Embed Size (px)
Citation preview
Uniwersytet Łódzki
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Studia podyplomowe „Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro”
Aneta Piestrzeniewicz, Anna Polak
Strefa euro w świetle Teorii Optymalnych Obszarów
Walutowych
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem naukowym
dr hab. Małgorzaty Janickiej, prof. nadzw. UŁ
w Katedrze Międzynarodowych
Stosunków Gospodarczych
Łódź 2015
2
Spis treści
Wstęp ..................................................................................................................... 3
Rozdział 1. Teoria Optymalnych Obszarów Walutowych .................................. 4
1.1. Podejście egzogeniczne do TOOW ............................................................ 4
1.2. Podejście endogeniczne do TOOW ............................................................ 9
Rozdział 2. Konstrukcja strefy euro i jej miejsce w Unii Europejskiej ............ 11
2.1. Strefa euro................................................................................................ 11
2.1. Kryteria konwergencji i ich znaczenie w zarządzaniu strefą euro ............. 17
Rozdział 3. Założenia teoretyczne tworzenia wspólnego obszaru
walutowego a konstrukcja strefy euro ............................................................... 22
3.1. Strefa euro – nieoptymalny Obszar Walutowy ........................................... 22
3.2. Kryteria konwergencji a kraje strefy euro ................................................... 26
Zakończenie ......................................................................................................... 35
Bibliografia .......................................................................................................... 38
Spis rysunków...................................................................................................... 40
Spis tabel .............................................................................................................. 40
Spis wykresów ..................................................................................................... 40
3
Wstęp
Wprowadzenie wspólnej europejskiej waluty było niezwykle ważnym, przełomowym
dla Europy wydarzeniem. Zacieśniło ono dotychczasową współpracę oraz stworzyło unikalny
na skalę światową organizm prowadzący jednolitą, wspólną politykę pieniężną, przy
zachowaniu odrębnej polityki fiskalnej.
Pierwsze kilka lat funkcjonowania strefy były można powiedzieć, pasmem sukcesów.
W tym okresie euro stało się bowiem jedną z najważniejszych walut świata, zyskało również
uznanie jako waluta rozliczeń międzynarodowych. Po okresie prosperity, niespodziewanie
nadszedł kryzys finansowo-gospodarczy, który na terytorium europejskim przekształcił się w
krótkim czasie w kryzys finansów publicznych. Kryzys ten obnażył wówczas słabości, a
przede wszystkim ukazał błędy konstrukcyjne strefy euro.
Jednym ze skutków kryzysu było także wywołanie w kręgach ekonomistów żywej
dyskusji na temat przyszłości europejskiej waluty. Z jednej strony pojawiały się w niej głosy,
przewidujące rychły upadek euro, z drugiej znaczna część ekonomistów broniła przyszłości
europejskiej unii walutowej, jako niezwykle ważnego projektu ekonomiczno-politycznego.
Istotnym elementem mającym wpływ zarówno na tak dotkliwe doświadczenie strefy przez
kryzys, jak również na jej przyszłość, są uwarunkowania jakie spełniała ona w chwili
tworzenia, tj. w latach 1997-1999 roku.
Niniejsza praca przedstawia historię i konstrukcję strefy euro, ze szczególnym
uwzględnieniem znaczenia założeń budowy obszaru walutowego. Szczegółowo opisana
została w niej Teoria Optymalnych Obszarów Walutowych, na której powinna opierać się
konstrukcja każdego obszaru walutowego, w tym również strefy euro. W pracy ukazano
również kryteria konwergencji, których spełnienie jest niejako „przepustką” do wejścia do
strefy euro.
Celem pracy będzie dokładne przeanalizowanie spełnienia przez strefę euro założeń
TOOW, jak również zbadanie, czy poszczególne kraje tworzące europejską unię walutową
spełniały kryteria konwergencji w momencie jej tworzenia oraz czy spełniają je obecnie.
4
Rozdział 1. Teoria Optymalnych Obszarów Walutowych
1.1. Podejście egzogeniczne do TOOW
O. Grubel – jeden z badaczy zagadnienia Optymalnych Obszarów Walutowych
zdefiniował OOW jako grupę krajów posługującą się jedną, wspólną walutą, dla których
korzyści wprowadzenie jej przewyższają koszty. Głównym kosztem wg badacza posiadania
owej waluty będzie konieczność rezygnacji z kursu walutowego, dlatego należy
zneutralizować negatywne skutki pozbycia się tegoż instrumentu. Eksperci zajmujący się tym
tematem stworzyli listą kryteriów, jakie powinny spełniać państwa obszaru walutowego, aby
przyjęcie wspólnej waluty było dla nich korzystne1.
Teoria Optymalnego Obszaru Walutowego (TOOW) powstała w latach 60-tych XX
wieku, jako efekt prac R. Mundell’a. Za twórców TOOW uznaje się również wielu innych
ekonomistów, w tym między innymi R.J. McKinnon’a i P.B. Kenen’a, którzy włączając się do
dyskusji rozpoczętej przez Mundella’a dodali swoje spostrzeżenia dotyczące warunków
niezbędnych dla osiągnięcia optymalnego obszaru walutowego2.
Pierwszy z twórców Teorii Optymalnych Obszarów Walutowych – R. Mundell
zdefiniował obszar walutowy jako terytorium, na którym stosuje się jedną wspólną walutę,
bądź też funkcjonuje wiele odrębnych walut usztywnionych kursowo względem siebie.
Rozważania nad tematem OOW wynikały bezpośrednio z prowadzonych przez R. Mundell’a
badań nad korzyściami i wadami stosowania płynnych oraz sztywnych kursów walutowych.
Poprzez analizę szoków popytowych badacz ten starał się dobrać optymalny system kursu
walutowego do panujących warunków gospodarczych. Zależało mu również na wykazaniu
możliwości wpływania na gospodarki, w taki sposób aby osiągnęły one równowagę
zewnętrzną, rozumianą wówczas jako równowagę bilansu płatniczego. Poprzez swoje badania
próbował on także stworzyć instrumentarium oddziaływania na politykę gospodarczą, tak aby
mogła ona w sposób jak najbardziej efektywny osiągać i utrzymać niski poziom bezrobocia
oraz stabilność inflacji3.
1 Kaźmierczak A., Integracja Polski ze strefą euro-szanse i wyzwania, Polsko-amerykańska Fundacja Edukacji i
Rozwoju Ekonomicznego, Warszawa, 2008. 2 Tchorek G., „Teoretyczne podstawy integracji walutowej” [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro,
Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 41-43. 3 Ibidem.
5
Jako „optymalny" R. Mundell rozumiał pożądany stan gospodarki, która znajduje się w
równowadze wewnętrznej i zewnętrznej. „Obszar" to z kolei wg badacza region ekonomiczny
(grupa kilku krajów), znajdujący się na równym poziomie rozwoju technologii i wiedzy, w
którym wytwarzane są podobne produkty, a gospodarki poszczególnych krajów do niego
należących tak samo reagują na szoki. Na takim obszarze powinien funkcjonować jeden bank
centralny, w którego gestii leży kierowanie polityką monetarną obszaru. Polityka monetarna
OOW powinna bazować na stałych kursach walutowych, jednak wobec walut zewnętrznych
BC może stosować kursy płynne. W kolejnych latach definicja TOOW była wielokrotnie
rozszerzana, przyjęto między innymi, iż optymalność obszaru pod względem walutowym
pojawia się w momencie wzrostu dobrobytu, co oznacza, iż korzyści z posiadania wspólnej
waluty są dla kraju wprowadzającego wyższe niż koszty.
R. Mundell, w swoich rozważaniach nad OOW skupił się przede wszystkim na
zaletach jakie przynieść może dla kraju wprowadzenie stałego kursu walutowego lub wspólnej
(dla kilku gospodarek) waluty. Zgodnie z jego teorią dwa kraje mogą zostać członkami unii
walutowej, jeśli występuje między nimi wysoka mobilność czynników produkcji4.
Swoje badania i rozważania R. Mundell oparł na przykładzie dwóch krajów, w których
zaistniało zjawisko szoku asymetrycznego. W jego modelu występują kraje A i B, znajdujące
się z równowadze zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej, z których każdy produkuje po
jednym towarze. Co ważne R. Mundell przyjmuje również założenie o sztywności cen i
dochodów oraz o negatywnym stosunku krajów A i B do inflacji i bezrobocia. W momencie
zaistnienia szoku asymetrycznego wzrasta popyt na jedno z tych dóbr (kraj A), podczas gdy
popyt na drugie z nich znacznie spada (kraj B). W tym momencie w kraju A zaczynamy
obserwować wzrost inflacji, natomiast w kraju B wzrost bezrobocia. W takiej sytuacji w
gospodarce o zmiennym kursie walutowym badacz spodziewa się obserwować deprecjację
waluty kraju B i aprecjację waluty w kraju A. Problem ten nie będzie jednak występował w
preferowanej przez ekonomistę gospodarce o sztywnych kursach walutowych. W tym
przypadku skutki szoku asymetrycznego zniwelowane zostaną przez przepływy czynników
produkcji tj.: siły roboczej i kapitału. Czynniki te będą przepływać od kraju B do kraju A, co
przełoży się na zmniejszenie ryzyka inflacji w kraju A oraz spadek bezrobocia w kraju B5.
4 Urban D., Baranowski P., „Geneza i rozwój teorii optymalnego obszaru walutowego”, Zeszyty Naukowe
Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 17, s. 54-68. 5 Ibidem.
6
Dodać należy, iż sytuacja ta może mieć miejsce tylko w momencie osiągnięcia faktycznej
mobilności czynników produkcji. Jeśli czynniki te wykazują słabą mobilność w gospodarkach
tych zamiast zmniejszenia bezrobocia i inflacji obserwować będziemy efekt przesunięcia
popytu.
Rozwój Teorii Optymalnych Obszarów Walutowych postępował wraz z dodawaniem
kolejnych kryteriów, których spełnienie miało predysponować kraje do osiągania znacznych
korzyści z przyjęcia wspólnej waluty.
