student book alb

Vepra u realizua ne kuadrin e Programit INTERREG III / PROGRAMI I FQINJESISE GREQI SHQIPERI

Boshti 2 Metri 2.2. me bashkefinancim nga Fondi Evropian i Zhvillimit Periferik (F.E.ZH.P.) dhe nga Burime Kombetare.

Pergjegjes Shkencor: Anastasios Emvalotis, Profesor Asistent i Universitetit te Janines

Vend / Kulture / Identitete

Nga brigjet e Vjoses ne internet

Duke luajtur me muzikn dhe fja ltLibri i nxenesit

Uneversiteti i Janins, 2008

Pjesmarrs botimi

Prgjegjes shkencor i veprs

Anastasios Emvalotis, Profesor Asistent i Universitetit te Janines

Koordinues i veprimeve t veprs

Dhimitris Paraskevakis

Pergjegjes shkencor i grumbullimit i materialit kerkues

Vasilis Niciakos, Profesor i Universitetit te Janins

Grupi Kerkues

Kostas Manxhos, Vasilis Raptis, Kostas Lolis, Niko Michail, Thomas Porikis

Inizim

Nikos Dhionisopulos

Prgjegjes shkencor i zhvillimit t materialit edukativ

Jeorgjios Kapsalis, Profesor n Universitetin e Janins

Vlersimi skenarve edukativ

Athanasios Verdis, Lektor n Universitetin e Athins

Grup i zhvillimit t skenarve edukativ

Vasiliki Basina, Vasiliki Leondari, Harilaos Nucos, Athanasios Verdis, Tatiani Derdemezis, Fotini Mballomenu

Prkujdesja e materialit pamor dgjimor

Tatiani Derdemeyis

Prkujdesja e skenarve edukativ n greqisht

Fotini Mballomenu

Prkujdesje e skenarve edukativ n shqip

Maria SidheriSkopi

Digjitalizim I materialit

Argjiris Janelos

Planifikimi dhe prkujdesje grafike e botimit

Jeorgjia Koloka

Vend / Kulture / IdentiteteNga brigjet e Vjoses ne internet

Duke luajtur me muzikn dhe fjaltLibri i nxenesit

ISBN: 9789602331903

copyright Uneversiteti i Janins, 2008

Anastasios Emvalotise-mail: [email protected]

Pasqyara e lnds

Pershkrim i verpes ..................................................... 4

Grupi i puns prbhet ............................................ 6

Pak fjalt nga shkrimtart ..................................... 7

Hyrje skenarve edukativ ................................. 9

Arti i tingullit ............................................................ 11

niveli 1 ................................................... 12

niveli 2 ................................................... 20

niveli 3 ................................................... 20

Cikli i jets ................................................................. 37

niveli 1 ................................................... 38

niveli 2 ................................................... 46

niveli 3 ................................................... 58

Kafsht dhe natyra ................................................ 63

niveli 1 ................................................... 64

niveli 2 ................................................... 82

niveli 3 ................................................... 96

Uji na flet ............................................................... 109

niveli 1 ................................................. 110

niveli 2 ................................................. 110

niveli 3 ................................................. 110

Profesionet tradicionale .................................... 133

niveli 1 ................................................. 134

niveli 2 ................................................. 146

niveli 3 ................................................. 162

Mrgimi .................................................................... 177

niveli 1 ................................................. 178

niveli 2 ................................................. 184

niveli 3 ................................................. 197

Epilog ......................................................................... 213

4 BASHKPUNIM KRKUES DHE EDUKIMI NGA LARGSIA N KULTURN GREKE

vend, krahasimin dhe vleresimin e meterialit kerkues me emfaze ne traditen muzikore popullore dhe zhvillimin e skenareve edukative per Arsimin e Shkalles se Pare. Vecanerisht:

KERKIM / GRUMBULLIM / KONFIRMIM

Kerkim na vend dhe grumbullim i materialit origji-nal: Kerkimi (ne vend) dhe grumbullimi i materialit mozikor ishte nje nga pikat me kritike ne realizimin e programit kerkues. Shkencetare te cpesializuar ne degen e tyre (antropologe shoqerore, muzikologe, shkencetare qe merren me studimin dhe kerkimin e te dhenave kulturore etj) bashkepunuan, qe te perfundoje brenda afatit dhe me menyre ta sakte shkencore grumbullimi i materialit. U morren parasysh modele nderkombetare dhe praktika te mira te afirmuara.Regjistrimet u bene ne terren dhe ne kuadrin shoqerore te traditave te gjalla te grupeve konkrete qe uperkasin valleve instrumentale te ekzekutuara nga kompani muzikore dhe kengeve origjinale fonetike popullore qe u kenduan nga njerez te thjeshte-banore te zonave.Duhet permendur se ne kete zone gjeografike gjenden shume tradita te pasura muzikore, por dhe varinate te shumta te kengeve popullore (monofonia, difonia, polifonia). Kerkimi dhe regjistrimi lejoi krahasimin dhe paraqitjen e ngjashmerive dhe ndryshimeve. U krijua

Vepra synon ne bashkepunimin kerkues GreqiShqiperi me qellim paraqitjen e elementeve te perbashketa kulturore ne zonen nderkufitare si dhe vleresimin pedagogjik e didaktik me ndihmen e Teklologjive te Informacionit dhe te Komunikimeve. Vecanerisht, brenda nga fusha e kerkimit sistematik shkencor u bene regjistrime ne zonen e aplikimit te programit. Vendi ku u zgjodh per grumbullimin e materialit empirik, qe ishin krahinat e Konices ne Greqi, dhe e Permetit ne Shqiperi, mund te perfytyrohet brenda nga takimi i dy kufijve. Njeri, kufiri politik rezultat i zhvillimeve historike, dhe tjetri, lumi Vjosa, qe duke u nisur nga malet e Pindit pershkon ne menyre te njepasnjeshme fushen e Konices dhe luginen e Permetit, duke krijuar nje tjeter lidhje territori, qe cojne ne kohe te ndryshme nga ato te kufirit politik. Historiku i kufirit (politik) dhe historiku i lumit cojne ne historikun e grupeve shoqerore qe jetojne ne brigjet e tij. Duke u bazuar ne kete historik ose ne historike, nderhyrja kerkimore perpiqet te paraqese te dhena te zonave ne Greqi dhe ne Shqiperi qe bashkohen dhe ndahen njekohesisht nga kufiri dhe lumi dhe ti vleresoje didaktikisht ne Arsimin e Shalles se Pare. Veprimet e vepres perfshijne kerkimin bibliografik, grumbullim ne vend, krahasimin dhe vleresimin e meterialit kerkues me emfaze ne traditen muzikore popullore dhe zhvillimin e skenareve edukative per Arsimin e Shkalles se Pare. Veprimet e vepres perfshijne kerkimin bibliografik, grumbullim ne

Vend / Kulture / IdentiteteNga brigjet e Vjoses ne internet

5VEND / KULTURE / IDENTITETE: NGA BRIGJET E VJOSES NE INTERNET

keshtu nje harte etnologjike dhe kulturore e zones se gjere qe ndan kufijte kombetare.Konfirmin i materialit: Materiali u perkthye (nga shqip ne greqisht dhe anasjelltas) dhe u konfirmua qe te jete i mundur vleresimi i tij nga arsimtaret dhe kerkuesit ne Greqi dhe ne Shqiperi.

PRODHIMI I MATERIALIT EDUKATIV MULTIMATION DHE ZHVILLIMI I ZBATIMIT NE INTERNET TE EDUKIMIT NGA LARGESIA.

Ne kuadrin e kesaj veprimtarie u krijuan:Dy CD me kenge origjinale tradicionale te incizuara te zones se zbatimit te planit. Nje zbatim multimedia i disponueshem ne forme DVD me shembuj skenaresh edukativ.

Mteriali edukativ qe u prodhua lejon vleresimin autonom te produktit kulturor ne klasat e arsimit te shkalles se pare, si ne palen greke, ashtu dhe ne palen shqiptare. Me ndihmen e zbatimit multimedia nxenesit ne kuadrin e skenareve edukative te propozuar vijne ne kontakt me tingujt dhe muziken popullore. Ne kuadrin e afrimeve ndertematike vleresojne regjistrimet dhe traditat, te cilat u perkasin valleve instrumentale dhe kengeve popullore fonetike.

Zbatim ne internet i edukimit nga largesia me shembuj skenaresh edukative dhe me afrim pedagogjik te

1.

2.

3.

perfunduar. Zbatimi qe u planifikua dhe u zhvillua ne moodle (http://moodle.com) lejon hyrjen, gjetjen tematike, perdorimin dhe paraqitjen ne internet te nje ser skenaresh edukative. Perbehet nga faqe interneti (web pages) dhe nga numerues faqesh (web browser). Platforma elektronike mbeshtetet kryesisht ne nje nensistem qe vendos permbajtjen e adreses elektronike ne internet ku publiku mund te hyje (nensistem paraqitjeje), kurse me ndihmen e nensistemit shoqerues perdorues te autorizuar (arsimtare ose kerkues), regjistrojne, aktualizojne dhe vleresojne materialin edukativ, krijojne grupime ose administrojne informacionin multimation (nensistem perdorimi).

Se fundi, jashte detyrimeve konvencionale u hartua dhe u zhvillua vend interneti ne dy gjuhe (greqisht dhe shqip).

4.


Grupi i puns prbhet

Prgjegjes shkencor i veprs

Pergjegjes Shkencor i Grumbullimit i Materialit Kerkues

Grupi Kerkues

Inizim

Pergjegjes shkencor i zhvillimit te materialit edukativ

Grup i zhvillimit te skenareve edukative

Zbatim pilotik dhe vlersimi

Perkthim nga greqisht ne shqip

Perkthim nga shqip ne greqisht

Grupi i administrimit te ndjekjes se programit

Grupi i mbeshtetjes teknike

Anastasios Emvalotis, Profesor Asistent i Universitetit te Janines

Vasilis Niciakos, Profesor i Universitetit te Janines

Kostas Manxhos, Vasilis Raptis, Kostas Lolis, Niko Michail, Thomas Porikis

Nikos Dhionisopulos

Jeorgjios Kapsalis, Profesor i Universitetit te Janines

Vasiliki Basina, Vasiliki Leondari, Harilaos Nucos, Athanasios Verdis, Tatiani Derdemezis, Fotini Mballomenu

Anastasios Emvalotis, Athanasios Verdis

Maria SidheriSkopi

Kostas Lolis

Dhimitris Paraskevakis, Ekaterini Dalabira

Jeorgjia Koloka, Argiris Janelos, Dhimitris Vangjelis


Librin q mban n duart e tua sht shkruar me nj mnyr t till q t t jap rastin t njohsh vendin tnd brenda nga muzika e tij tradicionale. Muzika sht nj gjuh e prbashkt pr t gjith, bashkon popuj dhe vende.

Duke ndjekur, pra, muzikn dhe rrjedhn e lumit Vjos t ftojm brenda nga ky libr t njohsh traditn muzikore t njerzve, q gjenden tej vijs s kufirit, jo shum larg q ktej. Nj grup shkencetarsh specialist vizitoi banort e atyre fshatrave q ruajn t gjall traditn e tyre muzikore dhe e inizoi. Pjes t ktyre inizimeve do t dgjosh n cd q shoqrojn librat. Ndoshta provon supriza duke par sa ngjajn kngt q vijn nga krahinat e nj vendi tjetr, me kngt e atdheut tnd.

Temat q prmbahen n kt libr shpalosn n tet skenare. Skenari i par t fut n botn e muziks, n Tekniken e tingujve, prbjn materialet e para pr prodhim dhe kompozim muzike. Tinguj q takojm brenda n natyr ose tinguj q prodhojm brenda nga aktivitetet e prditshme m t thjeshta. Pastaj kalojm n nj skenar tjetr q e quajm Cikl t jets. Njerzit disponojn nj numr shum t madh kngsh q flasin pr ngjarjet m t rndsishme t jets s tyre. T gjitha kto ngjarje (dasm, lindje, vdekje etj) krijn ciklin e madh t jets, q me radhn e tij ushqen dhe frymzon shprehjen artistike t njerzve. Skenari q vijon na kujton se brezat e mparshm ruajn nj lidhje shum t ngusht me natyrn, e cila fiksohet n nj prodhim shum t pasur muzikor, pjes t s cils do t njohim brenda nga skenari afsht dhe natyra, Uji na flet. Ktij materiali t muar i kushtojm nj skenar t veant, meqense kishte gjithmon nj vend t veant se lidhet me vet jetn dhe me lidhjen me t ngusht t njeriut me mjedisin e tij.

