'İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ TEMEL İSLAM BiLiMLERİ

LiSANSÜSTÜ ÖGRENCİ SEMPOZYUMU-1

Editörler

Prof. Dr. Hidayet A YDAR & Arş. Gör. Muhammet EZ BER

İstanbul 20 17

William Montgomery Watt'ın (1 909-2006) Vahiy Anlayışı, Kur'an Ve Tefsire Bakışı

Arnannisa ALİMOGLU1

ı. William Montgomery Watt (1909-2006)

A. Bayatı

İskoçya Kilisesi'ne mensup bir papazın oğlu olarak 14 Mart 1909'da dünyaya gelen William Montgomery Watt, erken yaşta babasını kaybetmiş ve rumesi tarafından iyi bir Hıristiyan olarak yetiştirilınişti. Çocukluğunda bcr ne kadar atom fıziğine ilgi duyarak bilim adamı alınayı istemişse de etrafında kendisine bu konuda yol gösterecek kimsenin olmaması üzerine gönülsüz ola­rak sosyal bilimler alanına yöneldi.

Edinburgh Üniversitesi 'nde Klasik Edebiyat bölümünü onur derecc­si ile bitirecek Oxford Üniversitesi'nde tarih ve fel sefe alanında araştumalar yaptı. Burada lisans derecesi için felsefe alanında bir tez yazdı ve doktorası için Edinburgh'a geri döndü. Bir yıl sonra ahlak felsefesi alanında asistan ola­rak göreve başladı ve doktora tezine devam etti. Ancak ha;,ırladığı tez kendi­sine ek süre tanınmadan reddedildi. Bu sırada annesini kaybetti ve asistanlık görevinin süresi doldu.

Aynı dönemde Müslüman olan ev arkadaşının etkisiyle İslam'a ilgi duydu ve Kudüs'te bulunanAnglikan bir piskoposun İslam araştırmalan yapa­cak birini aradığını öğrenince, bu işe başvurdu ve kabul edildi. Bu sebeple Ox­ford'ta luzlandınlmış teoloji kursu alarak Londra ve Edinburgh'da önce papaz

Marmara Üniversitesi llahiyat Fakültesi.

254 İSTANBUL ÜNiVERSITESI TEMEL ISLAM BiLİl\olLERi LISANSÜSTÜ OCRENCI SEMPOZVUJ\tu-ı

yarduncısı sonra papaz olarak görev yaptı.2 Papazlık görevine devam eder­ken bir taraftan Arapça öğrendi,l bir taraftan da Edinburgb Üniversitesi'nde Richard Bell'in daruşmalığında Free Will and Predestinalion in Early Islam adlı teziyle doktorasıru tamamladı. Ardından Kudüs'e giderek burada iki yıl kaldı. 1946 yılında İngiltere'ye geri döndü ve Edinburgh Üniversitesi'nde ka­dim felsefe dersleri verdi. Bu sırada bocası Richard Bell'in emekliliği üzerine ondan boşalan Arapça okutmanlığı görevini üstle~di. 1964 yılında profesör olduğunda Arap ve İslam Araştırmalan Kürsüsü başkanı oldu.4 Aynca 1964-1965 yıllannda İngiliz Oryantalistler Derneği'nin başkanlığını yaptı.

1979 yılında emekli olan Watt, aralannda Müslümaniann da bulunduğu çok sayıda öğrenci yetiştirdi5 ve din, İslam dini, kelam, siyer ve dinler arası diyalog gibi çeşitli k;onularda eser telif etti. 24 Ekim 2006'da hayatının büyük bir kısmını geçirdiği Edinburgb'ta öldü.6

Montgomery Watt, çeşitli üniversitelerde misafir olarak bulunmuştur. I. Siret Kongresi vesilesi ile Türkiye'ye de gelen Watt, genel olarak dini ve dinJ inancı savunması ve bu konuda yöneltilen eleştirilere cevaplar vermesi yö­nündeki düşünce ve eserleri7 ile başta Türkiye olmak üzere İslam dünyasmda önemli etlciler bırakmıştır.8 Bu sebeple olsa gerektir kitap ve makalelerinin büyük bir kısmı Türkçeye çevrilıniştir.

B. Eserleri

Montgomery Watt, dini ve dini olanı savuomuşsa da özelde İslam dini, Kur'an-ı Kerim, İslam tarihi ve İslami ilimleri ile ilgili çalışmalar ve telifler yapmıştır.

Watt, kendi eserlerinden en iloll olanıru Hz. Muhammed'in biyografisi­. ni kaleme aldığı eseri ve İslam mezheplerinin erken dönem tarihi üzerine olan kitabıru zikretmektedir. Bunun dışında kalanlan ise Harnilton Gibb'in söylemi

2

3 4 5 6 7

8

W. Monıgomery Waıt, "Nihai Vızyon ve Nihai Hakikat" (çev. Cafer Sadık Yaran), Otynllya/istleriu Göziiyle lslôma Yakloşımlar·Onıek Metinler, (ed. Ahmet Yücel), istanbul: Rağbeı Yayınları, 2003, s. 254-255. Wat!, "Nihai Vızyon", s. 255. Tahsin Görgün, "Waıt, William Monıgomery", DlA, XLill, 149. Watı, ''Nihai Vızyoo", s. 255. Görgiln, "Watt", XLm, 149. Cafer Sadık Yaran, "Watt'a Göre Oryanıalist Bakışın Felsefi, Pluralisı ve Liberal Versiyonu", Oryantalist/erin Gözü lle İs/anı, s. 217-218. Görgün. "\Vatt'', XLlll, 149.