Następny z ekonomistów, który wniósł duży wkład w rozwój TOOW – R. McKinnon,
sformułował kolejne z kryteriów optymalności obszarów walutowych, odnoszące się do
otwartości gospodarki. Twierdził on, iż dla małej gospodarki nieopłacalne jest
tworzenie/utrzymywanie własnej waluty, ze względu na jej niewielkie znaczenie w skali
globalnej oraz utrudnienia związane z koniecznością jej wymiany podczas prowadzenia
handlu międzynarodowego. R. McKinnon uznał, iż w niewielkich gospodarkach korzyści z
utrzymania własnej waluty rosną w momencie kiedy zostanie ona za pomocą sztywnego kursu
walutowego powiązana z inną walutą. Poza tym stwierdził, że im otwartość kraju jest większa,
tym lepszym jest on kandydatem do przystąpienia do wspólnego obszaru walutowego.
Otwartość gospodarki rozumiana jest tutaj jako integracja handlowa z innymi gospodarkami,
mierzona udziałem dóbr i usług będących przedmiotem wymiany w stosunku do ogółu dóbr
wytwarzanych i konsumowanych w kraju. Wysoki stopień otwartości gospodarki według
założeń R. McKinnon’a przekłada się na silniejsze oddziaływanie zmian cen na rynkach
międzynarodowych na rynek cen krajowych, a tym samym na płace. W takiej sytuacji kurs
walutowy jest mniej istotny, ponieważ ma niewielki wpływ na gospodarkę, co predysponuje
kraj do stosowania stałych kursów walutowych. Natomiast w przypadku gospodarki
zamkniętej sytuacja przedstawiać się będzie odwrotnie, dlatego stosowany powinien być kurs
płynny6. „Jeśli brać pod uwagę gospodarki otwarte i zamknięte to system zmiennych kursów
walutowych wydaje się mniej efektywny jako instrument utrzymywania równowagi
zewnętrznej i bardziej szkodliwy ze względu na niekorzystny wpływ na poziom stabilności
cen krajowych7" (R. McKinnon 1963
8).
6 Ibidem. 7 Urban D., Baranowski P., „Geneza i rozwój teorii optymalnego obszaru walutowego”, Zeszyty Naukowe
Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 17 [za:] McKinnon R., Optimum Currency Areas, American Economic
Review, vol. 53, 1963, s. 56.
7
Kolejny badacz zagadnienia TOOW – P. Kenen w sformułowanych przez siebie
kryteriach położył nacisk na konieczność dywersyfikacji struktury produkcji. Struktura
zdywersyfikowana automatycznie redukuje konieczność dostosowywania „terms of trade"
przy użyciu kursu walutowego. Według badacza szoki asymetryczne nie dotykają całej
gospodarki jednocześnie w takim samym stopniu, lecz jedynie jednego lub kilku wybranych
jej sektorów. Tym samym spadki w krajach o zdywersyfikowanej strukturze mogą być
równoważone wzrostem produkcji w innych gałęziach gospodarki. W długim okresie
umożliwia to krajom usztywnienie kursu/wprowadzenie wspólnej waluty. Dlatego też kraje o
zróżnicowanej strukturze produkcji są lepszymi kandydatami do przystąpienia do obszaru
walutowego. Kraje specjalizujące się wyłącznie w produkcji jednego dobra są natomiast silnie
uzależnione od cen surowców, co sprawia, iż prowadzić muszą aktywną politykę kursową, nie
powinny zatem wstępować do wspólnych obszarów walutowych. P. Kenene zwrócił także
uwagę na konieczność integracji fiskalnej między państwami jednej unii monetarnej9.
Kolejny z badaczy – J. Ingram zwrócił uwagę na integrację finansową, stwierdził, iż
zmniejsza ona konieczność stosowania kursu walutowego jako mechanizmu
dostosowawczego, z uwagi na możliwość swobodnego przepływu kapitału między
zintegrowanymi krajami10
.
Ważnym czynnikiem niezbędnym do stworzenia OOW w opinii N. Mintza jest z kolei
integracja polityczna. Argumentował on iż, funkcjonowanie unii walutowej wymaga
zgodności w kwestii poglądów na temat: wzrostu gospodarczego, inflacji, bezrobocia, a
przede wszystkim wyznaczania wspólnych celów. Jego spostrzeżenia poparł B. Cohen, który
analizując istniejące dotychczas unie walutowe stwierdził, że ekonomiczne kryteria w
większości przypadków zdominowane były przez czynniki polityczne11
.
Inflacji jako czynnikowi optymalności, szczegółowo przyjrzeli się dwaj ekonomiści,
tj.: G. Magnifico i M. Fleming. Pierwszy z nich badając kryzys lat 70-tych XX w. stwierdził,
iż kraje należące do jednego obszaru walutowego powinny prowadzić politykę antyinflacyjną
oraz mieć podobną skłonność do akceptacji inflacji. Fleming z kolei zasugerował, że jeśli
kraje utrzymują inflację na podobnym, niskim poziomie to „terms of trade" są między nimi
8 McKinnon R., “Optimum Currency Areas”, American Economic Review, vol. 53, 1963. 9 Urban D., Baranowski P., „Geneza i rozwój teorii…”, op. cit. s. 56-57. 10 Ibidem. 11 Ibidem.
8
stosunkowo stabilne. Stabilność ta przekłada się na zrównoważenie wymiany pieniężnej i
handlu redukując jednocześnie zmiany kursu walutowego12
.
Podsumowaniem powyższych kryteriów Teorii Optymalnych Obszarów Walutowych
jest rysunek 1, który w formie przejrzystego schematu prezentuje wszystkie opisane wcześniej
kryteria optymalności wspólnego obszaru walutowego, w podziale na dwie grupy:
zmniejszające prawdopodobieństwo dotknięcia przez szok asymetryczny oraz sprzyjające
absorpcji szoków.
Rysunek 1. Tradycyjne kryteria TOOW
Źródło: Tchorek G., „Teoretyczne podstawy integracji walutowej” [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy
euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 36.
12 Ibidem.
9
1.2. Podejście endogeniczne do TOOW
Powyższe kryteria wpisują się w nurt nazwany w literaturze podejściem
egzogenicznym, badającym warunki wstępne przystąpienia do OOW. W późniejszych latach
trudne gospodarczo lata 70. i 80. XX wieku sprawiły, iż Tradycyjna Teoria Optymalnych
Obszarów Walutowych straciła popularność. Powrócono do niej powtórnie po ogłoszeniu
Raportu Delorsa w 1989 roku (który to plan przedstawiał plan wprowadzenia wspólnej
europejskiej waluty). Teoria ta uległa jednak wówczas całkowitemu przeobrażeniu. Stworzono
bowiem Nową Teorię Optymalnych Obszarów Walutowych (podejście endogeniczne), która
stając w opozycji do swej pierwotnej wersji głosiła przede wszystkim korzyści płynące z
wprowadzenia wspólnej waluty. Jego twórcy: I. Frankel i A. Rose zakwestionowali
wcześniejszą egzogeniczną TOOW i zaproponowali zupełnie nowe podejście, oparte na
stwierdzeniu, iż kraje przystępujące do wspólnego obszaru walutowego wcale nie muszą
spełniać powyższych, egzogenicznych kryteriów ex ante, gdyż samo przyjęcie wspólnej
waluty zbliży ich gospodarki do siebie. Próbowali oni dowieść, iż powstanie UW zwiększa
mobilność czynników i handel, co w konsekwencji doprowadzi do konwergencji cykli
koniunkturalnych jej członków. W swoich badaniach rozważają oni endogeniczność dwóch
kryteriów: otwartości gospodarki i synchronizacji cykli koniunkturalnych, stawiając tezę,
mówiącą o tym, że im większy jest stopień otwartości gospodarki oraz integracji handlowej,
tym lepiej skorelowane są cykle koniunkturalne państw członkowskich. W celu weryfikacji
swojego założenia stworzyli oni dwa modele. Pierwszy z nich badał korelację zmian produkcji
w dwóch krajach, drugi z kolei opisywał intensywność handlu pomiędzy dwoma krajami.
Modele te oparte były o próbę dwudziestu uprzemysłowionych krajów oraz 30-letni okres
badawczy. Wyniki z owych badań potwierdziły, iż rzeczywiście istnieje pozytywna zależność
pomiędzy intensywnością handlu, a zbieżnością cykli koniunkturalnych. Dlatego właśnie
autorzy twierdzą, iż możliwe jest spełnienie warunków uczestnictwa w OOW po utworzeniu
unii monetarnej13
.
13 Sum K., "Teoria optymalnych obszarów walutowych”, Katedra Finansów Międzynarodowych SGH,
(http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.dl-catalog-01c30e20-1cab-457f-97b8-
da3af13781dd/c/Zeszyty_Naukowe_Kolegium_Gospoda-r2011-t29-s135-156.pdf)
10
W szczególności Nowa TOOW zakładała14
:
nieefektywność polityki pieniężnej w długim okresie,
nieskuteczność działania kursu walutowego,
zwiększenie wiarygodności i stabilności polityki makroekonomicznej kraju, po
przyjęciu wspólnej waluty,
wystąpienie efektów endogenicznych w wyniku integracji gospodarczej
i monetarnej.
14 Tchorek G., „Teoretyczne podstawy integracji …”, s. 53-54.
11
Rozdział 2. Konstrukcja strefy euro i jej miejsce w Unii Europejskiej
2.1. Strefa euro
Strefa euro (SE) to część obszaru Unii Europejskiej (UE), na którym obowiązuje
wspólna waluta – euro. SE tworzą państwa należące do UE, które wyraziły chęć
wprowadzenia wspólnej waluty oraz spełniły warunki jej przyjęcia. Europejski obszar
walutowy powstał jako efekt ciągle pogłębiających się procesów integracyjnych i jest on
swego rodzaju elementem Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Celem UGW było
początkowo stworzenie unii celnej oraz wspólnego rynku dla rolnictwa. Z biegiem czasu
integracja na tym obszarze pogłębiała się jednak coraz bardziej, wobec czego modyfikacji
uległy cele. Obecnie głównym obszarem działań UGW jest pogłębianie integracji monetarnej
(rozszerzanie SE) oraz koordynacja polityki pieniężnej krajów tejże strefy na poziomie
ponadnarodowym15
.
Etapy dochodzenia do europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej wpisują się w
schematyczny podział na sześć etapów integracji gospodarczej, do których Komisja Europejka
zalicza16
:
1. obszar preferencyjnego handlu
2. obszar wolnego handlu
3. unię celną
4. jednolity rynek
5. unię gospodarczą i walutową
6. pełną integrację gospodarczą.
