1. Tradicionalno srpsko seljaštvo i počeci njegove tranformacije (Vuk Karadžić i Svetozar Marković)

Sociologija kao u nauka je u Jugoslaviji svoju punu institucionalizaciju doživela u periodu posle Drugog svetskog rata, tačnije počevši od 60-ih godina 20. veka. Osnivaju se katedre za sociologiju pri Filozofskim fakultetima (Bg, Ni, Ns), pojavljuju se sociološki časopisi, održavaju se naučni skupovi itd. To ne znači da sociologije nije bilo pre Drugog svetskog rata, ali se ipak uzima kao nastanak baš period posle rata.

Autori su smatrali da je potrebno izložiti starije poglede na srpsko seljaštvo kao klasu (kao sloj). Izabrali su dva: prvo, beleške Vuka Karadžića i drugo stanovište Svetozara Markovića.

Vuk Karadžić

On je pre svega bio utemeljivač moderne srpske pismenosti, a tako i svekolike srpske kulture i nacionalne svesti koja na toj pismenosti počiva. Postavio je temelje mnogih nauka u Srbiji, kao što su etnologija, demografija, istorija, sociologija, itd. C. Kostić tvrdi da je Vukova “(...) zasluga i to što je autentičan i stvarni osnivač naše sociologije (...) on je sociolog, dobrim delom i po predmetu koji je obrađivao i po metodu koji je to činio, ili bolje reći on je sociolog pre sociologije”. M. Mitrović smatra ovu ocenu nepreciznom i misli da ono što je Vuk radio prevazilazi granice svake posebne društvene nauke, prikrivajući polje lingvistike, etnologije, istorijografije i sociologije. Stoga je Vuka bolje smatrati prvim pretečom srpske sociologije sela i sociologije uopšte.

Za stanje u Srbiji južno od Save i Dunava pre Prvog srpskog ustanka, Vuk tačno kaže da ga karakteriše oštra podeljenost na Turke i raju. Ova podela nije samo etnička (Turci i Srbi) i verska (muslimani i hrišćani) već se istovremeno radi i o podeli na različite društvene staleže: “ U carstvu turskome, ko gođ veruje sveca Muhamedu, on se zove Turčin; a ko nije Turčin, on je raja, tj.turski podanik. Istina da je svaki Turčin u svome carstvu plemić, ali se opet može reći da su zemaljski pravi plemići spahije, pod kojima je sva Srbija (...) u biogradskom pašaluku Srbina spahije nema nijednoga, niti hrišćanin danas u Turskoj može postati spahija”. Postoji čak i podela po mestu življenja, pošto “(...) Turci, kao gospoda, sjede samo po gradovima i po varošima.”

Kao dva sasvim odvojena staleža, Turke i Srbe karakteriše i potpuno drugačiji način života. Na primer, “Srbin nikako ne može biti potkivač, sarač, berberin, papudžija itd. Razlikuje im se i odelo: “Srbin ne sme nositi zelenu boju ni lepo odelo kao Turci, a ne sme nositi ni sablju. Raja ne sme jahati na konju kroz grad, a ako u polju sretne Turčina mora sjahati. “ S druge strane “Samo Turčin Turčinu sme zvati “selam” kada se susretnu,Srbina koji bu Turčinu nazvao “selam” odmah bi pogubili, ako se ne bi hteo poturčiti. Turčin sme hrišćanima psovati i oca i majku i veru, dok hrišćanin to Turčinu ne sme nipošto učiniti, jer bi za to platio životom. Turčin ne sme ubiti Srbina javno, ali ga sme tući i psovati.

Uprkos oštroj gotovo kastinskoj razdvojenosti, sasvim mala mogućnost vertikalne mobilnosti

ipak je postojala, ali je preduslov za nju bila promena vere: “ Ako se ko od raje poturči, odmah

ima sva prava kao i ostali Turci; i ne smo da ga niko neće prekoriti pređašnjom vjerom, nego će ga svaki radije pomoći nego rođenoga Turčina; zato je teško naći poturčenjaka da zlo živi, a mlogo ih ima paša i vezira”. Zanimljivo je da je ovakva društvena struktura tipičan slučaj stratifikacije zasnovane na etičkoj i verskoj pripadnosti o kojoj govori Sanders pred kraj dvadesetog veka.

Srbi su u to vreme isključivo seljaci. “Ono malo Srba, što žive po varošima, kao trgovci i majstori zovu se varošanima; i budući da se Turski nose i po Turskom običaju žive, a uz bune i ratove ili se zatvore s Turcima u gradove, ili s novcima bježe u Njemačku; zato oni ne samo što se ne broje među narod Srpski, nego ji još narod i prezire. Srbi kao seljaci žive samo od zemlje i od stoke. Istina da i među njima ima trgovaca, koji kupe svinje i ostalu stoku, kao i zvjerinje, vosak, med i druge sitnice, ali i oni na kući žive kao i ostali seljaci. Od seljaka ima kovača, tufekčija, terzija i đurčija, kačara, kolara, dunđera, konopčara.” Vuk među seljake svrstava i seoske trgovce i zanatlije imajući u vidu njihov način života, kao i njihovo pripadnost jednom posebnom seljačkom društvu, srpskom. Na sličan će način mnogo godina kasnije seljake definisati i poznati sociolog Mendras.

Vuk je uočio i znatne regionalne razlike među Srbima kada se radi o vertikalnoj dimenziji društvene strukture. Dok je stanovništvo centralne Srbije bilo manje-više društveno homogeno, nediferencirano (seljačko), to nije bio slučaj u svim srpskim zemljama.“Samo u carstvu Austrijskome, osobito u Madžarskoj, Srbi imaju višu klasu ili svoju gospodu koja se razlikuje ne samo od seljaka i od težeka nego i između sebe. Najveća su im gospoda bile vladike, koje su se do sad po zakonima Madžarskima slabo bojale i cara. Poslije vladika su spahije i plemići koji su po zakonima Madžarskima od ostalog sveta daleko. Što se u nas rekne, kao nebo od zemlje. Među građanima i varošanima imaju “purgeri” koji se ne samo od seljaka i težeka nego i od ostalijeh građana i varošana razlikuju kao što su se razlikovali Dubrovački pučani. Između plemića su i ovijeh građana doktori, advokati, sveštenici, učitelji i seoskijeh opština pisari.”

Vuk hvali “prostu klasu” tj. seljake, jer oni ni u čemu ne zaostaju za susednim narodima. Prema njegovom mišljenju, problem predstavlja viša klasa, koja je ne samo nesposobna da valjano upravlja, nego i sklona “odrođavanju” tj. odricanju srpskog identiteta, zarad sticanja titula i materijalnog bogatstva.

M. Mitrović smatra da Svetozar Marković u izvesnom smislu nastavlja tendenciju izučavanja društva koju je započeo Vuk. Obojici im je zajednička težnja da pomognu najširim slojevima naroda (seljaštvu), s tim da se Vuk usresredio na nacionalno oslobođenje i kulturni preporod, a Svetozar na socijalni preobražaj seljaštva i začetaka radničke klase u Srbiji.

Svetozar Marković

Bio je uticajni srpski socijalistički mislilac, političar i publicista druge polovine XIX veka. Svu svoju delatnost usmerio je u pravcu rešavanja političkih problema i pripreme masa za ostvarivanje građanskih prava revolucionarnim putem. Za razliku od mislilaca marksističke tradicije, smatrao je da nije nužno za svako društvo da prođe sve stepene istorijskog razvoja. Verovao je da Srbija može preskočiti kapitalizam i pravo iz pred-kapitalističkih početi da razvija socijalistički oblik društvenog uređenja, zasnovan na tradicionalnim seoskim zadrugama.

U Realnom pravcu u nauci i životu Marković je opredelio svoje shvatanje klasne podele u društvu. Osnov moralnosti je prema njemu instinkt društvenosti koji se razvija na sasvim prirodan način, kroz borbu za opstanak. Kada se stvore moralni pojmovi, oni povratno utiču na jačanje instinska društvenosti. Što je čovek umno razvijeniji, usavršava se i njegov moral. Međutim postoje instinkti koji teže da uguše instinkt društvenosti. Najjači među njima je instinkt samoodržanja, naročito izražen kod neobrazovanih ljudi. Oni kod kojih nadvladavaju antidruštveni instinkti teže da podjarme druge ljude. Tako se stvaraju klase u društvu. Markovićev klasni model je bipolaran: „viša klasa“ nasuprot „radne klase“ u koju on svrstava i seljaštvo. Za klase je prema njemu bitna i privatna svojina. Raspad opštinske svojine i razvitak lične svojine uzorkovan je razvitkom starešinstva vlasti i gospodarstva u plemenu.

Kod Markovića ima i mesta na kojima on nastanak klase vezuje za upotrebu sile. Tako u Kritici na „Mladu Srbiju“ kaže da je podela na staleže nastala silom i osvajanjem kod svih ljudi, pa tako i kod Srba u srednjem veku. Na drugom mestu (Kuda ide društvo?) ističe da nasilni zahvat zemlje predstvaljao početak deobe društva na klase.

Prema podeli rada imao je ambivalentan odnos. S jedne strane bio je svestan da nerazvijena podela rada ima za posledicu siromašno društvo, dok je istovremeno isticao da je podela rada u drušvtu koja proizvodi neka „viša“ i „niža“ zanimanja vrlo štetna i opasna za narodnu slobodu i razvitak. Podelu rada na umni i fizički nije smatrao naročito bitnom, već je u prvi plan stavljao podelu na proizvodan i neproizvodan rad (proizvođačku i neproizvođačku klasu) kao i podelu na koristan i štetan rad. Upravo na osnovu ovih podela seljake je svrstao među „radnike“ odnosno u radničku klasu. „Radništvo“ je za njega širi pojam od „proleterijata“. Proleterijat on vezuje za industriju i gradove i ispravnno ocenjuje da ga u Srbiji njegovog vremena gotovo nema.

Za Srbiju pred Prvi srpski ustanak (1804) on konstatuje: U turskoj državi muhamedanski deo državljana bio je nad hrišćanskim kao zejtin na vodi. Oni se nisu mešali. U gradovima su živeli gotovo isključivo Turci, prepuštajući sela seljacima. Kad su Turci uništili srpsku državu, a sa njom i dvor, plemstvo, varošane, ostao je samo donji, ali najveći sloj naroda – seljaci. U srpskom narodu tada nije bilo ni dinastije, ni plemstva. Svi Srbi bili su među sobom ravni, “svi behu

seljaci”. Najimućniji trgovci i nahijski kneževi živeli su po selima. U varošima su živele samo turske ulizice. Pravi Srbin bežao je što dalje od varoši u šume i gudure.

Prestanakom dominacije turskog elementa u Srbiji stvoreni uslovi za velike promene. Započinje ekonomski značaj grada i proces raspadanja patrijarhalnog ekonomskog ustrojstva srpskog naroda u selima. Srbi, do tada isključivo zemljoradnici, počinju da se bave zanatima i gradskom trgovinom. Bogatstvo se sve više prikuplja u gradovima, čemu doprinosi i umnožavanje činovništva – činovnici su tada bili najimućniji sloj građana. Sloboda je omogućila uvećavanje seljačke proizvodnje i izvoza seljačkih proizvoda. Posredničku ulogu pri kupovanju poljoprivrednih proizvoda u zemlji vršio je trgovački stalež, koji je na taj način stekao veliku dobit. Seljaci su nastojali da pređu u dva neproizvođačka staleža, to jest među činovnike ili među trgovce. Seljačka proizvodnja u Srbiji se kvantitativno uvećavala, ali se uopšte nije usavršavala. Ubrzo je počela i da opada jer se zemlja iscrpljivala. Dolazi do promene kulture (načina života) i prihvatanja zapadnjačkih navika u svakodnevnom životu – sve više su počeli i da se troše strani fabrikati, i sve to je dovelo do siromašenja i zaduživanja seljaka. ‘Trgovanje novcem’ počelo je da donosi najveću nagradu.

Tri neproizvođačke klase: trgovci, činovnici i zelenaši;

Samo jedna proizvođačka: seljaštvo.

Marković smatrao da tadašnji trendovi vode Srbiju ne u industrijski kapitalizam kakav je tada postojao na zapadu Evrope i u SAD, nego u svojevrstan, model “zavisnog razvoja”.

Pošto je pitanje modernizacije u stvari pitanje preživljavanja u savremenom svetu, jasno je da se ne radi o nekom čisto teoretskom pitanju, već o praktičnom problem i zadatku od ogromnog, životnog značaja. Kad se to ima u vidu mora se nešto drugačije gledati na poznatu Markovićevu zamisao o “preskakanju” kapitalizma uz pomoć institucija tradicionalnog srpskog društva (porodične zadruge i seoske opštine). Bez obzira na utopističnost njegove ideje, dve stvari koje je on ukazao čine se veoma važne:

1) kapitalizam koji je u Srbiji trebalo “preskočiti” nije bio industrijski kapitalizam, nego neproduktivan i zavistan kapitalizam koji Srbiji i srpskom narodu ne donosi ništa dobro;

2) u nastojanju da se društvo modernizuje nije dobro odbaciti sve što je tradicionalno, jer se potpunim odbacivanjem tradicije uopšte neće stići tamo gde se želelo, već tamo gde bi to drugi hteli!

Prema popisu iz 1866. Srbija je imala ukupno 1,216.246 aktivnih stanovnika, od čega 1,094.863 poljoprivrednika i svega 121.383 nepoljoprivrednika. 1890. godine bilo je 84,1%, 1910. godine 84,2% poljoprivrednog stanovništva, što svedoči o veoma sporoj deagrarizaciji, čemu su sigurno doprinele i Miloševa uredba iz 1836. kojom se zabranjuje prodaja kuće, okućnice do dva rala zemlje, dva vola u jedne krave, kao i Zakon o narodnom blagostanju iz 1873. kojim je

okućnica proširena na pet rali zemlje. Cilj ovih propisa bio je da se spreči odvajanje seljaka od zemlje i nastanak sloja bezemljaša.

2. Politika i seljaštvo (Društveni položaj seljaka u Miloševo vreme) - Slobodan Jovanović

Slobodan Jovanović profesor Pravnog fakulteta u Beogradu, član i predsednik Srpske kraljevske akademije, predsednik Vlade i politički izgnanik. Osim što je u svojim delima u srpskoj istoriji 19. veka negovao sociološki pristup, on je zajedno sa Đorđem Tasićem uticao da sociologija postane deo nastavnog programa Pravnog fakulteta u Beogradu. Napisao je i studije Formalna sociologija (1937) i Sociologija religije (1938) koje su objavljene kao skripte za doktorante Pravnog fakulteta. Često se navodi da je on utemeljivač naše političke sociologije.

