STUDIMET PASDIPLOMIKE - CIKLI I DYTË

TEZË MASTERI

“ZBATIMI I TEKNIKAVE TË KONTABILITETIT MENAXHERIAL:

RASTI I KOMPANIVE NË RAJONIN E TETOVËS”

KANDIDATI: MENTORI:

FLORIM SELAMI PROF. DR. RUFI OSMANI

Tetovë , shkurt , 2020

UNIVERSITETI I EVROPËS JUGLINDORE SOUTH-EAST EUROPEAN UNIVERSITY УНИВЕРЗИТЕТ НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПА

FAKULTETI I BIZNESIT DHE EKONOMISË FACULTY OF BUSINESS AND ECONOMY ФАКУЛТЕТ ЗА БИЗНИС И ЕКОНОМИЈА

2

Deklarata e origjinalitetit

Unë, Florim Selami, me përgjegjësinë time më të lartë deklaroj që ky punim me titull

“Zbatimi i teknikave të kontabilitetit menaxherial: Rasti i kompanive në rajonin e Tetovës’’

përfaqëson punimin tim origjinal, është shkruar prej meje, përveç rasteve të citateve dhe

referencave të tjera. Ky punim nuk është përdorur më parë në këtë Universitet dhe nuk është

prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim.

Florim Selami

Tetovë, 2020

3

4

Mirënjohje dhe falënderime

Unë do të doja të shpreh mirënjohjen dhe falënderimet e mia mentorit tim Prof. Dr. Rufi

Osmani që më ka këshilluar, udhëzuar, motivuar dhe që më ka mbështetur gjatë gjithë kohës së

këtij hulumtimi të masterit.

Gjithashtu, do të doja të falënderoj anëtarët e komisionit të tezës: Prof. Asoc. Dr. Jeton

Mazllamin dhe Prof. Asoc. Dr. Hyrije Abazi-Alilin për këshillat dhe sugjerimet e dhëna.

5

Abstrakti

Në ndryshimet e shpejta të mjedisit të biznesit në plan kombëtar dhe ndërkombëtar i

detyrojnë kompanitë që të përmirësojnë performancën e tyre në mënyrë permanente për të

përballuar me sukses konkurrencën në rritje në vend dhe ne tregjet e huaja.

Kontabiliteti menaxherial si pjesë integrale e sistemit të informacionit të kompanisë ka

ndikim në rritje në procesin e vendimmarrjes në funksion të miratimit të vendimeve të drejta

biznesore. Kostot dhe të ardhurat si informacion i rëndësishëm i prodhuar nga kontabiliteti

menaxherial kanë rëndësi të madhe për miratimin e vendimeve menaxheriale. Kostot dhe të

ardhurat që nuk ndikojnë në vendime trajtohen si informacione të parëndësishme dhe nuk

merren në konsideratë në procesin e vendimit.

Studimi ka në fokus një numër të caktuar të kompanive (49) në rajonin e Tetovës të

veprimtarive të ndryshme biznesore, kryesisht kompani të vogla dhe një numër simbolik i

kompanive të mesme. Bazuar në hipotezat e parashtruara, hulumtimi argumenton hipotezat e

e parashtruara në rastin e kompanive të analizuara (49) në rajonin e Tetovës dhe verifikon se

këto kompani kryesisht nuk i zbatojnë teknikat tradicionale dhe moderne të kontabilitetit

menaxherial. Ky moszbatim i teknikave të kontabilitetit menaxherial është kryesisht pasojë e

mungesës së kuadrit profesional dhe për pasojë mosnjohje e teknikave në fjalë.

Hulumtimi zbulon se ndërmarrjet e rajonit të Pollogut duhet të bashkëpunojnë

intensivisht me institucionet arsimore dhe me odën ekonomike në mënyrë që të sigurohen

burime njerëzore cilësore si një parakusht i efektshëm i zbatimit të teknikave të kontabilitetit

menaxherial. Gjetjet e autorit të këtij studimi janë në përputhje me gjetjet e studiuesve lokal

dhe të huaj nga kjo lëmi.

Fjalët kyçe: Teknikat e Kontabilitetit Menaxherial, Vendimmarrja biznesore,

Performanca e kompanive, Rajoni i Tetovës.

6

Abstract

The rapid changes in the business environment nationally and internationally oblige

companies to improve their performance permanently to successfully cope in growing

competition in the country and in foreign markets.

Managerial accounting as an integral part of a company's information system has an

increasing impact on the decision-making process as a function of adopting the right business

decisions. Costs and revenues as important information produced by managerial accounting are

of great importance for the adoption of managerial decisions. Costs and revenues that do not

affect decisions are treated as irrelevant information and are not considered in the decision

process.

The study focuses on a number of companies (49) in the Tetovo region of various

business activities, mainly small companies and a symbolic number of medium-sized

companies. Based on the hypotheses presented, the research argues the hypotheses put

forward in the case of analyzed companies (49) in the Tetovo region and verifies that these

companies largely do not apply traditional and modern managerial accounting techniques. This

failure to apply managerial accounting techniques is mainly due to the lack of professional staff

and consequently lack of knowledge of the techniques in question.

The research reveals that companies in the Polog region must collaborate intensively

with educational institutions and the chamber of commerce in order to provide quality human

resources as an effective precondition for the application of managerial accounting techniques.

The findings of the author of this study are in line with the findings of local and foreign

researchers in this field.

Key words: Managerial accounting techniques, Business decision making, Companies

performance, Tetovo region.

7

Абстракт

Брзите промени во деловното опкружување на национално и меѓународно ниво ги

принудуваат компаниите да ги подобрат своите перформанси трајно за успешно да се

справат со растечката конкуренција во земјата и странските пазари.

Менаџерското сметководство како составен дел на информативниот систем на

компанијата има поголемо влијание врз процесот на донесување одлуки како функција на

донесување на правилни деловни одлуки. Трошоците и приходите како важни

информации произведени од раководното сметководство се од големо значење за

донесување на менаџерски решенија. Трошоците и приходите кои не влијаат на одлуките

се третираат како небитни информации и не се земени предвид во процесот на

одлучување.

Студијата се фокусира на голем број компании (49) во тетовскиот регион на разни

деловни активности, главно мали компании и симболичен број на средни компании. Врз

основа на презентираните хипотези, истражувањето ги аргументира хипотезите изнесени

во случајот на анализираните компании (49) во тетовскиот регион и потврдува дека овие

компании во голема мерка не применуваат традиционални и современи менаџерски

техники за сметководство. Овој неуспех за примена на менаџерски техники за

сметководство главно се должи на недостаток на стручен персонал и, следствено на тоа,

непознавање на односните техники.

Истражувањето открива дека компаниите во Полошкиот регион мораат интензивно

да соработуваат со образовните институции и трговската комора со цел да се обезбедат

квалитетни човечки ресурси како ефикасен предуслов за примена на менаџерски техники

за сметководство. Наодите на авторот на оваа студија се во согласност со наодите на

локални и странски истражувачи од оваа област.

Клучни зборови: Менаџерско сметководствени техники, Деловно одлучување,

Перформанси на компанијата, Тетовскиот регион.

8

Përmbajtja

Deklarata e origjinalitetit .............................................................................................................2

Mirënjohje dhe falënderime........................................................................................................4

Abstrakti .....................................................................................................................................5

Abstract ......................................................................................................................................6

Абстракт .....................................................................................................................................7

Përmbajtja ..................................................................................................................................8

KREU 1: HYRJE ............................................................................................................................9

1.1. Rëndësia e punimit ...............................................................................................................9

1.2. Qëllimi dhe objektivat e hulumtimit ...................................................................................10

1.3. Hipotezat............................................................................................................................12

KREU 2: RISHIKIMI I LITERATURËS ............................................................................................13

2.1. Kontabiliteti Menaxherial kundrejt Kontabilitetit Financiar, disa aspekte teorike ...............13

2.2. Ndërvarësia midis Kontabilitetit Financiar dhe Kontabilitetit Menaxherial..........................16

2.3. Teknikat e kontabilitetit menaxherial .................................................................................18

2.3.1. Dallimi midis teknikave tradicionale dhe moderne të Kontabilitetit Menaxherial ............20

2.3.2. Metodat për matjen-vlerësimin e kostove (Teknikat tradicionale dhe moderne) .............21

2.3.3. Kontabiliteti i Kostos ........................................................................................................23

2.3.4. Informata të rëndësishme në funksion të miratimit të vendimeve afatshkurta ................31

KREU 3. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT .................................................................................44

3.1. Burimet e të dhënave dhe përshkrimi.................................................................................44

3.2. Pyetësori ............................................................................................................................51

KREU 4. ANALIZA DHE DISKUTIMI I REZULTATEVE ...................................................................52

4.1. Rezultatet e pyetësorit, prezantimi dhe diskutimi i gjetjeve................................................52

KREU 5. PËRFUNDIME, REKOMANDIME DHE KUFIZIMET E STUDIMIT......................................66

5.1. Përfundime dhe rekomandime ...........................................................................................66

5.2. Kufizimet e studimit ...........................................................................................................67

REFERENCAT/BIBLIOGRAFIA .....................................................................................................68

SHTOJCAT .................................................................................................................................73

9

KREU 1: HYRJE

1.1. Rëndësia e punimit

Ky punim masteri ngërthen në vete elementin teorik dhe atë praktik. Duke analizuar dhe

prezantuar çfarë është arritur dhe bërë më herët në nivel teorik dhe praktik, do të mundohemi

që në këtë punim masteri të prezantojmë nivelin aktual të shfrytëzimit të teknikave nga

kontabiliteti menaxherial nga vendimmarrësit, me theks të veçantë ato të brendshëm.

Gjykojmë se vendimmarrja afariste shpesh është e bazuar në informacionin që

gjenerohet nga kontabiliteti financiar dhe sidomos në rastin e kompanive të vogla në rajonin e

Tetovës ose Pollogut dhe më gjerë, ose vendimmarrja në disa raste fare nuk merë konsideratë

informacionin nga kontabiliteti. Kjo ndodhë për shkak të më shumë arsyeve siç janë:

kontabiliteti financiar konsiderohet si i mjaftueshëm nga pronari/menaxheri i kompanisë apo

biznesit; pronari ose biznesi e quan të mjaftueshëm udhëheqjen e kontabilitetit financiar dhe

kështu përmbushin detyrimin që parasheh kërkesa ligjore dhe të njëjtit njëherë do të

konsideronin udhëheqjen e kontabilitetit menaxherial si barë apo kosto shtesë të biznesit, etj.

Por, në fakt udhëheqja e kontabilitetit menaxherial do të duhet të shihet si një përparësi

konkurruese e biznesit sepse do të ndihmonte vendimmarrjen afariste nga perspektiva

menaxheriale. Ky konstatim nuk është vetëm teorikë por janë mjaftë raste studimore dhe

praktike në vend dhe në rrafshinë ndërkombëtarë që e kanë argumentuar këtë të vërtet

biznesore (Breuer, et al, 2013, Osmani 2017).

Sot do të ishte e pakuptimtë dhe aspak praktike që një kompani prestigjioze mos të

zbaton teknikat e kontabilitetit menaxherial dhe kështu të miraton një vendim për të ardhurat,

kostot, shpërblimet etj në nivel produkti, reparti, pikë shitjeje, etj.

Pikërisht, përmes këtij punimi të masterit, njëherë mendojmë që të tregojmë rëndësinë

që teknikat e kontabiliteti menaxherial kanë në vendimmarrjen afariste, duke rritur interesin

dhe vetëdijesimin e afaristëve që të njëjtat ti shfrytëzojnë në bizneset që ato i menaxhojnë.

10

1.2. Qëllimi dhe objektivat e hulumtimit

Ky punim i masterit ka për qëllim që të nxjerrë në sipërfaqe problematikën dhe nivelin e

përfshirjes së teknikave të kontabiliteti menaxherial në funksion të zbatimit nga kompanitë

biznesore sipas rasteve konkrete. Punimi në fjalë do të bënë një lidhje në mes dobive konkrete

që teknikat menaxheriale ofrojnë në vendimmarrjen afariste dhe sa prej tyre realisht

shfrytëzohen tek bizneset. Kështu do të analizohet boshllëku eventual në mes pikëpamjes

teorike dhe evidencës empirike-praktike duke dhënë njëherë edhe sugjerimet si më tej të

përmirësohet vendimmarrja afariste.

Punimi do të bënë një gërshetim të perceptimit menaxherial apo përdoruesve të

brendshëm të informacionit kontabël konform zbatimit të teknikave menaxheriale, njohjes së

këtyre teknikave, vështirësive të zbatimit, kulturës afariste dhe njohjes së koncepteve nga ato

bazë tek ato të avancuara në kontabilitet menaxherial, etj.

Për dallim nga kontabiliteti financiar, kontabilitetit menaxherial udhëhiqet dhe

realizohet si rezultat i kërkesave që parashtron menaxhmenti i kompanive. Pra, thjesht nuk ka

ndonjë kërkesë ligjore por kontabiliteti menaxherial duhet t’u përgjigjet nevojave të kompanisë

në funksion të evidentimit të saktë të kostove, shpërndarjes së drejtë, përcaktimit të

fitimit/rezultatit financiar sipas produkteve/proceseve ose reparteve prodhuese/shërbyese.

Në veçanti, teknikat e Kontabilitetit Menaxherial janë bërë instrumente të rëndësishme,

që i ndihmojnë menaxhmentit për të vendosur strategji të menaxhimit të kostove dhe uljes së

tyre, jo vetëm për periudhat afatshkurtra, por edhe për periudhat afatgjata (Henri, Boiral dhe

Roy 2016). Menaxherët vazhdimisht po përpiqen të gjejnë qasje inovative menaxhuese për t’iu

përshtatur mjedisit. Për të realizuar këtë detyrë të ndërlikuar dhe të vështirë, ata mbështeten

gjerësisht në të dhënat kontabël,në ato që kanë të bëjnë me koston, çmimin dhe fitimin.

Një pjesë e gjerë e literaturës së Kontabilitetit Menaxherial përkufizon këtë disiplinë në

termin e rolit të saj vendimmarrës, sepse informacioni që shfrytëzohet nga kontabiliteti i

menaxhmentit, menaxherët e përdorin për t’i kryer funksionet kryesore të tyre të planifikimit

dhe kontrollit. (Horngren et al. 2000, 2005, 2012).Në botën e biznesit ende është e dukshme

mënyra operative e të menduarit “ajo që llogaritet ka numër, ndërsa ajo që nuk mund të thuhet

me numra, nuk llogaritet” (Bedenik Osmanagiq, 2006).

11

Pikërisht kjo është ndër arsyet, që shumë autorë dhe studiues kanë argumentuar, se

sistemet tradicionale të Kontabilitetit Menaxherial nuk u shërbejnë me efektivitet nevojave të

drejtuesve dhe janë të papërshtatshme për kërkesat bashkëkohore të mjedisit biznesor.

Sigurisht që aplikimi, pesha dhe roli i kontabilitetit menaxherial në funksion të

vendimmarrjes afariste nuk gjen nivelin e aplikimit përmbajtjesor në ekonomit e zhvilluar

përkundrejt një ekonomie në tranzicion në vendet e Ballkanit Perëndimor siç është rasti me

regjionin e Tetovës si pjesë e Maqedonisë së Veriut. Vetëm dy punime kanë hulumtuar ndikimin

e Kontabilitetit Menaxherial në bizneset e ekonomive të ndryshme të Ballkanit Perëndimor

(Breuer, et al. 2013 dhe Lale, et al. 2014).

Breuer në përgjithësi është përqendruar në rolin e Kontabilitetit Menaxherial në

procesin e vendimmarrjes pa analizuar metodat dhe mjetet specifike të Kontabilitetit të

Menaxhimit. Punimi i Breuerit me titull "Roli i menaxhmentit në procesin e vendimmarrjes:

studimi i rastit analizon zbatimin e Kontabilitetit Menaxherial me anketimin e 50 subjekteve

ekonomike në rajonin e Caraş Severin në Rumani. Hulumtimi arriti në përfundimin se subjektet

ekonomike të këtij rajoni pjesërisht zbatojnë teknikat e Kontabilitetit Menaxherial.

Studimi i Lale-së është përqendruar në rolin e menaxhmentit si përdorues i

informacionit kontabël në procesin e vendimmarrjes në kompanitë e Serbisë. Punimi i Lale-së

me titullin "Vlefshmëria e informacionit të kontabilitetit për menaxhimin në procesin e

vendimmarrjes" analizon zbatimin e pikës kritike të rentabilitetit bazuar në marzhin e

kontributit në procesin e matjes së performancës së kompanive. Studimi arriti në përfundimin

se kompanitë vendase nuk zbatojnë sistemin modern të kontabilitetit dhe konceptet dhe

mjetet e menaxhimit të kostos të cilat aplikohen në vendet e zhvilluara.

Punimi i vetëm në lidhje me zbatimin e teknikat e Kontabilitetit Menaxherial ne rastin e

Maqedonisë së Veriut është punimi i prof. Osmanit me titull: Informatat Relevante si teknik e

Kontabilitetit Menaxherial, hulumtim në rajonin e Pollogut (Osmani, 2017).

Punimi ofron disa rekomandime për avancimin e zbatimit të koncepteve dhe teknikave

të Kontabilitetit Menaxherial në përgjithësi. Kjo mund të vërehet edhe në statistikat dhe

raportimet e veçanta financiare, që gjë kontabiliteti financiar nuk do të kishte edhe gjithë aq në

fokus.

12

Andaj, në këtë punim empririk bëjmë përpjekje të vlerësojmë shkallën e përdorimit të

disa teknikave të përparuara që kontabiliteti menaxherial i përdor, për rastin e kompanive në

rajonin e Tetovës. Meqenëse, intervistimi apo analiza e më shumë kompanive do të ishte

mbase edhe e pamundur, këtu jemi fokusuar në një grup përdoruesish të informacionit

kontabël.