WiLLiAM MONTGOMERY WATPIN (1909-2006) VAHfY ANLAYlŞI, KUR'AN VE TEFSİRE BAKIŞI 255

ile 'üst seviyede popülarizasyon' türü şeyler olarak tarumlamaktadır.9 Çoğu Türkçeye de çevirilen eserlerinden bazılan şunlar~: 10

I. Free Wzll and Predestination in Early Islam (Londra 1948). Arif Aytekin tarafından İslam 'zn ilk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader adı ile çevirisi yapılmıştır.

2. Mu hammad at Mecca (Oxford 1953). Rami Ayas ve Azmi Yüksel tarafından Muhammed Mekke 'de adı ile Türkçeye çevirisi yapıl­mıştır.

3. Muhammad aiMedina (Oxford 1956).

4. Muhammad: Prophet and Statesman (Londra 1961). Son iki ese­rin özeti olan bu eser Hayroliab Örs tarafından Hz. Muhammed Peygamber ve Devlet Kurucu adıyla çevrilmiştir. Daha güncel bir çevirisi de Ünal Çağlar tarafındanPeygamber ve Devlet Adamı Hz. Muhammed adıyla yapılmıştır.

5. lslamic Philosophy and Theology: An Extended Survey (Edinbur­gh 1962). Eser Süleyman Ateş tarafından İsldmf Tetlqkler: İslam Felsefesi ve Keldmı adıyla çevirisi yapılmıştır.

6. Truth in the Raligion: A Sociological and Physchological Appro­qch (Edinburgh 1963). Dinlerde Hakikat: Sosyolojik ve Psikolojik Bir Yaklaşım adı ile A. Vahap Taştan tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir.

7. Muslim lntellectual: A Study of al-Ghazali ( Edinburgh 1963). Watt'ın bu eseri Haniii Özcan tarafından Müslüman Aydın: Gazali Hakkında Bir Araştırma adıyla Türkçeye çevrilmiştir.

8. A Hist01y of Islamic Spain (Edinburg 1965).

9. What is İslam? (Londra 1968) ." ElifRıza tarafından İslam Nedir? Adıyla Türkçeye çevrilmiştil:

I O. Jslamic Revelation in the Modern World (Edinburgh 1969). Mo­dern Dünyada İslam Vahyi adıyla Mehmet S. Aydın Türkçeye çe­virisi yapılmıştır.

ll. Bell's introduction to the Qoran (Edinburgh 1970). Süleyman Kalkan tarafından Kur 'an 'a Giriş adı ile Türkçeye çevrilen kitap, Watt'ın hacası Richard Bell'in yapbğı Kur'an çevirisinin gözden

9 Watt, "Nihat Vizyoo", s. 255. 10 Görgüo, "Wat!", XL!ll, 151-152; Yaran, "Watt", s. 218-220.

256 iSTANBUL ÜNiVERSiTESi TEMEL ISLAM BiLIMLERi LISANSÜSTÜ ö(';RENCİ SEMPOZYUMU-1

geçirilmiş halidir. Aynca Watt, bir Kur'an indeksi eklemiştir. Watt kitabın üslubunda da birtakım tasarruflarda bulunmuştur. 1 1 Kitap muhteva olarak vahyin tarihi bağlamı, Kur'an'ın yazıya geçirilme­si, cem' ve istinsab faaliyetleri, Kur'an'ın şekil ve üslfıp özellik­leri, huruf-ı mukatta', ayetlerin tarihlendirilmesi gibi konulan ele almakta ve Kur'an ÜZerine yapıl~ çalışmalara yer verilmektedir.

12. The lnjiuence of Islam o.n Medival Europe (Edioburgh 1972). İs­lam 'ın Avrupa 'ya Tesiri adıyla Hulusi Yavuz tarafından çev!rlsi yapılmıştır.

13. The Fonnative Period of lsfamic Thought (Edioburgh 1973). Et­bem Ruhi Fığlalı tarafından İslam Düşüncesinin Teşekkiil Devri adıyla Türkçeye çevrilmiştir.

14. Islam and Christianity Today: A Conh'ibution to Dialogue (Londra 1983). Turhan Ko~ tarafından Günümüzde İslam ve Hıristiyanlık adı ile çevirisi ya~ılmıştır.

15. lslamic Fundamentalism and Modernity (Edioburgb 1988). Eser yine Turhan Koç tarafından İslami Hareketler ve Modernlik adı ile dilimize çevrilmiştir.

16. Muslim-Christian Encoımters: Perception and Misconceptions (Londra 1991). Geçmişten Günümüze Müslüman-Hıristiyan Diya­loğu adıyla Fuat Aydın ile Türkçeye çevirmiştir.

17. A Short Hist01y of Islam (Oxford 1996).

2. W. M. Watt'ın Vabiy Anlayışı

Watt'a göre ilahi dinlerin kaynağı olarak vahiy, "sözle ifade edilse bile Tanrı'nın bir faaliyetidir. Tanrı bizzat kendisini malfım eder. ( . . . ) bir başka deyimle il§hr bir faaliyet tarzı olup Tanrı bu yolla insanlarla irtibat kurar."12

Her ne kadar vabyin mahiyeti ve geliş şekilleri tam olarak bilinemese de Watt, vahiy konusunda iki şeyden emindir: birincisi vabiyde insiyatifi elinde bulun­duran Tanrı' dır. İkincisi Peygamberin bilincindeki sözlerin formu Tanrı' dan gelen hakikati ifade ederY Ayrıca vabyin amacı, "Tanrı'nın varlığı, sıfatlan

ll Watt, Kur 'an ·a Giriş, (çev. Süleyman K.alkıın), Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006, s.l 1-12. ' (Gözden Geçirilmiş Baskıya Yazann Önsözü).