S fundi, dy skenar t tjer kan si prmbajtje an t veanta t jets shoqrore t mjedisit ton t largt dhe t tanishm. Njri merret me Profesionet tradicionale. Tjetri merret me nj fenomen tepr t njohur n shoqrit e prindrve dhe t gjyshrve tan, q sht i njohur si Mrgim ose t mrguarit, qndrimi d.m.th, n vende t huaja e t largta pr krkim zgjidhjesh n probleme serioze, si mjerimi etj.

Pak fja lt nga shkrimtart


arti i tingullit11. Tingujt natyror

Dgjo tingujt dhe prpiqu ti korrespodosh me figurn q shikon.

Mund ti imitosh? Vlerso at tingull q mund t prodhosh me pjest e trupit tuaj (gojn, duart, kmbt etj). M posht i ndaj tingujt n t qet dhe n t fort:

t qet ..............................................................................................................................................................................................t fort ............................................................................................................................................................................................

Shkruani dhe tregoni nj histori me titull: Nj dit n natyr. N historin tuaj duhet t vlersoni sa m shum tinguj mundoni nga ata q dgjuat.

1

4

2

5

3

6

13

duke luajtur me muzikn dhe fja lt

VEND / KULTURE / IDENTITETE: NGA BRIGJET E VJOSES NE INTERNET

2. Tinguj artificial

Dgjo kta tinguj dhe prpiqu ti imitosh.

Mund ti imitosh? Vlerso at tingull q mund t prodhosh me pjest e trupit tnd (gojn, duart, kmbt,etj). M posht i ndaj n t qet e n t fort:

t qet ..............................................................................................................................................................................................t fort ............................................................................................................................................................................................

Bni nj histori me titull: Nj dit n shtpin time. N historin tuaj duhet t vlersoni sa m shum tinguj nga ato q dgjuat.


arti i tingullit13. Dgjoni me kujdes kngt e mposhtme.

Ju zogj fluturues Ju zogj fluturuesfluturoni n ajrju shpejt martoheni dhe bheni iftdhe un turtulli jetim turtull i mjerdhe ku do t bj folen?N kallamishte n rrnj.Vn zjarr n kallamishtedhe dogjn folen time.Dhe ku do t ndrtoj gjetk folen?N buz t pusit,shkojn vajzat pr ujprishn folen time.Dhe ku do t ndrtoj gjetk fole?

N kt sofr q erdhmN kt sofr q erdhm (t shkruar syte mi)n kt tavoline (tri syzeza, na gostitin)tri syzeza na qerasin (t shkruar syt e mi)dhe t trija zonja t mira (njra qeras, e leshverdha ime, me syze)Njra qeras me gota qelqi (syt, bre, syt e mi)Tjetra me kupn (gostit na, leshverdha, gostit na ver t mbl)E treta m e vogla (syt e mi t shkruar)me mastrapa t argjendt (gostit na, leshverdha ime, gostit na ver t mbl).

15



N ciln kng shkojn m shum tingujt natyror dhe n cilat tingult artificial?Me preteks t dyja kmbt, vizatoni prkrahsisht nj figur nga natyra dhe nj nga jeta familiare n shtpin tuaj.

4. Le t luajm Rri urt

Kjo loj luhet brenda n klas. Por m par duhet t msojm t gjith t kndojm. Dgjojeni me kujdes dhe pastaj me ndihmn e msuesit tuaj msoni t kndoni.

DrenushDrenush, rri urt, xhelozja ime,q t shohin fmijtdhe t gjith trimat, xhelozja ime,dhe t gjith trimat, drenushja ime.

E msuat?Zgjedhim dy djem. Njri do t jet i rregullt dhe tjetri shoqruesi i tij. i regullti duhet t hyj n qndrn e klass dhe t lidh syt e tij. Shoqruesi i tij e merr prdor dhe e rrotullon brenda klass, por edhe rreth tij,deri sa t humbas orjentimin e tij. Sapo t mbaroj, njri nga djemt e klass duhet ti kndoj t rregulltit, kngn Drenush rri urt. I rregullti duhet t njoh cili e kndon dhe t tregoj me dor drejtimin nga i cili beson se vjen tingulli. N vazhdim ndrrojn rolet.

D

D


arti i tingullit15. Dgjoni veglat e mposhtme dhe korrespodoni tingullin me figurn e sakt.

Le t luajm me tingujt dhe me trupin ton!

Pr do pjes q do t dgjoni,bni dhe nj lvizje konkrete me trupin tuaj (p.sh. kur dgjojm pjanon, prplasim duart, kur dgjojm kitarn, bjm nj rrotullim rreth vetes etj).

Bni nj rreth brenda n klas. Provoni nj her t dgjoni me radh veglat dhe t bni lvizjen prkatse. Msuesi ose msuesja juaj,do t vr tani vegla t trazuara ti dgjoni dhe ju do t bni lvizjen q keni vendosur. Kush ngatrrohet del nga rrethi. Fiton ai q do t mbetet i fundit.

17



6. Lviz me muzikn

Dgjoni pjesn A.7.2. Me vegla muzikore. Mund t dalloni veglat q dgjohen? Shprndahuni brenda n klas. Sapo fillon pjesa, ecni lirshm, duke patur kujdes t kaloni nga t gjitha vendet e klass. do her q afroheni shokut tuaj duhet ta prshndesni duke i rn leht n supet. Sapo dgjohet vetm grneta dhe ndalen veglat e tjera, qndroni pa lvizur n qndrimin q u gjndet at ast. Fillon prsri lvizja kur hyjn dhe veglat e tjera.

Dgjoni pjesn A.7.11. Me vegla muzikore. Dalloni edhe nj her veglat. Shprndahuni brenda n klas. Sapo fillon pjesa, ecni lirshm, pr klas, duke patur kujdes t kaloni nga t gjitha vendet e klass suaj. do her q i afroheni shokut tuaj duhet ta prshndesni,duke bashkuar supet tuaja. N vendin q muzika fiton ritm, formoni sa m shpejt nj rreth dhe ecni n mnyr rrethore.

Dgjoni pjesn A.7.3. Me vegla muzikore dhe dalloni edhe nj her veglat. Prpiquni t mblidheni n ritmin q luan dajreja. Mund t ndihmoni dajren t dggjohet m fort? Mbani bashk me t ritmin duke prplasur duart. Shprndahuni prsri brenda n klasn tuajdhe ecni. Vini pjesn t dgjohet. Msuesja juaj i bn me shenj njrit prej jush dha ai ecn, duke prplasur duart n ritmin q luan dajreja. Kur tregon tjetrin, ai duhet t bj t njjtn gj, duke ndjekur t parin. Loja vazhdon deri sa t hyjn t gjith n nj radh dhe t ecin si shumkmbshi, duke mbajtur njkohsisht ritmin e pjess.

D

D

D


arti i tingullit1

Kur muzika ka edhe fjal, athere themi se flasim pr kng. Kur ekzistojn vetm vegla, muzikn e themi organike. Kur zrat ose veglat kndojn t njjtn melodi, muzikn e themi monofonike. Kur zrat ose veglat kndojn melodi t ndryshme, muzikn e themi polifonike.

m

m

m

m

7. Duke knduar

Dgjoni t dyja kngt (E.9.6. dhe E.9 17).

Plaku LingosZogjt e mi t bardh, dallandyshet e mia t zezabre, mos pat, mos takuatJanin levendin kryekaakun (Plaku Lingo)?Bre dje e pam, e takuamn shtpi t vllehve ku pinte dhe hante (Plaku Lingo)Pes gjasht obanka e gostitnin (Plaku Lingo)Dhe m e vogla, m e bukurafshehurazi bisedon nuk martohesh (Plaku Lingo)nuk merr nj obank si mua (Plaku Lingo)?

far vreni? Ciln kng kndon burri dhe ciln gruaja?Ndani klasn n djem dhe vajza. Msoni veas t kndoni kngn dhe zgjidhni cilat vargje do t thot grupi i vajzave dhe cilat grupi i djemve. Kndojeni n klas.

Dgjoni tani kngt E.9.5 dhe E.9.7.Kndon nj apo m shum?N E.9.5. sa mendoni se kndojn? Kndojn t njjtn melodi t gjith apo t ndryshme?N E.9.7. sa mendoni se kndojn? Kndojn t njjtn melodi t gjith apo t ndryshme?

D

D

D

D

D

19



Dhe nj t fundit Dgjoni tani kngn (A.7.12.) dheplotsoni fjalin me fjalt q ju jepen n kllapa.

KUJDES: nj fjal sht gabim!

polifonike monofonike t veglave

K lo kng u prket kngve ..................................................t Shqipris dhe kndohet me shoqrim....................................................................

8. Duke veshur historin me kultur

Dgjo vjershn e mposhtme: E.10.14. Nn me t nnt bijt e saj. Kuptuat historin e vjershs?

Uluni n klas, duke formuar nj rreth. Thoni prsri historin e vjershs, por kt her si prrall. Secili nga ju, do t thot nj fjali. Krkoni nga msuesja juaj t shkruaj prralln n tabel.

Filloni me shprehjen: Nj her e nj koh.

Tani lexoni s bashku vjershn, por kt her do t dgjohet njkohsisht dhe nj pjes organike q t shoqroj recitimin tuaj. Zgjidhni, pr shoqrim t muziks suaj nj nga pjest e mposhtme, duke justifikuar zgjedhjen tuaj: A.7.2., A.7.8., E.5.6.

Zakonisht kur zgjedhim muzik q do t shoqroj tregimin ton, kemi kujdes pr dy gjra:

preferoni pjest organike, q t mos ngatrrohen vargjet me fja lt e tregimit dhe muzika t mos ket t fort t dhnn ritmike, q t mos kemi mundsi, pr shembull, ta krcejm leht ose t prplasim duart.

m

m


3 2

1

4

2

5

3

6

1. Nuanca

Dgjoni tingujt dhe prpiquni t korrespodoni secilin tingull me figurn e tij.

Mund ti imitosh? Vlerso far tingull mund t prodhosh me trupin tnd (gojn,duart,kmbt etj). Bni nj histori me titull:

Nj dit n natyr

N historin tuaj duhet t vlersoni sa m shum tinguj mundeni nga ato q dgjuat.

do tingull, si edhe ngjyrat, sht i veant.

T gjitha karakteristikat q e bjn t veant dhe t

dallueshm nga ne, prbjn nuancn e tij.

21



1

4

2

5

3

6

Nj tjetr karakteristik baz e tingullit sht

lartsia domthn sa i thell ose i mpreht

sht.

2. Lartsia

Dgjoni tingujt dhe prpiquni t korrespodoni secilin me figurn e tij.

Mund ti imitosh? Vlerso far tingull mund t prodhosh me trupin tnd (gojn, duart, kmbt etj).

M posht ndaj n t thell e n t mpreht:

n t thell ..................................................................................................................

n t mpreht ..............................................................................................................


3 23. Intensiteti

Dgjo dhe kta tinguj dhe prpiqu t bsh t njjtn gj.

Mund ti imitosh? Vlerso far tingull mund t prodhosh me trupin tnd (goj, duart, kmbt etj). M posht ndaji tingujt n t dobt dhe n t fort:

t dobt .......................................................................................................................................................

t fort .......................................................................................................................................................

Nj tjetr karakteristik baz e tingullit sht intensiteti d.m.th sa i

fort osi i dobt esht.

23



Bni nj histori me titull:

Nj dit n shtpin time

N historin tuaj duhet t vlersoni sa m shum tinguj mundeni nga ato q dgjuat.