Retko se dovodi u vezu sa sociologijom sela, osim kada se spominje njegova kritika ideja Svetozara Markovića, posebno Markovićevog stava o eksploataciji seljaštva od strane činovnika. Ipak ako pogledamo njegovu biografiju, videćemo da on nema primarno iskustvo o selu i seljaštvu, jer nije ni mogao imati, s obzirom da je rođen u gradu Novom Sadu.

Ipak u svojim izučavanjima nikako nije mogao zaobići seljaštvo, i to ne samo zbog činjenice da je ono činilo ogromnu većinu stanovništva u Srbiji onog vremena, nego i zbog glavnih tema njegovih radova, kojima treba smatrati demokratiju i političku istoriju. U centru njegove pažnje bila je politička modernizacija Srbije koju je on video kao tri paralelna i isprepletana procesa:

1) Nacionalna emancipacija i izgradnja nacionalne države;2) Transformacija tradicionalnog patrijahalnog društva u moderno građansko društvo,-tiče

se seljaštva neposredno;3) Konstitucionalizacija i demokratizacija državne vlasti.

-Društveni položaj seljaštva u Miloševo vreme-

Slobodan Jovanović je seljaštvu posvetio svoj kasniji rad koji je objavljen 1938. u prvom broju Sociološkog pregleda koji je danas zvanični časopis Srpskog sociološkog društva. U tom članku- „Knez Miloš i seljačko pitanje“, on kao pravi sociolog analizira društveni položaj seljaštva u prvim decenijama nakon oslobođenja od direktne turske vlasti. Na početku on konstatuje da nije sporno da je Miloš pobornik slobodnog seljačkog poseda, ali da se ne može reći da je on rešio „seljačko pitanje“ s obzirom na činjenicu da su seljaci aktivno učestvovaliu pokretu koji je Miloša oborio sa vlasti. Da bi svoj stav objasnio, on razmatra položaj srpskog seljaštva u dva perioda: do hatišerifa iz 1830 i posle njega. (Хатишериф из 1830. године представља последњи

корак ка успостављању аутономије Кнежевине Србије у односу на Османско царство. Султан Мехмед II је овим актом признао Кнежевини аутономију и независну државну управу. Други је и најважнији од три хатишерифа (или четири рачунајући и Турски устав) које је турски султан издао Србима. Хатишериф је био праћен и

султановим Бератом којим је кнезу Милошу Обреновићу признато право формирања династије.)

U prvom periodu, srpske vlasti postepeno su proširivale svoju nadležnost, oduzimajući deo po deo ovlašćenja od Turaka. Za seljaštvo su u to vreme od značajna 4 pitanja: poresko, spahijsko, pitanje trgovine i pitanje suda.

Porezi koji su zadržali turski oblik prikupljani su od strane srpskih starešina: vezir je samo i to još uz konsultacije o strane srpskih starešina određivao visinu ukupne sume poreza, dok su sve ostalo obavljali sami Srbi. Sam Miloš je zakupio carski harač i carski čibuk (porez na sitnu stoku). Postojao je i porez u radnoj snazi, pa su seljaci morali da kuluče veziru, spahijama ali i srpskim starešinama. Spahije koje nisu bile vlasnici zemlje, joše su jedno vremene imale pravo na rentu od strane seljaka, ali je sa jačanjem srpske vlasti njihov uticaj sve više slabio; carske spahiluke postepeno je kupio Miloš. Sve carinice, osim beogradske kao i sve skele i prelaze sa izuzetkom skela u Beogradu i Ćupriji takođe je zakupio Miloš. S obzirom na to da je unutrašnja trgovina bila u rukama srpskih vlasti, to znači da je i nju kontrolisao Miloš. U sferi sudstva u ovom periodu Srbi potpuno oslobođeni od turske vlasti, tj ona je prešla na srpske kneževe. Mešovitu turko-srpsku upravu maksimalno je iskoristio Miloš O. koji se silno obogatio. Zakup poreza i monopol na trgovinu bile su uobičajene stvari u turskim pašalucima, tako da se ne može raći da je u beogradskom bila reč o nekakvoj izuzetnoj situaciji. Miloš je postao u političkom smislu apsolutni gospodar, jer se i Skupština sastojala od starešina koje je on postavljao. Od vezira je dobio i pravo smrtne kazne, a pisanih zakona uopšte nije bilo.

Seljaci su bili zadovoljni što je uspostavljen mir, ali je izvora njihovog nezadovoljstva bilo više. Kao prvo, njima je smetalo što je uništena knežinska samouprava i to tako što su i nahijski i knežinski kneževi bili postavljeni od strane Miloša. Pošto su kneževi postali Miloševi organi, a ne narodni, oni su bili pokorni, dok su se prema narodu ponašali osiono. Porez je seljacima padao teško jer su morali da izdržavaju dve uprave kako tursku tako i srpsku. Seljaštvo je bilo nezadovoljno i Miloševim monopolom u oblasti trgovine, ali i njegovim kulukom i samovlašćem: u miru se imovno stanje seljaka popravljalo, pa su oni težili pravnoj sigurnosti koje nije moglo biti dok je Miloš bio i zakon i sudija. Godine 1830. beogradskom pašaluku pridruženo je još 6 okruga i on je postao provincija Srbija, sa pravom samoorganizovanja. Turski poreski sistem i spahijska prava ukinuti su i pretvoreni u godišnji danak. Srpske su vlasti pojednostavile poreze tako što su sve slile u jedan - takozvanu glavnicu. Kako bi glavnica bila lakše prihvaćena u narodu je ukinut starešinski kuluk, a šuma je proglašena opštim narodnim dobrom, što je značilo da je svako sme koristiti i da je niko ne sme ograđivati i pretvoriti u privatnu svojinu.

Starešine su nastojale da zauzmu mesto turskih spahija, da postanu „viša društvena klasa“. Jovanović kaže da su oni težili da postanu nešto poput vlaških bojara, gospodari koji bi više ličili na čitluk-sahibije nego na spahije. Pretvaranjem spahijskog desetka u državni porez i ukidanjem starešinskog kuluka Miloš je osujetio ove namere starešina, čime je osigurao slobodan seljački posed. Došavši time u sukob sa starešinama, on je tražio podršku od „seljačke mase“. Međutim, ni seljaci nisu bili zadovoljni Miloševom vladavinom. Oni su želeli da se njegov „gospodarski kuluk“ takođe ukine i da tako postanu „slobodni gospodari svoje radne snage“. Mučila ih je i pravna nesgurnost, jer nije bilo pisanih zakona, a Miloša nije obavezivala nijedna sudska odluka. Knežev monopol na trgovinu, unutrašnju ali i spoljnu nije dozvoljavao seljacima da se upuštanjem u ovu vrstu delatnosti „pomaknu na društvenoj lestvici“. Seljak je bio osuđen na svoj

društveni položaj, kao na neku kastu. Seoski posed bio je slobodan, ali seljak nije: u tome je bila protivrečnost Miloševe ''seljačke politike''.

3. Seljaštvo kroz XIX vek između ekonomije i politike

U svom izlaganju istorije Srbije 19. veka, Jovanović o seljaštvu govori iz dva međusobno povezana ugla: prvo promene vezane za društveno-ekonomsku situaciju seljaštva, i drugo, mesto seljaštva u političkim procesima u srpskom društvu.

Na promene društveno-ekonosmkog položaja seljaštva S.J. najviše je pažnje obratio u svom radu posvećenom Svetozaru Markoviću u kome ističe da je neposredno nakon oslobođenja od turske vlasti, u našem narodu započet korenit preobražaj, čije su se posledice osetile tek nakon nekoliko decenija, pred pad Karađorđevića. U tursko doba Srbi su živeli u zadrugama, čija je glavna karkateristika bila što su proizvodili gotovo sve što im je bilo potrebno. Posle oslobođenja, saobraćaj između sela i gradova je oživeo: seljak dolazi na pijac, da prodaje robu ali stiče i nove potrebe, on upoznaje mehanu, a njegova žena dućan. Izašavši iz zadruge , seljaci nisu prestali da upražnjavaju običaje na zadružni način, pa su svadbe, slave, daće praznovali po nekoliko dana. Za sve to je naravno trebalo novca. Jedan broj seljaka upuštao se u trgovinu, ali su mnogi propadali, jer nisu navikli da upotrebljavaju novac. Nisu bolje prolazili ni oni koji su obrađivali zemlju. Kako u zadruzi nisu navikli mnogo da rade, seljaci nisu bili mnogo vredni, a naviku štednje u novcu nisu imali. Jovanović ističe da u to vreme nije bilo organizovanog poljoprivrednog kredita, te se seljak morao okrenuti privatnim pozajmicama i tako pasti u ruke zelenašima.

Raspravljujući o društveno-ekonomskoj situaciji seljaštva, često u polemici sa stavovima Svetozara Markovića, Slobodan Jovanović nam je ostavio nekoliko značajnih socioloških uvida koji razbijaju uobičajene stereotipe o izvesnim društvenim pojavama.

1) Kao prvo on je osporio tvrdnju da je veliko gazdinstvo u poljoprivredi nadmoćno malom. Procesi koji se događaju u industriji ne mogu se automatski bez posebne analize, vezivati i za poljoprivredu. Analizirajući radove Karla Kauckog, Bernštajna i Eduarda Davida, Jovanović zaključuje da osobenost rada u poljoprivredi, pre svega ograničena upotreba mašina i najamne radne snage omogućavaju malom poljoprivrednom gazdinstvu da opstane i da ne podlegne konkurenciji velikih imanja.

2) Drugo, on je osporio Markovićevu tvrdnju da su „pisani zakoni zapleli narod u beskonačne parnice“ . Prave uzroke parničenja (koje je smatrao drugim najvećim zlom posle zaduženosti) Jovanović vidi u raspadu zadruga (deoba zadružne imovine najčešće nije mogla da se izvede bez parnice) zatim u brojnim sporovima koje je sasvim logično izazvala prezaduženost i konačno u rasprava oko vlasništva nad zemljištem, pošto je nakon Turaka postavljeno pravilo da je vlasnik zemlje onaj koji je drži.

3) Treće, Jovanović je savršeno dobro razumeo ključnu povezanost između oblika svojine i propadanje zadruge. Pravila Građanskog zakonika iz 1844. čiji je tvorac Jovan Hadžić nisu odgovarala zadruzi i to zato što je ona znala za kolektivnu i ograničenu svojinu, a ne za ličnu i neograničenu. Zadružna imovina ne pripada pojedincima, već porodici kao

celini. To se ne odnosi samo na generaciju živih, već i na buduće generacije. Zakonik, je međutim dao pravo punoletnim muškim članovima zadruge da neograničeno raspolažu zadružnom imovinom i utvrdio da svaki član zadruge ima svoj deo na koji može da se zadužuje. Hadžić je znao samo za ličnu i neograničenu svojinu, onako kako je definiše rimsko pravo, što znači da nije razumeo suštinu zadruge.

Vešto povezujući ekonomiju sa politikom S.J. je analizirao politiku koju su različiti režimi vodili kako u oblasti poljoprivrede, tako i prema drugim problemima koje je seljaštvo imalo, sve sa ciljem da zadobiju njegovu političku podršku. Tako je on ocenjujući režim ustavobranitelja i onaj koji ga je nasledio, ocenjuje da su i jedan i drugi zanemarili ekonomska pitanja, koja su se uglavnom ticala seljaštva. U centru njihovog interesovanja bila je izgradnja države: ''Karađorđevićevom režimu je zamereno da nije imao ekonomski program, i da nije dovoljno radio na blagostanju naroda. Karađorđevićevom režimu takođe najveća je briga bila uređenje činovništva,suda i škole, a Mihailovom glavna briga bila vojska i diplomatija. Ova dva režima su stvorila birokratsko-vojničku državu koja je kod nas trajala kroz ceo 19. vek.''

Jovanović je pokazao da mu glavne crte agrarne politike koja se smatra poželjnom u modernom društvu nipošto nisu strane. On žali što se kod nas iz seljačke mase nije izdvojio nikakav viši sloj racionalnih poljoprivrednika koji bi svojim primerom povlačili i ostale, u čemu možemo da prepoznamo zahtev za stvaranjem modernih poljoprivrednika-farmera. On osporava politiku koja je kroz ceo 19. vek nastojala da seljaka spase zelenaštva tako što će ograničiti njegovo zaduživanje. Napretka u poljoprivredi nema bez kredita, ali tu sferu treba urediti i omogućiti seljacima povoljnije uslove za zaduživanje, i to tako da se izbegnu zloupotrebe. Dokazujući da je srpski seljak, postavši sitni sopstvenik, nesklon kolektivnoj svojini koju zagovaraju socijalisti, on umesto Markovićevih proizvođačkih udruženja sugeriše osnivanje udruženja proizvođača, čija bi osnova bila upravo privatna svojina. On je prepoznao (S.J) značaj modernog zadrugarstva za srpsko društvo u kome dominira sitno seljaštvo.

Svi režimi i sve političke stranke morale su na neki nači da vode računa o seljaštvu, ali su različito poimali njihov značaj i ulogu. Osim što ove različitie odnose prema seljaštvu nastoji da prikaže i objasni Jovanović se ne usteže da da svoju sopstvenu ocenu, pri čemu ističe i neke političke nedostatke ovog društvenog sloja/klase. Posebno sociološki vredna su njegova zapažanja o odnosu seljaštva prema drugim društvenim slojevima u tadašnjem srpskon društvu.