12 Watt, .Modem Dünyada İslam Va/ıyi, (çev. Mehmet S. Aydın), Ankara: Hülbe Yayınlan, 1982, s.24. 13 \Van, Gıimimiizde İslam ve Hiristiyanlık. (çev. Turan Koç), İstanbul: İz Yayıncılık, 1991, s.97.

WiLLiAM MONTGOl\lERY WATT'IN {1909-2006) VAHİY ANLAYlŞI, KUR'AN VE TEFSİRE BAKIŞI 257

ve Tann-beşer arasındaki karşılıklı ilişki açısından, insanlara fıir gerçeklik gö­

rüşü vermektir."14

Geleneksel valıiy tanımlamalannı ve konu hakkındaki izahları ele alıp

tartıştıktan sonra Watt, vahyi daha modem bir biçimde "kolektif bilinçaltından

sudur edenler" olarak fci:r;ınüle eder. Kolektif bilinçaltından sudur edenler aş­kın bir ~ar lıktan kaynaklanır. 15 Buna göre Tanrı insanlara içinde bulunduklan

duruma uygun biç~de valıiy yolu ile bir din gönderir. Ancak bu durum Tan­

n 'nın tüm insanlara uygun nihai bir din vermez. Zira "farklı diniere yeterlilik

dereceleri atfetmek uygun değildir."16

Konu İslam vahyine geldiğinde ise Watt, Hz. Peygamber'in vahiy ko­

nusundaki samirniyetini kabul ederek bir köşeye koymakla ber;:ıber Kur'an

ayetlerini oluşturan söz veya kelimelerin Hz. ~uhammed'e ya da O'nun şu­

uruna ulaştığı konusu üzerinde durmaktadır. Konuyu Sigmund Freud ve Carl

Jung'tan 'libido' veya 'yaşam enerjisi', 'kolektif alt-şuur' gibi kelimeleri

ödünç alarak izah etmektedir. Buna göre libido, ferdin kendine has bilinçaltı­

nın yaru sıra toplum ile ortaklaşa sahip olduğu bir bilinçaltının bir özelliğidir.

Libidonun toplumsal bilinçaltı ile ortaklaşa olan kısmıru "kolektif alt şuur" adı

verilmektedir. Böylece dini fikirlerio birçoğu kolektif alt şuurdan çıkan fikir­Ierdir, dini arneller ise bu fikirlere verilmiş karşılıklardan doğmaktadır. 17 Bu

psikanaliz yöntemine göre dini fikirlecin çoğu tek bir kaynaktan, insandan gel­

mekte ve insandaki bu kaynak hayat enerjisinin bir bölümünü oluştunnakta­

dır. Watt'a göre kolektifalt bilinçte Tanrı'nın faaliyet gösterip göstermediğine

inanmak, müminin imam ile ilgili bir konudur.18 Yine Watt'a görenasıiki ge­

lecek geçmişten farklı olduğu halde ondan kopuk değilse kolektif şuurdan su­

dı1r eden fikirler de önceki fikirlerden bağımsız değildir. Bu bağlamda .Kur'an

vahyi de Mekke ve Medine halkına yönelik olup onların içinde bulunduklan

şartlara cevap vermesi açısından bu şekilde değerlendirilmelidir. 19

Watt, vahyin tüm dinlere kaynak olduğu görüşündedir. Bir başka deyiş­

le dinlerin genelini Tanrı' dan gelen yalıiyiere dayalı dinler olarak görmektedir.

Hakikatİn tek bir dinde sabit kalmayacağını ve dinlerin vahye dayandığı görü­

şünü şu şekilde temellendirmektedir:

14 Watt, Gılniimüzdeislam, s. 98. 15 Watt, lslam Nedir?, (çev. ElifRıza), İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1993, s. 285. 16 Watt, Geçmişten Güııümılze Müsltiman-Hıristiyaıı Diyaloğu, (çev. Fuat Aydın), İstanbul: Birey

Yayıncılık, 2000, s. 20 l. 17 \Va tt, .Madem Dünyada, s. 149-1 50. 18 Watt, Modem Dıiııyada, s. 150-15l. 19 Watt, .Modem Dünyada, s. 153.

258 İSTANBUL ONlVERSin:Si TEt11EL iSLAM BILL\1LER.i LISANSÜSTÜ ÖGRENCI SEMPOZ YlillfU-1

"Tann'nı.n ilkel insanlara, global köyün insanianna uygun soo bir din vermiş

olabileceğini varsaymak aptalcadLr. Tann 'nın verdiği şeyi insaniann içinde bu­

lundu~ dwuma uygun olan ve onlann çoğunu geliştinneye hizmet edecek bir

şeydir. Daha sonraki kuşaldara da Tann, geçmişte aldıkları şeyi temel olarak

kullanmalan ve geliştirmelerini mümkün kılacak şeyi verecektir."20 •

Ancak dinlerin birbirine halef-selef olma ve yahut birbirini tamamla-maktan çok itikat farklılıklanndan do~an birtakım problemierin varlığını ka­

bul eden Watt, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam arasındaki farklılık proble­minin en iyi çözümü farklı dinler için farklı farmülasyonların olduğunu ve bunların eşit olduğunu kabul etmektir.21 Watt her şeyden önce insanlık için dini gerekli görmektedir. Nitekim ona göre din olmaksızın gerçek bir dünya birliğinden söz edilemez.22 Bu bağlamda bir din olarak İslam'ın da bu konuya

katkı sağladığı ve belli bir dünya banşı misyonunu üstlendiği açıktır.

