Embed Size (px)
Citation preview
1
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË
DEPARTAMENTI I GJUHËSISË Tel/Fax: 0355 4 369 987 www.fhf.edu.al
Adresa: Rruga e Elbasanit, Tiranë
Tezë për mbrojtjen e gradës
“Doktor i shkencave në gjuhësi”
T E M A: SHTRIRJA E SHQIPES STANDARDE NË
GJAKOVË
Punoi: Udhëheqës shkencor:
Mr.sc. Sindorela Doli-Kryeziu Prof. dr. Shezai Rrokaj
Tiranë, 2013
2
DOKTORATË
Përgatitur nga: Sindorela Doli-Kryeziu
Për mbrojtjen e gradës shkencore “Doktor” në gjuhësi
Specialiteti: Gjuhësi
Fusha e veçantë: Dialektologji-Sociolinguistikë
Titulli: SHTRIRJA E SHQIPES STANDARDE NË
GJAKOVË
Udhëheqës shkencor: Prof.dr. Shezai Rrokaj
Mbrohet më, dt.____.____.________ para jurisë:
1.__________________________________________(Kryetar)
2.__________________________________________(Anëtar)
3.__________________________________________(Anëtar)
4.__________________________________________(Anëtar)
5.__________________________________________(Anëtar)
Tiranë, 2013
3
PASQYRA E LËNDËS
PARATHËNIE............................................................................................................8
HYRJE........................................................................................................................14
KREU I ......................................................................................................................21
TË DHËNA TË PËRGJITHSHME PËR GJAKOVËN ...................................... 21
1.1. Vështrim historik mbi komunën e Gjakovës.......................................................23
1.2. Popullsia e Gjakovës............................................................................................24
1.3. Idioma mbizotëruese në komunikim....................................................................25
1.4. Edukimi dhe arsimi..............................................................................................25
1.5. Kultura e Gjakovës..............................................................................................28
1.6. Toponimia e qytetit të Gjakovës..........................................................................29
KREU II.....................................................................................................................33
PËRPJEKJET PËR NJË GJUHË STANDARDE.........................................33 2.1. Rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe........................................................33
2.2. Përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde.......................................................37
2.3. Kongresi i Manastirit – një ngjarje e rëndësishme
për një gjuhë të përbashkët shqipe...............................................................................39
2.4. Komisia letrare shqipe e Shkodrës (1916-17).......................................................41
2.5. Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968)................................................................43
2.6. Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes.................................................44
2.7. Baza dialektore e standardit................................................................................. 48
KREU III...................................................................................................................52
STANDARDI I FOLUR NË GJAKOVË
vështrim fonetik dhe fonologjik...............................................................................52
3.1. Vështrime të përgjithshme fonetike................................................................52
3.2. Sistemi i sonanteve dhe konsonanteve..................................................................52
3.3. Zanoret dhe bashkëtingëlloret në veçanti..............................................................54
3.3.1. Zanoret...............................................................................................................54
3.3.2. Zanoret gojore....................................................................................................54
3.3.3. Zanorja a...........................................................................................................55
4
3.3.4. Zanorja e...........................................................................................................56
3.3.5. Zanorja ë...........................................................................................................56
3.3.6. Zanorja i............................................................................................................58
3.3.7. Zanorja o...........................................................................................................58
3.3.8. Zanorja u...........................................................................................................58
3.3.9. Zanorja y...........................................................................................................59
3.3.9.1. Nazalizimi i zanoreve.....................................................................................59
3.3.9.2. Diftongjet dhe togjet vokalike........................................................................60
3.3.9.3. Bashkëtingëlloret/ Konsonantizmi..................................................................60
a) Bashkëtingëlloret q, gj, c, xh............................................................................61
b) Sonantet anësore l, ll...............................................................................................61
c) Bashkëtingëllorja nj................................................................................................61
d) Bashkëtingëlloret th, dh.........................................................................................62
dh) Bashkëtingëlloret th, f..........................................................................................62
e) Bashkëtingëlloret r, rr.............................................................................................62
f) Bashkëtingëlloret z, x...............................................................................................63
3.3.9.4. Grupet e bashkëtingëlloreve/ konsonantike....................................................63
a) Grupi i bashkëtingëlloreve mb.........................................................................63
b) Grupi i bashkëtingëlloreve nd..........................................................................64
c) Grupi i bashkëtingëlloreve ngj.........................................................................64
3.4. Theksi....................................................................................................................65
3.5. Dukuri të tjera fonetike.........................................................................................66
3.5.1. Shurdhimi...........................................................................................................66
3.5.2. Asimilimi.............................................................................................................66
3.5.3. Sonorizimi...........................................................................................................66
3.5.4. Disimilimi...........................................................................................................67
3.5.5. Afereza................................................................................................................67
3.5.6. Sinkopa...............................................................................................................67
3.5.7. Apokopa..............................................................................................................67
3.5.8. Epenteza.............................................................................................................68
3.5.9. Aglutinacioni......................................................................................................68
3.5.9.1. Metateza..........................................................................................................68
5
KREU IV....................................................................................................................69
ÇËSHTJE GRAMATIKORE NË TË FOLMEN E GJAKOVËS....................69
4.1. Emri.......................................................................................................................70
4.1.1. Gjinia e emrit......................................................................................................70
4.1.2. Shquarsia............................................................................................................71
4.1.3. Shumësi i emrave................................................................................................72
a) Shumësi i emrave mashkullorë...........................................................................72
b) Shumësi i emrave femërorë.....................................................................................72
4.1.4. Lakimi i emrit.....................................................................................................73
4.1.5. Nyjat...................................................................................................................74
4.2. Mbiemri.................................................................................................................75
4.3. Folja.......................................................................................................................76
4.3.1. Mënyra dëftore...................................................................................................76
a) E tashmja e dëftores.........................................................................................76
b) E pakryera e dëftores – trajta kishke......................................................................76
c) E kryera e thjeshtë e dëftores..................................................................................76
d) E ardhmja e dëftores........................................................................................77
e) Infinitivi m’u kõn.....................................................................................................77
f) E ardhmja e së shkuarës..........................................................................................77
4.3.2. Mënyra habitore.................................................................................................77
a) E kryera e mënyrës habitore...................................................................................77
4.3.3. Mënyra lidhore..................................................................................................78
4.3.4. Mënyra dëshirore...............................................................................................78
4.3.5. Mënyra kushtore................................................................................................78
4.3.6. Mënyra urdhërore..............................................................................................79
4.4. Numërorët............................................................................................................79
4.4.1. Numërorët themelorë.........................................................................................79
4.4.2. Numërorët rreshtorë..........................................................................................79
4.5.
Përemri.........................................................................................................................80
4.5.1. Përemri pronor vetvetor – i veti.........................................................................80
4.5.2. Përemri vetor......................................................................................................80
4.5.3. Përemri vetvetor.................................................................................................81
6
4.5.4. Përemri dëftor....................................................................................................81
4.5.5. Përemrat pronorë................................................................................................81
4.5.6. Përemrat pyetës çfarë dhe çka...........................................................................83
4.6. Përdorimi i gabuar i pjesëve të ligjëratës..............................................................83
1. Përdorime të gabuara në fushën e emrave......................................................83
2. Përdorime të gabuara në fushën e mbiemrave................................................84
3. Përdorime të gabuara në fushën e përemrave........................................................84
4. Përdorime të gabuara në fushën e parafjalëve.......................................................85
5. Përdorime të gabuara në fushën e nyjave...............................................................85
6. Përdorime të gabuara në fushën e foljeve...............................................................85
7. Përdorime të gabuara në formimin e numrit shumës.............................................86
4.7. Çështje sintaksore.................................................................................................87
KREU V.....................................................................................................................93
ÇËSHTJE LEKSIKORE DHE HUAZIMET NDËRGJUHËSORE...................93
5.1. Leksiku i të folmes së Gjakovës...........................................................................93
5.1.1. Fjalë e shprehje turqizma...................................................................................93
5.1.2. Fjalë dhe shprehje arabizma.............................................................................100
5.1.2.1. Shprehjet e myslimanëve...............................................................................101
5.1.2.2. Shprehjet e katolikëve...................................................................................109
5.1.3. Huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes......................................114
5.1.4. Ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe..........................................................116
5.1.5. Ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe.........................................................125
5.1.6. Huazimet e vona në gjuhën shqipe...................................................................129
KREU VI...................................................................................................................143
EUFEMIZMAT DHE FJALËT ME KUPTIM PEZHORATIV (keqësues)......143
PËRMBLEDHJE......................................................................................................158
BIBLIOGRAFIA......................................................................................................164
7
PARATHËNIA
Në këtë punim synojmë që përmes hulumtimeve të vëmë në dukje dallimet themelore
mes shqipes standarde dhe shqipes së folur në Gjakovë, për të përcaktuar nivelin e
përvetësimit të standardit si dhe punën që duhet bërë në këtë drejtim për shtrirjen e
tij. Arsyeja për përzgjedhjen e kësaj teme për punim doktorate është gjendja jo e
kënaqshme e përdorimit të standardit të shqipes, ndonëse kanë kaluar 40 vjet nga
standardizimi i saj në Kongresin e Drejtshkrimit, mbajtur në Tiranë, më 1972.
Për t’ia mbërritur këtij qëllimi fillimisht jemi ndalur në një kundrim historik, ku do të
trajtohen përpjekjet për standardizimin e gjuhës shqipe që nga rilindësit tanë e këndej
që të kemi një shtet, një komb dhe një gjuhë.
Si edhe në raste të tjera, pas Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972, ku u vendos
unifikimi i shqipes standarde, zbatimi i saj në Kosovë, në tërësi e më konkretisht në
Gjakovë, është prekur nga faktorët sociolinguistikë, psikolinguistikë, sociopolitikë,
etnolinguistikë, ekolinguistikë etj., të cilët kanë ndikuar ndjeshëm në zhvillimin e saj.
Shqipja standarde sot është një varietet që përdoret në të gjitha veprimtaritë si:
administrata, mediet, sistemi arsimor, por edhe në këto drejtime ajo përdoret
kryesisht në situata formale si një varietet “i lartë”. Në familje, në shoqëri, e në
situata joformale, përdoren edhe varietetet e ndryshme lokale, që konkretisht janë
vernakularët e dialektit gegë apo varietet “i ulët”.
Problemet më serioze shfaqen në rrafshin fonetik, morfologjik, sintaksor, leksikor,
diferenca të pjesshme fonologjike dhe semantike që e përbëjnë varietetin, problemet
me ndikimet ndërgjuhësore dhe në çështje të tjera që janë reflektim i nivelit të ulët
arsimor dhe kulturor të individit, në të cilin nuk jemi thelluar shumë.
8
Gjuha standarde shqipe në të folur është në një situatë krejt tjetër. Çdo vëzhgim deri
diku sistematik i përdorimit të gjuhës së folur standarde në Kosovë lë përshtypjen që
ky varietet gjuhësor në Kosovë ende është në konsolidim e sipër1. Siç e përmendëm
më lart, shqipja e folur standarde përdoret në domene zyrtare, arsimore dhe
kulturore, kryesisht në situata formale. Por, edhe në ato raste ndodh që shpesh
shqipja standarde të dalë si një kod i përzier me tipare dialektore të gegërishtes së
folur, e krahas saj ndodh të përdoret edhe varieteti i gegërishtes së dikurshme letrare.
