Svetozar Savić - Vinova loza i vino u mitologiji i religiji.pdf

447MATICA, Jesen 2009.www. maticacrnogorska.me

Mitoloki aspekat nasljea omoguava nam, do odreenogstepena, poimanje jednog dijela davno nestalih kultura. Pojediniprirodni fenomeni ili fiziki simboli bili su objekti oboavanja,pa su najvaniji bogovi bili u sutini personifikacija raznolikostisnage prirode koja ih je okruivala. Meu njima vinova loza ivino predstavljaju fenomen koji je sebi utabao stazu do savre-menog doba i moemo ga nazvati vektorom civilizacije.Dovoljno je navesti da je do danas jedan od najznaajnijihreligijskih simbola - vino, koje personifikuje Hristovu krv.

agrikultura

VINOVA LOZA I VINO U

MITOLOGIJI I RELIGIJI

Svetozar Savi

Certain natural phenomena (fire, water, thunder, volcano erup-

tion) or physical symbols (some species in the world of flora and

fauna) were objects of worship so the most important gods

(Dionis, Bahus, Osiris) were, as a matter of fact, personification of

the diversity of the natures power.

Both grape vine and wine had an important role in the develop-

ment of religious experience, but through metaphoric significance

of various symbols. Use of grape and wine was especially outlined

in the Christian religion through allegoric and ritual aspect.

448 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me

Vinova loza i vino u mitologiji

Iako je, esto, ne moemo razdvojiti od religije iz njenogdananjeg poimanja, mitologija je na sebi svojstven nain sau-vala od zaborava i pretvorila u legendu irenje vinogradarstva ikulta vina u Evroaziji. Nijedna druga vrsta Vitis se ne koristi tako esto za proizvod-

nju vina kao Vitis vinifera. Njeno irenje nije bilo samo uslovlj -eno prirodnom disperzijom. I veliki broj drugih vrsta roda Vitisje, takoe, bio veoma rasprostranjen, ali nijesu nale znaajnuprimjenu u praksi. Kvalitet ploda sorti Vitis vinifera imao je kru-cijalnu ulogu prilikom selekcije, razmnoavanja, uzgoja i pro -izvodnje groa. Pored ovih znaajnih ekonomskih i socijalnihrazloga za korienja ploda plemenite vinove loze, nezaobilazanje bio i ideoloki aspekt.Kad govorimo o mitologiji, prosjean poznavalac, u najveem

broju sluajeva, pomisli na klasine legende o Zevsu ili Jupiteru,Afroditi ili Veneri, bogovima iz antikog i rimskog perioda. Naj -ee se zaboravlja paganska mitologija, a uz nju i keltska, ki -neska, indijska, egipatska, persijska i dr. Da li ovi mitovi imajuutemeljenje u istini ili su samo plod ljudske mate i elje? Usvakom sluaju, oni u sebi, pored alegorije i simbolike, nose dioreligijske, moralne ili filozofske istine, kao i istorijskih fakata iznaajnih lingvistikih korijena. Pojedini prirodni fenomeni (vatra, voda, munja, vulkanska er -

up cija) ili fiziki simboli (neke vrste u svijetu flore i faune) bilisu objekti oboavanja, pa su najvaniji bogovi bili u sutini per-sonifikacija raznolikosti snage prirode. Tako i vinova loza i vinopripadaju drevnoj i sloenoj simbolici i javljaju se u velikombroju starih kultura i civilizacija: od jevrejskih predanja do taoi -zma, od antikih i persijskih mitova do Biblije i legenda o Gralu.Kao vektori civilizacije, oni su neodvojivi dio mitologije, religi-je i filozofije.

Svetozar Savi


Poznato je da je prije 5000 godina u faraonskom Egiptu vinoimalo status boanskog napitka. Vjernici su ga ispijali samo osvetkovinama, a drugim danima svjetenici i vojnici. Egipatskibog vina (sauvani tekstovi o njemu 2500 p. n. e.) je Asar ili nagrkom jeziku Oziris (njegov dvojnik u Rimu je Bahus).Preobraaj od boga prirode do boga ovjeka najbolje se uoavakod Ozirisa. U najranijim stadijumima oboavanja Oziris je biobog prirode koji je umirao sa etvom i raao se nanovo kademe proklija. Kasnije postaje jedan od najznaajnijih bogovasmrti u Egiptu, a zatim i vinove loze i vina.