Watt için İslami araştırmalara yönelişincieki ilk etken İslam'ın birtakım konularda Hıristiyanlığa meydan okuması olmuşsa da çalışmalannda İslam'la ilgili Batıdaki olumsuz bilim görüşü düzeltmek için uğraşhğını ifade etmek­tedirY Gerçekten de· Watt İslam Avrupa 'da adlı eserinde, Ortaçağda İslam'a yöneltilen 'batıl ve haki.katin zıddı', 'şiddet ve kılıç dini', 'nefse düşkünlüğün dini' gibi eleştiriler karşısında objektif bir tavrr takınınakta ve bu eleştirileri tek tek açtklamaktadır. 24

Watt, İslam dini için Tanrı'nın kurtuluş planııida ona bir yer verdiğine ve buna kulların kanşamayacağına vurgu yapar.25 Yani Watt'ın söylemi ile "Tarırı'nın insanlığının kurtuluşu planının yerine getirilmesinde Huistiyantı­ğın k.Jsa düştüğü bir noktada Muhammed ve İslam'a bir yer verildi.".26 Watt, İslam'ın diğer dinler arasındaki yerini şöyle açı.klamaktadır:

"Buna göre İslamlığın yeri Tevrat-iocil ya da Yahudi Hıristiyan geleneğinin

bütün küçilmseme şüphelerini ortadan kaldıracak bir deyimle, İbrahim gele­

neğinin içindedir. Ama bu din, sadece eski dinJerin soluk bir yank.ısı değildir.

20 Watt, "Nihai Vızyon", s. 257-258. 21 Waıt, Dinlerde Hakikat, (çev. Fuat Aydın), Istanbul: Ragbet Yayınlan, 2013, s. 262 22 Waıt, Dinlerde Hakikat, s. 263. 23 Waıt, "Nihai Vizyon", s. 256. 24 \Va tt, ls lam Avmpa 'da, (çev. Hulüsi.Yavuı), Istanbul: MütF Vakfı Yayınlan, 1989, s.l30-136. 25 Waıt," Körfez Sav~ı Sonrası Müslünianlar ve Hırisıiyanlar", Pastmademizın ve Islam Küreselleşme

ve Oryantalizm, (der. AbdullahTopçuoğlu-Yasin Akıay), Ankara: Vadi Yayınlan, 1996, s. 346. 26 \Van, "KÖrfez Savaşı", s.344-345. .

WİLLİAM MONTCOJ\lERY WAli'IN (1909-2006) VAHIY ANLAYıŞI, KUR'AN VE TEFSİRE BAIOŞI 259

İslamhk, Tevrat ve İncil'deki elemanlann, insan rubunun mahalli şartlardan

ileri gelme, bağımSız bir hareketiyle kaynaşmasından doğmuştur."27

Watt, her ne kadar Hıristiyanlığın peygamberlik anlayışı çerçevesinde kalarak peygamberlik mesajını kendi zamanının özel durumlanyla strurlı gör­se de Hz. Muhamıned'i bir peygamber olarak kabul eder.28 Watt bunu dinler arası diyalog kapsammda söylediği varsayılsa bile bu kabul oryantalistler ge­nelinde olumsuz tavrın kınlması açısından önem arz etmektedir.

Ancak Watt İslam':i karşı takındığı bu ılunlı tavrına rağmen İslam'ı ke­sinlikle nihai bir din olarak görmemektedir. Nitekim ona göre "Tanrının ilkel insanlara global köyün insanianna uygun son bir din vermiş olabileceğini var­saymak aptalcadır."29 Ancak şunu da belirtmekte fayda var ki Watt insanlık

için son ve evrensel birdinin varlığını aptalca bulurken, uzurı.vadede insanlık için tek bir dioin [Hıristiyanlık] olabileceğini ümit edebilınektedir.30 Bunun yanında "dinlerin gelecekte herhangi bir kanşı.ma gireceğini de öngörmek­te biçbir problem" görmemektedir:31 Watt'ın bu öngörüleri ile birlikte bunun arzu edilir bir şey olmadığının farkındadır:

"Bu dururoda benim nihai vizyonum, hakikat tek biçimli ifade edilmese ve

dinler tam olarak birleşmese de, bütün dinlerin şahitlik ettiği nihai bakikati

neredeyse bütün insan ırkının kabul ettiği bir dünya içermektedir. Daha tekbi­

çimli bir şeye doğru bir gelişme olabilir, fakat tamamen tek biçirnli bir dinin

nihayette arzu edilir bir şey olduğundan şüpheliyim."32

Gelecek öngörülerinin yanı sıra reele gelindiğinde çağın soruolanom

tüm dinleri tehdit etmesi ve birtakım hususlarda ortak tehlikeler arz etmesine de değinen Watt, dinlerin gelişen bilimle birlikte ortaya çıkan materyalist so­rular ve Darwinci evrim teorisinin ortaya attığı yaratılış ile ilgili problemlerle ·baş etmesi gerektiğini söylemektedir.33 Bu b~ğlamda dinler arası diyaloğu teş­vik edilmesi ger.eken bir söylem olarak değerleodirmektedir.34 Misyonerliğin

ise artık modası geçmiştir.35

27 Waıt, Hz. Muhammed Peygamber ıre Deırlel Kunıcıı, (çev. Hayrullah Örs), İstanbul: Rem:ı:i Kiı:ıbevi, 1963,s. 59-60. ·

28 Watt, "Körfez Savaşı", s. 346. 29 Watt, "Nihai Vizyon", s. 257. 30 Watt, Modem Diinyada, s. 171. 31 Wan, Gı1m7mıiıde Islam ve Hıristiyanlık, s. 215. 32 Watt, "Nihai Vizyon", s. 264. 33 Watt, "Nihai Vızyon", s. 257. 34 Watt, "Nihai Vizyon", s. 260. 35 \Vau, "Nihai Vizyon", s. 261.