Dziś Unia Europejska znajduje się już częściowo na piątym etapie integracji, jednak
osiągniecie tego stanu było długotrwałym procesem, którego początki sięgają połowy XX
wieku.
Po raz pierwszy idea zacieśniania współpracy w obszarze walutowym przedstawiona
została już w roku 1962 w memorandum Komisji Europejskiej, które sugerowało
usztywnienie kursów walutowych. Z kolei pierwszą poważną propozycję utworzenia unii
monetarnej wysunął w lutym 1969 roku R. Barre (Plan Barre’a), zaś w grudniu tego samego
15 Definicje Komisji Europejskiej, http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/emu/index_pl.htm 16 Ibidem.
12
roku w Hadze podjęto decyzję polityczną o stopniowym dążeniu do utworzenia unii
ekonomicznej i monetarnej, która przekształcona została później w tzw. Plan Wernera17
.
Najważniejszym etapem w historii tworzenia europejskiej unii walutowej był tzw. Raport
Delorsa (z 1989 roku). Realizacja powziętych w raporcie zamierzeń wymagała jednak
poważnych zmian struktury instytucjonalnej, co wiązało się z koniecznością nowelizacji
Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TWE). W grudniu 1991
zakończono prace nad nowym Traktatem o Unii Europejskiej (TUE), który podpisano w
Maastricht 7 lutego 1992 r. Traktat ten powoływał UE i ustanawiał obszary wspólnego
działania, przede wszystkim rozszerzał zakres prowadzonych polityk o Unię Gospodarczą i
Walutową. Ponadto traktat ten stwierdzał, iż waluty krajowe zostaną zastąpione wspólną
walutą europejską, jeśli poszczególne kraje pretendujące do UGW spełnią kryteria
ekonomiczne. Sam proces wprowadzania wspólnej waluty rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku,
wtedy to wprowadzono euro do obiegu bezgotówkowego. Euro, jako środek płatniczy w
obrębie SE zaczął emitować Europejski Bank Centralny. Do obiegu gotówkowego euro
zostało wprowadzone z początkiem 2002 roku18
.
Zarówno powstanie jak i funkcjonowanie strefy euro związane są nierozerwalnie z
Unią Europejską i jej historią. Dlatego też analizując kwestie dotyczące powstanie strefy
warto odnieść się do wcześniejszych wydarzeń z historii Unii Europejskiej, poczynając od
podpisania Traktatu Paryskiego w 1951 roku. Wspólna waluta europejska - euro jest bowiem
wynikiem ciągle pogłębiającej i zacieśniającej się integracji, zarówno gospodarczej, jak i
politycznej.
Pierwszym krokiem na drodze integracji europejskiej było podpisanie w kwietniu 1951
roku w Paryżu traktatu powołującego do życia Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS).
Traktat ten podpisało wówczas sześć państw, tj.: Francja, Belgia, RFN, Holandia, Luksemburg
oraz Włochy, które w ten sposób zrzekły się niezależności w kwestiach dotyczących
przemysłu ciężkiego19
.
Następnym ważnym etapem było podpisanie 25 marca 1957 roku przez członków
EWWiS Traktatów Rzymskich. Na ich podstawie powstały kolejne dwie wspólnoty:
17 Opolski K., Mycielska D, Górski J., „Strefa Euro-Europejska Integracja gospodarczo-walutowa”, Uniwersytet
Warszawski, Warszawa 2011, s. 10. 18 Ibidem. 19 Mucha–Leszko B., „Strefa Euro wprowadzenie funkcjonowanie międzynarodowa rola euro”, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, s. 9.
13
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej
(Euratom). Ich funkcjonowanie oparte było przede wszystkim o swobodny przepływ towarów,
kapitału, usług i pracowników20
.
Plan Wernera (1970) – miał być kolejnym elementem na drodze integracji
europejskiej. Projekt ten dotyczył powołania do życia europejskiej UGiW na przestrzeni 10
lat, tj. w latach 1971-1980. Ponadto plan ten zakładał: przeniesienie wybranych uprawnień z
poziomu narodowego na wspólnotowy, wprowadzenie wymienialności walut oraz
liberalizację przepływów kapitału. Zmiany te wprowadzane miały być etapowo (I Etap miał
trwać 3 lat tj. od 1971 roku do 1974 roku), zaś cele wyznaczane miały być stopniowo. Plan ten
nie został jednak zrealizowany w całości. Z jego założeń przetrwały jedynie21
: wąż walutowy
w tunelu (1972), wspólnotowa jednostka obrachunkowa – późniejsze ECU (1973), EFWW
(Europejski Fundusz Współpracy Walutowej) (1973).
Europejski System Walutowy (ESW) powołany został 5 grudnia 1978 roku decyzją
Rady Europejskiej22
. Celem jego utworzenia była chęć zapewnienie stabilności walutowej,
zarówno wewnętrznej (obniżenie inflacji), jak i zewnętrznej (kontrola kursów walutowych).
Europejski System Walutowy to system kilku elementów, do których Z. Wysokińska
zalicza23
: ECU (European Currency Unit), ERM (Exchange Rate Mechanism), tj. mechanizm
stabilizacji kursów wymiany walut oraz mechanizm kredytowy.
Kolejnym krokiem ku integracji było powołanie specjalnego Komitetu do spraw Unii
Ekonomicznej i Walutowej, na którego czele stanął J. Delors. Raport z obrad tego komitetu
znany jest powszechnie jako Raport Komitetu Delorsa, zaś ogłoszony został on 17 kwietnia
1989 roku. Dokument ten dotyczył takich kwestii jak: podsumowanie dotychczas podjętych
kroków integracyjnych, czy opis głównych założeń unii gospodarczo-walutowej (organizacja
UGiW, rola ESBC oraz zasad wspólnotowej polityki makroekonomicznej). Trzecią, poruszoną
przez raport kwestią było stwierdzenie, iż unia gospodarcza i walutowa są nierozerwalną
całością, co z kolei implikuje konieczność równoległego ich wprowadzenia. Dokument ten
określił również definicję unii walutowej, która głosi, iż jest to obszar walutowy, na którym
20 Ibidem, s. 29-30. 21 Wysokińska Z., „Unia ekonomiczna i monetarna - proces jej budowy, efekty ekonomiczne i wyzwania w
procesie wdrażania kryteriów konwergencji ekonomicznej”, [w:] „Euro doświadczenia i perspektywy”, (red.) J.
Witkowska, Z. Wysokińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, s. 10. 22 Ibidem, s. 11. 23 Ibidem, s. 11.
14
prowadzi się wspólną politykę, prowadzoną w celu realizacji wspólnych celów
makroekonomicznych24
.
Etapowe wprowadzanie Unii Gospodarczej i Walutowej rozpoczęło się 1 lipca 1990
roku. Ważnym wydarzeniem z tego okresu była Konferencja Międzyrządowa (rozpoczęta 15
grudnia 1990 roku w Rzymie). Miała ona na celu wypracowanie konkretnych warunków
dotyczących podpisania traktatu powołującego Unię gospodarczo-walutową. Obrady te
przebiegały dość burzliwie z uwagi na różnice w poglądach niektórych członków. Osiągnięcie
kompromisu nastąpiło dopiero na posiedzeniu Rady Europejskiej w Maastricht 9-10 grudnia
1991 roku. Zdecydowano wówczas, iż wprowadzona zostanie UGiW, jak i unia polityczna.
Data rozpoczęcia wprowadzenia owej unii została ustalona na 1 stycznia 1994 roku. W tym
czasie Wielka Brytania zagwarantowała sobie zwolnienie z wprowadzenia waluty wspólnej,
osiągnęła to przez tzw. klauzulę „opt-out”. Opcję tą wykorzystała wówczas także Dania25
.
Okres ten trwał do roku 1993, w którym to wszedł w życie Traktat z Maastricht (podpisany 7
lutego 1992 roku). Dokument ten wprowadzał wiele zmian do wcześniejszych traktatów
europejskich, a przede wszystkim ustanawiał Unię Europejską. Ważnym momentem był
również 31 grudnia 1992 roku, kiedy to oficjalnie zakończono tworzenie jednolitego rynku
wspólnotowego. W rzeczywistości jednak wiele krajów nie było jeszcze gotowych do
wprowadzenia jednolitego rynku, ze względu na problemem ze spełnieniem kryteriów z
Maastricht.
Drugi etap tworzenia UGiW to lata 1994-1998. Głównym celem tego etapu było
osiągnięcie pełnej konwergencji gospodarczej oraz zorganizowanie i dopracowanie
szczegółów organizacyjnych, technicznych oraz instytucjonalnych UGiW. W okresie tym
miało miejsce posiedzenie Rady Europejskiej (grudzień 1995 roku, Madryt), na którym
ustalono, że III etap wprowadzania UGiW rozpocznie się 1 stycznia 1999 roku. Wtedy także
wybrano nazwę dla wspólnej waluty europejskiej – EURO. Szczegółowy plan III etapu
ogłosiła Komisja Europejska z formie Zielonej Księgi. Kolejne posiedzenie RE (z grudnia
1996 roku w Dublinie) zaowocowało z kolei utworzeniem Paktu Stabilności i Wzrostu,
którego celem było zagwarantowanie dyscypliny budżetowej. Rada Europejska zatwierdziła
ostateczny skład UGiW na posiedzeniu w Brukseli w dniach 2-3 maja 1998. Członkami
24 Szerzej o Raporcie Komitetu Delorsa: Mucha–Leszko B., Strefa Euro ..., op. cit. 25 Ibidem, s. 68-69.
15
UGiW zostały wówczas takie kraje jak: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania,
Holandia, Irlandia, Luksemburg, Portugalia, RFN i Włochy26
.
Ostatni etap wprowadzania UGiW trwał od 1999 do 2002 roku. Rok rozpoczęcia tj.
1999 to również moment wprowadzenia euro do obiegu bezgotówkowym. Z kolei data
zakończenie to moment wprowadzenia wspólnej waluty do obiegu gotówkowego.
Wprowadzenie euro wymusiło likwidację ECU. Stosunek wymiany tych walut wynosił 1:1.
Wraz z początkiem 1999 roku usztywniono również kursy między walutami krajów
członkowskich27
. Ustalenie nowych tzw. kursów konwersji odbyło się na podstawie kursów
walut lokalnych do dolara z dnia 31 grudnia 1998 roku.