Punimi synon të vijë në një përgjigje agregate se: nëse dhe sa zbatohen teknikat e

kontabilitetit menaxherial? Cila është perspektiva menaxheriale për këto teknika ? A ka njohuri

të mjaftueshme menaxhmenti i kompanisë për konceptet dhe teknikat bazë të kontabilitetit

menaxherial si: llojet e ndryshme të kostove, kostot fikse dhe variabile, kostoja oportune,

kostoja margjinale, metodat e kontabilitetit të kostos (JOC, PC, ABC), pika kritike e rentabilitetit,

informatat relevante, politikë-bërja e çmimeve, master buxheti dhe buxhetet fleksibile, kontrolli

biznesor menaxherial nëpërmjet qendrave të përgjegjësis si qendra të kostove, qendra të

ardhurave, qendra të fitimit dhe qendra të investimeve.

1.3. Hipotezat

Hipotezat bazë të këtij punimi janë:

1 – Zbatimi i teknikave nga kontabiliteti menaxherial në procesin e vendimmarrjes

biznesore nuk është në nivelin e duhur.

2 – Menaxherët dhe përdoruesit e brendshëm te informacionit kontabël kanë njohuri të

pamjaftueshme nga lëmia e kontabilitetit menaxherial.

3 – Zbatimi i suksesshëm i teknikave të kontabilitetit menaxherial në perspektivë

imponon nevojën e punësimit të kuadrove të reja me shkollim adekuat.

13

KREU 2: RISHIKIMI I LITERATURËS

2.1. Kontabiliteti Menaxherial kundrejt Kontabilitetit Financiar, disa aspekte teorike

Kontabiliteti është një shkencë dhe disiplinë si teorike ashtu edhe praktike. Kontabiliteti

gjen zbatim dhe ndihmon vendimmarrjen për individët dhe sidomos vendim-marrësit afaristë.

Vendimmarrja afariste është proces mjaft kompleks dhe sa më shumë informata nga

kontabiliteti aq më lehtë realizohet ajo.

Vendimmarrësit në jetën e përditshme afariste ballafaqohen me probleme të shumta,

për shembull: rritja e shitjeve, gjetja e tregjeve të reja, avancimi i teknologjisë së prodhimit të

produkteve apo shërbimeve, problemet e investimeve dhe financimit të kompanive, motivimi i

punëtorëve, raportimi për vetë kompanitë si dhe për palët tjera jashtë kompanisë, etj. Të gjitha

këto probleme apo çështje sigurisht që kërkojnë informata që do ta lehtësojnë vendimmarrjen.

Informatat e tilla duhet të jenë sa sasiore ashtu edhe cilësore.

Figura 1: Zbatimi i SNK dhe SNRF-ve në disa nga vendet e Ballkanit Perëndimor

Burimi: Përpunimi nga autori.

Shumica e SNK dhe SNKRF janë në përdorim duke filluar që nga viti 2005 (Serbia) dhe

përfundimisht në vitin 2009 (Maqedonia e Veriut). Vlen të përmendet se këto standarde në

rastin e Maqedonisë së Veriut kryesisht janë obligative te kompanitë që kuotojn në bursën e

letrave me Vlerë në Shkup ndërsa te kompanitë që janë mikro dhe të vogla zbatimi i tyre është

kryesisht i pjesshëm (Osmani 2017).

14

Definicionet e Kontabilitetit Menaxherial definohen nga autor eminent si vijon:

“Kontabiliteti i menaxhmentit është proces i matjes, analizimit dhe raportimit të informacionit

financiar dhe jofinanciar, i cili i ndihmon menaxherët të marrin vendime për të përmbushur

qëllimet e një njësie të caktuar ekonomike. Menaxherët e përdorin informacionin e

Kontabilitetit Menaxherial për dy aspekte kryesore:

1) zhvillim, komunikim dhe zbatimi të strategjive; dhe

2) koordinimin e vendimeve për dizajnimin e produkteve, prodhimit dhe shpërndarjen e

tyre, si dhe vlerësimin e performancës së shoqërisë ” (shih Horngren et al. 2000, 2005, 2012).

Autorët (Atkinson, Kaplan, Matsumura & Young, 2012) definojnë Kontabilitetin

Menaxherial “Si proces i sigurimit të informacioneve financiare (si p.sh., informacionet mbi

koston e prodhimit të produktit, koston e shpërndarjes së shërbimit dhe koston e një aktiviteti

ose procesi biznesor), dhe informacioneve jofinanciare (si p.sh,informacione mbi kënaqësinë

dhe besnikërinë e klientit, cilësinë e procesit dhe afatin kohor, inovacionin dhe motivimin e

punonjësve), gjë e cila ndihmon menaxhmentin e ndërmarrjes për marrjen e vendimeve,

shpërndarjen e burimeve, monitorimin, dhe vlerësimin e performancës”.

Instituti i Kontabilistëve Menaxherial në SHBA (IMA, 2008) e ka përkufizuar

Kontabilitetin e Menaxherial si: fushë e dijes që ndihmon procesin e vendimmarrjes,

planifikimin, zbatimin e sistemeve të menaxhimit të performancës dhe rritjen e aftësive lidhur

me raportimin financiar dhe kontrollin. Sipas (IMA), komponent thelbësor i Kontabilitetit

Menaxherial është formulimi dhe zbatimi i strategjisë për të ndihmuar kompani të ketë sukses.

Instituti i Kontabilistëve të Çertifikuar të Menaxhimit në Britaninë e Madhe (CIMA, 2009)

e ka përkufizuar Kontabilitetin e Menaxherial si ,,Sistem i brendshëm që ofron të dhëna për

planifikimin dhe kontrollimin e aktiviteteve që janë të rëndësishme për marrjen e vendimeve”.

Sipas, CIMA, kontabiliteti menaxherial është ai lloj i kontabilitetit që i ndihmon entitetet të

operojnë në mënyrë më efikase.

Kontabiliteti financiar, kryesisht jep informacione për transaksionet financiare që kanë

ndodhur në të kaluarën, ndërsa Kontabiliteti Menaxherial jep informacione financiare dhe

jofinanciare, të cilat ndikojnë në marrjen e vendimeve në të ardhmen.

15

Kontabiliteti Menaxherial nuk është i detyruar nga rregullat e raportimit të imponuara

nga jashtë (p.sh. Standardet Ndërkombëtare të Raportimit Financiar). Ai i siguron biznesit

informacione më të hollësishme sesa Kontabiliteti Financiar dhe është më multidisiplinar (ka

marrëdhënie me disiplina tjera ekonomike).

Tabela 1: Krahasimi midis Kontabilitetit Financiar dhe Kontabiliteti Menaxherial

Baza për krahasim

Kontabiliteti Financiar Kontabiliteti i Menaxhmentit

Definicioni Kontabiliteti financiar është ajo pjesë e sistemit të kontabilitetit që merret me matjen dhe raportimin e gjendjes financiare dhe të rezultatit të biznesit në një periudhe të caktuar sipas SNK (Ahmeti, 2008)

Kontabiliteti Menaxherial është sistem i kontabilitetit i cili siguron informata për menaxherët për të bërë politika, plane dhe strategji për drejtimin efektiv të biznesit. (Surbhi, 2014).

A është i detyrueshëm

PO JO

Informacioni Vetëm informacion monetar Informacion monetar dhe jo-monetar

Objektivat Për të siguruar informacion financiar kryesisht për palët e interesuara jashtë ndërmarrjes : (Investitorët, kreditoret, partneret afarist, sindikatat, organet shtetërore).

Të ndihmojë menaxhmentin në procesin e planifikimit dhe vendim-marrjes duke ofruar informacion të detajuar..

Liria e zgjedhjes së raportimit

Kufizohet në parimet e përgjithshme të pranuara të kontabilitetit dhe në standarde.

Nuk ka kufizime të tjera, përveç shpenzimeve dhe dobishmërisë prej informatave për menaxhim

Fokusi Kohor dhe Periudha Raportuese

I orientuar nga e kaluara; Raportet financiare përgatiten në fund të periudhës kontabël-mund të përgatiten edhe në aspekt kuartal.

I drejtuar nga e ardhmja Raportet përgatiten sipas nevojës dhe kërkesave të organizatës.

Ndikimi i informatave në marrjen vendimeve

I kushton vëmendje të duhur vlerësimit të dukurive ekonomike. Ndikimi i tyre në marrjen e vendimeve është dytësor.

I kushton vëmendje të duhur vlerësimit dhe raportimit të cilat ndikojnë në marrjen e vendimeve nga ana e menaxherit.

Karakteri i raporteve

Raporte përmbledhëse rreth pozicionit financiar të ndërmarrjes

Raporte të plota dhe të detajuara me informacione të ndryshme.

Publikimi dhe auditimi i raporteve

Kërkohet të publikohen dhe të auditohet nga auditorë ligjorë

Nuk publikohen as nuk audituohen nga auditorë ligjorë.

Burimi: (Asllanaj, 2010 dhe Surbhi 2014)

16

2.2. Ndërvarësia midis Kontabilitetit Financiar dhe Kontabilitetit Menaxherial

Kontabiliteti Menaxherial dhe Kontabiliteti Financiar janë pjesë e sistemit të

përgjithshëm të informacionit të kontabilitetit (Hansen dhe Mowen, 2005). Megjithëse,

Kontabiliteti financiar dhe Kontabiliteti Menaxherial përbëjnë dy fusha të ndryshme të studimit,

ato nuk mund të ekzistojnë pa njëra-tjetrën.

Që të dyja fushat ofrojnë informacione të dobishme: Kontabiliteti Financiar ndihmon në

regjistrimin e duhur të transaksioneve të panumërta dhe ndihmon në krahasimin e

performancës së një njësie ekonomike midis dy apo më shumë periudhave (ose krahasimin e

performancës midis dy njësive ekonomike), ndërsa Kontabiliteti Menaxherial ndihmon në

analizimin dhe vlerësimin e performancës dhe me këtë analizë menaxhmenti bën një gjykim

efektiv për krijimin e strategjisë, planeve dhe politikave për të ardhmen (Surbhi, 2014).

Tabela 2: Ndërvarësia midis Kontabilitetit Financiar dhe Kontabiliteti Menaxherial

Ndërvarësia midis Kontabilitetit Financiar dhe Kontabiliteti Menaxherial 1 Të dyja janë pjesë e sistemit të përgjithshëm të informacionit të kontabilitetit. 2 Të dyja grumbullojnë dhe i klasifikojnë informacionet kontabile për përgatitjen e raporteve

financiare. 3. Të dyja merren me pasqyrat financiare, të ardhurat, shpenzimet, pasuritë, detyrimet, flukset e

mjeteve monetare. 4. Raportet e përgatitura në të dyja sistemet: kontabilitetin e menaxhmentit dhe në kontabilitetin

financiar regjistrohen në të njëjtën bazë të të dhënave, të krijuara fillimisht për të përmbushur kërkesat e kontabilitetit, dhe raportimit financiar. Kjo është arsyeja që kur sistemi i kontabilitetit në një organizatë mbledh dhe klasifikon informacionin, ai e bën këtë në një mënyrë dhe format që mund të jetë i përshtatshme për të dyja sistemet e kontabilitetit.

5. Të dyja përcaktojnë dhe masin kostot për periudha të ndryshme kontabël. Të njëjtat parime dhe koncepte kontabël përdoren për akumulimin dhe alokimin e kostove.

Burimi: (Botes 2009, Surbhi 2014 dhe Sharma 2016)

Kontabiliteti Menaxherial gjeneron dhe ofron informata për planifikim dhe kontroll.

Ç’farë do të thotë se kompania në fillim përmes informatës nga kontabiliteti menaxherial

planifikon një vendim (për shembull, rritja e prodhimit, ndryshimi në çmim, etj) dhe pastaj nga

transaksionet e realizuara konstaton dhe bën kontrollin. Kështu do të evidenton ku ishin

devijimet qofshin pozitive apo negative. Në anën tjetër, kontabiliteti financiar ofron informata

përmes raporteve-bilanceve financiare, informata të cilat janë të përgjithshme.

17

Pra, kontabiliteti menaxherial do të ofron informacione të cilat nuk janë vetëm për

qëllime kontrolli (siç është rasti i kontabilitetit financiar) por edhe për qëllime planifikimi të tilla

si: vendosja e % të synuara të shitjes, marzhës së fitimit, apo shitjet/kostot sipas

departamenteve apo pikave të shitjes, etj. Kontabiliteti menaxherial ofron informata për

përdorim të brendshëm dhe jo standard apo në periudha të caktuara kohore por sipas nevojës

së kompanisë që të ndihmon buxhetimin, të mundësojë një kontroll më të mirë si dhe të

ndihmon në marrjen e vendimeve afariste.

Në anën tjetër, kontabiliteti financiar jep informacione të strukturuara dhe të

standardizuara për të treguar rezultatin financiar të asaj periudhe. Pra, qenka edhe qëllimi i

informacionit ai që bënë dallimin në mes kontabilitetit menaxherial dhe atij financiar.

Padyshim, që menaxhimi modern i financave të kompanisë do të thotë që informacioni duhet

të buxhetohet së pari dhe më pastaj të kontrollohet. Andaj, nuk është i mjaftueshëm vetëm

kontabiliteti financiar. Ka shumë rëndësi që informacioni i gjeneruar ose përpiluar kujt i

adresohet apo ofrohet për shfrytëzim. Shfrytëzuesit e informacionit menaxherial janë palët

brenda kompanisë siç janë drejtorët,menaxherët, udhëheqësit, punëtorët. Ndërsa,

shfrytëzuesit e informacionit financiar janë palët jashtë kompanisë siç janë: aksionarët,

kreditorët, huadhënësit, bankat, qeveria.

Andaj, përderisa fokusi i kontabiliteti menaxherial do të ishte përdoruesi apo

shfrytëzuesi i brendshëm i informacionit kontabël, kontabiliteti financiar ka fokus të kënaq

kërkesat e përdoruesve të jashtëm. Është pikërisht ky problem i shumë bizneseve në vendin

tonë që e perceptojnë kontabilitetin financiar vetëm për qëllime të kontrollit apo revizionit nga

Drejtoria për të Ardhura Publike, etj. dhe jo në funksion të vendimmarrjes afariste.

Perspektiva mbi kompaninë tek kontabiliteti financiar është agregate (sintetike), ndërsa

te kontabiliteti menaxherial e hollësishme (analitike). Për shembull, në kontabilitet financiar –

bilanci i gjendjes tregon shumën sintetike të blerësve, kur kontabiliteti menaxherial tregon dhe

klasifikon blerësit sipas më shumë kërkesave që menaxhmenti i kompanisë mund të ketë. Një

ndarje e tillë mund të jetë, klasifikimi i blerësve sipas rajoneve-pikave të shitjes, periudhës apo

grup moshave. Edhe shumë zëra të tjera bilancor mund të dallonin parë nga perspektiva që

kontabiliteti financiar dhe menaxherial që ofrojnë për perspektivën e kompanisë.

18

2.3. Teknikat e kontabilitetit menaxherial

Bazuar në literaturën e gjerë të Kontabilitetit Menaxherial shumë studiues kanë

rekomanduar teknika të ndryshme të Kontabilitetit Menaxherial që ndihmojnë në procesin e

vendimmarrjes. Disa nga teknikat e Kontabilitetit Menaxherial janë të rëndësishme për zbatimin

e strategjisë për investime të tjera përqendrohen në procesin e vazhdueshëm të përmirësimit

të aktivitet ekonomik në një ambient shumë të pasigurt biznesi (Datar dhe Rajan, 2018).

Evolucioni i Kontabilitetit Menaxherial i përshkruar në katër faza nga Federata

Ndërkombëtare e Kontabilitetit IFAC (1998) bazuar në studimet e i përket periudhës prej vitit

1760-1950, Kontabilitetit Menaxherial është përdorur në bazë të një përqasjeje teknike dhe se

qasja e tij, kryesisht pëllogariste kostot e kompanive. Gjatë periudhës 1950-1985 fokus i

Kontabilitetit Menaxherial ishte që të siguronte informacione për planifikim dhe kontroll dhe

kështu është shtuar qasja që ndikon në sjelljen e menaxhereve që janë përgjegjës për resurset e

kompanive (Almasan 2014).

Si pasojë e kompleksitetin në marrjen e vendimeve dhe menaxhimin modern që kërkon

qasje të reja të Kontabilitetit Menaxherial gjatë periudhës 1985-2018, Kontabilitetit të

menaxhmentit iu shtuan shumë teknika, të cilat i ndihmojnë menaxherët në zbatimin e

analizave strategjike në kompanitë e tyre.

Në vitet e fundit, shumë kompani përjetojnë ndryshime drastike në strukturën e tyre

organizative, konkurrencën dhe teknologjinë e informacionit (Burns dhe Vaivio, 2001). Pas

kritikave të Johnson dhe Kaplan (1987) që Kontabilitetit Menaxherial e kishte “humbur

rëndësinë” e tij, shumë teknika të reja të të ashtuquajtura “teknikat e avancuara të

Kontabilitetit Menaxherial janë zhvilluar.

Ajo që vlen për tu përmendur është fakti se teknikat tradicionale sot po përdoren

njëherësh me teknikat bashkëkohore të Kontabilitetit Menaxherial siç janë buxhetet

(parashikimet) rrotulluese, kosto e bazuar në aktivitete dhe BSC (Burns and Vaivio 2001).

Krahas hulumtimeve teorike autorë të caktuar kan bërë edhe hulumtime emiprike pë zbatimin

e teknikave të Kontabilitetit Menaxherial. Autorët Sulaiman et al. (2004) kanë analizuar

përdorimin e teknikave tradicionale dhe bashkëkohore të Kontabilitetit Menaxherial në katër

shtete Aziatike (Singapor, Malajzi, Kinë dhe Indi).

19

Në përgjithësi gjetjet e tyre konsistojnë në faktin se teknikat moderne të Kontabilitetit

Menaxherial mungojnë në këto katër shtete dhe se përdorimi i teknikave tradicionale të

Kontabilitetit Menaxherial ngel i fort.