260 iSTANBUL ÜNiVERSITESi TElitEL ISLAM BILiMLERi LiSANSÜSTÜ ÖGRENCI SEl\fPOZYUli1U-I

Sonuç olarak Watt "İslam'ı ilkel bir geçmişin artığı olarak"36 mı gö­rür bilinmez ama İslam'ın varlığında Tann'run rolünü kabu1 etmekle birlikte İslam dininin toplumsal bir hareket sonucu ortaya çıktığını, zamanın Mek.ke ve Medine halkına getirilebilecek en iyi çözümleri getirdiğini, ancak modem bir dünyada iyi bir revizyona, belki yeni bir okumaya ihtiyacı olduğunu dile getirmektedir. Nitekim eserlerinde reformcu Müslümanlan 'İslami Dirilişin B~şlaması' başlığında ele almakta ve Muhammed Abdub, Hasan el-Benna, Mevdudi, Albay Kaddafi gibi isimlerin İslami dirilişe önemli katkılar yaptık­larını ile getirmektedir.37 Ancak onun en umutlu olduğu kesim Fazlumılıman ve Muhammed Arkoun gibi rnodemistlerdir.38 Watt'ın bu şekilde değerlen­dirmesinin sebeplerinden biri de İslam'da yenilik hareketlerinin, dinler arası diyalog bağlamında kendisinin sahip olduğu birada yaş~ma, dini çoğulculuk gibi fikirlerine modemistlerin daha yakın olmalan ve bu konuda İslam' kemik­leşmiş geleneksel yapısına karşı bir reforma girişmelen olmalıdır.

3. W. M. Watt'ın Kur'an'a Bakışı

Watt, yukanda da değinildiği gibi Hz. Peygamber' i bir peygamber ola­rak görmüşse de Kur'an bakkındaki görüşleri aynı seyri takip etmell!ektedir. Watt'ın Kur'an vabyi bakkındaki temel tanımı "Tanrı' dan gelen vahiyler oldu­ğuna inandığı şeyler''39 ve "yaratıcı esinlenmenin bir ürünü" olduğu şeklinde idi. Müslümanlar Watt'ı, Kur'an'ın Kitab-ı Mukaddes geleneğine bağlı oldu­ğunu söylemesi sebebiyle, Batılılar da onu kaynaklarda ne yazılıyorsa eleştiri yapmaksızın kabul etmesinden dolayı eleştiriyordu.40

Watt, her ne kadar Kur'an hakkında birtakım muğlak ifadeler.kullam­yorsa da, İslam'ın ortaya çıkıp yayılmasında nasıl Tanrı'nın bu dine bir yer verdiğine inanıyorsa, Kur'an'ın da ''bir anlamda ilahi insiyatifin bir ürünü oL­duğunu dolayısıyla vahiy eseri olduğunu" kabul etmektedir.41 Ancak yine de Watt, 'bir an1amda'ki bu kabulün bir metot gereği olduğıına birkaç paragrafa sonra şöyle değinmek:tedir:

36 Elisnbeth, Özdalga, "Modem Bir Haçlının Kusurlan: Montgomeıy \Van ve lslam'ı EntelektOel Fethetmenin Zorluklan"', (çev. YasinAktay), Tezl..ire, sayı: ll-i2, 1997, s. 36.

37 Watt, Isliimi Hareketleı· ve Modem/ik. (çev. Turan Koç), istanbul: 1z Yayıncılık. 1997, s. 96. 38 Yatan, "Watt", s. 240. 39 Watt, "Körfez Savaşı", s. 344. 40 Roben lrwin, Oryantalistler ve Dı1şmanları, (çev. Bahar Tımakçı), Istanbul: Yapı Kredi Yayınlan,

2008, s. 269. 41 Waıt, Modem Dıinya, s. 25-26.

WILLIAM MONTCOMERY WAIT'[N (1909-2006) VAHİY ANLAYlŞI, KUR' AN VE TEFSIRE BAKl$1 261

"Buna göre, müslümanların Kur'an'ın vab.iy eseri olduğu hakkı.odaki görüş­

leri ayne.n kabul edilecektir. Kur'an 'a Hz. Muhammed'in zihninin bir ürünü

gibi bakılmayacaktır. Fakat incelememizde yol aldıkça Kur'awn gerçekten öne

sürdüğü iddialarla daha sonraki islam alimleri ve kelamcılarının bu iddialardan

çıkardıklan sonuçlan birbirinden ayımıak,kaçınılmaz olacaktır."42

Watt, Kur'an-ı Kerim'in kaynağı meselesiKur'an ayetlerinden hareket etmektedir. Buna göre K~'an tevhit ile ilişkili ilk ayetlerden hareketle ba's, kıyamet ve hesap günü gibi konularda aşağı yukan Yahudi ve Hıristiyanlığın vahdaniyet anlayışı seviyesinde iken, soo inen surelerde Kitab- ı mukaddes öğ­retilerine oldukça yakındır.

Watt, Hz. Peygamber'in Yahudi ve Hıristiyan öğretilerini okuyarak öğrenmediğini kabul etmekle birlikte bu öğretilerin ooa sözlü olarak ulaşmış

olabileceği ihtimalfu.i de göz arda etmemektedir. 43 Bu ~amada Hz. Peygam­ber'in ümınl olması meselesini dile getiren Watt, ümm.iliğin bilinenin aksine ok:uriia yazma bilmeyen değil, 'yahudi olmayan' manasında olduğu görüşünü tercih etmektedir. Ayrıca O, Hz. Peygamber' in üınmlliği meselesinin Kur' an' ın