Përmes këtij hulumtimi, në këtë punim jemi përpjekur të qartësojmë problemet me të
cilat janë ballafaquar folësit gegë në Gjakovë, të cilët kanë paraqitur pak a shumë
vështirësi të përvetësimit të standardit nga kjo pjesë e etnisë shqiptare.
Trajtimi i kësaj çështjeje (jo vetëm për të folmen e Gjakovës), është mjaft aktual në
trevat shqipfolëse, sidomos në kohën kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera
lidhur me standardin, vendin dhe pranueshmërinë e tij në arealin shqipfolës,
konkretisht në Kosovë.
Kemi vërejtur se nivelet e sistemit gjuhësor janë të ndjeshme në masa të ndryshme
ndaj ndikimit të jashtëm (ndaj ndikimit të faktorëve shoqërorë), përkatësisht në
Kosovë.
Gjuhëtari italian Gaetano Berruto2, në manualin «Fondamenti di sociolinguistica»
(Bazat e sociolinguistikës), botuar më 1995-ën, paraqet në mënyrë vijuese se ku janë
ndryshimet ndaj ndikimit të jashtëm nga ato më të voglat e deri në ato më të
ndjeshme. Ai thotë: “duke nisur nga niveli më pak i ndjeshëm, (po i një rëndësie
shumë të veçantë) do të ishte kjo: morfologjia, sintaksa, fonologjia, leksiko-
semantika dhe në fund pragmatika gjuhësore”.3
Vihet re se mund të kemi ndryshime në realizimin e një njësie gjuhësore të caktuar
(mund të variojë një fonemë) dhe në këtë rast duket se më i ndjeshëm është sistemi
fonetik, por mund të kemi edhe ndryshime të inventarit të njësive (rritja e numrit të
fjalëve) dhe, në këtë rast, më i ndjeshëm shfaqet niveli leksikor.
1 Shkumbin Munishi, Gjuha standarde në Kosovë dhe drejtimet e zhvillimit të saj, temë e doktoraturës, UP, Prishtinë, 2006, f. 198 2 Gaetano Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, Laterza & Figli, Roma-Bari, 1995, f. 64 3 Gaetano Berruto, Fondamenti di sociolinguistica, Laterza & Figli, Roma-Bari, 1995, f. 65
9
Nga ana tjetër, dallimet në shqipen e folur, e parë kjo në shtrirjen gjeografike dhe
evoluimin historik krahasuar me shqipen e shkruar, gjithashtu e shtrirë në arealin
gjuhësor, si dhe në evolucionin historik vërehet se dinamika e zhvillimit të këtyre dy
formave nuk është e njëjtë.
Është i njohur fakti se gjuha e folur është vazhdimisht në lëvizje, në zhvillim të
pandërprerë, ndërsa gjuha e shkruar, për vetë natyrën e saj, nuk u përgjigjet hap pas
hapi këtyre zhvillimeve, që do të thotë se nuk ka lidhje organike midis të folurit dhe të
shkruarit dhe, për pasojë, lind dhe thellohet vazhdimisht një hendek midis gjuhës së
folur dhe gjuhës së shkruar.
Duke qenë mjeti më i përsosur në përcaktimin e identitetit, gjuha vendos marrëdhënie
edhe midis brezave të ndryshëm; ajo transmeton gjithë perceptimin kolektiv nga njëri
brez në tjetrin, duke siguruar në këtë mënyrë vijimsinë e arketipit shoqëror të një
bashkësie. Pavarësisht zhvillimeve teknologjike (të cilat janë të vonshme) për të
dëshmuar trashëgiminë gojore, gjuha e shkruar mbetet mjeti më i mirë për të siguruar
komunikimin midis brezave, për të përcjellë përvojën njerëzore nga brezi në brez.
Për këtë arsye, ajo ka natyrë konservative dhe ruan njëjtësinë e normës
drejtshkrimore, përndryshe, pas tre ose katërqind vjetësh, qoftë edhe këta rreshta që
po shkruhen sot këtu, do të mund të lexohen vetëm nga filologët e specializuar.
Është e vërtetë se zbatimi i parimit fonetik siguron në masë të madhe përputhjen e
normës shkrimore me atë të gjuhës së folur (si një lloj ekonomizmi) por, nga ana
tjetër, rishikimi i shpeshtë i normës drejtshkrimore për t'iu përgjigjur kërkesës së
parimit fonetik do ta gjymtonte gjuhën. Kjo praktikë do t'i cenonte gjuhës edhe
funksionet e saj.
Në këtë punim kemi vërejtur edhe aspektin historik, sociolinguistik dhe psikolinguistik
me të cilin është e ndërlidhur historia e popullit shqiptar ndër shekuj. Këta faktorë
kanë pasur ndikime ndërgjuhësore si, bie fjala, në fjalët-huazimet serbe apo sllave, që
deri diku kanë ekzistuar, por ekzistojnë ende në vernakularin e kosovarëve, duke u
përdorur si në shqipen formale ashtu në atë joformale. Nga ana tjetër, anglicizmat e
shfaqura sidomos pas luftës së Kosovës 1999 kanë zënë dhe po zënë një vend të
pasaçëm në këtë të folme.
10
Diskutimet e ndryshme që po bëhen në lidhje me standardizimin e shqipes, nuk kanë
reshtur dhe ka bërë vend ideja sikur faktori subjektiv ka një rol të rëndësishëm, madje
vendimtar (e përpunon një standard, nuk e përpunon; e pranon një standard, nuk e
pranon; krijon një standard të ri, ndërron një standard me një tjetër etj.), por sërish
duhet kuptuar se nuk mund të jetë aspak kështu, duke iu referuar procesit të
standardizimit.
Kur i shikuam veçoritë e standardit në temën që e shtjelluam, ndryshe nga dialekti që
përdoret vetëm në formën e folur, standardi përdoret si në formën e folur, ashtu edhe
në atë të shkruar, për më tepër që është edhe i unisuar.
Është e qartë se çdo folës është në gjendje të përdorë të paktën dy variante të një
gjuhe. Gjatë analizës së dukurive apo problemeve që u shfaqen gjatë trajtimit të
temës, vërejtëm gjithashtu se të rinjtë e sotëm në çdo shprehje të tyre gjuhësore
përdorin edhe fjalë të huaja të panevojshme, kryesisht anglicizma. Atëherë shtrohet
pyetja: “këta po mundkan të përdorin edhe fjalë që nuk i kanë pasur në përdorim më
herët, d.m.th. në të folurën e tyre joformale, po me rritjen dhe zhvillimin e tyre që e
kanë mësuar një gjuhë të huaj, konkretisht anglishten, pse nuk e përvetësojnë shqipen
standarde? Sigurisht këtu është aspekti psikologjik i kompleksit të njeriut, i cili vihet
re qysh prej gjuhëve të mëparshme në kontakt si: turqishtja, serbishtja dhe tani
anglishtja, dhe që lidhet me faktin e të ndjerit “i privilegjuar”.
Gjuha si performancë pragmatike ndryshon edhe brendapërbrenda një bashkësie dhe
na paraqitet si dukuri sociale, ku na kundrohet si subsistem edhe nga pikëpamja e
faktorëve jashtëgjuhësorë. Siç shprehet dhe prof. Hasan Mujaj4, nga vrojtimet
eksterne të gjuhës si veprim, përfshihen këtu edhe aspektet kulturore të saj. Vështrime
këto që na paraqiten nga këndi sociokulturor me reflekse të ndryshimeve shoqërore.
Dhe termi “i privilegjuar”, në shoqëritë e zhvilluara ose, të paktën, në ato shoqëri që
kanë pranuar përdorimin e një varianti gjuhësor standard, kjo gjë fillon e bëhet një
dukuri zakonshme.
4 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f. 106.
11
Dihet se shqipfolësit joformalë, apo bartësit e një gjuhe fitojnë variantin dialektor si
«gjuhë të nënës» apo “gjuhë e zemrës” dhe duke qenë se asnjë nga variantet
dialektore nuk mund të jetë i njëjtë me variantin standard, duhet që ata të përftojnë
edhe variantin standard si gjuhë e shtetit dhe e institucioneve apo si thuhet në ndonjë
rast si «gjuhë e bukës».
Duke e parë në këtë mënyrë, është i pambështetur shqetësimi prej bartësve të
gegërishtes, të cilët ndoshta mund të ndihen të kompleksuar, ngaqë kanë më tepër
vështirësi për të përqafuar standardin.
Megjithëkëtë, nuk mund të gjejmë ndonjë arsye për të ndërruar standardin.
Nga ana tjetër, është po aq e nevojshme të theksojmë se edhe të konsideruarit e
standardit si një sistem i përfunduar, i mbyllur, është gjithashtu i gabuar.
Si një dukuri dinamike, ai është një sistem i hapur ndaj ndryshimeve, të cilat vijnë
kryesisht prej faktorëve shoqërorë. Në këtë mënyrë rrugët e pasurimit janë të
larmishme, duke filluar nga gurra popullore dialektore e deri tek vetë zhvillimi i tij i
brendshëm.
Përfundimisht, nuk duhet të kërkojmë «rrugë të reja» për formimin, përmirësimin,
ndërrimin, as edhe për mbrojtjen e standardit, por duhet thjesht ta njohim dhe ta
lëvrojmë atë; të pranojmë se ai mbetet një sistem i hapur dhe të lëvrojmë, pa
komplekse, edhe variantet letrare, në mënyrë që, me ndërmjetësinë e tyre, ky sistem i
hapur të pasurohet natyrshëm nga gurra dialektore.
Roli i edukimit shkollor në procesin e përvetësimit të gjuhës standarde
12
Duhet ta kemi parasysh faktin se në të gjitha proceset e ardhshme, që kanë të bëjnë
me gjuhën standarde, një rol të shumë rëndësishëm luan sistemi arsimor. Në të gjithë
shtrirjen e tij ky sistem duhet të jetë i unifikuar dhe të synojë ngulitjen e standardit në
të gjitha rrafshet e gjuhës, kryesisht në të shkruar, por edhe në komunikimin gojor në
të gjithë shtrirjen institucionale të shtetit, në mass-media dhe kulturë5.
Rregullat e drejtshkrimit të shqipes standarde duhet të mos jenë të ngurta, por
fleksibile, të pasurohen dhe të krijohen mundësi reale për përvetësimin më të lehtë të
normës standarde për shqipfolësit gegë nga varietetet e tyre popullore, po që
gjithmonë të jenë brenda normës në të gjitha nivelet gramatikore.
Në përfundim të kësaj parathënieje, lidhur me raportet gjuhë standarde dialekte, biem
në një mendim me krahasimin e të drejtë të bërë prej prof. Musa Nushi6, i cili thotë:
“Të dy dialektet e gjuhës shqipe, janë si të dy lumenjtë Drini i Bardhë dhe Drini i Zi,
po që të dy bashkërisht derdhen dhe e formojnë Drinin e Madh.” Prandaj, edhe
shqipja standarde pa këto dy dialektet dhe nëndialektet e saj, nuk do të kishte fuqinë e
saj që e ka sot, dhe që ne mburremi si shqiptarë se jemi një komb dhe kemi një gjak,
po që dimë ta flasim dhe ta shkruajmë një gjuhë, shqipen standarde.
