Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

KADIN ARDE KADIN: KFE NHALN RLER

TRKN YELYURT KAYHAN

Trk Edebiyat Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara

Haziran 2005

Btn haklar sakldr.

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.

Trkn Yeilyurt Kayhan

Yeenlerim Duru ve Emiliye,

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Nuran Tezcan Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Dr. Hlya Argunah Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Laurent Mignon Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay Prof. Dr. Erdal Erel Enstit Mdr

v

ZET

kfe Nihal (1896-1973), Trkiyenin modernleme srecinde nemli toplumsal deiimler geirdii bir dnemde (1909-1960) yaptlarn yaymlamtr. Batl, lik, ulusu modele dayal yeni ulus-devletin yeni kadn olarak birok kadn derneinde aktif grev alm, gazete ve dergilerde kadn haklaryla ilgili yazlar yazm, hikye ve romanlarnda kadn kahramanlar ne karm ve iirlerinde kadn sesini duyurmaya almtr. kfe Nihal, toplumsal sorunlara kar duyarsz davranan ve ssten baka bir ey dnmeyen umursamaz kadna kar alkan ve ezilmi olan Anadolu kadnn yceltmitir. ehirli ve eitimli st snfa mensup bir kadn olarak kendini sorunsallatrd, ancak ehirli kadn adna bir sylem grlmeyen iirlerinde aile ve evre basks nedeniyle akn zgrce yaayamam bir kadn sesi duyulmaktadr. kfe Nihal dnemin yaygn aydn tavrna uygun bir biimde ataerkil cinsellik kalplar iinde kadna yaklamtr. Bir yandan alma ve retim hakkn savunarak kadnn kamusal alana kmasn istemi, dier yandan asl grevinin annelik, elik ve ev kadnl olduunu savunarak zel alana ekilmesini beklemitir. Bu kmazda feminist bir bak asna sahip olmayan bu Cumhuriyet kznn geleneksel beniyle modern beni atmtr. iirlerinde de geleneksel ve modern bu iki kimlik arasnda bocalayan, skan ve bunalan kadn sesi duyulmaktadr. Yer yer Tevfik Fikretin ve Be Hececilerin etkisi hissedilse bile tanra mitolojisinin diilik arketiplerini ve kadn gotiinin zelliklerini tayan iirlerinde kfe Nihal kadn sesini duyurmay baarmtr.

anahtar szckler: Cumhuriyet kz, feminist bak as, kadn gotii, kadn sesi, tanra mitolojisi, yeni kadn.

vi

ABSTRACT

THE WOMAN IN THE WOMAN POET: KFE NHALS POEMS

ukfe Nihal (1896-1973) published her works in an era of ongoing significant social changes during Turkeys modernization period (1919-1960). She took active role in many womens societies as the new woman of the westernized, secular, and new nation-state based on the nationalist model; wrote articles on womens rights in newspapers and magazines; gave the main roles to heroines in her stories and novels, and strived to make womens voice heard in her poetry. ukfe Nihal, exalted the hard working and exploited Anatolian woman against the indifferent woman who is insensitive towards social issues, concerning herself only with adornment. In her poetry, she problematizes herself as an upper class and educated suburban woman. However, her poetry does not involve any discourse in the name of the suburban woman. A womans voice is heard, but its owner cannot experience her love freely because of familial and social pressures. ukfe Nihal approached woman within the patriarchal sexual stereotype, in line with the widely acknowledged attitude by the intellectuals of her time. On the one hand, she defended the working and education rights for women, and wanted them to be visible in the public sphere. On the other hand, she expected her to return to the domestic sphere to carry out her primary tasks such as motherhood, wifehood, and housekeeping. Within this dilemma, the traditional identity and modern identity of this Daughter of the Republic without a feminist point of view, clashed. In her poetry, a womans voice, trapped and depressed by this clash between tradition and modernity, is heard. Even though traces of Tevfik Fikret and Be Hececiler can be detected here and there, ukfe Nihal has succeeded in articulating the womans voice in her poetry, which bears the characteristics of feminine archetypes of mythological goddesses, and of womans gothic.

key words: Daughter of the Republic, feminist point of view, womans gothic, womans voice, goddesses of mythology, new woman.

vii

TEEKKR

Tez danmanm Yrd. Do. Dr. Nuran Tezcan olmasayd bu tezi yazamazdm. Emekleri, sabr ve efkati iin minnettarm. Her zaman desteini grdm Do. Dr. Engin Sezere teekkr ederim. Ayrca baz kaynaklara ulamam salayan air aabeyim Hseyin Atabaa, ngilizce evirilerim srasnda yardmlarn grdm ocukluk arkadam Elif akmak Hkeye ve tezin teknik sorunlarn zen air arkadam Nilay zere yardmlarndan dolay teekkr ederim. Kukusuz bu gzel kahr benimle birlikte eken hayat arkadam Fahrettin Kayhan ve air dostum Emel Gze borcumu deyemem.

viii

NDEKLER

sayfa

zet . . . . . . . . . v

Abstract . . . . . . . . vi

Teekkr . . . . . . . . vii

indekiler . . . . . . . . viii

Giri: . . . . . . . . 1

I. Yeni Kadn . . . . . . . 12

A. Yeni Kimlikli Ulusun Yeni Kadn Kimdir? . . 12

1. Dnemin Tarihsel-Toplumsal Arka Pln . . 12

2. Yeni Kadnn zellikleri . . . 18

B. Yeni Kadn Olarak kfe Nihalin Toplumsal Etkinlikleri 26

1. Sanat evresindeki Etkinlikleri . . . 27

2. Dernek almalar . . . . . 28

3. Anadolu Gezileri . . . . . 30

II. Aydn Kadn . . . . . . . 31

A. kfe Nihalin Kltr Evreni . . . . 31

B. kfe Nihalin Vatan Sevgisi . . . . 33

C. kfe Nihalin Aydn Sorumluluu . . . 34

1. Vatann Geri Kalml . . . . 34

2. Kadn Sorunu . . . . . 35

D. kfe Nihalin Kendi Dnyas . . . . 45

ix

III. k Kadn . . . . . . . 48

A. Kadn Ak Temasn Edebiyatta Nasl ler? . . 48

B. kfe Nihalin iirlerinde Ak Temas . . 54

1. Gerek Hayatnn Ak iirlerindeki zdmleri . 54

2. Ak iirlerindeki Kadnn Anlattklar . . 62

IV. air Kadn . . . . . . . 68

A. kfe Nihalin iirlerinde zgl Kadn Mitleri . 68

B. kfe Nihalin iirlerinde zgl Kadn Tarz . 79

Sonu . . . . . . . . . 85

Seilmi Bibliyografya . . . . . . 88

zgemi . . . . . . . . 98

1

GR

kfe Nihal 1896da stanbulda domutur. bnlemin Mahmut Kemal

naln Son Asr Trk airleri adl kitabnda yer alan mektubuna gre airin babas1

V. Muratn (1840-1904) bahekimi Doktor Emin Paann olu Miralay Ahmet

Beydir. lk ve orta renimini ksmen zel okullarda, ksmen zel retmenlerle

tamamlamtr (1812). Neriman Malko ztrkmen ile yapt syleiden airin

ortaokulu amda okuduu, Selnikte zel bir okula gittii, burada Franszca

rendii, zel retmenlerden Arapa ve Farsa dersleri ald anlalmaktadr

(Edibeler, Sefireler, Hanmefendiler: lk Nesil Cumhuriyet Kadnlaryla Syleiler

25). Hlya Argunahn Bir Cumhuriyet Kadn: kfe Nihalde belirttiine gre

kfe Nihal 1912 ylnda ailesinin etkisiyle Mithat Sadullah Sander ile evlenmi

ve bu evlilikten bir olu olmutur. Ancak Sanderle beraberlikleri uzun

srmemitir. 1916da nas Darlfnnuna (Kadnlar niversitesi) kaydn yaptran

air, edebiyat ubesine yl devam etmi, son snf corafya ubesinde okumu,

1919da buradan mezun olmu, mezuniyetinin ardndan stanbuldaki eitli

liselerde edebiyat ve corafya retmenlii yapmtr (25-26).

kfe Nihal retmen kimliinin aydn kimliine dnmnde nemli yeri

olan Ahmet Hamdi Baar ile Kurtulu Sava yllarnda ikinci evliliini yapmtr.

Bu evlilikten bir kz olmutur. ncekine gre daha uzun sreli olmakla birlikte

air bu evliliinde de aradn bulamam, 1950lerin sonlarnda einden

1 Mehmet Aydn, Ne Yazyor Bu Kadnlar: Osmanldan Gnmze rnekleriyle Kadn Yazar ve airlerde kfe Nihalin anne tarafndan soyunun Fatihin ba ressam Nakka Mehmet Efendiye dayandn belirtmektedir (52).

2

boanmtr. (31-33). 1962de Kadky Selmiemede caddeyi kardan karya

geerken kaza geirmi, bu kaza sonucu sol aya sakat kalm, 1965te Hasene

Ilgaz ve ffet Halim Oruzun Bakrkyde atklar huzurevine yerlemi, ancak

burada mutlu olamamtr (69-71). Yakn dostu Halide Nusret Zorlutuna, Bir

Devrin Romannda kfe Nihalin burada ev, kitap ve arkada zlemi ektiini

belirtir. Olu tarafndan ziyaret edilmeyen airin kzn da kaybedince tamamen

yalnz kaldn ifade eder (291). 24 Eyll 1973te huzurevinde hayata gzlerini

kapayan kfe Nihal, 26 Eyll 1973 gn Rumelihisar Aiyan Mezarlna

gmlmtr (Argunah 74-75).

kfe Nihal iirlerini yedi kitapta toplamtr: Yldzlar ve Glgeler (1919),

Hazn Rzgrlar (1928), Gayya (1930), Su (1933), ile Yollar (1935), Sabah

Kular (1943), Yerden Ge (1960). iirlerinden baka be roman yaymlamtr:

Renksiz Istrap (1928), Yakut Kayalar (1931), l Gnei (1933), Yalnz

Dnyorum (1938), lde Sabah Oluyor (1951). Ayrca Tevekkln Cezas (1928)

adl bir hikye kitab ile Finlandiya (1935) ve Domani Dalarnn Yolcusu (1946)

adl iki gezi kitab karmtr. Bu kitaplarndan baka 1 Ocak-28 ubat 1955

tarihleri arasnda Yeni stanbul gazetesinde Vatanm in adl romann tefrika

etmitir. Yazlarn bata Cumhuriyet, r, naralt, Dergh, Firuze, Gne,

Haftalk Gazete, fham, Kadn Gazetesi, Kadn Yolu, Resimli Ay, Son Posta, Ss,

air, Tan, Trk Kadn, lk, Yeni Trk, Yeni Nesil, Yeni Mecmua olmak zere

birok gazete ve dergide yaymlamtr. ldkten sonra Sander yaynlarnn sahibi

olan olu Necdet Sander, Sadi Irmakn bir sunu yazsyla birlikte airin

iirlerinden yapt semeleri 1975te iirler adyla basmtr. Giovanni

Scognamillonun Trk Sinema Tarihi: 1896-1959da belirttiine gre kfe

Nihalin Domani Dalarnn Yolcusu adl yapt akir Srmal tarafndan Unutulan

3

Sr adyla filme ekilmitir. 1945 ylnda ekimi balayan film, 1948 ylnda

gsterime girmitir (101). Ayrca Cinuen Tanrkorur airin Sabah Kular adl

kitabnda yer alan Neme Yetmez? adl iirinden bir blm 1979 ylnda uzzl

makamnda nak yrk sema usulnde bestelemitir.

kfe Nihalin iirlerinde iledii temel konu vardr: Kadn, yurt sorunlar

ve ak. Hseyin Cahit Yaln airin ilk iir kitab Yldzlar ve Glgelerde Servet-i

Fnn edebiyatnn ve zellikle Tevfik Fikretin izleri olduunu belirtir. Hatta kitap

bu dnemde yaymlansayd aire byk n salard diye ekler (Uraz, kfe

Nihal 149). Fuat Kprl de Bugnk Edebiyatta yer alan Yldzlar ve Glgeler

adl yazsnda Tevfik Fikretin Halkun Defteri adl iir kitabnn Yldzlar ve

Glgeler zerindeki etkisine deinir (193). Bu grler genel olarak dorudur.

Yldzlar ve Glgelerde Servet-i Fnn edebiyatnda olduu gibi Arapa ve Farsa

szck ve tamlamalar ska kullanlmtr. Divan iirindeki beyit anlay yklarak

iirlerde organik btnlk salanmtr. Kitabn atmosferine airin maraz ruh hali

egemen olmutur. Ayrca syan Hazn, Bir Grup adl iirlerde doa znel bir

biimde betimlenmitir. Bu adan airin edebiyat dnyasna kendisini erkek

sesiyle kabul ettirdii sylenebilir. Ancak zellikle Nisyn, Sevgili Kamere,

Bir Resmin Altndan, Yavru Ku ve Sustum adl iirlerinde airin sonraki

kitaplarnda daha da grleecek olan kadn sesini duymak mmkndr.

kfe Nihal ikinci iir kitab Hazn Rzgrlarnda yer alan iirlerini Be

Hececiler (Halit Fahri Ozansoy, Enis Behi Koryrek, Orhan Seyfi Orhon, Yusuf

Ziya Orta, Faruk Nafiz amlbel) gibi sade Trkeyle ve hece lsyle kaleme

almtr. Scak, iten ve yalnkat bir dil kullanmtr. lk kitabnda kendisini

gizleyen air, bu kitapta kendi dnyasn ve kadn sesini daha ok aarak

belirginletirmitir. Ancak ilkinde Servet-i Fnn edebiyatnn etkisi olarak

4

grnen maraz ruh hali bu kitapta lkenin iinde bulunduu koullar, Mustafa

Kemal Atatrke yaplan suikast ve yeenini kaybetmesi nedeniyle kendi kiiliinin

bir zellii olarak ortaya km ve sonraki kitaplarnda da bu ruh durumu

srmtr.