,ilaıii bir kaynaktan gelmiş olduğuna dair güçlü bir delil olarak görmez. Ayrıca Hz. Peygamber' in Kitab-ı mukaddes bakkındaki bilgisinin ö~emsiz ve yanlış olması sebebiyle zaten hiçbir batılı bilim adamının Hz. Peygamber'in Kitab-ı mukaddesi okumuş olduğunu savunmak istemeyeceğini dile getirmektedir. Tüm bu sebeplerden dolayı Watt, 'ümrni' kelimesinin geleneksel anlarrum red­detmenin Kur'an'ın beşeri kaynaklı olduğıı fikrini savunmak manasına gelme­diğini dile getirmeyi de unutmaz.44 Ümmi olsa bile Yahudilerden sözlü olarak bir şeyler öğrenmiş olduğuna değinir. Kaldı ki Mekke'de bulunduğu sırada okuma yazma öğrenebileceği gibi Hz. Hatice'nin işlerini yaptığında pek tabi

öğrenmiş olabilirdi. En azından bu işleri yapabilmek için hesap tutabilecek bir durumda olması gerekirdi.45

Watt, Kur'an vahyinin Hz. Peygamber bayatta iken yazılnuş olriıasım güçlü bir ihtimal olarak görürken ayetlerin, kağıt parçaları, taş, hurma yap-

42 Watt, Modem Dünya, s. 26. 43 Selahattin Sönmezsoy, Kur'an ve Oıyantalistler, Anknr:ı: Fecr Yayınlan, 1998, s. 82-83. Watt, Hz.

Peygamber'in Yahudilerden Uluhiyyet, nübüvvet gibi konular hakkında birtakım şeyler ö~rcodiğini dile getirir. (Nasıl öğrenmiş olabileceğine dair kurgulan için bkz. Watt, Hz. Muhammed, s. 44-46) Nitekim ilk vabiy tecrübesinde kendisine gelenin melek Cebrail olduğuna karar vermesinde Yahudilerden Tanrı'nın görünemeyeceği bilgisini öğrenmiş olmasına bağlamaktadır. Bkz. Watt, Hz. M11lıammed, s. 18.

44 Watt, "Körfez Savaşı", s. 335. 45 Watt, K11r'aıı'a Giriş, s. 51.

262 ISTANBUL ONIVERSlTESi TEMEL iSLAM BiLiMLERI LISANSÜSTÜ ÖGRENCI SEMPOZYUl\IU-1

!akları, kürek kemikleri ve deri parçaları gibi malzemelere yazılmış olmasını dönemin sadeliğini ön plana çıkarmak için uydurolmuş rivayetler olarak de­ğerlendirir ve dikkate değer görmez. Bunun yanında Kur'an ayetlerinin bir­çoğunun son şekillerini Hz. Muhammed tarafindan, tamamını ve Kur'an için­

deki durumunu Hz. Osman zamanında cem' edilmesi tarafından verildiğini

savunmaktadır.46 Watt'a göre Hz. Peygamber dönernindeki sureler ile bugün­kü sureler birbirinin aynısı değildir. Hatta Ona göre Hz. Peygamber zamanın­daki malzemenin ÜZerine cem' ve istinsah faaliyetinde eklenenlerin miktan en az asıl malzeme kadar veya surelerin hacmin beşte biri kadardırY

W: tt ... .ı.§.,· '• L)S i;. :Jıı '{!i!~!liı-.ı~. ·Jı ·.;. •< c.::.ıUI& .. -\i ·l4..Ji ~ :~LA"4s a , y._ • ı.r- c..s-- u r-ı ~ .J -. ,»='1 • • .J • • lY.' <:: "Biz herhangi bir ayetin hükmünü yürürlükten kaldım veya onu unuttiırursak,

yerine daha hayırlısını veya mislini getiririz. Allah'ın gücünün her şeye hak-

kı 1 . ·-·. b'lm .. ?" ... - ,·. · :; - - ·ı~ - ~1~1~' ·-~~,- :Jıı·t.:!:. :1':11 ya yettıgıru ı ez mısın. , c,):!~ u ~ uo.J •• • . .J .r .J " _u , 1~.) ıt. ~<-:ı)~ c..i::J'49 "Ancak, "Allah dilerse yapacağım" de. Unuttuğun za­

man Rabbini an ve "Umarım Rabbirn beni, bundan daha doğru olana ulaştırır"

d " "w001 :! ~~ · ::.Jt.· ·~LA :.iıı '.-,;o "Allah d"l d·-· · il dil .di-· 'd e. , .. _ e . .J : • .J " • ~ . ı e ıgıru s . er, e gıru e sabit kılıp bırakır. Ana kitap (Levb-i Malıfüz) O'nun yanındadır." ve "Q~ IJl.; u~ Y j>i.~J l_P. ;ili 2:.Gf ~ll)ı_; ıJ~ '4 ~~ :Jı1_; ~i t)ı& ~i"51 "Biz bir ayeti değiŞ­tirip yerine başka bir ayet getirdiğimiz zaman -ki Allah neyi indireceğini gayet

iyi bilir- onlar Peygamber' e, "Sen ancak uyduruyorsun" <l:erler. Hayır, onların

çoğu bilmezler. "ayetlerin ışığında ~ur'an'da bazı revizyonları olduğunu dile

geti.n:nektedir.52 Bu görüşü için ilk dönemde nazit olan ve nazım özelliği ağır

basan sure pasajlannın seci şekillerinden, gramer özelliklerinden yola çıkarak

birtakım deliller göstermektedir.53 Bu bağlamda Kur'an'da da beşeri unsur

olduğunu iddia etmektedir. ;;.ı

Watt, Kur'an' ı her ne kadar vahjy olarak niteleyerek anlatımlarını yap­ııuşsa da bu Kur'an'ı vahiy olarak kabul etmesinden çok İslaıru terminolojiyi kullanıyor alİnasından ileri gelmektedir. Zira Watt, Kur'an valıyinin tam ola­

rak ne olduğu konusunda şunları söylemektedir: 46 \Van, Hz. Muhammed, s. 19-20. 47 \Vatı, Kur'an'a Giriş, s. 54. 48 Bakata 2/106. 49 Kehf 18/24. SO Ra'd 13/39. SI NaW 16/101. 52 Watt, Kı ır 'a11'a Giriş, s. 106. 53 Watt, Kıır'an'a GiriŞ, s. 108-112. 54 Watt, Güniimı1zde Islam, s. 99.