1. HYRJE
5 Shezai Rrokaj, Mësimdhënia e gjuhës shqipe në shkollë, në Studime Albanologjike, I, fak. Histori-Fil, UT, Tiranë 2011, f. 10. 6 Musa Nushi, Gjuha e sotme shqipe I, Dukagjini Pejë, Gjakovë, 1998, f. 3.
13
Gjuha standarde është pjesë e gjuhës së popullit, por e ngritur në normë sipas
kritereve shkencore. Nga ky konstatim kuptohet se varianti standard dhe koineja
dialektore janë të pandashme dhe, si të tilla, ato paraqesin një unitet makrogjuhësor.
Si pjesë e këtij uniteti makrogjuhësor dhe duke e shikuar nga aspekti sociolinguistik,
anëtarët e një bashkësie folëse gjuhësore, përmes ndryshimesh subfonemike dhe
fonemike në nyjëtim tingujsh, njëkohësisht pasqyrojnë indeksikalitetin e përkatësisë
raojonale dhe sociale të folësit7.
Nga një kundrim diakronik i formimit të shqipes standarde mund të vihet re prirja e
shqipes drejt konvergjencës së kryedialekteve të saj. Ky përafrim dialektesh ndikoi në
krijimin e një lidhjeje më të fortë midis varieteteve gjuhësore të shqipes edhe në
aspektin dialektor, por edhe në korrelacion me standardin që vihet re edhe në shumë
gjuhë të tjera, sidomos në fazën e formësimit të standardit.
Kjo ndërlidhje, gjuhë standarde-variant dialektor, mund të shihet në shumë disiplina
linguistike ndër të cilat, mund të veçojmë edhe në stilistikën gjuhësore. Sikundër dihet
stilistika gjuhësore, në studimet e filologjisë shqiptare, është shkencë relativisht e re,
por me shumë interes për studimet e gjuhësisë moderne. Ajo kap të gjitha disiplinat e
gjuhësisë, madje fusha e kërkimit të saj është aq e gjerë, sa cek edhe disiplina të tjera
gjuhësore.
Siç e shohim, ky shtjellim i temës sonë ka të bëjë me sociolonguistikën, e cila ka
shumë pika takimi ndërplotësues me disa nëndisiplina që u referohen aspketeve të
ndryshme gjuhësore-shoqërore, që zgjeron fushën e hulumtimeve në rrethana të
ndryshme dhe ndërlidhen përmes gjuhës dhe shoqërisë. Një shtrirje më të gjerë dhe të
rëndësishme për sociolinguistiken, janë disa dije të reja, p.sh.: gjeolinguistika,
linguistika kontrastive, gerontolinguistika, genderlinguistika, ekolinguistika,
sociologjia e dialekteve, sociometria, politolinguistika etj.8
Si në çdo gjuhë, edhe për shqipen varianti dialektor paraqet një thesar shumë të pasur
gjuhësor, i cili ka shërbyer dhe shërben edhe sot e gjithë ditën si një burim i
pashtershëm i freskimit dhe i pasurimit të gjuhës standarde. Varietetet dialektore të
gjuhës janë shumë të rëndësishme për pasurimin e gjuhës standarde. Lidhur me këtë 7 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f. 112. 8 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012, f. 26.
14
çështje dy nga reformatorët e gjuhës gjermane, Jakob dhe Vilhelm Grim, pasurinë
leksikore të përrallave të mbledhura në anë të ndryshme të Gjermanisë e shfrytëzuan
për të pasuruar fjalorin e gjuhës standarde. Këtë visar të pasur leksikor ata e gjetën në
varietetet dialektore të gjermanishtes. Një rrugë e ngjashme u ndoq edhe në gjuhë të
tjera, përfshirë edhe shqipen.
Nga kjo pikëpamje do parë edhe veprimtaria e leksikografëve shqiptarë që nga
Pano Tase, pastaj Fjalori i Bashkimit, i Gazullit, i Kristoforidhit e deri te Fjalori i
Mehmet Elezit dhe shumë fjalorë të tjerë të fjalëve të qëmtuara nga të folmet
dialektore të shqipes. S’ka dyshim se këta fjalorë përmbledhin një pasuri të madhe
leksikore dhe janë me shumë interes për pasurimin e fjalorit të gjuhës standarde.
Lidhja midis gjuhës standarde dhe varieteteve dialektore mund të shihet edhe në
krijimtarinë letrare të shkrimtarëve të ndryshëm të letërsisë shqipe, të cilët gjuhën e
varieteteve dialektore shpeshherë e përdorin në veprat letrare, me qëllim që të bëjnë
tipizimin e fytyrave të skenave të veprës.
Si gjithandej edhe në Gjakovë u kushtohet rëndësi ndërtimeve gjuhësore
origjinale, duke u marrë më konkretisht me purizmin në përgjithësi si dhe duke u
munduar që të jenë sa më të pastër ndaj shprehjeve të huazuara, që janë futur në
përditshmërinë e të folurës sonë në Kosovë. Që prej rilindësve deri në kohët e sotme
ka përpjekje të vazhdueshme për ta pastruar gjuhën shqipe, duke filluar me
orientalizmat e asaj periudhe, e deri tek autorët e sotëm, të cilët mëtojnë ta fusin
purizmin si pjesë e domosdoshme për një shqipe të pastër standarde.
Nga ana tjetër, në komunën e Gjakovës, në dallim nga komunat e tjera të
Kosovës, për të folmen e saj në këtë trevë ka ndikuar shumë faktori gjeografik dhe ai
politik. Pse gjeografik? Dihet se gjeografikisht Gjakova shtrihet pranë shtetit amë
Shqipërisë dhe nga aspekti teknologjik i televizionit të Shqipërisë (TVSH), sinjali
televiziv gjithmonë është marrë në këtë komunë, pra e gjithë Gjakova me shumë ëndje
dhe më një fshehtësi të madhe nga politika dhe pushtuesit serbë, i ka përcjellë të gjitha
programet që janë transmetuar nga kanali i TVSH-së (Televizioni i Shqipërisë) që,
doemos, ka ndikuar në të folmen e tyre më afër standardit sesa qytetet e tjera të
Kosovës.
Në aspektin politiko-historik vërehet sërish një veçori e njohur në këtë komunë ku,
siç dihet, prej shekujsh nga kjo komunë kanë dalë patriotë me emër, të cilët janë
përndjekur e keqtrajtuar nga regjimi serbo-sllav. Dihet gjithashtu se ka pasur një
dendësi të lartë shkëmbimesh martesore me shqiptarët e Shqipërisë; tregtia ka qenë
15
më e hapur edhe për vetë faktin e shkëmbimeve sociale ku, komuna e Gjakovës ka
qenë dhe është më afër standardit të gjuhës shqipe.
Në studim të kësaj treve do të përpiqemi të marrim në shqyrtim shkencor mjaft
raste ku mungojnë shumë të dhëna dialektologjike krahasuar me të folmet e trevave të
tjera të Kosovës.
Ky punim synon shqyrtimin e situatës së shtrirjes së shqipes standarde në
Kosovë, në zonën e Gjakovës. Kjo çështje do të trajtohet, duke filluar që nga periudha
e përpjekjes kolektive, e cila u finalizua në Kongresin e Manastirit (1908) prej nga
doli alfabeti i sotëm. Më tej hapa të tjerë do të hidhen në këtë proces me Komisinë
Letrare të Shkodrës (1916-1917), me vendimet Konsultës Gjuhësore mbajtur në
Prishtinë më 1968 e, në vijim, do të ndalemi sidomos te Kongresi i Drejtshkrimit të
vitit 1972. Duke pasur parasysh rrethanat sociolinguistike dhe politike në të cilat u
zhvillua shqipja (standardi i përcaktuar në Kongresin e Drejtshkrimit), pranimi i
standardit dhe përhapja e tij ka përjetuar rrugë të ndryshme zhvillimi në arealin
shqipfolës, në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe në Mal të Zi.
Ne në këtë punim do të analizojmë komunikimin e drejtpërdrejtë të folësve të
shqipes të kësaj treve në Kosovë, me folës burimorë ose “të lindur” të dialektit, që
është vënë nën trysninë e gjuhës standarde dhe që ka ndikuar në shkallën e pranimit të
gjuhës standarde në këtë zonë të arealit shqipfolës. Kjo ka ndikuar drejtpërdrejt në
krijimin e një situate të raportit të shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, e
në të gjitha trevat shqipfolëse jashtë kufijve administrativë të Shqipërisë.
Për situatën e gjuhës standarde në raport me gjuhën e folur është vlerësuar
fakti se në rastin e Kosovës bëhet fjalë për dallime varietetesh gjuhësore në krahasim
me gjuhën standarde shqipe. Në aspektin e varieteteve gjuhësore, duke iu përmbajtur
parimeve të përcaktuara nga Charles Fergusson (1959)9, del se në rastin e shqipes ka
një situatë varietetesh gjuhësore.
Në punim, gjithashtu, do të paraqitet gjendja në zbatimin e normës
drejtshkrimore dhe drejtshqiptimore të shqipes standarde.
1.1. Metodat
9 Richard A. Hudson, Sociolinguistika, Dituria, Tiranë, 2002, f. 61.
16
Metodat që do të përdorim në trajtimin e çështjes sonë do t’i kemi të
mbështetura në punime dhe në anketim, vëzhgim dhe interpretim. Do të përpiqemi të
sjellim një pasqyrë më të qartë të raporteve të vernakularëve të folur në rastin e
shqipes, gjithmonë në rastin e shtrirjes së standardit në Gjakovë.
Për t’ia dalë mbanë kësaj gjëje do të përdorim metodën e hulumtimeve të
materialeve teorike për aktet themelore që kanë shtjelluar ecurinë e formësimit e
standardit nga pikëpamja e kodifikimit si dhe një literaturë të gjerë në fushën
dialektologjike dhe sociolinguistike të përgjithshme dhe të veçantë për zonën që
trajtojmë. Metoda mbizotëruese do të jetë ajo e hulumtimit dhe interpretimit, ndërsa
një vend me rëndësi në trajtimin e kësaj teme do të zërë edhe metoda e
anketimit/pyetësorit rreth shtrirjes së gjuhës standarde në Gjakovë. Do të bëjmë
krahasimin e situatës që po shtjellojmë për shqipen standarde, si dhe me situatat në
gjuhët e tjera, të cilat kanë traditë më të gjatë të gjuhës standarde, gjithashtu edhe të
vendeve që kanë situata të përafërta zhvillimore të standardit me atë të shqipes.
Të dhënat e anketimit/pyetësorit do të përqendrohen në pikën qendrore/urbane,
në institucionet shtetërore, në shkolla, në mediet e Gjakovës, si në të shkruar ashtu
dhe me anë të incizimeve.
Gjithashtu do të vëmë në punë metodën e krahasimit, e cila do të vihet në
përdorim sa herë që do të na shërbejë për dallimin e problemeve që lidhen me
devijimin nga standardi, kurse metoda e përshkrimit do të na ndihmojë për të
përshkruar gjendjen reale në fushat që do të trajtohen.
Nga ana tjetër, metoda statistikore do të zbatohet sa herë na paraqitet nevoja
për të parë frekuencën e gabimeve gjatë interpretimit të rezultateve të anketës
sociolinguistike që do ta përdorim në këtë punim.