Orhan Burian, kfe Nihal iin Byk ve insan sarsan konularn airi

deildir. Gayyaya ne kendisi iniyor, ne bizi indiriyor. Hislerle oynayan, nazmla

oynayan bir hali var. En iyi iirleri iddiasz kk hisleri ifade edenlerdir

demektedir (alntlayan Karaaliolu 756). Buriann bu deerlendirmesine tam

olarak katlmak mmkn deildir. airin Gayyadaki iirleri oluum romanndan

(bildungsroman) esinlenerek bir oluum iirleri (bildungsdichtung) olarak

okunabilir. Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler adl

kitabnda oluum romann yle tanmlamaktadr: Kahramann kltrle

belirlenmi bir evrede renme ve deneyimlerle dnsel-ruhsal yetilerini yksek

karakterli ve uyumlu bir btn oluturacak ekilde gelitirerek belli bir kltr

idealini gerekletirmesini ister (489). kfe Nihal, Gayyada zellikle Anadolu

Kadnlarna (12-13), Duymayan Kadna (16-17) ve Size Ne? (67-68) adl

iirleriyle aydn kadn kimliini kazanma srecini gzler nne serer. Geri belli

bir kltr idealini gerekletirmede beklenen gc gsteremez ve bir ulusu

kurmann, Mustafa Kemal Atatrkn devrimlerini yaamann ve yaatmann

sorumluluunu tayan Cumhuriyetin aydn kadnlarndan, yeni kadnlarndan

biri olarak ortaya kar. Bugnden geriye bakldnda Cumhuriyetin aydn

kadnlar Ece Temelkurann 1 Nisan 2005 tarihli Radikal Kitapta bulunan

Cumhuriyet Kzlar adl yazsnda belirttii gibi nahif bulunabilecek kadar

idealisttirler: imdi post modern bir karmaann iinde onlarn durular, neredeyse

komikleecek kadar nahif kalyor bazen. Hl iyi, tatl, disiplinli Cumhuriyet

5

kzlar gibi davranrken onlar, onlarn yerleri bu dnyada bir yara gibi kapanyor.

Dzgn Trkeleri, kendilerine duyduklar mthi zgven, hep bir resmi geide

hazr gibi durular, giyinileri, adab- muaeret kitabndan hafzalarnda hl taze

kalan cmlelerle konumalar, beklenmedik yerlerde ortaya kan aydnlk

Cumhuriyet kz tutuculuklar (29).

kfe Nihal, Be Hececiler gibi bir aydn olarak Anadolunun geri

kalmlk sorununu zmek iin rehberlik yapmak ve bir air olarak Anadolunun

folklorundan yararlanmak balamnda Anadoluyla ilgilenmitir. air, drdnc

iir kitab Suyu da hece vezniyle ve sade bir Trkeyle yazmtr. zellikle k

Sazile adl iki iirde Be Hececilerin etkisi aka grlr. Daha nce

yaymlanm olan iir kitab Gayyada da Ak Sazile adl bir iiri vardr.

Turhan Tan 27 Ocak1935 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan ile Yollar

adl yazsnda kfe Nihalin beinci iir kitab ile Yollarnda yurt sorunlarn

ne kardn belirtir: kfe Nihal, bu kitaba koyduu iirlerin hemen hepsinde

yurdun dertlerini, yurtta elemlerini, itima sahneleri haykrmtr (4). Yurdun

temel sorunlarnda biri Anadolunun geri kalmldr. Bu iirlerde de air,

zellikle yoksulluu ve aresizlii ile Anadoluyu ve Anadolu kadnn dile getirir.

Ferit Ragp Tuncor2 11 Eyll 1950 tarihli Kadn Gazetesinde yer alan Trk Kadn

airlerimizden kfe Nihal Baar adl yazsnda airin Anadoluya yaklamn

deerlendirir:

Anadolu ona gre kapa az aralanm bir hazinedir. Sanki her

kayann dibinde bir mevzu vardr. Servet memleketi batan baa

Anadolu. Cokun sular, madenler, her ey var orada. Lkin buna

2 Ferit Ragp Tuncor 1912de anakkalede dodu. zmir Muallim Mektebini bitirdi. ocuklar iin iir, hikye, roman, derleme, piyes trlerinde eitli kitaplar yaymlad. Bunlar arasnda Bu Topran ocuklar (1944), Kahraman ocuk (1945), Cumhuriyet Bayram iirleri (1955), Atatrk iirleri (1958), yilik Perileri (1973), Renkli Resimlerle Nasrettin Hoca (1984), lkokullar in nite iirleri (1999) saylabilir (Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi 837).

6

ramen yine sefalet ve yine medeniyetsizlik hkm sryor etrafta.

Bu gerilii gidermek iin o, memleketteki birtakm lzumsuz

masraflarn kaldrlmas, birok eylerde mtevaz olunmas, halka

alma sahas bulunmas ve halkn bilgi ve grg sahibi yaplmas

gerektiini ileri srmektedir. Bu da mnevverin rehberlii ile

olacaktr tabi. (7)

kfe Nihal altnc iir kitab Sabah Kularnda Cumhuriyetin aydn bir

kadn olarak Anadolu gereini anlatmay srdrmtr. te yandan Mustafa

ekip Tun, 2 Ocak 1944 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki Sabah Kularnda

kfe Nihal adl yazsnda airin bu kitapta bir kadn olarak gemi gzel

gnlere duyduu zlemi dile getirdiini belirtir: kfe Nihalin Sabah Kularn

okurken de kaybedilmi bir lemin hasretle yrei acm ve saf bir tazelikle tabiata

dnm bir kadn ruhunun kanadn gryoruz (4).

kfe Nihalin btn iir kitaplarnda konusu ak olan iirlere rastlamak

mmkndr. airin yedinci ve son kitab Yerden Genin ikinci blm Mermer

Kapnn konusu da aktr. air bu kitapta bir kadn olarak hzn, pimanlk ve ac

iinde kaybettii sevgilisine duyduu zlemi dile getirir. Bu ak anlatrken ayn

zamanda kendisi, evresi ve toplumla hesaplar.

Kadn airde Kadn: kfe Nihalin iirleri adl bu tezde kfe Nihalin

bir kadn olarak air kimlii ve iirlerindeki kadn temas incelenmektedir.

Kitaplarnn tantld ve deerlendirildii yazlar bir yana bugne kadar kfe

Nihal hakknda birka temel alma yaplmtr. Bunlar arasnda Hlya

Argunahn 2002 ylnda yaymlanan Bir Cumhuriyet Kadn: kfe Nihal adl

kitab bir bavuru kaynadr. Yazar kitapta Nihalin yaamna ve yaptlarna kadn,

edebiyat ve Cumhuriyet aydn balamnda yaklamaktadr. Bu kitaptan baka

7

airin zellikle iirlerini temel alan yaymlanmam iki tez bulunmaktadr. Nebahat

ayrlk tarafndan 1993 ylnda yaplan kfe Nihal Baarn Hayat, Eserleri ve

Edeb Kiilii zerine Bir nceleme adl tez airin yaam ve yaptlar hakknda

temel bilgiler vermektedir. Tez, Nihalin iir, hikye ve romanlarndaki kadn ana

hatlaryla ortaya koymaktadr. Fatih Arslan tarafndan 1995 ylnda yaplan kfe

Nihal Baar: Hayat-iirleri adl tez de airin yaam ve yaptlar hakknda genel

bilgiler iermektedir. alma, Nihalin iirlerindeki tema, dil, biim ve slbu

genel olarak saptamaktadr.

kfe Nihal hakknda yaplan almalarda ncelikle ve sklkla kadnla

karlalr. Fuat Kprl, Bugnk Edebiyattaki Yldzlar ve Glgeler adl

yazsnda airin kadn samimiyetine deinirken, Murat Uraz, Resimli Kadn air

ve Muharrirlerimiz adl antolojisinde yer alan kfe Nihal adl yazsnda airin

kadn ruhundan sz eder. Hlya Argunah ise Bir Cumhuriyet Kadn: kfe

Nihal adl yaptnda aire ilikin kadn duyarln ele alr. air hakknda

hazrlanan tezlerde de kfe Nihalin iirlerindeki kadn temas genel olarak

incelenir. Bu almalardan ilki Nebahat ayrlkn kfe Nihal Baarn Hayat,

Eserleri ve Edeb Kiilii zerine Bir nceleme adl tezi, dieri ise Fatih Arslann

kfe Nihal Baar: Hayat-iirleri adl tezidir. Bu rnler Nihalin iirlerine

yansyan kadn yn ile ilgili ip ular vermekle birlikte kadn kimlii zerinde

dolayl olarak durulmu olduundan onun anlalmas ve kadn kimliinin

deerlendirilmesi iin yeterli deildir. Tezde kfe Nihalin kadn kimlii,

yeni kadn, aydn kadn, k kadn ve air kadn olarak irdelenmektedir.

kfe Nihal, Trkiyenin modernleme srecinde nemli toplumsal

deiimler geirdii bir dnemde (1909-1960) yaptlarn yaymlamtr. Bu

dnemde zellikle st snf eitimli kadnlar toplumsal deimenin hem znesi hem

8

de nesnesi olmulardr. air de birok kadn derneinde aktif grev alm, gazete ve

dergilerde kadn haklaryla ilgili yazlar yazm, hikye ve romanlarnda kadn

kahramanlar ne karm, iirlerinde kadn sesini duyurmaya almtr.

Bylece yeni kadn iin iyi bir rnek ve yol gsterici olmutur. Eski

imparatorluktan yeni ulus-devlet ina edilirken kadna da yeni simgesel ve

toplumsal roller biilmitir. Batl, lik, ulusu modele dayal yeni ulus-devletin

yeni kadn eitimli olmal, i yaamna katlmal ve Batllamal; ama kadns

zelliklerini korumal, ncelikle annelik ve elik grevini yerine getirmelidir. Yani

ar Batllaarak ulusun ruhuna ters dmemeli, aksine bu ruhu beslemelidir.

Dier bir deyile yeni kadn geleneksel kadnla modern kadnn bir sentezidir. Bu

nedenle tezde ncelikle kfe Nihalin iirlerindeki yeni kadn imgesi

incelenmektedir.

1908 ylndan sonra gazete ve dergilerde grlmeye balayan bata Halide

Nusret Zorlutuna, ffet Halim Oruz, Necibe Kzlay, kfe Nihal ve Yaar Nezihe

olmak zere birok kadn edebiyatnn birtakm ortak zellikleri vardr. Naime

Zelal ve Leyla Oval Sombahar dergisinin Ocak-Nisan 1994 tarihli 21-22. saysnda

yer alan Cumhuriyet Dneminde Aydn Kadnlarn Durumu ve Kadn airler

balkl yazlarnda ad geen edebiyatlarn benzer yanlarn ortaya koyarlar. Bu

edebiyatlar II. Merutiyetten sonra kadnlar iin de resmi eitim kurumlarnn

almasyla3 bu kurumlarda eitim grmler, niversitede okuyan kadnlarn ou

Edebiyat Fakltesinin eitli blmlerinden mezun olmulardr. Halide Nusret

Zorlutuna, Necibe Kzlay ve kfe Nihal Edebiyat Fakltesinde okumutur.

Aralarnda farkl olarak ffet Halim Oruz ktisat Fakltesinde okumu, Yaar

3 Faik Bulutun ttihat ve Terakkide Milliyetilik Din ve Kadn Tartmalarnda belirttiine gre 1914te stanbul Darlfnnu (stanbul niversitesi) kzlara ynelik dersler ve konferanslar vermeye balam, lise ve retmen okullar iin kadro yetitiren Darlmalmat (Kz retmen Okulu) yan sra 1915te Darlmalmat- Aliye (Yksek Kz retmen Okulu) bnyesinde bamsz retmen kadrosuyla nas Darlfnnu (Kadnlar niversitesi) kurulmutur (32).

9

Nezihe renim grememitir. Mezun olduktan sonra daha ok Trke, edebiyat,

corafya retmenlii yapmlardr. Halide Nusret Zorlutuna edebiyat ve Trke,

kfe Nihal edebiyat ve corafya dersleri vermitir. Yalnz mesleklerini icra

etmekle kalmam, ayn zamanda eitli derneklerde almlardr. ffet Halim

Oruz, kfe Nihal ve Yaar Nezihe birok dernekte etkin olarak grev almtr.

Edebiyatn farkl trlerinde rnler vermilerdir. Halide Nusret Zorlutuna iir,

hikye, roman, an ve piyes; kfe Nihal iir, hikye, roman ve gezi trlerinde

eserler ortaya koymutur. Ayrca eitli gazete ve dergilerde yazlar yaymlamlar,

yazlarnda zellikle toplumsal konular ve kadn sorunu zerinde durmulardr.