U raspravi o dvodomnom sistemu najjasnije se vidi njegov stav o političkoj ulozi seljaštva. On tvrdi da je ustavni razvitak Srbije 19. veka započeo patrijahalnim despotizmon Kneza Miloša, a završio parlamentarnom monarhijom po zapadno-evropskom obrascu. Međutim, dok je na Zapadu parlametarizam bio podržavan građanstvom, kod nas je tu ulogu imalo seljaštvo. Kako bi seljaci mogli da postanu oslonac parlamentu u borbi protiv monarhije, neophodno je bilo da se politički organizuju, što je bio „istorijski zadatak“ Radikalne stranke. Osim radikala sve su političke grupe smatrale da se sa neukim seljačkim skupštinama ne može doći do predstavničke vlade kakva postoji u zapadnoj Evropi, gde se parlamentarizam naslanja na „prosvećenu buržoaziju“ i da stoga posebnu ulogu treba da ima inteligencija: ovo se želelo izraziti kroz uvođenje dvodomne skupštine. Sam Jovanović mislio je da razdvojenost između naroda i inteligencije nešto ne samo „prirodno“ nego i poželjno. Ova odvojenost bila bi opasna za društvenu celinu jedino u despotskoj ili aristokratskoj državi, u kojoj bi se inteligencija

poistovetila sa činovništvom. Naprotiv, u demokratskoj državi takva opasnost ne postoji, ali postoji opasnost da strasti i predrasude nadvladaju intelekt i tako nanesu štetu. Zato bi, on smatra uvođenje drugog doma bilo sasvim celishodno. Ipak razlog zašto se to nije desilo jeste: što je svaki vladar mislio da će lakše da izađe na kraj sa jednodomnom seljačkom skupštinom nego sa predstavnicima inteligencije koji ne bi bili zavisni od vlade. Narod je bio nepoverljiv prema inteligenciji- seljak ne veruje gospodi; sama inteligencija nije imala dovoljnio svesti o zajerdničkim interesima i upotrebi zajedničkog delovanja. Dadatni razlog je bio taj što je kod nas inteligencija bila u državnoj službi.

Oni koji se bave fizičkim radom uvek protestuju protiv boljeg društvenog položaja pripadnika društva koji se bavi intelektualnim radom; jer im izgleda kao da je je rad drugih beskoristan, suviše lak i preplaćen. Ipak, ako jedno društvo želi da napreduje, intelektualni rad mora da se odvoji od fizičkog, mora da se stvori klase oslobođena fizičkog rada koja će voditi računa o društvenoj celini. Prva takva klasa kod nas su bili činovnici, i za to se na njih svalila sva mržnja koju seljak oseća prema gospodi. Tu je mržnju naučno učvrsti Svetozar Marković pogrešnim tvrđenjima o parazitskom i eksploatatorskom karakteru činovništva. Odbacujući Markovićeve ideje o socijalističkom preobražaju društva, radikali su u prvi plan isticali njegovu kritiku birokratskog sistema i na njoj gradili političku mobilizaciju seljaštva. Njihov program je bio da država treba da bude narodna, a ne činovnička, što je praktično značilo da pre svega treba da se brine o interesima seljaštva koje treba da ima odlučujući uticaj u skupštini i u osnaženoj lokalnoj samoupravi. U početku svog delovanja radikali su napadali „samu ustanovu činovništva“, čime su kopali jaz između seljaka i činovništva. Koristeći slobodu štampe Radikalna stranka je gradila svoju stranačku infrastrukturu po celoj Srbiji, vršeći svoj „istorijski zadatak“ političke mobilizacije seljačkih masa, koja je tada prestala da biva pasivan element u politici. Osim partijskog fanatizma, do tada kod nas nezabeleženog, Jovanović zamera radikalima „preterivanje sa parlamentarizmom“ i formiranje partijske države. U Engleskoj koja je zemlja duge parlamentarne tradicije većina je ta koja bira vladu, ali ne vlada sama jer se smatra da je za to nesposobna. U Srbiji vlada skupštinske većine je shvaćena bukvalno. Nepoverljivi prema činovnicima, poslanici su hteli da sami učestvuju u donošenju svih važnih državnih odluka. Vlada je u potpunosti postala partijska pa je i ministarsko zvanje promenilo svoj karakter. Do tada su ministri bili birokrate od karijere, a od tada su to mogli postati pre svih profesionalni političari, ljudi sa govorničkim, agitatorskim i partijsko-organizacionim darom.

Pošto nismo imali ni plemstvo, ni sitnu buržoaziju, tako nismo mogli ni imati političara „kolenovića“. Jovanović razmatra dva tipa srpskih političara u 19. veku: intelektualac skorejević i seoski gazda.

Seoski gazda nije „čist“ seljak, jer uz obradu zemlje se bavi i pomalo trgovom, zelenaštvom, i budžaklijskim piskaranjem. Ima ih u svim strankama a najviše u radikalnoj gde deluju pravi „seljački tribuni“. On je umno slabiji od intelektualca skorojevića, ali je materjalno nezavisniji, i moralno utemeljeniji-njegov je koren u patrijahalnoj kulturi, a ne u zapodnoevropskoj obrazovanosti, konzervativan je i usporava evropeisanje ustanova, pre svega kroz opiranje novim državnim troškovima. Manje je sklon od intelektualca da državnu teritoriju proširuje ,ali je zato spreman na maksimalne žrtve kada je u pitanjuu odbrana zemlje, ta njegova spremnost da državnu teritoriju brani kao sopstveni posed predstavlja glavnu snagu naše države u spoljašnjim teškoćama. Stranačka strast i pristranost kod seljaka su veći nego kod intelektualaca, pa ako u vlasti nisu „njihovi“ on se 'oseća potlačen'.

4. Seljaštvo kao društvena grupa. Naša nacionalna energija

Završavajući svoju istoriju Srbije 19. veka, S.J. sumira svoje gledište o položaju i ulozi društvenih entiteta koje naziva „društvena grupama“ i u koje ubraja činovništvo, vojsku i seljaštvo. Ove društvene izdvaja s obzirom na to da smatra da se njihov „uticaj jače oseća u političkom životu“.

„ U našoj državi seljaštvo je uvek imalo najveću važnost, kaže on i ističe da činjenica da Miloš nije razoružao seljake i da je sprečio nastanak „domaćih“ spahiluka, stavlja seljaka u srpskom društvu u položaj glavne političke snage, koje svi režimi moraju da podmićuju. Ustavobranitelji su srušili Obrenoviće uz pomoć seljaka, obećavajući im slobodu trgovine i bezbednost imovine, dve stvari koje pod Milošem nije imao. Vezu između činovničke oligarhije i seljaka održavao je Toma Vučić Perišić, kao „veliki vođ naoružanog seljaštva“. Godine 1858. Obrenovići se vraćaju, i seljaci od Miloša traže da se „pritegnu“ činovnici koji su dojadili naradu i da se reši pitanje zaduženosti, koja preti da obradivu zemlju prenesu u ruke zelenaša. Ni Miloš ni Mihailo nisu znali kako da seljaku omuguće jeftin kredit, već su se zadovoljili time da mu obezbede okućje od stavljanja pod hipoteku. Takođe, oni su uveli Narodnu skupštinu koja postaje predstavnik seljakih interesa, doduše bez velikih ovlašćenja. Ustavom iz 1869. skupština dobija zakonodavna ovlašćenja, koja se ne koriste u velikoj meri, jer je seljak u prvo vreme bio više obuzet lokalnim pitanjima. 80-ih godina naprednjaci sklapaju ugovor sa Austrijom o izvozu poljoprivrednih proizvoda i tako omogućavaju ekonomsko snaženje seljaštva, dok radikali politički organizuju seljaštvo u staranku, izazivajući kod njega pojavu „klasne svesti“ i podstičući ga na borbu protiv činovništva, na način na koji se radnici bore protiv kapitalista, ili pak kmetova protiv spahije. Bez obzira na krah Timočke bune, Milan biva prinuđen da se dogovri sa radikalima i tako Srbija dobija novi Ustav 1888. Parlament u kome dominiraju seljaci, postaje nadmoćan vladi, a lokalna samouprava dalje potiskuje moć činovnika. Izgleda da državna organizacija slabi „pred naletom seljačke demagogije“ ali je jasno da se „seljak miri sa državnom idejom, prema kojoj je ranije iz mržnje na činovnike, bio dosta otporan“. Nakon što je Aleksandar Obrenović ukinuo Ustav iz 1888, pokazalo se da seljaštvo nije „čvrst stub parlamentarizma“, ono je mirno otrpelo ovaj državni udar i u naradnom periodu bilo politički veoma pasivno. Aleksandrov režim, budući rapresivan nije uspeo da pridobije seljake, a sami radikali postepenio prestaju da vode „seljačku klasnu politiku“. U redove radikala ulaze intelektualci, trgovci i „novčani“ ljudi, pa ova stranka počinje da vodi računa i o interesima drugih društvenih grupa. „Izgrađenih političkih naravi“ kod nas još nema, mi smo „još uvek mlad i sirov narod“. Naš seljak je u isto vreme dugotrpeljiv i nepopustljiv. On je kadar godinama i desetinama godina da trpi da ga vlast tlači, pa onda odjednom jedan veliki narodni pokret. S druge strane, seljak je nepopustljiv. On tera sa svojim pravom mak na konac, rado se parniči i zbog neke uobražene pravce zaboravlja stvarne koristi. Počevši od Adama Bogosavljavića, seljački tribuni traže sve ili ništa, oni još nisu naučili da je u politici i u trgovini poravnanje bolje od parnice.“

Seljaštvu su slični i intelektuacli, ali i srpski vladari pa ne treba nikog da čudi što smo u 19. veku imali tako burne političke događaje.

Uprkos brojnim preprekama i sopstvenim nedostacima u kom smo veku uspeli da izgradimo državu kao pretpostavku daljeg oslobođenja našeg naroda. To ne dugujemo samo veštini vladalaca i političara, već i našoj „zadivljujućoj nacionalnoj energiji“: „ Nepismena seljačka zemlja bez kapitala i tehnike, mi smo za nekoliko desetina godina imali da sazdama savremeno državno uređenje koje je iziskivalo i posvećenost i kapital i tehniku. Narodna snaga bila je napregnuta do prskanja- i mnogima se činilo da ćemo se slomiti na jednom poslu koji premašuje naše moći. Austrijska diplomatija predviđala je da će se naša država raspasti pre nego što stignemo da je organizujemo, čak neki naši ljudi sumnjali su da li naša privredna snaga dostiže za terete savremene države. Ali i pokraj svega toga mi smo u 20-i vek ušli sa stvorenom državom“.

5. Seljaštvo u ''prelaznom periodu'' iz klasnog u besklasno društvo

Jugoslovenska sociologija se postepeno oslobađala ideološke stege koja se ispoljavala kroz obaveznost prihvatanja i tumačenja programskih opredeljenja SKJ. U tom procesu oslobađanja kritikovale su se i zvanične koncepcije, kao što je to činio Z. Vidaković tvrdeći da su zamisli klasnog sastava socijalističkih društava kao društava „prijateljskih klasa” ili u osnovi besklasnog „radnog naroda” zapravo simplifikacije koje su u kontradikciji sa fundamentalnim teorijskim stavovima. Ipak, ideološku matricu nije bilo lako izbeći, pogotovo stav da je socijalizam „prelazni period” iz kapitalizma u komunizam, iz klasnog u besklasno društvo, te je i klasno/slojna struktura socijalizma „prelaznog” karaktera.

MIROSLAV PEČUJLIĆ 1966. napušta svoje ranije stanovište o „radnom narodu” i izlaže koncepciju o tri tipa društvenog grupisanja.

Prva faza u procesu preobražavanja klasa nastaje postupnim ukidanjem privatne svojine i njenim pretvaranjem u državnu svojinu. Ova državna svojina je društvena osnova novog, etatističkog produkcionog odnosa i birokratskog tipa društvenog grupisanja. Birokratski sloj monopolski upravlja i ljudima i stvarima. Sledeća zakonita faza strukturalnih preobražaja je pretvaranje državne svojine u društvenu i uspostavljanje samoupravnog produkcionog odnosa. Glavni osnov društvenog diferenciranja postaje društveno-profesionalno grupisanje. Između ova dva tipa leži prelazna faza, faza decentralizovane i neformalne birokratije.

Klase Pečujlić definiše pozivajući se na Lenjina: to su velike društvene grupe koje se razlikuju po svome mestu u istorijski određenom načinu proizvodnje, po svom odnosu prema sredstvima za proizvodnju, po svojoj ulozi u društvenoj organizaciji rada i po načinu sticanja i veličini društvenog bogatstva kojim raspolažu, kao i po mogućnostima jedne klase da eksploatiše drugu.Klase se politički organizuju i imaju različite ideologije. One su nepomirljive konfliktne grupe i primarni nosioci promena globalnih društvenih struktura. Klase nisu homogene, već pokazuju tendenciju stvaranja unutarklasnih podgrupa. Ukidanjem privatne svojine je osnovni socijalni uslov koji dovodi do postepenog preobražavanja klasnih razlika u kvazi-klasne razlike i odnose.To je prelazni oblik grupisanja (naglasio S.Š.) od klasnog ka neklasnom. Birokratija nije klasa, jer nema sopstvenu ekonomsku bazu zasnovanu na ličnoj svojini.

On konstatuje da je socijalistička revolucija izbila u zaostalom agrarnom društvu koje nije prošlo kroz industrijalizaciju. Tanak sloj veleposednika zbrisan je agrarnom reformom, a posed je ograničen na deset hektara(znamo da je ovo drugo učinjeno tek 1953. godine, nakon neuspelog pokušaja kolektivizacije). Glad bezemljaša za zemljom zadovoljen je reformom. Rešenjem agrarnog problema revolucija proletarijata dobila je moćnu osnovu. Promene „džinovskog

socijalnog organizma” – seljaštva – bile su zaista tektonske. Seljaštvo, koje je u celoj istoriji bilo objekt politike, tek u narodnooslobodilačkoj borbi postalo je njen subjekt.

Važno je to što Pečujlić uviđa da je agrarna reforma dovela do velikog osrednjačavanja i osobenog oblika agrarnog egalitarizma. Stavljeni su okovi ekonomskoj i socijalnoj polarizaciji seljaštva. Siromašni seljaci bili su zaštićeni dok je od bogatih oduzimana zemlja. Jedan deo seljaka pretvorio se u poluseljake-poluradnike (seljake-radnike), koji su 1955. činili 40% zaposlenih u fabrikama. Velike promene na oba pola, u seoskoj buržoaziji i seoskom proletarijatu umanjile su klasne razlike. Centralna figura agrarne proizvodnje postao je srednjak.

Koncentracija snaga na industrijalizaciju ostavlja selo na periferiji socijalističkog preobražaja, van glavne trase materijalnog razvoja. Ono je bilo glavni izvor državne akumulacije, čije je istiskivanje vršeno porezom i prisilnim otkupom. Jaz između sela i grada se tako tih prvih posleratnih godina produbio. Kapitalistički put razvoja na selu je blokiran, ali jetakođe napuštena krajnja birokratska, socijalnim dinamitom nabijena varijanta razvoja koja bi parcele pretvorila u polja oštrih sukoba. Alternativa nije formirana, pa je selo neko vreme ostalo na ničijoj zemlji.