Vinova loza i vino u mitologiji i religiji

Bahanalije

Kult Bahusa bio je prisutan u svim strukturama rimskog drutva.

Veliki broj poklonika bile su ene. Vjeruje se da je festival Bahanalije

(odravan nekoliko puta godinje) ukljuivao rtvovanje ivotinja i

seksualne orgije. Rimski senat ga je 186. godine p. n. e. zabranio.

U VIII vijeku stare ere kult Dionisa jo nije bio znaajno pro -iren. Nakon to mu je Hera1 poslala ludilo on poinje da luta svi-jetom u pratnji svog vaspitaa Silena i divlje vojske Satira (Grevs,2008). Prva pojava lika Dionisa (bosonoga figura koja nosi lozinlastar sa grozdom) u grkoj umjetnosti javlja se oko 580 godina p.

1 Boginja, ena Zevsova.


n. e. (Carpenter, 1986). Smatra se da je Dionis (antiki bog kojegsu, pored vina, pratili simboli: bika, kobre i ive - puzavice), sinZevsa i Persefone (Semele), kao kult roen u Trakiji, odakle seproirio Grkom. On je bio jednostavno bog vina, ali kao skuposobina pozajmljenih od drugih, stranih, bo gova, poput: Zagreusa(Krit), Sabazija (Frigia) ili Basareusa (Lidija).Jedna verzija grkog mita govori o Dionisu da je opijen sokom

vinove loze (mnogi ne znaju da je Dionis i zatitnik smokve), upratnji poluboanskih bia (Satir, Silenus, Pan, Kentaur, Nimfai Priap2), krenuo s helikonskog brda Nysa3, na kojem je otkriovino, na put preko Egipta do Indije. Glavni cilj Dionisovogtajanstvenog ivota i ove vesele druine bio je irenje kulta vinapo Evropi, Aziji i evernoj Africi. (Grupa autora, 1976). Nesamo da je pokorio Indiju, osnovao gradove i dao im zakone,ve je stanovnitvo nauio vinogradarstvu. Prema ovom mituvino nijesu pronali Grci, ve su ga uvozili u upovima sa KritaDruga legenda govori da je Dionis doneen meu nimfe na

brdu Nysa. Tu su ga muze i drugi bogovi edukovali, a nakonpunoljetstva, otkrili mu i tajnu spravljanja vina od groa.Nakon toga Dionis, tokom putovanja, otkriva tajnu narodimaAtike, Frigije, Trakije i drugim (Unwin, 1996). Kao i pivske orgije u Trakiji i Frigiji, vinske orgije u Maloj

Aziji i Palestini, te kananitska gozba Tabernakula, koju suzapoeli bogovi, bile su obiljeene manje-vie vinskom eksta-zom. Dionisov uspjeh sastojao se u tome to je vino svudapotiskivalo ostala toksina pia (Grevs, 2008).

Svetozar Savi

2 Satir (Gr. , Satyroi) je duh ume i planina, sa glavom i trupom

ovjeka i nogama koze; Silenus (Gr. ) stari pijanac, Dionisov prati-

lac i tutor; Pan (Gr. ) bog uma i pastira, sa nogama i rogovima koze;

Nimfe (Gr. ), mlade i lijepe boginje uma i planina; Priap (Gr.

pi) bog vrtova, voaka i stada.3 Nepoznata lokacija; najrazliitije pretpostavke ukazuju na Etiopiju, Libiju,

Arabiju ili, ak, Bugarsku.