4. Zgjatja

Dgjo dhe kta tinguj dhe prpiqu t bsh t njjtn gj. Mund ti imitosh? Vlerso far tingull mund t prodhosh me trupin tend (goj, duart, kmbt etj). M posht ndaji n t astit dhe n t vazhdueshm:

t astit ....................................................................................................................................................................................

t vazhdueshm .....................................................................................................................................................................

Nj nga karakteristikat e tingullit sht zgjatja,

d.m.th sa koh zgjat.


3 2

1 2

3

5

4

6

5. Muzika, arti i tingullit

sht muzika? Le t lexojm rregullin q na jep fjalori:

Muzika sht nj bashksi tingujsh t organizuar [] q t prbjn nj dgjim t kndshm pr veshin.J. Babinjotis, Fja lor i gjuhs s re Greke

Pra, muzika jan tingujt. Por, jan t gjith tingujt? Dhe kur themi organizuar, pikrisht kuptojm?

Le t luajm lojn e mposhtme me tingujt. Dgjo dhe kta tinguj dhe prpiqu t bsh t njjtn gj.

25



M posht ndaji tingujt t prsritshm dhe ritmike dhe jo ritmike.

ritmike ...........................................................................................................................................................

jo ritmike ......................................................................................................................................................

6. Le t prpiqemi t gjejm karakteristikat baz t tingullit, kt her n tinguj q prodhojn veglat muzikore. Dgjo veglat dhe prpiqu t korrespodosh tingullin me figurn e sakt:


3 2

21

3

5

4

6

Mund t krkosh edhe veti t tjera t tingullit n veglat

muzikore?Prdorni po ato vegla

muzikore ose si ll edhe t tjera si shembull n klas.

Sipas ktyre q msove n aktivitetet e mparshme, plotsoni shprehjen e mposhtme me fjaln e duhur nga ato q jan n kllapa:

(nuanca lartsia intensiteti zgjatja)

Ajo q na bn ti da llojm veglat muzikore sht

........................................ q sht njra nga veorit baz t tingullit.

Le t prpiqemi t zbulojm, nse veglat muzikore disponojn edhe ato veorit e tingullit, si pam m lart. Dgjoni veglat muzikor dhe prpiqu t korrespodosh tingullin me figurn e sakt.

27



M posht ndaji n ato q beson se kan tingull t thell dhe n ato q kan tingull t mpreht:

i thell ...................................................................................................................................................

i mpreht ...............................................................................................................................................

7. Njeriu, pr t br muzik u prpoq t gjej mnyr t vlersoj t gjitha vetit e tingullit.

Q t ket nuanc t ndryshme, ndrto vegla muzikore t ndryshme. Zbulo se tingullin mund ta prodhoj me dy mnyra t ndryshme: me t goditur dhe me t fryr. Prpiqu t vlersosh kto dy mnyra dhe me vegl trupin tnd t prodhosh sa m shum tinguj mundesh. Sipas mnyrs q prdorte materialet mund t prdorte tingujt t panumrt dhe ti vlersoj pr t luajtur muzikn q donte do her. Dgjo veglat e mposhtme dhe plotso m posht mnyrn me t ciln beson se prodhohet tingulli.

N kitar tingulli prodhohet ...................................................................

N daullet tingulli prodhohet .................................................................

N grnet tingulli prodhohet ...............................................................

N ksilofon tingulli prodhohet ...............................................................


3 2Sipas mnyrs me t ciln prodhon do vegl tingullin lindn katr familje t mdha veglash:

Kordofonet prodhojn tingullin me goditjen e telit.

Membranofonet prodhojn tingullin me goditjen e membrans.

Aerofonet: prodhojn tingullin me fryrjen e ajrit brenda nga tubi.

Idiofonet prodhojn tingullin me dridhje t vet trupit t tyre.

M posht jan t ngatrruara shum vegla q duhen gjetur me familjet e tyre. Ndihmoni!

Idiofone Membranofone KordofoneAerofone

29



Ndahuni n katr grupe. do grup do t marr prsipr dhe nj familje veglash. Mund t sillni informacione pr ndrtimin e tyre, pr mnyrn q prodhojm tingullin, pr llojin e muziks,n t ciln i takojm.Sukses t mir!

8. Dgjoni pjest.

Mund ti dallosh veglat muzikore q dgjohen?Mund ti renditni n familjet e tyre? Pjest q dgjove vijn nga fshatrat e Shqipris. Gjen vegla t prbashkta me ato q dallove n muzikn e vendit tnd? Cilat jan kto?

9. Pam se njeriu me veglat e ndryshme arriti t kishte shumllojshmri nuancash t tingujve q donte t vlersonte pr t krijuar muzik. Pr t par bri me lartsin, me zgjatjen dhe me intensitetin

Dgjoni kngn E.12.11. Limoni i shkurtr, disa her me kujdes dhe prpiquni ta msoni. Kndojeni t gjith bashk.

Limoni i shkurtrMor limoni i shkurtr,me limon shum,visanjote,t putha dhe u smura dhe as mjek nuk thirakur i vogl , kur i vogl u rritedhe lshove filiza,visanjote,t putha dhe u smura.

N cilat pika zri juaj ngrihet m lart dhe n cilat ulet?Cilat rrokje kndoni m shpejt, n cilat qndroni shum or?

D

D

D

D

D


3 2Lartsia e tingullit, n artin e muziks, njerzit gjetn mnyr ta simbolizojn, duke krijuar nj alfabet muzikor. Simbolet e tij i quajtn nota.

Shkruani n pentagramin e mposhtm notat e muziks duke filluar nga nota e par do posht pentagramit deri n fushn e tret.

Q t prcaktojn sa zgjat do tingull,krijuam vlera t veanta:t plotn, gjysmn, t katrtn, t tretn, t gjashtmbdhjetn.

t plotn gjysmn t katrtn t tretn t gjashtmbdhjetn

Deri ku beson se mund t arrijn vlerat? Vreni me kujdes figurat dhe plotsoni fjalit. Mund t shkruash fjalit e msiprme me thyesa?

E plota ka ................................................................................................ gjysma.

Gjysma ka ......................................................................................... t katrta.

E katrta ka ............................................................................................ t teta.

E plota ka .......................................................................................... t katrta.

31



T shkruarit me simbole t muziks bizantine Partitur e shkruar me dor J. S.Bach (1685-1750)

E plota ka ................................................................................................. t teta.

Gjysma ka ................................................................................................ t teta.

10. Njerzit zbuluan mnyra pr t paraqitur lartsin tonike dhe zgjatjen e tingullit n muzik. N partiturat e mposhtme prpiqu t dallosh sa m shum simbole di.

Cilat jan fare t panjohura?Mund t imagjinosh cilat lloje t muziks vlersojn partiturat prkatse?Krkoni shembuj muzikor nga partiturat q nuk njeh.

D

D

D


3 2

Partitur e shkrimit me T shkruarit me simbole t muziks evropianesimbole moderne t sh. 20t

11. Duke krkuar n enciklopedin, gjetm prkufizimin e mposhtm pr kngn popullore:

Knga popullore si lloj letrar thith meteria lin e saj nga tradita letrare gojore,ajo q u zhvi llua n territorin m t gjer gjeopolitik t Ba llkanit q lidhet me pamje t aktivitetit shoqror t asaj kohe [...]http://el.wikipedia.org

33



do t thot termi tradit gojore?Beson se knga popullore vlersoi simbolet muzikore?Nse jo, si arrijm dhe njohim kngt popullore t sh.19t deri m sot.

Duke vazhduar enciklopedin lexojm:

Brthama baz e kngve popullore prfshin t dhna [...], n t ci lat mbizotron emocioni dhe referimet direkte n jetn e prditshme, gzimet dhe hidhrimet e popullit q i krijoi dhe i prdor. Sa n ciklin e jets (ninullat, vajet, t dasms, t mrgimit) aq dhe n ciklin e kohs (kolendrat, dita e karnava leve) kngt popullore jan t lidhura me zokonet prkatse.http://el.wikipedia.org

Sipas textit, pr t cilat rrethana krijoi populli kngt popullore?Mund t mendohesh dhe t plotsosh dhe rrethana t tjera ku njerzit kndojn?

D

D

D

D

D

Pr muzikn moderne t sh. 20t krkoni informacione pr jetn, pr veprn e kompozitorit grek J. Ksenaki.


3 212. Dgjoni kngt E.2.15. Ditn e enjte, E.2.18. Nani nani fmijn, E.5.6. Hyni vajza n valle, E.11.2. Vaj dhe prpiqu t imagjinosh kur i kndojm. N kngt q vijojn mund t mos kuptosh fjalt. Por mund t imagjinosh n ciln nga t trija pikturat u prkasin?

E dashura e gjyshs E fejuara izraelite La pietaJ. Iakovidis Rembrandt Michelangelo

Kngt vijn nga Greqia dhe Shqipria. Pikturat dhe skulpturat nga Greqia, Hollanda dhe Italia.

Sa e prbashkt sht mnyra q shprehin njerzit emocionet e tyre tek t gjith popujt?

D

35



13. jan kngt polifonike?

Jan kng popullore nga zonat kufitare t Shqipris (Pogoni, Dropulli, Delvina, Himara, Leskovik). Kto kng, njra nga format muzikore m interesante n t gjith botn, kan disa veori. Kndohen nga katr deri n dhjet interpretues.

Grupi polifonik i Vlors Grupi polifonik i Prmetit

Besoni takime t tilla mund t ndihmojn:n ruajtjen e trashgimeve kulturore t prbashkt?n krijimin e marrdhnieve miqsore midis banorve n t dyja zonat?n paksimin e friks s diferencimit?n gj tjetr mund t ndihmojn?

D

D

D

D


3 2

N vern e vitit 1999 u rea lizua takimi ndrkombtar i kngs polifonike q u b pjesn veriperndimore t Epirit. Atje u takuan gjithsej 11 grupe polifonike grekefone, shqipofone dhe t vllehve dhe u bashkuan nn tingullin e grnets Grekt, Shqiptart dhe Vlleht, me va lle rrethore t lasht (Gazeta Erevnites, v. 54, f.10-11).

14. Me Domna Samiu knga popullore e vlefshme pr t sotmen dhe t ardhmen!

Domna Samiu u pyet me mnura nj arsimtar ose prind mund t frymzojn dashurin dhe interesin pr kngn popullore pr t rinjt. Dhe u prgjegj:

Fmijt nuk duan shum teori.Thithin kngn si sfungjer, e kam par nga prvoja ime kt. Ka rndsi t madhe fmija t vij n kontakt me kngn popullore nga mosha parashkollore. Kur e njeh kngn qysh athere dhe m von n shkolln fi llore dhe nntvjeare vazhdon ta msoj dhe ta dgjoj, kur arrin n shkolln e mesme do ti japin rndsi. Do t jet rritur me kto dgjime dhe do ti jen t dashura.(Gazeta Erevnites, v.71, f 10-11)

Je dakort me pikpamjen e Domna Samiu?mund t bhet tjetr npr shkollat? Bni propozimet tuaja.

D

D

cikli i jets1


N Greqin e lasht ekzistonte nj qenie mitologjike q quhej Sfinks. Thon se ishte nj luan me pend me kok gruaje q jetonte n Thiv. Atje qndronte dhe pyeste kalimtart:

sht ajo q n mngjes qndron n katr, n drek n dy dhe n dark n tri?

At q nuk mund t zgjidhte gjegjzn, Sfinksi e mbyste. Vendi ishte br shum i rrezikshm, sepse asnjri nuk mundi t jepte prgjigje. Banort e Thivs ishin dshpruar, sepse asnjri nuk vinte m n qytetin e tyre. Prandaj kishin nxjerr nj shpallje se ai q do t zgjidhi gjegjzn do t bhet mbret i qytetit.

und t japsh prgjigje ti?

Nj dit kaloi andej nj burr q vinte nga Korinthi. At burr e quanin Idhipodha. Sfinksi tha dhe n at gjegjzn. Idhipodhas u mendua pak dhe pastaj u prgjegj:

Njeriu! Sepse njeriu n fi llim ecn me katr, kur rritet ecn met dyja kmbt dhe kur plaket mbshtetet tek bastuni, prandaj i duhen

tri kmb q t qndroj.