Rëndom teknikat tradicionale që zakonisht përdoren në Kontabilitetit Menaxherial dhe

më të përhapura janë: analiza kosto-vëllim-fitim (CVP), kosto standarde (standard costing),

kthimi nga investimi dhe buxhetimi tradicional. Por, arsyet e moszbatimit të metodave

bashkëkohore të Kontabilitetit Menaxherial mund të jenë nga më të ndryshmet si, për

shembull: përfitimet nga teknikat tradicionale mund të konsiderohen të pranueshme dhe se

zbatimi i teknikave bashkëkohore rritë kostot e biznesit; mungesa e njohurive rreth teknikave të

reja dhe se ç’farë realisht mund të përfitonte biznesi nga zbatimi i tyre; mungesa e ekspertëve –

kuadri profesional i fushës së kontabilitetit për të zbatuar teknikat moderne të Kontabilitetit

Menaxherial; etj.

Osmani (2017) në studimin e tij ,,Informatat Relevante si mjet i kontabilitetit

menaxherial për rastin e kompanive në rajonin e Pollogut,, erdhi në përfundim se zbatimi i të

njëjtave është në varësi të drejtpërdrejt me madhësinë e kompanive, nivelin dhe cilësin e

resurseve humane dhe aktiviteteve të kompanive sipas sektorëve. Nga Osmani (2017)

rekomandohet që kompanitë në rajonin e Pollogut duhet më intensivisht të bashkëpunojnë me

institucionet hulumtuese dhe të fushës së edukimit ekonomik me qëllim të përgatitjes dhe

punësimit të kuadrove profesionale cilësore si parakusht i zbatimit të teknikave të kontabilitetit

menaxherial.

Autorët (Hatif AlMaryani dhe Sadik, 2004) analizuan teknikat e Kontabilitetit

Menaxherial Strategjik dhe rolin e tyre në shërbim – funksion të objektivave të menaxhimit

strategjik bashkëkohorë në rastin e kompanive të Rumanisë. Autorët në fjalë përdoren një

mostër të kompanive rumune duke shpërndarë një pyetësor hulumtues. Nga studimi i tyre

arritën në konkluzionin se aplikimi i teknikave të kontabilitetit menaxherial do të ndihmon

kompaninë në vendimmarrjen strategjike për arritjen e qëllimeve të organizatës, si dhe do ti

ndihmon që të mbijetojnë dhe të rriten në tregun ku veprojnë.

Pra, padyshim që Kontabilitetit Menaxherial shfrytëzon disa teknika apo metoda të cilët

ndihmojnë dhe plotësojnë nevojat specifike që kompanitë kanë në aktivitetin biznesor.

20

2.3.1. Dallimi midis teknikave tradicionale dhe moderne të Kontabilitetit Menaxherial

Ndryshimet që kanë ndodhur gjatë dy dekadave të fundit në mjedisin biznesor i kanë

detyruar kompanitë që t’i përgjigjen me qasje të reja dhe më të mira menaxhimit të biznesit të

tyre (Kumar 2011). Koha e kompjuterizimit ka revolucionuar të gjithë botën e biznesit, shpikjet

e reja zëvendësuan produktet tradicionale, avancimet teknologjik kanë treguar ndikim

shkatërrues në operacionet e ndërmarrjeve të themeluara dhe industrive tradicionale, sepse

norma tradicionale e operacioneve të biznesit nuk mund të mbijetonte përballë këtyre sfidave.

Cikli i jetës së produktit, i cili është më i shkurtër në krahasim me të kaluarën, rritja e

konkurrencës, ashtu si konsumatorët u bënë më pak besnikë, e po ashtu pësoi ndryshime edhe

roli Kontabilitetit të menaxhmentit si pjesë përbërëse e jetës biznesore të ndërmarrjeve.

Figura 2: Evoluimi i Kontabilitetit të menaxhmentit.

Burimi: (Jones et al. 2012)

Wickramasinghe dhe Alawattage (2007) theksojnë se ndryshimet në Kontabilitetin e

menaxhmentit mund të pasqyrohen në zhvillimet e fundit në tri fusha kryesore: menaxhimi i

kostos, menaxhimi strategjik dhe Kontabiliteti i menaxhmentit në organizatat e reja.

Po ashtu ata i kanë paraqitur ndryshimet në Kontabilitetin e menaxhmentit në tri

pikëpamje kryesore: pikëpamja teknike; praktike-interpretuese dhe kritike-socio-ekonomik,

“duke e shikuar ndryshimin e Kontabilitetit të menaxhmentit nga qasja mekanike në

postmekanike” (Zoubi 2011: 48).

21

Tabela 3: Dallimet kryesore midis sistemit tradicional dhe modern të Kontabiliteti Menaxherial

KM Dallimet

Kontabiliteti Menaxherial Tradicional Kontabiliteti Menaxherial Modern

1 Historik Perspektivë 2 Në një njësi të vetme Relative 3 Introspektiv/ Të brendshëm I drejtuar jashtë 4 Përqendrim në prodhim Përqendrim në konkurrencë 5 Aktivitetet ekzistuese Mundësit 6 Reaktiv Proaktiv 7 Programuar Paprogramuar 8 Orientim i të dhënave Orientuar nga informacioni 9 Bazohet ne sisteme ekzistuese Nuk kufizohet nga sistemet ekzistuese 10 E ndërtuar mbi traditë Injoron traditat

Burimi: Përpunimi i autorit sipas sipas Wilson dhe Chua (1993)

Sistemi tradicional i Kontabiliteti Menaxherial siguron pak informacione dobiprurëse

rreth asaj qe ka rendësi për klientët e kompanisë. Te sistemi tradicional faktorët të tillë si cilësia

dhe shërbimi janë jashtë objektivit të këtij sistemi. Ato raportojnë vetëm informacion financiar

si niveli kostove si total dhe për njësi, raporti i kostove variabile dhe fikse , raportet e kthimit

mbi investimet dhe fitimit dhe në kuadër të qendrave të përgjegjësisë. Ky sistem nuk ofron

informacion që lidhet me zinxhirin e vlerës dhe hendekun e vlerës dhe informacioni jo-financiar

qe përfshin raportet e defekteve për çdo aktivitet, çdo produkt dhe çdo njësi organizative.

2.3.2. Metodat për matjen-vlerësimin e kostove (Teknikat tradicionale dhe moderne)

Termi kosto në literaturë përdoret në mënyrë heterogjene dhe ka kuptime të

shumëfishta, duke bërë kështu të vështirë që të kuptohet qartë nga lexuesit, të cilët nuk kanë

shumë njohuri në fushën ekonomike (Razzouk 2017).

Në përgjithësi, kosto është vlera e resurseve të përdorura për të prodhuar një të mirë

ose një shërbim (Horngren et al. 2000, 2005).

Megjithatë, përkufizimi i kostos imponon nevojën për të dalluar midis "kostove të

kontabilitetit" dhe "kostove ekonomike” (Razzouk 2017). Kostot e kontabilitetit janë të lidhura

drejtpërdrejt me koston monetare të të gjitha inputeve të përdorura për prodhimin e një malli

apo shërbimi. Zakonisht, çmimi i blerjes së një produkti përdoret për kostot e kontabilitetit.

22

Ndërsa, kostot ekonomike janë të lidhura me kostot oportune (Razzouk 2017) pra kemi

ballafaqimin e një zgjedhjeje midis dy alternativave. Në literaturën e kontabilitetit Menaxherial

(Horngren et al. 2015) gjejmë edhe një dallim sa i përket termit kosto dhe termit shpenzim.

Kostoja nënkupton vlerën e resurseve të përdorura ose për t’u përdorur për sigurimin e

mjeteve të tjera, ndërsa shpenzimi përfaqëson vlerën e mjeteve të përdorura për të siguruar të

ardhura.

Faktikisht, shumica e kostove shndërrohen në shpenzime. Disa prej tyre shndërrohen në

shpenzime në të njëjtën kohë kur ato ndodhin. Kur ndodh një gjë e tillë termet kosto dhe

shpenzime identifikohen dhe përdoren në mënyrë të ndërsjellë (Lamani 2009).

Kostot përherë kanë qenë një ndër komponentët kryesorë të afarizmit të kompanive ,

ato pa dyshim janë një ndër faktorët më të me rëndësishëm në të cilët bazohet menaxhmenti i

kompanisë (Ahmeti 2008). Të gjitha llojet e kompanive si ato prodhuese, tregtare, shërbyese,

fitimprurëse dhe jo fitimprurëse për realizimin e veprimtarisë së tyre, patjetër që ballafaqohen

me kostot, ndërsa lloji i kostos dhe mënyra se si ato klasifikohen varet nga tipi i kompanive

(Lamani 2009).

Figura 3: Llojet e kostove për ndërmarrjet prodhuese.

Burimi: (Lamani 2009).

23

Kuptimi i mirë i kostove është i dobishëm për përcaktimin e mënyrave për të reduktuar

kostot. Shumë kontabilistë dhe menaxherë financiarë, në kompani të ndryshme, përpiqen

gjithnjë e më shumë për ta arritur këtë.

Sipas Accountancy Age (2007) të cilët kanë realizuar një sondazh në Mbretërinë e

Bashkuar argumentojnë se 19% e departamenteve të financave shpenzojnë shumicën e kohës,

duke kërkuar mënyra për uljen e kostos.

2.3.3. Kontabiliteti i Kostos

Kontabiliteti i Kostos njeh tre metodat kryesore që zbatohen për matjen dhe regjistrimin

e kostove sipas (Osmani 2011):

1. Kostoja e bazuar në punën e porositur (Job Order Costing – JOC),

2. Kostoja e procesit (Process Costing – PC) dhe

3. Kostoja e bazuar në aktivitet (Activity Based Costing – ABC).

Kostoja e bazuar në punën e porositur (JOC) është metodë që përdoret në rastet kur

kompania ka kërkesë speciale nga blerësi, duke u bazuar në koston e punës së porositur edhe

atë duke matur: koston e punës direkt, materialeve direkt dhe kostot indirekte. Pra, metoda në

këtë rast fokusohet në matjen e trinomit në fjalë dhe që në fund duhet të rezulton apo

raportohet kostoja e përgjithshme e porosisë speciale nga ku edhe rezulton emri i metodës.

Figura 3 : Pasqyrimi grafik i metodës së kostos së punë së porositur

Burimi: Përpunimi i autorit bazuar në Osmani (2011)

24

Përllogaritja e këtyre tre variablave (kosto e punës direkte, materiale direkte dhe kosto

indirekte) do të na japë koston totale (të përgjithshme) të punës së porositur, ndërsa kompania

është e interesuar të dijë koston për një njësi të produktit (duke pjesëtuar koston gjithsej me

numrin e porosive). Gjatë realizimit të kësaj metode evidentimi i kostove bëhet në llogari të

veçanta për çdo material të harxhuar duke u rrumbullakuar me librat kryesor në të gjitha fazat e

realizimit të punës dhe i shoqëruar nga bilanci i kostos së punës.

Sipas (Osmani 2011) aplikimi i metodës “JOC” apo “KBPP” nënkupton respektimin e

gjashtë hapave gjatë evidentimit të kostove sipas punëve të porositura edhe atë:

Hapi i parë: identifikimi i punës që është zgjedhur si objekt i kostos,

Hapi i dytë: identifikimi i kostove direkte të punës së porositur,

Hapi i tretë: identifikimi i kostove indirekte të punës së porositur,

Hapi i katërt: zgjidhja e bazës së alokimit të kostove të kostove indirekte,

Hapi i pestë: krijimin e normës për alokimin e kostove indirekte mbi punën e

porositur, dhe

Hapi i gjashtë: alokimin (ngarkimin) e të gjitha kostove (kosto direkte dhe indirekte)

mbi objektin e kostos (punën e porositur).

Metoda e bazuar në punën e porositur (JOC) bazohet në logjikën dhe parimin se kostot

duhet të evidentohen dhe udhëhiqen në bazë të porosisë. Porosia, qoftë produkt apo shërbim,

është në funksion dhe varet nga kërkesa e tregut-blerësi. Blerësi është ai/ajo që me kërkesat e

parashtruara tek kompania definon specifikat sipas preferencave që ka. Për shembull, ngjyra e

produktit, kërkesat teknike, qëndrueshmëria e produktit, shpejtësia, etj.

Është pikërisht JOC që mban në konsideratë kërkesat e blerësve dhe organizon

evidentimin e tillë të kostove që në fund të procesit të raporton koston e saktë të çdo porosie.

Ekzistojnë mjaft kompani që nuk ofrojnë produkte apo shërbime standarde-uniforme, prandaj

menaxhmenti i kompanisë duhet të vendosë nëse porosia pranohet apo refuzohet duke

krahasuar koston me përfitimet (të hyrat nga shitja). Padyshim, që evidentimi kontabël i kostos

bëhet më kompleks kur kompania shet produkte ose ofron shërbime të ndryshme sesa kur ajo

operon (ka) me një produkt të vetëm sipas (Ray Garrison, Eric Noreen 2006).

25

Kostot direkte siç janë puna direkte dhe materialet direkte kuptohet që janë të

evidentuara në bilancin e kostos për çdo punë në veçanti dhe është më lehtë evidentimi i tyre

në krahasim me kostot indirekte. Ndërsa kostot indirekte janë të evidentuara në nivel të

kompanisë (pra janë në nivel të përgjithshëm) dhe pasi të kryhen punët, atëherë bëhet alokimi

apo shpërndarje e kostove indirekte (njihen edhe shpesh si kosto të përbashkëta) për secilën

punë veçmas. Kështu që mund të përllogarisim koston gjithsej për njësi pasi të jetë evidentuar

trinomi i plotë i kostos.

Evidentimi sipas metodës së kostos së procesit (PC) siç tregohet në figurën e

mëposhtme kostot i shpërndan sipas reparteve ose departamenteve prodhuese. Natyra e

punës dhe sistemi te PC do të thotë se prodhimtaria në vijim kalon nga njëri repart tek tjetri

deri në finalizim përfundimtar. Pasi prodhimtari të përfundon-kompletohet, produkti shitet dhe

evidentohet kostoja e produktit të shitur apo KMSH. Për dallim nga JOC, PC bën evidentimin e

kostove sipas reparteve prodhuese, për shembull, nga reparti A tek B dhe kështu me radhë.

Figura 4: Rrjedha e kostove – Kostoja e prodhimit (PC)

Burimi: Përpunuar nga autori bazuar në Osmani (2011)

Trinomi i kostove: materiale direkte, punë direkte dhe kosto indirekte fillimisht

shpërndahen në prodhimtarinë në vijim, pra është kombinimi i tre elementëve të kostove në

kuadër të procesit të prodhimit. Pas kësaj faze, kur puna të ketë përfunduar një pjesë e tyre

shiten dhe një pjesë ngel në magazinë si produkt i pa-shitur (që pret shitjen e mëtejshme).

Produkti i dërguar blerësit pas shitjes evidentohet në kontabilitet menaxherial sipas metodës në

fjalë me koston e produkteve të shitur, apo mallrave tregtar si kosto e mallrave të shitur.

Materiale direkte

Puna direkte Kosto

indirekte

Prodhimtaria në vijim Reparti A

Prodhimtaria në vijim

Reparti B

Prodhimtaria në vijim

Reparti C

Inventari i produkteve të përfunduara

Kostoja e produkteve të shitura (KMSH)

26

Kostoja e procesit të prodhimit përdoret nga kompanitë të cilat prodhojnë prodhime

identike dhe në sasi të mëdha siç janë: kompanitë e prodhimit të vajit, sheqerit, pllakave,

tullave, celularëve, kompjuterëve etj. Ato janë kompani të cilat nuk kanë fleksibilitet në linjat e

tyre të prodhimit, pra produktet e tyre në përgjithësi ju adresohen konsumit masiv. Kostoja e

procesit të prodhimit përdoret për dy qëllime nga kompanitë e prodhimit sipas (Jack Smith,

Robert Keith 2006):

- Së pari, kjo metodë bën matjen e kostove të produkteve të prodhuara paralelisht edhe

në bazë totale edhe për njësi të prodhuara. Këto informata përdoren për vlerësimin e

inventarëve të prodhimtarisë në vijim dhe prodhimtarisë së gatshme dhe gjatë

evidentimit të kostos së mallrave të shitur.

- Së dyti, kjo metodë furnizon menaxhmentin e kompanisë me informata në lidhje me

koston për njësi gjatë realizimit të çdo hapi në procesin e prodhimit.

Pavarësisht nga fakti se kompanitë shpesh përdorin një kombinim të një sistemi të

kostos për prodhimin e vazhdueshëm dhe një sistem të kostos bazuar në punën e porositur, ky

sistem i përzier është i ngjashëm me sistemin e kostos për prodhimin e vazhdueshëm në

supozimin se përdoren metoda të standardizuara për prodhimin e produktit.

Tabela 4: Dallimet midis dy teknikave tradicionale të kostos

Karakteristikat Teknika e kostos e bazuar në punën e porositur

Teknika e kostos për prodhimin e vazhdueshëm

Puna në proces Një punë në proces Shume punë në proces

Dokumentet e përdorura

Bilanci i kostos së punës Raporti për kostot e prodhimit

Përcaktimi i kostove totale të prodhimit

Secilën punë Secilën periudhë

Llograritja e kostos për njësi

Kostot e secilës punë / njësitë e prodhimit për secilën punë

Kosto totale e prodhimit/ njësitë e prodhuara gjatë periudhës

Burimi: (Weygandt, Kimmel dhe Kieso 2012)

Tabela e mësipërm pasqyron në mënyrë të sintetizuar dallimet esenciale në mes të dy metodave tradicional te kostos bazuar në autorët (Weygandt, Kimmel, Kieso 2012).

27

Teknika kosto e bazuar në aktivitet (ABC)

Për dallim nga dy sistemet e para që konsiderohen sisteme tradicionale për llogaritjen e

kostos, sistemi ABC konsiderohet teknikë e avancuar në fushën e kontabilitetit Menaxherial.