U starogrkoj mitologiji Argonauti (Gr. ) su leg-endarni mornari na lai Argo. Prije Trojanskog rata (IX vijek p.n. e.) kreu u potragu za zlatnim runom4. More ih dovodi doIstre, e osnivaju grad Polis5 i zasauju prvu vinovu lozu.Oblinji zaliv se, i danas, zove Kalavojna, to u prevodu znai -dobro vino. Obiaj je bio da se vino, kao i svako drugo pie, pije bez mije -

anja ili razblaivanja vodom. Meutim, prema drugoj legendi,starorimski bog vina - Bahus prenio je vinovu lozu iz oblastiCrnog mora i proirio u Grkoj. Dok su putovali morem i pilinajljepe vino iznenada je poela padati kia. Ostavljajui polu -prazne bokale na palubi sklonili su se od kie. Vrativi se na pa -lubu, kad je kia prestala padati, pronali su pune bokale vinapomijeane sa kinicom. Ovako razblaeno vino im se svielo iod tada Grci mijeaju vino i vodu. Bog Bacchus ili Bakho (drugo ime za Dionisa u Italiji) je sim-

bol prirode koja umire i koja se obnavlja i nije sluajno to jenjegov uveni sin Priap, bog potentne mukosti i oplodne snage.U Rimskom Carstvu, i kod nas, slavljen je, prije Bahusa, kaobog groa i vina Liberator (Liber Pater) ili Eleutherios (Gr.), a kod Asiraca i Arijevaca - Moloh i Soma. KodIlira, na Balkanskom poluostrvu, postojao je bog Silvan. Kasnijese, nakon rimske kolonizacije i asimilacije domaeg stanovnit-va, sve vie koristio naziv Bahus.U Persiju6 je, po legendi, vino donijela na dar ptica bijelih krila

koju je persijski ah emiran, odmarajui se na terasi svojeg


4 Zlatno runo (Gr. ) je po grkoj mitologiji krzno kri-

latog ovna. Po jednoj od razliitih verzija ove prie ovan je bio potomak boga

mora - Posejdona.

5 Dananja Pula, Hrvatska

6 Dananji Iran i nekadanja Mesopotamija. Smatra se da su u njoj pron-

aeni najraniji artefakti vezani za vinogradarsko-vinarsku proizvodnju.


dvorca okruen prinevima, emirima i vezirima, opazio kako sli-jee sa zmijom otrovnicom oko vrata. ah naredi da se pticaspasi i njegov sin odapne strijelu i ubije zmiju. Ptica bijelih krilaodleti na kraj vrta i ispusti nekoliko emenki koje je drala ukljunu. Poslije izvjesnog vremena iz emenki iznikne izdanak,koji se pretvori u vinovu lozu. Vrijeme je prolazilo a ah i dvor-jani su pratili rast bijke i raanje ploda koji niko nije smio pro-bati. Na jesen, pod udarom vjetra plod se nae na zemlji i ahnaredi svojim mudracima da plod ispitaju. Oni utvrdie da se izploda moe izvui sok i pohranie ga u burence koje su kontro -lisali uvari. Ubrzo do aha doe informacija da sok kljua, iakoniko nije palio vatru pod njim. ah okupi savjetnike koji odluieda sok i burence treba i dalje uvati i kontrolisati. Vri je me je pro-lazilo, dok jednog dana uvar obavijesti aha da je kljuanje pre-stalo i da je povrina tenosti mirna i glatka poput stakla. Poto se niko nije usudio dobrovoljno probati sok, ah naredi

da jedan od zatvorenika osuenih na smrt, popije tajanstveninapitak. Poto je popio prvi pehar, osuenik isprazni i drugi, aonda mu lice obasja radost i on poe plesati na veliko uenjeprisutnih, koji su oekivali njegovu smrt. Uzevi trei pehar iposmatrajui purpurnu boju napitka, osuenik proaputa: Zarnije istina da svaki ovjek mora prije ili poslije umrijeti, ispijega, zatim legne i zaspi dubokim snom.utradan ga uvari dovedoe ispred aha, koji zatrai da mu

ispria ta je sve oetio pijui nepoznato pie. Ovaj odgovori:Gorim od elje da ponovo pijem to divno pie. Ako me prvipehar zbunio jer nijesam mogao ocijeniti okus pia, drugi mi jedonio radost i veselje. Svijet oko mene inio se spokojan, mi -roljub i neopisivo lijep, oetio sam da meu nama nema nikakverazlike. Trei pehar uljuljao me u blag i miran san. ah emiranga nagradi slobodom, a pie koje donosi uivanje i radost, on injegovi dvorjani su probali prvi ali ne i posljednji put (Grupaautora, 1976).

