jasno, ovde se ne vodi računa da li su kriterijumi međusobno nezavisni i koliko su nezavisni (kako se to inače radi u naučnim i stručnim primenama višekriterijumske optimizacije).
249
1K - Cena prenoćišta za jednu noć po osobi
2K - Cena ishrane za jedan dan po osobi
3K - Popusti (ako postoje) za prenoćište
4K - Popusti (ako postoje) za ishranu
5K - Cena puta
6K - Udobnost i bezbednost puta
7K - Dužina puta
8K - Cena korišćenja vodnih resursa (plaža, akva-park,
bazeni, i sl.)
9K - Kvalitet vodnih resursa
10K - Bezbednost upotrebe vodnih resursa
11K - Cena korišćenja nevodnih resursa
12K - Kvalitet nevodnih resursa
13K - Bezbednost upotrebe sredstava nevodnih resursa
14K - Postojanje mesta za dnevnu zabavu
15K - Cena na mestima za dnevnu zabavu
16K - Kvalitet dnevne zabave
17K - Postojanje mesta za noćnu zabavu
18K - Cena na mestima za noćnu zabavu
19K - Kvalitet nocne zabave
20K - Postojanje centara za šoping
21K - Postojanje ekskluzivnih mesta za šoping
22K - Postojanje ekskluzivnih kafana sa lokalnom
hranom
23K - Postojanje ekskluzivnih kafana sa ekskluzivnom
hranom
24K - Ponuda upoznavanja lokalne istorije (muzeji,
spomenici, značajna mesta, i sl.)
25K - Ponuda upoznavanja lokalne umetnosti
26K - Ponuda upoznavanja religijskih objekata u okolini
27K - Mogućnosti bavljenja nekim od ekstremnih
sportova
28K - Cena bavljenja ekstremnim sportovima
29K - Mogućnosti ciljanih zdravstvenih usluga za vreme
odmora
30K - Cene ciljanih zdravstvenih usluga
31K - Mogućnosti nabavke suvenira i umetničkih
predmeta
32K - Ocene popularnosti destinacije
33K – Mogućnost kampovanja
34K - Cena kampovanja
35K - Kvalitet kampa
36K - Državna subvencija za domaće mesto
37K - Zdravstvena korist od izabrane destinacije
………. Ovde se može dodati bar još dvadesetak različitih kriterijuma koji su relevantni pri odabiru mesta za odmor, a i svaki pojedinac koji je zainteresovan za nešto specijalno moze dodati i još neke kriterijume kao što su: Mogućnost susreta sa rođacima i prijateljima, Mogućnost evociranja nekih uspomena, itd.
……….
Od dodatnih kriterijuma koje su autori naveli, može se
istaći:
Cena u kafanama sa lokalnom hranom, Cena u kafanama sa ekskluzivnom hranom, Cena umetničkih predmeta, Cena suvenira od običnih do umetnički dizajniranih, Cene u šoping centrima (u odnosu na iste u
konkurentskim centrima u regionu), Opšta bezbednost u regionu,
……….
5. VIŠEKRITERIJUMSKA ANALIZA NEKIH MOGUĆIH SCENARIJA SA RELJEFOM POSLE EKSPOLOATACIJE UGLJA U proleće 2014. godine su se dogodile poplave sa katastrofalnim posledicama u nekim regionima Srbije. Poplavama je bio zahvaćen i rudnik lignita (površinski kopovi rudarskog basena "Kolubara"). Praktično, poplava je obustavila na više meseci proizvodnju uglja na pojedinim delovima ovog rudnika i dovela u pitanje proizvodnju električne energije u termo-elektrani "Nikola Tesla" u Obrenovcu. Štete na opremi u rudarskom basenu "Kolubara" su jako velike. Poplava je praktično nastala u depresijama koje na površinskim kopovima ostaju posle završene eksploatacije uglja. U Tabeli 1. navedene su alternative koje ćemo razmatrati u ovom primeru, odnosno neki od mogućih scenarija sa reljefom posle eksploatacije uglja. Napomenimo da se sledeća višekriterijumska metodologija može primeniti na analogan način i ako uzmemo u obzir veći polazni skup
250
alternativa.