Pečujlić je kao bitne istakao i neke osobenosti sloja seljaka-radnika: oni teže stiču profesionalne navike i disciplinu, češće izostaju sa posla, produktivnost rada im je niža od gradskih radnika. Konzervativni su, te mogu pružiti podršku tehnokratskim i birokratskim težnjama. Seljaci-radnicižive dvostrukim životom. Priklanjaju se niskim dohocima koji su izvor državne dobiti, ali to nadoknađuju radom na posedu. Ovaj autor navodi i mnogo podataka o „begu” seljaka sa sela u gradove i u industriju, upoređujući našu deagrarizaciju sa deagrarizacijom u Francuskoj i SAD, kao i podatke o odlasku velikog broja seljaka na rad u inostranstvo.

Veliki i stihijski razvoj robno-novčanih doveo je i do ekonomskog i socijalnog diferenciranja na selu. Počeli su se masovno stvarati najamni sezonski radnici na jednoj, i seoski bogataši na drugoj strani. Rasle su klasne razlike. 1969. godine sitna gazdinstva činila su 1/3 od ukupnog broja gazdinstava, a posedovala su samo 10% ukupnih površina. Bogati seljak je „izronio kao ispod zemlje”. Okrenut tržištu, on je počeo da kida veze sa zadrugom. Istini za volju, kaže Pečujlić, to je bila reakcija na karakter zadruga koje su se pretvorile u birokratske, neproizvodne i parazitske organizacije koje sišu sokove sela. Međutim, zaključuje on, istorijska perspektiva ipak leži u podruštvljavanju agrarne proizvodnje, a ne u održavanju međusobno izolovanih parcelnih organizama. Na društvenim gazdinstvima, koja poseduju veoma male količine zemlje, proizvodnja je rasla 3-4 puta brže nego na individualnim gazdinstvima, dajući čak 45% tržišnih viškova.

Prema njegovom mišljenju, moguće je da dođe i do restauracije klasnih elemenata, i tada bi se formirale sledeće socijalne grupe:

1) radnička klasa sa svojim unutrašnjim slojevima (industrijski radnici, radnici-seljaci i najamni radnici u privatnom sektoru);

2) siromašno seljaštvo; 3) konglomerat srednjih slojeva (privatni sopstvenici u gradu, masovni deo nemanuelnih

radnika, slobodne profesije, stručnjaci, činovnici i srednji slojevi na selu);

4) osnovni nosioci političko-ekonomskog monopola. Trebalo bi izdvojiti I nezaposlene kao veoma fluidnu i pogođenu grupaciju.

Ako iz ovih redova koje je napisao M. Pečujlić apstrahujemo ideološke elemente uočićemo da je on sagledao čitav niz izuzetno važnih momenata kada se radi o seljaštvu kao klasi (društvenom sloju) i njegovom položaju. Važni su njegova konstatacija o „osrednjačavanju” koje je donela agrarna reforma, uviđanje prisilnog karaktera otkupa i odozgo seljacima nametnutih zadruga, navođenje različitih faza kroz koje je prošao odnos birokratije prema seljaštvu, isticanje specifičnosti društvenog položaja seljaka-radnika, analiza novog ekonomskog i socijalnog raslojavanja na selu, itd. Bitna je svakako i činjenica da je on koristio statistiku kao izvor podataka kako bi empirijski potkrepio svoje teze. Seljake nije smatrao homogenom grupacijom, već ih je diferencirao na siromašne seljake (koji čak predstavljaju poseban sloj) i seljake kao deo konglomerata srednjih slojeva, ne zaboravivši pritom da izdvoji seljake-radnike kao jedan od „unutrašnjih slojeva” radničke klase.

ZORAN VIDAKOVIĆ: Uprkos kritici „teorije” o „radnom narodu”, on ostaje gotovo u potpunosti sputan ideološkim okovima, ne uspevajući da pruži iole ozbiljniji doprinos analizi klasno/slojne strukture jugoslovenskog društva.

Vidaković razvija shvatanje o jugoslovenskom društvu kao o „klasnom društvu u nestajanju”. Postoji samo jedna klasa, radnička, i ona je „revolucionarni subjekt”. Kao takva, radnička klasa je posrednik između klasne i besklasne strukture društva. Ne definišući pojmove koje koristi, on tvrdi da se u „prelaznom razdoblju” reprodukuju elementi klasnog društva, a nekoliko godina kasnije na prilično nejasan način konstatuje je jugoslovensko društvo ipak klasno. O seljaštvu govori samo na indirektan način: „Kao kolevka stvarne društvene zajednice koja nastaje, radnička klasa asimilira druge društvene grupe (…) i pomoću sopstvene klasne hegemonije ograničava i neutrališe tendencije klasnog konstituisanja tih grupa (…)Takvopribližavanje, kontrolisanje i postepena asimilacija drugih društvenih grupa može se nazvati i poradničenjem tih društvenih grupa, odnosno poradničenjem celokupnog društva”. Pojavni oblik „poradničenja” jeste samoupravljanje. Afirmacija istinskih ljudskih i socijalnih vrednostimoguća je samo na ovaj način. To nije samo u interesu radničke klase, nego i u interesu drugih društvenih grupa.

Unutar ideološkog okvira kreće se i koncepcija VELjKA CVJETIČANINA. Određujući socijalizam kao „prelazni period” iz klasnog u besklasno društvo, on ističe da su usled toga klasna i društvena slojevitost u socijalizmu takođe prelaznog i prolaznog karaktera. Kao posledica neravnomernog istorijskog i specifičnog društvenog razvitka nastali su različiti „modeli” socijalizma, koji određuju i klasnu i društvenu slojevitost. To su sovjetski etatistički model, kineski model i samoupravni model (misli se na Jugoslaviju ). Socijalizam ne predstavlja kontinuitet u odnosu na antagonističko klasno društvo, ali nije ni stanje idealne harmonije među klasama. U ovim društvima, politički sistem dominira nad ostalim subsistemma. Nosilac političke moći je profesionalni politički sloj, sloj profesionalnih upravljača. Ovaj je kadar da menja socijalnu stratifikaciju.

U socijalizmu postoji hijerarhija društvenih grupa zasnovana na različitoj distribuciji socijalne i političke moći:

1) klasa proizvođača, čija je moć minimalna; 2) tehnokratija, koja poseduje veću količinu socijalne i političke moći, zbog hijerarhijske

organizacije rada i tendencije ka monopolu nad stručno-tehničkim znanjem i informacijama;

3) birokratija, čija moć je najveća; 4) seljaštvo.

Seljaštvo je takođe proizvođačka grupa i gotovo u svim socijalističkim društvima ima najmanju količinu socijalne i političke moći. Birokratija i tehnokratija nisu društvene klase, ali imaju klasna obeležja. Klasni sukobi (ekonomski, politički, socijalni) u socijalizmu postoje, a primer za njih je oblik prikrivenog otpora kolhoznika postojećem sistemu u poljoprivredi: 40% tržnih viškova se proizvodi na okućnicama, a one čine samo 2% obradivih površina. Seljaštvo je bilo masovni nosilac oružanih revolucija, ali revolucije otvaraju radikalne promene u ruralnim regijama i među seljaštvom. Nakon završetka oružanog dela socijalističkih revolucija nastavljase savezništvo sa radničkom klasom i njenom avangardom (komunističkom partijom )ali počinje i klasni sukob, jer je seljaštvo revolucionar sa dvojnom dušom (proizvodi višak vrednosti, ali je iprivatni vlasnik). Sektašenje prema seljaštvu vodilo je prisilnoj kolektivizaciji (osim u Poljskoj i Jugoslaviji). Seljaštvo svuda ima najmanju moć, najniže prihode, obrazovanje i stepen informisanosti. Na ovakav svoj društveni položaj ono reaguje pasivizacijom i skrivenim otporom postojećem sistemu.

Seljaci (osim onih bogatih) su masovno učestvovali u jugoslovenskoj socijalističkoj revoluciji, vođeni socijalnim i nacionalnim motivima. U drugoj fazi revolucije (revolucionarni etatizam) došlo je do veoma dubokih strukturalnih promena. Agrarnom reformom uništeni su feudalni odnosi, ali i tanak sloj kulaka, pripadnika kapitalističke klase . Srednji seljački slojevi počinju se homogenizovati i imaju sve značajniju ulogu u poljoprivrednoj proizvodnji. Sitni seljak i seoska sirotinja koriste dva kanala socijalne mobilnosti: uži, prema srednjaku i širi, prema gradu. Na pokušaj prisilne kolektivizacije seljaštvo reaguje pasivizacijom, a jedan njegov deo se tome i odupro. Treća faza socijalističke revolucije donosi dobrovoljnu kooperaciju kao proces podruštvljavanja i pretvaranja seljaka u udruženog proizvođača. Seljaštvo se ubrzano deagrarizuje i raslojava. Danas (1972) postoji 1,5 milion seljaka-radnika i 250 000 poljoprivrednihradnika u društvenom sektoru.

6. Seljaštvo protiv kapitalizma?

Nakon prvih nekoliko turbulentnih godina (1945-1953) u kojima je vladao obavezan otkup poljoprivrednih proizvoda (ukinut 1952) i kada je došlo do pokušaja kolektivizacije poljoprivrede, društvena striktura u poljoprivredi Jugoslavije se stabilizovala i kao takva potrajala sve do sloma socijalističkog sistema na kraju 80-ih i počekom 90-ih godina 20. veka. To je društvena struktura bila dualna. Sa jedne strane su seljaci, vlasnici preko 80% obradivih površina, ali sa posedima ograničenima na 10 do 15 hektara, na drugoj strani na drupštvenim poljoprivrednim dobrima imali smo struktur koja je preslikavala strukturu u drugim delovima socijalističke privrede o kojoj piše Mladen Lazić u knjizi „ U susret zatveorenom društvu“ sa klasom kolektivnih vlasnika, posrednom i radničkom klasom. Od kraja pretposlednje decenije prošlog veka nekoliko događaja je uticalo na to da se ova struktura, tokom 15-20 godina koje su usledile, bitno izmeni.

Kao prvo, ukinut je agrarni maksimum od 10-15 hektara što je uticalo na intenzifikaciju tržišta obradivog zemljišta. Očekivano ovaj proces je doveo o diferenciranju među seljacima, do tada prisilno „osrednjačenim“. Seljaci sa više ekonomskog, ali i kulturnog i socijalnog kapitala, počeli su da povećavaju svoje posede, drugi deo seljaštva je stagnirao, a treći siromašio.

Drugo, u Srbiji je došlo do delimične restauracije zemljišne svojine. Za ubrzani rast velikih imanja presudnu ulogu imao je Zakon o privatizaciji koji je predviđao da društvena preduzeća budu prodata kao celine na aukcijama ili putem tendera. Izabrani model značajno je uticao na promene druptvene strukture u poljoprivredi. Osim što su velika imanja enormno povećana kroz proces privatizacije društvenih poljoprivrednih preduzeća, valja istaći i činjenicu da je cena zemlje stečene privatizacijom bilo daleko niža od cene na slobodnom tržištu i da je novi vlasnik istovremeno nasleđivao i privilegiju da zemlju u vlasništvu državne obrađuje bez ikakve naknade sve do prve decenije 21. veka. Kao rezultat ovih procesa u Srbiji se pojavila nova društvena struktura u poljoprivredi, koja je obuhvatala sledeće slojeve:

1. Pravi seljaci- njihova proizvodnja je okrenuta prevashodno zadovoljavanju potreba sopstveih porodica, dok na tržištu učestvuju samo marginalno, uglavnom su siromašni i stari i imaju problem sa obradom zemlje koju poseduju.

2. Farmeri- poseduju i uzimaju u zakup veće površine obradivog zemljišta: imaju poljoprivrednu mehanizaciju i proizvode većinom za tržiptem, uz primenu savremenih metoda poljoprivredne proizvodnje.

3. Vlasnici velikih poljoprivrednih imanja, nazvani još i novi veleposednici i novi latifundisti; svoja imanja od više hiljada hektara obrađuju na kapitalistički način, tj.korišćenjem najamne radne snage.

4. Poljoprivredni radnici, rade na tuđim imanjima, regrutuju se iz redova nekadašnjih industrijskih radnika, radnika privatizovanih društvenih poljoprivrednih preduzeća, lica bez stalnog zaposlenja, siromašnih seljaka sa nedovoljno zemlje i sl.

Najvažnija razlika između predmodernih i modernih društava jeste stepen društvene integracije koji u njima postoji. Stepen unutrašnja integracije ovih drugih je daleko viši. Moderna društva ne trpe postojanje bilo kakvih posebnih društava u okvirima koja smatraju svojim i nastoje da ih putem određenih institucionalnih i organizacijskih aranžmana učine delom globalnog društva. Modernizacijski procesi u ruralnim područijima nisu doveli samo do razvdajanja seljačkog i seoskog, usled deograrizacije i promene kulturnih i političkih obrazaca. Poljoprivreda kao privredna grana prestaje da bude vezana isljučivo za ruralna područja. Što omogućuje razlikovanje između sociologije poljoprivrede i sociologije sela.

Mladen Lazić u svojim proučavanjima dosledno koristi dobro promišljen i utemeljen teorijski okvir, koji je u svojim suštinskim crtama ostao isti u toku više od 20 godina. Njegova doslednost nije knjigovodstvenog karaktera, već prati društvene promene putem uvođenja novih pojmova i novih načina analize. Poseban značaj ovde imaju Lazićev stav o „nerazdvojivosti društvenih i istorijskih studija, kao i tvrdnja da su sociologija i istoriografija u širem smislu jedna nauka. Razdvajanje sociologije od istorije, pogotovo kada se radi o istraživanjima društvenih slojeva koji imaju duboke korene, može voditi rezultatima koji, ako već nisu potpuno pogrešni, bivaju sasvim trivijalni.

Operacionalizirajući teorijsko-hipotetički okvir, čiju osnovu čine vladajuća klasa, radničke klase i srednja klasa, Lazić konstruiše ''sedmočlanu relaciono/hijerarhijsku shemu'':

1. Sitni poljoprivrednici2. Nekvalifikovani ne/manuelni radnici3. Kvalifikovani manuelni radnici4. Službenici sa srednjom stručnom spremom i samozaposleni (sa srednjim obrazovanjem)5. Stručnjaci i samozaposleni sa visokom stručnom spremom6. Niži rukovodioci i sitni preduzetnici7. Direktori, političari i srednji i krupni preduzetnici

Nova vladajuća klasa (direktori, političari i srednji i krupni preduzetnici-7) sastoji se od sva sloja, koje se kao ekonomska i politička elitakonstituišu kao posebni slojebi jedinstvene vladajuće klase.