Svetozar Savi


Druga iranska legenda navodi da je vino otkrila evojka nakonodbijanja kralja da je primi u harem. Duboko razoarana ona od -lui da se otruje. Ispija iz posude rezidie zaostalog trulog sto noggroa. Umjesto smrti fermentisani sok je uticao da se djevojkasljedee jutro probudi i shvati da vrijedi ivjeti. Obavjetavakralja o svom otkriu to biva nagraeno prijemom u harem.

Vinova loza i vino u religiji

Religija od praistorijskih poetaka, sama po sebi, predstavljajedan od vitalnih ingridijenata u ovjekovim mnogobrojnim na -inima ivota. Da bi razumjeli znaaj i vrijednosti pojedinih kul-tura neophodno je poznavati itav spektar religijskih boja razli -itog intenziteta. U jednom periodu teko je razluiti mitologijui religiju. Njihova simbioza se definitivno prekida tek poetkomSrednjeg vijeka kad religija ostvaruje samostalan put, onakavkakvog ga mi danas poznajemo.Loza i vino su imali vanu ulogu u razvoju religijskog iskust-

va, ali kroz metaforiko znaenje mnogobrojnih simbola. Sva -kog proljea u mrtvom okotu nanovo cirkuliu sokovi kojistimuliu aktiviranje pupoljaka i rast mladih lastara sa formira-nim cvastima. Tako uspostavljena metaforika relacija, nekadpreneena na groe i vino, simbolizovala je mogunost ponov-nog raanja, kao i plodnost. Kao dio religijske svjesnosti, ovakav koncept smrti i ponov-

nog raanja postepeno se formirao kod ranih civilizacija na isto-ku Mediterana i jugozapadnom dijelu Azije. Vino i groe su,takoe, imali i ritualni znaaj. Da li korienje vina u hrian-skim obredima vue korijene iz religijskih obreda antikih nar-oda ili jo ranije prema: Etruriji, Egiptu, Mesopotamiji i Persiji?Na prostorima Mediterana prinoenje rtve (ovaj postupak

esto je podrazumijevao ubijanje, unitavanje, paljenje, kidanjekao i izvoenje sakralnih postupaka, poklanjanje, prezentaciju)



predstavljalo je jedan od najvanijih religijskih oblika antikeGrke i Rima. Nijesu samo ivotinje (ovca, koza, svinja, katkada riba ili neka

divlja ivotinja, a rijetko pas i konj) prinoene rtvi. esto su uzivotinje i biljni proizvodi, po istom postupku, prinoeni rtvi.Vino se koristilo kao tenost kojom se, na oltaru, posipala rtvo-vana ivotinja (Ninian, 1995). rtvovanje (lat. sacrum facere - izvesti religijsku ceremoniju)

je u tadanjoj rimskoj religijskoj svijesti zauzimalo centralnomjesto i bilo izvoeno u etiri faze: praefatio: dovoenje ivot-inje (obino domae) do oltara e je bilo, ve, puno pripremlje -nog mesa i vina, uz sveane pozdrave bogovima i otvaranje rit-ualnog procesa; immolatio faza je podrazumijevala prosipanjevina i zrna penice po glavi i kraljenici rtve. Uz pojanje prisut-nih veliao se prelazak rtve iz ljudskog u boje vlasnitvo;extispicina faza podrazumijevala je rtvovanje ivotinje i njenokasapljenje, te inspekcija unutranjih organa: digerice, plua,srca. Ukoliko je kvalitet organa bio nezadovoljavajui rtvovan-je se ponavljalo; etvrta faza ili banket podrazumijevao je, zav-isno od vrste rtvovane ivotinje, pripremu mesa: kuvanjem ilipeenjem, te prelivanje vinom (Hornblower et al, 1995).Sam postupak religijskog rituala, broj i kvalitet rtve, ko ri e -