TABELA 1
Alternative
1A Isušiti jezera nastala nakon poplava i nastaviti posao.
2A Isušiti jezera, nastaviti posao sa nasipanjem nastalih depresija.
3A
Isušiti jezera, nastaviti posao sa planiranjem da pojedini delovi depresije se, povraćajem površinskog sloja zemlje, vrate prvobitnoj nameni, a pojedini delovi depresije se planski napune vodom - da se stvore veštačka jezera koja će se koristiti i za navodnjavanje plodnog zemljišta, zatim za odmor, turizam, ...
4A
Isušiti jezera, nastaviti posao sa planiranjem da pojedini delovi depresije se, povraćajem površinskog sloja zemlje, vrate prvobitnoj nameni, a pojedini delovi depresije se planski napune vodom - da se stvore veštačka jezera koja će se koristiti i za navodnjavanje plodnog zemljišta, zatim za odmor, turizam, plus uzgoj ribe.
5A
Isušiti jezera, nastaviti posao sa planiranjem da pojedini delovi depresije se, povraćajem površinskog sloja zemlje, vrate prvobitnoj nameni, a pojedini delovi depresije se planski napune vodom - da se stvore veštačka jezera koja će se koristiti i za navodnjavanje plodnog zemljišta, zatim za odmor, turizam, uzgoj ribe, plus plovidba (izgraditi i sistem prevodioca).
Ovaj skup alternativa ocenićemo prema kriterijumima prikazanim u Tabeli 2.
TABELA 2
Kriterijumi
1C Bezbednost rudnika u budućnosti (zaštita od mogućih poplava).
2C Cena u sadašnjem trenutku.
3C Obezbeđenje značajnije uloge Srbije kao turističke destinacije za domaće i srane turiste.
4C Obezbeđenje veće zaposlenosti stanovništva.
Višekriterijumsko rangiranje predloženih alternativa po datim kriterijumima, biće izvršeno na osnovu Mrežnog metoda za višekriterijumsko ocenjivanje, M. Žižović i dr., 2011. Ovaj metod se bazira na računanju rastojanja date
alternative iA od hipotetički idealne- najbolje alternative *A i hipotetički najgore alternative *A . U račun se
uključuje čitav niz parametara, počev od onih uobičajenih kojma se uzima u obzir značaj važnosti kriterijuma, do onih koji su za ovaj metod specificni kao što su funkcije kojima se opisuje značaj razlike između alternativa. Za jednu alternativu kažemo da je bolja od druge ako je bliža
hipotetički najboljoj alternativi *A i udaljenija od
hipotetički najgore alternative *A .
Hipotetičke ocene datih alternativa prema predloženim kriterijumima prikazane su u Tabeli 3.
TABELA 3
1C 2C 3C 4C
1A 0 10 0 2
2A 10 1 0 4
3A 9 8 8 7
4A 9 7 9 8
5A 9 6 10 10
Primenom Mrežnog metoda dobijen je sledeći rang alternativa
5 4 3 2 1A A A A A ,
čime je istaknuta prednost alternative 5A u odnosu na
ostale upoređivane. 6. UMESTO ZAKLJUČKA Šta bi bilo ako bi se planirano , u depresijama koje nastaju površinskim kopovima uglja, pravila jezera sa infrastrukturom kao mesta za odmor, rekreaciju, zabavu, sportove na vodi, ... ?