ABC është koncept bashkëkohorë dhe përdoret nga kompani me qasje moderne. Teknika kosto

e bazuar në aktivitete (ABC) përqendrohet kryesisht tek aktivitetet. Identifikimi i aktiviteteve

është hapi i parë i modelimit sipas teknikës ABC. Prandaj, procesi i cili së pari i përcakton kostot

e aktiviteteve për t’i përcaktuar pastaj kostot e produkteve dhe shërbimeve quhet kosto e

bazuar në aktivitete. Teknika ABC është e ngjashme me teknikat tradicionale të përcaktimit të

kostos në llogaritjen e materialit direkt dhe punës direkte, por ndryshon në llogaritje të kostove

indirekte (Hilton dhe Platt 2014; Lamani 2009).

Sipas autorëve (H.Perčević, M. Hladika 2013) sistemi ABC është menduar dhe dizajnuar

që të korrigjon të metat apo defektet e sistemeve tradicionale të kostingut. Qëllimi në fillim ka

qenë që sistemi ABC të ofron shpërndarje të drejtë dhe saktë të kostove dhe kështu edhe

vlerësim të profitabilitetit të produktit. Sistemi ABC fokusohet në kostot indirekte prodhuese

dhe qëllimi është të definon rrugën më të duhur për shpërndarjen e kostove indirekte

prodhuese në objektet e kostove.

Ekziston një debat jo vetëm akademik dhe shkencor por edhe praktik lidhur me atë se

kurë një teknikë është më e përshtatshme të përdoret. Variacioni i përgjigjeve buron nga

faktorët e analizuar apo trajtuar në studime të ndryshme apo duke u ndalur në krahasimin dhe

diskutimin për përparësitë dhe mangësitë e çdo sistemi të kostos.

Autorët Mohammed Al-Omiri dhe Colin Drury (2007) në studimin e tyre analizuan

influencën faktorëve e potencial në karakteristikat e sistemeve të kostingut të produktit.

Autorët në fjalë erdhën në përfundim se nivelet më të larta të sistemit të sofistikuar të

kostingut janë pozitiv të lidhur me rëndësinë e informacionit të kostos, zgjerimin e përdorimit

të teknikave tjera inovative të kontabilitetit menaxherial, intensifikimit të ambientit konkurrues,

madhësisë, zgjerimit të përdorimit të teknikave prodhuese JIT dhe llojit të sektorit biznesor.

Autorët nuk arritën të gjejnë lidhje në mes nivelit të sofistikuar të sistemit të kostos dhe

strukturës së kostos, diversivitetin e produktit dhe kualitetin e teknologjisë së informacionit.

28

Përderisa njëri orientim është në përdorimin e metodave dhe teknikave tradicionale,

orientimi bashkëkohorë rekomandon apo sugjeron në përdorimin e teknikave dhe qasjeve më

të avancuara në funksion të evidentimit, matjes dhe dhënies së informacionit kontabël sa më të

plotë si mjet për mbijetesë të bizneseve në një ekonomi me shumë sfida, konkurrencë gjithnjë

në rritje dhe në një ambient sa më shumë globalë.

Figura 4: Hapat në aplikimin e ABC metodës :

Burimi: (Horngren et al. 2010; Osmani 2011)

Kuptohet, debati akademik përmes studimeve empirike dhe hulumtimeve të ndryshme

gjithsesi dha efektet e veta në sferën praktike duke zhvilluar qasje, metoda, sisteme dhe teknika

më të avancuara të evidentimit të kostos kundrejt atyre tradicionale që sot njihen si:

menaxhimi i cilësisë totale (TQM), kosto të targetuara, ABC, analiza e zinxhirit të vlerës, drejtë

në kohë (JIT), etj.

Sipas teknikës ABC, kostoja e një produkti është e barabartë me shumën e kostove të të

gjitha aktiviteteve të kryera për ta prodhuar atë. ABC-ja e arsyeton këtë me faktin se për të

pasur të dhëna të sakta dhe të kuptueshme të kostos, është e nevojshme më shumë se një bazë

për ndarjen e kostove të aktivitetit për produktet.

29

Në përzgjedhjen e bazës së shpërndarjes, ABC-ja kërkon të identifikojë faktorët kauzalë

të kostos (shtytësit e kostos) që masin aktivitetet e kryera në produkt. Një faktor kauzal mund

të jetë çdo faktor ose aktivitet që ka një marrëdhënie të drejtpërdrejtë shkak-pasojë me

resurset e konsumuara (Weygandt, Kimmel, and Kieso 2012), dhe përkufizohet si aktivitete ose

transaksione, të cilat janë të rëndësishme në përcaktimin e kostos (Lucey 2000).

Tabela 5: Shembuj të resurseve dhe aktiviteteve të kostos në një sistem ABC Qendrat e

kostos Shtytësit e kostos së

resurseve Aktivitetet Shtytësit e kostos së

aktiviteteve Objekti i kostos

Pagat fikse

Orët e punës direkte; nr. i punëtorëve

Porositja e lëndëve të para

Orët e porosisë; numri i porosive

Produkti 1 Produkti 2 ,

Pagat Orët e punës direkte; nr. i punëtorëve

Pranimi i lëndëve të para

Orët e pranimit; numri i dërgesave

Produkti 1 etj.

Puna jashtë orarit

Orët e punës direkte; nr. i punëtorëve

Lëvizja (bartja) e materialeve

Numri i kërkesave; pesha e materialeve;

Produkti 1 etj.

Shpenzimet për sig.social

Orët e punës direkte; nr. i punëtorëve

Projektimi i prodhimit

Numri i porosive Produkti 1 etj.

Mirëmbajtja Orët e punës direkte Konfigurimi i makinës

Orët e konfigurimit; numri i konfigurime

Produkti 1 etj.

Kostot e administrimit

Të caktuara në mënyrë të barabartë

Operimi makinë (fabrikimi,montimi),

Orët e makinës Produkti 1 etj.

Inspektimet e kontrollit të cilësisë

Numri i inspektimeve

Produkti 1 etj.

Mbikëqyrja e fabrikës

Numri i të punësuarve

Produkti 1 etj.

Burimi: Përpunimi i autorit i bazuar në Horngren et al. 2015

Qasja më e mirë është identifikimi i resurseve që përbëjnë një pjesë të konsiderueshme

të kostove të produktit dhe përcaktimin e sjelljes së kostos së tyre. Nëse disa janë kosto

afatgjata variabila, atëherë duhet të merret në konsideratë sistemi i kostos bazuar në

transaksione. Horngren et al. (2015) japin një shembull, duke supozuar që një menaxher i një

ndërmarrjeje prodhuese të produkteve elektronike duhet të vendosë nëse faktori shtytës i

kostos për lëvizjen e materialeve të kompanisë , është numri i ngarkesave të lëvizura apo pesha

e tyre.

30

Për t’u përgjigjur këto autor nëpërmjet shembullit theksojnë se menaxheri duhet të

mbledhë të dhëna mbi kostot e lëvizjes së materialeve dhe mbi sasitë e të dy faktorëve të

mundshëm të kostos për një periudhë kohore relativisht të gjatë.

Ndaj shtrohet pyetja: Përse për një periudhë të gjatë? Sepse, në afatin e shkurtër,

kostot e materialit mund të jenë fikse dhe për këtë arsye nuk do të ndryshojnë me ndryshimin e

nivelit të faktorit të kostos. Në afatin e gjatë, ka një lidhje të qartë shkak - pasojë midis kostove

të lëvizjes së materialeve dhe faktorit të kostos.

Supozoni se faktori i kostos është numri i ngarkesave të lëvizura. Shtimi i numrit të

ngarkesave të lëvizura, do të kërkojë më shumë punë dhe pajisje për lëvizjen e materialeve;

pakësimi i numrit të ngarkesave të lëvizura çon në shitjen e disa pajisjeve dhe ricaktimin e

fuqisë punëtore në detyra të tjera (Horngren et al. 2015).

Sistemi ABC ka një numër dhe larmi faktorësh shtytës të kostos dhe të qendrave të

kostove. Kjo do të thotë se ky sistem kërkon që të vlerësohet shumë lidhja midis kostove. Kur

vlerësohet funksioni i kostove për çdo qendër kostoje, menaxherët duhet t’i kushtojnë

vëmendje hierarkisë së kostove (Horngren et al. 2015).

Autorët Mahmoud Al-Sayed dhe David Dugdale (2016) definuan Inovacionet e Bazuara

në Aktivitet (ABI) si “praktikë e menaxhimit kontabël që përdor konceptin e “aktiviteteve” si

bërthamë bazë” dhe ekzaminuan atë në rastin e njësive biznesore prodhuese në Mbretërinë e

Bashkuar. Studimi i autorëve në fjalë tregoi se 32% e respondentëve janë përdorues serioz të

ABI. Më tej, studimi tregoi se gati 72% e njësive biznesore të marrë në mostër kanë pasur

përvojë ose interes në ABI.

Autorët John Innes, Falconer Mitchell dhe Donald Sinclair (2000) analizuan dhe studiuan

adoptimin e teknikave bashkëkohore të kontabilitetit të menaxhmentit në rastin e kompanive

më të mëdha në Mbretërinë e Bashkuar për periudhën 1994 – 1999.

Autorët në fjalë gjetën se 18.5% e kompanive të mëdha në përdorin metodën ABC,

mirëpo vetëm 6.2% i kanë zëvendësuar teknikat tradicionale të kontabilitetit të menaxhmentit

ndërsa pjesa tjetër 11.3% përdorin paralelisht edhe teknikën tradicionale edhe teknikën ABC.

Më tej studimi në fjalë tregon se në krahasimin e rezultateve që nga viti 1987 deri në vitin 1994

ka pasur një rritje të konsiderueshme prej 20% në adoptimin e teknikës ABC.

31

2.3.4. Informata të rëndësishme në funksion të miratimit të vendimeve afatshkurta

Njëra nga analizat më të vlefshme për përdorim gjatë miratimit të vendimeve

afatshkurta nga ana e menaxherëve padyshim se janë teknikat e Kontabilitetit Menaxherial që

identifikohen me Pikën Kritike të Rentabilitetit, Informatat Relevante Politik-bërja e Çmimeve

ose ndryshe e njohur si analiza e kostove dhe profitit në nivele të ndryshme të aktivitetit

(Osmani 2011). Nëpërmjet analizave afatshkurta të aktivitetit ekonomik menaxherët mund të

kuptojnë sjelljet e kostove, të ardhurave dhe profitit si rezultat i ndryshimit të nivelit të

aktivitetit ekonomik të kompanisë nën ndikimin e faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm.

Pika Kritike e Rentabilitetit (PKR)

Pika kritike e rentabilitetit është një tjetër matës dhe teknikë që zbatohet dhe trajtohet

nga kontabiliteti menaxherial dhe që nuk është karakteristikë dhe objekt hulumtimi nga

kontabiliteti financiar. PKR si një matës tregon momentin në të cilin të hyrat nga shitjet e

produkteve, shërbimeve barazohen me të dalat (kostot) nga aktiviteti afarist. PKR si një analizë

mbi kostot dhe të hyrat e ndihmon menaxhmentin e kompanisë në vendimmarrjen afatshkurta,

gjithashtu menaxherët mund të kuptojnë sjelljet e kostove, të ardhurave dhe profitit si rezultat i

ndryshimit të nivelit të aktivitetit ekonomik të kompanisë dhe kështu mund të bëjnë një

buxhetim më të mirë. Sipas Osmani (2011) zbatimi i teknikave të PKR-së ndihmon menaxherët

të kenë të qartë lëvizjen e pesë elementeve: Çmimeve të produkteve, vëllimin ose nivelin e

aktivitetit, kostot variabile për njësi, kostot totale fikse dhe shitjet e produkteve mikse.

Me ndihmën e pesë variablave të lartpërmendur të cilët njëkosisht paraqesin edhe

variablat (ndryshoret) kryesorë nga të cilët do të varen aktivitet e ardhshme biznesore,

vendimmarrja menaxheriale në afat të shkurtë kohorë mund të llogarit profitin për nivele të

ndryshme të vëllimit të shitjes. Kompanitë gjithashtu mund të manipulojnë me çmimet shitëse

duke e përllogaritur sasinë e nevojshme që kompania mos të operojë me humbje dhe shumë

informata të tjera. Në anën tjetër, për shembull, menaxherët janë të interesuar për nivelin e

kostove fikse sepse rritja e tyre do të thotë një probabilitet shtesë që kompania të përkeqëson

gjendjen financiare dhe si rezultante madje edhe të bankroton.

32

Sipas autorëve Jack Smith, Robert Keith dhe Wiliam Stephens (2012) PKR si instrument i

rëndësishëm analitik afatshkurtër përdoret nga menaxherët për tu dhënë përgjigje dilemave

menaxheriale vijuese:

- Në nivele të ndryshme të shitjes, cila do të jetë e ardhura, profiti dhe humbja e

kompanisë?,

- Cilën sasi të njësive të prodhuara duhet kompania ta shesë me synim të realizimit të

një shume të projektuar të profitit?,

- Deri në cilin nivel mund të ulet shitja e produkteve dhe shërbimeve para se kompania

të fillon të afaron me humbje dhe para se të fillon të humb kapitalin e themeluesve?,

- Cilin nivel i shitjeve duhet të realizohet që të përmbushen shpenzimet shtese të një

kampanje afatshkurtre?,

- Duhet ti paguajmë të punësuarit tonë në shitje në bazë të rrogave fikse ose në bazë të

kontributit në shitje dhe çështje tjera me interes për biznesin.

Informata relevante në funksion të vendimmarrjes afariste

Njohja dhe zbatimi i informatës relevante është i një rëndësie të veçantë në

vendimmarrjen biznesore dhe vendimmarrja në këtë rast është zgjedhja midis më shumë

alternativave në menaxhmentit të kompanisë.

Kostot dhe të ardhurat relevante janë informacioni kyç në konceptin e relevancës

biznesore në funksion të vendimmarrjes biznesore afatshkurtre. Kostot dhe të ardhurat të cilat

nuk ndikojnë në vendimmarrje do të trajtohen si informata jo të rëndësishme për miratimin e

vendimit biznesor në afat të shkurtër.

Vendimet e miratuara nga menaxhmenti i kompanisë ndikojnë në masë të madhe në

profitabilitetin e kompanisë. Rezultatet e arritura si profit ose humbje e kompanisë reflektojnë

në masë të konsiderueshme vendimmarrjen e drejtë ose të gabuar të menaxhmentit të

kompanisë. Vendimet që menaxherët i miratojnë sot efektuojnë jo vetëm profitin e këtij viti por

potencialisht edhe profitin e viteve të mëvonshme. Për pasojë të këtij ndikimi zinxhiror nevoja e

analizës së vendimmarrjes afatshkurte si pjesë integrale e vendimmarrjes afatgjate është e një

rëndësie parësore.

33

Sipas Colin Drury (2005) menaxhmenti i kompanisë gjatë vendimmarrjes afatshkurte

ballafaqohet me dilema të shumta:

- Nën cilat kushte të kontraktuara dhe çmime të pranohet porosia speciale?,

- Kur të ndërpritet një linjë joprofitabile prodhuese ose tregtare?,

- Cila linjë është më profitabile në kuadër të një tregu elastik?,

- Kur duhet të investohet në një pajim të ri profitabil dhe të ngjashme.

Të gjitha këto situata kur duhet të miratohen vendimet afatshkurta detyrojnë

menaxhmentin të zgjedh ndërmjet më tepër alternativave për të ndërmarr aksione biznesore.

Vendimmarrja afashkurte në masë të konsiderueshme lehtësohet nëse menaxherët të

asistuar nga financierët dhe kontabilistët zbatojnë konceptin e relevancës (Osmani 2011) .

Zakonisht, informacioni relevantë kërkon që së paku të shqyrtohen dy alternativa. Për

shembull, të financohet biznesi nga Banka Ekonomike ose nga Banka Komerciale, të blihet ose

prodhohet vetë produkti/shërbimi, etj.

Politika e çmimeve

Përveç evidentimit të kostos së produktit ose shërbimit, një rëndësi të veçantë paraqet

kalkulimi i çmimit në kontabilitet. Kalkulimi i çmimit nuk paraqet vetëm një proces statistikor

dhe numerikë dhe si i tillë nuk është akti final, por në fakt është një politikë e veçantë që

rregullon problemin e çmimeve. Politika e çmimeve duhet të reflekton më shumë sesa kalkulimi

kontabël sepse kompanitë janë të vetëdijshme se nuk janë të vetëm në treg dhe konkurrenca

është prezentë, madje ajo rritet nga dita në ditë.

Pra, politika e çmimeve është mjaft komplekse dhe nuk është një veprim standard

financiar. Vështirësia vinë jo vetëm në përcaktimin e kostos së saktë të produktit për të cilën u

diskutua edhe në pjesët paraprake, por edhe në vendosjen e çmimit final shitës i cili përmban

edhe një përqindje të caktuar të fitimit. Varësisht prej vendit disa mallrave/shërbimeve u

shtohet edhe Tatimi në Vlerën e Shtuar (TVSH), etj.

34

Megjithatë, këtu nuk kemi të bëjmë me një metodë apo rast të vetëm, por me një sërë

metodash të cilat përcaktojnë çmimin shitës. Sipas Osmanit (2011) trajton disa situata dhe

elaborohen disa metoda të përcaktimit të çmimit, për shembull:

- Përcaktimi i çmimit optimal,

- Miratimi i vendimeve për çmimet e produkteve në bazë të informatave të kostos,

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatshkurtë,

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatgjatë,

- Përcaktimi i çmimeve për produktet e porositura,

- Përcaktimi i çmimeve për produktet jo të porositura (të rëndomta),

- Përcaktimi i çmimeve për produktet e porositura,

- Përcaktimi i çmimeve të produkteve sipas kostos së targetuar,

- Vendimet afatshkurte mbi çmimet për produkte të përziera,

- Vendimet afatgjata mbi çmimet për produkte të përziera,

- Përcaktimi i çmimit me metodën kosto-plus,

- Metoda e kostos së plotë-plus,

- Metoda e kostos së prodhimit plus, etj.