Današnji veleposednici (kvalifikovani manuelni radnici-3) čija su imena dobro poznata javnosti i mogu se nabrojati na prste, svoj su ekonomski kapital počeli da stiču 90-ih godina, s tim što je jedan broj njih tada već zauzimao mesto u ekonomskoj eliti, dok su drugi počeli kao samostalni preduzetnici. Svima im je zajedničko da su prisutni i u drugim granama privrede (industriji, trgovini, bankarstvu, osiguranju itd.), a ne samo u poljoprivredi. Zemlju obrađuju na

kapitalistički način i uz upotrebu najsavremenije mehanizacije i najsavremenijih metoda proizvodnje; proizvode isključivo za tržište, kako domaće tako i strano. Neki od njih investiraju svoj ekonomski kapital i u inostranstvu.

Naličje kapitalističkog veleposeda jesu poljoprivredni radnici- stalno ili privremeno zaposleni na velikim poljoprivrednim imanjima, a koji dolaze najviše iz redova poljoprivrednih preduzeća, zatim iz redova industrijskih radnika koji su otpušteni iz privatizovanih industrijskih preduzeća, kao i iz redova onih koji nemaju stalan posao (siromašni seljaci sa nedovoljno zemlje za preživljavanje).

Slojevi veleposednika i poljoprivrednih radnika odličan je pokazatelj činjenice da su se poljoprivreda i selo u dobroj meri razdvojili, jer nije jedni ni drugi nisu nužno vezani za selo i seljaštvo. Naročito je to slučaj sa veleposednicima koji se ni na koji način ne mogu dovesti u vezu sa seoskim načinom života. To je posledica činjenice da je poljoprivreda postala sastavni deo podele rada globalnog društva.

U sociologiji sela dobro je poznata analiza francuskog sociologa Anri Mendrasa u kojoj on tvrdi da tradicionalno (evropsko) seljaštvo ubrzano nestaje od druge polovine prošlog veka: njegov veći deo biva deagrarizovan, a manji povećava svoje posede i okreće se u potpunosti tržištu, opretvarajući se tako u društveni slojmodernih poljoprivrednika, integrisanih u globalno društvo; sitno seljaštvo, koje proizvodi pretežno za potrošnju u okviru porodice, postaje marginalna, maltene neprimenta kategorija. Sam Mendras tvrdio je da se tu radi o kraju seljaštva.

Slobodan Cvejić razlikuje:

‘’Krupne’’ poljoprivrednike – imaju više od 10 hektara zemlje,bolju tehničku i infrastrukturnu opremljenost gazdinstva;

“Ostale’’ poljoprivrednike - čine poseban poljoprivrednički sloj.

On izdvaja kao poseban i pod sloj ‘polutana’ koji se formira od KV, PKV, NKV radnika i službenika sa nižom stručnom spremom i koja na svojim poljoprivrednim imanjima ostvaruje dodatne prihode. Dok polutane smešta u viši radnički sloj zajedno sa KV i VKV manuelnim radnicima, poljoprivredne radnike u niži sloj sa NKV i PKV manuelnim radnicima i nemanuelnim radnicima bez srednje stručne spreme. Krupne poljoprivrednike Cvejić smatra delom „srednjeg preduzetničkog sloja“ uz sitne preduzetnike.

Lazić govori o “ začaranom antimodernizacijskom krugu” , u kojem je država štitila pretkapitalističke odnose, uglavnom seljaštvo čime je sprečavan razvoj kapitalističkih odnosa na selu, u kojem bi dolazilo do koncentracije zemljišnih poseda i istovremeno prelaska seljaka bezemljaša u najamne radnike u poljoprivredi i industriji. Zauzvrat, seljaci su prižali političku podršku političkoj eliti. Država je administrativnim putem ometala proizvodnu modernizaciju

seljačkih poseda npr.zabranom kupovine krupne mehanizacije (omogućeno tek 1967). Lazić upozorava da svetska ekonomska kriza možda vodi drugačijim interpretacijama rezultata istraživanja koje se odnose na vrednosne orijentacije.

7. Tradicija i modernizacija: srpski seljak i američki farmer

Između seljaka i poljoprivrednika (ukoliko pod njim podrazumevamo tzv. ’’individualne poljop.proizvođače, a ne zaposlene na velikim poljoprivrednim dobrima) prema laičkom shvatanju nema nikakve razlike, jer laička svest ova dva termina vidi kao sinonime. U sociologiji, međutim, a posebno u sociologiji sela, izgrađeno je veoma jasno i široko prihvaćeno razlikovanje između seljaka i poljoprivrednika. Tako Mendras navodi da je za seljaka najvažniji lokalni kolektivitet, dok poljorpivrednik živi u masovnom industrijskom društvu. Dok seljak proizvodi pretežno za sopstvene potrebe, poljoprivrednikovu proizvodnju diktira tržište. Industrijalizacijom poljoprivrede seljak se preobražava u poljoprivrednika. Drugim rečima, biti seljak znači voditi određeni način života, a biti poljoprivrednik jednostavno znači baviti se poljoprivredom kao zanimanjem. Sa transformacijom seljaka u poljoprivrednika, poljoprivreda se iz specifičnog načina života pretvara u jednu od privrednih grana. Pojmovno razlikovanje između seljaka i poljoprivrednika zapravo se temelji na opštijoj i dubljoj razlici između tradicionalnog i modernog, to jest na transformaciji tradicionalnog u moderno. U toj transformaciji veoma bitnu ulogu igra modernizacija rada. Prema B. Miloševiću srž modernizacije čini proces racionalizacije rada i duštvenog organizovanja, u kojem se prepliću četiri međusobno uslovljena procesa : specifikacija, tehnizacija, formalizacija i institucionalizacija.

Modernizacija rada u poljoprivredi ogleda se u sledećem:

1) korišćenju poljoprivredne mehanizacije koju proizvodi industrija, umesto tradicionalnog seljačkog alata;2) radu prema naučnim metodama (ovde su posebno važni hemizacija, genetski inženjering,itd.), umesto na tradicionalan način;3) specijalizaciji umesto ’’svaštarske’’ proizvodnje;4) proizvodnji roba za tržište, umesto proizvodnje za sopstvenu potrošnju;5) razvoju ugovornih oblika kooperacije, umesto zajedničkih radova na neugovornoj osnovi.

Interes ovde nije usmeren na razlike između seljaka i poljoprivrednika, već na eventualne sličnosti u njihovom radu. Teorijska uporišta za pretpostavku o kontinuitetu u načinu rada između (tradicionalnog) seljaka i (modernog) poljoprivrednika u literaturi nisu mnogobrojna, ali ipak postoje. Tako poljski sociolog B.Galeski tvrdi da dokle god postoji individualna seljačka farma, poziv farmera biće spoj različitih zanimanja. To u stvari znači da i seljak i poljoprivrednik istovremeno obavljaju mnogobrojna, ponekad sasvim različita zanimanja za koja su im potrebna veoma raznovrsna znanja i veštine. V.Milošević pak ističe da modernizacija seljakove privrede ima izvesne specifičnosti koje se ogledaju u ’promišljenom’ spajanju nekih elemenata iz

tradicionalnog načina rada sa potrebama seljaka koje nastaju pod uticajem razvoja (nove) podele rada i njoj odgovarajućeg načina organizovanja.

Da je tipični poljoprivrednik zapravo američki farmer, o tome u sociologiji uopšte nema spora. T.Šanin, na primer, navodi da se transformacija seljaštva u usku i profesionalizovanu grupu farmera odigrala najpre u SAD. Naš sociolog S.Vukosavljević nazivao je ameriku kapitalističkom, ali ne i ’neseljačkom’ zemljom. Kao izvori saznanja uz statističke podatke i neke činjenice iz istorije poljoprivrede korišćena su i dosadašnja sociološka saznanja. Kad je reč o sociološkim osobenostima rada tradicionalnog srpskog seljaka Vukosavljevićev pristup se smatra paradigmatičnim, dok je rad američkog farmera najbolje oslikan u temeljnom delu Sorokina i Cimermana ’Principi ruralno urbane sociologije’. Sorokin i Cimerman koristili su uporedni pristup i termine kao što je ’farmersko-seljačka klasa’. Gotovo svi korišćeni izvori odnose se na isti vremenski period, i to onaj koji se završava Drugim svetskim ratom. Treba napomenuti da je Vukosavljević, s jedne strane, pisao na jedan više književan, ’nesociološki’ način, dok su Sorokin i Cimerman koristili mnogo ’sociologičniji’ jezik.

Elementi i granice rada u poljoprivredi na primeru tradicionalnog srpskog seljaka i američkog farmera

1. Razlika koja verovatno prva upada u oči jeste činjenica da tradicionalni srpski seljak u svom radu koristi jednostavne alatke koje uglavnom sam pravi, a američki farmer moćne poljoprivredne mašine koje višestruko povećavaju produktivnost rada. Sve do polovine 19. veka, glavno oruđe srpskog seljaka bila su drvena ralica, budak, motika, kosa, srp i sekira. Sasvim prost plug uvodi se u drugoj polovini 19.veka. Tek između 1864. i 1875 Srbija uvozi 2380 gvozdenih plugova; godine 1925. u Kraljevini SHS na 1000 seljačkih gazdinstava dolazilo je 182 drvena rala, 438 plugova, 361 drljača, 35 valjaka i 44 sejačice; jedan traktor dolazio je na 3000 hektara, a i ti malobrojni traktori su se upotrebljavali na veleposedima i državnim poljoprivrednim dobrima. U SAD su farmeri veoma rano, motivisani stalnim širenjem tržišta i nedostatkom radne snage, počeli da masovno koriste poljoprivrednu mehanizaciju. Najvažnije američke poljoprivredne mašine su: kosilica, čelični plug, mehaničke grablje za seno, sejačica, mehanička žetelica, itd. Džetro Vud je 1819. patentirao trodelni gvozdeni plug čija se upotreba veoma brzo raširila. Problem konstrukcije čeličnog pluga konačno je rešio Džon Dir (valjda 1833.). Sajrus Mek Kormik demonstrirao je prvu žetelačku mašinu u Nju Jorku i Ohaju 1844. godine. Godine 1940. na šest miliona farmi u SAD dolazilo je oko dva miliona traktora i jedan milion teretnih automobila. Jedan traktor dolazio je u proseku na 80 hektara oranice. Ipak, ističu Sorokin i Cimerman, uprkos sve većoj upotrebi mašina u poljoprivredi, teško je verovati da će se stepen mehanizovanosti čak i približiti onome u industriji. Farmer će nastaviti da radi pod mnogo mehanizovanim uslovima od onih u

većini gradskih industrija što će i dalje uticati na društveno ponašanje i stavove ruralne populacije.

2. Tradicionalni srpski seljak učio je svoje ’zanimanje’ u krugu porodice, kroz zajednički rad sa ostalim članovima gazdinstva. On ima svoj poseban način učenja: sam rad je izvor njegove nauke, posmatranje rezultata svog rada je način provere svega onoga što je naučio...on je veliki samouk. Dakle, znanje potrebno pri radu tradicionalni srpski seljak sticao je učeći od starijih članova domaćinstva i kroz praktičan rad. Funkcionalno osamostaljivanje obrazovanja i njegova institucionalizacija, bar kada je o poljoprivredi reč, započinje 1853. osnivanjem prve poljoprivredne škole u Topčideru. ’’Srpsko poljoprivredno društvo’’ utemeljeno je 1869. god. Insistiranje na stručnom obrazovanju farmera i primeni naučnih metoda u radu počelo je u SAD mnogo ranije i dobilo je, za veoma kratko vreme, velike razmere. Do kraja 19.veka svaka je država-članica imala eksperimentalnu poljoprivrednu stanicu u kojima su se istraživale biljne i životinjske bolesti, pronalazilo novo semenje i eksperimentisalo sa novim načinima rada. Oko 1880. farmeri su u severnim centralnim državama trošili skoro dva miliona dolara godišnje na veštačko đubrivo.Rad američkog farmera zadžava bar dve osobine koje ga čine sičnim radu tradicionalnog srpskog seljaka. Kao prvo, farmerima u SAD postaju gotovo isključivo sinovi farmera. Stoga se zanimanje farmera još uvek dobrim delom bazira na iskustvu koje se prenosi sa oca na sina. Od malih nogu deca na farmi uče raznovrsne poslove koje obavlja farmer. Drugo, prema Sorokinu i Cimermanu skoro svaki seljak ili farmer je neka vrsta enciklopediste. On je do neke mere meteorolog, geograf, geolog, hemičar, botaničar, zoolog, ekonomista. Vukosavljević na isti način opisuje raznovrsna seljakova znanja: seljak ima znanja mnogo strana, široka. Kolika znanja trebaju samo dok upozna svoju radionicu – prirodu oko svoga sela! Znanja pedološka, meteorološka, biološka, biohemijska, veterinarska...Pa onda znanja o tehnici svojih, vrlo složenih radova.

3. Seljak radi pre svega da bi zadovoljio potrebe sopstvenog domaćinstva i zbog toga je njegova poljoprivreda naturalna i ’svaštarska’, ili kako bi to rekao Vukosavljević ’’potrošačka i potkulturna’’: ’Seljakova poljoprivreda je organizovana u potrošačko domaćinstvo...I apsolutno i relativno mali delovi poljoprivrednih proizvoda se prodaju, obično viškovi...Poljoprivredni radovi su u toj poljoprivrednoj organizaciji kao potkultura.’ Nasuprot ovome, rad američkog farmera usmeren je najpre na proizvodnju roba. Namesto samodovoljne seljačke ekonomije na delu je tržišna, novčana ekonomija. Nediferencirani tip farmera biva zamenjen farmerom čiji je rad specijalizovan: mlekar, živinar, stočar, proizvođač pšenice, voćar, pčelar, itd. Brz rast gradova, koji stvaraju neophodno tržište, kao i razvoj sredstava saobraćaja, dovode do prevlasti komercijalne i specijalizovane poljoprivrede već sredinom 19. veka. Međutim, kako ističu Sorokin i Cimerman, život na farmi još uvek se osigurava više kroz prirodu, nego kroz tržište: baštovanstvo, sakupljanje ogreva, popravljanje zgrada i sl. još uvek su odvojeni od tržišta.