Halide Nusret Zorlutuna, ffet Halim Oruz, kfe Nihal ve Yaar Nezihe bu

konularda eitli yazlar kaleme almlardr. ounlukla erkeklerin kard

edebiyat dergilerinde deil, kadnlarn yazd dergilerde, kadnlara zel dergilerde

ve kadnlarn kard dergilerde yazmlardr. rnein Halide Nusret Zorlutuna

Gen Kadn, Kadnlar Dnyas ve Trk Kadn; kfe Nihal, Kadn Yolu, Trk

Kadn ve Ss; Yaar Nezihe, Kadn, Kadnlar Dnyas ve Trk Kadn Yolu gibi

dergilerde grlmlerdir (172-74). Bu edebiyat kadnlar arasnda kfe Nihal

de dierleri gibi birok gazete ve dergide yazlar yaymlad, iir, hikye, roman ve

gezi gibi farkl trlerde eserler verdii hlde daha ok airliiyle ne kmtr. Bu

nedenle Kadn airde Kadn: kfe Nihalin iirleri adl bu tezde kfe

Nihalin iirleri feminist eletiri erevesinde de deerlendirilmektedir. Bunun iin

temel olarak feminist edebiyat eletirisinin nemli kaynaklarndan biri olarak kabul

edilen Ellen Moersun Literary Women (Edebiyat Kadnlar) adl yaptndan

yararlanlmaktadr. Moers, yaptnda ngiliz ve Amerikan edebiyatnn belli bal

kadn edebiyatlarn incelemitir. Bu nedenle lkemizle bu lkeler arasndaki

kltrel farklar gz nne alnarak yapttan eklektik bir biimde yararlanlmtr.

10

Tezde arlkl olarak kadn edebiyatna ilikin zellikler aranmaktadr. zgl

kadn tarz ve mitleri balamnda kfe Nihalin iirlerindeki gotik tarz, Umay,

Sibylle, Vens gibi mit kahramanlar zerinde durulmaktadr.

Tarih boyunca ak iirlerine konu olan kadnlarn ak iirleri yazmas

ounlukla ho karlanmamtr. Byle olmakla birlikte kadn edebiyatlar ak

zerine yazmlar ancak kendilerini belki de zgrce dile getirememiler, kapal bir

dil kullanmak gibi eitli savunma yntemleri gelitirmilerdir. kfe Nihal

rneinde Kadn airde Kadnn nasl yansd ve yer aldn incelemeyi

amalayan bu tezde ak temasn ileyen kadn airlerin karlatklar engeller,

maruz kaldklar tepkiler ve ak dile getirme biimleri belirlenmektedir. ki air,

Faruk Nafiz amlbel ve Osman Fahrinin kendisine ak iiri/iirleri adad kfe

Nihalin bir kadn olarak kendi akn dile getiren iirlerini nasl kaleme ald

zerinde durulmaktadr.

kfe Nihal iki kez evlendii halde kitaplarn kfe Nihal olarak

imzalamtr. Ancak Kadn Gazetesinde yer alan Bir Keden adl kesinde ve

Gayya adl iir kitabndaki Bozma Odan ve Size Ne? adl iirinde air yalnzca

Nihal adn kullanmtr. (airin bu ad tercih etmesi kadn kimliini ortaya

koymas asndan olduka anlamldr). Bu nedenlerle tezde kfe Nihal ya da

Nihal ad tercih edilmitir.

Kadn airde Kadn: kfe Nihalin iirleri adl bu tezin Yeni Kadn

balkl birinci blmnde Yeni Kimlikli Ulusun Yeni Kadn Kimdir? sorusuna

yant aranmaktadr. Bunun iin birinci alt blmde Dnemin Tarihsel-Toplumsal

Arka Pln ana hatlaryla ortaya konarak, Yeni Kadnn zellikleri

saptanmaktadr. kinci alt blmde Yeni Kadn Olarak kfe Nihalin yeri

kfe Nihalin Yeni Kadn Olarak Toplumsal Etkinlikleri balamnda Sanat

11

evresindeki Etkinlikleri, Dernek almalar ve Anadolu Gezileri balklar

altnda ele alnmaktadr. Tezin Aydn Kadn balkl ikinci blmnde kfe

Nihalin Kltr Evreni, Vatan Sevgisi, Aydn Sorumluluu ve Kendi

Dnyas deerlendirilmektedir. airin Aydn Sorumluluu Vatann Geri

Kalml ve Kadn Sorunu erevesinde irdelenmektedir. Tezin k Kadn

balkl nc blmnde Kadn Ak Temasn Yaznda Nasl ler? sorusu

tartlarak kfe Nihalin iirlerinde Ak Temas zerinde durulmaktadr.

Tezin air Kadn balkl drdnc blmnde ise kfe Nihalin iirlerinde

zgl Kadn Mitleri ve kfe Nihalin iirlerinde zgl Kadn Tarz

incelenmektedir.

12

BLM I

YEN KADIN

Bopstil Pembe Hanmn Sreyyapaa salonlarnda piyano aln hatrlarken,

huzurevinde, genliinden beri iirler yazm bir hanmn tpk kendisi gibi

gnlerin gemesini sona ermesini beklediini sylemiti. iirler yazmken artk

unutulan, belki ad bile anlmayan, ad edebiyat tarihlerine ya gemi ya gememi

bu hanm, gzleri srmeli Bedia Hanmn syleyiiyle, o kadar mahzun, yalnz, ili,

o kadar mkeddermi ki, yar mefl olmasa bile aaya, oturma odasna,

teki yallarn yanna inecei yokmu. Ad kfe Nihal olan bu hanm kendi

mahpesinde hl iirler yazyormu, ie kapanyormu, ayrlrken bu dnyaya

dargn, kskn ayrlyormu.

Selim leri (Mavi Kanatlarnla Yalnz Benim Olsaydn 239)

A. Yeni Kimlikli Ulusun Yeni Kadn Kimdir?

1. Dnemin Tarihsel-Toplumsal Arka Pln

Lle devrinde, III. Mustafa (1717-1774), III. Selim (1761-1808), II. Mahmut

(1785-1839) zamanlarnda giriilmek istenen, esas olarak 1839daki Glhane Hatt-

Hmayununun ilnyla Tanzimat dneminde balayan Batllama abalar,

Osmanl devlet ve toplum yapsnda hzl bir deiime neden olmutur. Tanzimat

dnemindeki Batllama abalarna paralel olarak aile hayat ve kadnn toplumsal

durumunda da ciddi deimeler meydana gelmitir. Ahmet Mithat Efendi (1844-

1912), Namk Kemal (1840-1888), Samipaazade Sezai (1860-1936), emsettin

Sami (1850-1904) gibi edebiyatlar toplumsal deimelerin aileler ve kadnlar

13

zerindeki etkilerini iir, roman, piyes ve makale dzleminde tartmlardr. Bu

edebiyatlar grc usul evlilie, cariyelik kurumuna vb. kar kmlardr.

Ama kadnlarn ar Batllaarak ahlki deerlerini yitirmeleri kaygsn

tadklar iin slm referanslar esas alarak kadn haklarn savunmulardr.

Aydn ve edebiyat erkekler kadn konusunu zgrlk-ahlk ekseninde

tartrken, st snf eitimli kadnlar da eitli gazete ve dergiler yoluyla kendilerini

ifade etmilerdir. Serpil akrn Osmanl Kadn Hareketi adl almasnda ortaya

koyduu zere Terakki (1868), Terakki-i Muhadderat (1869), Vakit yahut Mrebbi-i

Muhadderat (1875), Ayine (1875), Aile (1880), nsaniyet (1883), Hanmlar (1883),

kfezar (1885), Mrvvet (1888), Para Bohas (1889), Hanmlara Mahsus

Gazete (1895), Hanmlara Mahsus Malmat (1895) ve lem-i Nisvan (1906) adl

gazete ve dergiler araclyla seslerini duyurmulardr. Ya Hayriye, Nuriye,

Safiye gibi ilk adlarn ya da Bir Hatun, Mektepli Kz, Hanm gibi

imzalar kullanarak kimliklerini gizlemeye alan kadnlar, dergilerde mektuplar

yaynlayarak sorunlarna dikkat ekmilerdir (22-32). Kadn haklarnn elde

edilmesi iin sava veren edebiyatlar arasnda Emine Semiye (1866-1944), Fatma

Aliye (1862-1936), Makbule Leman (1865-1898) ve Nigr Hanm (1862-1918) gibi

adlar saylabilir. Yaprak Zihniolu Kadnsz nklp adl kitabnda ad geen kadn

edebiyatlarn Osmanl feminizminin ideolojik ve dnsel temellerini attn

belirtir (46). Kadn edebiyatlar, yazlarnda Osmanl kadnlarnn insan

addedilme, kamu yaamna katlma, eitim ve btn mesleklere girme talebini dile

getirmilerdir (45). Toplumun ynetici snfnn eleri ya da ocuklar olarak

siyasal gce yakn bulunan bu kadnlar dnemin kadn nfusunun ounluundan

farkl olarak zel retmenlerden eitim alm, birka dil bilen kiilerdir. Bat

karsnda Osmanlnn gcn, slm kltrnn stnln kantlama abalar,

14

kadnlarn iffet, fazilet ve ahlkn temsilcisi olduunu dnmeleri onlar dnemin

birok erkek yazaryla ortak paydada buluturur.

II. Merutiyet dnemi (1908-1918) dnr, hukuku ve edebiyat birok

aydnn Batc, slamc, Trk dnce akmlar balamnda aile, evlilik ve

kadn konusunda youn tartmalar yapt yllardr. Aralarnda farkl eilimleri

barndrsa da rasyonalist ve pozitivist dnceye inanan Abdullah Cevdet (1869-

1932), Cell Nuri leri (1877-1939) ve Tevfik Fikret (1867-1915) gibi Batclar,

medeniyetin evrensel hmanist deerleri balamnda kadna yaklamlardr.

Peyami Safann Trk nklbna Baklar adl yaptnda belirttiine gre Batclar

yayn organlar olan tihat gazetesinde yer alan Pek Uyank Bir Uyku adl yazda

kadnlarn diledikleri tarzda giyineceklerini, ama israf etmeyeceklerini, grc

usulyle evlenmelerine son vereceklerini, erkeklerden kamayacaklarn, kzlar iin

dier mekteplerin yannda tbbiye mektebi aacaklarn, polislerin kadn iine ancak

genel ahlk ihll ettii durumlarda mdahale edeceklerini dile getirmilerdir (49-

53). Batclar gibi aralarnda farkl eilimler bulunsa da Ahmet Hamdi Akseki

(1887-1951), Mehmet kif Ersoy (1873-1936) eyhlislm Musa Kzm (1858-

1920) ve eyhlislm Mustafa Sabri Efendi (1869-1938) gibi slmclar temel

olarak eriat dnceyi savunmulardr. Peyami Safa, slmclarn kadnlarn

kendilerine mahrem olan erkeklerden kamalarn, rtnmelerini, namus dairesinde

elenmelerini ve kendi aralarnda oluturduklar cemiyetlerde konferans verip

dinlemelerini, yalnzca iptida, rtiye ve idad derecelerinde tahsil grmelerini,

erkekler gibi maln istedii biimde tasarruf etmelerini, zaruri artlarda bir erkein

birka kadnla evlenmesini ve tek tarafl olarak boanmasn talep ettiklerini

belirtmitir (57-58). Aralarnda Ahmet Hikmet Mftolu (1870-1927), Cell Sahir

Erozan (1863-1935), Halide Edip Advar (1882-1964), Hamdullah Suphi Tanrver

15

(1885-1966) ve Mehmet Emin Yurdakul (1869-1944) gibi edebiyatlarn da

bulunduu Trklerin nde gelen ad ise Ziya Gkalpten (1876-1924) bakas

deildir. Trkln Esaslar adl kitabnda feminizm ve demokrasi

kavramlarnn ilk kez Trklerde ortaya km olduunu ileri srmtr (149).

II. Merutiyet dneminde bata Emine Semiye (1866-1944), Halide Edip

Advar (1882-1964), Nezihe Muhittin (1889-1958), Nigr Hanm (1862-1918)

olmak zere birok aydn ve edebiyat kadn kendini gazete, dergi ve dernekler

yoluyla kamusal alanda grnr klmtr. Demet (1908), Kadn (1908), Mehasin

(1908), Kadnlar Dnyas (1913), nci (1919), Ss (1924) gibi birok dergide kadn

imzalar yer almtr (akr 37). Bu dnemde kadn haklarnn elde edilmesi iin

mcadele eden edebiyatlar arasnda Halide Edip Advar ve Nezihe Muhittin ne

kmtr. Bunlar kadnlarn btn eitim olanaklarndan yararlanmasn, meslek

sahibi olmasn, siyasi alana katlmasn talep etmilerdir. Buna karn bir erkein

birka kadnla evlenme ve tek yanl boanma hakkna, kamu hayatnda kadnlara

uygulanan giyim dahil her trl yasaa kar kmlardr (Zihniolu 56-57). II.

Merutiyet dneminin belirgin bir zellii de Serpil akrn Osmanl Kadn

Hareketinde ayrntl bir biimde anlatt gibi kadnlarn dernek almalardr.

akr, dernekleri yardm, kltr, siyasi, lke sorunlarna zm bulma, kadnlarn

geimlerini salayacak iyerleri ama ve feminist amal dernekler olarak

gruplandrr (43).