nje vina ili vode zavisio je od socijalnog statusa grupe koja je izvo -dila rtvovanje. Da li su oni koji su imali vlast, putem ovih simbo-la, obezbjeivali politiku i religijsku nadmo? Vino je, zaista,pored simbolikog i ritualnog, imalo i inspirativni karakter i moda pojedince, tokom ekstaze pijanstva, uzdigne do pijedestala bo -gova. Nije udo da su pojedini pratioci Bahusa (Dionisa), kakav jebio Silenus, tokom vinskih orgija, imali mo proricanja. Sjaj, bo -gatstvo (vlasnitvom nad vinogradima) i poznavanje tajne ritua-la prevoenja groa u vino, kod vjernika je stvaralo religijski uti-sak da se, na taj nain, dolazi u kontakt sa bogovima, omoguava-jui religijskoj i politikoj eliti kontrolu nad potinjenima.

Svetozar Savi


Prema navodima u Tori7 vinova loza je, nakon velikog potopai egzodusa iz Egipta, bila jedna od prvih zasaenih biljnih vrsta.U Starom zavjetu postoje zapisi o simbolikom znaenju oko-ta i vina koji su prezentirani u isto paganskim oblicima a kojie, kasnije, biti uvrteni u hriansku religiju.Po biblijskom predanju Noa je prvi ovjek koji je zasadio vi -

nograd. Postoji vjerovanje da je Samael, pali aneo, doao kodNoe i pitao ga: ta radi? On odgovori Sadim lozu. A ta je to?Kad se jede svje ili suen, ima sladak plod, a od njega se dobi-ja vino, to ovjeka veseli. Samael mu predloi: Podi jelimovinograd ali ne prelazi na moju polovinu da ti ne na udim. Kadje Noe pristao, Samuel zakla jagnje i zakopa ga ispod jednogokota, isto uini sa lavom, svinjom i majmunom. Ti okoti senapie krvi od sve etiri ivotinje. Od tada pa do danas vaipravilo da je neko, kad okusi vino, krotak kao jagnje, a ko popi-je neto vie postaje hrabar kao lav. Ukoliko popije preko mjereuprljae odjeu svoju kao svinja, a ako popije jo vie ponaaese kao majmun, glupavo se kezei naokolo, izgubivi razum ihulei na boga (Grupa autora, 1976). Kod proroka Isaije postoji Pjesma o vinogradu kao jedna od

najstarijih pohvala vinogradarstvu, kroz koju je opisana duhov-na vrijednost i religiozna simbolika loze. A premudri Solomon usvojim priama navodi: Podajte krepka pia siromasima u nudii vino neka pije sirotinja, da tako zaborave na sirotinju i bolestii da ih i ne spominju.I u dananjoj jevrejskoj zajednici spravljanje i konzumiranje

vina vue korijene iz biblijskih vremena. Jedan od glavnih pro-dukata dananje jevrejske industrije vina je kosher8 - vino kojemora da, tokom spravljanja, proe striktne jevrejske religijskezahtjeve. Neki od njih su:


7 Jevrejska knjiga zakona ili instrukcija - Torah (Hebr. )8 Kosher (Heb. yayin kashr - ist)


- vinograd mora biti u etvrtoj godini da bi se groe koristilo

za proizvodnju vina,

- svake sedme godine vinograd mora biti preputen sam sebi,

- vinova loza se mora gajiti iskljuivo u monokulturi,

- od trenutka prispijea groa u vinariju ono mora biti treti-

rano samo sa opremom i mainama koje su iste (kosher) u

smislu jevrejskih religijskih zahtjeva (Filden, 2006).

Nadzor samog procesa (od berbe, fermentacije do flairanja) i

rad moe vriti samo tzv. Sabbath9 - Jevrej posmatra. Tokom

spravljanja vina ne koriste se preparati koji su neistog porijekla

(kazein - mlijeko, elatin - ivotinjsko porijeklo i dr). Na ovaj

nain vino uva svoju istou. Nakon to je spravljeno, prema

religijskom obiaju, jedan procenat vina se odbacuje.