4. Za tradicionalnog srpskog seljaka karakteristična je tzv. ’neugovorna’ kooperacija seljačkih porodica. Pred sam Drugi svetski rat (1939) više od polovine svih poljskih radova završavalo se pozajmicom, zapregom, spregom, mobom i drugim oblicima kolektivnog rada. Svako gazdinstvo ima svoj privredni plan, ali oni se moraju podrediti zajedničkom privrednom planu. Tri su vrste zajedničkih radova: pozajmljivanje radne snage i vraćanje radnom snagom, međusobna pomaganja iz milosrđa i zajednički radovi u zajedničku korist. Prva zemljoradnička zadruga među Srbima osnovana je u Rumi 1883.godine, a 1905. bilo je 508 kreditnih zadruga. Postoji veoma rašireno mišljenje po kojem je američki farmer izraziti individualac, te mu je, prema tome, saradnja sa drugim farmerima strana. Činjenice međutim opovrgavaju ovakvo mišljenje. Šezdesetih godina 19.veka mnoge fabrike putera u Nju Jorku (državi) posedovali su (kooperativno) farmeri. Ni neugovorna saradnja ne izostaje među američkim farmerima. Prisutna je uzajamna pomoć pri žetvi, pozajmljivanje konja i mašinerije, pomoć pri izgradnji kuće ili ambara. Poznati su tzv. ’’meat rings’’ (pomoć u snabdevanju svežim mesom u toku leta) i ’’trashing rings’’ (pomoć za obavljanje žetve) u ruralnim zajednicama SAD. Farmerskoj porodici je teško da bude uspešna na farmi bez uzajamne pomoći suseda. Uprkos komercijalizaciji poljoprivrede, uzajamna pomoć ostaje izuzetno prisutan obrazac ruralne kulture u SAD.

5. Često se kaže da američki farmer radi na racionalan način: on koristi poljoprivredne mašine, specijalizuje svoju proizvodnju, koristi nove naučne metode umesto tradicionalnih načina rada, pravi tržišne kalkulacije umesto da se zatvori u vlastito domaćinstvo. Srpski je seljak, navodno, u načinu svog rada veoma konzervativan, te je usled toga njegova proizvodnja svaštarska i autarhična, a pri radu se koristi primitivnim spravama. Vukosavljević je ubedljivo pokazao da je gore navedena predstava o srpskom seljaku pogrešna! Racionalna poljoprivreda nije neka posebna faza poljoprivrede. Na svakom stupnju svoga razvitka poljoprivreda može biti racionalna, ali i neracionalna. Racionalizovanje nije isto što i agro-tehničko razvijanje rada. Ono zapravo znači najkorisnije prilagođavanje obilju ili oskudici zemljišta, rđavoj ili valjanoj zemlji, lošoj ili dobroj situaciji na tržištu. Seljakova računica drugačija je od računice u privredi koja je većinom tržišna. Naturalni karakter njegove poljoprivrede čini da ona, prema tržišnim merilima, izgleda nerentabilno. Pošto proizvodi uglavnom za potrošnju sopstvene porodice, seljak nikako ne sme da se ograniči na proizvodnju jedne ili dve kulture, nego mora da nastoji i da mu proizvodnja bude raznovrsnija. Imajući radne snage gotovo u izobilju, on se mnogo više interesuje za privredni efekat svoga rada, nego za racionalno ekonomisanje radnom snagom. Seljak nije načelno ni individualista , kolektivista, on je ustvari oprtun empiričar: u konkretnim slučajevima on se odlučuje za individualni ili kolektivni način rada, kako mu koji izgleda podesniji. Tržište je malo i nestabilno, te seljak nema hrabrosti da rizikuje i ispada konezervativan.

Izražene crte kontinuiteta između rada tradicionalnog srpskog seljaka i američkog farmera

1. Ritam rada srpskog seljaka većim delom je zavisio od prirode. Radovi se nižu cele godine, u kontinuitetu: svi su mu glavni poslovi sezonski. Za svaki ima kratko optimalno vreme kada se mora uraditi. Zbog toga on ima sezonske periode zgusnutog rada. Ćudljivi meteorološki uticaji skraćuju ove rokove još više. Uporedo sa ovim ima perioda od po nekoliko sedmica kada glavnih poslova nema i kada je vrlo malo poslova uopšte. Ritam seljakovog rada je vrlo neravnomeran, što ne znači i da je nepravilan. On mora da se prilagođava takvom radu. za šta je potrebna jaka disciplina. Rad američkog farmera ostaje pod dominacijom prirodnih sila. S obzirom na prisustvo razvijene podele rada, svaka specijalizacija, kao posredni činilac, određuje naročit ritam dnevnih, nedeljnih, mesečnih i sezonskih aktivnosti. Farmer koji se bavi mlekarstvom, na primer, mora da radi u tačno određene sate svakog dana i to traje godinama, s druge strane, farmer koji gaji žito podnosi izuzetne napore u vreme žetve, ali gotovo da se odmara u nekim drugim delovima godine. Američki farmer nije rob mašini.

2. Srpski seljak ne radi sam, već je njegov rad porodičan. Unutar porodice kao radne jedinice postoji podela rada prema polu i prema uzrastu. Teže poslove, kao što je npr. oranje rade isključivo muškarci. Žene rade poslove koji su manje naporni, ali su zato ’pipaviji’. Radovi pojedinih članova porodice su komplementarni. Svako, u stvari, i ne radi za sebe, nego za porodicu kao kolektiv. Kuća i dvorište su sedište rada, ali i života. Seljakov rad i život je nemoguće razdvojiti. Svi članovi gazdinstva, od detinjstva do starosti, rade zajedno i zabavljaju se zajedno. Porodičnog karaktera je i rad američkog farmera. Mladom čoveku je mnogo lakše da zasnuje sopstvenu farmu ukoliko ima porodicu, nego ako je bez nje. Svaka porodica je jedna ekonomska jedinica. Na farmi postoje različiti zadaci, od kojih neki više odgovaraju muškarcima, a neki ženama. Godine 1939. dve trećine farmera u SAD obrađivalo je zemlju samo sa članovima svojih porodica, bez najamne radne snage. Deca veoma rano počinju da pomažu svojim roditeljima u radu. Zajednički rad čini ruralnu porodicu mnogo stabilnijom od urbane. Treba reći da traktori, kombajni i sva druga oprema u poljoprivredi značajno povećavaju produktivnost, ali ne razaraju koncept porodične farme. Seljačko gazdinstvo je istorijski primer trajnosti organizacije i njene istovremene otvorenosti za nove sadržaje i nove načine rada.

3. Radeći, srpski seljak zapravo obavlja više različitih zanimanja. On radi u polju, popravlja svoj alat, leči životinje, seče drva za ogrev, prodaje višak svojih proizvoda na pijaci. Njegov rad je raznovrstan, nije monoton. Američki farmer mora da poseduje više različitih veština, od fizičkih i tehničkih. Mora da poseduje sposobnost da sam obavlja popravke, bar one manje, na svojim mašinama. Obično je on kombinacija kapitaliste, menadžera i radnika. Farmer je istovremeno i kvalifikovan radnik, ’majstor’ i

nekvalifikovani, ’kubikaš’. Svaki seljak i farmer je u isto vreme i stolar, i kovač, i drvoseča, i moler, i mlinar, i zidar, i preduzetnik, i radnik.

H.Brejverman kaže da ratarska porodica združuje svoja znanja s osnovnim znanjima iz mnogih drugih zanata, kao što su kovački, klesarski, stolarski, mesarski, mlinarski, pekarski, itd. Ne može da se ne primeti da i seljak i farmer sve svoje poslove obavljaju na suštinski neprofesionalan način: priroda njihovog zanimanja prinuđava ih da se razumeju ’u sve po malo’, što nikako nije odlika profesionalnog rada.

Zaključak – između tradicionalnog i modernog

Sličnosti između rada srpskog seljaka i američkog farmera koje sociologija ne bi smela da ispusti iz vida:

1) uprkos širokoj upotrebi poljoprivredne mehanizacije, uslovi pod kojima radi američki farmer ipak su mnogo manje mehanizovani od onih u većini gradskih industrija;

2) zanimanje farmera se nasleđuje u porodici, kao što se i seljak ne postaje, nego ostaje; raznovrsna znanja potrebna su i farmeru i seljaku; ni seljak ne radi neracionalno, samo je njegova racionalnost drugačijeg karaktera: ona je određena ciljem i prirodnim i društvenim uslovima njegove proizvodnje;

3) jedan (manji) deo farmerove proizvodnje zadržava naturalni karakter;4) neugovorni oblici kooperacije ne izostaju ni među američkim farmerima;5) ritam rada i seljaka i farmera zavisi većim delom od prirode; taj je ritam manje monoton

od ritma rada u fabrikama i kancelariji; ni seljak ni farmer nisu puki dodatak mašini;6) i na farmi i na seljačkom gazdinstvu radi cela porodica;7) zanimanje farmera spoj je više različitih zanimanja, kao što i srpski seljak mora

posedovati mnogobrojne veštine.

8. Država, seljaštvo i (ne)poverenje

Otkada postoji kao društvena organizacija, država se na neki način brinula o proizvodnji i distribuciji hrane čime je nužno stvaran određeni društveni odnos, tj. odnos između države i proizvođača hrane, koji su se, kroz istoriju, najčešće pojavljivali kao seljaci (seljaštvo). Seljaci su oduvek gledali na državu kao na organizaciju od koje očekuju da ih pomogne i zaštiti, možda još i više nego što su pomoć očekivali od neba. Šala čije je ’’naravoučenije’’ nepoverenje prema državi: čim se u seljačkoj porodici rodi dete, pre bilo čega nauče ga, da zna za ceo život, da su ’’cene niske, a porez visok’’.

Postojanje izvesnog nepoverenja između države i seljaštva u Srbiji nije činjenica koja bi se mogla jednostavno konstatovati nekakvom sociološkom anketom, već je reč o strukturnom odnosu koji spada u ’’stukture dugog trajanja’’ (Brodel). To je ’’stvarnost koju vreme veoma sporo nagriza i veoma dugo nosi sa sobom. Dugo opstajući, neke strukture postaju postojani elemnti za ogroman broj naraštaja: one zakrčuju istoriju, ometaju joj tok, pa prema tome i upravljaju njime’’.Postavlja se pitanje gde su izvori ovog (uzajamnog) nepoverenja kao ’’strukture dugog trajanja’’?

Najpre je bitno ukazati na činjenicu postojanja velikog broja stereotipa o seljaštvu kroz celokupnu ljudsku istoriju. Ovaj je sloj hiljadama godina bio u podređenom položaju, pa i danas postoji pežorativna upotreba reči ’’seljak’’. Ljudi iz grada (a gradovi su oduvek bili središta državne vlasti) govorili su čitav niz negativnih stereotipa o seljaštvu: seljaci su lukavi, sujeverni, lakomi, sirovi, surovi, itd. Sa druge strane, seljaci su razvijali svoje stereotipe o ljudima iz grada koji ’dolaze u selo samo da bi iz njega nešto odneli’, bilo porez, bilo vojnike. Razdvojenost sela i grada jeste civilizacijska konstanta koja ozbiljno ometa uspostavljanje punog poverenja između institucija države i stanovnika sela.

Drugi izvor uzajamnog nepoverenja između države i seljaštva u Srbiji je nekako poseban, ali svakako i zajednički sa još nekim društvima u okruženju (npr. bugarskim društvom). Naime radi se o činjenici da su Turci, uništivši srpsku srednjovekovnu državu, uništili i sve više društvene slojeve, u potpunosti zauzevši njihovo mesto. Etnička (Srbi i Turci) i verska (hrišćani i muslimani) podela bila je ujedno i staleška podela. U Srbiji su vekovima državu predstavljali tuđinci, pripadnici drugog naroda i druge vere, čak i drugog (višeg) dr. staleža, koji na Srbe (seljake) gledali sa visine, ponižavali ih i eksploatisali. Takvu državu srpski seljak nikako nije mogao videti kao svoju, niti u nju imati poverenja. Još gora se slika dobija ako se prisetimo da je Turska gotovo dva veka označavana kao ’bolesnik na Bosforu’, tj. država čije institucije slabo funkcionišu, država u kojoj je centralna vlast slaba i u kojoj regionalne i lokalne glavešine rade šta hoće, država u kojoj caruje korupcija.

Nakon oslobođenja od Turaka (19. vek) stvoreni su uslovi za postepeno obnavljanje poverenja između države i seljaštva. Ali tek što je to poverenje počelo lagano da se kreira uz mnoge uspone i padove, došlo je, nakon Drugog svetskog rata, do žestokog udara države na seljaštvo. Nova vladajuća (komunistička) elita na seljaštvo je gledala kao na problem, sloj koji poseduje privatnu svojinu i koji treba da bude ili eliminisan ili stavljen pod kontrolu države. U teškim uslovima razorenih ekonomskih i svih drugih resursa, seljaštvo je bilo to koje je trebalo, prema zamislima tadašnje političke elite, da stvori viškove hrane za celokupno stanovništvo i da obezbedi akumulaciju potrebnu za pokretanje industrijskog razvoja. Stoga država uvodi obavezni otkup svih poljoprivrednih proizvoda (1945) koji je zapravo značio suspenziju tržišta i nametanje surovih ’makaza cena’ na štetu poljoprivrede (seljaštva). Neizvršavanje obaveza iz otkupa povlačilo je surove sankcije, koje su uključivale ne samo dugogodišnje zatvorske kazne, nego i konfiskaciju čitave imovine. Druga mera koja je pokvarila odnose između države i seljaštva bila je prisilna koletivizacija poljoprivrede nakon 1948.godine.

Iako je obavezni otkup ukinut (1952) i seljačke radne zadruge rasformirane (1953), ’zla krv’ je ostala, a nepoverenje se učvrstilo. Kroz ceo socijalistički period država je svoju ideološku podozrivost prema seljaštvu pretakala u administrativno ograničavanje modernizacije seljačke poljoprivrede, pretvarajući seljake u građane drugog reda. Seljaci su na to odgovarali istrajavanjem na očuvanju svoje privatne svojine nad zemljištem, nastojeći da nadmoćnom protivniku odgovore sitnim lukavstvom.

Ovi procesi mogu biti valjano sociološki objašnjeni korišćenjem Patnamovog razlikovanja dve dimenzije društvenog kapitala, koje on naziva bonding (povezivanje ili ekskluzivnost) i bridging (premošćavanje ili inkluzivnost). Povezujući društveni kapital ojačava homogene grupe i mobiliše solidarnost. Nasuprot tome, premošćujuće mreže su bolje za povezivanje sa spoljašnjom sredinom i za difuziju informacija. Premošćujući dr.kapital nije mogao da se razvije u ovim dr.-istorijskim okolnostima – seljaštvo nije bilo u prilici da uspostavi ni poverenje ni društvene mreže koje bi nadilazile lokalnu sredinu. Ovaj nedostatak predstavlja ozbiljnu prepreku društvenom razvoju.