Në fakt, çmimet paraqesin një element të rëndësishëm të vendimmarrjes strategjike

dhe ato kryesisht vendosen në bazë të informacionit mbi koston e realizuar për prodhimin ose

furnizimin e të mirave material. Megjithatë, vendimi mbi çmimet mund të jetë afatgjatë (më i

gjatë se një vit) ose afatshkurtë (deri në një vit). Janë jo pakë raste që kompanitë kanë qenë të

detyruar të ndryshojnë apo adaptojnë çmimet shitëse në treg si pasojë e më shumë faktorëve

ose ndryshimeve që kanë ndodhur papritur dhe jo të planifikuar.

Autorët Lindita Lati dhe Manjolla Naço (2003) janë të mendimit se kompanitë kryesisht

zbatojnë tre politika të çmim-vënies:

- Politika e çmim-vënies së lartë,

- Politika të çmim-vënies së ulët dhe

- Politika e çmim-vënies në varshmëri nga cikli jetësor i produktit.

Autori Colin Drury (2005) procesin e vendimmarrjes në lidhje me çmimet parë nga

horizonti kohorë klasifikon katër situate të ndryshme:

35

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatshkurtë,

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatgjatë,

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatshkurtë për produkte të përziera dhe

- Përcaktimi i çmimit nëpërmjet vendimit afatgjatë për produkte të përziera.

Në rastin e kompanive që shesin produkte shumë të diferencuara ose që janë

udhëheqës të tregut vendimmarrja mbi çmimet e produkteve kryesisht bazohet në koston

gjithsej të produktit, në krahasim me kompanitë që tregtojnë produkte standarde ku kryesisht

tregu i ofertës dhe kërkesës përcakton çmimet shitëse (rasti i konkurrencës).

Sidoqoftë, informacioni mbi koston është i rëndësishëm për arsye të përcaktimit të

marzhit të fitimit për çdo produkt në veçanti, në mënyrë që kompania kapacitetin e saj ta

orientojë në promocionin e produkteve të cilat sjellin fitim më të latë dhe pikërisht këtu vinë në

shprehje informata relevante (gjetja e produktit/departamentit më profitabilë). Në vazhdim,

kompanitë sjellin vendime përkatëse duke: (1) i pranuar çmimet e tregut (që përcaktohen nga

oferta dhe kërkesa në treg – në këto raste kompanitë nuk kanë ndikim mbi çmimin e

produkteve), ose (2) vendosur (përcaktuar apo rregulluar) çmimet e tyre për

produktet/shërbimet që ofrojnë në treg.

Literatura në gjuhën angleze të parët i njehë si price takers dhe të dytët si price setters.

Në rastin e parë, meqenëse ekziston një treg i madh dhe ka shumë prodhues (kompani) që

ofrojnë produkte të cila realisht janë pak të diferencuar nga njëri tjetri, atëherë çmimet

përcaktohen nga udhëheqësit e tregut. Sigurisht një kompani për disa artikuj (mallra/

produkte/shërbime) mund të jenë përcaktues i çmimit, ndërsa për disa të tjerë pasues i çmimit.

Procesi i buxhetimit te kompanitë biznesore

Në kuadër të çdo aktiviteti biznesor në të njëjtën kohë realizohen një numër i gjerë i

aktiviteteve siç janë prodhimtaria, shitja, blerja, shpërndarja dhe financimi i veprimtarisë së

kompanisë. Të gjitha aktivitetet e përmendura janë në masë të madhe të ndërlidhura dhe

reciprokisht mjaftë të varura. Procesi i vendimmarrjes efektive parakupton një koordinim të

mirëfilltë në mes të funksioneve kryesore biznesore në funksion të realizimit të projeksioneve

biznesore.

36

Në situatat kur nuk ka një koordinimin dinamik në mes të funksionit të furnizimit, të

pagesës dhe arkëtimit, të prodhimit dhe marketingut, realizimi i objektivave të paparapara

bëhet vështirë i realizueshëm ose realizohet me shmangie negative të konsiderueshme (Osmani

2011).

Në funksion të evitimit të shmangieve në mënyrë të pashmangshme paraqitet nevoja

për një koordinim funksional të të gjitha aktiviteteve në kuadër të kompanisë me synim

realizimin e suksesshëm të objektivave të përcaktuara biznesore. Atëherë kur menaxherët

përcaktojnë synimet që kompania duhet ti realizon, kontabilistët luajnë një rol shumë aktiv në

procesin e furnizimit të menaxherëve me informatat e nevojshme në funksion të miratimit të

vendimeve të drejta afariste.

Kontabilistët e kanë për obligim tu asistojnë menaxherëve në procesin e planifikimit

dhe kontrollit të biznesit nëpërmjet transformimit të objektivave menaxheriale në të dhëna

konkrete financiare dhe në ato suaza në informata të sakta të kostos dhe të të ardhurave.

Kontabilistët e realizojnë këtë detyrë duke përpiluar buxhetin si instrument financiar. Sipas

autorëve Ray H.Garrison, Eric W. Noreen, Willie Seal (2010) buxheti është një plan i detaljizuar

për aktivitetet e ndërmarra dhe përdorimin e resurseve financiare dhe resurseve të tjera në një

periudhë të përcaktuar kohore.

Buxheti është një pasqyrë kuantitative e planeve të ardhshme biznesore. Akti i

përpilimit të buxhetit është emëruar si proces i buxhetimit. Përdorimi i buxheteve për procesin

e kontrollit është emërtuar si kontrolli buxhetor. Buxhetet mund të kenë forma dhe përmbajtje

të ndryshme që në mënyrë më të detajizuar do të jen objekt i shtjellimit në kuadër të kësaj

teme. Buxheti mund të shfrytëzohet për më shumë qëllime siç janë: parashikimi i nivelit të të

ardhurave nga shitja dhe kostove, parashikimi i nivelit të profitit dhe të shitjes, parashikimi i

nivelit të arkëtimeve dhe pagesave dhe parametrave të tjerë të rëndësishëm për realizimin e

projeksioneve biznesore.

Buxhetimi si proces i planifikimit të operacioneve të kompanisë në të ardhëmen gjen

një përdorim mjaftë të gjerë në praktikat e bizneseve. Buxheti pasqyrohet në terma financiar

dhe jofinanciar në varshmëri nga lloji i veprimtarisë dhe objektivat biznesore të kompanisë.

37

Procesi i prodhimit mundet të buxheton numrin e orëve të punës direkte, numrin e

njësive që duhet të prodhohen, numrin e defekteve prodhuese ose sasinë e materialeve që

duhet të konsumohen në procesin e prodhimit dhe parametra të tjera të rëndësishme për

kompaninë prodhuese.

Buxheti mundet të përgatitet për çdo periudhë kohore me qëllim të plotësimit të

nevojave të menaxhmentit të kompanisë. Buxheti mundet të përpilohet në nivel javor,mujor,vit

ose edhe afat më të gjatë kohor. Buxheti mundet të përgatitet para fillimit të periudhës së

aktivitetit ekonomik ose pas fillimit të aktivitetit ekonomik të kompanisë. Sipas autorëve Ray

H.Garrison, Eric W. Noreen dhe Willie Seal (2010) buxheti u shërben më tepër qëllimeve

dobiprurëse të kompanisë. Disa nga ato i përmendim në vijim:

a) planifikimi i operacioneve vjetore,

b) koordinimin e aktiviteteve të pjesëve të ndryshme të kompanisë me synim

funksionim harmonik të pjesëve dhe kompanisë si tërësi,

c) motivimin pozitiv i menaxherëve dhe të punësuarve,

ç) komunikimin e planeve të ndryshme të menaxherëve të qendrave të përgjegjësive,

d) kontrollin e aktiviteteve të kompanisë,

e) vlerësimin e performansës së menaxherëve

Në kuadër të realizimit të funksionit të koordinimin realizimi i objektivave te mësipërme

buxhetore u mundëson menaxherëve të hulumtojnë relacionet e departamentit të tyre me

departamentet tjera, të identifikojnë mosmarrëveshjet dhe konfliktet dhe të rekomandojnë

zgjedhje me synim harmonizimin në nivel të kompanisë.

Procesi i kontrollit biznesor

Kontrolli definohet si proces i cili do të siguroj që objektivat e kompanisë do të

realizohen në harmoni me projeksionet e planifikuara. Sipas Colin Drury (2010) nëpërmjet

procesit të kontrollit ofrohen informacione të nevojshme dhe kritere të standardizuara në

funksion të ndërmarrjes së masave për realizimin e objektivave të përcaktuara dhe eliminimin e

shmangieve të paraqitura.

38

Në kompani të ndryshme prodhuese, shërbyese dhe tregtare aplikohen mekanizma

kontrolli nga më të ndryshmet në funksion të kontrollit të menaxherëve dhe të të punësuarve

në procesin e realizimit të objektivave të përcaktuara biznesore në varshmëri nga specifika

kompanive dhe veprimtaria e kompanisë.

Kontrolli aplikohet në nivel të ndryshme kompanive. Merchant (1998) bën dallimin në

mes të kontrollit strategjik dhe kontrollit menaxherial. Kontrolli strategjik i adresohet kryesisht

analizës dhe ndikimit të faktorëve të jashtëm në kuptim të krahasimit të përparësive dhe

mangësive të kompanisë në kuadër të një ambienti konkurrues me kompani të tjera.

Kontrolli menaxherial ka kryesisht objektivat e brendshme në funksion të krijimit të

mekanizmave adekuat kontrollues që të gjithë faktorët me rëndësi në kompani të japin

kontributin e tyre në realizimin e objektivave të përcaktuara (Osmani 2011). Kontrolli i

rezultateve të arritura nënkupton grumbullimin dhe raportimin e informatave në lidhje me të

arriturat e kompanisë.

Sistemi i menaxhimit të kontrollit nëpërmjet të dhënave të kontabilitetit kryesisht synon

të realizon kontrollin e rezultateve të arritura duke i krahasuar këto rezultate me projeksionet

buxhetore. Kontrolli i rezultateve të arritura në aspekt financiar i adresohet matjes së të

ardhurave, kostove, fitimit dhe kthimit të investimeve.

Kontrolli i rezultateve të arritura krahas parametrave financiar kontabël përfshin edhe

parametra jo financiar siç mund të jenë numri i porosive të refuzuara, sasia e pashpërndarë e

mallrave, produktet me defekte, mosshfrytëzimi i kapaciteteve të lira, mosrealizimi i

servisimeve dhe shërbimeve teknike të ofruara me shitjen e produkteve etj. Sipas autorëve Jack

Smith, Robert Keith, Wiliam Stephens (2010) kontrolli i rezultateve të arritura përfshin disa faza:

1. Vendosjen e masave për matjen e rezultateve që minimizojnë sjelljen e padëshiruar,

2. Vendosjen e targetëve të performansës,

3. Matjen e performancës, dhe

4. Aplikimi i shpërblimeve dhe penalizimeve.

Fazat e kontrollit të rezultateve në nivele të ndryshme të kierakisë të kompanive

përcjellin objektivat e përcaktuara dhe performansën që kanë në dispozicion të punësuarit.

39

Zbatimi i tre fazave të para të kontrollit në të gjitha nivelet e kompanive nëpërmjet fazës

së fundit synon që të motivon dhe ndëshkon të punësuarit me qëllim të realizimit sa më efektiv

të objektivit bazë të kompanisë. Në kuadër të të gjitha formave të kontrollit, kontrolli i bazuar

në të dhënat e Kontabilitetit Menaxherial është i rëndësisë parësore për më tepër arsye.

Kontrolli i kryer në bazë të dhënave të Kontabilitetit Menxherial sipas Colin Drury (2011)

llogaritet si më i rëndësishmi për më shumë arsye:

- Të gjitha kompanitë kanë nevojë të prezantojnë rezultatet e arritura në një

llojllojshmëri të gjerë për aktivitete të ndryshme duke shfrytëzuar një masë të përbashkët

financiare,

- Profitabiliteti dhe likuiditeti janë esenciale për realizimin e suksesit të kompanisë dhe

janë çështjet kyçe me interes për aksionarët. Matja e këtyre parametrave në aspekt financiar

mundësohet nëpërmjet të dhënave financiare,

- Masat financiare mundësojnë definimin e rregullave të unifikuara financiare për të

gjithë menaxherët pavarësisht nga niveli i përgjegjësisë dhe nivelit të aksionit,

- Duke i matur rezultatet nëpërmjet termave financiare u mundësohet menaxherëve të

kenë më tepër autonomi në zbatimin e vendimeve të miratuara, dhe

- Prodhimi i i shprehur në terma financiar është më efektiv në kuadër të një ambienti të

pasigurisë dhe mundësojnë të krijohen mekanizëm nëpërmjet të cilave do të matet

dobishmëria e aksioneve të ndërmarra.

Matja e performancës financiare dhe jo financiare

Performanca e biznesit është e një rëndësie të veçantë si për përdoruesit e brendshëm

ashtu edhe për ato të jashtëm të informacionit kontabël. Janë për shembull, pikërisht pronarët

apo aksionarët e kompanisë ato që dëshirojnë të dinë për ecurinë e biznesit dhe kështu edhe të

performancës, qoftë financiare ose jo-financiare. Në anën tjetër, kreditorët apo investitorët do

të analizonin performancës e kompanisë në lidhje me vendimmarrjen përkatëse afariste.

40

Në ekonomi dhe financa dihet qartë se qëllimi më i rëndësishëm i kompanisë është

maksimizimi i fitim, andaj me të drejtë sipas pikëpamjes së teknikave për matjen e

performancës financiare është pikërisht fitimi një tregues i mirë për matjen e përformancës.

Teknikat në fjalë gërshetohen duke i klasifikuar treguesit financiarë në treguesit e:

(1) Profitabiltetit,

(2) Likuiditetit dhe

(3) Solventitit.

Andaj, rëndësia e analizës së performancës financiare është e padiskutueshme, por

debati që zhvillohet së fundmi është në lidhje me treguesit apo matësit e performancës. Debati

më tej zhvillohet nëse duhet gjykuar vetëm performanca financiare apo edhe ajo jo-financiare.

Parë në aspektin historik dhe tradicionalë, kompanitë suksesin ose jo suksesin e biznesit e kanë

vlerësuar dhe matur në terma financiarë duke u bazuar në të dhënat e kontabilitetit-financës,

respektivisht nga llogaritë përfundimtare kontabël ose tregu përgjithësisht.

Të tillë tregues janë të njohur dhe përdorur historikisht nga përdoruesit e informacionit

kontabël si: fitimi neto, kthimi nga investimet (NKI), kthimi nga kapitali (NKK), fitimi për aksion.

Megjithatë, përderisa për dekada të caktuara fokusi ka qenë në matjen e performancës

bazuar në tregues apo matës financiarë, studimet bashkëkohore janë përqendruar në të ashtu

quajtur matës jo financiarë, madje disa autorë vendojnë theksin në çështjet e balancimit të

matësve financiarë dhe jo financiarë të performancës, për shembull tabela e rezultateve të

balancuara (e njohur si balanced scorecard). Autorë të caktuar kanë kritikuar matësit e

performancës financiare duke apostrofuar se të njëjtët mund të zgjidhin probleme në termin

afatshkurtër.

Autori Paul M. Collier (2003) argumenton se vetëm matësit e performancës financiare

nuk janë matës të mirë, sepse nuk e konsiderojnë (marrinë në shqyrtim) investimin e biznesit

dhe sesa fitimet afatgjata mund të ndikohen nga vendimet afatshkurtra të tilla si: reduktimi apo

zvogëlimi i shpenzimeve të kërkimit, mirëmbajtjes dhe reklamimit.

Autori në fjalë më tej shtonë se këto vendime përmirësojnë fitimet e raportuara në vitin

rrjedhës, por zakonisht kanë ndikim të dëmshëm afatgjatë.

41

Në anën tjetër, treguesit apo matësit e performancës mund të jenë cilësorë ose sasiore

(kualitativë ose kuantitativë) dhe ato mund të kombinohen dhe interpretohen bashkë në

funksion të analizës së performancës jo-financiare, kundrejt asaj financiare. Autorët Charles

Davis dhe Elizabeth Davis (2014) kanë bërë kategorizimin e disa matëseve në tre kategori bazë,

edhe atë:

Matësit operativ të brendshëm (të tillë si: vëllimi i prodhimit, produktiviteti i punës,

cikli i kohës së prodhimit, niveli i inventarit, defektet e produktit, prezantimi i

produktit të ri, efikasiteti i dizajnit të produktit të ri);

Matësit orientuar kah punëtorët (kënaqësia e punëtorëve, aftësia e punëtorëve,

fuqizimi i punëtorëve, trajnimi i punëtorëve, qarkullimi i punëtorëve, mungesat e

punëtorëve);

Matësit orientuar kah konsumatorët (koha për përmbushjen e porosisë,

performanca e shpërndarjes, koha e përgjigjes rreth problemeve të konsumatorëve,

kënaqësia e konsumatorëve, kërkesat e konsumatorëve, qëndrueshmëria e

konsumatorëve).

Ashtu siç prezantohet më lartë, janë mjaftë tregues apo matës të cilët jo domosdo të

shprehen në terma financiarë por që paraqesin një rëndësi të veçantë. Për shembull, koha për

përmbushjen e porosisë do të tregonte krahas treguesve të tjerë edhe aftësinë e kompanisë për

të ju përgjigjur më shpejt ose më ngadalë kërkesës së konsumatorit.

E cila më vonë mund të kthehet në rritje ose ulje të shitjeve nëse kompania dështon ti

përmbahet kontratës ose është poshtë nivelit të konkurrentëve (për shembull, 10 ditë në

krahasim me konkurrentët 7 ditë).

Apo në anën tjetër, kënaqësia e punëtorëve padyshim që do të reflektonte edhe

performancën e biznesit. Një staf i motivuar në punë do të jetë më produktiv dhe përmbush

kërkesat/obligimet në kohë dhe cilësi, që kështu ndikon edhe në nivelin e shitjeve.

Ose matësit operativë të brendshëm, për shembull, defektet e produktit, përkthehen

në ndërprerje të procesit të prodhimit, mos shpërndarje në kohë të tij tek konsumatorët,

vonesa dhe jo seriozitet, staf të de-motivuar por edhe mos shfrytëzim të tij, etj.