Metoda e analizës dhe sintezës na ka ndihmuar për të zbuluar faktet gjuhësore
në rrafshe të ndryshme, si në fonetikë, fonologji, morfologji, sintaksë, leksik, duke i
parë në krahasim si në të folur dhe në të shkruar.
Kemi shfrytëzuar gjithashtu anketimet dhe pyetësorët që janë përmbajtur
këtyre kritereve si: mosha të ndryshme, duke filluar nga parashkollorët deri tek cikli i
ulët i shkollimit 5-10 vjeç, mosha e adoleshencës 15- 20, mosha e mesme 40-60 si dhe
mosha mbi 60 vjeç. Një kriter tjetër është edhe niveli i shkollimit të intervistuarve, në
varësi të të cilit është parë edhe shkalla e përvetësimit të standardit.
17
Në këtë punim janë shfrytëzuar gjithashtu harta dialektore si dhe mjete teknike
si: harta e kësaj komune dhe të dhëna të tjera të marra në komunë mbi popullsinë,
rrjetin e edukimit shkollor në gjithë shtrirjen e saj etj.
Në vijim në punim do të jepet interpretimi i rezultateve të anketimeve dhe të
incizimeve që janë bërë në Gjakovë. Kemi marrë shembuj nga disa fusha, si: fonetika,
morfologjia, sintaksa dhe leksiku.
Përpos anketimeve të bëra, janë anketuar edhe në trajtën e folur përmes
incizimeve, gjithmonë duke iu përmbajtur metodologjisë shkencore e kërkimore të
mbështetur sipas metodës deduktive: nga e përgjithshmja drejt së veçantës.
Në këtë studim do të ndalemi shkurtimisht në ngjarjet kryesore që lidhen me
formësimin e kodit të koinesë standarde si:
1. Gjendja e standardit të gjuhës shqipe, shtysat gjithëkombëtare të unifikimit të
standardit, duke filluar me historinë gjuhësore të saj në arealin shqipfolës në Kosovë.
2. Roli i rilindësve shqiptarë në rrugëtimin e pranimit të një gjuhe të përbashkët me
moton kombëtare “Një komb – një gjuhë”.
3. Nihmesa e autorëve që janë marrë me të folmen e qytetit të Gjakovës.
4. Rëndësia e Konsultës Gjuhësore të Prishtinës më 1968 dhe standardi gjuhësor.
5. Standardi i Kongresit Drejtshkrimor të vitit 1972, si dhe përhapja e tij që ka ndjekur
rrugë të ndryshme zhvillimi në arealin shqipfolës në Kosovë.
6. Realiteti gjuhësor në Gjakovë, sipas nocioneve themelore mbi raportin dhe dallimet
themelore të shqipes standarde me shqipen e folur në Kosovë, konkretisht nocionet e
paraqitura sipas varieteteve.
7.. Problemet e mundshme që e ngadalësojnë përvetësimin e standardit si ato të:
a) fonetikës-fonologjisë;
b) morfologjisë;
c) sintaksës;
d) konteksteve të huazimeve ndërgjuhësore sipas problemeve leksikore;
8. Përpjekjet e përvetësimit të standardit nga roli i shkollës dhe roli i masmedias në
Gjakovë.
9. Përfundime dhe vlerësime teorike sipas gjendjes reale të shtrirjes së standardit në
Gjakovë.
18
10. Rekomandime të mundshme.
1.2. Arsyetim
Trajtimi i kësaj çështjeje merr rëndësi të veçantë për kohën kur po zhvillohen debate
shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe pranueshmërinë e tij në
arealin shqipfolës. Në vijim kjo rëndësi rritet me marrjen në shqyrtim dhe trajtimin e
ligjërimit të kësaj treve, ku na mungojnë shumë të dhëna dialektologjike krahasuar me
të folmet e trevave të tjera të Kosovës
Ky shqyrtim do të mund të krijonte një ide më të qartë lidhur me dallimet
themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, konkretisht
në rastin e shqipes dhe do të mund të jepte, sipas gjykimit tonë, ndonjë orientim me
vlerë për rrugët e mëtejshme të zhvillimit dhe kontributit të gjuhës standarde dhe
ndërtimit të raporteve të gjuhës standarde me dialektet ose vernakularët e shqipes.
Do t’i përmendim shkurtazi dallimet kryesore midis dy kryedialekteve të
shqipes, duke u ndalur tek tiparet dialektore mbi të cilat u vendos normëzimi.
Do të përshkruhen problemet që kanë dalë tek vernakularët e gegërishtes së vjetër, të
cilët ruajnë edhe sot e kësaj dite një mori mënjanimesh nga standardi i serive zanore
me gjatësi funksionale dhe nazalitet, drejtshkrimi i zanores –ë, sipas sistemit
konsonantik (afrikatet dhe tingëllueset – sonante, frikativet h:f, th:f,), togjet e
bashkëtingëlloreve (mb, nd, ngj), që kanë nevojë për rishqyrtim, formimi i shumësit të
emrave, për një saktësim të mëtejshëm paradigmatik, paskajorja e gegërishtes etj.
Do të paraqesim trajtën e shkruar të gjuhës standarde në Kosovë, e në veçanti
në Gjakovë, ku standardizimi ka nevojë ende për pasurim nga varietetet e të folmeve
me qëllim që t’u përshtatet kërkesave të sotme të shqipfolësve. Paraqitja e situatës
reale gjuhësore në Kosovë na ndihmon për të këqyrur sa afër apo sa larg jemi nga
shkrimi autentik të shqipes si dhe për të vënë në dukje preokupimet e kosovarëve për
të shkruar drejt shqipen standarde, zbatueshmërinë e saj në mënyrë korrekte, si dhe
gabimet që shfaqen në fusha të ndryshme ku kosovarët përpiqen t’ia dalin me mjaft
korrektësi.
Në vijim në një vëzhgim më të posaçëm do të trajtohet trajta e folur në
Gjakovë, ku është bërë hulumtimi i realitetit të sotëm gjuhësor, studimet që janë bërë
19
deri tani, për të arritur në konstatime të ndryshme të albanologëve të tjerë
bashkëngjitur edhe me hulumtimet tona.
Në Kreun e parë janë paraqitur përpjekjet historike për një gjuhë standarde, si: rruga e
formimit të gjuhës standarde shqipe, përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde,
Kongresi i Manastirit, si ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe,
Komisia letrare shqipe e Shkodrës (1916-17), Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968),
Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes, baza dialektore e standardit.
Në Kreun e dytë janë paraqitur problemet fonetike dhe fonologjike, që ndikojnë në
përvetësim më të ngadalshëm të gjuhës standarde, pra tek ligjërimi i folur, sipas
veçorive të përgjithshme fonetike, sistemit të sonanteve dhe konsonanteve, zanoret
dhe bashkëtingëlloret në veçanti, theksi, dukuritë fonetike, shurdhimi, asimilimi,
sonorizimi, disimilimi, afereza, sinkopa, apokopa, epenteza, aglutinacioni, metateza,
opozicioni fonologjik i zanoreve etj.
Në Kreun e tretë janë problemet morfologjike (sipas sistemit gramatikor të pjesëve të
ligjëratës, si: emri, mbiemri, folja, numërorët, përemrat etj.)
Në Kreun e katërt trajtohen problemet sintaksore. Në veçanti trajtohen kalket
sintaksore, paraqitja e gabuar e fjalive me ndikime ndërgjuhësore.
Po kështu do të trajtohen edhe çështjet leksikore, si: leksiku i të folmes së Gjakovës,
sipas pikëpamjeve fetare, huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes,
ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe, ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe,
huazimet e vona në gjuhën shqipe etj.
Prej këtij shqyrtimi do të mund të krijohet një ide më të qartë lidhur me dallimet
themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë.
Në Kreun e pestë do të trajtohen çështjet leksikore dhe huazimet ndërgjuhësore si:
leksiku i Gjakovës; fjalë dhe shprehje nga ndikimet e huaja si turqizma, arabizma,
sllavizma, huazimet e vona të futura në të folmen e kësaj komuneje, ku të gjitha këto
paraqesin probleme sintaksore. Në veçanti, trajtohen kalket sintaksore, paraqitja e
gabuar e fjalive me ndikime ndërgjuhësore.
Po kështu do të trajtohen edhe çështjet leksikore, si: leksiku i të folmes së Gjakovës,
sipas pikëpamjeve fetare (asaj myslimane dhe katolike), etj.
20
Prej këtij shqyrtimi do të mund të krijohet një ide më të qartë lidhur me dallimet
themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë.
Në Kreun e gjashtë do të paraqesim eufemizmat dhe fjalët me kuptim pezhorativ
(keqësues), ku komuna e Gjakovës është e njohur për këtë përdorim të shpeshtë në të
folmen e tyre, ku përmes metaforës “i zbusin” emrat keqësues apo me fjalë mikluese
duke bërë zbunim syresh të emërtimeve eufemistike që i ndeshim anëkënd familjeve
gjakovare.
Si dhe, si përfundim të temës sonë që jemi munduar ta shtjellojmë sadopak, kemi
nxjerrë edhe rekomandimet tona ku mendojmë se do të ndikojmë pozitivisht për
shtrirjen sa më të lehtë të shqipes standarde në Gjakovë.
KREU I TË DHËNA TË PËRGJITHSHME PËR GJAKOVËN
21
4. Para se të fillojmë në studimin tonë me trajtimin e çështjeve gjuhësore, po
paraqesim disa të dhëna për këtë komunë, duke u nisur nga historia e datimit të
saj.
Harta e Kosovës.
Harta e Gjakovës.
22
Sipas nenit 8 të status projektit të Komunës së Gjakovës, territori i kësaj komune ka
gjithsej 88 fshatra, të cilat janë:
Bardhaniq, Batusha, Beci, Berjah, Bardosan, Bishtazhin, Bitesh, Brekoc, Brovinë,
Cërmjan, Dallashaj, Demjan, Devë, Doblibare, Dobrixhe, Dobrosh, Dol, Dujaka,
Duzhnje, Firajë, Firzë, Gërqinë, Gërgoc, Goden, Guskë, Hereq, Jabllanicë
(Shqiponjë), Jahoc, Janosh, Kodrali, Korenicë, Koshare, Kralan, Kusar, Kushavec,
Lipovec, Llugagji, Guskë, Marmull, Meje, Orize, Meqe, Moglicë, Morinë, Molliq,
Nec, Nivokaz, Novosella Epërme, Novosellë Poshtme, Osek Hyla, Osek Pasha, Pacaj,
Palabardhë, Pjetërshan, Planqor, Ponoshec, Popoc, Raqa, Qerim, Rakoc, Rakovinë,
Ramoc, Rashkoc, Rogovë, Rracaj, Rrypaj, Madanaj, Skivjan, Smaq, Smolic, Sopot,
Sheremetaj, Shishmani i Bokës, Shishmani Rrafshi t’Ujëz, Trakaniq, Vogovë, Vraniq,
23
Zhabel, Zhdrellë, Zhub, Zylfaj, Prush, Rrezinë, Fshaj, Netic, Babaj Bokës,
Lugbunarë.10
Gjakova njihet si një vend me pozitë të përshtatshme gjeografike. Ky qytet
shtrihet në pjesën jugperëndimore të fushëgropës së Rrafshit të Dukagjinit, në mes të
rrugës Prizren-Pejë. Në të kaluarën, nëpër këtë rrugë kalonte një pjesë e rrugës Via de
Zenta, që fillonte nga Shëngjini në detin Adriatik, vazhdonte në qytetin e Shkodrës e
në luginën e Drinit të Bardhë në drejtim të Prizrenit, dhe më tutje drejt lindjes në
Nish, Sofje dhe në Kostandinopojë.