Slom socijalističkog sistema doneo je pokušaje da se poverenje obnovi, najpre putem povraćaja zemljišta onima koji su ga izgubili u konfiskacijama u vreme obaveznog otkupa, kao i u vreme druge agrarne reforme (1953). Uprkos ovim merama, čak i uprkos smeni režima dvehiljadite, odnos prema seljaštvu nije se bitnije promenio sve do 2004. godine, kada se država konačno okreće seljačkoj poljoprivredi obezbeđujući izvesne subvencije i kredite.

9. Demografski aspekt ruralno-urbane ravnoteže

Srbija: nepovoljni trendovi

Da srpsko društvo ima ozbiljnih problema sa reprodukcijom stanovništva, nije nikakva posebna novost. Godine 2011. na svim nacionalnim televizijama išla je vest da se u Srbiji svake godine broj stanovnika smanji za 30 do 35 hiljada, što odgovara smanjenju za grad veličine Jagodine ili Rume. Novinske članke o depopulaciji i ’beloj kugi’ upotpunjuju neretki napisi o neveseloj sudbini srpskih sela, naročito onih u brdsko-planinskim oblastima, čije stanovništvo ubrzano stari i koja su blizu potpunog nestanka. Kao poseban problem ističe se debalans polova na selu, koji muški deo seoskog stanovništva ostavlja gotovo bez ikakve mogućnosti sklapanja braka i tako utiče na smanjenje nataliteta (’’Domaćine, oženi se!’’). Ne treba zaboraviti ni brojne reportaže o staračkim domaćinstvima u selima, koja žive u veoma teškim životnim uslovima, osuđena na nestajanje.

Nekoliko osnovnih podataka, sa posebnim naglaskom na stanovništvo jugoistočne Srbije i odnose selo-grad u pogledu demografskih pitanja: Broj stanovnika Srbije konstantno opada, bez obzira na to što je u nekoliko navrata postojao značajan priliv stanovništva, posebno između dva popisa (1991-2002), kada su na teritoriju Republike Srbije stigli Srbi koji su bili žrtve etničkog čišćenja tokom ratova 1991-1995 i 1999. godine. Naredno etničko čišćenje, iz 2004, donelo je još jedan veliki broj raseljenih lica, ali je uprkos ovome, broj stanovnika nastavio da opada, što znači da je broj doseljenog stanovništva bio manji od zbira odliva (migracija) i (negativnog) prirodnog priraštaja.

Tokom poslednjih 120 godina stanovništvo jugoistočne Srbije uvećalo se za 2,5 puta, ali se od 1981. pojavljuju negativne stope rasta. U četiri od pet okruga ovog dela Srbije broj stanovnika se u istom periodu takođe lagano smanjivao. Jedini izuzetak je Pčinjski okrug, u kojem je broj stanovnika rastao sve do 2005, kada počinje polako da opada, mada nešto sporije nego u drugim okruzima.

Broj stanovnika zavisi od mehaničkog kretanja stanovništva, ali i od prirodnog. U svim popisima stanovništva posle Drugog svetskog rata u Srbiji je zabeležen pad nataliteta. Godine 1948. on je iznosio 32,3 promila, a 2002. godine 12,2 promila! Mortalitet je takođe opadao sve do 1971, kada lagano počinje da raste. Prirodni priraštaj (razlika između nataliteta i mortaliteta) u Srbiji posle Drugog svetskog rata stalno opada i od stope 17, 2 (1948) stiže do negativnih vrednosti početkom 90-ih godina. Od tada ostaje negativan i najnižu tačku dostiže 2007. godine (-4,7), a tada stagnira. Stopa ukupnog fertiliteta, koja je već nekoliko decenija ispod praga proste reprodukcije, u poslednjih 10 godina smanjena je sa 1,6 na 1,4 deteta po ženi. U tri od pet okruga

jugoistočne Srbije prirodni priraštaj je već 1981. bio negativan. Prema popisu iz 2002.godine, stanovništvo većine opština ove regije bilo je u stadijumu dubpke demografske starosti.

Kada se radi o odnosu gradskog i seoskog stanovništva, podaci iz popisa izvršenog 2002.godine govore da u Srbiji ima 56% gradskog stanovništva, što naše društvo svrstava u slabije urbanizovane evropske prostore.

Ističe se da statistika sva naselja deli na ’’gradska’’ i ’’ostala’’, što znači da se ne izdvajaju zasebno seoska i mešovita naselja, što je ranije bio slučaj. U međunarodnoj praksi, glavna obeležja na osnovu kojih se određuje da li je neko naselje grad ili ne jesu broj stanovnika i gradski način života. Donje vrednosti (broja stanovnika) za određivanje statusa gradskog naselja bitno se razlikuju od zemlje do zemlje i kreću se od samo 200 stanovnika (većina skandinavskih zemalja), pa čak do 30 000 u Japanu. U ne malom broju zemalja koristi se i administrativni kriterijum, tj. status gradskog naselja se dobija odlukom odgovarajućeg organa vlasti.

Popis iz 1948. koristi administrativni kriterijum, nasleđen iz vremena Kraljevine, ali već 1953. stupa na scenu demografsko-statistički kriterijum koji je predložio Miloš Macura. Prema ovom predlogu, kombinovanjem broja stanovnika i procentom udela nepoljoprivrednog stanovništva, sva su se naselja delila na gradska, mešovita i seoska. Da bi jedno naselje moglo biti smatrano gradskim, ono je moralo da ima najmanje dve hiljade stanovnika i 90% nepoljoprivrednog stanovništva; ovaj procenat opada sa veličinom naselja, tako da su naselja sa više od 15 000 stanovnika proglašavana gradskim ako su imala 30% nepoljoprivrednog stanovništva; sva naselja sa manje od 300 stanovnika smatrana su selima, a selom je smatrano i naselje sa manje od 15 000 stanovnika i manje od 30% nepoljoprivrednog stanovništva. Od 1981. godine primenjuje se administrativno-pravni kriterijum koji prepoznaje samo ’gradska’ i ’ostala’ naselja, a za sociološke svrhe svakako je mnogo podesniji demografsko-statistički.

Biološka ili (i) kulturna revolucija?

Ukoliko svi nabrojani nepovoljni trendovi budu nastavljeni, ne treba biti mnogo pametan da bi se zaključilo kako bi to značilo lagano odumiranje srpskog društva, ali i Srba kao naroda. Statističari su to izračunavali...

Kada je reč o jugoistočnoj Srbiji, Vojislav Krstić je izradio projekciju stanovništva do 2032. godine i to u tri varijante: konstantnoj, niskoj i visokoj. Prema konstantnoj i niskoj varijanti (nepromenjeni, odnosno opadajući fertilitet), broj stanovnika jugoistočne Srbije bi se do 2032.godine smanjiio za 15% u odnosu na 2002 – u opštinama Crna Trava i Gadžin Han broj stanovnika opao bi za čak 50%. U visokoj varijanti (prisustvo populacione politike usmerene na

porast fertiliteta, kao i ekonomsko-socijalne politike koja bi uticala na smanjenje mortaliteta) ukupan broj stanovnika bio bi veći za oko 12% u odnosu na nisku varijantu.

Slobodan Mišović je, uzimajući u obzir opadajući trend prirodnog priraštaja Srba, kao i visok i srednji trend prirodnog priraštaja albanskog i bošnjačko-muslimanskog stanovništva, izračunao da bi do polovine ovog veka Srbi u Republici Srbiji prestali da čine apsolutnu većinu stanovništva. On navodi da su masovno fizičko uništavanje u ratovima, povlačenje sa geografskih prostora, potiskivanje i proterivanje i nasilno prevođenje u druge narode i vere ’’istorijske konstante srpskog naroda’’, kojima treba dodati i nizak natalitet. Ukoliko se nešto ne promeni, za sto do sto-pedeset godina na Balkanu će živeti samo enklave Srba. Sadašnja mlada generacija, smatra on, ima poslednju šansu da svoj narod spase od demografske (biološke) smrti. Srbima treba, uz ostale revolucije, ’’hitna biološka revolucija’’.

U postojećim uslovima srpsko selo nema dovoljno vitalnosti da obavi svoj ’’posao’’ obnove gradskog stanovništva. bez obzira na činjenicu da je sadašnji viši natalitet najurbanijih oblasti Srbije od onih ruralnih pre svega zato što ga je proces starenja i depopulacije već isuviše snažno zahvatio. To praktično znači da, ukoliko prihvatimo stav da se urbano stanovništvo ne može samoobnavljati, jedini način za presecanje negativnih demografskih trendova jeste osposobljavanje ruralnih oblasti Srbije za zadatak ’’proizvodnje’’ stanovništva.

Eventualne mere za povećanje prirodnog priraštaja, posebno ruralnih oblasti, ali i ukupno u srpskom društvu, mogu se posmatrati najmanje na dva nivoa. Prvi nivo je najvidljiviji i o njegovim segmentima se najviše raspravlja u javnoj sferi. On se tiče mera populacione politike, koje imaju za cilj podsticaj rađanja i pomoć porodicama sa decom. Ove mere po pretpostavci, direktno utiču na povećanje nataliteta, a time i prirodnog priraštaja. Mere drugog nivoa na natalitet mogu uticati posrednim putem. Njih čine svi svi oni postupci kojima se pomaže poljoprivredna proizvodnja i razvoj sela. Subvencijama poljoprivredi i (celovitim) ruralnim razvojem usporio bi se prelazak najproduktivnijeg dela ruralnog stanovništva u gradove. Tako bi se popravila starosna i polna struktura seoskog stanovništva, što bi uticalo na porast nataliteta i prirodnog priraštaja.

Moguće je govoriti i o trećem nivou mera za povećanje nataliteta i prirodnog priraštaja. Treba se vratiti najpre na Sorokina koji je pisao da ako visoko urbanizovana Zapadna društva žele da izbegnu sudbinu raniji visoko urbanizovanih društava, čije je stanovništvo bilo zamenjeno stanovništvom produktivnijih društava, ona moraju izvršiti ’’duboku duhovnu revoluciju’’, u smislu ponovnog uvođenja i obnove stoičkog stava prema životu kao i obnove idealističkih i religijskih pogleda. Za ovu ’revoluciju’ neophodna je i obnova institucija porodice, kao i smanjenje skepticizma i cinizma. Smatra se da je srpskom društvu neophodna slična ’kulturna revolucija’, tj. insistiranje na jednom broju tradicionalnih vrednosti, bez čije obnove neće biti

mera ni prvog ni drugog nivoa ili, u slučaju da ih i bude, one neće biti dovoljno efikasne. Bez ’kulturne’ revolucije neće biti ni one ’biološke’.

10. Položaj ruralnih oblasti u transformaciji Srbije

Uključenost ruralne populacije u društvene tokove i procese razvoja je od ključnog značaja s obzirom da ruralna područja čine 85% terirorije Srbije, a njihovi stanovnici čine 42% ukupne populacije. Uključenost ruralne popula-cije značajna je istovremeno iz perspektive kvaliteta života, ostvarivanja prava i razvoja humanih potencijala ruralnog stanovništva, kao i sa stanovišta ruralnog razvoja, jer samo inkluzivni razvoj, može biti održivi razvoj.

Prosečna gustina naseljenosti u ruralnim područjima u Srbiji je 63 stanovnika/km². Trendovi migracija iz sela u grad, gotovo su zaustavljeni tokom 1990ih, pa su se u ovom periodu mogle čak uočiti i reverzibilne migracije, odnosno migracije iz grada u selo. procene stanovništva Republičkog zavoda za statistiku (RZS) za 2008. godinu pokazuju opšti trend povećanja učešća urbanog sta-novništva u ukupnom stanovništvu Srbije sa 54,5% u 1991. na 56% u 2002 i na 58% u 2009. godini.

Srbija je nisko urbanizovana zemlja u evropskim razmerama, ne samo po niskom udelu gradskog stanovništva već i po niskoj kvalitativnoj urbanizovanosti (infrastrukturnoj opremljenosti – teritorijalnom kapitalu) ostalih tipova naselja, što mnoga ruralna područja čini neatraktivnim za ekonomska ulaganja (ekonomski kapital) i stanovanje (suprotno tendencijama u visoko urbanizovanim zemljama). Otuda je i nivo kulturnog i humanog kapitala ovih područja nizak, što dobro ilustruje nepovoljna demografska struktura u ruralnim oblastima. Indeks starenja je znatno viši u ruralnoj nego u urbanoj Srbiji. Indeks zavisnosti takođe je viši u ovom drugom tipu naselja.

Privredna struktura ruralnih područja Srbije visoko je zavisna od primar-nog sektora i još uvek zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. U ruralnim sredinama u Srbiji dominira tradicionalna, monofunkcionalna poljoprivreda, usmerena na rast proizvodnje hrane. Pored toga, dominantan deo aktivnog ruralnog stanovništva (45%) je zaposleno u poljoprivredi. Ova visoka zavisnost ruralnog stanovništva od zaposlenosti u poljoprivredi svrstava Srbiju u red najagrarnijih zemalja Evrope.

Heterogenost prirodnih potencijala, privatna svojina nad zemljištem i iskustvo u poslovnom povezivanju, kao neki od osnovnih preduslova diversi-fi kacije i razvoja ruralne ekonomije, nisu iskorišćeni u dovoljnoj meri.

Kako pokazuje Anketa o životnom standardu iz 2007. godine, siromaštvo je u Srbiji pretežno ruralni fenomen. Stopa siromaštva10 duplo je viša u ruralnim nego u urbanim sredinama (9.8% prema 4.3%). Razlike u siromaštvu između grada i sela su produbljene u periodu između dve ankete o životnom standardu (2002–2007) na šta ukazuje porast odnosa ruralnog siromaštva prema urbanom. Dubina i oštrina siromaštva u ruralnim područjima takođe su bile znatno veće nego u urbanim sredinama. U 2007. godini, skoro dve trećine siromašnih je živelo u ruralnim

sredinama. Domaćinstva u ruralnim područjima koja ne poseduju zemlju ili imaju posede manje od 1 hektara suočena su sa najvećim rizikom siromaštva.