WiLLiAM MONTGOI\tERY WATI'IN (1909-2006) VADİY ANLAYıŞI, KUR'AN VE TEFSiR.E BAKIŞI 263

"Şu halde Müslümanlar için Kur'an Allah'ın sözleridir. Muhammed de bunlan

bu gözle görmüş olacaktır. Esasen bu inancında tamamiyle samimiydi. Kendi

düşünceleriyle, kendisine "kendinin <lışından gelen" haberleri ayırdedeb.ilece­

ğine inanrruştı. Eğer kendisini Tann 'nın göndermiş olduğuna inanmasaydı ez~­

yetlere ve düşmaniıkiara böyle metanetle karşı koyması imkansızdı. Vabiyler

almak, onun üzerindeki İliihi ödev icabıydı. Eğer bu vahiylerin kendi fikirleri

olduğunu bilseydi, diıll hareketi temelsiz kalırdı. Muhammed'in samimi oldu­

ğunu söylemek, onun inancının doğru olduğu demek değildir. Bir insan samimi

olur gene aldanabilir." 55

Watt, ne olursa olsun Hz. Peygamber'in samirniyetini vurgularken, Kur'an vahyini O'nun sara hastalığı, bilinçsizce sayiklama ürünü_ olarak gören Batılıların bu yöndeki görüşlerini reddeder.56 Aynı şekilde~- Peygarnber'e atılan ilıtiras ve açgözlülüğü sebebiyle bir din uydurduğu, vefasız, nefsine ve zevkine düşkünlük gibi iftiraları da ya reddetınekte ya da yurnuşatrnakta57 ve

sonuç olarak şunu söylemektedir:

"Mekke'de de Medine'de de Muhammed'in çağdaşlan onu erdemli ve doğru bir insan olarak tanımışlardı, tarih' de onda abiili ve sosyal değerlerin bir re­formcusu olarak görmektedir. Muhammed'i zamanın Araplanyle kıyaslayacak olursak böyle söylemek de adalet icabıdır."58

Watt, Hz. Peygamber'in başansını ve büyüklüğünün temellerini, sa­hip olduğu üstün vası:fiarla açıklamakta ve bu vasıfları üç gruba ayırmaktadır. Bunlardan birincisi Hz. Peygamber'in vahiy yolu ile ideolojik bir esasa sahip olması, ikincisi büyük bir bilgeliğe sahip olması, üçüncüsü ise ince görüşlü ve

iyi bir idareci olması idi.59

Hz. Peygamber kendisinde bulunan bu üstün vası:fian ve zamanının şartlannın kendisine verdiği büyük fırsatların60 yanı sıra onda "yar~tıcı ha­

yal gücünün bir fışkırması vardır ve bu yolda gelen fikirlerio çoğu doğru ve gerçektir."61 Bu doğrultuda Watt, Hz. Peygamber'i "hayalgücü en derinlerde

çalışan"62 biri olarak tanımlamaktadır.

55 Watt, Hz. Muhammed, s.20. 56 Watt, Hz. Muhammed, s.22. 57 Waıt, Hz. Muhammed, s. 244-246. 58 Waıt, Hz. Muhammed, s. 247. 59 Waıt, Hz. Muhammed, s. 249. 60 Watt, Hz. Muhammed, s.250. 6 1 Waıt, Hz. Muhammed, s.252. 62 Watt, Hz. Muhammed, s.253.

264 ISTANBUL üNiVERSITESi TEMEL ISLAhi BiLiMLERİ LiSANSÜSTÜ ÖGRENCI SEMPOZYUMU-1

4. Watt'ın Kur'an Tefsiri Hakiondaki Görüşleri

Kw:-'an-ı Kerim'in indiği anda muhatabı indiği bağlarm bildiğinden bir­çok şeyi anlıyordu. Ancak daha sonraki Müslümanlara yazıya geçirilmiş bir olay örgüsünün bağlamını izah etmek gerekiyordu. Müfessirler işte bu sırada

devreye girmiş ve ayetlerin nüzul sebeplerine dair birtakım bağlamlan muha­

faza edebilmişlerdir. Bunun dışındaki tefsir rivayetleri ise alimlerin tahminle­rinden ibaretti. Watt'a göre Kur'an'ı tefsir etmek İslam tarihinin aynlmaz bir parçasıdır. Toplum bayatının gelişmesi ve ortaya yeni durumlar çıkınası bu durumun önemli sebeplerinden biri olmuştur.63

Watt, erken dönem tefsir faaliyetlerinde takip edilen yol ile modem za­manda beri.ims~nen metodun arasında !bir zıtlık olduğu :fikrindedir. İlk dönem

tefsirlerinde her ifadeYi tek başına alan atomcu yöntem benimsendiğini, daha sonrasıİlda bu yönteme Arap şiiri ile istişbadın da eklendiğini söylemektedir. Bu yönteme göre ayetin siyak ve sibak:ından bakılmaksızın ayetin sadece .laf­zına göre tefsir yapıldığını dile getirmektedir.64 Siyak ve sibaka göre yapılan yorum ise beraberinde geniş kapsamlı yorumu getirmiştir. Ancak geniş kap­samlı yoiiıı:nun sorunu "daha sonra yapılan yorumların başlangıç ba~deykeo

bile potansiyel olarakmevcut olduğunu iaia etmesidir."65

Değerlendirme

Watt, İslam ve İslam'ın yayılmasında Tanrı'nın bir yardımı olduğunu, Hz. Peygamber.'in de Tevrat'ta adı geçen peygamberler gib~ bir peygamber olduğunu kabul etmişse de Kur'an'ın İslami manada bir vahiy ürünü olduğuna inanrnamaktadır.