Tabela 1. Kursy konwersji walut narodowych krajów UGiW na euro (z dn 31.12.1998 r.)
Waluta Równowartość 1 euro
wyrażona w danej walucie
Szyling austriacki 13,7603
Frank szwajcarski 40,3399
Marka fińska 5,94573
Frank francuski 6,55957
Gulden holenderski 2,20371
Peseta hiszpańska 166,386
Funt irlandzki 0,787564
Frank luksemburski 40,3399
Marka niemiecka 1,95583
Escudo portugalskie 200,482
Lir włoski 1936,27
Źródło: Żukowski P., „Euro 1999 Wspólny Pieniądz Europejski”, CeDeWu, Warszawa 1999, s. 81-82.
Strefa euro, oficjalnie utworzona 1 stycznia 1999 roku, składała się z 11 w/w
członków, Grecja dołączyła do nich jako 12 kraj w 2001 roku. W związku z faktem, iż nie
wszyscy członkowie UE przystąpili do SE, zaproponowano utworzenie Europejskiego
Mechanizmu Kursowego II. Dzięki niemu wyznaczono stabilne relacje wymiany miedzy
walutami krajów SE oraz pozostałymi członkami UE28
.
Kolejne ważne wydarzenia dla strefy euro, jak również dla całej UE to kolejne
przyjęcia nowych członków. Ważne są zarówno przyjęcia nowych członków do Unii
26 Ibidem, s. 105-111. 27 Ibidem, s. 111. 28 Mucha–Leszko B., „Strefa Euro...”, op. cit., s. 9.
16
Europejskiej, jak i przyjęcie przez niektórych z nich wspólnej waluty. 1 maja 2004 roku miało
miejsce największe w historii rozszerzenie UE. Przyjęto wówczas 10 krajów: Estonię, Litwę,
Łotwę, Polskę, Republikę Czeską, Słowację, Słowenię oraz Węgry. Fakt ten, jest istotny
również z punktu widzenia SE z uwagi na to, iż w momencie wstąpienia do unii banki
centralne tych krajów stały się członkami ESBC. Kolejne rozszerzenie wspólnoty odbyło się
2007 roku, do UE dołączyły wówczas Bułgaria i Rumunia. Ostatnie przyjęcie dotyczyło
Chorwacji i miało miejsce w 2013 roku. Rozszerzenia strefy euro miały miejsce w latach:
2007 - Słowenia, 2008 - Malta i Cypr, 2009 - Słowacja, 2011 – Estonia29
, 2014 - Łotwa oraz
2015 - Litwa. Obecnie należy więc do Strefy Euro 19 z 28 krajów Unii Europejskiej. Rysunek
1. prezentuje kraje należące do SE, jak również pozostałe kraje UE.
Rysunek 2. Kraje strefy euro (2015 r.)
Źródło: http://europa.eu/pol/emu/index_pl.htm
29 Fontaine P., „Europa w 12 lekcjach”, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg, 2011.
17
Jak widać na rysunku 2 nie wszystkie kraje należące do Unii Europejskiej są
członkami strefy euro. Wszystkie one należą jednak do Unii Gospodarczo-Walutowej,
państwa w których formalnie nie obowiązuje wspólna waluta – mają status państw z
derogacją. Status ten oznacza, iż kraje te podlegają unijnym regułom w kwestiach polityki
fiskalnej, między innymi dotyczącym dyscypliny finansowej. W przypadku tych krajów
przystąpienie w przyszłości do strefy euro jest obowiązkiem. Kraje te nie mają jednak sztywno
ustalonych terminów akcesji, gdyż kwestia ta zależy od wypełnienia przez nie niezbędnych
kryteriów (z Maastricht). Obecnie status krajów z derogacją posiadają: Polska, Czechy,
Chorwacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Szwecja. Wyjątkowy status zagwarantowały sobie z
kolei Wielka Brytania i Dania. W momencie podpisywania traktatów akcesyjnych, podpisały
one tzw. klauzulę opt-out, dzięki której nie są one zobowiązane do wprowadzenia euro.
Euro to obecnie, obok jena oraz dolara, najważniejsza waluta świata - obejmująca
szeroki rynek wewnętrzny, jak również szeroko wykorzystywana w rozliczeniach
międzynarodowych.
2.1. Kryteria konwergencji i ich znaczenie w zarządzaniu strefą euro
Kryteria konwergencji to szereg wymagań, jakie muszą spełnić kraje pretendujące do
strefy euro. Zostały one ustanowione samodzielnie i wyłącznie dla europejskiego obszaru
walutowego. Ustanowienie owych kryteriów miało przede wszystkim za zadanie uchronić SE
przed przyjęciem w swe szeregi krajów o słabych gospodarkach, których ewentualne
przyłączenie mogłoby negatywnie odbić się na kondycji całej strefy. Wg teorii sprawne
funkcjonowanie strefy zagwarantować może bowiem jedynie przyjęcie członków o zbieżnych
gospodarkach tj. będących na podobnym poziomie rozwoju, tak samo reagujących na wstrząsy
gospodarcze. Przykład Grecji, potwierdzać może prawdziwość założeń co do konieczności
wypełniania tychże kryteriów. Zastrzeżeniom poddać należy jednak sposób ich weryfikacji.
Ostatni kryzys wyraźnie odkrył wady systemu akcesji nowych państw do strefy euro.
Niemniej zasady te zgodnie z prawem obowiązują potencjalnych członków SE. Kryteria
konwergencji dzielą się na dwie główne grupy tj.: kryteria nominalne i kryteria prawne.
18
Do kryteriów nominalnych, zwanych popularnie Kryteriami z Maastricht, zaliczamy30
:
kryterium kursu walutowego,
kryterium stabilności cen,
kryterium stóp procentowych,
kryterium fiskalne.
Kryteria prawne dotyczą z kolei zgodności ustawodawstwa danego kraju
przystępującego do strefy z prawem wspólnotowym (tj. z: Traktatem o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej, Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych oraz Statutem
Europejskiego Banku Centralnego)31
.
Kryteria konwergencji zostały szczegółowo opisane w prawie wspólnotowym, tj. w
protokołach do Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej32
.
W rozumieniu tychże dokumentów kryterium kursu walutowego oznacza, iż kraj, który
chce przyjąć euro, na co najmniej dwa lata przed akcesją musi przystąpić do ERM-2.
Uczestnictwo w ERM-2 oznacza, iż kurs walutowego danego kraju musi się mieścić w
normalnym przedziale wahań względem kursu centralnego (obecnie +/- 15%). Kryterium to
zakłada również, iż kurs danej waluty nie może w tym okresie zostać zdewaluowany, jak
również nie może podlegać silnym napięciom. Kryterium to zostało ustanowione, przede
wszystkim po to by wykazać, że dane państwo potrafi zarządzać gospodarką bez zastosowania
deprecjacji waluty33
. W przypadku tego kryterium występuje ryzyko szybkiego wzrostu
zmienności kursu oraz ryzyko wyznaczenia nieodpowiedniego kursu konwergencji. Ważną
kwestią dotyczącą kryterium kursu walutowego jest także odpowiednie ustanowienie poziomu
kursu centralnego. Ustalenie go na zbyt wysokim poziomie może przyczynić się do obniżenia
konkurencyjności gospodarki, wzrost ryzyka wystąpienia ataków spekulacyjnych, pogorszenie
salda bilansów handlowych oraz ogólnego spowolnienie wzrostu gospodarczego. Sytuacja
odwrotna tj. zbyt niski poziom kursu centralnego może przełożyć się na: spadek realnych
wartości dochodów i zasobów, bądź zwiększyć presję inflacyjną oraz ograniczyć import
30 Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Urząd
Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg, Marzec 2010, (Dz. Urz. UE 2012 C 326, s. 1) s. 281-282. 31 Małecki W., „Globalny kryzys finansowo-gospodarczy a integracja Polski ze strefą euro”, [w:] „Globalizacja,
kryzys: co dalej?” (red.) G.W. Kołodko, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2010, s. 231. 32 Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej…, op.cit., s. 281-282. 33 Jedna waluta dla jednej Europy – droga do euro, Komisja Europejska
(ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication6730_pl.pdf)
19
technologii. Najlepszym momentem na przystąpienie do ERM-2 powinien być zatem moment
zbliżenia się wartości kursu walutowego, do kursu centralnego34
.
Kryterium inflacyjne zakłada z kolei, iż średnia roczna stopa inflacji (w roku
poprzedzającym badanie) nie może przekraczać o więcej niż 1,5 punktu procentowego
średniej stopy inflacji z trzech krajów o najniższym poziomie inflacji. Co ciekawe bierze się
tutaj pod uwagę wszystkie kraje należące do UE (nawet te które nie należą do strefy euro)35
.
Kryterium stóp procentowych stwierdza, że w roku poprzedzającym badanie średnia
długoterminowa stopa procentowa nie może być wyższa o więcej niż 2 punkty procentowe od
średniej stopy liczonej dla trzech państw o najniższej inflacji. W tym przypadku również brane
są pod uwagę wszystkie kraje UE, a nie tylko strefy euro36
. Z ustanowieniem jednej wspólnej
stopy procentowej wiąże się duże ryzyko. Dla jednych państw wspólna stopa może okazać się
bowiem zbyt wysoka, podczas gdy dla innych będzie zbyt niska. Co ważne w krajach szybko
rozwijających się zbyt niska stopa procentowa powoduje presję inflacyjną, natomiast w
państwach wolno rozwijających się zbyt wysoka stopa procentowa osłabia tym bardziej
wzrost gospodarczy.
Ważna jest również zależność między zróżnicowanym poziomem inflacji, który znacząco
wpływa na gospodarkę realną, a wspólną nominalną stopą procentową (EBC). Współdziałanie
obydwu tych zmiennych prowadzić może bowiem do rozbieżności w poziomie realnych stóp
procentowych. Niska realna stopa procentowa wpływa na wzrost produkcji i popytu, co
dodatkowo pobudza aktywność gospodarczą37
.
Kryterium fiskalne sprowadza się do oceny kraju pretendującego do SE pod kątem
procedury nadmiernego deficytu38
. W celu stwierdzenia, czy dane państwo objęte jest
procedurą nadmiernego deficytu, bierze się pod uwagę dwa wskaźniki gospodarcze39
:
poziom deficytu budżetowego państwa - który nie może być wyższy od 3% PKB kraju.