11. Politike od značaja za socijalnu uključenost seoskog stanovništva i ruralni razvoj

Sistemsko i strukturno reformisanje agrarnog sektora Srbije počelo je nakon političkih promena 2000. godine.

Od 2004. godine u agrarnoj politici Srbije načinjen je snažan zaokret u strateškim opredeljenjima i implementacionim mehanizmima. Reforma je bila usmerena na rast konkuretnosti porodičnih komercijalnih gazdinstava, tako što je politika podsticaja do-hotku zamenjena podsticanjem investicija. Pored toga, od 2005. godine sve veća pažnja poklanja se ruralnom razvoju. Od 2005. godine podrška unapređenju poljoprivrede u Srbiji od-vijala se u skladu sa usmerenjima iz Strategije razvoja poljoprivrede. Opšti ciljevi definisani u Strategiji su:

• izgraditi održiv i efikasan poljoprivredni sektor koji može da se takmiči na svetskom tržištu, doprinoseći porastu nacionalnog dohotka,

• obezbediti hranu koja zadovoljava potrebe potrošača u pogledu kvaliteta i bezbednosti,

• održati podršku životnom standardu za ljude koji zavise od poljoprivrede, a nisu u stanju da svojim razvojem prate ekonomske reforme,

• osigurati podršku održivom razvoju sela,

• sačuvati životnu sredinu od uticaja efekata poljoprivredne proi-zvodnje,

• pripremiti poljoprivredu Srbije za integracije u EU,

• uskladiti politiku domaće podrške poljoprivredi sa pravilima Svet-ske trgovinske organizacije (STO).

Značajna novina u sistemu podrške poljoprivredi od 2004. godine bila je uvođenje registra gazdinstava. Narednih godina sistem je razvijan, tako da je registracija postala gotovo preduslov za korišćenje sredstava budžetske podrške. Međutim, zbog ne posedovanja neophodne dokumentacije, nerešenih vlasničkih prava, nespremnosti da se izgube različiti oblici socijalne podrške, veliki broj gazdinstava se ne registruje, pa time biva isključen iz sistema državne pomoći.

Socijalni problemi ruralnih područja prepoznati su u brojnim nacionalnim strategijama, kao što su Strategija za smanjenje siromaštva, Nacionalna strategija zapošljavanja, Strategija održivog razvoja. U strukturi budžetske podrške poljoprivredi, poslednjih godina pojavljivale su se mere čiji je cilj bio smanjenje ruralnog siromaštva. U takve mere spadaju: podrška nekomercijalnim gazdinstvima (2006), podrška pripadnicima Romske zajednice (2008), niz specifičnih povlastica za investicije na gazdinstvima koja imaju mlade poljo-privrednike itd. Pored toga, mera podrške

koja ima najdužu tradiciju u srpskoj agrarnoj politici – premija za mleko, ima šemu fi nansiranja koja ukazuje na izraženiju socijalnu nego ekonomsku funkciju. Efekti ovih mera ipak su vrlo skromni, jer je podrška poljoprivredi u Srbiji izrazito nestabilna i po obimu i po načinu distribucije.

12. Socijalna isključenost kao prepreka održivog ruralnog razvoja – Zaključci

Na početku imamo snažno upozorenje o nepovoljnom stanju u ruralnim oblastima u različitim aspektima, kao i nužnostima da se u Srbiji razviju i primene efikasnije politike relevantne za uključivanje seoske populacije i održivi ruralni razvoj. Za razliku od drugih evropskih zemalja, u Srbiji nedostaju statistička definicija ruralnih područja, međunarodno standardizovani statistički indikatori za praćenje stanja u ruralnim oblastima, posebno onih koji se odnose na gazdinstvo, kao i FADN (Farm Account Data Network) sistem. Ovi problemi moraju se urgentno rešiti, kako bi se uspostavila validna metodološko-analitička osnova za kreiranje političkih i drugih intervencija vezanih za ruralne oblasti.

Na ovom mestu izloženi su najvažniji zaključci utemeljeni na predočenim nalazima i analizama:

• Siromaštvo i materijalna deprivacija su visoko zastupljeni u ruralnoj Srbiji. Čitav niz pokazatelja ukazao je na značajno prisustvo finansijskog siromaštva, kao i različitih formi materijalne deprivacije. U pojedinim segmentima ruralne populacije različite forme siromaštva se udružuju, proizvodeći teže oblike siromaštva, ili takozvano konzistentno siromaštvo. Više od četvrtine seoskih domaćinstava nalazi se u stanju konzistentnog siromaštva, odnosno pogođeno je istovremeno bar sa dva oblika siromaštva. U najtežoj situaciji nalazi se 5% anketiranih domaćinstava koja žive u uslovima obeleženim istovremeno finansijskim siromaštvom, materijalnom deprivacijom i deprivacijom u naselju.

• Determinante siromaštva su višestruke: vrsta ekonomske aktivnosti i prihoda, nastanjenost u određenom regionu, veličina domaćinstva i obrazovanje nosioca domaćinstva najznačajnije utiču na rizike od siromaštva. U tom smislu, najbolje šanse da izbe-gnu siromaštvo imaju mešovita i nepoljoprivredna domaćinstva, koja, logično, imaju visoko učešće nepoljoprivrednih prihoda. Šansa da se izbegne siromaštvo je veća ako je domaćinstvo iz Zapadne Srbije, gde je učešće mešovitih domaćinstava najveće, ili ako je njegov nosilac fakultetski obrazovan. Najmanje šanse da izbegnu siromaštvo imaju domaćinstva koja su visoko zavisna od poljoprivrede.

• Regionalne razlike u zastupljenosti siromaštva su značajne, pri čemu je situacija najnepovoljnija u Južnoj i Istočnoj Srbiji, gde su istovremeno zabeležene visoke stope finansijskog siromaštva, materijalne deprivacije i deprivacije u naselju. Region Zapadne Srbije odlikuje kombinacija izražene deprivacije u naselju, ali uporedno nižih stopa fi nansijskog siromaštva. Manji rizici od finansijskog siromaštva duguju se većem učešću mešovitih do-maćinstava i njihovim mogućnostima da ublaže oslanjanje na poljo-privrednu proizvodnju zaposlenošću u nepoljoprivrednom sektoru. Vojvodinu, pak, odlikuje relativno najpovoljnija infrastrukturna opre-mljenost, odnosno najmanje izražena deprivacija u naselju, ali i veći rizici

od fi nansijskog siromaštva (u poređenju sa Zapadnom Srbijom) koji potiču iz snažnog oslanjanja na poljoprivrednu proizvodnju.

• Nalazi istraživanja potvrdili su pretpostavku da tip domaćinstva prema srodničkoj strukturi utiče na rizike od siromaštva. Tako su rizicima od siromaštva najviše izložene osobe iz samačkih i staračkih domaćinstava. Deca do 14 godina suočavaju se sa većim rizikom od siromaštva ukoliko žive u porodicama sa samohranim roditeljem, nego ukoliko žive u nuklearnoj porodici ili proširenom domaćinstvu.

• Siromaštvo je značajno povezano sa veličinom gazdinstva. U svim analiziranim područjima, izuzev regiona Jugoistočne Srbije, veći procenat siromašnih je među velikim gazdinstvima, od kojih je većina u 2009. godini imala velike rashode vezane za poljoprivrednu proi-zvodnju. Najveći procenat siromašnih među velikim gazdinstvima je na području Vojvodine, koja je poljoprivredno najintenzivniji region, i čija su gazdinstva najviše ulagala u poljoprivrednu proizvodju.

• Ekonomska isključenost porodičnih gazdinstava ogleda se u zna-čajnim preprekama u pristupu različitim tržištima. Više od polovine porodičnih gazdinstava ne iznosi svoje proizvode na tržište, što ukazuje na još uvek dominantan tradicionalni oblik ekonomije gazdinstva čija je funkcija naturalno zadovoljavanje potreba domaćinstva. Pored toga, mala gazdinstva se suočavaju sa teškoćama u pristupu finansijskim tržištima koje predstavljaju važan izvor sredsta-va za razvoj moderne, tržišne poljoprivredne proizvodnje.

• Pristupačnost programa državne podrške porodičnim gazdinstvi-ma predstavlja važan faktor za njihovo ekonomsko osnaživanje. Međutim za ona gazdinsva kojima je ovakav oblik podrške najpo-trebniji (u Jugoistočnoj Srbiji i mala gazdinstva) različiti oblici podrške su i najmanje dostupni. Primetno je znatno niže učešće ne-poljoprivrednih gazdinstava među korisnicima budžetske podrške, što je disproporcionalno njihovom učešću u ukupnom broju gazdinstava. Takođe, posebno zabrinjava podatak da su proizvođači u brdsko-planinskim regionima loše upozati i sa merama koje su prvenstveno njima bile namenjene.

• Ekonomska diverzifikacija smanjuje rizike od siromaštva. Pokazalo se da razlike u standardu porodičnih gazdinstava potiču od mogućnosti ostvarivanja zarada u drugim sektorima van poljoprivrede i od socijalnih davanja, odnosno od diversifikacije prihoda.

• Šanse ruralne populacije za zapošljavanje u nepoljoprivrednom sektoru su relatvno niske. Sa velikim preprekama u zapošljavanju izvan porodičnog gazdinstva suočavaju se osobe niskog obrazovanja, žene i mladi. Neplaćeni pomažući članovi privatnih poljoprivrednih gazdinstava su pretežno žene, a njihov marginalizovan položaj u sferi rada i prihoda refl ektuje se i na nezadovoljavajuće ostvarivanje socijalnih prava. Polovina nezaposlenih nekada je bila zaposlena izvan gazdinstva, a na niske šanse ponovnog zapošljavanja ukazuje visoko učešće (preko polovine) dugoročno nezaposlenih.

• Nezaposleni iz ruralnih sredina ne samo da su isključeni sa tr-žišta rada, već i iz mera kojima se unapređuje zapošljivost populacije, a koje se u različitim formama sprovode preko Nacionalne službe za zapošljavanje.

Zaposlenost u nepoljoprivrednom sektoru značajno smanjuje rizike od siromaštva. Učešće siromašnih najniže je među zaposlenima u nepoljoprivrednim delatnostima, najviše među nezaposlenima, a polovina zaposlenih u poljoprivredi živi u siromašnim domaćinstvima.

• Obrazovne karakteristike ruralne populacije su nepovoljne, a šanse za unapređenje ljudskih resursa u ovom aspektu ograničene nizom prepreka. Više od polovine ispitanika starijih od 15 godina je bez kvalifikacija. Problem ranog napuštanja školovanja je veoma izražen, a posebno zabrinjava što je jedan od najčešćih razloga za to nedostatak motivacije za obrazovanje. To ukazuje na činjenicu da seosko stanovništvo ne vidi obrazovanje kao sredstvo unapređenja ekonomskog i ukupnog socijalnog položaja. Dostupnost obrazovnih institucija i sadržaja u ruralnim sredinama izrazito je nepovoljna i predstavlja značajnu prepreku unapređenju ljudskih resursa u ovim područjima.

• Seosko stanovništvo izloženo je visokim socijalnim rizicima, a istovremeno ima otežan pristup merama zaštite od ovih rizika. Preko polovine ispitanika radnog uzrasta ne uplaćuje PIO, čime ostaju potpuno nezaštićeni u slučaju povreda i invaliditeta, a izlažu se izrazito visokim rizicima siromaštva u doba starosti. Staračka domaćinstva koja nisu ostvarila pravo na penziju, izložena su dvostruko više siromaštvu nego ista domaćinstva koja primaju penziju. Problem nepokrivenosti penzijsko-invalidskim osiguranjem daleko je izraženiji kod poljoprivrednika nego zaposlenih u nepoljoprivrednim delatnostima. Udeo osoba bez zdravstvenog osiguranja u uzorku iz istraživanja je značajno viši od proseka za Srbiju (13%).

• Domaćinstva iz uzorka pretežno obezbeđuju različite forme so-cijalne podrške kroz sopstvene resurse, neformalne mreže podrške. Razlog tome je slabija dostupnost usluga socijalne podrške, ali i tradicionalno shvatanje da porodica treba da ima primarnu ulogu u obezbeđenju socijalne zaštite svojih članova. Domaćinstva sa različitim socijalnim problemima najčešće se oslanjaju na sopstvene resurse u pružanju nege i brige o starim, nepokretnim, članovima sa invaliditetom, ili rešavanju porodičnih problema. Ukoliko nastoje da obezbede socijalnu podršku, to najčešće čine preko CSR i lokalne zdravstvene ustanove.

• Socijalni kapital seoske populacije je nizak, bez obzira o kojem regionu ili etničkoj (kulturnoj) grupi se radi. Tradicionalni oblici vezivanja, preko seoskih okupljanja i ispomaganja kod obimnijih poljoprivrednih radova gube na značaju, a novi oblici vezivanja su izuzetno slabo razvijeni. Obrazovaniji ispitanici koji rade izvan poljoprivrede grade socijalni kapital u pristupu tržištu rada, dok se manje obrazovani ispitanici koji rade u poljoprivredi oslanjaju na svoj socijalni kapital kada im je potrebna ispomoć. Muškarci su više orijentisani na radne aktivnosti, a žene na emocionalnu podršku.

• Kulturna participacija seoske populacije je pasivna i slabo diversifikovana. Dominira gledanje televizije, mali broj ispitanika čita bilo novine ili knjige. Još manji procenat posećuje kulturne manifestacije ili ide na ekskurzije i druga putovanja. Kulturni sadržaji na maternjem jeziku ne nedostaju, ili ispitanici ne registruju njihov nedostatak kao problem. Glavni razlozi za slabu kulturnu participaciju su stil života u kojem se mnogo vremena troši na radne aktivnosti, ali i slaba motivisanost i nezainteresovanost. Postoje izvesne regionalne razlike u potrošnji kulturnih sadržaja koje pokazuju nešto aktivniji stil stanovnika vojvođanskih sela u odnosu na ostale.

• Stanovnici sela u Srbiji gotovo da uopšte ne prijavljuju direktna iskustva diskriminacije u javnom životu. Imajući u vidu ostale nalaze istraživanja koji ukazuju na veliku infrastrukturnu deprivisanost sela, slab nivo socijalne kohezije i nizak stepen socijalnog i kulturnog aktivizma, moglo bi se reći da oni zapravo teško i dolaze u priliku da budu

individualno diskriminisani. Međutim, ukupni uslovi života najveći deo stanovnika sela u Srbiji dovode na marginalnu socijalnu poziciju i često isključuju čitave zajednice iz razvojnih tokova društva.