4.1.Vështrim historik mbi komunën e Gjakovës
Gjakova mendohet të jetë e banuar që nga parahistoria. Varrezat e gjetura në
Brekoc dhe Moglicë (fshatra të rrethinës së Gjakovës), të quajtura tumulare, si dhe
gjetje të tjera dy pitosë, tre gypa ujësjellësi romak, monumente epigrafie sepulkrale
dëshmojnë për jetën e ilirëve në këtë trevë 11.
Në vitin 1594/5 ishte Sylejman Hadim aga, i cili ndërtoi Xhaminë e Hadumit,
shkollën, bibliotekën, hamamin, hanin dhe muvakit hanin. Për herë të parë mendohet
se Gjakova është përmendur si fshat dhe vend pazari në vitin 1485.
Gjakova si emërtim pësoi ndryshime gjatë shekujve, ku si fillim është përmendur si
“Jak”, antroponim i përhapur nga vetë vendasit dhe me një prapashtesë osmanishte
“ovasi”, që do të thotë fushë. Pra, fusha e Jakut, që ishte Jak Vula i cili e lejoi Hadum
agën të ndërtojë xhaminë dhe objektet e përmendura më lart, me kusht që të marrë
emrin e tij. Një mendim tjetër është se fjala “Jak”, ka prejardhjen e fjalës “gjak”,
meqë në këtë qytet gjithmonë ka pasur luftime dhe gjak, nga ku e mori emrin si
“Fusha e Gjakut”.
Emërtimi Jakovë figuron në të gjitha burimet gjer më 1912. Pas pushtimit serb
e ndryshoi emrin në Gjakovë për shqiptarët dhe Gjakovica për serbët.
Ky qytet shpejt u kategorizua si qytet dhe qendër me vlera të rëndësishme
zejtare, tregtare, arsimore, politike dhe kulturore, e cila gjithmonë lidhej me
Shkodrën, Kosovën, Sanxhakun dhe me vende të tjera të Ballkanit dhe të Evropës.
Sidomos për pozitën e saj gjeografike, kishte edhe një rëndësi strategjike dhe njihej 10 Marrë nga "http://wikipedia.org/Lista_e_fshatrave_të_Gjakovës 11 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint (mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë).
24
për banorë shumë të zgjuar dhe arsimdashës. Këtë e pasqyron “sixhili”, kronika e
qytetit, ku pasqyrohej tërë historia e tij deri më 1912, kur u asgjësua në Luftën e Parë
Ballkanike nga forcat serbo-malazeze.12
Me rritjen e numrit të myslimanëve, gjakovarët pa dallim feje organizuan
qëndresën kundër sundimit otoman. Qëndresën e gjakovarëve e shfrytëzuan gjithmonë
Fuqitë e Mëdha sa herë që kishin nevojë për luftë kundër Perandorisë Osmane. Më
1689, me Pjetër Bogdanin në krye, mijëra kryengritës gjakovarë iu bashkuan ushtrisë
austriake, e cila hyri në Gjakovë dhe qëndroi deri pas disfatës së saj në Kaçanik më
1690.
Këto kryengritje në trevën e Gjakovës u pakësuan në gjysmën e shekullit XVII dhe në
gjysmën e parë të shekullit XVIII. Megjithatë, falë vullnetit të gjakovarëve dhe
zhvillimit ekonomik të Çarshisë së Madhe, ajo e kapërceu këtë situatë.
Gjakova e rrethinat e saj u përfshinë në të gjitha kryengritjet antiosmane të
shekujve XIX-XX, që u organizuan gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, ku disa herë
arriti të dëbojë përkohësisht forcat qeveritare dhe të shpallë vetëqeverisjen lokale.
Përgatitjet për formimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit filluan në Gjakovë, që
më 1877, kur Haxhi Zeka dhe Ahmet Koronica kontaktuan anglezët dhe vazhduan
deri në formimin e saj më 10 qershor 1878.
Gjakova ishte arenë luftimesh dhe kryengritjesh edhe gjatë viteve 1909, 1910
dhe 1911. Më 6 nëntor 1912, forcat serbo-malazeze ndanë qytetin e Gjakovës në dy
pjesë të tjera. Ata i konvertuan me forcë myslimanët dhe katolikët shqiptarë në
ortodoksë. Me vendimin e Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913
Gjakova mbeti nën dominimin serb.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, deri më 1918, kur e mori përsëri ushtria serbe,
Gjakova ishte nën sundimin austro-hungarez.
Pas kapitullimit të Jugosllavisë më 1941, u kthyen në Gjakovë shumë djem të
shkolluar në Shqipëri, të cilët u punësuan në arsim, administratë, institucione të tjera
dhe në pozita vendimmarrëse të asaj kohe.
Historia shekullore po përsëritet gjithmonë në Gjakovë, historia liridashëse u
përsërit edhe në luftën e UCK-së (Ushtria Çlirimtare e Kosovës). Në këtë qytet gjetën
strehim me bujari të lartë shumë fshatarë të zonave të ndryshme që ishin të përfshira 12 Sipas Guidës turistike të Komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010, ErpoPrint (mbështetur nga Kuvendi Komunal Gjakovë).
25
në luftë (afërsisht 50 mijë), por këtë bujari gjakovarët e paguan me kokë. Ishte i vetmi
qytetet që e kundërshtoi haptas dhe ashpër luftën kundër shpërnguljes së
stërgjyshërve. Gjatë kësaj kohe forcat ushtarake serbe dogjën Çarshinë e Madhe me
çdo gjë përreth, një përsëritje ironike kjo e historisë shekullore e Komunës së
Gjakovës.
4.2. Popullsia e Gjakovës
Popullsia e Gjakovës është shqiptare, pasardhës të ilirëve, ndërsa një pakicë
është serbe, e më vonë pas kolonizimit edhe malazeze. Për nga feja janë myslimanë
dhe katolikë (shqiptarët), kurse pakica e serbëve dhe malazezëve janë ortodoksë.
Në 95 % të popullsisë shqiptare, rajoni i Gjakovës paraqet njërën nga hapësirat më
homogjene të strukturës kombëtare.
Mirëpo, gjatë periudhave të ndryshme popullsia e Gjakovës me rrethinat e saj
përjetoi migrime të shumta për shkaqe politike, fetare, ekonomike, psikologjike etj.
Popullsia e qytetit vlerësohet rreth 105000 banorë. Numri i banorëve është rritur
ndjeshëm për shkak të shpërnguljeve në qytet me rastin e shkatërrimit të fshatrave
gjatë luftës. Tani llogaritet që komuna të ketë një popullsi mbi 153000 banorë.
4.3. Idioma mbizotëruese në komunikim
Idioma mbizotëruese në komunikim është e dialektit gegë. Siç do të shihet
gjerësisht me tej, gjithmonë ka pasur në Gjakovë një patriotizëm gjuhësor për një
ruajtje esenciale të purizmit gjuhësor ndaj kontekstit me serbishten.
4.4. Edukimi dhe arsimi
Gjakova është shquar për një traditë të pasur të arsimit dhe të kulturës që në
fillimet e jetës qytetare. Mësues misionarë françeskanë kanë hapur shkolla private që
në fillim të shek. XVIII. I pari ndër ta ishte Gjon Nikollë Kazazi, doktor i teologjisë e
i filozofisë dhe arkipeshkv i Dioqezës së Shkupit, i cili e hapi një shkollë të tillë
shqipe në shtëpinë e tij, në Gjakovë, ku të rinjtë përgatiteshin për studime të rregullta
në kolegjet papnore në Itali.
Për nxënësit botoi në shqipe më 1743 “Doktrinën e Krishten”. Kjo traditë vazhdoi në
shek. XIX e më tutje pranë kishës katolike ku mbanin mësim meshtarë dhe mësues
26
laikë, të cilët vepronin në bazë të parimeve patriotike të Rilindjes Kombëtare
Shqiptare.
Më 1912 don Pashk Krasniqi kërkoi nga përfaqësuesi austro-hungarez hapjen e një
gjimnazi katolik në Gjakovë.
Më 1707 Murat pasha themeloi Medresenë e Madhe, që ishte një qendër e
rëndësishme arsimi dhe edukimi në frymën fetare dhe kombëtare, ku gjithnjë mësimi
organizohej në gjuhën shqipe. Mësimdhënësit dhe nxënësit e saj u dalluan në lëvizjen
kombëtare shqiptare. Më 1770 Tahir efendi Gjakova themeloi Medresenë e Vogël.
Mësuesit gjakovarë hapën gjithandej shkolla shqipe, si në fshatra përreth po edhe në
tërë qendrat e tjera të Kosovës.
Pas kapitullimit të Jugosllavisë më 1941, në Gjakovë u hapën tri shkolla
shqipe, në të cilat punonin mësuesit e vjetër gjakovarë, mësuesit e rinj të shkolluar në
Shqipëri, si dhe mësuesit e ardhur nga Shqipëria.
Më 1942 u hap shkolla normale “Gjon Nikollë Kazazi”, ndërtesën e së cilës e
ngritën vetë gjakovarët. Po aty hapi dy paralele kursi për femra.
Pas Luftës së Dytë Botërore në Gjakovë hapet normalja e vetme shqipe, që përgatiste
mësues për të gjitha viset shqiptare të Jugosllavisë.
Më 1967 hapet Shkolla e Lartë Pedagogjike, i vetmi institucion i arsimit të
lartë në ish-Jugosllavi, ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Tani kjo shkollë
është shndërruar në Fakultetin e Edukimit, që vazhdon po me të njëjtin mision
arsimor.
Gjendja aktuale e arsimimit në komunën e Gjakovës me mësimdhënës dhe nxënës,
është si vijon:
- Gjithsej mësimdhënës në shkollat fillore dhe të mesme në Komunën e Gjakovës janë
1237
Shkolla fillore janë 39 amë dhe 11 paralele të ndara13
13 Të dhënat e përpiluara nga DKA (Drejtoria Komunale e Arsimit) për vitin shkollor 2012-2013.
27
-Mësimdhënësit në shkollat fillore sipas gjinisë:
M 404
F 560
GJ 964
-Sipas kualifikimit:
Fakultet 416
SHLP 144 (SHLP-Shkolla e Lartë Pedagogjike)
SHM. 105 (Shkollat e mesme)
-Numri i nxënësve në shkollat fillore:
M 8577
F 7748
GJ 16325
-Shkolla të mesme janë 5 me 3 paralele te ndara të gjimnazit.
-Mësimdhënësit në shkollat e mesme sipas gjinisë:
M 129
F 144
Gj 273
-Sipas kualifikimit:
Fakultet 247
SHLP 16
SHM. 10
-Numri i nxënësve në shkollat e mesme
M 3137
F 2499
GJ 5636
-Çerdhje/ Kopshte janë 1 dhe 6 punkte tjera ndihmëse.
28
-Nr i fëmijëve 617
-Mësimdhënës në IP “G. Terbeshi”
Fakultet 1
SHLP 20
SHM 28
GJITH. 49
-Shkolla e ulët e muzikës 327 nxënës
-Shkolla e mesme e muzikës 62 nxënës
Ka po ashtu konvikt nxënësish dhe studentësh me 80 bujtës.