Pođimo, na primer od alternative 5A . Ako bi se pravio
plovni sistem na ovim jezerima, onda bi logično bilo da se on počne praviti od ušća Kolubare u Savu, uzvodno uz Kolubaru, prvi deo bi bio u nivou reke Save i eksploatacija uglja bi u tom slučaju trebala da počne od tačke najbliže Obrenovcu, i onda bi dopremanje uglja moglo da se vrši vodenim putem umesto što se sada radi železnicom, što bi takođe bilo jeftinije. Jasno, ni u jednoj od varijanata koje su različite od sadašnje varijante se ne bi mogle dogoditi štete od eventualnih poplava koje su ove godine ostavile katastrofalne posledice i na proizvodnju uglja, a i na čitav elektroenergetski sistem. Svakako, bilo bi moguće posmatrati još više kriterijuma za analizu mogućih sistema za napred navedeni problem, ali naš cilj nije bio da pravimo detaljan elaborat o postojećem problemu, već da jednostavno istaknemo njegovu važnost. Isto tako bi bilo moguće i spisak alternativa drugačije koncipirati i detaljnije istražiti sve moguće posledice pretpostavljenih hipoteza. Ovo bi bio posao za ozbiljnije istraživanje jer bi ovakvi projekti pored očigledne koristi zahtevali i velika ulaganja.
LITERATURA
[1] N. Damljanović, A. Petojević, M. Žižović, Comparative application of lattice MCD-method with
251
PROMETHEE-metdod, The XIII international conference on mathematics and its applications ICMA 2012, Timisoara, Romania (2013) 205-210, (ISSN 1224-6069).
[2] D. Đurčić, M.M. Žižović, Lj. Stojmirović, Tourism as economic progress of Serbia, Seventh scientific conference Mediteranski dani, Trebinje, 2012, 224-230 (ISBN 978-86-7329-096-6).
[3] M. Radojičić, M. Žižović, Applications of methods of multi criteria analysis in buissnis decision making, Technical faculty in Čačak, Serbia 1998 ( Monograph in Serbian).
[4] M. Žižović, N. Damljanović, Main advantage of lattice MCD-method, The XIII international conference on mathematics and its applications ICMA 2012, Timisoara, Romania, (2013) 315-320, (ISSN 1224-6069).
[5] M. Žižović, N. Damljanović, V. Lazarević, N. Deretić, New method for multicriteria analysis, U.P.B. Sci. Bull. Series A 73 (2) (2011) 13-22.
[6] M. Žižović, N. Damljanović, A. Petojević, Multicriteria analysis of the development of Vrnjačka Banja, Seventh scientific conference Mediteranski dani, Trebinje, 2012, 231-237 (ISBN 978-86-7329-096-6).
[7] M. Žižović, N. Damljanović, N. Deretić, An application of lattice MCD-method, XIII International Symposium SymOrg 2012, Zlatibor, Serbia, 2012, (ISBN 978-86-7680-254-8).
[8] N. Damljanović, D. Turanjanin, N. Deretić, Multicriteria approach to financing of tourist facilities, Seventh scientific conference Mediteranski dani, Trebinje, 2012, 509-514 (ISBN 978-86-7329-096-6).
[9] Strategija turizma Republike Srbije, studija Horvath consulting Zagreb, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu (za ministarstvo trgovine, turizma i usluga), Beograd, 2006.
252
CIP - Каталогизација у публикацији
Библиотека Матице српске, Нови Сад
005(082)
МЕЂУНАРОДНА научно-стручна конференција "Доба знања" (12 ; 2014 ;
Сремски Карловци)
[Zbornik radova] [Elektronski izvor] / XII međunarodna naučno stručna
konferencija "Doba znanja", 26. i 27. septembar 2014, Sremski Karlovci. - Sremski
Karlovci : Fakultet za menadžment, 2015. - 1 elektronski optički disk (CD-ROM) ;
12 cm
Bibliografija uz svaki rad.
ISBN 978-86-85067-49-5
a) Менаџмент - Зборници HYPERLINK
"http://www.vbs.rs/scripts/cobiss?command=DISPLAY&base=COBIB&RID=299289607" \n