II. Merutiyetin ilnndan nceki II. Abdlhamit dneminde (1876-1909)

Ahmet Mithat Efendi (1844-1912), Halit Ziya Uaklgil (1866-1945), Hseyin

Rahmi Grpnar (1864-1944), Nabizde Nzm (1862-1893) gibi yazarlar

romanlarnda geleneksel aile ve evlilik anlayn eletirmilerdir. Bernard

Caporalun Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn adl yaptnda dikkat

16

ektii gibi bu yazarlar, kadnlarn kiisel gelimelerinden ok ailenin, toplumun ve

ulusun gelimesi iin zgrlk talebinde bulunmulardr. Tevfik Fikretin Rbb-

ikeste adl kitabnda yer alan Hemirem in balkl iirindeki Elbet sefil olursa

kadn alalr beer dizeleri de bu anlamda yorumlanabilir (71-72).

II. Merutiyet dnemiyle birlikte kadn hareketinde grlen canlanmann da

etkisiyle kadnlarn toplumsal yaam deimeye balamtr. Leyla Krkpnar,

Trkiyede Toplumsal Deime ve Kadnda st snfa mensup, renim grm

kadnlarn ince peeler kullandn ya da peesiz dolatn, rnein, 1912de

peesiz kadnlarn Amerikan Bykeliliinde verilen bir yemee katldn,

deiik kadn dergilerinde kadnlarn fotoraflarnn yaymlandn, eitli kltr

kurulularnda, kadnlara zg konferanslar dzenlendiini ortaya koyar (116). Bu

arada Birinci Dnya Savann yaratt koullar iinde kadnn toplumsal hayattaki

yerinde nemli deiiklikler meydana gelmitir. Kadnlar gnll olarak askere

alnm, erkek nfusun askere alnmasndan dolay piyasada igc eksiklii ba

gsterdii iin postane, hastane, telgrafhane gibi devlet dairelerinde ve zel

kurularda almaya balamlardr (116-17).

Kadnlar yalnz Birinci Dnya Savanda deil ayn zamanda Kurtulu

Savanda da etkin roller stlenmilerdir. Kadnlarn savataki etkinliklerini

igalleri protesto iin mitingler dzenlemek, cemiyetler kurmak, cepheye silah

tamak, cephane imalthanelerinde, amele taburlarnda almak, askerlerin

yiyecek-iecek ihtiyacn karlamak, yardm toplamak, gmenlere ve kimsesizlere

yardm etmek, iglleri protesto eden mektup ve telgraflar gndermek ve silahl

mcadeleye katlmak biiminde zetlemek mmkndr (alntlayan Krkpnar 136-

37). Kurtulu Savana katlan birok kadn arasnda Asker Saime, Binba Aye,

Fatma Seher Hanm, Grdesli Makbule, Halide Edip, Kara Fatma, Klavuz Hatice,

17

Nezahat Hanm, Sreyya Sln Hanm ve Tayyar Rahmiye gibi adlar dikkat

ekmitir (145).

Tanzimattan bu yana Trkiyede yrtlen Batllama abas ve kadn

hareketi kadn haklarnn kazanlmasnda nemli katklar salamtr. Ancak yeni

Trkiyenin kurulmasndan sonra kadnlarn kiisel ve toplumsal yaantsnda

radikal deiiklikler meydana gelmitir. nk Tanzimattan farkl olarak

modernistler Bat uygarln yalnz tekniiyle deil, ayn zamanda kltryle

tanmlam, rasyonalist ve pozitivist dncenin temellendirdii bu uygarln

deerlerini evrensel-hmanist deerler olarak kabul etmilerdir. Devletin yeni elit

erkekleri tarafndan gerekletirilen modernleme projesi erevesinde eski

Osmanldan yeni Trkiye ina edilirken elit kadnlara da ulusuluun, Batcln

ve likliin simge ve srdrcleri olma grevleri verilmitir. Kadnlar yeni

grevlerle birlikte eitim, aile, alma, siyaset ve toplum hayatnda yeni haklar da

elde etmilerdir.

Kadn haklarnn esas temelini tekil eden Medeni Kanun 4 Ekim1926

tarihinde yrrle girmitir. 1907 tarihli svire Medeni Kanunundan baz

deiikliklerle tercme edilen Trk Medeni Kanunu kadn-erkek eitliini

salamada bir balang noktas olmutur. Kadnlar 1930da belediye seimlerinde,

1933te ihtiyar meclisi seimlerinde, 1935te genel seimlerde seme ve seilme

hakkn kazanmlardr. 1937deki genel seimlerde on sekiz kadn Meclise

girmitir. Kadnlara oy hakk verilmesinin ardnda kadnlarn oy hakk elde etme

mcadelesinin olduu da bir gerektir. Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklpta

kadnlarn siyasal alana katlma mcadelesini ayrntl bir biimde anlatr:15

Haziran 1923te Darlfnun konferans salonunda gerekletirilen kadnlar

urasndan Kadnlar Halk Frkasnn kurulu karar kmtr (127). Nezihe

18

Muhittinin bakanlndaki Kadnlar Halk Frkas, kadnlarn toplumsal ve siyasal

haklarn kazanmay, Meclis krssnden bu haklar savunmay ve kadnln

statsn ykseltmeyi hedeflemitir (127). Ancak hkmet Kadnlar Halk

Frkasnn kuruluuna izin vermemitir. Bunun zerine kurucu heyet siyasetle bir

ilgisi olmad ibaresini bir maddeyle tze koyarak 7 ubat 1924te Trk

Kadnlar Birlii ad altnda bir dernek kurmutur (150). Bu dernek kadnlarn

siyasi haklarn elde etmesi iin aba sarf etmitir. Trk Kadnlar Birliinin

1924te balayan etkinlikleri 1935teki Ars- Ulusal Kadnlar Kongresinin hemen

ardndan kendini feshi ile sona ermitir (257).

Modernleme projesi erevesinde geleneksel toplum modern topluma

dntrlrken kadna da yeni simgesel ve toplumsal roller biilmitir. Eski

kadnn yerini artk yeni kadn alacaktr.

2. Yeni Kadnn zellikleri

Yeni devletin asker-sivil brokrat yeni elit erkekleri, 19. yzyldan bu yana

Batdaki kadn hareketi ile balar bulunan ve kadn haklar iin savam olan

kadnlar darda tutarak, yeni asker-sivil brokrat ailelere mensup kadnlardan

yeni kadnn rnei ve yol gstericisi olmalarn istemilerdir. Yaprak Zihniolu

Kadnsz nklpta yeni kadnn kadnlk idealini gerekletirmek iin yarm asr

boyunca alan Osmanl-Trk kadnlarn ve stanbulun aristokrat kkenli aydn

kadnlarn ne kavram ne de kii olarak ierdiini belirtmektedir (228).

Elit erkekler yeni bir kadn tanmlamaktadrlar. O gn iin modern olan

yeni kadn anlay, aslnda bugnden geriye bakldnda ataerkil bir anlay

olarak grlebilir. Belma Tokurolunn zgrleemeyen Kadnda belirttiine

19

gre erkek-aydn-brokrat-askeri iktidar yeni kadn ataerkil cinsellik kalplar

iinde tanmlar:

Cumhuriyeti kuran ve yeni bir ulus-devlet oluumunu salamaya

alan erkek-aydn-brokrat-askeri iktidar, batdaki erkek

egemen dzenden ald rnekle, kendi denetiminde, eski ataerkil

ideolojiyi yeni koullara uygun biimde yeniden reterek, yeni

kadn imgesini oluturmaya almtr. Cumhuriyet dnemi

aydnlar arasnda, douculuk-batclk konularnda gr

ayrlklar bulunmasna ramen, bulutuklar ortak nokta; ataerkil

cinsellik kalplar iersinde oluan kadnlk ve erkeklik

oluumlarnn yeniden retilmesidir. Dier bir deyile, istenen

deiimin deimeyen yzlerinden bir tanesi, toplumsal cinsiyet

anlaydr. (80)

Cumhuriyet iktidar, modernleme projesi erevesinde muasr medeniyet

seviyesine ulaabilmek iin kadna yeni simgesel ve toplumsal roller bimitir. e

de kadnn adalk snrlarn belirlemekle balamtr. Milliyeti anlayla bir

yandan kadnlar ulusal aktrler olarak n plna karlrken, dier yandan ataerkil

ideoloji iinde tanmlanarak geri plna itilmilerdir. Deniz Kandiyoti, Cariyeler

Baclar Yurttalar adl kitabndaki Kimlik Kavram ve Yetersizlikleri: Kadnlar ve

Ulus balkl yazsnda milliyeti hareketlerin kadna kar gsterdii elikili

yaklam dile getirir:

Milliyeti hareketler bir yandan kadnlar ulusal aktrler; anneler,

eitimciler, iiler, hatta savalar olarak toplum hayatna daha fazla

katlmaya davet ederler. te yandan kltrel olarak kabul edilebilir

kadn davranlarnn snrlarn tayin eder ve kadnlar kendi

20

karlarn milliyeti sylem tarafndan belirlenen terimler

erevesinde ifade etmeye zorlarlar. Feminizm zerk deil, onu

reten ulusal balamn anlam erevesine baldr. ( 154)

Nilfer Gle Modern Mahremde aydnlanma a fikirleri ve sanayi

medeniyetinin uzantsnda biimlenen Bat modernizminin rasyonalist ve pozitivist

deerlerin yan sra bireye dayal liberal deerleri de oluturarak, dinsel ve

geleneksel inanlarn yourduu cemaat ilikilerini dntrdn, daha

heterojen, farkllam, oulcu bir toplumsal yapya ulatrdn buna karn devlet

dnda bireye, sivil topluma, piyasaya zerk alan tanmayan Trk modernizminin

ise medeniyetilik ve milliyetilik ilkeleri zerine ina edildiini belirtmektedir

(171). Bamszlk savann verildii, bir

ulus yaratmak ve yaatmak istenildii bu dnemde milliyetilik dncesinin

ykselie gemesi kanlmaz grnmektedir.

Modernleme projesi erevesinde yeni kadn geleneksel din

kurumlarnn,

istenmeyen evliliklerin, ok eliliin, tek tarafl boanmann kurban olmaktan

kurtulmutur. Ancak Cumhuriyet aydnlar toplumun Batllamasn isterken, yeni

kadnn ar Batllaarak ailenin ve ulusun manevi kiiliini zedelemesinden

ekinmilerdir. Cumhuriyet aydnlar da Tanzimat aydnlar gibi kadnn ar

Batllamasndan korkmulardr. Meyda Yeenolu Batllama arzusu ile

ar Batllama korkusu arasnda skan aydnlarn kaygsn Smrgeci

Fantaziler adl yaptnda dile getirir:

Ulusu modernletirme ve Batllatrma arzularna ramen, ar

Batllamaya kar bir endie duyulmaktayd. Batllamann

kadnn evdeki konumuna dokunmadan, ailenin manevi deerlerini

21

ve tm toplumun ahlki dokusunu bozmadan uygulanmasnn

gereklilii vurgulanmaktayd. (166)

Yeni kadn seme ve seilme hakkn elde ederek siyasal alana katlma

olanana kavumutur. Kadnlara oy hakk verilmesi irin Tekeliye gre talya ve

Almanyadaki faist partilerin aksine, Atatrkn tek parti rejiminin altnda

Trkiyenin demokratikletiinin dnyaya gsterilmesinin bir aradr (Baykan

Nezihe Muhittinde Feminizmin Dnsel Kkenleri 37). Tekelinin bu grne

kar kan Baykana gre ise kadnlara oy hakk verilmesi demokratiklemenin

yalnzca bir ara deil, ayn zamanda bir kantdr (37-38). Hasan Blent

Kahraman da 29 Ekim 2004 tarihli Radikal gazetesinde yer alan Demokrasiyi

Cumhuriyette Aramak adl yazsnda Demokrasi boyutunun eksik olmas 1923

iin anlalabilirdi. [.] nk 1945 sonrasna kadar Anglosakson sosyopolitik

kltr dnda demokrasi kimsenin sorunu deildi demektedir (11).

Yeni kadn her istedii meslee girme ve iktisadi zgrln salama

hakkna sahiptir. Ancak kendisine daha ziyade retmenlik, hemirelik, sekreterlik

gibi belli mesleklerin uygun grld de bir gerektir.

Yeni kadn her eyden nce fedakr e, kutsal anne ve alkan ev

kadn olmak zorundadr.

Yeni kadn iyi bir e ve anne olmann yan sra toplumsal kiiliinde de

vatansever bir yurtta olma grevini yerine getirmelidir. Bu vatansever-yurtta

kadn Meyda Yeenolunun Smrgeci Fantazilerde belirttii gibi tm

cinselliinden arndrlmt[r]; erdemli, iffetli ve onur sahibi[dir] (174).

Yeni kadnn cinsel kimlii neredeyse yok saylmtr. Bu yok saymann

amac kadn zgrlnn snrlarn izmektir. Aslnda kadnn kendini

gelitirmesi iin deil, ulusal amalar iin zgrlemesi hedeflenmektedir. Nilfer

22

Gle kadnn zgrlemesi ve bamszlamasnn nndeki engelleri Modern

Mahremde ortaya koyar:

Kadnn mill aile ya da ulus gibi bir asil ama iin zgrletirilmesi

kadnn erdemiyle ters dmeyecektir. Kadn ne alafranga tketen

ss bebei gibi, ne de srekli fitne unsuru olarak tanmlanacak,

cinsiyet ykl kimliinden syrlarak milleti iin halknn

yannda, erkeinin yolda olarak yer alacaktr. (80)

Yeni kadnn arafl bir grntye deil, Batl bir grntye sahip

olmas istenir. 1925de tekke, zaviye ve trbeler kapatlm ve burada bulunan din

grevlilerinin cppe ve benzeri kyafetler giymeleri yasaklanm, ayn yl apka

giyilmesi hakknda kanun karlmtr. Mustafa Kemal Atatrk kadnn eski-klkla

dolamasn hem kadna kar bir hakaret, hem de lik ve uygar rejime kar bir

tavr olarak grmtr. Buna ramen kadnlarn araflar konusunda herhangi bir

zorlama getirmedii halde kadnlar haklara ve zgrlklere kavutuka

araflarndan kmlardr. Nilfer Gle Modern Mahremde dou gzellik

anlaynn yerini ecnebi gzellik anlayna braktn belirtmektedir: Yzyllar

boyu sren beyazlk, yuvarlaklk, yavalk, uzun sa, srme zerine kurulu dou

gzellik anlay yerini zayf, enerjik, korseli, ksa sal ecnebi gzelliine

brakmaktayd (93).