4.5.Kultura e Gjakovës
Gjakova shquhet për kulturën e saj. Veprimtaria kulturore artistike ka traditë
mbi 250-vjeçare. Për të filluar me muzikën, e cila është karakteristike për këtë qytet,
përmenden tri grupe artistike: Shoqëria Muzikore “Gajret”, “Kosova” dhe në vitet
1924-1931, Shoqëria Muzikore “Agimi”. Tani ekzistojnë edhe shumë grupe ose
shoqëri muzikore, si “Hajdar Dushi”, e formuar që në vitin 1960, Sh.M. “Ymer Riza”,
Sh.M. “Shote Galica”, Sh.M. “Metaliku”, Sh.M. “Hadi Bajrami”, Kori i Burrave,
“Skofiarët”, “Ganimete Tërbeshi” etj.
Gjakova ka dhënë shumë kompozitorë, dirigjentë dhe instrumentistë të njohur
edhe jashtë vendit. Dy prej tyre janë anëtarë të ASHAK (Akademisë së Shkencave
dhe Arteve të Kosovës), një dirigjent në Holandë, si dhe violinisti, shqiptari i vetëm
në Filarmoninë e Vjenës, Shkëlzen Doli.
Gjithashtu, Gjakova ka edhe Muzeun Etnografik dhe Muzeun e degës së
Lidhjes Shqiptare në Gjakovë, ka dhe Bibliotekën e qytetit “Ibrahim Rugova”, e cila
ka qenë e themeluar si bibliotekë që në vitin 1947.
Teatri Profesionist i Gjakovës, Teatri Amator “Emin Duraku”, Teatri i
Kukullave dhe Teatri i të Rinjve janë shumë aktivë në këtë komunë.
Gjakova ka Klubin Letrar “Gjon Nikollë Kazazi” dhe Degën e Lidhjes së
Shkrimtarëve të Kosovës. Që prej vitit 1964 organizohet për çdo vit “Mitingu i
Poezisë”. Në fillim merrnin pjesë vetëm shkrimtarë nga Kosova, e tani së voni ka
marrë karakter ndërkombëtar. Shumë prej veprave të njohura të shkrimtarëve
29
gjakovarë janë përkthyer në shumë gjuhë të botës. Për merita të jashtëzakonshme në
fushën letrare janë edhe dhjetë anëtarë gjakovarë akademikë të Akademisë së
Shkencave dhe Arteve të Kosovës, tre prej të cilëve tashmë janë ndarë nga jeta.14
4.6.Toponimia e qytetit të Gjakovës
Qyteti i Gjakovës, përbëhet nga këto lagje:
• Mëhalla e Hadumit - lagjja me e vjetër, vendthemelimi i qytetit.
• Mëhalla e Cullakëve.
• Mëhalla e Haxhi Ymerit.
• Mëhalla e Gerqarve.
• Mëhalla e Geces.
• Mëhalla e Qylit.
• Mëhalla e Honkes.
• Mëhalla e Sefes.
• Mëhalla e Mulla Jusufit.
• Orize.
• Blloku i Ri.
Burimet natyrore janë: lumi Erenik, liqeni i Radoniqit, lumi Drini i Bardhë, kodra e
Cabratit, Shkugëza dhe Lugina e Krenës. Këto burime përdoren si vende turistike dhe
argëtuese.
Gjithashtu, Gjakova ka edhe monumentet e trashëgimisë kulturore, të cilat
datojnë shumë herët dhe që tregojnë kulturën dhe arsimin e këtij qyteti. Kemi
Xhaminë e Hadumit, të ndërtuar që më 1594-95, e cila është edhe simboli i këtij
qyteti, ku sipas traditës fillon jeta qytetare gjakovare dhe që simbolizon qendrën
kulturore, arsimore dhe fetare.
Është me rëndësi të theksohet se pranë saj është Biblioteka më e madhe se vetë
xhamia dhe pranë ka edhe shkollën. Është djegur dy herë, një herë më 1012 dhe tani
së voni më 1999, ku u asgjësuan shumë libra dhe dorëshkrime të vjetra të krijimeve
letrare artistike të intelektualëve gjakovarë, të cilat ishin shumë të vlefshme për 14 Guida turistike e qytetit të Gjakovës, 2010, f. 14.
30
historinë e popullit tonë. Megjithatë, shpëtuan disa nga librat e rrallë, si “Cuneus
Prophetarum” i Pjetër Bogdanit, i botuar në Venedik më 1691, dhe enciklopedia e
Sami Frashërit “Kamus ul’alam” e botuar më 1889.
Në vijim si monumente historike mund të përmenden:
- Xhamia e Kusarëve, e ndërtuar më 1770.
- Xhamia e Mahmut Pashës, e themeluar më 1802.
- Kisha e Shën Ndout (Shenjtorja e Shën Antonit të Padovës), quhej dhe
kisha e Patër Milles (Emilio a Cles), e ndërtuar më 1882.
- Kisha e Shën Palit dhe Shën Pjetrit, e ndërtuar më 1703.
- Teqeja e Madhe Autoqefale Ballkanike e shek. XVII, e cila është teqeja
më e vjetër e saadive jo vetëm në Gjakovë, por në tërë Rumelinë (Ballkani
i Vjetër), që e themeloi sheh Sulejman Axhiza Baba (1537-1652), me
prejardhje nga familja e Bushatllinjve të Shkodrës.
- Teqeja e sheh Eminit (arkitekt i njohur i Gjakovës) e shek. XVIII, që i
takon Tarikatit Saadi, është ndërtuar më 1730.
- Teqeja e sheh Banit, që kishte një bibliotekë të pasur me dorëshkrime të
vlefshme për historinë e kombit shqiptar.
- Teqeja e sheh Danjollit e shek. XIX, e ndërtuar nga haxhi sheh Musaja, e
cila ka dhënë shehlerë të arsimuar, që kanë shërbyer si mësues në Gjakovë
dhe komuna të tjera.
- Teqeja e Bektashinjve, e njohur për bibliotekën e saj shumë të vlefshme
me 1700 libra, 180 prej të cilëve ishin vepra dhe dorëshkrime origjinale, e
cila u dogj më 1999.
- Teqeja e Babës Ali, e themeluar nga sheh Cena në fillim të shek. XIX, ku
shehlerët e kësaj teqeje ishin të gjithë të shkolluar dhe të gjithë gjakovarë;
- Medreseja e Madhe e vitit 1707, që ishte qendër e arsimit fetar islam,
pedagogët e së cilës ishin nga fakulteti teologjik “Fatih” i Stambollit, e cila
në vitin 1912 u shndërrua në stallë kuajsh nga ushtria malazeze e, ku në
vend të kashtës u shtruan fletët e librave me dorëshkrime shumë të
rëndësishme, e cila u dogj plotësisht më 1999.
31
Në Gjakovë kemi monumente të tjera historike, si:
-Ura e Tërzive e shek. XVIII, e ndërtuar nga esnafët gjakovarë, urë me 11 harqe mbi
lumin e Erenikut, që lidhte Gjakovën dhe Prizrenin. Është ndërtuar rreth vitit 1730.
-Ura e Tabakëve e shek. XVIII, gjithashtu e ndërtuar mbi lumin Erenik, nga esnafët e
tabakëve të Gjakovës më 1790, që lidhte Gjakovën me Shkodrën.
-Ura e Fshejt e shek. XVIII, e ndërtuar mbi lumin Drini i Bardhë, në rrugën Gjakovë-
Prizren.
-Sahat Kulla, e ndërtuar po në këtë shekull, tregon për zhvillimin e shpejtë të zejtarisë
dhe tregtisë, e cila imponoi nevojën për një rregullim kohor të punës në këtë qytet;
Gjakova ka edhe hanet ose bujtinat e saj, gjë që dëshmon për hotelerinë
publike të shek. XIX, për tregtarët e ndryshëm që vinin dhe shkonin në këtë qytet.
Përmenden Hani i Haraqisë dhe i Islam Agës, të ndërtuara që në shek. XIX, kohë kur
qyteti i Gjakovës kishte16 hane.
Toponim i Gjakovës me vlerë të monumenteve historike është edhe Çarshia e
Madhe. Përbëhej nga zejtarët e parë që kur Gjakova fitoi statusin e kasabasë më 1594-
95.
Kjo Çarshi kishte një numër të madh dyqanesh, në të cilat zhvilloheshin gati të
gjitha llojet e zejeve që kishin për qëllim plotësimin e nevojave të tregut për komunën
e Gjakovës, si dhe të eksportit: të metalpunuesve, të lëkurëpunuesve, të përpunuesve
të tekstilit, të kazanxhinjve, të libralidhësve, të samarxhinjve, të qeleshexhinjve etj.
Qyteti i Gjakovës, ka ende shtëpi të ruajtura si monumente historike, si:
- Shtëpia e Rexhep Haxhi Ismailit e shek. XIX (tashmë si Muzeu Etnografik),
e ndërtuar më 1830.
- Shtëpia e Abdullah Pashë Drenit e shek. XIX, që kanë qenë në Sarajet e
Abdullah Pashë Drenit, e cila ishte shndërruar në kazermë ushtarake e ku zejtarët
armëtarë punonin natë e ditë për të siguruar armë dhe municion, ndërsa për
sistemimin e të plagosurve u caktuan shtëpi të veçanta në të cilat bejlerët dhe mjekët
popullorë kujdeseshin për t’ua shpëtuar jetën të plagosurve. Tashmë kjo shtëpi është
shndërruar si Muzeu i Degës së Lidhjes Shqiptare të Gjakovës.
- Shtëpia e Hasan Polloshkës, është ndërtuar gjithashtu nga mesi i shek. XIX, e
cila ruhet sot e asaj dite.
- Kulla e Mustafa Vokshit e shek.XIX, e cila ka qenë vend për veprimtari të
lëvizjes kombëtare shqiptare. Siç dihet, Sulejman Vokshi ka qenë nismëtar i
32
themelimit të lëvizjes kombëtare shqiptare dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit më
1878.
Sipas zhvillimit të zejeve të ndryshme në Çarshinë e Madhe, duhen
përmendur: argjendarët, terzinjtë, lëkurëpunuesit, qeleshepunuesit, përpunimi i
qilimave të leshit dhe të mëndafshit, qëndistarët, kazanxhinjtë, saraçet, çibukçinjtë.
Fakt shumë interesant është libërlidhja, e cila është një zeje shumë e përhapur,
që është praktikuar vetëm në qytetin e Gjakovës që në shek. XIX si zeje e
muxhelitëve, të cilët merreshin me lidhjen e librave dhe dorëshkrimeve të ndryshme,
me ndreqjen dhe riparimin e librave të vjetër, si dhe me kopjimin e dorëshkrimeve të
autorëve të vjetër, nga ku pastaj i shpërndanin në biblioteka. Këta ishin njerëz që
kryesisht merreshin me bukurshkrimin ose kaligrafinë. Këtë zeje në Gjakovë e kanë
ushtruar deri vonë brez pas brezi pasardhësit e familjes Doli. Pra, vetë ekzistenca e
kësaj zejeje e cila, me sa dimë, është ushtruar vetëm në këtë qytet, tregon për nivelin e
lartë kulturo-arsimor të kësaj qendre mjaft të zhvilluar historikisht.