42

Tabela 6: Matja e performancës tradicionale kundrejt asaj moderne

Teknikat tradicionale Teknikat moderne

Të bazuara në kostot/efikasitet Të bazuara në vlerë

Shkëmbimi midis performancës Përputhje me performancën

Të orientuara kah fitimi Të orientuar kah konsumatori

Orientimi afatshkurtër Orientim afatgjatë

Mbizotëron matja individuale Mbizotëron matja e tërë ekipit

Synojnë vlerësimin Synojnë vlerësimin dhe përmasimin

Burimi: Sipas De Toni A dhe Tonchia S (2001) Tabela e mësipërme prezanton një pasqyrë krahasimore sipas pikëpamjes tradicionale

dhe asaj moderne në matjen e perfomancës së kompanisë që synon rritjen e profitabilitetit të

kompanisë. Dallimet janë të shumta, për shembull, teknikat tradicionale do të orientonin

matjen kah fitimi apo në afat të shkurtë kohë, kurse teknikat moderne kah konsumatori dhe në

afat të gjatë. Teknikat tradicionale kanë për bazë matjen individuale dhe vlerësimin, kurse ato

moderne përqendrohen tek ekipi si tërësi dhe krahas vlerësimit ndalen në atë si të

përmirësohen lëshimet/gabimet e evidentuara duke përmirësuar edhe kështu performancën e

biznesit.

43

44

KREU 3. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

Metodologjia e hulumtimit të përdorur në kuadër të këtij punimi master në vete

ngërthen teknikat, metodat dhe qasjet e përdorura me qëllim të mbledhjes, përpunimit,

analizës, sintezës, rezultateve dhe implikimeve afariste.

Pasi në pjesët paraprake të këtij punimi masteri u trajtuan teknikat e analizës dhe

evidentimit të kostove, respektivisht të kontabilitetit menaxherial në funksion të

vendimmarrjes biznesore në aspektin teorik, në vazhdim tregohet analiza empirike – zbatimi i

këtyre teknikave nga perspektiva e bizneseve në rajonin e Tetovës sipas mostrës së analizuar.

Metodologjia e përdorur në këtë punim të masterit është ajo që niset nga e

përgjithshmja tek rezultatet, pra konkretja. Fillimisht, në këtë punim janë përcaktuar dhe

prezantuar objektivat dhe qëllimet studimore që mendohet të arrihen, metodat dhe teknikat që

do të përdoren, të dhënat kontabël dhe të tjera, analiza e tyre si dhe në fund interpretimi i

rezultateve duke mos pretenduar përgjithësimin e tyre. Pra, rezultatet ngelin të vlefshme në

kuadër të mostrës dhe këtij rasti konkret.

Të dhënat bazë do të merren nga pyetësori që realizohet me vendimmarrësit

menaxherial. Do të shfrytëzohet në punim analiza e të dhënave, sintetizimi, lidhja në mes

teorisë dhe praktikës (kryesisht të dhënat nga llogaritë përfundimtare). Prezantimi i rezultateve

bëhet përmes tabelave dhe figurave, kurse interpretimi i gjetjeve do të jetë në harmoni me

përgjigjet e përfituara nga pyetësori.

Në punim jepet një pasqyrë e përgjithshme për të dhënat kontabël-ekonomik lidhur me

kompanitë që janë observuar, përkatësisht nga është nxjerri informacioni i pyetësorit. Për më

shumë lidhur me metodologjinë do të flitet në pjesën kur shpalosen të dhënat e kompanive.

3.1. Burimet e të dhënave dhe përshkrimi

Rasti studimor përfshinë kompanitë në rajonin e Tetovës. Analiza praktike në radhë të

parë ka për fokus të nxjerrë rezultate se a zbatohen dhe si teknikat e kontabilitetit menaxherial

në vendimmarrjen biznesore. Andaj, në këtë pjesë konsiderohet e rëndësishme të jepet një

pasqyrë e përgjithshme për strukturën dhe disa karakteristika të kompanive të analizuara.

45

Të dhënat e kompanive janë nxjerrë nga llogaritë vjetore të vitit 2018. Pra, janë të

dhënat e fundit meqenëse viti 2019 është viti aktual fiskal dhe rrjedhës. Për këtë qëllim janë

intervistuar, respektivisht është kërkuar mendim nga 65 të punësuar në kompanitë në rajonin e

Tetovës. Të anketuarit janë kryesisht përdorues të brendshëm të informacionit kontabël.

Mostra e të intervistuarve përmes pyetësorit (formularit) nuk pretendon të përgjithëson

rezultatet më tej, por vetëm të nxjerrë të dhëna që do të reflektonin në të ardhmen në procesin

vendimmarrës biznesor. Në vazhdim, analiza ngërthen gjithsej 49 biznese apo kompani.

Tabela 7: Klasifikimi i subjekteve të analizuara sipas madhësisë

Klasifikimi i subjekteve Përqindja (%)

Mikro 69,39

Të vogla 22,45

Të mesme 8,16

Gjithsej 100,00

Burimi: Përpunimi i autorit

Struktura tabelare nr. 7 nxjerrë në sipërfaqe një mostër me performancë ekonomike të

dobët si pasojë e faktit që 69,39% e kompanive janë mikro, 22,45% janë kompani të vogla dhe

vetëm 8,16% janë kompani të mesme.

Bazuar në këtë kriterium që merr parasysh numrin e të punësuarve , qarkullimin e

përgjithshëm në nivel vjetor dhe vlerën e aktivës dhe të kapitalit është e pritshme që këto

biznese nuk kanë potenciale minimale të burimeve njerëzore për të zbatuar teknikat standarde

të Kontabilitet Menaxherial sepse kryesisht evidenca kontabël i adresohet Kontabilitetit

Financiar si evidencë obligative ligjore.

Tabela nr. 8 pasqyron strukturën pronësore të kompanive të analizuara bazuar në ligjin

për shoqata tregtare te vendit .Pjesa më e madhe e kompanive është e formës SHPKSHA (34

kompani ose 70%) , SHPK ose shoqata me përgjegjësi të kufizuar janë 4 kompani ose 8% , OPSH

në sektorin e shëndetësisë janë 4 kompani ose 8% dhe kompanitë e organizuar në formën e

tregtarit individual janë 7 kompani ose 14% nga totali prej 49 kompanive.

46

Tabela 8: Struktura e mostrës sipas formës së organizimit

Forma e organizimit Numri Përqindja (%) Kumulativ SHPK 4 8,16 8,16

SHPK - SHA 34 69,39 77,55 OPSH 4 8,16 85,71

TI 7 14,29 100,00 Gjithsej 49 100,00 100,00

Burimi: Përpunuar nga autori.

Kompanitë e përzgjedhura dhe të analizuara në këtë punim kan status juridik nga më të

ndryshmet nga : SHPK (shoqata me përgjegjesi të kufizuar , 8,16%), SHPK-SHA (shoqata me

përgjegjesi të kufizuar – shoqëri akcionare , 77,55%), OPSH ( organizata private shëndetësore,

8,16% ) dhe TI (tregëtar individual ,14,29%). Një laramani e kësaj natyre reflekton strukturën jo

vetëm të pronësisë juridike por edhe të madhësis dhe të veprimtarive të ndryshme.

Tabela 9: Shpërndarja e veprimtarive të kompanive

Veprimtaria Numri Përqindja (%)

Tregti 11 22,40

Prodhim 7 14,00

Ndërtimtari 7 14,00

Shërbime 24 49,60

Gjithsej 49 100,00

Burimi: Përpunuar nga autori.

Kompanitë e përzgjedhura ushtrojnë aktivitete të ndryshme afariste edhe atë 49,6%

janë në sferën e shërbimeve, 22,4% janë në lëmin e tregtisë dhe në lëmin e prodhimit, dhe në

ndërtimtari janë 14% e kompanive të analizuara si mostër. Meqenëse për kompanitë e

organizuar në formën e tregtarit individual (TI) nuk posedohen të dhënat për mjetet, detyrimet

dhe kapitalin, atëherë në vazhdim janë paraqitur statistikat përshkruese për disa faktorë-

ndryshore për kompanitë tjera.

Tabela nr. 10 në vazhdim prezanton strukturën e të punësuarve sipas kualifikimit. Siç

prezantohet nga rezultatet e tabelës përqindja më e madhe e të punësuarve janë pa fakultet

edhe atë 77%, me fakultet janë 18% dhe pjesë e mbetur prej 5% janë të punësuar ekonomistë

me profesion.

47

Tabela 10: Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit

Struktura e të punësuarve Nr. i të punësuarve Përqindja (%)

Të punësuar me fakultet 22 18,03

Të punësuar si ekonomistë 6 4,92

Të punësuarve pa fakultet 94 77,05

Gjithsej të punësuar 122 100,00

Burimi: Përpunuar nga autori.

Përkundër faktit që numri i të punësuarve me fakultet është si total 23% që paraqet një

numër relativisht i madh, nga ky numër 22 të punësuar janë mjekë ose stomatolog si pasojë e

faktit që në analizë janë përfshirë 8,16% organizata shëndetësore që ofrojnë shërbime të

mjekësisë së përgjithshme dhe të stomatologjisë.

Grafikoni nr. 5 pasqyron aktivet dhe detyrimet e 42 kompanive të selektuara për analizë.

Ekzistojnë dallime të konsiderueshme në mes të kompanive të analizuara si pasojë e

performancës statike dhe dinamike mjaftë asimetrike.

Figura 5: Aktivet (mjetet) dhe detyrimet sipas kompanive

Burimi: Përpunim i autorit

Shmangiet janë evidente dhe shumica e kompanive kanë mjete dhe detyrime shumë të

ulëta krahasuar me një numri të kompanive që kanë nivele të larta të aktiveve dhe detyrimeve.

48

Figura 6: Aktivet (Mjetet), detyrimet dhe kapitali

Burimi: Përpunimi i autorit

Në tabelën nr. 10 dhe 11 janë prezantuar të dhënat për 42 kompani (kompanitë e

formës së organizimit si tregtar individual apo shkurtesa TI nuk janë përfshirë në llogaritje) dhe

tregon mesataren për çdo ndryshore, devijimin standard, minimumin dhe maksimumin.

Kompanitë e analizuara mesatarisht kanë financuar aktivet me 42% detyrime, ndërsa

financimi vetjak ose pronësor ka qenë 58%. Një strukturë e kësaj natyre e burimeve të kapitalit

llogaritet përgjithësisht e mjaftueshme në aspekt të likuiditetit dhe realizimit të profitabilitetit

të kompanisë nën supozim se rreth-xhirimi i aktiveve do të jetë i mjaftueshëm për të mbuluar

kostot fikse në çdo kohë dhe për të gjeneruar marzhë të mjaftueshme të kontributit për

aktivitet të zgjeruar ekonomik.

Tabela 11: Të dhëna strukturore nga Bilanci i Gjendjes

Përshkrimi Nr. observimeve Mesatarja Minimumi Maksimumi

Aktivet gjithsej 42 9,376,895 17,850 170,000,000

Detyrimet gjithsej 42 3,941,540 1,542 67,100,000

Kapitali gjithsej 42 5,435,355 9,407 102,000,000

Burimi: Përpunimi i autorit

Të dhënat e pasqyruara në tabelën nr. 11 prezantojnë një strukturë shumë asimetrike të

kompanive të analizuara në kuptim të dallimeve shumë të larta në mes të vlerave mesatare,

minimale dhe maksimale. Sa për ilustrim kemi kompani që ka totalin e aktiveve në shumë prej

170,000,000 denarë që është 17 herë më e lart se mesatarja prej 9,376,895 denarë ose 8,444

herë më e lartë se kompania me aktivën minimale prej 17,850 denarë.

49

Situatë të ngjashme kemi edhe në aspekt të madhësisë dhe strukturës së kapitalit ku

kompania me kapitalin më të lart prej 102,000,000 denarë, ka kapital për 18 herë më të lartë në

raport me mesataren e kapitalit prej 5,435,355 denarë, gjegjësisht ky kapital është më i lartë

për 10 herë më i lart nga kompania me kapitalin më të ulët.

Raporti është i ngjashëm i konstatuar edhe gjatë analizës në strukturë të borxheve ku

kompania me borxhin më të lart prej 67,100,000 denarë, ka detyrimet më të mëdha për 16

herë në raport me mesataren e borxhit prej 3,941,540 denarë, gjegjësisht ky nivel i borxhit

është më i lart se borxhi minimal prej 1,542 denarë për 44 herë.

Kompanitë përgjithësisht kanë dy treguesit kryesorë të profitabilitetit të ulët dhe në

situata të caktuara edhe negativë të kompanit mikro të të gjitha llojeve të veprimtarive që

shtron dyshim real se te këto biznese evidenca kontabile nuk pasqyrojn realisht aktivitetin

ekonomik. Në këo suaza ekonomia informale edhe në rastin rajonit të analizuar duhet të jet mbi

nivelin e Ballkanit Përëndimor dhe të Maqedonisë Veriore në kuadër të vlerësimeve të Bankës

Botërore dhe institucioneve tjera nacionale dhe ndërkombëtare ( Osmani 215).

Profitabiliteti është matur nëpërmjet kthimit nga aktivet (NKA) i llogaritur si:

Fitimi/humbja ÷ Aktivet (Mjetet) dhe kthimin nga kapitali (NKK) i llogaritur si: Fitimi/humbja ÷

Kapitali).

Tabela 12: Të dhëna cilësore nga Bilanci i Suksesit

Përshkrimi Nr. Observimeve Mesatarja Të hyrat gjithsej 42 8,770,548

Shpenzimet gjithsej 42 8,208,940 Fitimi/Humbja 42 500,719

Numri i punëtorëve 42 3 NKA-ROA 42 5,3% NKK-ROE 42 9,1%

Të hyrat/Nr. Punëtorëve 42 2,756,357 Kostot /Nr. i punëtorëve 42 2,566,679

Burimi: Përpunimi i autorit

Të dhëna e prezantuara në pasqyrën tabelare nr. 11 janë në harmoni me të dhënat e

prezantuara në Bilancin e gjendjes së kompanive të analizuara.

50

Të dhënat e Bilancit të suksesit të kompanive të analizuara manifestojnë nivele të larta

asimetrie në mes të vlerave minimale, mesatare dhe maksimale në kuptim të perfomancës

dinamike të kompanive. Kjo asimetri manifestohet edhe në rastin e analizës së të hyrave,

shpenzimeve, të ardhurave dhe të fitimit të kompanive të analizuara si vlera të përgjithshme,

vlera mesatare dhe si tregues për të punësuar.

Përkundër asimetrisë së madhe tregues i përbashkët i analizës së të dhënave të bilancit

të suksesit konsiston në faktin se profitabiliteti kompanive të analizuara në përgjithësi është i

ulët edhe në raport me degët në të cilat përkasin kompanitë e analizuara dhe në raport me

mesataret e ekonomisë së rajonit të Pollogut dhe te Maqedonisë së Veriut.

Profitabiliteti i kompanive i matur me dy treguesit NKK (norma e kthimit nga kapitali) dhe

NKA (norma e kthimit nga aktivet) si mesatare pasqyron nivel mjaft të ulët, madje kompanitë

marrë si mesatare sipas dy treguesve në fjalë kanë operuar me humbje. NKK si mesatare ka

nivelin 9,1%, përkundër NKA që ka nivelin mesatar prej 5,3%.

Kjo asimetri e lart e treguesve bazuar në mesataren e llogaritur nxjerrë në sipërfaqe

nevojën e një analize me specifike analitike sipas madhësisë së kompanive, sipas strukturës

organizative në aspekt juridik dhe ne bazë të numrit të të punësuarve. Analizat e kësaj natyre

do na japin përgjigje me të sakta në lidhje me hipotezat e parashtruara duke pasur parasysh

faktin se zbatimi i teknikave të Kontabilitetit Menaxherial parasë gjithash parakupton ekzistimin

e kompanive me nivel mesatar dhe me kuadër profesional të mjaftueshëm që në rastin e

mostrës së analizuar mund ti adresohet vetëm 10% të mostrës së përzgjedhur.

Kjo asimetri e lart e të dhënave të pozicioneve kryesore të bilancit të gjendjes dhe të

bilancit të suksesit vë dyshime të qëndrueshme për validitetin e mostrës së kompanive të

zgjedhura në kuptim të mostrës reprezentative në funksion të ardhjes në konkluzione

përgjithësisht të pranuara për të gjitha kompanitë e analizuara.

51

3.2. Pyetësori

Forma e pyetësorit është dhënë në fund të punimit (shih shtojcat). Pyetësori i ka gjithsej

22 pyetje dhe në të kanë marrë pjesë (janë pyetur) anketuar – menaxherë apo përdorues të

brendshëm të bizneseve. Gjithsej janë 65 forma valide nga realizimi i pyetësorit. Pyetësori

ngërthen në vete pyetje nga më bazike në fushën e kontabilitetit, siç është rasti i pyetjes së

parë në lidhje me resurset humane që do të mbështetnin vendimmarrjen afariste dhe të bazuar

në informacionin kontabël deri tek ato më të avancuara që lidhen me zbatimin e mjaftueshëm

apo të pamjaftueshëm të teknikave kontabël.

Përdoruesve të informacionit kontabël në këtë punim u është kërkuar të përgjigjen në

pyetësor duke dhënë përgjigje sipas pyetjeve të formuluara duke përdorur shkallën e Likerit

prej 1 deri në 5, edhe atë:

1. Aspak nuk pajtohem

2. Nuk pajtohem

3. Nuk e di

4. Pajtohem

5. Plotësisht pajtohem

Pra, të dhënat e fituara janë të dhëna cilësore – kualitative sipas gjykimeve që

përdoruesit e informacionit (menaxherë, udhëheqës sektori në kompani, etj.) kanë dhënë në

pyetësor. Autorët Ankur Joshi, Saket Kale, Satish Chandel dhe D. K. Pal (2015) në punimin e tyre

“Likert Scale: Explored and Explained” publikuar në British Journal of Applied Science &

Technology (2015) janë të mendimit se shkalla origjinale e Likert-it është bashkësia e

deklaratave (pohimeve, njësive) të ofruara për një situatë reale ose hipotetike kur

pjesëmarrësit pyetën të tregojnë nivelin e tyre pajtueshmërisë nga aspak nuk pajtohem në

plotësisht pajtohem më një deklaratë të dhënë (njësive).