Yeni kadn ecnebi gzelliini zerinde sssz bir biimde tamaldr.

Deniz Kandiyoti Kadn Bak Asndan Kadnlar adl kitaptaki Ataerkil rntler:

Trk Toplumunda Erkek Egemenliinin zmlenmesine Ynelik Notlar balkl

yazsnda yeni kadnn sssz grntsne dikkat eker:

Cumhuriyetin peesiz yeni kadn, kimliine yeni snrlar izen

davran kurallar benimsedi: Koyu renkli kostm, ksa sa ve

23

makyajsz yz. Bu yalnz kendilerini alma hayatna adam

kadnlarn sse ayracak zamanlarnn olmadn gstermekle

kalmyor, ayn zamanda gl bir sembolik zrh grevi de gryordu.

(381)

Aye Kadolu, 29 Ekim 2004 tarihli Radikal gazetesinin eki

Cumhuriyette yer alan Kostm Modernlii adl yazsnda zellikle

Cumhuriyetin ilk yllarnda, Trkiyede ierikten ziyade grntye vurgu yapan,

kostm modernliini tevik eden bir Batllama projesi vard (11) demektedir.

Bu balamda Trkiyedeki Batllama srecinin hiper-gereki ya da foto-gereki

sanat akmn andrdn sylemektedir:

Bu akmda retilen bir i bir insan figr ise, sahiden insan figrne

ok benziyor, neredeyse sizinle konuacak gibi grnyor. Eer bir

sokak resmedilmi ise, iinde yryebileceiniz hissine

kaplyorsunuz, ancak ok yaknna gelince, gerek deil yapma

olduunu gryorsunuz. Trk modernlemesinin rettii grntler

de ok sahici gibi grnyor ancak ayn zamanda da ok yapma

olarak karmza kyor. (11-12)

Cumhuriyetin Batclk anlaynn yalnzca grntye vurgu yaptn sylemek

Bernard Caporalun Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadnnnda

belirttii gibi indirgemeci bir yaklamdr (200). Zihinsel devrimi gerekletirmek

amacyla modern siyasal kurumlardan yarg rgtne, kamu yaamnn yeniden

dzenlenmesinden mildi takvimin kabulne kadar yaplan birok reformu yok

saymak mmkn deildir.

24

Yeni kadnlarn ou kent meknlarnda erkeklerle bir arada toplumsal

yaama katlmakta, kar-koca birlikte gezmelere gitmekte, balolar tertip etmekte,

pasta salonlarnda oturmaktadr (Gle 92).

Cumhuriyetin elit erkekleri yeni kadn roln Cumhuriyetin elit

kadnlarna vermilerdir. Belma Tokurolunun zgrleemeyen Kadnda

belirttii gibi yaratlan yeni kadn imgesine hayat fleyecek olan belli bir aznlk

kadn grubudur:

ehirli,varlkl, brokrat ailelerde yer alan belli bir aznlk kadn

grubu, devlet elitlerinin hazrlad projelerin sahiplenicisi ve

uygulaycs olmulardr. Aile ve kadn konusunda alnan tm

kararlar ve karlan yasalar tm Trk kadnlar homojen ve

snfsz gibi dnlerek hazrlanmtr. Ayn ekilde kadnlardan

gelen talepler, sadece sesini duyurabilen belli bir aznlk kadn

nfusuna ait olmasna ramen ki bu seslerde genellikle aykrlk

olmam, tam tersine iktidarn verdii ve istedii ile hem-fikirlik

vardr, kar kan sesler ise bastrlm veya tarih ierisinde

grmezden gelinmitir- tm kadnlarn talepleriymi gibi kabul

edilmi ve deerlendirilmitir. (64)

lkel tarm ekonomisinde kylerde yaayan, okuma-yazma bilmeyen, geleneksel

dnceyle yetien kadnlarn ounlukta olduu Cumhuriyetin ilk yllarnda,

ehirli-varlkl-brokrat ailelerde yer alan belli bir aznlk kadn grubunun yeni

kadnlk grevini stlenmesi kanlmazdr. Kadn haklar iin mcadele etmi

Osmanl kadnlar da st snf ailelerin e ve kzlardr.

st snf erkeklerin yeni kadn imgesi eitimli, meslek sahibi, sade ve

temiz giyimli, cinsel kimliinden arnm, iffetli ve faziletli ataerkil anlaya sahip

25

erkein isteklerine uygun iyi bir e, anne ve ev kadndr. st snf kadnlar

genel olarak st snf erkeklerin yeni kadn imgesini benimsemi ve yeni

kadnn temsilcisi olma grevini stlenmilerdir. Ancak yeni kadn imgesine

baz bakmlardan itiraz eden kadnlar da olmam deildir. rnein Nezihe

Muhittin 1931de yaymlad Trk Kadn adl kitabnda yeni kadnn erkee

benzeyen yaama eilimi gstermesine kar kmtr: Fakat kadnn ykselmesi,

erkee benzemesi, aradaki farklarn kalkmas demek deildir. Bilkis aradaki

farklarn dzeltilmesi ve terbiyesidir (Baykan ve t-Baskett, Nezihe Muhittin ve

Trk Kadn 74).

Ulusal devlet yaratma sreci iersinde kadn haklarnn 1926 tarihli Medeni

Kanunla yeniden dzenlenmesi kadnlarn zgrlemesini salayamamtr.

Kadnlar yasal dzeyde haklar elde ederken, toplumsal dzeyde geleneksel yaplarn

engelleriyle karlamlardr. nk toplumda ataerkil sistem egemendir. Ataerkil

sistem, erkek egemenliini, erkein kadna egemen olduu g ilikilerini ve eitli

yollardan kadnlarn ikincil bir konumda tutulduunu ifade eder. Erkekler ailenin

iinde kadnlarn retimini, dourganln, cinselliini, hareket zgrln,

mlkiyet ve dier ekonomik kaynaklarn ailesel, toplumsal, kltrel ve dinsel

davran kurallaryla denetlerler. Bu bakmdan kadnlarn tm yasal haklar elde

etse bile ailesel, toplumsal ve ekonomik engeller nedeniyle hepsi zgrln

kazanamamtr.

zetle yeni kadn evlilikte, boanmada ve mirasta erkekle eit haklara

sahip olmu, pee ve arafn karm, eitim grme ve meslek edinme

zgrlne kavumu, seme ve seilme hakkn elde etmitir. Ancak o gnk

koullar nedeniyle bu haklardan daha ziyade varlkl-askeri-sivil-brokrat ailelere

mensup kadnlar faydalanmtr. Milliyeti bir anlayla kadnn kendi kimliini

26

kazanmasndan ziyade ulusal idealler nedeniyle zgrlemesi istenmi, ataerkil

cinsellik kalplar iersinde kadndan her eyden nce iyi bir e, anne ve ev

kadn olmas beklenmitir. st snf kadnlar yeni kadnn temsilcisi ve

srdrcs olma grevini ounlukla arbal ve alakgnll bir biimde yerine

getirmilerdir.

Byle bir ortamda, bu toplumsal deiimleri birebir yaam, bu deiimlere

katlm ve katkda bulunmu bir kii olan kfe Nihalin yeni kadn olarak

toplumdaki yeri dikkate deerdir.

B. Yeni Kadn Olarak kfe Nihalin Toplumsal Etkinlikleri

kfe Nihal, Trkiyenin modernleme srecinde nemli toplumsal

deimeler geirdii bir dnem olan 1919-1960 yllar arasnda iir, yk ve

romanlarn yaymlamtr. Bu dnemde zellikle st snf eitimli kadnlar

toplumsal deimenin hem znesi hem nesnesi olmulardr. Nihal de birok kadn

derneinde aktif grev alm, edebiyat evresinin toplantlarna sahiplik yapm,

gazete ve dergilerde kadn haklaryla ilgili yazlar yazm, yk ve romanlarnda

kadn kahramanlar ne karm, iirlerinde kadn sesini duyurmaya almtr.

Bylelikle yeni kadn iin iyi bir rnek ve yol gsterici olmutur. Ayrca nas

Darlfnununun ilk rencilerinden, mezunlarndan ve lise retmenlerinden

birisidir. Evliliin devamna engel tekil ettii gerekesiyle Darlfnuna kayd

yaplmadndan ilk ei Mithat Sadullah Beyden4 ayrlmtr. Bu da kendisinin daha

hayatnn banda iyi e anlayndan kaarak toplumsal kiilii setiini

gstermektedir.

4 Hlya Argunahn Bir Cumhuriyet Kadn: kfe Nihalde belirttiine gre Mithat Sadullah Sander, okullarda okutulmak zere hazrlad Trke ve dilbilgisi ders kitaplaryla Trk kltrne katkda bulunmutur. Kitaplar arasnda Sekin Edebiyatlarmzn Biyografileri (1943), Edebiyat Dersleri (1945), Yeni ml Klavuzu (1948), Yeni Terimlerle Yurt Bilgisi z (1948) vardr (30).

27

1. Sanat evresindeki Etkinlikleri

Salon, yazar, heykeltra, ressam ve sahne sanatlarn da kapsayan soylu ve

entelektellerin sosyal toplant yeridir. Salonlar hususi evlerde tutulurdu ve

zellikle 17. ve 18. yzyllarda Fransada poplerdi. Madame de Rambouillet 1610

ylnda Fransz saraynn o zamanki kabalklarna kar bir tepki olarak ilk salonu

kurdu. Dier nl salonlara Mme de Stael, Mme de Recamier ve Madeleine de

Scudery sahipti. (Merriam Websters Encyclopedia of Literature 987)

Nazan Bekirolunun air Nigr Hanm adl kitabnda belirttiine gre

bizde ilk edeb salonu tesis eden Nigr Hanmdr. Ondan ok daha nce yine bir

divan airi olan Mihrnin de evinde kadn-erkek konuklarn kabul ederek, sanat-

edebiyat meclisleri dzenledii bilinmekte ise de bu dnemi iinde bir istisna olarak

kalmaktadr (177). Nigr Hanmn Niantandaki ta konanda dzenledii Sal

Kabulleri ise kendi evresi kadar deien toplumsal yaantnn bir yansmas

olarak deerlendirilebilir (178).

Zehra Toska Nisan 1994 tarihli Tarih ve Toplum dergisinde yer alan

ada Trk Kadn Kimliinin Oluumunda lk Aama Tanzimat Kadn adl

yazsnda Nigr Hanmnki kadar geni bir evreyi toplamasa da salon sahibi

olarak onun geleneini srdren airin hsan Raif Hanm (1877-1926) olduunu

belirtir. Bestekr ve dnemin airleri arasnda hece vezniyle iir yazan ilk air hsan

Raif Hanmn konann devrin isim yapm air ve yazarlarnn topland bir yer

olduunu ifade eder (12).

Adile Ayda Byle diler Yaarken adl kitabnda kfe Nihalin evde

dzenledii edeb toplantlar ei Ahmet Hamdi Baardan5 ayrldktan sonra

5 Ahmet Hamdi Baar (1897-1971): Limanc Hamdi diye de bilinir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blmn bitirdi. Ulusal Kurtulu Sava srasnda ei kfe Nihal ile birlikte Ankara hkmetine istihbarat salamada yardmc oldu. 1923de stanbul Liman irketini kurdu ve 1934e kadar bu irketin ynetim kurulu bakanln yapt. 1930-1934 yllar arasnda Atatrkn

28

Hiltondaki Llezar Salonununda srdrdn belirtir (108). -drt yl sren

toplantlar nce her aramba sonra her Cuma en sonunda da ayda bir yaplmtr

(109). Toplantlara Behet Kemal alar (1908-1969), Faruk Nafiz amlbel

(1898-1973), Asaf Hlet elebi (1907-1958), Abdlhak inasi Hisar (1888-1963),

Refik Halit Karay (1888-1965), Mithat Cemal Kuntay (1885-1956) ve Mfide Ferit

Tek (1892-1971) gibi dnemin tannm simalar katlmtr.

2. Dernek almalar

zellikle II. Merutiyetten sonra st snf eitimli kadnlar kendilerini

dernekler araclyla kamusal alanda grnr klmlardr. kfe Nihal de

Osmanl Mdfaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti, Asri Kadnlar Cemiyeti, Trk

Kadnlar Birlii gibi birok dernekte aktif olarak grev almtr. nk kendisi bir

ulusun medeniyet seviyesini gsteren ltlerinden birinin sahip olduu dernek

says olduunu dnr. 12 Temmuz 1948 tarihli Kadn Gazetesinde yaymlad

Gsteri Deil, Vazife Vardr balkl yazsnda da derneklerin nemine ve

gerekliliine deinir:

Tabiat ve cemiyet, herkese doumundan lmne kadar rahat bir

hayat dekoru hazrlamaz. Bakmsz yavru, kimsesiz, fakir

ihtiyar, hasta gen ekmeini tatan karamaz. Rahat yaama

vastalarna malik olan herkes gibi, hi phe yok, onlarn da, bir

dereceye kadar olsun, bu imknlara sahip olmas gerektir.