33
KREU II PËRPJEKJET PËR NJË GJUHË STANDARDE
Në këtë kre do të trajtojmë përmbledhtazi çështje të tilla si: rruga e formimit të gjuhës
standarde shqipe, përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde, Kongresi i Manastirit-
një ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të përbashkët shqipe,
Komisia letrare shqipe e Shkodrës (1916-17), Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968),
Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes, si dhe baza dialektore e standardit.
2.1. Rruga e formimit të gjuhës standarde shqipe
I tërë procesi i standardizimit të gjuhës shqipe ka kaluar nëpër një rrugë të
gjatë historike, për afër një shekull. Kur flasim për historinë e gjuhës standarde të
shqipes dhe sipas literaturës gjuhësore shqiptare është krijuar shpesh mendimi se
gjuha shqipe është standardizuar në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, të
mbajtur në Tiranë më 197215, ose pas botimit të Rregullave të Drejtshkrimit (që ka
qenë projekt asokohe) të 1967-s dhe vendimeve të Konsultës Gjuhësore, e cila ka
pasur një rëndësi shumë të madhe, mbajtur në Prishtinë më 1968. Të gjitha këto kanë
ndikuar në mënyrë kronologjike gjatë një rrugëtimi mjaft të vështirë historik, deri në
standardizimin e gjuhës shqipe.
Duke e pasur parasysh në një vështrim pak më të gjerë dhe më kompleks sesa
ajo që shpesh është paraqitur në literaturën gjuhësore shqiptare do të mundohemi që të
përshkruajmë rrugën (historikun) e formimit të shqipes standarde nën ndikimin e
mjaft faktorëve të ndryshëm historikë, politikë, shoqërorë dhe kulturorë, që njihen në
historinë e popullit shqiptar. Këta faktorë kanë ndikuar në formimin e një shteti të
përbashkët, cili do të kishte me kalimin e kohës edhe më një gjuhë standarde të
përbashkët. Është e drejtë të mendojmë se “e gjithë veprimtaria në zhvillimin e
shkrimit dhe të gjuhës shqipe, prandaj edhe në fushën e standardizimit dhe të
planifikimit gjuhësor, do parë në kuadër të një tërësie të vetme të kulturës shqiptare,
natyrisht me manifestime të shpeshta të organizimit specifik policentrik, qoftë për
shkak të ndarjeve brenda vetë trupit kulturor, apo për arsye të imponimeve nga
jashtë”16.
15 Instituti Albanologjik, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Prishtinë, 1974, f. 95. 16 Rexhep Ismajli, ”Në gjuhë” dhe “për gjuhë”, Dukagjini, Pejë, 1998, f. 15-18.
34
Në mënyrë kronologjike gjatë zhvillimit historik të shqipes standarde, ky
zhvillim lidhet ngushtë me përpjekjet për njësimin e alfabetit qysh me “Shoqërinë e të
shtypurit shkronjëza shqip” të Stambollit (1879) dhe vijon me tubimin e shoqërisë
”Bashkimi” të Shkodrës (1899) prej nga dolën tri alfabete të rëndësishme: ai i
Stambollit, i arbëreshëve (1895 dhe 1897) dhe i “Bashkimit” të Shkodrës17. Të gjitha
këto përpjekje kolektive qenë finalizuar në fazën e dytë të kësaj etape: në Kongresin e
Manastirit (1908) prej nga doli alfabeti i sotëm, i cili do të vihet në bazën e
standardizimit të gjuhës shqipe në Komisinë Letrare të Shkodrës (1916-1917) dhe më
pas në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe më 1972.
Njësimi i drejtshkrimit të gjuhës shqipe, i planifikuar në Kongresin e
Manastirit arriti të realizohej fillimisht në periudhën e Luftës së Parë Botërore, në
Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës më 1916-17. Në këtë ngjarje të rëndësishme
lindi për herë të parë në historinë e popullit shqiptar gjuha e standardizuar shqipe, e
normëzuar mbi bazën e elbasanishtes, e cila funksionoi për disa dhjetëvjetësha me
radhë. Kjo gjuhë e standardizuar pati një drejtshkrim të mirëfilltë të botuar, i cili
shërbeu me mjaft sukses për të gjithë ata që dëshironin ta respektonin në trajtën e
shkruar dhe të folur.
Duhet të përmendim se ky variant letrar është përdorur pas Luftës II Botërore
edhe në Kosovë dhe Maqedoni si normë e vetme e folur dhe e shkruar e gjuhës letrare
shqipe, gjer në Kongresin e Drejtshkrimit (1972), por gjithashtu, ka pasur një bazë
pak më të gjerë dhe përfshinte elemente gjuhësore edhe të të folmeve të tjera të
gegërishtes (sidomos të kosovarëve dhe të dibranasve etj.).
Dyzet vjet më parë, në referatin e Kongresit të Drejtshkrimit (’72) për
Komisinë Letrare të Shkodrës, thuhej: “Vendimet e Komisisë Letrare të Shkodrës i
afruan mjaft të dy variantet letrare në shkrim dhe pasi u miratuan nga Kongresi
Arsimor i Lushnjës më 1920, u bënë bazë e drejtshkrimit të shqipes në vitet ’20-’40 të
shekullit tonë. Të dy variantet krijuan një traditë të qëndrueshme për disa ortograme të
rëndësishme, ku variantet letrare dialektore dalloheshin. Këto ortograme i kemi edhe
17 Alfabeti i shoqërisë ”Agimi” të Shkodrës, është rezultat i punës individuale të Ndre Mjedës.
35
në drejtshkrimin e sotëm. Detyra për të krijuar një gjuhë letrare të njësuar e një
drejtshkrim të vetëm i mbeti epokës sonë”18.
Gjuha e standardizuar në Komisinë Letrare të Shkodrës nuk u përhap në tërë
truallin gjuhësor të shqipes. Në pjesën jugore të Shqipërisë edhe më tej funksionoi
varianti i toskërishtes letrare. Ndoshta, shkak i kësaj mund të ishte se pjesa dërrmuese
e pjesëmarrësve të Komisisë Letrare të Shkodrës ishin shkodranë. Edhe përfaqësuesit
e Shkodrës nuk e zbatuan normën e gjuhës standarde të Komisisë Letrare Shqipe të
Shkodrës, sepse në praktikën e përditshme mbajtën variantin e shkodranishtes letrare.
Shumica e gjuhëve letrare në fazat e hershme të zhvillimit historik të tyre kanë
pasur variante letrare.19 Por në rastet e gjuhës letrare kur brenda saj ka variante që nuk
kanë pasur dallime në mes vete, kanë përfunduar në një formë të vetme të gjuhës
standarde. Kjo mund të ndodhë te gjuhët standarde homogjene, të cilat fliten dhe
shkruhen nga kombet homogjene.
Mirëpo, kur flasim për dialektet e shkruara të gjuhës shqipe, ato shfaqen që në
dokumentet e para të shkruara të kësaj gjuhe, si: ”Formula e pagëzimit” (1462) dhe
Fjalori i Von Harfit (1497), të cilat janë të variantit letrar të gegërishtes, ndërsa
“Ungjilli i Pashkëve” i Shën Matheut, që i takon fundit të shek. XV, del në variantin
letrar të toskërishtes. Megjithëkëtë, dallimet më të qarta dhe më të plota të varianteve
letrare të shqipes dalin në gjysmën e dytë të shekullit XVI. Buzuku e shkroi
“Mesharin” e tij në variantin e gegërishtes letrare, ndërsa vepra e Lekë Matrëngës, “E
mbsuame e krështerë”, është shkruar në variantin e toskërishtes letrare.
Më vonë, në shekujt XIX e XX mbi bazën e këtij varianti letrar do të formohet
një variant tjetër. Me përhapje më pak të gjerë funksionoi varianti letrar i mbështetur
në të folmen e Elbasanit, i cili është i njohur si variant i gegërishtes së mesme. U
zgjodh kjo trajtë, ngase u munduan të gjenin një të mesme për të dyja dialektet
ekzistuese në tërë territorin shqipfolës, kushte që i kënaqte ‘letrarishtja’ e Elbasanit.
Dihet se e folmja e Elbasanit me rregullat ortografike të saj parashihte ruajtjen
e zanores ë të patheksuar në të gjitha pozitat e fjalës, mu ashtu siç dilte edhe në
variantin letrar të toskërishtes. Në periudhën e qeverisë së Ahmet Zogut u pranua dhe
u shpall gjuhë zyrtare e Shqipërisë me dekret në Fletoren Zyrtare të 1923-s, pasi që
më parë e kishte pranuar edhe Kongresi Arsimor i Lushnjës, duke marrë
18 Androkli Kostallari, Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, (materiale të konferencës shkencore të mbajtur në Tiranë më 7-8 dhjetor 1984), Tiranë, 1988, f. 50. 19 Dalibor Brozović, Standardni jezik, Matica hrvatska, Zagreb, 1970, f. 41.
36
përfundimisht vulën e gjuhës së standardizuar20. Mirëpo, qeveria shqiptare e
pasçlirimit e injoroi këtë plotësisht, duke dërguar urdhëresa nga organet e larta të saj
që në shkollat e gjithë Shqipërisë të përdorej abetarja e variantit të toskërishtes
letrare21.
Është i njohur fakti se varianti verior i gegërishtes letrare ose shkodranishtja
letrare ka një histori pak më të hershme se sa variantet e tjera, duke e dalluar që nga
“Meshari”, (këtë e përmend Bahri Beci në kumtesën “Për përkatësinë dialektore të
“Mesharit”, Seminari XVIII, f. 393), tek autorët e tjerë të asaj kohe. Po ashtu, u
përcoll shkodranishtja si variant letrar edhe në kohën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare
në veprat e Gjergj Fishtës, të Filip Shirokës, të Ndre Mjedës, e të shkrimtarëve të tjerë
shkodranë.
Këto karakteristika të shkodranishtes letrare mund të kërkohen në tekstet
gjuhësore dhe në shkrimet e tjera të Anton Xanonit, të Justin Rrotës, në Fjalorin e
“Bashkimit” të Shkodrës etj. Pas mbarimit të Luftës së II Botërore, ka filluar të zbehet
përdorimi dhe vlera e variantit të shkodranishtes, sidomos kur u bë standardizimi i
shqipes letrare.
E dimë se të dy varietetet e paraqitura, si ai i shkodranishtes dhe ai i
elbasanishtes, në aspektin historiko-shoqëror kanë qenë e kushtëzuar nga lëvizja e
përgjithshme bashkëvepruese në baza të thella popullore me synimin për t’i shërbyer
bashkimit kombëtar, që më shumë ka të bëjë me idealizmin dhe patriotizmin shqiptar
të asaj kohe.
Megjithatë, ish-variantet e shqipes, sikurse edhe dialektet e tyre, mbesin
gjithnjë si thesar i çmueshëm për pasurimin e gjuhës standarde shqipe.22
Siç do të shtjellohet në vijim, në aspektin gjuhësor burimin e kësaj dukurie e
gjejmë në faktin se të dy variantet letrare të shqipes bazoheshin mbi gjuhën dhe
gurrën popullore e të folurën dialektore shqipe.