W przypadku niespełnienia tego założenia, możliwe są dwa wyjścia:
o deficyt musi w sposób trwały i znaczący spadać, a tym samym zbliżać się do
wymaganej wartości 3% PKB;
34
Małecki W., „Globalny kryzys…”, op. cit., s. 245-247. 35 Jedna waluta dla jednej Europy..., op. cit. 36 Ibidem. 37 „Strefa euro – konwergencja nominalna vs realna”
(https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/136/streszczenie.pdf?sequence=4) 38 Małecki W., „Globalny kryzys…”, op. cit., s. 232. 39 Ibidem, s. 232.
20
o kraj mimo przekroczenia 3% PKB nie zostaje objęty procedurą nadmiernego
deficytu kiedy jest to sytuacja chwilowa, a sam poziom deficytu tylko
nieznacznie przekracza wymagany próg 3% PKB.
poziom długu publicznego – który nie może przekraczać 60% PKB. W sytuacji
niespełnienia powyższego założenia, podobnie jak miało to miejsce w przypadku
deficytu, dopuszczalne jest aby wskażnik ten malał w stosunkowo szybkim tempie,
jednocześnie zbliżając się do wartości progowej – 60% PKB.
Dla większości krajów przystępujących do SE to właśnie kryterium fiskalne jest
najbardziej problemowym spośród wszystkich kryteriów nominalnych z Maastricht. Co ważne
także wiele państw będących już członkami strefy euro także objętych jest procedurą
nadmiernego deficytu.
Kolejną grupą kryteriów są wcześniej wspomniane kryteria prawne, które odnoszą do
konieczności zapewnienia zgodności ustawodawstwa krajowego ze wspólnotowym, w
szczególności z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz ze Statutem ESBC i
EBC. Analizowane są tutaj w szczególności40
:
niezależność instytucjonalna, finansowa i personalna krajowego banku centralnego
(art. 130 TFUE),
zapewnienie przez kraj członkowski zgodności legislacji krajowej z TFUE i Statutem
Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego (art.
131 TFUE),
spójność celów banku centralnego z celami sformułowanymi w art. 127(1) TFUE i art.
2 Statutu ESBC i EBC.
Spełnienie wszystkich powyższych kryteriów zbieżności, zarówno nominalnej, jak i
prawnej jest warunkiem wejścia do strefy euro. Najważniejszy jest jednak proces
konwergencji realnej, który jest dużo trudniejszy do określenia. Konwergencja realna odnosi
się bowiem do wszystkich istniejących mechanizmów pozwalających wyeliminować ryzyko
wystąpienia szoków asymetrycznych w gospodarce, jak również do możliwości ich szybkiego
zaabsorbowania. Proces ten jest związany przede wszystkim z koniecznością synchronizacji
cykli koniunkturalnych krajów pretendujących do SE i obecnych członków strefy41
. Na VII
40 Warunki przyjęcia euro - kryteria konwergencji, (https://polskawue.gov.pl) 41 Ibidem.
21
Kongresie ekonomistów polskich stwierdzono natomiast, iż konwergencja realna to „trwałe
przemiany strukturalne zachodzące w gospodarce regionu, kraju lub grupy krajów, skutkujące
w dłuższym okresie, nadrabianiem dystansu wobec gospodarek najlepiej rozwiniętych lub
upodobnienie się gospodarek42
”. Z definicji tej wynika, iż konwergencja realna wiąże się z
teorią wzrostu i rozwoju gospodarczego. Konwergencja nominalna natomiast ukazuje
podejście instytucjonalne i polityczne do tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, którego
celem jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania europejskiej UGW43
. Podsumowując
należy stwierdzić, iż osiągnięcie konwergencji realnej jest dużo łatwiejsze w sytuacji
wypełnienia kryteriów nominalnych i prawnych. Dlatego też tak ważne jest przestrzeganie
zapisów Traktatu z Maastricht w kwestii warunków przystąpienia do strefy euro.
42 Malaga K., Konwergencja gospodarcza Polski, VIII Kongres ekonomistów polskich PANEL III, PTE Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne, 29-30 listopada 2007, Warszawa
(www.pte.pl/pliki/0/247/PTE_KEP_Krzysztof%20Malaga.ppt) 43 Ibidem.
22
Rozdział 3. Założenia teoretyczne tworzenia wspólnego obszaru
walutowego a konstrukcja strefy euro
3.1. Strefa euro – nieoptymalny Obszar Walutowy
W momencie tworzenia strefy euro wymieniano przede wszystkim korzyści jakie
powinna ona przynieść krajom członkowskim. Do zalet utworzenia SE zaliczano wówczas
eliminację ryzyka kursowego, jak również kosztów transakcyjnych w wymianie
międzynarodowej. Według badaczy czynniki te powinny pozytywnie wpłynąć na sferę
finansową i realną krajów nowo utworzonej unii walutowej. Ponadto integracja walutowa
miała być lekarstwem na problemy inflacyjne, które w latach 70. i 80. XX w. były główną
przyczyną niestabilności gospodarczej. Pokryzysowa Europa liczyła również, iż
wyeliminowanie ryzyka kursowego zniweluje możliwość wystąpienia ewentualnych
spekulacji walutowych. Połączone wspólną walutą kraje miały tworzyć razem duży,
zintegrowany rynek finansowy, stymulujący konwergencję realną tego obszaru. Zakładano
ponadto, iż zintegrowany rynek finansowy Europy zadziała jak mechanizm absorbowania
szoków asymetrycznych. Zgodnie z teorią wprowadzenie wspólnej waluty przełożyć powinno
się również na zwiększenie przejrzystości cen, konkurencji, a także na wzrost handlu i
inwestycji na całym zintegrowanym obszarze44
.
Strefa euro zgodnie z założeniami miała być właśnie takim Optymalnym Obszarem
Walutowym, przynoszącym krajom członkowskim liczne korzyści. Niestety, „realizacja
polityczna projektu odbiegała od założeń teoretycznych, tworząc nieoptymalny obszar będący
bardziej projektem politycznym aniżeli gospodarczym”45
. Tworzące SE kraje można byłoby
uznać za Optymalny Obszar Walutowy tylko w sytuacji, jeśli faktycznie spełniałyby kryteria
wymienione i opisane w rozdziale pierwszym. Niestety strefa euro nigdy nie spełniała
wszystkich kryteriów TOOW. Jak również samo uczestnictwo w SE nie spowodowało
zsynchronizowania cykli koniunkturalnych europejskich gospodarek, jak zakładała nowa
44 Tchorek G., „Źródła kryzysu a nowe rozwiązania instytucjonalne w strefie euro”,
(http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-a6667e87-9ca5-4fd3-abfb-
e4aad02ab10d/c/Zrodla_kryzysu_a_nowe_rozwiazania_instytucjonalne_w_strefie_euro.pdf.) 45 Czarczyńska A., Euro jako nieoptymalna strefa Optymalnego Obszaru Walutowego [w:] , Perspektywy
integracji ekonomicznej i walutowej w gospodarce światowej. Dokąd zmierza strefa euro?, (red.) K. Opolski, J.
Górski, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 95.
23
TOOW. Słabości europejskiej Unii Walutowej zostały szczególnie uwydatnione podczas
ostatniego kryzysu.
Problemy strefy euro wynikają w głównej mierze z niewystarczających instrumentów
równoważących utratę kursów walutowych, co jest tożsame z niespełnianiem kryteriów
TOOW.
Eliminacja ryzyka kursowego była jednym z ważniejszych postulatów
przemawiających za wprowadzeniem wspólnej waluty. Niestety okazało się, iż w
rzeczywistości przyniosła ona wiele kłopotów. Jak pokazała historia brak mechanizmu
kursowego prowadzić może bowiem do powstania wielu problemów w funkcjonowaniu
mechanizmów rynkowych, m.in.: wzrostu zadłużenia i boomów kredytowych. Ponadto może
przyczynić się do wzrostu podatności gospodarki na spekulacje, jak również na ryzyko
bankructwa, z uwagi na brak możliwości zmonetaryzowania długu46
.
Strefa euro została utworzona przez bardzo zróżnicowane gospodarki, o różnych
poziomach PKB per capita oraz różnych strukturach wytwarzanego PKB. W momencie
tworzenia SE zabrakło niestety mechanizmów pozwalających na niwelowanie i korygowanie
tychże różnic strukturalnych. Występujące wówczas w gospodarce boomy konsumpcyjne i
inwestycyjne doprowadziły do dywergencji gospodarczej krajów członkowskich. Do czego
znacząco przyczyniły się: sztywność rynku pracy oraz rynku dóbr i usług. Konsekwencją
braku odpowiednich mechanizmów były także: aprecjacja kursów walutowych, brak trwałego
wypełniania kryterium inflacyjnego oraz narastania różnic inflacyjnych47
.
Jednym z warunków utworzenia optymalnego obszaru walutowego było osiągnięcie
zbieżności cykli koniunkturalnych, co w uproszczeniu może być rozumiane jako zmienność
PKB z roku na rok. Wykres 1 przedstawia takie właśnie porównanie cykli koniunkturalnych
krajów które pierwotnie tworzyły strefę euro.
Jak widać na wykresie 1 dynamika PKB poszczególnych krajów w badanym okresie
była różna. Zaobserwować można względne podobieństwo wykresów, jednak zdarzają się
przypadki krajów, które zarówno w przeszłości jak i obecnie wykazują tendencje do
wykazywania reakcji przeciwnych do pozostałych krajów SE. Szczególnie widoczne jest to w
przypadku Grecji w roku 2003, 2005 oraz w latach pokryzysowych.
46 Tchorek G., „Źródła kryzysu a nowe rozwiązania…”, op. cit. 47 Ibidem.
Wykres 1. Dynamika PKB w ujęciu rocznym (% w stosunku do roku poprzedniego) dla krajów strefy euro w latach 1997-
2013.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego (http://data.worldbank.org/)
-10,00
-5,00
0,00
5,00
10,00
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
dyn
amik
a P
KB
(%
ro
k d
o r
oku
)
Austria Belgia Finlandia Francja Grecja Hiszpania
Holandia Irlandia Luxemburg Niemcy Portugalia Włochy
Warto również, nadmienić, iż w momencie utworzenia strefy euro tj. w roku 1999
różnica pomiędzy najwyższym, a najniższym wskaźnikiem dynamiki PKB w krajach
członkowskich wynosiła około 9 punktów procentowych.