Sapo u zgjidh gjegjza i tij, Sfinksi u rrzua nga shkmbi q qndronte dhe u vra.Kshtu Idhipodhas shptoi banort e Thivs dheu b mbreti i tyre.

Si e imagjinon Sfinksin, sipas informatave?Mund ta vizatosh?

D

D

cikli i jets1


1. Vreni me kujdes t dyja figurat. Gjeni ngjashmrit dhe ndryshimet. Mund t mbshtetim se paraqitet nj stad nga cikli i jets n t dyja pikturat? Cila dhe me mnyr?

Dgjo me kujdes kngn e mposhtme dhe plotso fjalt q mungojn:

Nani, nani .....................................................Sa ta marr gjumiT i ..................................................... nna e tij..................................................... gjrat ..................................................... udirat.

Bj t njjtn gj dhe n kt kng:

Nani, naniSa t vij ..................................................... e ve. Ti sjell dika ..................................................... n letrpr t. ..................................................... .

Kush kndon dhe pr cilin n t dyja kngt? far synon me kngn?far i premton nna djalit?Cilat fjal prdorim kur duam t vm n gjum foshnjn?Tregojn dika kto fjal?

D

D

D

D

D

J. Iakovidis, Hapat e para

J. Iakovidis, E dashura e gjyshs



N ciln faz t jets s njeriut beson se u prkasin t dyja kngt?

Dgjo tani dy kng nga Shqipria (A.1.22. dhe .13.11.). Prpiqu t kuptosh kur i kndojn.

Mund t imagjinosh fjalt? Ekzistojn fjal t prbashkta midis ninullave shqiptare dhe greke?

2. Le t punojm dhe pak me ninullat

Krko nga msuesja jote t t vendos prsri t dgjosh dhe t katr ninullat q dgjuam m par. Prpiqu kt her t prqndrohesh tek muzika dhe jo tek fjalt e kngs.

Jan t ngadalta apo t shpejta?Kndohen fort apo qet ?

Plotsoni vendet boshe n fjalin e mposhtme duke zgjedhur fjalt e duhura nga ato q jan n kllapa.

( t ngada lt me z t ult kng )Ninullat jan .................................................................q kan qllim t vn n gjumdhe t qetsojn fmijt, prandaj dhe kndohen .................................................................

dhe kan ritm t qet dhe .................................................................

D

D

D

D

D

cikli i jets1


3. Dgjo veglat e mposhtme dhe prpiqu t korrespodosh tingullin me figurn e duhur. Po t duhej ti kngoje nj ninull foshnjs, cilat vegla do t zgjidhje pr t ekzekutuar dhe cilat jo? Pse?

4. Nse, me gjith ninullat q themi fmijt nuk i z gjumi dhe qajn, gjyshet e dy zonave gjenin shkakun. Dhe ishin t njjtat do her. Syri. Athere duhej t largojn syrin e keq. N do fshat ekzistonte nj grua e moshuar q ishte kopetente pr t gjitha kto. Gjithashtu, kishin dhe nishanin pr ti mbrojtur foshnjat. N kt grua rendnin edhe pr smundjet e fmijve. Pyesni m t mdhenjt dhe grumbulloni informata:

pr mnyrat me t cilat prballonin syrin.pr paragjykime t tjera q besonin.kng dhe yshtje q thoshin gjat procesit t largimit t syrin e keq.nse dhe sot besojn n syrin e keq.

Prpiquni t shpjegoni arsyet pr t cilat besoni n kto paragjykime.

D

D

D

D



5. ndrra t mbla! Gjum q merr fmijt, eja merr dhe kt

ndrrat jan pjes e gjumit dhe gjumi sht i domosdoshm pr t jetuar. Sa organizmi yn lodhet ne zm vend para ekranit t trurit ton pr t ndjekur vepra t ndryshme do nat. Kshtu nuk ngjajn ndrrat?

Shpjegimi i ndrrave gjithmon shqetsonte njeriun. Prpjekjet e para pr shpjegimin e tyre u gjenden tek papirusit 4000 vjet p.e.s. Pyesni m t rriturit dhe grumbulloni shpjegime q jepnin pr ndrrat. Mund t jepni edhe shpjegimet tuaja. Vini re formulimin!

Po t shikosh n gjumin tnd ......................................, do t ...........................................................p.sh. po t shikosh n gjumin tnd peshq ather llahtar t madhe do t marrsh!

6. Krkues t vegjl

Ndahuni n grupe. do grup duhet t bj nj krkim muzikor q t grumbulloj ninulla t zons s tij.

Stadet e krkimitStadi i par:

Ndani krahinn tuaj n zona dhe sipas venbanimit tuaj ndahuni n grupe, me qllim q zonn q do t merrni prsipr t jet afr shtpis suaj.Bni nj tabel n klasn tuaj me grupet q krijuat dhe zonat q ka marr prsipr do grup. Nse doni mund t jepni nj emr n do grup.do grup duhet tu jap pun pjestarve t tij. Kjo do t thot se duhet t caktoj persona pr kto punime:

1)

2)

3)

Mbyllni syt dhe ndrroni ndrrn m t uditshme!

Regjistroni ndrrat tuaja dhe i lexoni n klasn tuaj.

cikli i jets1


Prpiloni hartn.gjeografike t krahins: Nj pjestar merr prsipr t ndihmoj grupin q t zbuloj zonn gjeorgafike q I prket dhe t zbuloj rrugt. Regjistrim kalendarik i krkimit: N nj fletore nj pjestar mban shnime pr ecurin e krkimit (ku u b inizimi, kur dhe nga cilt, nse hasi grupi disa vshtirsi dhe do gj tjetr q gjykohet e domosdoshme.Personi q inizon: Merr prsipr inizimet dhe prdor kasetofonin ose cd recorder q do t prdoret. Para do inizimi thot emrin e grupit, zonn n t ciln u b inizimi, datn, emrin e personit atij q kndon dhe titullin e ninulls nse ekziston. Po t jen m shum se nj ninull dhe nuk ekzistojn tituj, thjesht numron ninullat. p.sh. Grupi A, E shtun 14 qershor 2008, ona . Kndon zonja Maria Papadhopullu, ninull nr.1.Protokollim: Nj pjestar merr prsipr t rregulloj kasetat ose cd n zona dhe n data dhe t kopjoj t dhnat n kopertinat e tyre. Fletanket: Dy ose m shum pjestar marrin prsipr t bjn fletanketat, ti klasifikojn dhe t prpunojn rezultatet (pr kt pun duhen m shum se dy veta).

Secili prej jush mund t marr prsipr m shum se nj punim, sipas numrit t personave q prbhet grupi juaj.

Stadi i dyt:Bni fletanketn, pr t grumbulluar t dhna pr ninullat q do t ju kndojn. Nga pyetjet duhet t msojm:

Moshn dhe seksin e personit q kndon.Nga cila zon e Shqipris vjen ninulla.Nga e msoi ninulln personi q kndon.

Mendoni nse duhen dhe informata t tjera pr ninullat q do t grumbulloni dhe shtoni pyetjen e duhur n fletanketn tuaj.

Stadi i tret: Filloni inizimet. Paralelisht duhet t ndani fletanketn dhe t bni regjistrim kalendarik.

4)

1)

2)

cikli i jets


21. Nj nga stacionet ndoshta m t rndsishme t njeriut sht dashuria dhea dasma e tij, n ciklin e jets. Dhe kjo sepse prej andej do t filloj nj cikl i ri me krijimin e familjes dhe me lindjen e nj fmije.

. Roden, Puthja P. Kaliari, Dasma e Kanas

Dgjo kngn e mposhtme:

N Adhin do t zbresN Adhin do t sbres dhe n Parajs Vdekjen t takoj dy fjal ti themVdekje,m fal shigjeta t mprehtat shkoj tu hedhj dy- tre ismere.I hodha nj shigjet nj vajze t re t shkurtr dhe bionde q ka buzt e lyera,n faqe ka nishan.



sht burr apo grua ai q kndon?Mund t kuptosh nse kndon nj person ose m shum?Kndojn t gjith t njjtn melodi apo t ndryshme?Prpiqu t thuash me fjal t tua kuptimin e kngs.Ato q thot mund t realizohen apo jo?

Shum her, q t themi dika m me forc dhe me dukje,prdorim mjete t ndryshme shprehse. Mund t kuptosh far tregojn shprehjet e mposhtme?

Ikn si era / ( ).Kndon si bilbil / .U mend nga dashuria / .

Mund t gjesh shembuj t tjer dhe t plotsosh rndsin e tyre? Dgjo tani edhe nj kng tjetr:

Pini t pimPini t pim, more djema, pini t pim, o dulber.Hajde, dhe mos pini shum,mos pini shum o dulber. Hajde, dhe nesr rrug kemi, more djema.Hajde, rrug pr Korn, more djema, rrug pr Korn.Nuse q t marrim, more djema.Hajde,dhe po nuk na e dhan, more djema, po nuk na e dhan,o dulberHajde, luft do t nisim more djema, luft do t nisim, o dulber.

sht burr apo grua ai q kndon? Mund t kuptosh nse kndon nj person ose m shum?Kndojn t gjith t njjtn melodi apo t ndryshme?Prpiqu t thuash me fjal t tua kuptimin e kngs.Pr far jan gati t bjn burrat e kngs nse ndokush do t ndaloj dasmn?

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D



3. Dgjoni kngt: Djali i arkondit martohet dhe Janos dhe Marigo.

Djali i arkondit martohet (kng nga Greqia)

Djali i arkondit martohet dhe merr nj emigrantevjehrra dhe vjehrri pemt rrnjosin t gjejn gjarprinj, t gjejn nprka, nprka me dy kok.Gjetn gjarprinj, gjetn nprka, nprka me dy kok.Kuzhinierit ia dhan, ti skuq mir. Ulu, nusja ime, t hash, t pish mir. Un hngra, n nnn time, jam dhe e ngopur.Dhe ne za dhe ne zakon e kemi.t marr nu t marr nusja nj her,t marr tri dhe pes.Dhe me pirunin e par u helmua zemra e saj.Dhe ti vjehrra ime e mir, uj pr shndetin tim.Ti uj, ti uj nuk solle dhe uj krkon.Dhe ti, vjehrri im i mir, uj pr shndetin tim.Dhe ti uj nuk solle dhe uj krkon. Dhe ti, bashkshorti im i mire, uj pr shndetin tim.Mastrapn, rrmbeu dhe tek burrimi vete. Deri sa t vete, dhe deri sa t vij, e gjen t vdekur. Nj thik, vuri n ann e majt t tij.I morn dhe i varrn bashk n nj varreztek njeri mbiu kallam dhe tek tjetri qiparis.Prkulet kallami dhe puth qiparisin.prkulet, qiparisi dhe puth kallamin.Shikoni, q kan pak dit dhe jet t shkurtrq nuk u puthn t gjall, por puthen t vdekur.

Msoni t kndoni kolektivisht kngn N Adhin do t zbres.

Prpiquni t kuptoni sa melodi dgjohen n kng

Pini t pim.

Ndahuni n grupe dhe msoni t kndoni kngn me shum zra.

cikli i jets


2Janos dhe Marigo(kng nga Shqipria e Jugut, thuhet se sht hidtori e vrtet)

tregojn fjalt: djali i arhondit dhe emigrante?Pse imagjinoni se prindrit e birit t arhondit nuk donin t martonin djalin e tyre me emigranten? far bnin q t mos realizohej dasma? Mundn s fundit t dy t rinj t jen bashk? Nse po, me mnyr?