52

KREU 4. ANALIZA DHE DISKUTIMI I REZULTATEVE

Në kuadër të këtij kreu bëhet analiza dhe diskutimi i rezultateve të përfituara. Fillimisht,

kreu nisë me diskutimin e rezultateve të pyetësorit dhe diskutimin e gjetjeve në kontekst të

problemit të parashtruar. Çdo pyetje e pyetësorit analizohet veçmas duke e interpretuar

rezultatin konkret dhe që më vonë të përmbledhur gjetjet do të shërbejnë për dhënien e

rekomandimeve.

4.1. Rezultatet e pyetësorit, prezantimi dhe diskutimi i gjetjeve

Në këtë pjesë prezantohen rezultatet e pyetësorit të realizuar. Prezantimi bëhet në mënyrë të

grafikoneve-figurave dhe më pastaj vijon diskutimi i rezultateve dhe ndikimi i tyre në aktivitetin

ekonomik të kompanive të analizuara.

Figura 7: Rezultatet nga pyetësori

Pyetjes nëse kompania ka resurse humane për të analizuar, përpunuar dhe komentuar

rezultatet nga kontabiliteti financiar, 40% e respondentëve të bizneseve janë përgjigjur me nuk

e di ndërsa 47.7% janë përgjigjur se pajtohen me këtë konstatim. Përgjigje në pyetjen e

parashtruar manifeston njohuri të pjesshme dhe kryesisht është pakë e besueshme sepse

shumica e kompanive të analizuara (90%) janë kompani mikro dhe të vogla dhe kanë të

punësuar nga 1- 10 të punësuar.

53

Në kuadër të këtij numri të të punësuarve shumica absolute e tyre nuk kanë shërbime të

kontabilitetit dhe vetëm 10% e kompanive që janë kompani të mesme kanë kuadër adekuat

dhe përgjigjja pozitive i adresohet këtyre kompanive.

Pyetjes nëse kompania ka sistem të konstituuar të informacionit që bën dallimin në mes

kontabilitetit financiar dhe kontabilitetit menaxherial në funksion të menaxhimit të suksesshëm

të kompanisë gati gjysma e respondentëve 44.6% është përgjigjur me pajtohem, 29.2% me nuk

e di, dhe 16.9% me nuk pajtohem. Përgjigjja pozitive prej 44,6% e të anketuarve duhet të

merret me rezervë dhe në korrelacion me komentet e dhëna në pyetjet e parë sepse te

shumica absolute (90%) e bizneseve të analizuara krahas faktit që nuk kanë shërbime

financiare-kontabël nuk kanë as edhe një kuadër të profilit të ekonomistit të punësuar në

kompani.

54

Pyetjes nëse kompania i njeh dhe zbaton teknikat kryesore të kontabilitetit menaxherial

gjatë vendimmarrjes afariste me përqindje të përafërta janë përgjigjur respondentët e

bizneseve, pajtohem me 33.8%, nuk e di 30.8% dhe nuk pajtohem me 24.6%.

Vërejtjet e adresuara gjatë komenteve në përgjigjen e pyetjeve paraprake u adresohen

në tërësi edhe përgjigjeve në pyetjen vijuese. Rezultatet pozitive i adresohen menaxhementit te

kompanive të mesme (10%) të mostrës së analizuar dhe kompanive të tjera që kanë

ekonomistë të punësuar në kuadër të stafit të kompanive.

Pyetjes nëse kompania i ka të normuara dhe i zbaton standardet etike të kontabilitetit

menaxherial gjatë menaxhimit të biznesit 32.3% janë përgjigjur me nuk e di, 29.2% nuk

pajtohem dhe 27.7% pajtohem. Një nivel asimetrik i përgjigjeve në lidhje me standardet etike të

kontabilitetit që mund të identifikohen me standardet etike të biznesit manifestojnë nivel të

ulët të kulturës menaxheriale të menaxherëve të bizneseve dhe janë pasojë e performancës së

ulët të këtyre bizneseve të cilat kryesisht janë në nivel të PKR dhe luftojnë për mbijetesë

ekonomike.

55

Pyetjes nëse kompania e zbaton konceptin e objekteve të kostos dhe qendrave të kostos

gjatë analizës së kostove, 32.3% janë përgjigjur me nuk pajtohem, 30.8% me nuk e di dhe 24.6%

pajtohem. Përgjigjja e kësaj natyre manifeston vlerësime kryesisht jokompetente sepse shumica

e menaxherëve të këtyre kompanive nuk njohin konceptin ,,objektet e kostos dhe qendrat e

kostos,, sepse shumicë e menaxherëve janë me shkollim joadekuat (arsim fillor dhe të mesëm)

dhe nuk dallojnë konceptet kosto dhe shpenzim.

Pyetjes nëse kompania e tyre i njeh dhe zbaton konceptin e kostos oportune, kostos

margjinale, kostove të zhytura dhe kostos mesatare gjatë analizës së kostove të kompanisë me

nuk e di janë përgjigjur 32.3%, nuk pajtohem janë përgjigjur 26.2%, ndërsa me pajtohem janë

përgjigjur 24.6%. Vlerësimet e dhëna për përgjigjen në pyetjen paraprake janë në tërësi të

zbatueshme edhe përgjigjet në pyetjen vijuese.

56

Pyetjes se nëse kompania e tyre njeh dhe zbaton teknikat e Kontabilitetit të Kostos, dhe

në veçanti metodën JOC, PC, dhe ABC gjatë evidentimit të kostove të produkteve të gatshme

janë përgjigjur si vijon : 36.9% nuk pajtohem, 21.5% nuk e di ,20% pajtohem,dhe vetëm nga

20% e kompanive janë në tërësi dakord me zbatimin e këtyre metodave.

Niveli prej 60% i përgjigjeve negative në lidhje me njohurit dhe zbatimin e metodave të

Kontabilitetit të Kostos manifeston në mënyrë të argumentuar mungesën e burimeve humane

në kompanitë e analizuara. Një situatë e tillë e palakmueshme nuk është karakteristikë vetëm e

kompanive mikro dhe të vogla (90%) por karakterizon edhe kompanitë e mesme (10%) e

mostrës së analizuar.

Pyetjes nëse udhëheqja e kompanisë njehë dhe zbaton Pikën Kritike të Rentabilitetit

gjatë vendimeve afatshkurtre biznesore me 46.2% janë përgjigjur me pajtohem, 26.2% nuk e di

dhe 10.8% aspak nuk pajtohem, pra gati gjysma e kompanive të analizuara janë të informuara

për gjendjen kur biznesi është në nivelin e fitimit zero. Këto njohuri janë kryesisht rezultat i

njohurive praktike të afaristëve sepse pavarësisht nga niveli i arsimimit biznesmenët udhëhiqen

nga logjika e profitit dhe në situata kur biznesi i tyre nuk gjeneron profit të mjaftueshëm ato

mbyllin këto biznese dhe fillojnë biznese te reja.

57

Pyetjes se nëse menaxhmenti i kompanisë në vendimmarrjen afatshkurte përdorë

konceptin e Informatave Relevante (IR) të Kontabilitetit Menaxherial udhëheqësit e kompanive

të analizuara u janë përgjigjur në mënyrë mjaftë asimetrike. Përgjigjet e kësaj natyre janë të

nënkuptueshme duke pasur parasysh se teknikat e Informatave Relevante si teknika moderne

të Kontabiliteti Menaxherial janë shumë pakë të njohura nga biznesmenët tonë me përjashtim

të kompanive të cilët kanë të punësuar kuadro profesionale (ekonomistë) që kanë përfunduar

studimet në kuadër të FBE në UEJL.

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre e zbatojnë konceptin pranimi ose refuzimi i porosive

speciale në situata të caktuara biznesore, 33.8% janë përgjigjur me pajtohem, 32.3% plotësisht

pajtohem dhe 15.4% nuk e di. Më shumë se gjysma e menaxherëve të kompanive të analizuara

nën ndikimin e publiciteteve të shumta ekonomike në mediat klasike dhe rrjeteve sociale në

situata të shitjeve sezonale, gjatë festave të fundvitit dhe në situata kur duan të shesin

inventarët e tepërta të mallrave dhe produkteve që do i zëvendësojnë me produkte tjera

realizojnë këtë koncept të Informatave Relevante.

E veçanta e këtij qëndrimi pozitiv nuk lidhet me njohurit e tyre ose të stafit të tyre

profesional por edhe nga përvoja e fituar nga bashkëpunimi me kompani të avancuara që

zbatojnë teknika të avancuara të Kontabilitetit Menaxherial në vend dhe në rajon.

58

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre zbatojnë konceptin “Ndërprerja ose vazhdimi i linjave

prodhuese në kuadër të analizës së maksimalizimit të profitit me analizën e shitjeve mikse”

32.3% e të anketuarave u janë përgjigjur me pajtohem, 27.7% nuk e di dhe 23.1% plotësisht

pajtohem. Një numër i caktuar i menaxherëve të bizneseve të analizuara gjatë analizës së

vendimmarrjes afariste përllogaritin marzhën e kontributit për çdo produkt në veçanti dhe

vendosin nëse duhet të vazhdojnë të prodhojnë produktet ekzistuese ose do t duhet

orientohen në produkte të tjera. Edhe këto vendime kryesisht dirigjohen nga tregu sepse

shumica e bizneseve te analizuara janë kompani që nuk kanë ndikim në treg, por janë pranues

të ndikimeve të tregut në aspekt të çmimeve dhe të asortimanit të produkteve.

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre zbatojnë konceptin “Prodhimi ose blerja e materialeve

direkte“ në situata të caktuara biznesore janë përgjigjur si vijon: 43.1% plotësisht pajtohem,

30.8% pajtohem dhe 13.8% nuk e di.

59

Pjesa më e madhe e respondentëve në situata të caktuara biznesore llogarisin në

mënyrë të vazhdueshme kostot e materialeve dhe koston e produkteve dhe të punëve të

ndryshme dhe vendosin të prodhojmë vetë materialet duke krijuar linjat e prodhimit që do të

efektuonte edhe investime në pajime të reja, angazhimin e kuadrit të ri dhe hulumtimin e

tregut duke synuar që produktet e gatshme do të ketë cilësinë e nevojshme që të jen

konkurrente në treg.

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre zbatojnë konceptin e “Analiza e kostove të inventarëve

të gatshëm” në situata të caktuara biznesore ku kompania ka alternativa për të investuar

mjetet në projekte të tjera fitimprurëse janë përgjigjur siç vijon: 30.8% nuk e di, 26.2%

pajtohem dhe 23.1% plotësisht pajtohem.

Përgjigjet asimetrike të kësaj natyre argumentojnë faktin se të gjithë kompanitë nun

ndjekin në mënyrë permanente nivelin e stokut të papërdorur të inventarit të materialeve dhe

të mallit tregtar që për pasojë ndikon nivelin e likuditetit dhe profitabilitetit të bizneseve të

analizuara.

60

Pyetjes nëse kompanitë e tyre zbatojnë konceptin e “Analiza e alternativës së ndërrimit

të partnerëve afarist” në situata të caktuara biznesore janë përgjigjur me pajtohem 29.2%,

32.3% plotësisht pajtohem dhe 18.5% nuk pajtohem. Një qëndrim pozitiv prej mbi 60% të të

anketuarve pavarësisht nga madhësia e kompanisë dhe stafit profesional nxjerrë në pah nivelin

e lart të përgjegjësisë që është pasojë e kushteve të vështira të afarizmit në rajonin e analizuar

dhe problemeve të shumta me moralin hazard dhe jo-disiplinën financiare në përmbushjen e

detyrimeve biznesore. Është ngritur vetëdija biznesore e zëvendësimit të partnerëve jo-korrekt

nëpërmjet procedurave të padive gjyqësore, ekzekutimit të kërkesave kontestuese me anë të

përmbaruesve dhe ndërprerja e bashkëpunimit afarist deri në ngritjen e procedurave të

falimentimit për ,,partnerë-borxhlinj të këqij,,.

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre zbatojnë konceptin “Zëvendësimi i pajimeve ekzistuese

me pajime të reja” në situata të caktuara biznesore të anketuarit janë përgjigjur siç vijon: 41.5%

me plotësisht pajtohem, 29.2% pajtohem, dhe 10.8% nuk e di. Mbi 70% e menaxherëve të

kompanive të analizuara ndjekin në mënyrë permanente trendët tekniko-teknologjike dhe

bëjnë zëvendësimin e pajimeve ekzistuese me pajime të reja duke u prirë nga koncepti i kostos

oportune dhe në varshmëri nga fondet e amortizimit që kanë në dispozicion dhe kredit

bankare që mund ti sigurojnë për financimet shtesë për pajimet e reja.

61

Pyetjes se nëse menaxhimi i biznesit sipas konceptit të informatave Relevante të

kontabilitetit menaxherial ndikon në afarizmin e kompanisë në kuptim të ruajtjes së raporteve

korrekte me partnerët dhe konsumatorët me pajtohem janë përgjigjur 40%, me plotësisht

pajtohem 26.2%, me nuk e di janë përgjigjur 15.4%.

Një nivel prej gati 70% të përgjigjeve pozitive është më shumë produkt i përvojës

menaxheriale të afaristëve dhe shumë pak i njohurive të tyre teorike ose rekomandim i stafeve

te tyre profesionale.

Pyetjes se nëse zbatimi i konceptit të Informatave relevante të kontabilitetit

menaxherial në situata biznesore afatshkurtre ka ndikuar në rritjen (zvogëlimin) e shitjeve,

rritjen (zvogëlimin) e profitit dhe rritjen (zvogëlimin) e aftësisë konkurruese të kompanisë ato

kanë shprehur besimin e tyre se kontabiliteti menaxherial jep informacion të rëndësishëm dhe

ka ndikuar në afarizmin e tyre.

62

Përgjigjet pozitive si: 43.1% pajtohem, 21.5% plotësisht pajtohem dhe 20% nuk e di ,

janë produkt i përvojës së tyre afariste dhe bashkëpunimit me kompani serioze të cilat zbatojnë

teknikat e avancuara të Kontabilitetit Menaxherial.

Pyetjes nëse kompania e tyre njeh dhe zbaton konceptin e Master Buxhetit, Buxhetit

Fleksibël dhe Kostot e Targetuara gjatë planifikimit të aktivitetit afarist të tyre janë përgjigjur si

vijon: 47.7% nuk e di, 23.1% nuk pajtohem dhe 13.8% me pajtohem. Pra, zbatimi i koncepteve

të buxhetimit në rajonin e kompanive të Tetovës nuk gjen zbatim sepse kryesisht kompanitë e

analizuara ushtrojnë aktivitet në një treg lokal dhe rajonal dhe kanë mungesë të stafit të

kualifikuar për të bërë projeksione-plane afatshkurtre dhe afatgjate dhe për të ndjekur

realizimin e tyre nëpërmjet procesit të kontrollit biznesor.

Pyetjes se nëse kompanitë e tyre njohin dhe zbatojnë konceptin e qendrave të

përgjegjësisë dhe në atë kuadër konceptin e qendrave të kostos, qendrave të të ardhurave,

63

qendrave të fitimit dhe qendrave të investimeve gjatë vlerësimit të performancës së kompanisë

janë përgjigjur me nuk e di 40%, me nuk pajtohem 24.6%, dhe 21.5% pajtohem.

Përgjigjet negative në nivelin e lart argumentojnë faktin se menaxhmentet e kompanive

të analizuar kanë mungesë të njohurive teorike dhe mungesë të burimeve njerëzore në veçanti

të drejtimit ekonomik dhe të disiplinave organizative.

Pyetjes nëse kompania e tyre njeh dhe zbaton konceptet e kontabilitetit të

llogaridhënies gjatë evidentimit të kostove dhe të ardhurave bazuar në konceptin e qendrave të

përgjegjësisë në varshmëri nga struktura organizative udhëheqësit (respondentët) e bizneseve

janë përgjigjur me pajtohem 32.3%, me nuk e di 26.2% dhe nuk pajtohem me 23.1%.

Përgjigjet e kësaj natyre bien ndesh me përgjigjen paraprake fakt ky që nxjerrë në

sipërfaqe mangësinë kryesore të këtij hulumtimi dhe që lidhet me gjeneralisimin e përgjigjeve

të kompanive me madhësi të ndryshme, strukturë organizative të ndryshme, numër të vogël të

të punësuarve dhe mungesën e stafit profesional kompetent.

Pyetjes se nëse zbatimi i pamjaftueshëm i teknikave të kontabilitetit menaxherial në

afarizmin e kompanive të tyre është pasojë e ambientit të pafavorshëm biznesorë dhe kulturës

së ulët afariste në Maqedoni, 50.8% janë përgjigjur pajtohem dhe 32.3% plotësisht pajtohem.

64

Një pajtueshmëri e lartë prej 83% e kësaj natyre nxjerrë në sipërfaqe se edhe afaristët

e këtij rajoni janë të influencuar nga politika dhe se edhe ato janë pjesë e ekonomisë informale

në masë të konsiderueshme dhe nuk kanë qëndrim afirmativ ndaj kuadrove të reja në aspekt të

rritjes së kapaciteteve humane si parakusht i njohjes dhe zbatimit të teknikave të Kontabilitetit

Menaxherial.

Pyetjes se nëse bashkëpunimi në perspektivë i Odës Ekonomike dhe Institucioneve të

arsimit të lartë të shkencave ekonomike me përkrahjen e autoriteteve lokale dhe qeveritare do

të mundëson përmirësimin e ambientit të biznesit dhe përforcimin e burimeve humane me

synim zbatimin më të avancuar të teknikave të kontabilitetit menaxherial dhe rritjen e

performancës së kompanive në Maqedoni, 43.1% janë përgjigjur me pajtohem, 38.5% me

plotësisht pajtohem.