Jeden z ekonomistów badający zagadnienie integracji Polski ze strefą euro – A.
Kaźmierczak stwierdza, iż SE nie spełnia kryterium elastyczności cenowo-płacowej.
Powszechnie wiadomo, iż zupełnie różne są płace w poszczególnych krajach strefy. Jako
przykład podaje on rozbieżność kosztów pracy pomiędzy krajami strefy, tj. znaczny ich wzrost
np. w Grecji (35 %) przy niewielkim wzroście w Niemczech (2 %) w tym samym czasie. Duże
znaczenie na rynkach pracy ma także siła i znaczenie związków zawodowych, czy też
związków pracodawców, która w poszczególnych krajach jest różna. Istnienie i aktywność
związków przekłada się bowiem na usztywnienie cen, jak również płac. Wolność konkurencji
zakłócana jest wg A. Kaźmierczaka również poprzez skomplikowany system limitów
produkcyjnych oraz sposób i wysokość przyznawania dopłat (różne dla poszczególnych
krajów), co hamuje swobodny przepływ czynników produkcji w strefie euro48
.
Kolejnym niespełnionym kryterium jest wspomniana wcześniej mobilność czynników
produkcji, w szczególności siły roboczej. Strefa euro pomimo zastosowania wielu polityk
wspierających mobilność pracowników, od momentu powstania ciągle boryka się z
problemami w przemieszczaniu się ludności. Problemy te ujawniają się w postaci różnic
kulturowych, językowych, mentalnych, czy zaszłości historycznych49
(w 1998 r. odsetek
migracji pomiędzy krajami SE wynosił 0,28%, obecnie zaś – rok 2013 - kształtuje się na
poziomie 0,44%)50
Kryteria TOOW zakładają także efektywność i integrację rynków finansowych, które
ustabilizować miałyby przepływy finansowe. Jak się okazało próba zintegrowania tych
rynków przyczyniła się do wystąpienia zjawiska boom and bust (szybki wzrost gospodarczy
zakończony załamaniem), przez co spotęgowała zjawisko dywergencji. Eliminacja ryzyka
kursu walutowego i polaczenie dwunastu odrębnych polityk w jedną wspólną politykę
pieniężną przyczyniło się do skokowego spadku stóp procentowych, które z kolei
doprowadziły do nadmiernego wzrostu zadłużenia sektora prywatnego, przetransferowanego
później również na sektor publiczny. Ponadto integracja rynków finansowych, jak stwierdza
48 Kaźmierczak A., Integracja Polski …, op. cit. 49 Czarczyńska A., Euro jako nieoptymalna …, op. cit., s. 99. 50 http://ec.europa.eu/eurostat/data/database
26
G. Tchorek zadziałała jak generator i akcelerator szoku. Autor zwraca również uwagę na fakt,
iż integracja ta jest zjawiskiem dynamicznym i w warunkach kryzysowych rynki podlegają
fragmentaryzacji, co negatywnie oddziałuje na wspólną politykę pieniężną SE (narastające
zróżnicowanie długoterminowych stóp procentowych przy najniższej w historii stopie EBC)51
.
Obecnie 15-letnie już doświadczenia strefy euro pokazują, iż również nowa
endogeniczna Teoria Optymalnych Obszarów Walutowych nie przyniosła oczekiwanych
rezultatów. Jak się okazało wpływ wprowadzenia euro na wzrost handlu i inwestycji
bezpośrednich okazał się bowiem mniejszy niż pierwotnie zakładano. Endogeniczne podejście
do obszaru walutowego zakładało, iż wprowadzenie wspólnej waluty wywrze ogromny,
pozytywny wpływ na wzajemny handel i korelację cykli gospodarczych państw
członkowskich. Doświadczenia pierwszych kilku lat funkcjonowania unii walutowej pokazały,
że wzrost handlu zrealizowany pomiędzy krajami strefy dzięki przyjęciu euro, wynosił jedynie
ok. 2–5% (poziom niższy niż wcześniej oczekiwano)52
.
Podsumowując, przeprowadzona powyżej analiza wypełniania kryteriów TOOW przez
strefę euro wskazuje, iż optymalne działanie SE jako obszaru walutowego jest możliwe
jedynie w przypadku braku szoków asymetrycznych. Co w perspektywie długookresowej jest
po prostu niemożliwe. A. Czarczyńska stwierdza, iż: „Strefa euro zaprojektowana dla całej
wspólnoty zdecydowanie nie byłaby strefą optymalną niezależnie od tego, na której wersji
teorii optymalizacji byśmy bazowali”53
.
3.2. Kryteria konwergencji a kraje strefy euro
Kryteria konwergencji ustanowione traktatem z Maastricht miały za zadanie chronić
strefę euro przed przyjęciem w swe szeregi nieprzygotowanych do członkowstwa w strefie
euro państw. Określono je w wydawałoby sie jasny i prosty do weryfikacji sposób –
ustanawiając progi wymagalności dla niektórych wskaźników ekonomicznych. Aby kraj mógł
zostać przyjęty do SE powinien mieścić się w dopuszczalnym zakresie pod względem: kursu
walutowego, inflacji, wysokości stóp procentowych, deficytu budżetowego oraz długu
51
Tchorek G., „Źródła kryzysu a nowe rozwiązania…”, op. cit. 52 Mroczek W., „Wpływ wprowadzenia euro na stopień otwartości i zmiany strukturalne w handlu krajów strefy
euro”, [w:] „Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej
i Walutowej”, Wydawnictwo NBP, 2009. 53 Czarczyńska A., Euro jako nieoptymalna …, op. cit., s. 99.
27
publicznego. Okazało się jednak, iż wypełnienie kryteriów nie jest zadaniem prostym, nawet
dla wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. Proste z założenia kryteria zostały
zapisane więc w dość specyficzny sposób, dopuszczający w pewnych warunkach przyjęcie
krajów niespełniających nominalnie wartości krytycznych.
Kryterium stabilności kursu walutowego, mówi o konieczności 2 letniego
uczestnictwie w mechanizmie ERM-2. Spełnienie tego kryterium sprowadza się przede
wszystkim do stwierdzenia czy dany kraj wyraził chęć uczestnictwa w mechanizmie ERM-2
oraz do weryfikacji, czy dany kurs walutowy nie został zdewaluowany w tym okresie.
Zauważyć należy, iż w latach poprzedzających wprowadzenie euro wszystkie kraje, które
zgłosiły chęć wstąpienia do SE utrzymały kurs walutowy w odpowiednim przedziale, co
przedstawia tabela 2.
Dane w tabeli 2 przedstawiają roczną, uśrednioną (średnia z 12 miesięcy kursu
walutowego) zmienność kursu walutowego waluta narodowa/euro. Jest to zmienność
względna liczona jako procentowy wzrost/spadek w stosunku do roku poprzedniego.
Tabela 2. Zmienność kursu walutowego walut krajów członkowskich względem euro w
latach poprzedzających wprowadzenie euro (1997-2001). 1997 1998 1999 2000 2001
Austria 3% 0% -1% 0% 0%
Belgia 3% 0% -1% 0% 0%
Niemcy 3% 0% -1% 0% 0%
Hiszpania 3% 1% 0% 0% 0%
Finlandia 1% 2% -1% 0% 0%
Francja 2% 0% -1% 0% 0%
Grecja 1% 7% -2% 3% 1%
Irlandia -6% 5% 0% 0% 0%
Włochy -2% 1% 0% 0% 0%
Luksemburg 3% 0% -1% 0% 0%
Holandia 3% 0% -1% 0% 0%
Portugalia 1% 2% -1% 0% 0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
Kolejne kryterium - inflacyjne zakłada, iż stopa inflacji w kraju kandydującym w roku
poprzedzającym wstąpienie nie może przekraczać o więcej niż 1,5 punktu procentowego
średniej stopy inflacji z trzech krajów o najniższym poziomie inflacji. Po zastosowaniu
powyższego sposobu liczenia tego kryterium dla roku 1998 (tj. rok poprzedzający
28
wprowadzenie euro do obiegu bezgotówkowego) oraz w przypadku Grecji dla roku 2000,
otrzymano wyniki przedstawione na wykresie 2.
Wyróżnienie na wykresie Grecji związane jest z jej późniejszym wstąpieniem do SE w
porównaniu do reszty państw. Większość krajów ówczesnej Unii Europejskiej wstąpiła do
strefy w roku 1999, Grecja otrzymała jednak taką możliwość dopiero w roku 2001, co
wynikało z problemów jakie miała ona w 1998 roku z wypełnieniem kryteriów zbieżności. Jak
pokazują dane, Grecja tak naprawdę ani w roku 1998, ani w 2000 nie spełniała kryterium
inflacyjnego. Jednak różnica między faktycznym, a wymaganym poziomem inflacji była
znacznie mniejsza w roku 2000 niż dwa lata wcześniej, co widać wyraźnie na wykresie 2.
Żółty kolor oznacza poziom inflacji Grecji w roku 2000, czerwona linia jest to natomiast
dopuszczalny poziom inflacji, jaki powinien uzyskać kraj starający się o przyjęcie do SE w
tym okresie. Linia zielona oznacza dopuszczalny poziom inflacji w roku 1998, zaś niebieskie
kolumny pokazują wysokość tego wskaźnika w poszczególnych krajach starających się o
włączenie do strefy euro w tamtym roku.
Wykres 2. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla krajów SE w 1998
roku (dla Grecji dane z roku 2000)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
2000 r.
2000 r.
1998 r.
1998 r.
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
rocz
na
sto
pa
infl
acji
(% r
ok
do
ro
ku)
29
Na podstawie pokazanych danych można przypuszczać, iż odrzucenie kandydatury Grecji w
roku 1999, skłoniło ją do podjęcia działań naprawczych, co w pewnym stopniu się udało.
Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż tak naprawdę nominalnie kryterium nie zostało spełnione
również w 2000 roku, a jedynie sytuacja uległa poprawie, Grecja nie powinna w 2001 roku
zostać członkiem strefy euro.