Tabiatn, kaderin ve daha birok eylerin gadrine urayan bu

yurtii gezilerine danman olarak katld. Liman irketinden ayrlnca ticaretle urat. 1946da Demokrat Partinin kurulu almalarna katld. Ayn yl Bar Dnyas adyla bir dergi karmaya balad ve lmne dek bu derginin yaymn srdrd. 1950-1954 seim dneminde Demokrat Partiden milletvekili seildi ve seildii yl anlamazlk nedeniyle bu partiden ayrld. Bu arada eitli kitaplar yaymlad:ktisadi Devletilik (1934-1942), Deien Dnya (1941), Davalarmz (1943), Trkiye ve Yeni Dnya (1943), Demokrasi Buhranlar (1956), Demokrasi Yolunda Nereye Gidiyoruz? (1959) (Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi 3: 1375).

29

zavalllar, ne yaamak hakkndan, ne de insanlk hakkndan

mahrum kalrlar. Onlara bakmak, rahatlarn salamak,

cemiyetin vazifesidir. [] Btn medeni, olgun cemiyetler,

milletler fertlerinin sefaletten uzak kalmas iin, medeniyet

olgunluk derecelerinin yksekliine gre bu teekkllere sahiptir.

(3)

kfe Nihal, Osmanl Mdfaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyetinin (Osmanl

Kadnnn Hukukunu Savunma Dernei) ynetim kurulu yelerinden birisi

olmutur. Serpil akr Osmanl Kadn Hareketinde 1913te kurulan ve Kadnlar

Dnyas adl bir yayn organ da olan dernein amacnn kadnlar kuatan

geleneklere, hukuksuzlua ve eitimsizlie kar mcadele etmek olduunu belirtir

(57-58). Dernek yurtiinde etkili olmakla kalmam yurtdnda da ilgi

uyandrmtr (63). Bu ilgide Kadnlar Dnyasnn baz saylarnn Franszca

kmasnn yan sra, eitli milletlerden kadn gazetecilerin dernee ye

olmalarnn da pay byktr (63-64).

kfe Nihal 1918de Asri Kadnlar Cemiyetine (Modern Kadnlar

Dernei) ye olmutur. Dernek vatann kurtarlmas iin orduya giyecek

salamaktan memleketteki yabanc iglini protesto etmek amacyla yurt apnda

mitingler dzenlemeye kadar birok faaliyette bulunmutur. Leyla Krkpnar

Trkiyede Toplumsal Deime ve Kadnda 15 Mays 1919da zmirin igl

edilmesinden sonra stanbulda dzenlenen mitinglerin arttn belirtmektedir

(137). 19 Mays 1919da Fatihte, 20 Mays 1919da skdar Doanclarda, 22

Mays 1919da Kadkyde, 23 Mays 1919da Sultanahmette ve 30 Mays 1919da

ikinci kez Sultanahmette mitingler dzenlenmitir (137-38). Bu mitinglerde Halide

Edip Advar, Sebahat Hanm, Naciye Hanm, Zeliha Hanm ve Mnevver Saime

30

Hanm dinleyicilere seslenmitir (138). 30 Mays 1919da gerekletirilen kinci

Sultanahmet mitingindeki konumaclardan birisi de kfe Nihaldir (138).

Kadnn sosyal, iktisadi ve siyasi haklarn salamak amacyla 15 Haziran

1923te, Nezihe Muhittin bakanlnda Kadnlar Halk Frkas kurulmutur.

Partinin genel sekreterliine ise kfe Nihal getirilmitir. Ancak partinin yasal

geerlilik kazanmas iin vilyetten izin almas gerektii halde, 1923te kabul edilen

seim kanununa gre her Trk erkek seme ve seilme hakkna sahip olduu iin,

bu izin alnamamtr (76). Programndaki btn siyasal ierikli maddeler

karlarak, 1924te partinin yerine Trk Kadnlar Birlii adyla bir dernek

kurulmutur (76). Dernek kadnlarn siyasal haklarn kazanmasnda nemli bir role

sahip olmutur. Nezihe Muhittin, Trk Kadn adl kitabnda Trk Kadnlar

Birliini kurduu srada kendisine destek olan arkadalarnn adlarn anar (118).

Bu adlardan birisi de kfe Nihaldir.

3. Anadolu Gezileri

stanbul Halkevinin Kyclk ubesine ye olan kfe Nihal, bu ubenin

dzenlendii gezi programlarna katlarak Anadoluya yolculuklar yapmtr. Yaz

ve iirlerinden anlaldna gre Adana, Bursa, Elaz, Erzincan, Erzurum, zmir,

Ktahya ve ileye gitmitir. Gezi yazlarnda zellikle ocuk, e, ev ve tarla

arasnda yaam mcadelesi veren Anadolu kadnna dikkat ekmitir. Bu yazlar

arasnda Erkmen Kadnlar, Erzurumlu Nine, Paloda Kadn ve Zaza

Kadn vardr. Nihal Anadolu kadnlarn yalnz yazlarnda deil, ayn zamanda

Anadolu Kadnlarna (Gayya 12-13), oban Nine (Sabah Kular 35) ve ile

Kadn (ile Yollar 10-11) gibi birok iirinde de anlatmtr.

31

BLM II

AYDIN KADIN

Zavall sevgili arkadam, onun hazin ve feci akbeti, o vakitler dnlebilir

miydi? Ne kadar gzel, ne kadar zarif, ne kadar iyi kalpli, ne kadar airdi. Herkes

tarafndan sevilir, saylrd. Asil ailesi iinde kk yandan beri byle sevilmi,

martlmt. Etrafnda daima bir hayranlar halkas bulunurdu; refah iindeydi,

fakat kfe Nihal hibir gn mesut olmad, olamad. Onu kimse tanmad,

tanyamad. Halide Nusret Zorlutuna (Bir Devrin Roman 126) A. kfe Nihalin Kltr Evreni

kfe Nihal, zel okul ve zel retmenlerden Arapa, Farsa ve Franszca

dersleri alm, nas Darlfnunundan mezun olmu, stanbulun eitli liselerinde

corafya ve edebiyat retmenlii yapm kltrl bir kadndr. iirlerine

bakldnda Dou ve Bat iiri hakknda bilgi sahibi olduu grlr.

kfe Nihal, Yerden Gedeki l Yolcular adl iirinde kendisine

yakn hissettii yerli ve yabanc airlerin adlarn anar: Bu Fikret, Bu eyh Galip, /

Mevlna, Fuzuldir; / Bu, Edgar Poe, Bu kbl, / Bu, Yunus, Naildir (6).

Davamz adl iirinin banda da Firdevsiden bir epilog vardr (37). Duyular

adl iirine Yahya Kemal Beyatlnn Kendi Gk Kubbemiz adl kitabnda yer alan

Deniz Trks adl iirindeki nsan lemde hayl ettii mddete yaar dizesini

alr (38). Mermer Kap adl iirinde ise Rbia Hatunun ayn adl kitapta yer alan

32

IV numaral iirindeki Pyn seds, gelse de sen hi gelmesen dizesini alntlar

(134). air ayrca byk ozan dedii Abdlhak Hamit (1852-1937), Namk

Kemal (1840-1888) ve Tevfik Fikrete (1867-1915) iirler ithaf etmitir. ile

Yollarndaki Hamit adl iirinde Abdlhak Hamitin iirini, Namk Kemal adl

iirinde Namk Kemalin ahlkn ve Fikret adl iirinde Tevfik Fikretin iirini ve

ahlkn ne karmtr.

Btn bu airler arasnda kfe Nihal iin Tevfik Fikretin ayr bir yeri

vardr. airin ilk kitabndan son kitabna kadar btn yaptlarnda Fikretin izlerini

bulmak mmkndr. Yldzlar ve Glgelerdeki Hicran adl iirin banda

Fikretin ruhuna (8), Hazn Rzgrlarndaki phe adl iirin banda Byk

Fikretin ruhuna (60) ifadeleri bulunur. Suda yer alan Tevfik Fikret adl

iirindeki Ka temiz aln vardr? diye sorsun, grlesin! dizesiyle Fikretin

Rbb- ikestesinde yer alan Sis adl iirindeki Ka nsiye vardr kacak pk

dirahn? dizesine gnderme yapar (44). Bu iir Sudan daha sonra yaynlanan

ile Yollarnda da Fikret adyla yer alr (36-38). Yerden Gede ise l

Yolcular adl iirinde and airler arasnda Tevfik Fikret de vardr (6). kfe

Nihal Gayya ve Sabah Kular adl kitaplarnda Fikretin adn dorudan anmaz.

Ancak Gayyadaki ayn adl iiri Fikretin Rbb- ikestedeki Gayya-y Vucud

iirini, Sabah Kularndaki Gece Treni adl iirindeki Promete ite byle

bard, dizesi Fikretin Halkun Defterindeki Promete iirini artrr (21).

kfe Nihal, Tevfik Fikretin ahlklk ve Batclna hayrandr.

Fikretin Rbab- ikestede bulunan Elbet sefil olursa kadn alalr beer;

dizesiyle veciz bir biimde dile getirdii kadnn toplumdaki yerinin ykseltilmesi

gerektii dncesi de bu yolda aba sarf etmi olan Nihali etkilemitir. ki air

33

arasnda baka bir ortak yan ise hem Nihalin hem de Fikretin iirlerindeki marazi

ruh hali olsa gerektir.

kfe Nihalin Mustafa Kemal Atatrk sevgisi zellikle Hazn

Rzgrlarndaki nsanla (57-59), ile Yollarndaki Bizim Destanmz (24-

28) ve Sabah Kularndaki Yoldayz (36-37), adl iirlerinde ortaya kar.

Mustafa Kemal Atatrkn ise Tevfik Fikrete hayran olduu ve zellikle airin

Halkun Defterinde bulunan Ferda adl iirini sevdii bir gerektir. Atatrk

Fikrete olan sevgisini u szlerle dile getirmitir: Onu biz mektep sralarnda

okurduk. Ondaki heybet, ondaki vakar, ahenk hibir airimizde yok Sonra da en

sevdiim iiridir deyip Ferday okur (alntlayan Ongun 2).

B. kfe Nihalin Vatan Sevgisi

kfe Nihal dnemin yaygn vatansever ve idealist aydn izgisinde bir

airdir. Kendisinin vatan sevgisi Hazn Rzgrlarndaki Mudanya Zaferinde

(32-33), Son Dua (34-35), Bayrama (36-37), Zehirli Sisler (38-39),

Arburnu ehitlerine (40-41) adl iirlerde; ile Yollarndaki Bizim

Destanmz (24-28), Kurtulu Gnnn Onuncu Ylnda (29-30) adl iirlerinde;

Sabah Kularndaki Yoldayz (36-37) ve Dumlupnar ehitlerine (42-43) adl

iirlerinde aka grlr. air bu iirlerinde yokluk, hastalk ve ktlk iinde

Kurtulu Sava vermi halknn aclarn anlatr. Mustafa Kemal Atatrk sevgisini

ve hayranln dile getirir. Bizim Destanmz adl iirinde Atatrke ulu

bakan diye seslenir: Bu kutlu yolda bize n olan ulu Bakan! / Varln

Trkeline lsz bir armaan (ile Yollar 27). Yoldayz adl iirinde yurdun

temellerinin Atatrk tarafndan atldn belirtir: Atann yasasdr yurdun

temellerinde; (Sabah Kular 37). nsanla adl iirinde ise ona suikast

34

giriiminde bulunan kiiye isyan eder: Ykld son desteim, / Krld son

imanm / Snmeyecek bir eyle / Sana kar isyanm (Hazn Rzgrlar 58).

C. kfe Nihalin Aydn Sorumluluu

kfe Nihal yurt sorunlarna kar aydn sorumluluu duyan bir airdir.

ile Yollarnn bandaki iirinde de Ve alayan yurdumun derdi oldu z

derdim!.. (3) demektedir. Hem edeb yaptlarnda hem de gazete ve dergi

yazlarnda zellikle vatann geri kalmlk ve kadn sorununa dikkat ekmitir.

1. Vatann Geri Kalml

kfe Nihalin dnemin yaygn idealist aydn anlayyla toplumsal ierikli

iirlerinde iledii temel konulardan biri vatann geri kalmldr. Dneminin

aydnlarnn genel syleminden farkl olmayan idealist bir bak asyla toplumsal

sorunlara yaklar. Bu nedenle alma, dayanma ve liyakatle skntlarn

alacan inanr. Bu Trk, n, al, gven! dsturu balamnda bir

sylemdir.

kfe Nihal, Yerden Gedeki Mermer Kapda idealinin vatann geri

kalmlk sorununu zmek olduunu ortaya koyar: Kurtarmak insanl, / En yce

lkmzd / Yurdun perianl, / Bir ac trkmzd (49). Ancak bu

sorunun zlmesini engelleyen birok neden vardr.

Bunlar Mermer Kapda vazife ve sorumluluk duygusunun yeterince

gelimemesidir: Cehlindir btn kurum, / Bilgiye nerde sayg? / Ne efkat ne de

sorum, / Ne vazifede kayg (48). Davamzda idealist insanlara gereken

deerin verilmemesidir: Sesi ksk cceler bavurdu yaygaraya, / Davamz sine

kald, gittiyse de araya, / Gnlmzn mrmce susmaz rbab vardr (37).