Watt her ne kadar bilim karşısında dini savunmuş ve dinlerin gerekli­liğine inaomışsa da kendisi için nihai ve mutlak hakikat olarak Hıristiyanlığı görmüştür. Hıristiyanlığın sadece kendisi için değil tüm insanlar ve inanışlar için adeta bir şemsiye görevi görmesi için Watt'ın model aldığı din İslam ve

içinde hanndırdığı mezheplerdir. Bu nedenle olsa gerektir diğerleri gibi insaf­sızca İslam' ı karalamak ve Hz. Peygamber' i karalamak yerine daha yumuşak bir term.inoloji ile görüşlerini sunmuş ve kendisine içinde Müslümanların da bulunduğu önemli bir bitap kitlesi bulmuştur. Ancak o takındığı olumlu tavır

63 Watt, Modem Dıinyoda, s. 104-1 05. 64 Watt, Modem Dıinyada, s. ll 0- ı ı ı. 65 Watt,ModemDünyada, s. 112.

WiLLiAM MONTGOMERY WATT' IN (1909-2006) VAHIY Aı'ILAYlŞI, KUR'Aı'l VE TEFSİRE BAKIŞI 265

ve eserlerinde takip ettiği metot gereği de olsa İslami kaynaklan olduğu gibi

. kabul ederek görüşlerine bunlar üzerine bina etmesi batılılar tarafından eleş-tirilmiştir. .

Watt kendisinden önce var olagelen oryantalist çizgide itidal salıibi gibi gözükmekle beraber bu çizgiye sıkı bir biçimde bağlı olduğu görünmektedir. Özellikle Hz. Peygamber' e vahyio gelişini birtakım psikanaliz yöntemleri ile izah etmesi, K~'an'ın ve İslam dininin Hz. Peygamber'den sonra günümüz formuna kavuştuğu gibi söylemleri alışılagelmiş oryantalist söylemin belki de daha ılımlı ancak daha bilimsellik iddiasında olan yumuşatılmış bir formudur.

Watt, İslam'ı ye Müslümanları dinler arası diyalog bağlamında bir müt­tefik gibi görerek hareket etmişse de gerek haçlı seferlerini masumlaştırınası

gerek oryantalizmi sömürgeciliğe hizmet eden bir kurumd'!ll ziyade Batılıların entelektüel merakının bir sonucu olarak değerlendirmesi, çizgisinin İslam'a çok da yakın olmadığını göstermektedir.

Kaynakça Görgün, Tahsi.n, ··watt, William Montgomery", DİA, Ankara 2013, XLffi,

148-152.

Iıwin, Robert, 0Jyantalistler ve Düşmanları (çev. Bahar Tırnakçı), İstanbul:

Yapı Kredi Yayınlan, 2008.

Özdalga, Elisabeth, "Modem Bir Haçlının Kusurlan: Montgomery Watt ve İs­lam'ı Entelektüel Fethetmenin Zorluklan" (çev. YasinA.ktay), Tezkire, sayı: 11-12, 1997, s. 24-37.

Söomezsoy, Selahattin, Kur 'an ve Oryantalis.tler, Ankara: Fecr Yayınlan, 1998.

Watt, W. Montgomery, " Körfez Savaşı Sonrası Müslümanlar ve Hıristiyan­lar", Postmodernizm ve İslam Küreselleşme ve 0Jyantalizm {der. Ab­dullah Topçuoğlu-YasinAktay), Ankara: Vadi Yayınlan, 1996.

Watt, Dinlerde H~ldkat (çev. FuatAydın), İstanbul: RağbetYayınlan', 2013.

Watt, Geçmişten Günümüze Müslüman-Hıristiyan Diyaloğu (çev. Fuat Aydın), İstanbul: Birey Yayıncılık, 2000.

Watt, Günümüzde islam ve Hıristiyanlık (çev. Turan Koç), İstanbul: İz Yayın­cılık, 1991.

Watt, Hz. Muhammed Peygamber ve Devlet Kurucu, (çev. Hayrollah Örs), İs-tanbul: Remzi Kitabevi, 1963.

Watt, ls lam Avrupa 'da (çev. Hulusi Yavuz), İstanbul: MÜİF Vakfı Yayınlan, 1989.

Watt, İslam Nedir? (çev. ElifRıza), İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 19~3.

Watt, İslômf Hareketler ve Modernlik (çev. Turan Koç), İstanbul: İz Yayıncı­lık, 1997.

Watt, Kur'an'a Giriş (çev. Süleyman Kalkan), Ankara: Ankara Okulu Yayın­lan, 2006.

Watt, Modem Dünyada İslam Vahyi (çev. Mehmet S. Aydın), Ankara: Hülbe Yayınlan, 1982.

Watt, "Nihai Vızyon ve Nihai Hakikat" (çev. Cafer Sadık Yaran), 0Jyanyalist­lerin Gözüyle İsioma Yaklaşımlar-6rnek Metinler, (ed. Ahmet Yücel), İstanbul: Rağbet Yayınlan, 2003.

Yaran, Cafer Sadık, "Watt'a Göre Oryantalist Bakışın Felsefi, Pluralist ve Li­beral Versiyonu", Otyantalistlerin Gözü İle İslam, (ed. Ahmet Yücel), İstanbul: RağbetYayınlan, 2003.