Poza krajami „starej dwunastki” w strefie euro mamy obecnie siedem innych krajów,
które później przyjęły wspólną europejską walutę. Kraje te tak samo jak ich poprzednicy
musiały przed wejściem do SE spełnić kryterium inflacyjne. Aby sprawdzić czy spełniają one
owo wymaganie, dla każdego roku oddzielnie policzona została wartość krytyczna stopy
inflacji, która porównana została z faktyczną stopą inflacji w tych krajach. Na podstawie tych
obliczeń stwierdzić należy, iż spośród siedmiu nowych członków SE jeden kraj – Estonia, nie
spełnił kryterium inflacyjnego. Fakt ten może być jednak wytłumaczony wyjątkowo niską
wartością krytyczną stopy inflacji (mierzony jako średnia stopa inflacji dla 3 krajów UE o
najniższej inflacji) w roku 2010, który był rokiem badania w przypadku tego kraju (Estonia
przyjęła euro w roku 2011). Tak niski próg nie dawał większości krajów możliwości
spełnienia tego kryterium. Dlatego też Estonia mimo stosunkowo niskiego poziomu inflacji
nie spełniła tego kryterium, jednak jak wiadomo bez przeszkód przyjęła wówczas wspólną
walutę.
Tabela 3. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla nowych krajów SE,
przyjętych w latach 2007-2015. Kraj (dane za rok) Stopa inflacji Wartość krytyczna stopy inflacji Czy kraj spełnia kryterium
inflacyjne
Słowenia (2006) 2.5 2.9 TAK
Cypr (2007) 2.2 2.8 TAK
Malta (2007) 0.7 2.8 TAK
Słowacja (2008) 3.9 4.1 TAK
Estonia (2010) 2.7 0.8 NIE
Łotwa (2013) 0 1.3 TAK
Litwa (2014) 0.2 0.4 TAK
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
Takiej samej analizie poddano również wszystkie kraje strefy euro w roku 2014.
Odpowiednie dane przedstawione zostały na wykresie 3. Jak widać obecnie aż 9 spośród 19
krajów SE nie spełnia kryterium stabilności cen. Wynik ten świadczy o podejściu krajów
30
członkowskich to wypełniania postanowień traktatowych już po przystąpieniu do strefy. Co
ciekawe, do grupy tej zaliczają się takie kraje jak Belgia, Niemcy, Francja, czy Austria.
Oznacza to iż kraje te, jeśli chciałyby w tym momencie przyjąć euro nie powinny mieć do
tego prawa.
Wykres 3. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla wszystkich krajów
SE (2014 r.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
Trzecim kryterium z Maastricht jest stopa procentowa, której wartość zgodnie z zapisami
traktatowymi nie może przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe średniej stopy procentowej
liczonej dla trzech państw UE o najniższej inflacji. Zgodnie z opisaną metodą dokonano obliczeń,
w których uwzględniono rok 1998, tj. rok poprzedzający utworzenie SE oraz wszystkie kraje
pretendujące wówczas do przyjęcia euro. Wyniki obliczeń przedstawione zostały na wykresie 4.
Jak widać, wszystkie kraje pretendujące w 1999 roku do strefy euro spełniały
kryterium stopy procentowej. Wyjątkiem jest tutaj Grecja, która mimo chęci, nie otrzymała
wówczas zgody na wejście do strefy. Kraj ten w roku 1998 zdecydowanie nie spełniał bowiem
tego kryterium (jak również kilku innych). Przez okres dwóch lat, jak pokazują dane na
wykresie 4 Grecja zdołała uporać się z problemem stóp procentowych i weszła do strefy euro
w roku 2001. Co ważne również obecnie, kryterium stóp procentowych jest jednym z najmniej
problemowych, gdyż w 2014 roku wszyscy członkowie SE spełniali jego wymogi. Wynika to
zapewne z faktu, iż kraje o najniższej inflacji, są obecnie krajami o najwyższej stopie
procentowej, co budzi pewne zastrzeżenia co do samej konstrukcji tego kryterium.
-2,0
-1,5
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
rocz
na
sto
pa
infl
acji
(% r
ok
do
ro
ku)
31
Wykres 4. Średnia roczna stopa procentowa dla krajów SE w 1998 roku (dla Grecji dane
z roku 2000)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
Nie mniej stosując się dokładnie do sposobów obliczeń zawartych w Traktacie z Maastricht,
stwierdzić należy, iż kryterium stóp procentowych jest obecnie wypełniane przez wszystkie
kraje członkowskie strefy euro, co pokazuje wykres 5.
Wykres 5. Średnia roczna stopa procentowa dla krajów SE (2014 r.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
2000 r.
1998 r.
2000 r.
1998 r.
0,00
1,00
2,00
3,00
4,00
5,00
6,00
7,00
8,00
9,00 st
op
a p
roce
nto
wa
0,00
1,00
2,00
3,00
4,00
5,00
6,00
7,00
8,00
sto
pa
pro
cen
tow
a
32
Ostatnim z nominalnych kryteriów konwergencji jest kryterium fiskalne, które odnosi
się do dwóch wielkości ekonomicznych: wysokości długu publicznego i deficytu
budżetowego. Poziomy tych zmiennych kształtować powinny się poniżej 60% PKB w
przypadku długu oraz poniżej 3% PKB jeśli chodzi o deficyt. Aby kryterium to zostało
spełnione, należy spełnić obydwa warunki równocześnie. Co ciekawe zapisy traktatowe w
przypadku tego kryterium zostały sformułowane w dość specyficzny sposób.
Tabela 4. Wypełnianie kryterium fiskalnego przez wszystkie obecne kraje SE w
momencie przyjmowania euro
Kraj (rok badania) Dług Deficyt Wypełnienie kryterium fiskalnego w momencie przyjmowania euro
Belgia (1998) 118,6 -1,0 NIE
Niemcy (1998) 59,5 -2,4 TAK
Estonia (2010) 6,5 0,2 TAK
Irlandia (1998) 51,6 2,0 TAK
Grecja (2011)* 171,3 -10,2 NIE
Hiszpania (1998) 62,5 -2,9 NIE
Francja (1998) 61,0 -2,4 NIE
Włochy (1998) 110,8 -3,0 NIE
Cypr (2007) 54,1 3,3 TAK
Łotwa (2013) 38,2 -0,7 TAK
Litwa (2014) 40,9 -0,7 TAK
Luxemburg (1998) 7,6 3,6 TAK
Malta (2007) 62,4 -2,3 NIE
Holandia (1998) 62,7 -0,9 NIE
Austria (1998) 63,6 -2,7 NIE
Portugalia (1998) 51,8 -4,4 NIE
Słowenia (2006) 26,0 -1,2 TAK
Słowacja (2008) 28,2 -2,4 TAK
Finlandia (1998) 46,9 1,6 TAK
* Brak danych dla Grecji z lat wcześniejszych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
Jak mówi artykuł 126 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej Komisja
dopuszcza możliwości niespełnienia kryteriów fiskalnych kiedy „stosunek ten zmniejszył się
znacznie oraz w sposób stały i osiągnął poziom bliski wartości odniesienia, — lub
przekroczenie wartości odniesienia ma charakter wyjątkowy oraz tymczasowy i stosunek ten
pozostaje bliski wartości odniesienia; […] chyba że stosunek ten zmniejsza się dostatecznie i
33
zbliża się do wartości odniesienia w zadowalającym tempie54
”. Zapis ten daje możliwość
bardzo subiektywnego podejścia do wypełniania kryterium fiskalnego. Co w rzeczywistości
prowadzi do przyjmowania wszystkich krajów, niezależnie od ich sytuacji fiskalnej.
Potwierdzają to dane statystyczne, przedstawione w tabeli 4. Jak widać, aż 9 z
obecnych 19 członków strefy euro w chwili wstępowania nie spełniało kryterium fiskalnego.
Tak szerokie grono, w którego skład wchodzą takie kraje jak np. Belgia i Grecja pokazuje jak
często nadużywane jest dozwolone niespełnianie kryterium fiskalnego.
W chwili obecnej kwestia wypełniania tegoż kryterium przez wszystkich obecnych
członków SE przedstawia się jeszcze gorzej, co pokazuje wykres 6. Jak pokazują dane w roku
2014 jedynie 5 państw z grona 19 w pełni (nie stosując wyjścia awaryjnego w postaci
poluzowania zapisów o sztywnych progach) spełnia wymagania odnośnie sytuacji finansów
publicznych. Taka sytuacja pokazuje jak duży problem z finansami publicznymi mają kraje
członkowskie strefy euro. Szczególnie widoczne jest to w przypadku zadłużenie publicznego,
które spełnia tylko 6 państw europejskich.
Wykres 6. Wypełnianie kryterium fiskalnego przez wszystkie kraje SE (2014 r.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat)
54 Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej…, op. cit., s. 100.
Belgia
Niemcy
Estonia
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Francja
Włochy
Cypr
Łotwa Litwa Luksemburg
Malta Holandia
Austria
Portugalia
Słowenia
Słowacja
Finlandia
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
140,0
160,0
180,0
200,0
-10,0 -8,0 -6,0 -4,0 -2,0 0,0 2,0
dłu
g p
ub
liczn
y (%
PK
B)
deficyt budżetowy (% PKB)
34
Podsumowując należy stwierdzić, iż system przyjmowania nowych członków do strefy
euro, jest systemem wadliwym. Kryteria które z założenia miały chronić strefę euro, zostały
sformułowane w taki sposób, iż tak naprawdę miały niewielki wpływ na faktyczne przyjęcie,
bądź też nie nowych członków. Co ważne sytuacja ta wynika z zapisów prawa unijnego, które
poza wyznaczaniem progów, daje możliwość ich przekraczania w określonych przypadkach.
Taki zapis dawał szerokie pole manewru krajom, których gospodarki nie były tak naprawdę
gotowe na wejście do strefy euro.
35
Zakończenie
Ostatni kryzys znacząco wpłynął na kondycję całego świata, w tym także na
gospodarki państw członkowskich strefy euro. Obnażył on słabości SE jako obszaru
walutowego oraz wywołał żywą dyskusję na temat przyszłości strefy euro. Przywołując tym
samym dyskusję nad zasadnością jej utworzenia.