35

Gayyadaki Alarda toplumsal dayanma iinde olmamaktr: Ey, yarn

omzunda tayacak yavrunun / skelet kollarndan mesul olan, kimsin? k! / Bu

mezar yolcular bu lm yamurunun / Altnda bekleyemez seni byle a, ak!..

(7). Nihale gre bu toplumda en ok ezilenler ocuklardr. Bu nedenle lkenin

gelecei olduunu dnd sahipsiz, kimsesiz ve yoksul ocuklar konusunu

birok iirinde iler: Muhacir ocuklarna (Hazn Rzgrlar 38-39), Alar

(Gayya 7), Kaldrmdakiler (Gayya 8-9), Yarn (Gayya 14-15), Cevap Ver

(Su 58-60), Unuttuklarmz (ile Yollar 47-51), Gecelerim (Yerden Ge 19).

rnein Kaldrmdakiler adl iirinde sahipsiz braklm ocuklar anlatr:

Deilsiniz evld sanki siz bu topran, / Srnen yavrusuna krdr efkatin kalbi;

/ Dmana kapatlm kale kaps gibi / Gz kapal size her evin, her konan

(Gayya 8).

air vatan sevgisiyle dolu bir idealisttir. Bu duygusal idealistlik onu

yalnzca kendi ulusunun sorunlarna kar deil, btn dnyann sorunlarna kar

duyarl klar. rnein Zavall nsanlk adl iirinde toplumlarn birbirine olan

dmanln eletirir: Varsn, yansn lmbalar, yanabilecei kadar / (Dou, Bat,

Rusya, biz) / Dostluklar, birlemeler hey, zavall insanlk, / Sana m

gvenimiz?.. (Yerden Ge 8).

2. Kadn Sorunu

kfe Nihalin kadna bakn anlayabilmek iin edebiyat repertuarndaki

ehirli kadndan kyl kadna, duyarl kadndan umursamaz kadna,

alan kadndan dm kadna kadar birok kadn portresine bakmak gerekir.

air, bu kadnlar iinde kyl kadn kocasna iffetli bir e, ocuuna efkatli bir

36

anne, evinde fedakr bir kadn ve tarlasnda alkan bir ii olmas nedeniyle ne

karmtr.

Kyl kadn portresinin ad Ayedir. kfe Nihalin 2 Ocak 1950

tarihli Kadn Gazetesinde yer alan Kyl Kz Karde balkl yazsndan Aye

adnn kyl kadn sembolize ettii anlalmaktadr:

Bu akam, birka dakika iinde, ben, kyl kz kardeten bizim

saf, nazl Ayemizden sz amak istiyorum. Byk ehirlerden

kylere, krlara doru alnca; kzgn yaz gneinin altnda iki

bklm topraa eilip alan o fedakr, kahraman kadn

tanmayan var mdr? Boyunca serpilmi baaklar, evresinde

onu bir altndan a gibi sarar. O, btn mrnce bu altn adan

kurtulamaz, durmadan didinir, alr; fakat asla ikyet etmez.

Onun evine, ateine, ocuuna, yurduna kar yaplacak devi

vardr. O bu devi demeyi bir fazilet bilir. (7)

Hlya Argunah da Bir Cumhuriyet Kadn: kfe Nihal adl kitabnda Aye

adnn btn kyl kadnlar zellikle kyl gen kzlar sembolize ettiini

ifade eder:

Aye isminin Cumhuriyetin ilk yllarnda artrd anlamlar

nemlidir. Bu isim, btn ky kadnlarn zellikle de kyl gen

kzlar sembolize ediyor olmaldr. nk Faruk Nafiz bu yllarda

Aye isminin kullanld kyl kzlara hitap eden iirler yazar.

Halide Nusret ise Aye isimli bir mecmua karr. (151-52)

kfe Nihal, Gayyadaki Anadolu Kadnlarna (12-13); ile

Yollarndaki ile Kadn (10-11), Aye Kz, Sen Hoa Kal! (20-21),

Mudanya Zaferinde

37

( 22-23), Bizim Destanmz (24-28), Aye 1 (30-31), Aye 2 (31), Aye 3

(32), Aye 4 (32-33), Ky Kzlarna (34), oban Nine (35), Uludan

obanlar 1 (38), Uludan obanlar 2 (39), Uludan obanlar 3 (40) adl

iirlerinde kyl kadn, dier bir deyile Ayeyi iler. Bizim Destanmz adl

iirinde Kurtulu Savanda cephaneye silah tayan Ayeyi betimler: Silah,

kurun tad omzunda neferine (ile Yollar 26). Aye 1 adl iirinde einin,

ocuunun, evinin ve tarlasnn ykn omuzlarnda tayan Ayeyi anlatr:

Erine e olan sen, yurda evlt veren, sen; / Hamurunu piiren, ekinini deren, sen;

(Sabah Kular 80). Aye 4 adl iirinde ise kyl kadnla ehirli kadn

karlatrp Ayeyi yceltir: Kneler onlarn rahat ve zevk onlarn; / Miras

denen vergisi uursuz kanunlarn!.. / Sana da sonsuz n kald soyundan, Aye; /

Tarih senin nnde ba eer, inan, Aye (Sabah Kular 33).

Kyl kadnn temel zellii ocuunun ve einin bakmn, evinin ve

tarlasnn ilerini stlenmesidir. Kyl kadnn bu zelliini kfe Nihal

Domani Dalarnn Yolcusu adl seyahat kitabnda da ortaya koyar:

Hem o kadn ki, kyde erkekten fazla alr, kendisine de,

ocuuna da hatta erkeine de bakan odur; gn domadan tarlaya

kp gn battktan sonra dnen; evinde o yorgunlukla yiyecek

hazrlayan; klar yn, iplik bkp eiren, dokuyan, [] trl

ileye katlanan hep o kadndr. (48)

Nihaln anlatt kyl kadn, Mustafa Kemal Atatrkn 23 Mart 1923deki

Konya Kadnlar le Konumasnda iaret ettii Anadolu kadnndan bakas

deildir:

ift sren, tarlay eken, ormandan odunu, keresteyi getiren,

mahsult pazara gtrerek paraya kalbeden, aile ocaklarnn

38

dumann tttren, btn bunlarla beraber, srtyla, kansyla,

kucanda yavrusuyla, yamur demeyip, k demeyip, scak demeyip

cephenin mhimmatn tayan hep onlar, hep o ulvi, o fedakr, o

ilhi Anadolu kadnlar olmutur. (148)

Mustafa Kemal Atatrk, bu konumasnda, geleneksel dncenin yok sayd

Anadolu kadnnn varolduuna dikkat ekmitir. Nilfer Gle Modern

Mahremde Kemalist kadn hareketinin kozmopolit Osmanl kadnna kar

Anadolu kadnn yceltildiini belirtir: Koket, halkna yabanc Osmanl

kadn ya da taassup altnda, medeniyete yabanc Mslman kadn karsna

Anadolu kadn karlmaktadr (91).

kfe Nihal kadnn almasndan yanadr. ile Kadn adl iirinde

alan kadn verken, bakasnn srtndan geinen asalak kadn yerer: El

emein ykldr srtndaki kamburda, / stanbul yollarnda her zaman

grnrsn / alanlar srtndan geinen kadn, burada / Sedirler rtrken, sen

byle srnrdn!.. (ile Yollar 11). 14 Haziran 1939 tarihli Tan gazetesinde

yaymlanan Eski Hikye balkl yazsnda alan kadnn yaam ykn

artrdn, ama geleceini gvence altna aldn belirtir: Darda almak, kadn

iin belki daha yorucu, daha ypratc, daha mtevaz bir hayat temin eden, lkin

herhalde daha erefli ve sigortal bir eydi. Bugn kanelerin sultan iken yarn

erkein bir kaprisi yznden krlmak, ortada kalmak tehlikesi yoktu. (5). Nihal,

l Gnei adl romannda da kahramann azndan yeni zaman hanm[nn] erkek

gibi almas gerektiini savunur (21). Kadnn almasn savunmakla birlikte

evini ihml etmemesi gerektiini dnr. 15 Mart 1948 tarihli Kadn Gazetesinde

yaymlad Bir Duruma balkl yazsnda da diki, yemek, rg yapan eitimli

kadnlarla iftihar eder:

39

Bunlar, birbirleriyle yar edercesine yeni yeni yemekler

reniyorlar; sofralarna srprizler hazrlamaya alyorlard.

Biroklar ellerinde modeller mini mini yavrularna en gzel

ekilde elbiseler, yn rgler yapmay dnyorlar. Bu hususta

birbirlerinin fikirlerini soruyorlard. Biroklar ne yapp yapp

akam sanat mekteplerine gidiyorlar, ieklerini, gatolarn

kendileri hazrlamaya urayorlard ve bunlarn hepsi de yksek

tahsilli idiler. (3)

alan kadnn yalnzca iyi bir ev kadn deil, ayn zamanda iyi bir anne olmas

gerektiini dnr. 3 Mays 1948 tarihli Kadn Gazetesinde kan Monden

Cemiyetin ocuklar adl yazsnda ocuklar yetitirme iinin dad ya da

mrebbiyeye braklmasnn doru olmadn belirtir:

Seni belki dad diye bir cahil kadnn eline braktlar; yahut

mrebbiye diye ne senden, ne bizden, ne de bu topraktan anlayan

bir yabanc kadna teslim ettiler. Sen onlardan ne rendin, ne

iittin, senin ruhuna o cahil dad, o yabanc mrebbiye zehirli

trnaklaryla acaba neler iliyor. (3)

Kadn ev, i, ocuk arasnda kotururken erkee de grev dtn belirtir. 27

Aralk 1948 tarihli Kadn Gazetesindeki Erkein Evdeki Vazifeleri adl yazsnda

kk bir tamir iinin erkein evdeki vazifeleri, yemek, ortalk, diki, t,

ocuuna bakma, kocasna bakma, onlara nee ve saadet salamann ise kadnlk

vazifesi olduunu syler (3). Erkein vazifelerinin yalnzca bir ie, kadnlk

vazifesinin birok ie karlk gelmesi bir yana, kadnn ocuuna ve eine saadet

salama grevi olduka anlamldr. Nilfer Gle Modern Mahrem adl yaptnda

irin Tekelinin devlet feminizminin izofrenik kimlie yol atn syleyerek,

40

ilk dnem Cumhuriyet kadnlarnn kendi kiisel isteklerini bastrmak pahasna,

yaamlarn devlet tarafndan kendilerine atfedilen vazife duygusu ve ulusal idealler

erevesinde tanmladklarna iaret ettiini belirtir (111).

kfe Nihal yeni kadnn bir temsilcisi olarak bir yandan kadnn i

hayatna katlarak zgrlemesini savunurken, dier yandan annelik, ev

kadnl ve kadnlk grevlerini en iyi biimde yerine getirmesini bekler. Bu

nedenle de ky kadnn idealize eder. dnyasnda geleneksel beniyle

modern beni atr.

kfe Nihal, kadnn meslek sahibi olmasn isterken kadnlarn evlilii bir

meslek olarak grmesine kardr. Evlilik konusundaki dncelerini roman

dzleminde anlatt l Gneinde de bir kadnn evlenmesini doru bulurken,

evlilii bir geim kayna olarak grmesini yanl bulduunu roman kahraman

vastasyla dile getirir: Mmknse bir yuva kurmak bir kadn iin en doru

harekettir. Lkin o yuvann iinde azn ap da yem beklemek! te bunu aklm

almyor (55). Kadnn eine bir kalp ve fikir arkada olmas gerektiine inanr:

Yalnz bir kalp ve fikir arkada. Yoksa o, her gn fikren, ilmen ykselirken,

bildiini de ocak banda kllendiren ve zaman getike seviyece ondan ayr den

manasz ve zavall bir arkada deil! (57). Evlilik iin bu srete kmas

muhtemel sorunlar ve zm nerilerini ieren bir evlilik mukavelesi nerir.