Korienje groa i vina se, kroz alegorijski i ritualni aspekt,

posebno ocrtavalo u hrianskoj religiji. U toku perioda ranog

hrianstva ovi simboli su se javljali uz prisustvo krsta kao reli -

gijskog znaka. Nakon II vijeka hrianstvo je poelo da se zna -

ajnije iri i igra vanu ulogu i u irenju vinogradarstva, poseb-

no nakon konanog pada Rimskog Carstva. Nova religija do ni -

jela je sa sobom nove vjernike i nove religijske simbole i obrede.

Tako je, u hrianskoj tradiciji, vino simbol i znak ra dosti.

Nakon molbe Bogorodice, tokom svadbe u Kani Gali lejskoj,

veliko udo predstavlja Hristov in pretvaranja vode u vino u

est kamenih sudova.

Hriani su u crkvenim obredima koristili hljeb i vino. To

potvruje veliki broj simbola: vina i okota vinove loze, naenih

na mnogim crteima, mozaicima i skulpturama irom Evrope u

toku ranog Srednjeg vijeka. U hrianskim religijskim tekstovi-

ma esto nailazimo na konstataciju da je loza sveto drvo i sim-

bol nebeskog kraljevstva, a sok koji u njoj struji svijetlo je duha.

Tako se u Jevanelju po Marku navodi i uze au i zablago-

Svetozar Savi

9 U literarnom smislu - odmor, odmor od rada.


darivi dade im, i pie iz nje svi i ree im: Ovo je krv moja

Novoga zavjeta koja se prolijeva za mnoge. Zaista vam kaem.

Vie neu piti od roda vinogradarskog do onoga dana kad u ga

piti novoga u Carstvu Bojem.

U Jevanelju po Luki vlasnik zemlje (personifikacija Boga)

posadio je vinograd i predao ga nekim zemljoradnicima, koji

reprezentuju narod Izraela. Kad je nastupila berba, vlasnik posla

sluge da primi dio prinosa vinograda ali ih gazda pretue i oera.

Vlasnik onda posla svoga sina, kojeg gazda odmah ubi. Na kraju

se sam vlasnik pojavi i uniti gazdu vinograda i dade vinograd

drugima na upravljanje. U ovoj religijskoj simbolici sin pred-

stavlja Hrista koji predvia sopstvenu smrt, dok kroz naredne

akcije (vlasnika vinograda predstavlja Bog) spoznaja spasenja

predstavljena je kroz vinograd koji je jedino bio dostupan

izabranom narodu, Izraelcima, sada je dostupan i drugima.

U Jevanelju po Jovanu ukazano je na jedinstvo Isusa i

vjernika kroz vinogradarsku tematiku: Ja sam istinski okot, i

Otac moj je vinogradar. Svaku lozu na meni koja ne raa roda

odsijeca je a svaku koja rod raa isti je da vie roda rodi.

Najoiglednije uee vina u hrianskim obredima je u ritu-

alnom korienju hljeba i vina koji predstavljaju Hristovo tije-

lo i krv.

U kontekstu vinogradarstva, jednom ustanovljena potreba za

vinom, prilikom obreda priea u hrianstvu, stvorila je

mogunost da vlasnici vinograda generiu profit prodajom vina

u te svrhe. Korienje vina u religijske svrhe imalo je samo

minoran uticaj na konzumiranje vina, ali je njegov simboliki

znaaj osiguravao vano trite proizvoaima vina i trgovcima

koji su forsirali i odravali njegovu religijsko-simboliku

ravan, uspijevajui da i dalje stvaraju profit proizvodnjom i

prodajom vina.



Literatura

Grevs R., (2008): Grki mitovi, Familet, Beograd

Carpenter T. H., (1986): Dionysian Imagery in Arhaic Greek Art,

Calerdon Press, Oxford

Grupa autora, (1976): Zlatna knjiga o vinu, Otokar Kerovani,

Opatija

Unwin T., (1996): Wine and Vine, Routledge, New York

Ninian S., (1995): The Worlds Religions, Cambridge University

Press, Melbourne

Hornblower S., Spawforth S., (1995): The Oxford Companion to

Classical Civilization, Oxford University Press, New York

Fielden C., (2006): Exploring the World of Wines and Spirits,

WSET, London

Documents

Svetozar Savić - Vinova loza i vino u mitologiji i religiji.pdf