Përgjigjeja pozitive prej mbi 90% e të anketuarve të kompanive të rajonit të Tetovës se

ato janë të vetëdijshëm se nevojitet një bashkëpunimi intensiv në mes të Bizneseve (Odës

Ekonomike), Autoriteteve qendrore dhe lokale dhe institucioneve te specializuara arsimore të

sferës ekonomike flet për një vetëdije të ngritur se me praktikat e deritashme biznesore nuk

mund të vazhdohet me tej.

Një vetëdije e ngritur biznesore vlen për tu përkrahur dhe duhet të shoqërohet me

aktivitete konkrete në kuptim të përgatitjes së studimeve të mirëfillta ekonomike nga

institucione të specializuar arsimore të financuara nga agjencitë qeveritare ose institucione

ndërkombëtare për të detektuar mungesën e kuadrit profesional në këto kompani dhe ofrimin

e këtij kuadri duke shfrytëzuar edhe lehtësitë sociale dhe ekonomike që qeveria aktuale i ofron

në kuadër të ministrisë për punë dhe politikë sociale dhe ministrive të tjera.

65

Shpresojmë se edhe ky hulumtim do të jetë një kontribut simbolik në tejkalimin e kësaj

sfide shumë të rëndësishme dhe do ndihmon bizneset e rajonit të Tetovës të haprojnë në trend

me kërkesat e tregut duke kuptuar doktrinën se ,,burimet njerëzore janë investim,, që sjellë

vlerë shtesë për kompaninë të shoqëruar me zhvillim dhe progres dhe se kuadrot e reja do të

arsyetojnë koston e punësimit në kompanitë e analizuara.

66

KREU 5. PËRFUNDIME, REKOMANDIME DHE KUFIZIMET E STUDIMIT

5.1. Përfundime dhe rekomandime

Ky punim i masterit synonte të verifikon zbatimin e teknikave të kontabilitetit

menaxherial nga kompanitë biznesore sipas rastit studimor të kompanive të zgjedhur në rajonin

e Tetovës. Përmes interpretimit teorik punimi ofron një analizë të dobive konkrete që teknikat

e kontabilitetit menaxheriale ofrojnë në vendimmarrjen afariste të kompanive. Studimi

nëpërmjet anketës ka analizuar nivelin dhe cilësinë e zbatimit të teknikave të kontabilitetit

menaxherial në kompanitë e përzgjedhura në një mostër të rastësishme prej kompanive të

përzgjedhura (49) të rajonit të Tetovës. Hulumtimi u krye në biznese që i përkasin sektorëve te

shërbimeve, tregtisë dhe prodhimtarisë. Shumica e kompanive (90%) renditen në kompani

mikro dhe të vogla dhe (10%) janë kompani të mesme. Pikërisht fakti që 90% e kompanive janë

mikro dhe të vogla dhe kanë të punësuar numër minimal të të punësuarve si staf profesional

me specializim ekonomin është hendikepi kryesor i këtij hulumtimi.

Hulumtimi në kuadër të hipotezave të parashtruara verifikoi dhe tejkaloi hipotezat e

parashtrashtruara sepse hulumtoi në aspekt analitik edhe çështje shtesë që nuk ishin objektiv

parësor i hulumtimit të përcaktuar. Hulumtimi konstatoi rezultatet e mëposhtme:

- Shumica e kompanive të anketuara nuk kanë të instaluar kontabilitetin menaxherial si sistem

të informacionit sepse kanë mungesë të kuadrit profesional dhe kryesisht vendimmarrjen

biznesore e bazojnë në informacionin e kontabilitetit financiar.

- Performanca e dobët ekonomike e kompanive e matur me treguesit e profitabilitetit (NKA,

NKK) ka pamundësuar punësimin e stafit profesional si parakusht për instalimin dhe zbatimin e

kontabilitet menaxherial si sistem informacioni vendimmarrës.

- Mungesa e stafit profesional kompetent te 90% e mostrës së analizuar zbeh gjetjet e punimit

dhe nxjerrë në sipërfaqe kulturën e ulët afariste të biznesmenëve dhe qëndrimin mohues të

tyre ndaj punësimit të kuadrove të reja profesionale të drejtimit ekonomik.

- Përgjigjet e dhëna nga 10 % e mostrës që janë kompani të mesme janë më afirmative në

kuptim të synimit për të zbatuar në perspektivë sistemin e informacionit kontabël bazuar në

teknikat e Kontabilitetit Menaxherial, por gjendja aktuale edhe te këto kompani është

joadekuate.

67

- Kompanitë e analizuara në 90% të mostrës kanë njohuri minimale për kostot dhe të hyrat si

instrumentarium i vendimmarrjes afariste edhe pse i zbatojnë pjesërisht këto koncepte bazuar

në përvojën e tyre biznesore.

-Të gjitha kompanitë e analizuara pasqyrojnë njohuri minimale dhe nuk zbatojnë aspak teknikat

e kontabilitetit të kostos dhe metodat: JOC, PC dhe ABC.

-Kompanitë e analizuara pasqyrojnë njohuri minimale për teknikat e Kontabilitetit Menaxherial

që lidhen me Piken Kritike të Rentabilitetit, Informatat Relevante dhe Politikën e Çmimeve.

-Kompanitë e analizuara pasqyrojnë njohuri minimale në lidhje me situatat e biznesit të

identifikuara si: pranim-refuzim i porosive speciale, prodhimi ose blerje e materialeve direkte,

zëvendësimi i pajimeve të vjetra me pajime të reja dhe zëvendësimi i partnerëve afarist.

-Kompanitë e analizuara pasqyrojnë njohuri minimale në lidhje me buxhetimin afarist dhe

kontrollin afarist nëpërmjet qendrave të përgjegjësive si teknika të Kontabilitetit Menaxherial.

-Kompanitë e anketuara manifestojnë interes për bashkëpunim intensiv me institucionet

arsimore, Odat ekonomike, institucionet komunale dhe qendrore me qëllim të përmirësimit të

mjedisit të biznesit dhe rritjen e performancës ekonomike të bizneseve.

-Kompanitë e anketuara manifestojnë interes për bashkëpunim intensiv me institucionet

arsimore të specializuara dhe institucionet qeveritare në funksion të punësimit të kuadrove të

reja të ekonomisë nëpërmjet programeve qeveritare për subvencionin të punësimeve të reja.

5.2. Kufizimet e studimit

Studimi ka kufizimet e veta. Prandaj për studimet e ardhëshme sugjerohet që:

-Të rritet numri i vëzhgimeve të kompanive nga sektorët dhe nga niveli i kompanive (të mesme

dhe të mëdha) dhe kompani kryesisht prodhuese duke përdorur një metodologji më të

përparuar.

-Të zgjatet periudha e hulumtimit dhe të zgjerohet rajoni i hulumtimit së paku në nivel të

Pollogut dhe të një rajoni tjetër në vend me tregues ekonomik të ngjashëm.

-Krijimi i ekipeve multidisiplinare brenda katedrave ekonomike të universiteteve, odave

ekonomike, pushteteve lokale dhe institucioneve të tjera jo-qeveritare me qëllimin për të

dhënë mbështetjen përkatëse bizneseve në përparimin e performancës ekonomike.

68

REFERENCAT/BIBLIOGRAFIA

Accounting for Managers, Module 4: Process Costing and Production Costs, lumen,

http://courses.lumenlearning.com/acctmgrs/chapter/4-1-comparison-of-job-costing-with-

process-costing/. (Burim online)

Adam S. Maiga. (2015). “Information Systems Integration and Firm Profitability: Mediating

Effect of Cost Management Strategy”, Advances in Management Accounting,

http://www.emeraldinsight.com/doi/10.1108/S1474-787120150000025004.

Adela Breuer, Mihaela L. Frumusanu, Andra Manciu. (2013). “The role of Management

Accounting in the decision making process: Case study Caras severin country”,

Annales Universittatis Apulensis Series Oeconomica.

Ahmeti, Skënder. (2008). “Kontabiliteti Financiar”, Prishtinë.

Ali Uyar. (2010). “Cost and Management Accounting Practices: A Survey of Manufacturing

Companies”, Eurasia Journal of Business and Economics, 3(6),

Ali Uyar, Cemil Kuzey. (2016). “Does Management Accounting Mediate the Relationship

between Cost System Design and Performance?”, Advances in Accounting, 35,

Almasan, Alina. (2014). “A Strategic Approach of Management Accounting”, RePEc.

Ankur Joshi, Saket Kale, Satish Chandel, D. K. Pal. (2015). “Likert Scale: Explored and Explained”,

British Journal of Applied Science & Technology, 7(4),

Asllanaj, Rrustem. (2010). “Kontabiliteti Financiar”, Prishtinë.

Atkinson, Anthony A, Robert S Kaplan, Ella Mae Matsumura dhe S Mark Young. (2012).

“Management Information for Decision-Making and Strategy Execution”, P.Education Limited.

Bedenik Osmanagiq, Nixhara. (2006). “Kontrollingu ABECE-Ja e Sukseseti Afarist”, ed. Fedri

Teliqi, Prishtina.

Bernstein A., Leopold, Wild J., John. (1998). “Financial Statement Analysis: Theory, Application,

and Interpretation”, McGraw-Hill.

Botes, Vida Lucia. (2009). “The History and Development of Management Accounting”

University of South Africa.

Brown, Richard dhe Bernard Pierce. (2004). “An Empirical Study of Activity-Based Systems

in Ireland”, Irish Accounting Review, 11(1).

69

Burns, John dhe Juhani Vaivio. (2001). “Management Accounting Change”, Management

Accounting Research, 12,

Charles Davis, Elizabeth Davis. (2014). “Managerial Accounting”, United States: John Wiley &

Sons, Inc.

Charles T. Horngren, Alnoor Bhimani, Srikant M. Datar, George Foster. (2005). “Management

and Cost Accounting”, Prentice Hall, Financial Times.

Charles T. Horngren, George Foster, Srikant M. Datar. (2000). “Cost Accounting: A managerial

Emphasis”, Stanford University Press, NeW Jersey.

Christina Wiwik Sunarni. (2013). “Management Accounting Practices and the Role of

Management Accountant: Evidence from Manufacturing Companies throughout Yogyakarta,

Indonesia”, Rev. Integr. Bus. Econ. Res., Vol 2(2).

Ciceri, Beshir dhe Xhafa , Halit. (2005). “Drejtimi Financiar”, Tiranë.

CIMA, https://www.cimaglobal.com/.

Colin Drury. (2005). “Management Accounting for business”, Thomson, London.

Collier, Paul M. (2003). “20 Issues in Accounting Education Accounting for Managers:

Interpreting Accounting Information for Decision-Making”, England: John Wiley & Sons Ltd.

Datar, Srikant dhe Madhav Rajan. (2018). “Horngren’s Cost Accounting A Managerial

Emphasis”, New York.

David Alexander, Anne Britton dhe Ann Jorissen. (2011). “IF Reporting and Analysis”.

De Toni A dhe Tonchia S. (2001). “Performance Measurement Systems, Models, Characteristics

and Measures”, International Journal of Operations& Production Menagement 21(1/2):

Drury, Colin, and Mike Tayles. (2005). “Explicating the Design of Overhead Absorption

Procedures in UK Organizations”, British Accounting Review, .

Eierle, B, Wolfgang Sch. (2013). “The role of management as a user of accounting information:

implications for standard setting”, Journal of Accounting and Management Information System.

H. Thomas Johnson dhe Robert S. Kaplan. (1987). “Relevance Lost: The Rise and Fall of

Management Accounting”, Journal of Accountancy, 164(2).

Hansen, Don dhe Mowen, Maryanne. (2005). “Management Accounting”, South-Western

Publishing.

70

Henri, Jean-François, Olivier Boiral, and Marie-Josée Roy. (2016). “Strategic Cost Management

and Performance: The Case of Environmental Costs”, British Accounting Review, 48(2).

Hilton, R. W. dhe D. E. Platt. (2014). “Managerial Accounting: Creating Value in a Dynamic

Business Enviroment”, McGraw-Hill.

Horngren, Charles T. et al. (2009). “Cost Allocation and ABC Systems”, Pearson.

Horngren, Charles T., Walter Harrison dhe Suzanne Oliver. (2012). “Management Accounting

Research Financial and Managerial Accounting”, Boston: Prentice Hall.

Horngren, Foster, Datar. (2000). “Cost Accounting, A managerial emphasis”, New Jersey:

Prentice Hall.

Hrvoje Perčević, Mirjana Hladika. (2013). “Movement From Traditional to Modern Cost

Accounting Methods in Manufacturing Companies”.

Jack L. Smith, Robert M. Keith, William L. Stephens. (2006). “ Accounting Principles”, Irwin

McGraw-Hill.

Jerold L. Zimmerman. (2000). “Accounting for Decision Making and Control”, Unicersity of

Rochester, Irwin McGraw-Hill.

Jerold M. Zimmerman. (2008). “Accounting for Decision Making and Control”, University of

Rochester.

John Innes, Falconer Mitchell, Donald Sinclair. (2000). “Activity-Based Costing in the U.K.’s

Largest Companies: A Comparison of 1994 and 1999 Survey Results”, Management Accounting

Research, 11(3).

Jones, Tracy, Helen Atkinson, Angela Lorenz dhe Peter Harris.(2012).“Strategic Accounting ” ,

UK: Goodfellow Publishers Limited.

Karapici, Vjollca. (2002), “Analiza Financiare”, Tiranë.

Kumar,Ranjit.(2011).“Research Methodology a Step by Step Guide Beginners”London: SAGE.

Lamani, Diana. (2009). “Kontabiliteti i Kostos – Drejtimit”, albPaper.

Lucey, T. (2000). “Management Accounting”. (Burim online).

Mahmoud Al-Sayed, David Dugdale. (2016). “Activity-Based Innovations in the UK

Manufacturing Sector: Extent, Adoption Process Patterns and Contingency Factors”, British

Accounting Review, 48(1),

71

Majeed A. HatifAlMaryani, Hamza H. Sadik. (2012). “Strategic Management Accounting

Techniques in Romanian Companies: Some Survey Evidence”, Procedia Economics and Finance,

Volume 3, pp. 387-396. https://www.sciencedirect.com/science/ article/pii/.

Merchant, Kenneth A dhe Kenneth A Merchant. (1981). “Performance Linked References Are

Available on JSTOR for This Article : The Design of the Corporate Budgeting System: Influences

on Managerial Behavior and Performance”, Accounting Review, 56(4).

Mohammed Al-Omiri dhe Colin Drury. (2007). “A Survey of Factors Influencing the Choice of

Product Costing Systems in UK Organizations”, Management Accounting Research, 18(4),

National Association of Accountants, Statement No. IC. (1983). ”Standards of Ethical Conduct

for Management Accountants”, Montavle, NJ NAA.

Osmani, Rufi. (2011). “Kontabiliteti Menaxherial për Biznes”, Tetovë.

Osmani, Rufi. (2017).“Relevant information as a tool of managerial accounting research in

companies of the Polog region”, Ecoforum, Volume 6, Issue 1(10).

Paul M. Collier. (2003). “20 Issues in Accounting Education Accounting for Managers:

Interpreting Accounting Information for Decision-Making”, England: John Wiley & Sons Ltd.

Ray Garrison, Eric Noreen, Peter Brewer. (2006). Managerial Accounting, McGraw-Hill, 2006.

Razzouk, Denise. (2017). “Mental Health Economics.” në Methods for Measuring and Estimating

Costs, ed. Denise Razzouk. Cham: Springer International Publishing.

Sulaiman, M., Nazli Nik Ahmad, N. dhe Alwi, N. (2004). “Management accounting practices in

selected Asian countries”, Managerial Auditing Journal, Vol. 19 No. 4,

Surbhi. (2014). “Difference Between Financial Accounting and Management Accounting”,

http://keydifferences.com/difference-between-financial-accounting-and-management-

accounting.html.

Sharma, Vikash. (2016). “Management Accounting and Financial Accounting (6 Similarities)”.

V. Lale, M.Angelkovic. (2014). “Validity of Accounting Infromation for management in the

process of decision making”, Ekonomika, Vol. 60.

Weygandt, Jerry, Paul D Kimmel dhe Donald E Kieso. (2012). “Accounting Principles”, USA: John

Wiley & Sons, Inc.

72

Wickramasinghe, Danture dhe Chandana Alawattage. (2007). “Management Accounting

Change”, London: Routledge Taylor & Francis Group.

Wilson, Richard M.S. dhe Wai Fong Chua. (1993). “Managerial Accounting: Method and

Meaning”, London: Chapman & Hall.

Xhafa, Halit. (2005). “Analiza e pasqyrave financiare”, Tiranë.

Zoubi, Akram. (2011). “The Processes of Management Accounting Change in Libyan Privatised

Companies: An Institutional Perspective”, Durham University.

73

SHTOJCAT

PYETËSORI – PJESA HYRËSE:

PYETJET – STRUKTURA:

74

75

76

77

78

79

80

81

SHTOJCA – Lista e kompanive të analizuara në radhitjen alfabetike

Numër rendor Emri i kompanisë 1 Ajkune 2 Albavet-veri 3 Antilop Mobel 4 Antilop-Kompani 5 Apeks International 6 Ardi Kop 7 Auloni Lbb 8 Baftiari 9 Be-Fix Ag Tre

10 Begu Farm 11 Bfm Kompani 12 Ble-Kont 13 Braho Komerc 14 Bruneri 15 D-R Nadi 16 Duli-Ag 17 Elektro Dini 18 Enko Term 19 Euro sprint 20 EuroTerm Windows 21 Extra-Holding 22 Fa-Sel Kompani 23 Fa-Sel Trans 24 Flori Trans 25 Foto Studio Fokus 26 Goldi-Sv 27 Harxhi 28 Inter Konstruktion Kompani 29 Iris Optika 30 Kabshi 31 Ka-Term 32 Kompani Fam 33 Mahagon Benaj 34 Mali Sport 35 Medartis 36 Mi-Sa 37 Proal-dekor 38 Pzu Natura Medika 39 Pzu Roni Dent

82

40 Rialto Food 41 Rilindja 42 Shar Travel 43 Tailoring 44 Tantra Bistro 45 Tini Arming 46 Toni Park 47 Tre Prom 48 Vb Clean 49 Vievv