Mukavelede evlilik hayatyla ilgili ocuktan hastala, ekonomiden ayrla birok

konudaki kararlar yer alr. Bu kararlar roman kahramannn yazd mektup

vastasyla sralanr:

yle gzel, mantkl bir evlenme mukavelesi yaptk ki herkes hayran

oldu. [.] kimiz de alacaz, evimizin masrafn beraber

greceiz. Birimiz hasta olursa, alamazsa, alabilen ona, bu

41

hastalk btn hayatnda devam etse bile, ikyet etmeden bakmaya

mecbur olacak. ocuumuz olursa, doum ve bakm zamannda ben

fazla almayacam iin, kocam bana yardm edecek,

ocuumuzun masrafn gene beraber yapacaz. Beraber yaarken,

birbirimize hyanet etmemeye btn mukaddes tandmz eyler

zerine titreyerek yemin ettik. kimizden biri herhangi bir sebeple bu

izdivac bozmak isterse teki taraf kabul edecek. Bylece, hayat,

birbirimizin zerine ekilmez bir yk gibi brakmayacaz Yalnz,

ocuun mektep zamanna kadar birbirimizle iyi, dost geinmeye

mecbur olacaz. Bylece ocuun, ortada, bakmsz kalmasna

mni olacaz. (83-84)

kfe Nihal alan kadn almayan kadna tercih ederken, duyarl

kadn da toplumsal sorunlara kar duyarsz davranan ve ssten baka bir ey

dnmeyen umursamaz kadna tercih eder. Gayyadaki Duymayan Kadna

(16-17) adl iirinde tller ve parltlar iinde barlarda zaman ldren kadnlar

yerer: Szlerek karken bir barn kapsndan, / Haberin yok yurdunun eleminden,

yasndan / Kede kar iinde can veren ocuklar var (17). Ayn kitaptaki

Scak Odalarn Azab adl iirinde ise beyaz rtler ve yumuak yastklar

arasnda scak odalarda, toplumsal sorunlarn farknda olmayan ya da bu sorunlara

ilgisiz kalan kadnlar eletirir: Bu yumuak yastklar bana tatan da kat! / Kefen

soukluu var beyaz rtlerimde (19). Ne evin iine ekilmi uyuuk ve miskin

kadn, ne de evin dna km toplumsal sorunlara kar duyarsz davranan ve

ssten baka bir ey dnmeyen umursamaz kadn onaylar. 22 Mart 1948

tarihli Kadn Gazetesinde kan Milletvekili Bayanlarmzdan Bir stek adl

yazsnda da toplumsal sorunlara duyarsz kalan kadnlar olumsuzlar:

42

Bu memleket kadn metresi 100 liraya deil 80 liraya 70 liraya bile

kuma alamaz. Almamaldr. nk bu memlekette fantezi

zevklerimize harcayacamz parann harcanmas gereken daha

nemli yerler vardr. Her ne mklde olursa olsun; bu fiyatlarla

giyinmek imknn bulanlar var, onlara hatrlatalm ki bu memleketin

hastalar hastanesiz, bu memleketin ocuklar yuvasz, bu

memleketin ihtiyarlar bakmszdr. Gzlerimizi bir renkli tlle

rterek aclar grmemek, ihtiyalar sezmemek, yalnz kendi

zevkimiz iin yaamak, bizi gzelletirecei yerde irkinletirir. (3)

kfe Nihal ocuuna, eine ve yurduna kar duyarsz davranan ve ssten

baka bir ey dnmeyen kadnlar ss bebekleri olarak grr. Ss

bebeklerinin balca zellikleri l Gnei adl romannda, kahramann yazd

mektup vastasyla ortaya koyar:

Siz, kadn diye, krk dkk tavrl, srmeli gzl, szgn bakl,

cilveli bir mahlk dnyorsunuz. Bu kadn, dnen, emniyet

edilen, erkee fikir, ruh, hayat arkada olabilen kadn deildir. Bu

kadn, gnn nasl geireceini, vaktini ldrmek iin ne yapacan

bilmeyen serseri ruhlu bir kadndr. Bu kadn, akama eve gelecek

kocasna, yahut kendisi ile megul olan herhangi bir erkee kendisini

beendirmek iin gnnn yar zamann ayna karsnda geiren,

manen esir bir kadndr. Bu kadn, her gn birbirine benzeyen

saatlerden usan getiren, karsna bir yenilik kmsa sinir nbetine

tutulan bir kadndr. Bu kadn, ruhunu, kafasn dolduracak ciddi bir

gayeye, bir ie bal olmad iin bunlarn yerine dedikodu

43

hastalna tutulan her insann, her ailenin hususiyetlerine dil

uzatarak muhitini karmakark eden muzr bir kadndr. (70)

29 Temmuz 1939 tarihli Tan gazetesinde yaymlanan Gen Kzlara

Dikkat! adl yaznsnda sslenmeyi modernleme zanneden anne ve kzlar uyarr:

Eer gen kzlar ve anneleri bu vakitsiz ve alabildiine sslenip boyanmay bir

yeni terbiye, yeni hayat imtiyaz, bir garpllk lzumu sanyorlarsa aldanyorlar (5).

Finlandiya adl seyahat kitabnda da temiz ve sade giyinen Finlandiyal kadnlar

ver: Giyimleri kvrak, temiz, gsterisiz, yzlerinde, dudaklarnda bir boya lekesi

yok. Annelerin boyanmad bir yerde gen kzlar elbet boyanmaz (16). Hem

modernlemekten Frenklemeyi anlayan serbest kadna, hem de kafesler

arkasnda esir kalan geleneksel kadna kardr. Yalnz Dnyorum adl

romannda da esir ya da serbest kadn roman kiisi vastasyla eletirir: Kadna

serbestlik veren ailelerde uur yoktu. Bunlarn ou milli duygulardan uzaklam,

Frenklemeye mtemayil insanlard. Baz ailelerde de kadn hl kafesinin,

peesinin altnda esirdi (52).

kfe Nihalin kadn kahramanlar arasnda dm kadn da yer alr.

Gayyada bulunan Monmartrn Kadnna adl iirinde Montmartrede yaayan

dm kadnn hayatn gzler nne serer: -Ey karanlk gecenin ey

Monmartrn / Kaldrma den amur kadn! / Ruhun donuyorsa rzgra sarn, /

Unutsun bu yollar artk adn!.. (21).

Lisa Davidson ve Elizabeth Ayren Paris adl rehber kitapta belirttiklerine

gre bir tepede bulunan Montmartre, hem Pigallein neon klar ve dolambal

sokaklaryla, hem de birka adm tedeki sevimli evleriyle esiz bir ky atmosferine

sahiptir. Eski alardan beri Montmartre Tepesi bir ibadet yeri olmutur: Druid

Rahipleri trenlerini burada yapmlardr. St.Denis Kraliyet Manastr Sacre-Coeur

44

Bazilikas ve St. Pierre de Montmartre Kilisesi buradadr. 19. yzyl sonunda yeni

heyecanlar arayan sanat, yazar ve Parisli burjuvalar kendine eken birok

kabare, genelev ve yeralt dnyas faaliyetleri Montmartrea kt bir n

kazandrmtr. Eugene Delacroix, Hector Berlioz ve Vincent Van Goghdan

ada ressamlara kadar birok sanat burada yaamtr. Montmartreda bugn de

her zaman olduu gibi iir, seks ve ticaret ne ararsanz bulunur (186-87).

Parise hi gitmemi Cahit Klebiden, uzun sre Pariste yaam Attila

lhana kadar bu ehrin, birok Trk edebiyatsna esin kayna olduu bir

gerektir. Cahit Klebi, Yeeren Otlar adl kitabnda yer alan Paris adl iirinde

Paristeki bir kabare arkcsn bir kadn hayali

olarak gzmzde canlandrr (127). kfe Nihal ise Monmartrn Kadnna adl

iirinde Montmartreda yaayan bir kabare arkcsn dm kadn olarak

anlatr. arap, cazbant ve sigara imgeleriyle bir kabare resmi izer. Kabare hem

iki iilen hem mzik dinlenilen, dans edilen ya da eitli varyete gsterileri

dzenlenen bir elence yeridir. Nihal, Montmartre simgesiyle hayallerdeki kadn

deil dm kadn betimler. air, erkek egemen dnce kliesiyle kadnlar

namuslu ve dm diye ikiye ayrr. Fatmagl Berktay, Kadnlarn Gndemi

adl kitapta yer alan Tanmlanmas Serbest Bir Nesne: Kadn adl yazsnda

kadnlarn kendilerini nasl ataerkil dncenin tuzana derek arptlm imgeler

olarak algladklarn ortaya koyar:

Erkeklerin belirleyip dayatt kalplar, bunlar ister kadnlar

aalasn, isterse yceltsinler kadnlar sahiden olduklar gibi

yanstmayan, onlarn bireyliklerini silip geen donmu klielerdir.

Bu klieler iine hapsolmay kabullenip kendilerini erkein baknn

prizmasndan geerek arptlm imgeler olarak alglamaya devam

45

etmeleri, kadnlarn, zerk insan varlklar haline gelme ve zneleme

olanan yok eder. eytan ya da cad deil de melek, fahie

deil de namuslu btn e, isyankr feminist deil de munis ve

tatl kadn olarak adlandrlmak, kadnn nesne olarak alglanmas

gereini deitirmiyor. (97)

Sonu olarak kfe Nihal toplumsal sorunlara kar duyarsz davranan ve

ssten baka bir ey dnmeyen umursamaz kadna kar alkan ve ayn

zamanda ezilmi olan Anadolu kadnn savunur. ehirli ve eitimli st snfa

mensup bir kadn olarak kendini sorunsallatrd, ancak ehirli kadn adna bir

sylem grlmeyen iirlerinde aile ve evre basks nedeniyle akn zgrce

yaayamam bir kadnn sesi duyulur. Feminist bak asna sahip olmayan bu

kadn geleneksel beniyle modern beni arasna skmtr.

D. kfe Nihalin Kendi Dnyas

kfe Nihalin iirlerine kendi dnyas iki boyutlu olarak yansr. Birinde

kendi gzyle kendisini anlatrken, dierinde bakasnn gzyle kendisini anlatr.

Dier bir deyile ilkinde bir i-bak, ikincisinde bir d-bak sz konusudur.

Bakasnn gzyle kendisini anlatt iirlerinde erkek gzyle bir kadna

bakar. Bu gz kadn pek anlayamaz. Bu nedenle kadn Neyiz?de Bu kitab

hangi khin okusun? (Sabah Kular 13) sorusunu sorar. Kadn Sen Nesin?de

ise kendisini anlayacak bir e bulunmayacan dnr:

te sana lgn bir ocuk dediler,

te sana neesiz, souk dediler

Sana dalgn ve hissiz, aptal dediler

Bir nefeste krlr bir dal dediler,

46

Sana hem gzel hem de irkin dediler,

Sana baz gen, baz gekin dediler

Sana apkn, sana uh, olgun dediler,

Kalbi bin bir ak ile dolgun dediler

Dediler, hep dediler, diyecekler de,

Seni kim anlayacak, ah, o e nerde? (Gayya 61)

Kendisini anlayamayan erkek gz Size Ne?de onu deiken olmakla

sulayacaktr: Nihal gnde yz renge girecektir, size ne? / Berrak, beyaz renginden

sanki kimler anlad? (Gayya 68).

kfe Nihalin kendi gzyle kendi dnyasn anlatt iirlerinde ise

kadn gzyle bir kadna (kendisine) bakar. Bu kadn Sndrnde kendisine

yabanclamtr: Sndrn karmda yanan atei; / Kalbimin drt yan buzla

rtl. / Baklarm l, uurum l (Gayya 47). Mermer Dnyada yalnzca

kendisine deil topluma da yabanclamtr: Souktur mermer kadar / Nereye

dokunsanz. / Lahzada snersiniz, / Mermere dnersiniz (Gayya 76). Ta Gibide

ise bir mermer gibi souk ve kat dnyada talamtr: Ben bu gece ruhumu elimle

boacam, / Yarna bir kaskat ta gibi doacam (Su 52). Heykelde

talaan ruhu heykele dnmtr: Gece bir heykeldir o, oyulmu sar tatan, /

Ruhunun son balar kopmu eten, yoldatan (Su 45). Kadnn

yabanclamasnn nedeni hayatn katldr. Bu katlk kadnn aile basks ve

evrenin dedikodular nedeniyle akn zgrce yaayamamasndan kaynaklanr.

Her ne kadar aydn bir kadn olsa da pratikte geleneksel beniyle modern beni

arasnda bocalar, skr ve bunalr. Bu nedenle Durmayan arkta mutsuzdur:

iek bahelerimiz canavarlar diyar / Saadet Anka kuu, yaar efsanelerde /

Ben nasl glebilir, mest olurum bu yerde?.. (Yerden Ge18). Duyarl ve ili bir

47

kiilie sahip olan bu kadnn toplumla uyumas mmkn olmaz. Duyarl kiilii

zellikle Gayyadaki Bozma Odan (28-29), Kardeimin Hediyesi (30),

Gecelik (69-70), Kr iekleri (71-72); Sabah Kularndaki Neme Yetmez?

(5); Yerden Gedeki Bir Elbiseme (20), Krlan Kadehim (22), Duvardaki

Resmime (27) adl iirlerinde ortaya kar. Gndelik hayatn deil, inceliklerin

insandr. Bir ayrnt, rnein bir kardeinden hatra tespih, bir kadeh, bir elbise, bir

iek, bir resim, bir kitap, bir kandil onda derin bir zntye ya da byk bir

sevince yol aabilir. Bunlar ayn zamanda onun kadn dnyasn da ele veren

nesnelerdir. rnein Gecelikte ili bir kadn konuur: Eskidin, ne yazk, gzel

gecelik / Glen renklerine hi doyamadm!.. / Yrtldn, oldun da sen delik deik,

/ Yine diktim seni, yine yamadm (Gayya 69).

48

BLM III

IK KADIN

kfe Nihal, hemen her grenin k ya da hayran olduu kadnlardand.

Gzel denemezdi pek. Gzleri ukurda ve ufakt. Boyu hi uzun deildi. Beden

izgileri dikkati ekmekten uzakt. Ne ki, zarifti, her zaman bakml ve ok kt.

Dnyaya metelik vermeyen, kendine ok gvenen bir havas vard. Onu bu kadar

ekici yapan da, bu dnyaya metelik vermeyen haliydi. Ve de o sralar, hayran

olunacak kadn says da ok deil miydi?.. Ya da nitelikleri mi farklyd.

Sanrm biraz yle.

smet Kr (Yars Roman 35)

A. Kadn Ak Temasn iirde Nasl ler?

Laurent Mignon ada Trk iirinde Ak, klar, Meknlar adl kitabnda

ak bir insann ou zaman kar cinsten baka bir insanla birlikte olma arzusu

olarak tanmlar. Bu tanmn dsel aktan cinsel arzuya kadar geni bir kapsam