D

D

D

D

Janos dhe Marigon nj shkoll po shkonin. (dy her) Janos mson shkronjadhe Marigo kng. (dy her) T dy u dashuruanasnjri nuk e di. (dy her) Dhe vendosi Janosnns tia thot. (dy her)Nn, Maron dashuroj dhe dua ta marr. (dy her)thua more palodjal dhe gjarprngrn. (dy her)Maro sht kushrira jotekushrira jote e par. (dy her)M mire t dgjoj qefinq t t qefinoj. (dy her)Sesa t dgjoj kurroraq t t martoj. (dy her)Maro fejohetdhe Janos vdes. (dy her)Krushq dhe lipsane

n rrug u bn nj. (dy her)Asnj nuk pyetinga krushqit. (dy her)Maro u turprua ndalon dhe i pyet. (dy her)I kujt sht lipsanime arkivolin e art. (dy her)I Janos sht lipsanime arkivolin e art. (dy her)I bie t fikt s resdhe vdes. (dy her)I morn dhe i varrosnn nj kryqzim rruge. (dy her)Janos mbin kallamdhe bija qiparis. (dy her)Rrotullohet kallamiphe puth qiparisin. (dy her)Pa shikoni kt iftt shumdashuruar. (dy her)q nuk u puthn t gjallputhen t vdekur. (dy her)

Janos dhe Marigon nj shkoll po shkonin. (dy her) Janos mson shkronjadhe Marigo kng. (dy her) T dy u dashuruanasnjri nuk e di. (dy her) Dhe vendosi Janosnns tia thot. (dy her)Nn, Maron dashuroj dhe dua ta marr. (dy her)thua more palodjal dhe gjarprngrn. (dy her)Maro sht kushrira jotekushrira jote e par. (dy her)M mire t dgjoj qefinq t t qefinoj. (dy her)Sesa t dgjoj kurroraq t t martoj. (dy her)Maro fejohetdhe Janos vdes. (dy her)Krushq dhe lipsane

n rrug u bn nj. (dy her)Asnj nuk pyetinga krushqit. (dy her)Maro u turprua ndalon dhe i pyet. (dy her)I kujt sht lipsanime arkivolin e art. (dy her)I Janos sht lipsanime arkivolin e art. (dy her)I bie t fikt s resdhe vdes. (dy her)I morn dhe i varrosnn nj kryqzim rruge. (dy her)Janos mbin kallamdhe bija qiparis. (dy her)Rrotullohet kallamiphe puth qiparisin. (dy her)Pa shikoni kt iftt shumdashuruar. (dy her)q nuk u puthn t gjallputhen t vdekur. (dy her)



Si u njohn Janos me Marigon? Pse nna e Janos nuk donte t martohej biri i saj Marigon? mallkim i dha q t mos bhej dasma? Krahasoni mnyrn q mbarojn t dyja kngt. Ekzistojn t dhna t prbashkta?

Uluni t gjith fmijt n nj rreth.Prpiquni t thoni do kng si prrall. Secili prej jush duhet t thot nj fjali. Krkoni nga msuesi ose msuesja juaj t shkruaj n tabel fjalit tuaja, dhe n fund lexoni t gjith bashk prralln.

Fjalia e par do t filloj si m posht: Nj her dhe nj koh ishte

4. Dgjoni kngn .7.15. Trndafil me gjethe

Kndon nj njeri ose m shum?Burra,gra apo t dy?Dgjohen vetm zra apo dhe vegla?Prpiqu t dallosh sa m shum vegla mundesh.

Dgjo tani kngn .5.2. Lahet arkondi I vogl.Kndon nj njeri ose m shum?Burra, gra apo t dy?Dgjohen vetm zra apo dhe vegla?

M posht jan vargjet nga t dyja kngt. Pasi I lexon me kujdes, prpiqu tu prgjigjes pyetjeve.

Trndafil me gjetheTrndafil me gjetheU ngjite sokakve

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

cikli i jets


2Pas vijn t rinjt T t marrin veshjen tnde,Veshjen e beqaritDhe t t veshin veshjen e dhendritBorzilok, more borzilok,Mos u rritSepse vijn krushqitDhe t kpusin.T vn npr xhepa,N xhepat,n jelekDhe n mes t dyshekut. (T shtratit)

Lahet arhondi i voglLahet arkondi i vogl n nj kan t art.Rosa sjell ujin dhe pata dhe motra e ngatht i sjell kan t art. Tek guri rri dhndridhe guri lshoi uj pr t rruajtur dhndrindora e berberit ka nj pjes argjendi.

Kur imagjinon se kndohen t dyja kngt?Pr gj bjn fjal?zakon ekziston pr dhndrin para dasms n t dyja vendet?

5. Dgjoni kngt e mposhtme, lexoni vargjet dhe shkruani doket dhe zakonet:

.1.19-20. T premten t shtunn n dark.4.7. Doli nusja tek shkalla

D

D

D



.5.4 Kur vishet dhndri.5.10. Rrug t mbar bija ime.5.11. Shkove pr uj apo jo.5.12. Kunata jon nuse e re.5.14. Erdhi t pa kunata.6.4. Filxhani i rrumbullakt.6.12. Traka truk npr shkall.6.13. Doli fshati dhe shikon.7.12. gzim sa mir.9.3. Moj e bardha si bor.9.9. Kur merr sitn dhe gatuan.10.9. More krushq.15-16. Ku ka shtpin krushku

Video (http://www.youtube.com/watch?v=hhGUehNeQRI) paraqet zakonet e dasms. Ekzistojn kto zakone n zonn tuaj?

6. Dgjo kngt e mposhtme:

Dil vjehrr tek shkallaDil, vjehrr tek shkalla, me mjaltin me qumshtinT sjell i riu nj pllumbesh, sjell i riu nj syzez.T lutem, nun, t na vsh kurrorat T ia japsh vjehrrs sime ti vendos n snduk ti vendos n snduk, n snduk katuaBrenda shtpis tek dhndri i riDhe atje fole t ngresh, tetmbdhjet zogj t vesh.

cikli i jets


2Dil, vjehrr tek portaDil, vjehrr tek portame mjaltin me qumshtin,me sheqerin n dor, t pranosh thllzn tnde q ta sjell un zonja jote.

Erdhi t pa kunataErdhi t pa kunata,O e mir,me hurma.Nuk di t dha,Florinj dhe urime.Erdhi t t shoh kunati. O e mir, me hurma.T dha treqind florinj.O e mir, me hurma.

zakone takojm pr dasmn tek kngt?Mund t gjeni zakone t prbashkta n t dy popujt?Ndahuni n grupe dhe grumbulloni zakone q i takojn dasms n zonn tuaj. Grupet mund t ndahen si m posht: GRUPI : Kng tradicionale dhe valle t dasms.GRUPI : Veshje tradicionale.GRUPI C: Gjell tradicionale q gatuhen veanrisht pr dasmn. GRUPI D: Zakone t tjera q kan lidhje me dasmn (dhurata, pritja e nuses

dhe t dhndrit etj).

D

D

D



7. Krkues t vegjl




Prpiloni hartn.gjeografike t krahins: Nj pjestar merr prsipr t ndihmoj grupin q t zbuloj zonn gjeorgafike q i prket dhe t zbuloj rrugt. Regjistrim kalendarik i krkimit: N nj fletore nj pjestar mban shnime pr ecurin e krkimit (ku u b inizimi, kur dhe nga cilt, nse hasi grupi disa vshtirsi dhe do gj tjetr q gjykohet e domosdoshme.Personi q inizon: Merr prsipr inizimet dhe prdor kasetofonin ose cd recorder q do t prdoret. Para do inizimi thot emrin e grupit, zonn n t ciln u b inizimi, datn, emrin e personit atij q kndon dhe titullin e ninulls nse ekziston. Po t jen m shum se nj ninull dhe nuk ekzistojn tituj, thjesht numron ninullat. p.sh. Grupi A, E shtun 14 qershor 2008, ona . Kndon zonja Maria Papadhopullu, ninull nr.1.Protokollim: Nj pjestar merr prsipr t rregulloj kasetat ose cd n zona dhe n data dhe t kopjoj t dhnat n kopertinat e tyre. Fletanket: Dy ose m shum pjestar marrin prsipr t bjn fletanketat, ti klasifikojn dhe t prpunojn rezultatet (pr kt pun duhen m shum se dy veta).


1)

2)

3)

4)

cikli i jets


2Stadi i dyt:

Bni fletanketn, pr t grumbulluar t dhna pr ninullat q do t ju kndojn. Nga pyetjet duhet t msojm:


Mendohuni nse duhen dhe informata t tjera pr ninullat q do t grumbulloni dhe shtoni pyetjen e duhur n fletanketn tuaj.

Stadi i tret: Filloni inizimet. Paralelisht duhet t ndani fletanketn dhe t bni regjistrim kalendarik.

Stadi i katrt: Sapo t mbaroni inizimet, filloni protokollimin dhe prpunimin e fletanketave.

Stadi i pest: Paraqitni rezultatet e krkimit tuaj n klas.

Stadi i gjasht: Krkoni nga shkolla q bashkpunoni n ann tjetr t kufijve t ju drgojn materialin q grumbulloi.

8. Dgjoni kngt: .13.3. Nna jote dhe nna ime, .5.7. Zaharulla, .1.13. Prtej detit mburrin nj vajz t re, .1.23. M dhembi dhmbi im, .15.22-23. Shko, nn i thuaj Janit dhe diskutoni n klas pr njohjen e t rinjve dhe pr mblesrin n shoqrit e dy vendeve.

9. Dgjoni kngn .11.14. U lodha, moj nn. N Dropullin e Shqipris kndojn para dasms kngn e mposhtme: Tri dit shkruajn pajn dhe tri pajn e siprme. N figurn e mposhtme paraqitet nj marrveshje paje nga zona e Greqis (e vitit 1929). Cili sht zakoni i prbashkt q ekziston para dasms n t dyja zonat?

1)

2)

Organizoni nj shfaqjen t ci ln do t

paraqesni rezultatete krkimit tuaj.Sukses t mire!



http://www.pi-schools.gr/download/programs/EuZin/ergasies_03_04/Peloponnisos/Peloponisos_19_34.pdf

Lexoni marrveshjen e pajs dhe prgjigjuni pyetjeve t mposhtme.:Midis cilve bhet marrveshja? Cila sht marrveshja?Marrveshja e tyre sht e lidhur me betim? prfshin paja?Cili sht mendimi juaj pr pajn? Ruhet procesi i pajs?N t gjith popujt dhe n t gjitha koht familja e nuses gjithmon jep paj?

D

D

D

D

D

cikli i jets


31. Cikli i do jete mbyllet me t njjtn mnyr pr t gjith dhe shkakton t njjtin hidhrim tek ata q mbeten pas. Si n lindjen, n dashurin, kshtu dhe n emocionet q ndjen njeriu para vdekjes i shprehu n kngt e tij. N muzikn popullore kto kng quhen vaje. Dgjo kngt e mposhtme: .9.10. Curliut, .11.2. Vaji, .1.2. Dhimitraqi i nns, .13.20. T lava dhe t ndrrova, biri im. Dy vijn nga zonat e Shqipris dhe dy nga zonat e Epirit.

emocione t shkaktojn? emocione beson se prpiqen t shprehin vajet q dgjove?Me mnyr shprehin t dy popujt hidhrimin e tyre pr humbjen e nj personi t dashur? Sipas atyre q msove n aktivitet t mparshm,mund ti ndash kngt n polifonike dhe monofonike?

2. Dgjoni pjest e mposhtme instrumentale: .7.2. Instrumentale dhe .7.8. Instrumentale.

Pse beson se i themi instrumentale?Mund t dallosh veglat q dallohen?

Shkruani n tabeln e mposhtme emocionet q beson se mund t shprehin t dyja pjest:

.7.2. Instrumentale .7.8. Instrumentale ....................................... ...................................... ....................................... ...................................... ....................................... ......................................

Pr ciln pik t ciklit t jets do t prdorje njrn dhe pr cilin tjetrn?

D

D

D

D

D

D



Shum shpesh prdorim shprehjen grneta qan.Beson se e prdorim me kuptim real apo me kuptim metaforik?duam t themi kur prdorim kt shprehje?N ciln nga pjest q dgjove beson se shkon m shum?