W literaturze przedmiotu znaleźć możemy wiele różnorodnych opinii ekonomistów i
polityków na temat przyszłości strefy. Część z nich zakłada rychły upadek strefy, z uwagi na
istnienie zbyt dużych rozbieżności pomiędzy krajami członkowskimi, inni z kolei twierdzą, iż
strefa euro jest tak ważnym projektem politycznym, iż jej upadek jest niemożliwy.
Warto w tym momencie przywołać opinię laureata Nagrody Nobla M. Friedmana z
roku 2001. Już w tamtym czasie ten znany ekonomista wypowiadał się z umiarkowanym
optymizmem o strefie euro. Stwierdził on wówczas, iż nie było w całej historii ekonomii
żadnego przykładu, który dawałyby podstawę, aby twierdzić, że strefa euro ma rację bytu.
Szczególną uwagę zwrócił on na fakt oddania kontroli nad polityką pieniężna zewnętrznemu i
niezależnemu podmiotowi - EBC, nazywając go nieracjonalnym. Wg Friedmana posunięcie to
podyktowane było nie względami ekonomicznymi, lecz politycznymi. Friedman wyrażał
również obawy, że w sytuacji braku wymiernych korzyści ekonomicznych dla poszczególnych
krajów, wspólna waluta może przyczynić się do powstania konfliktów politycznych, zamiast
do jedności politycznej55
. Noblista mówił wówczas: „Mam nadzieję, że (strefa euro56
)
odniesie sukces ale nie sądzę by szanse na sukces były duże. Myślę, że różnice pomiędzy
różnymi państwami będą się akumulować a asynchroniczne szoki będą na nie oddziaływać.
(…) Z czysto teoretycznego punktu widzenia, jest niezwykle trudno zakładać, że będzie to
stabilny system w długim horyzoncie czasowym. Z drugiej strony, nowe rzeczy się zdarzają,
przychodzą zmiany”57
. Jak pokazała historia Friedman już wówczas, w 2001 roku, trafnie
przewidział część przyszłych problemów strefy euro.
55 Bowyer J., Happy Birthday, Milton Friedman, The European Crisis Is Your Latest Vindication
(http://www.forbes.com/sites/jerrybowyer/2012/08/01/happy-birthday-milton-friedman-the-european-crisis-is-
your-latest-vindication/) 56 Przypis autora pracy. 57 http://blogi.ifin24.pl/trystero/2011/09/28/milton-friedman-o-euro-i-strefie-euro/
36
Jaka będzie naprawdę przyszłość strefy euro? Nie wiadomo. Analizując jednak różne
wypowiedzi zarówno sceptyków, jak i optymistów europejskich należy stwierdzić, iż prawda
leży gdzieś po środku. Za pewne rację mają Ci, którzy stwierdzą, iż upadek strefy jest
niemożliwy z uwagi na jej rangę i międzynarodowe znaczenie jako projektu integracyjnego i
politycznego. Upadek SE w złym świetle postawiłby bowiem nie tylko cały obszar europejski,
lecz również dużą część ekonomii jako nauki, badającej zagadnienie integracji walutowej.
Rację mają również Ci, którzy zakładają upadek lub proponują rozwiązanie lub zmianę
założeń funkcjonowania strefy euro. Istnieją bowiem faktyczne przesłanki, które świadczą o
dużych problemach w jej funkcjonowaniu. Łącząc opinię obydwu powyższych grup
przypuszczać należy, iż najbliższa przyszłość strefy euro, jako niezwykle ważnego na skalę
świata przedsięwzięcia, będzie opierać się na próbach wprowadzenia istotnych zmian.
Działania, których zadaniem będzie ustabilizowanie i jeszcze silniejsze zintegrowanie
europejskiego obszaru walutowego, mającego zapewnić przetrwanie zarówno strefie euro jak i
całej Unii Europejskiej, zaczynamy powoli obserwować już w chwili obecnej. Czy jednak te
działania wystarczą, aby zapewnić strefie euro byt w dłuższej perspektywie? Nie wiadomo.
Pewnym jest natomiast, iż badane w poniższej pracy teoretyczne przesłanki na temat
budowy obszaru walutowego, w przypadku strefy euro nie zostały spełnione. Jak wykazano na
podstawie literatury oraz analiz danych statystycznych, w momencie tworzenia europejskiej
unii walutowej, kraje przystępujące do SE nie spełniały wymagań Teorii Optymalnych
Obszarów Walutowych w ujęciu egzogenicznym. Część z państw europejskiego obszaru
walutowego nie wypełniała wówczas również kryteriów konwergencji ustanowionych
Traktatem z Maastricht. Co ważne po 15 latach istnienia stwierdzić należy, iż strefa euro nie
spełniła również założeń Teorii Optymalnych Obszarów Walutowych w ujęciu
endogenicznym. Pomiędzy gospodarkami krajów członkowskich strefy euro, nadal występują
bowiem znaczne rozbieżności, czego potwierdzeniem może być między innymi wykres 1 w
niniejszej pracy, przedstawiający dynamikę zmian PKB w poszczególnych krajach
członkowskich strefy, jak również fakt, iż gospodarki te w różny sposób zareagowały na
wystąpienie niespodziewanego zjawiska kryzysowego.
Braki w wypełnianiu powyższych założeń teoretycznych tłumaczone mogę być na
bądź to chęcią zacieśnienia integracji europejskiej, bądź też chęcią osiągnięcia korzyści
ekonomicznych z wprowadzenia wspólnej waluty, bądź fałszowaniem danych statystycznych,
37
bądź też po prostu wolą polityczną. Tak naprawdę dziś jest to nieistotne, ponieważ integracji
walutowej nie można już formalnie cofnąć. Istotnym jest natomiast fakt, iż zaniedbanie
teoretycznych przesłanek w momencie tworzenia strefy, wpłynęło na jej słabość w momencie
zaistnienia sytuacji kryzysowej. Możliwe, iż gdyby nie pośpiech w tworzeniu strefy euro
ostatni kryzys nie dotknąłby jej, aż w tak dużym stopniu, jaki mogliśmy i możemy obecnie
obserwować.
38
Bibliografia
1. Fontaine P. (2011), „Europa w 12 lekcjach”, Urząd Publikacji Unii Europejskiej,
Luksemburg.
2. Komisja Europejska, „Jedna waluta dla jednej Europy – droga do euro”, (pdf).
3. Kaźmierczak A. (2008), „Integracja Polski ze strefą euro-szanse i wyzwania”, Polsko-
amerykańska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego, Warszawa.
4. Kołodko G.W. (2010), „Globalizacja, kryzys: co dalej?”, Poltext, Warszawa.
5. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (2014), „Mechanizmy Funkcjonowania strefy
euro”, Narodowy Bank Polski, Warszawa.
6. Malaga K., „Konwergencja gospodarcza Polski”, VIII Kongres ekonomistów polskich
PANEL III, PTE Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, 29-30 listopada 2007 Warszawa
(pdf).
7. Mucha–Leszko B. (2007), „Strefa Euro wprowadzenie funkcjonowanie międzynarodowa
rola euro”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
8. NBP (2009), „Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim
etapie Unii Gospodarczej i Walutowej”.
9. Opolski K., Górski J. (2012), „Perspektywy integracji ekonomicznej i walutowej w
gospodarce światowej. Dokąd zmierza strefa euro?”, Wydział Nauk Ekonomicznych
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
10. Opolski K., Mycielska D, Górski J. (2011), „Strefa Euro-Europejska Integracja
gospodarczo-walutowa”, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
11. „Strefa euro – konwergencja nominalna vs realna” (pdf).
12. Sum K., "Teoria optymalnych obszarów walutowych”, Katedra Finansów
Międzynarodowych SGH, Warszawa, (pdf)
13. Tchorek G., „Źródła kryzysu a nowe rozwiązania instytucjonalne w strefie euro”, (pdf).
14. Urban D., Baranowski P., „Geneza i rozwój teorii optymalnego obszaru walutowego”,
Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 17.
15. Witkowska J., Wysokińska Z. (2007), „Euro doświadczenia i perspektywy”,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
16. Żukowski P. (1999), „Euro 1999 Wspólny Pieniądz Europejski”, CeDeWu, Warszawa
39
17. Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii
Europejskiej, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg, Marzec 2010, (Dz. Urz.
UE 2012 C 326, s. 1) s. 281-282.
Strony internetowe:
18. http://ec.europa.eu/economy_finance/euro/emu/index_pl.htm
19. http://ec.europa.eu/eurostat/data/database
20. http://europa.eu/pol/emu/index_pl.htm
21. http://data.worldbank.org
22. http://ec.europa.eu/eurostat
23. https://polskawue.gov.pl
24. http://www.forbes.com
25. http://blogi.ifin24.pl/trystero/2011/09/28/milton-friedman-o-euro-i-strefie-euro/
40
Spis rysunków
Rysunek 1. Tradycyjne kryteria TOOW .................................................................................. 8
Rysunek 2. Kraje strefy euro (w roku 2015) .......................................................................... 16
Spis tabel
Tabela 1. Kursy konwersji walut narodowych krajów UGiW na euro (z dn 31.12.1998 r.) .... 15
Tabela 2. Zmienność kursu walutowego walut krajów członkowskich względem euro w latach
poprzedzających wprowadzenie euro (1997-2001). ............................................................... 27
Tabela 3. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla nowych krajów SE,
przyjętych w latach 2007-2015.............................................................................................. 29
Tabela 4. Wypełnianie kryterium fiskalnego przez wszystkie obecne kraje SE w momencie
przyjmowania euro ............................................................................................................... 32
Spis wykresów
Wykres 1. Dynamika PKB w ujęciu rocznym (% w stosunku do roku poprzedniego) dla
krajów strefy euro w latach 1997-2013.................................................................................. 24
Wykres 2. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla krajów SE w 1998 roku
(dla Grecji dane z roku 2000) ................................................................................................ 28
Wykres 3. Średnia roczna stopa inflacji (zmiana % z roku na rok) dla wszystkich krajów SE w
2014 roku.............................................................................................................................. 30
Wykres 4. Średnia roczna stopa procentowa dla krajów SE w 1998 roku (dla Grecji dane z
roku 2000) ............................................................................................................................ 31
Wykres 5. Średnia roczna stopa procentowa dla krajów SE w 2014 r. ................................... 31
Wykres 6. Wypełnianie kryterium fiskalnego przez wszystkie kraje SE w 2014 roku ............ 33