3. Lexojm t dhna nga enciklopedia lidhur me lumenjt e Epirit.

Lumenjt e Epirit jan: Arahthos i ci li buron nga ma li Lakmo dhe Micikeli dhe pranon gjat rrugs s tij degt e tij q derdhen n Gjirin e Ambrakis. Luros i ci li buron nga ma li i omaros dhe derdhet n Gjirin e Ambrakis Thiamis (ose Ka lamas) buron nga ma li Dusko dhe derdhet n detin e Korfuzit nga Ormos i Va ltos. Aherondas (ose Lumi i Zi) buron nga ma li Tomaros dhe derdhet n Detin Jon nga Gjiri i Fanarit. Vjosa (Aoos) buron nga rafshna lta e Mecovs Pes lmenj dhe derdhet n detin Adriatik. Aheloos (ose Lumi i Bardh) buron nga ma li Lakmos dhe derdhet n lagunn e Mesollongjit.

www.live-pedia.gr

Mund t gjesh lumenjt e Epirit n hartn? Njri nga pes lumenjt e mdhenj q prshkojn Epirin, sht i lidhur fort me fazn e fundit t ciklit t jets, dmth me vdekjen. Ky sht lumi Aheronda. Krkoni informata nga mitologjia lidhur me lumin Aheronda..

D

D

D

cikli i jets


3

Googlemaps

4. Krkues t vegjl.




Prpiloni hartn.gjeografike t krahins: Nj pjestar merr prsipr t ndihmoj grupin q t

1)

2)

3)



zbuloj zonn gjeorgafike q i prket dhe t zbuloj rrugt. Regjistrim kalendarik i krkimit: N nj fletore nj pjestar mban shnime pr ecurin e krkimit (ku u b inizimi, kur dhe nga cilt, nse hasi grupi disa vshtirsi dhe do gj tjetr q gjykohet e domosdoshme.Personi q inizon: Merr prsipr inizimet dhe prdor kasetofonin ose cd recorder q do t prdoret. Para do inizimi thot emrin e grupit, zonn n t ciln u b inizimi, datn, emrin e personit atij q kndon dhe titullin e ninulls nse ekziston. Po t jen m shum se nj ninull dhe nuk ekzistojn tituj, thjesht numron ninullat. p.sh. Grupi A, E shtun 14 qershor 2008, ona . Kndon zonja Maria Papadhopullu, ninull nr.1.Protokollim: Nj pjestar merr prsipr t rregulloj kasetat ose cd n zona dhe n data dhe t kopjoj t dhnat n kopertinat e tyre. Fletanket: Dy ose m shum pjestar marrin prsipr t bjn fletanketat, ti klasifikojn dhe t prpunojn rezultatet (pr kt pun duhen m shum se dy veta).


Stadi i dyt:Bni fletanketn, pr t grumbulluar t dhna pr ninullat q do t ju kndojn. Nga pyetjet duhet t msojm:


Mendoni nse duhen dhe informata t tjera pr ninullat q do t grumbulloni dhe shtoni pyetjen e duhur n fletanketn tuaj.

Stadi i tret: Filloni inizimet. Paralelisht duhet t ndani fletanketn dhe t bni rregjistrim kalendarik.

4)

1)

2)

cikli i jets


3Stadi i katrt: Sapo t mbaroni inizimet, filloni protokollimin dhe prpunimin e fletanketave.

Stadi i pest: Paraqitni rezultatet e krkimit tuaj n klas.

Stadi i gjasht: Krkoni nga shkolla q bashkpunini n ann tjetr t kufijve t ju drgojn materialin q grumbulloi.

Mund t lexoni libra q kan lidhje me to:Ka liocos Pandelis, Ati dhe biri, Patakis, Athin 1995.Manthopulos Dimitris, Ditt e Alqions, Psihogios, Athin 1993.Marra Irini, Nj histori pr dy, astanjoti, Athin1985.Metaksa-Paksinu Meri, I sakt dhe i padmtuar nga fami lja, edros, thin 2003.Panajotopulu Lica, Nj baba pr mua, Sighroni Epohi, thin 1990.Sari Zorz, Gnjeshtra, Patakis, thin 1995.Shtpi pr pes t Lotis Petrovi Andhrucopulu.

64

kafsht dhe natyra1

BASHKPUNIM KRKUES DHE EDUKIMI NGA LARGSIA N KULTURN GREKE

1. Prpiquni t korrespodoni tingullin me figurn e sakt:

2. Dgjo veglat dhe prpiqu ti korrespodosh tingujt me figurn e sakt.

Nse duhej t vje ecjen e kafshve, q t jepen m posht, me ndonj nga veglat muzikore q dgjove, si do t bje korrespodimin?

Shkruaj pran emrit t do vegle, emrin e kafshs q beson se shkon m mir:

elefant mace luan bi lbi l ka l flutur

1

4

2

5

3

6

65



3. Si kemi thn, muzika sht arti, q prdor si material t saj tingujt. Por ekziston edhe nj tingull tjetr i rndsishm, t cilit nuk i japim zakonisht rndsin e duhur. Ky sht tingulli i qetsis s plot dhe sht shum i rndsishm, sepse pastron vesht tona, q t pranojn m mir tingujt q do t vijojn. N kt muzik qetsia e plot, d.m.th kur nuk dgjohet asgj fare, quhet pushim dhe ka dhe ky simbolet e tij, si do not. Kshtu kemi pushim t plot, gjysm pushimi, pushim 1/4, pushim1/8 etj. do her q lexojm n nj pjes muzikore (partitur) nj pushim, n fakt matim prbrenda sa or t MOS luajm, ose t MOS kndojm:

Dgjoni kngn: Kndojn gjasht bilbila dhe numroni sa pushime ekzistojn. Luajm lojn Karriget muzikore. Numroni sa veta jeni n klasn tuaj dhe vendosni karriget n klas n mnyr q nj bashknxnsi juaj t jet n kmb.Krkoni nga msuesja juaj t vendos kngn Kndojn gjasht bilbila. Sa dgjohet knga ecni lirshm npr klas. Kur bhet pushim, secili prej jush duhet t arrij t ulet n nj nga karriget. Kush tepron, del nga loja dhe hiqni nj karrige. Fiton ai q mbetet i fundit.Krkoni nga msuesja juaj ose nga msuesi juaj q prdor cd player ose kasetofonin, t ndaloj kngn tek pushimet sa m shum koh.

D

D

D

D

D

67



Sezan, atyr e vdekur

Van Gong, Nat me drit yjesh

one, Lkonja

5. Me pretekst kngt t njoh piktor t shquar dhe t dalloj mnyrn q pikturojn. Dgjo kngt e mposhtme: .11.4. Mbrm me dritn e yjeve, .10.2. Lule nga lndina dhe .12.11. Limoni i shkurtr.

Ciln kng do ta korrespodoje me seciln nga pikturat e msiprme?Vzhgo me kujdes dhe prpiqu ti prshkruash me do hollsi.sht ndonj prej tyre q t plqen m shum?

6. Dgjo kngn anushaqe.

Msojm ta kndojm kolektivisht. Ndahuni n dy grupe. Nj grup merr prsipr kngn dhe tjetri t shoqroj me duartrokitje, ose me vegla muzikore me prkusion q ekzistojn n klasn tuaj.Fillon grupi me kngn dhe grupi me veglat muzikore me prkusion hyn vetm n vargjet:

manushaqe-manushaqe, arom dhe karafila

manushaqe-manushaqe, do tua jap fmijve

D

D

D

D

D

D

Msojm t kndojm kolektivisht kngn Mor

limon i shkurtr.

68

kafsht dhe natyra1


____ ____ ____ ____ ____ ____

4. Fole me materiale natyrore: Ndrtoj folen time nga materiale q gjej n natyr. Trazoj mbeturinat e druve me prshtymn time dhe krijoj nj mas t lngt q bj leht, q t marr formn e dshiruar.

5. Me shtpin n shpin: Mbart shtpin time n shpin. Guaska ime sht pjes e trupit tim dhe kur ndiej se rrezikohem nga ndonj armik ose nga koha e keqe mblidhem brenda saj dhe knaqem me ngrohtsin dhe sigurin e shtpis sime.

6. Fluturime nga foleja n fole: Balta sht materiali m i mirl ndrtimor pr folen time. sht e lagsht dhe punohet leht dhe kur thahet bhet e fort si guri. Si murator me prvoj shtoj n przierje dhe pak kasht q t jem i sigurt se nuk do t rrzohet.

7. Shtpia ime, shtpiza imeM trego shtpin tnde, t t them kush je! Korrespodo do kafsh me folen e saj. Gjeni fotografi ose vizatoni kafsht dhe folet e tyre.

1. Foleja m trheqse: Ndoshta jam arkitekti m i shkatht i natyrs! Bj plhurn time prej mndafshi q prodhohet nga trupi im. Prve shtpis s sigurt, sht nj grack e mir pr insektet e vogla q prbjn ushqimin tim.

2. Shtpi lvizse: N vend q t ndrtoj folen time jam brenda asaj. Guaska ime e fort m mbron nga koha e keqe dhe nga armiqt e mi, si gjarprinjt. Pa at nuk do t mundesha t rroja.

3. Fole t nndheshme: Jam ekskavatori m i mir n mbretrin e kafshve. Kam duar me maja dhe thonj t mprehta, si dhe kocka t forta dhe gjoks pr t lvizur lirshm n vende t nndheshme q krijoj.

69



8. Dgjoni kngt: .13.7. Ku ishe, thllz e shkruar, .13.8. Lepuri

han kafsht e kngve pr t jetuar?Krijoni me figura zinxhir ushqimor. Po t thyhet nj hallk e zinxhirit do t ndodh?Po t zhduket nj kafsh nga njra an e kufirit, do t ndikohet zinxhiri ushqimor?

9. Dgjoni kngt: .1.9. Ju zogj fluturues, .10.13. Drenushe, .13.6. Ku ishe, thllz e shkruar, .13.8. Lepuri, .6.9. Thllz mbi shkmbinj, .9.4. U mbush oborri me pend palloi.

Dilni n natyr duke pasur me vete nj flet pune dhe t shkruani vrejtjet tuaja. Fleta e puns mund t ket formn e mposhtme.

10. Ndoshta keni ndjekur n televizor shfaqje cirku q kan role kryesore kafsht.

Cilat kafsh takojm tek cirku?N cilat vende jetojn?Si u gjenden kafsht n cirk?sht vendi i prshtatshm pr t jetuar?Si sht vendi i cirkut n t cilin jan kafsht? paraqiti do kafsh?sht n natyrn e tyre t bjn ushtrime akrobatike dhe numra t tjer?

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

D

FLE TA E PUNSPa prishur ekui librine territorit shkruaj:

Tingujt q dgjoj.............................................................

Gjurmt e kafshve .............................................................

Fole kafshsh .............................................................

Vepra njerzore .............................................................

70

kafsht dhe natyra1


Si msuan t dgjojn urdhrat e zbutsit t egrsirave?Po nuk dgjojn, do t psojn?Duke njohur t gjitha kto, cila sht pikpamja juaj pr shfaqjet me kafsht? ;

11. Lexoni historin e ngatrruar t Markos

Jo, nuk bhet fjal pr ndonj djal, por pr nj ari t murm. Malet nga t dyja ant e kufijve grekoshqiptare ishin vendi dhe shtpia e tij dhe u ndodh, n vitet e para t jets s tij n nj cirk dhe e keqprdorin. Sot sht 16 vje dhe jeton me t gjitha t mirat n strehim t ariut t murm, n imfeo t Florins. Vini figurat me legjendn n radh. (Gazeta Erevnites, v. 310 f. 14-15)

Sot Markos sht nj ari i madh dhe i fort. I plqen t shtrihet n bar dhe t qendroj n diell, duke gzuar astet e mira t jets n natyr!

Do t bsh ato q do t them, e urdhronte nj zotri i gjat me nj kapel t lart.

Vitet kaluan dhe Markos u rrit, kur nj dit fmijt e liruan: arkturos do t merrte shokun e tyre prsri n mal.

Markos jetoi vitet e para t jets s tij n nj cirk.

Nuk dua, nuk m plqen, nuk mundem, mendonte Markos.

Atje do dit Markos kishte vizita, por ndiente gjithmon mrzitje. Fmijt e kuptuan shum shpejt dhe filluan t mendohen si ta lirojn.

Udhtimi ishte i gjat dhe i lodhshm, por rruga bhej gjithmon dhe m e bukur kur ngjiteshim m lart brenda n pyje dhe lart n male.

Nuk bn asgj sakt, tha dikur nj zotri i gjat me nj kapel t lart dhe e drgoi n kopshtin zoologjik.

D

D

D

D

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

72

kafsht dhe natyra1


sht i vetm dhe e rezervuar, kur i afrohen njerzit.

Pse besoni se reagon kshtu me njerzit?Gjeni informata pr organizatn Arkturos q mirpret Markon.Shkruani nj letr tek ariu Marko dhe i krkoni falje pr sjelljen e keqe t njerzve. Firmosni letrn t gjith nxnsit e klass.

12. Gjej nga cilat kafsh prbhet kafsha e uditshme e figurs.

Cila karakteristik t ndihmoi pr ta gjetur?Kto kafsh ekzistojn n zonn tnde?Mund ti takosh edhe n ann tjetr t kufijve?

13. Lexojm prrallat: T tre klyshet e ujkut t Evjenios Trivizas dhe Mikropapucica t Smaragds Mandadaki.

Cilat prralla na kujtojn? I tregojm apo i lexojm dhe kto n klas? Gjeni ngjashmrit dhe ndryshimet.Cili sht i keqi dhe i miri n do prrall?Ekzistojn kafsh t mira dhe t kqija?

D

D

D

D

D

D

D

D

D

(Skic: Gazeta Erevnites, v. 222, f. 21)

73



14. Nga ato kafsh q jan t shkruara m posht, shuaj ato q beson q nuk jetojn n Pind:

luani ujk dhelpr zorkadhderri e egr shqiponj vidr kameleoni

neprk delfini kunadhe ariaka ll gushkuqi pinguin bretkosbreshk rokodi l papaga ll ec i egr

Nga ato kafsh q jan t shkruara m posht, shuaj ato q beson q nuk jetojn n malet e Shqipris s jugut:

luani ujk dhelpr zorkadhderri e egr shqiponj vidr kameleoni

neprk delfini kunadhe ariaka ll gushkuqi pinguin bretkosbreshk rokodi l papaga ll ec i egr

Cilat kafsh jan t prbashkta n t dyja zonat? Pse ndodh kjo?D

74

kafsht dhe natyra1


15. Luani gjahtarin

Fmijt jan kapur n rreth. do fmij luan rolin e nj kafshe t pyllit. Nj fmij, q bn gjahtarin, ndodhet jasht rrethit. Fmijt kndojn kngn e njohur nga loja tradicionale, ujku, eci npr pyll, kur ujku nuk sht ktu por i prkthyer jo fjal pr fjal.

Eci, eci npr pyll, kur gjahtari nuk sht ktu. Djali gjahtar i prgjigjet pyetjes duke thn do her se vesh pantallonat ose kmishn ose kpuct ose kapeln e tij dhe n fund merr pushkn dhe i ndjek. Fmijt vrapojn npr territorin pr t shptuar. Fmij q kapet nga gjahtari, del nga loja. Kjo gj vazhdon deri sa ujku ti kap t gjith fmijt. Ather pylli mbetet i shkret.

16. Dgjo prralln muzikore t Sergjei Prokofief Petros dhe ujku.

Prralla fillon kshtu: Do tju them nj histori, thot treguesi. Nj histori muzikore. Qllimi, fmij, sht t dgjoni tingullin q nxjerrin disa vegla muzikore. N historin, do karakter ekzekutohet nga nj vegl tjetr. Flauti bn zogun... oboe rosn... klarineti bn macen... fagoti bn gjyshin e rrept t petros... tri korneta luajn ujkun gri... veglat kordofone, t ghitha bashkpetron, t famshmin gjahtart i bjn.veglat frymore prej druri... ndrsa daullet dhe grankasat oshtijn si t shtnat e gjahtarve. Dhe historia fillon...

Ju plqeu prralla? Le t bjm tani nj prrall tjetr n baz t historis q dgjuam. Ndahuni n dy grupe.

Njri do t marr prsipr t gjej fotografi nga kafsht q prmenden brenda n prrall.

D

75



Tjetri do t marr prsipr t sjell fotografi nga veglat q dgjohen brenda n prrall.do grup t blej nga nj karton t madh dhe t bj nj kollazh me fotografi q sollt n klas.Kujdes! Vini n tabelat q do t ndrtoni vendin prkats n do vegl njrn nga kafsht.Varni tablot tuaja n klas.

17. Muzika sht nj nga t shtat artet, por, llojet e saja jan t shumta. do epok dhe do popull gjen me mnyra t ndryshme t shprehet nprmjet muziks. Do t mundim si fillim, t ndajm muzikn n dy kategori shum t mdha: klasikn dhe tradicionalen.

Prpiqu t prshkruash me goj do njrn nga kto dy kategori. Dgjo dy shembuj muzikor: Nj pjes nga prralla muzukore Petros dhe ujku dhe kngn .1.9. Ju zogj fluturues.Ciln do t karakterizoje si vepr klasike dhe ciln si repr tradicionale t muziks?

18. Dgjoni kngt: .13.7. Ku ishe,thllz e shkruar, .13.8. Lepuri. han kafsht e kngve pr t jetuar? Korrespodo kafsht e mposhtme me ushqimin e tyre. Nse zhduken kafsht dhe bimt e vijs s dyt far do t ndo n kafsht e vijs s par?

lepuri dhelpra ujku ariu shqiponja thllz

gjarprinj krimba manafera lakra zorkadhe minj

D

D

D

D

D

D

D

78

kafsht dhe natyra1


22. Dhjet kafsh t Pindit u fshehn n kriptogramin e mposhtm. Krko ti gjesh.

a k t v z o w f ps l o n u r i t h x s g a j t f b e du h b m k n h l k hd q m k u n a d h ei i n z r h u lo p t s e i l i r pz o r k a d h e p ak n g i z p i e l ml j h f t e p g b fd e d t r w l x bc n s e e q a r i sk e t r i a g t p ks d k y t z j la h j a i n e h o o

23. 4 Tetor dita ndrkombtare e kafshve (Gazeta Erevnites, 5-10-2002). Krijoni nj tablo me t drejtat e kafshve duke u bazuar n Shpalljen Ndrkombtare t t Drejtave t kafshve (Bashkimi i t Drejtave t kafshve, Paris, 1978). Vendosni tablon n nj vend qendror t shkolls suaj. Vini titullin: T drejtat e miaaaaa!!!

79



Neni 1T gjitha kafsht lindin me t njjtat t drejta ekzistimi.

Neni 2Njeriu duhet t respektoj jetn e do kafshe dhe t prdor njohurit e tij pr t drejtat e kafshve.

Neni 3Asnj kafsh nuk duhet t keqprdoret. Nse vdekja e saj sht e domosdosmke, duhet t bhet shpejt, pa dhimbje t kafshs.

Neni 4do kafsh duhet t jetoj n vendin e saj t natyrshm dhe t riprodhohet sipas ligjeve t natyrs.

Neni 5do kafsh q sipas tradits sht shtpiake, ka t drejt t jetoj me kushte t jets dhe t liris q i prkasin llojit t saj.

Neni 6do kafsh, mik i njeriut, ka t drejt t jetoj gjat sipas jetess s saj natyrore. Braktisja e saj konsiderohet si veprim njerzor dhe poshtrues.

Neni 7Ndalohet shfytzimi i kafshve pr dfrimin e njerzve. Shfaqjet q prdorin kafsh, prbjn zhdukje dinjiteti, respekti pr jetn e kafshs.

Neni 8do veprim q shkakton vdekjen e nj numri t madh kafshsh t egra quhet gjenocid, sht krim prball llojit. Ndotja dhe shkatrimi i mjedisit natyror ojn n gjenocid.

Neni 9Respekt duhet edhe te kafsha e vdekur.

Neni 10T derjtat e kafshve duhet t sigurohen nga ligje si dhe t njerzve.

T drejtat e miaaaaaaaaa!!!

80

kafsht dhe natyra1


Korrespodoni nenet me t drejtat e kafshve me fotografit e mposhtme. Shtoni, nse doni edhe fotografit tuaja. Shkruani n gazetn e shkolls suaj ose n ndonj gazet tjetr, nj artikull me tem t drejtat e kafshve.

81



N vendin rrjetor t internetit t Universitetit t Janins (http://www.viopiki lotita.uoi.gr) ekzistojn informata pr kafsht dhe bimt e Epirit.Mund ta vizitoni dhe ti njihni.

24. N kryeqytetet e dy vendeve, Shqipris dhe Greqis, ekzistojn kopshte zoologjike. Mund ti vizitoni. Nse kjo gj sht e pamundur, interneti juaj ju jep mundsin ti vizitoni me imagjinatn tuaj. Vizitoni, t dy kopshtet zoologjike dhe mblidhni fotografi dhe informata pr kafsht q mirpresin. Faqe interneti t kopshtit zoologjik t Tirans: http://www.desave-pz.com/albumi/index.php?cat=013 dhe faqe interneti Atiku parku: http://www.atticapark.com/animals_gr.htm.

82

kafsht dhe natyra1


2

dimri pranvera

vera vjeshta

1. Dgjoni kngt: E.14.7. Pes rrape, .14.8. Kajsi e mbushur.

Paraqitni pemm q gjendet n oborrin e shkolls, duke e fotografuar dhe n t katr stint e vitit. Drgoni fotografit n nj shkoll t vendit fqinj, duke krkuar tju drgojn fotografit e tyre. Krahasoni pemt.

83



2. Dgjoni kngt: .1.2. Nernx gjeth-shum, .12.11. Limon i shkurtr, .12.22. Nernxa ime t thash.

Bni nj alfabet t bimve. Pr do shkronj gjeni nj bim ose dika t prafrt me at. Preni aq kartela sa dhe shkronjat e alfabetit. N do kartel shkruani emrin tuaj, fjaln q gjett dhe vizatoni dika q lidhet me fjaln p.sh. rra, ajame, etj.

Gjeni pem frutore t vendit tuaj dhe shkruani emrtimin e tyre posht fruts prkatse. Emrtimet ngjajn dhe n t dyja gjuht? Shkruani emrtimet e frutave dhe t pemve n gjuhn tuaj. Krkoni nga bashknxnsit tuaj q njohin gjuhn tjetr, t plotsojn emrtimet dhe n gjuhn e dyt.

3. Dgjoni kngt: .10.2. Lule nga lndina, .11.19. Manushaqe.

Ndahuni n grupe. do grup zgjedh t paraqes nj bim t prbashkt t dy zonave. Pastaj nga ckskursioni n natyr gjeni bimn dhe prgjigjuni pyetjeve n fletanketn:

Cila karakteristik e bims ju ndihmoi ta dalloni?Vreni gjethet e saj. I prshkruani

D

D

D

D

84

kafsht dhe natyra1


2Ka lule apo fruta? I prshkruani.Sa e madhe sht? Nga se besoni se varet madhsia e saj?Dhe tani skiconi ktu mostrn q keni. Vreni skicn q ndrtuat dhe njkohsisht zonn q paraqitet. Sa lloje t ndryshme bimsh shikoni?

Nj n tet bim n gjith botn rrezikohet me zhdukje. Ka mundsi n disa dekada t mos ekzistojn t gjitha llojet e ndryshme t bimve.

rezultat do t kishte?Besoni se ekzistojn dhe organizma pa vler n mjedisin ton? Po t zhduken nga zjarri ose nga ndonj shkak tjetr bimt gjat vijs kufitare t nj vendi do t ndodh n ikosistemet e dy vendeve.

D

D

D

D

D

D

4. Gjelbroj shkolln time.

Dgjoni kngt: .13.10. Dil nn, t shikosh diellin, .8.4. M pranon n kopshtin tnd. Gjeni nj knd n shkolln tuaj, n t ciln do t bni nj kopsht tematik. Gjeni fara dhe bim t vogla nga lloje farmaceutike dhe aromatike si trumza, sherbel, dafin, rigon, aj, kamomil, livand etj. dhe i mbillni. Tregoni kujdes pr to dhe msoni pr vetit e tyre.

85



5. N t gjith botn fabulat pr lulet dhe bimt jan t pambaruaraN mitologjin e t dy popujve, lulet e egra dhe shkurt marrin rndsi t madhe dhe lidhen me hyjnit dhe njerzit. Prpiquni t merrni er t vogl nga fabulat. Mjafton tu drejtoheni t rriturve ose t krkoni n libra. Lexoni fabulat n klas dhe do t shikoni se aroma dhe bukuria do t vrshojn klasn tuaj! Si shembull prmenden disa. (revnites, v. 482, f. 8-9)

IakinthosNj i ri nga Sparti ishte i bukur si perndi dhe shok i ngusht i perndis s Apolonit. Shpesh gjuanin dhe strviteshin bashk. Derisa nj dit, atje ku ndesheshin n hedhjen e diskut dora e Apolonit, qlloi gabimisht kokn e Iakinthos dhe e vrau. Nga gjaku i t riut pa fat, Apoloni bri nj lule me er t kndshme, zymbylin, t njohurin, zumbul.

Lulkuqja e egr dhe AnemonaAdonis ishte njeriu m i bukur dhe Afrdita e dashuroi. Aris, perndia e lufts zi llisi dhe u kthye n derr t egr dhe plagosi Adonin pr vdekje. Nga gjaku i tij thon se lindi lulkuqja e egr dhe nga lott e perndis nj lule q ka jet t shkurtr. Me fryrjen e pare t ers peta let e saj shprndahen larg. Kshtu lulja u quajt anemon.

86

kafsht dhe natyra1


26. Dgjoni kngt: .7.11. Instrumentale, .7.9. Instrumentale.Nxnsit hartojn dekalogun e vizitorit t mir n pyll.

7. Dgjoni kngt: .14.11. Po zbret thllza nga mali, .10.2. Lule nga lndina. Pr fat t keq shpesh dgjojm n lajme ose lexojm n gazeta pr zjarret q djegin qindra dynyme pylli. Por pastaj bhet?

Lexoni prralln Mllnja krkon pylli t shptoj n tekst t Vasilit Iliopulos, me aktivitete t Vasilikis Nika dhe ilustrime t Francesks Kozanti. Indiferenca dha pakujdsia ishin armiqt m t madhenj t pyllit. Pas zjarrit t madh, njerzit e pyllit harruan se pylli do ripyllzim dhe e lan t zi dhe pa jet. Zogjt ishin t part q reaguan. Fmijt u shqetsuan dhe

Vizatoni pikrura me kontraste. Ndahuni n dy grupe. Merrni nj letr me gjatsi nj metr dhe ndajeni n mes, gjysma e nxnsve vizatoni vetm me ngjyr t zez nj pyll t djegur dhe gjysma tjetr n pjesn tjetr t letrs vizatoni nj pyll me ngjyr dhe jet. N ciln pjes doni t jetoni?

1. Nuk hedh mbeturina.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

87



8. Dgjoni kngt: 14.11. Po zbret thllza nga mali, .10.2. Lule nga lndina

Isha nj pyll M ndihmoni t ribhem i bukur, duke m vizatuar pem, lule dha kafsh. T hyj nj fotografi nga nj pyll i djegur dhe ta vizatojn. Kujdes!

9. Loj domino!

N nj domino t tregut vizatoni ose gjeni figura nga revista pr natyrn (lule, kafsh, pem, njerz, perndime dielli, zjarr etj.). Preni dhe i ngjitni n pjest e dominosVendosni n dysheme nj hart t dy vendeve. Vini mbi hart pjest me kt rend: zjarr, bim, kafsh peizazh, njeri. Hidhni pjesn e par. do pjes e dominos me mnyr mahnitse rrzon pjesn q vjen, duke shkatrruar ekuilibrin ekologjik.

Cila sht hallka e tret e zinxhirit q prishet?Po t ndryshojm radhn do t kemi t njjtin rezultat?

D

D

88

kafsht dhe natyra1


2Nse pjesa e par q rrzohet gjendet n vendin tjetr, do t kemi t njjtin rezultat?Ndryshoni shkakun e shkatrrimit (pjesn e par) me ujra t infektuara, ilae bimsh etj., rezultat do t ket domino?

10. Dgjoni kngt: .13.10. Dil, nn, t shikosh diellin dhe .3.15. M pranon n kopshtin tnd?.

Informim i n eshtjet q i prkasin mjedisit nuk sht i mjaftueshm. Duhet t kthehet n veprim. Imitoni shembullin e fmijve t fotografis dhe gjeni nj knd n shkolln tuaj, n t ciln do t bni nj kopsht tematik. Gjeni fara dhe bim t vogla nga lloje farmaceutike dhe aromatike si trumza, sherbel, dafin, rigon, aj, kamomil, livand, fidanishte etj dhe i mbillni. Tregoni kujdes gjat gjith vitit, msoni pr vetit e tyre, bni fotografi n faza t ndryshme t zhvillimit t tyre.

D

D

Fmij ujitin nj pjes t vogl kopshti n shkoll fillore n Zimbabue. Fotografia sht nga revista kosmos t UNICEF, v. 72, f 34.

89



Gjat vizits n pyll mblidhni gjethe t thata,

lvozhga, boe pishe etj., pr t br kolazh.

11. Dgjoni kngt: E.14.7. Pes rrape, .11.19. Manushaqe. Dilni nj shtitje npr pyll. Shikoni dhe dgjoni me kujdes...

Mund t zbuloni dika! Prpiquni tu prgjegjeni ktyre pyetjeve:

Shikoni llojet e ndryshme t ngjyrs s gjelbr. Sa tone dalloni? Shikoni pemt n mjedisin prreth. karakteristika kan n kt stin?Bj fotografi.Takoj: prnar po jo kumar po jo

dushk po jo ahe po jo

gshtnja po jo bredh po jo

t tjera po jo

Trungjet e pemve jan krejt t zhveshur apo kan organizma t tjer t ngjitur mbi ta?Si jan gjethet e tyre?

Kur keni studiuar pemt dhe shkuret, prqendroni vmendjen tuaj n pjest e tjera t pyllit. Vreni truallin dhe kostatoni ekzistencn ose mungesn t elementeve t mposhtme:

Pa bimsi, tok e zhveshur I mbuluar me gjilpra

I mbuluar me gjethe I mbuluar me myshqe

I mbuluar me myshqe dhe me bar I mbuluar me bar

Vreni bimt q gjenden afr pyllit si blerimi: bim me frura, bim aromatike, bim kacavarse. bim me lule. Takuat krpudha?

D

D

D

D

D

D

90

kafsht dhe natyra1


212. Mendohuni se gjat vizits n pyll takoni nj grup druavarsh t paligjshm q krcnon pyllin. Pyesni veten pse njeriut i duhet pylli dhe n cilat raste i duhet lnda e drurit. Shkruani far ndjejn dhe si reagojn krijesat e pyllit, kur shikojn druavar t paligjshm. Si planifikojn t mbrojn pyllin e tyre? Hyni n vendin e do heroi t pyllit dhe shnoni argumentet e tij. Prpiquni t propozoni zgjidhje pr problemin e shfrytzimit t madh t pyllit.

13. Prpiquini t plotsoni fjalkryqin me fjal pylli. (Burim: http://www.kpekonitsas.gr/index.htm)

Insekt me ngjyr t ndritur.Bar aromatik.Ngjitet n plaggia t thepisura.Kjo kafsh fsheh fruta dhe kshtu ndihmon n riprteritjen e pyllit.Kacavaret n pem dhe pi lngjet e tij.Quhet dhe lis.Frutat e tzre jan boct e pishs.Pem gjethedendur si pllemb.Quhet kshtu, sepse tund bishtin e saj.Ekyistojn t sbijshme, por dhe helmuese.Lviy duke krcyer.

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

11)

[1] livelul, [2] trumza, [3] dhia e egr, [4] kerti, [5] urthi, [6] dushku,

[7] halort, [8] rrapi, [9] bishtatundsi, [10] krpudha, [11] lepuri

11

2

4

3

5

10

7

8

9

1

6

91



14. Ndahuni n grupe dhe gjeni informata pr valsat (mnyra e prodhimit, fabula, vetit bamirse,kng etj). T dhnat q do t grumbulloni do t prbjn materialin pr nj shfaqje. Pyesni nxnsit e shkolls q bashkpunoni nse n zonn e tyre ekzistojn kto valsa dhe si i prdorinKshtu mund t pasuroni materialin q keni mbledhur. T dhnat q keni grumbulluar mund ti shkruani dhe t krijoni librin tuaj me kshilla dhe barna nga natyra.

15. M posht mund t lexoni informata pr valsat e dy vendeve. Kto valsa gjnden edhe n zonn tuaj? Si i prdorin dhe pr smundje, sipas mjeksis praktike?

Informata nga nj libr shqiptar

Murriz (Crataegus Oxycantha)

Substancat e tij ndihmojn n parandalimin e shum smundjeve. Sidomos ndihmon ata q kan problem me zemrn, sepse forcon muskujt dhe siguron ritmin normal.

Rigon (Lamiacease)

Rigoni lufton gurin n tmth.

Hithra (Urtica diocia)

Hithra sht mbetresha e bimve mjeksore. Ndihmon n pastrimin e gjakut, gjithashtu larja e koks me lndn q prodhohet pas zierjes se hithrs lufton rnien e flokve dhe zbokthin.

Sherbeli (Salvia officinalis)

aji nga sherbeli sth pr uljen e temperaturs. Rekomandhet t pihet mngjes ose do dark.

92

kafsht dhe natyra1


2Limoni (Citrus limon)

Nj metod e mir pr tensionin sht lngu i limonit. Rekomandohet lngu i katr limonave n dit pr dy muaj.

Informata nga faqet greke t internetit

Trumza (Thymus serpyllum)

Rekomandohet pr shum smundje infektuese t tubit gastroenterik dhe t mushkrive. Me trumzn e zier luftonin zgjebn. Prdoret gjithashtu n blektori dhe si aromatik gjat gatimit.

Diozm (Mentha viridis)

N farmaceutik prdoren gjethet e thata t diozmit nga t cilat prgatitet valsa me veti prforcuese,nxitse dhe kundr spazmave. Prdoret gjithashtu kundr dispepsis, shqetsimeve nervore, shpejtim pulsi , kundr dhimbjeve t stomakut dhe t fshikzs s tmthit.

orziloku (Ocimum basilicum)

Nga lulet dhe nga gjethet prodhohet diuretic dhe qetsues t smundjeve t stomakut dhe t zorrve.

Diktamo (Origanum dictamus)

Prve valss s veant, diktami ka edhe veti kuruese. sht antiseptik, shron plagt, qetsues i sistemit trets, prdoret kundr gripit dhe ftohjeve.

Bar blete (Melissa officinalis)

N praktikn mjeksore bari i blets prdoret si prforcues, kundr spasmave, kundr reumatizmave, kundr astms

93



dhe pr hapjen e oreksit. Rekomandohet sidomos pr prballimin e dhimbjeve dhe spazmave t stomakut, kolikve, dispepsi, kriza nervore,dhimbje dhmbsh etj.

Hithra (Urtica diocia)

Grekt e lasht konsideronin hithrn nga bimt m t mira nga pamja mjeksore. Prdoret si bim mjeksore, sht e mir pr ndalimin e rrjedhjes s hunds, gjithashtu, prdoret pr ndalimin e rnies s flokve.

94

kafsht dhe natyra1


2

Nna ime ka prejardhjen nga Kaukazi, sht nj

pem q arrin gjatsin 10-15 metra. Fruta e saj,domethn un, piqem n

ga

fundi i majit dhe nga fi llimi i

qershorit, por shpesh nuk nxitohem t shfaqem dhe n

korrik. Kur merreni me vjeljen

Documents

student book alb