20 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan , Prishtinë, 2005, f. 182. 21 Bahri Beci, Gjuha letrare shqipe dhe baza e saj dialektore, Seminari XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Toena, Tiranë, 1995, f. 202. 22 Miço Samara, Roli i dialekteve të shqipes për zhvillimin e normës letrare në fushë të leksikut, Konferenca shkencore “Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot”, ShqAlb 2, Tiranë, 2002, f. 333.
37
2.2. Përpjekjet e rilindësve për shqipen standarde
Trajtimi i shqipes standarde filloi që nga periudha e Rilindjes Kombëtare
Shqiptare, që daton nga gjysma e dytë e shek. XIX. Interesimi për shkrimin e shqipes
letrare filloi me artikuj të ndryshëm të botuar në revistat e asaj kohe. Filloi të ngrihej
ndërgjegjja kombëtare për një gjuhë të shkruar shqipe, me propagandën që të mos
shkruajnë për interesat e shteteve të huaja të Stambollit, Athinës, Vatikanit dhe
qendrave të ndryshme të Ballkanit, të cilat mundoheshin të mbizotëronin në vendin
tonë përmes gjuhës dhe shkrimeve të tyre.
As ndalimet e autoriteteve osmane, të cilat nuk lejonin të botoheshin revista
dhe gazeta në gjuhën shqipe, as propaganda e shfrenuar antishqiptare e shteteve fqinje
nuk i shkurajuan rilindësit tanë, ndaj ata i vazhduan përpjekjet për lëvrimin e mëtejmë
të gjuhës letrare shqipe. Filluan të botoheshin revista dhe gazeta të ndryshme në
vendet e tjera evropiane, si në Rumani, Bullgari, Itali etj. Gjatë Rilindjes u botuan
mjaft revista të ndryshme në gjuhën shqipe dhe në gjuhët e tjera evropiane, madje
edhe në arabisht23, të drejtuara nga shoqëritë patriotike, persona privatë, organizatat
politike fetare etj.
Gazetat e para shqiptare janë të një rëndësie të veçantë, pasi paraqesin çështjen
kombëtare për mbrojtjen e gjuhës letrare kombëtare shqipe, në të cilat trajtoheshin
çështje dhe tema të ndryshme të kësaj fushe.
Gazeta e parë shqiptare është “Shqiptari i Italisë” (L’albanese d’Italia), të cilën
e drejtoi De Rada më 1848, gazeta “Pellazgu” 1860 nga arbëreshi grek Anastas Byku,
gazeta “Prizren” në vitin 1871-74 në Prizren, si dhe gazeta “Kosova” në Prishtinë më
1877- 88 në Prishtinë (të dyja këto u botuan në turqisht dhe serbisht)24.
Me pas, u botuan edhe gazeta të tjera, të cilat i kushtonin një rëndësi të posaçme
mbrojtjes dhe zhvillimit të gjuhës letrare shqipe, si: “Fjamuri i Arbërit” (1883-1887)
dhe “Drita-Dituria” (1884).
Gazeta e Anastas Kulluriotit ishte e tëra në shërbim të shqiptarëve për të
mbrojtur dhe zhvilluar gjuhën letrare shqipe. Kjo gazetë iu kundërvu propagandës
antishqiptare të qarqeve greke, sipas së cilës “Gjuha shqipe nuk ishte e aftë për t’u
shkruar e për t’i shërbyer idesë kombëtare për liri.”25 Gazeta iu kundërvu me mjaft
23 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f. 175 24 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f. 173 25 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f. 172
38
mjeshtëri kësaj propagande. Në të mbrohej me shumë dashuri dhe atdhetarizëm
çështja e gjuhës dhe e arsimit shqiptar.
Po ashtu, doli edhe revista “Albania”, e cila botohej në Bruksel dhe në Londër,
gjatë viteve 1897-1909, të cilën e udhëhiqte njëri ndër personalitetet më të
rëndësishme të Rilindjes Kombëtare, Faik Konica.
Kjo revistë kishte si synim të posaçëm pastërtinë e gjuhës letrare shqipe nga elementet
e huaja që mbizotëronin në atë kohë. U trajtuan edhe problemet e njësimit të alfabetit
të shqipes, të drejtshkrimit të shqipes letrare, të trajtimit teorik të ortografisë shqipe
nga mjaft autorë të njohur të kësaj periudhe si: Konica, Gurakuqi, Xhuvani, Logoreci
e të tjerë26.
Siç u vu re më lart, vendet e tjera evropiane ku botoheshin revistat dhe gazetat
e Rilindjes Kombëtare, ishin Rumania dhe Bullgaria. Në Bukuresht doli gazeta
“Shqipëria” më 1897-9927, ku luajti rol mjaft të rëndësishëm për arsimin dhe ngritjen
e ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve. Gjithashtu, ajo dha kontribut edhe për
njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Duhet përmendur se ishte gazeta e cila
vazhdimisht e përdori alfabetin latin gjatë gjithë kohës së botimit të saj.
Çështja e shqipes së përbashkët letrare u paraqit edhe në organin “ Dituria” që doli në
Selanik më 1909.
Mund të thuhet se gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare u arrit një vetëdijesim
më i lartë i shqiptarëve që të shikohet përshpejtimi i çlirimit të trojeve shqiptare nga
osmanët, grekët etj., si dhe çështja e një rëndësie mjaft të çmueshme që mund të
mburremi me këtë periudhë zhvillimi të njësimit të gjuhës letrare shqipe.
Ndër burimet e para dhe të vjetra të dialektit të shqiptarëve në Kosovë që janë
shkruar dhe botuar për herë të parë në ligjërimin e tyre, ka qenë vepra e Pjetër
Bogdanit e shkruar në Padova të Italisë në vitin 1685. Pra, që nga ajo kohë janë të
ruajtura gjurmët e të folmes së vjetër të kosovarëve sidomos në aspektin fonetik (pra
ndërrimi i togut bashkëtingëllor kl, gl në k e g, cilësi kjo që tregon dhe vërteton
vjetërsinë e një dukurie të të folmeve shqipe në Kosovë.
Po ashtu një kohë jo shumë të gjatë pas Bogdanit, në gjuhësinë shqiptare është
edhe shkrimi i gjakovarit Nikollë Kazazit, i cili më 1743 botoi në Romë “Doktrinën e 26 Murat Blaku, Rreth trajtimit të gjuhës letrare në organet e shtypit të Rilindjes, Seminari 4, Rilindja, Prishtinë, 1980, f. 183. 27 Ismet Dermaku, Rilindja Kombëtare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë 1983, f. 183.
39
krishtene”, për të cilën në mungesë të materialit të plotë është gjetur një copëz e
shkurtër, ku përveç trajtës së diftongut uo që e ndeshim rëndom edhe ue, nuk ka
ndonjë vlerë të madhe për gjuhësinë shqiptare. Me vdekjen e Kazazit merr fund
veprimtaria letrare e autorëve te vjetër shqiptarë ku ka pasur një pauzë të gjatë shkrimi
të dialektit gegë.
Në fillim të shekullit XX, prifti i Gjakovës, Kujunxhiq, botoi në Beograd më
1902, një fjalorth me titullin Srpsko-arnautski reçnik (Fjalor Serbisht-shqip)28. Ky
Fjalor e paraqet dialektin e Gjakovës për qëllime praktike, që t’u mundësonte
bashkëkombësve të vet të Serbisë së Jugut që të mësojnë mbi të folmet dialektore në
viset e ndryshme të Kosovës, konkretisht të Gjakovës.
Duhet theksuar se shkrimet e gjetura mbi të folmet dialektore gege, janë gjetur
me alfabetin arabo-turk, dhe kjo lloj letërsie u bë një material i rëndësishëm
dialektologjik, e cila filloi të shfaqej në krahinat e ndryshme që ishin të pushtuara prej
turqve. Pra, janë gjetur vepra të shkruara me alfabetin arab, por në gjuhën shqipe, që
janë dëshmi e gjallë e një rëndësie të veçantë për shkrimet për gjuhën shqipe.
Vendin e parë për nga lashtësia e zë Vehbija e Tahir Efendi Gjakovës, që është
shkruar më 1835, e botuar në Stamboll. Gjithmonë me po këtë alfabet arabo-turk, kah
mbarimi i qindvjetshit (1900), u shkrua edhe një mevlud me autor Tahir Efendi
Popova (prej Popovës së Vushtrrisë). Më vonë pastaj u zbulua në lëmin e letërsisë po
me këtë alfabet, sheh Maliqi i Rahovecit.
2.3. Kongresi i Manastirit – një ngjarje e rëndësishme për një gjuhë të
përbashkët shqipe
Vetëdijesimi i shqiptarëve të kësaj periudhe vazhdoi të rritej edhe më shumë.
Ngjarjet e ndryshme politike në Perandorinë Osmane, ndikuan edhe më shumë në
zhvillimin e veprimtarive patriotike për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe. Një
detyrë me rëndësi të madhe kombëtare, shkencore dhe politike ishte edhe çështja e
formimit të alfabetit të përbashkët, e cila në këtë periudhë mori një hov shumë të lartë.
28 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f. 4.
40
Përpjekjet për të organizuar një kongres në nivel kombëtar për të parë dhe
arritur në një përfundim të unifikuar të çështjes së alfabetit në interes të mbarë
shqiptarëve po bëheshin të shumta. Iniciativën e mori klubi “Bashkimi” i Manastirit, i
cili në mbledhjen e 23 gushtit të vitit 1908 vendosi të organizonte një kongres me
qëllim “që t’i japim mbarim kësaj të madheje nevojë për bashkimin e të gjithë
shqiptarëve në një abe”29. Në këtë kongres morën pjesë mjaft përfaqësues nga të
gjitha vendet ku jetonin shqiptarët, ishin gjithsej 50 delegatë, përfaqësuesit e 23
shoqërive të klubeve shqiptare, ndërsa e drejta e votës iu pranua vetëm 32 vetëve.
Morën pjesë drejtorë gazetash, shkrimtarë e gjuhëtarë, veteranë të Rilindjes
Kombëtare, si dhe të deleguar nga qytetet e ndryshme ku jetonin shqiptarët30. Këto
punime zgjatën nëntë ditë, ndërsa interesimi ishte mjaft i madh, ku në seancën plenare
morën pjesë afro 400 veta. Përmes diskutimeve u arritën qëndrime unike për alfabetin
kombëtar për të gjithë shqiptarët. Po ashtu, në këto seanca plenare u aprovuan
vendime të rëndësishme, siç ishin:
a) U përkrah mendimi që baza e alfabetit të ardhshëm të gjuhës shqipe të ishte
ekskluzivisht alfabeti latin;
b) Kongresi zgjodhi një Komitet apo Komision prej 11 anëtarësh,31 i cili do të
vendoste për alfabetin e shqipes, ndërsa pjesëmarrësit e Kongresit qenë betuar se
do t’i pranonin vendimet e Komitetit të Kongresit.32
Kongresi do t’i shikonte shkronjat latine për alfabetin e gjuhës shqipe, sepse ato tri
alfabete që ishin në qarkullim kishin ndryshime të vogla grafike të tingujve, të cilat
nuk i ka gjuha latine, po që dilnin në gjuhën shqipe. Komiteti do të zgjidhte njërën
ndër këto tri mundësitë ekzistuese:
1. Të merrte njërin nga të tri alfabetet që ishin më të përhapura të Stambollit, të
“Bashkimit” ose të “Agimit” të Shkodrës me ndonjë ndryshim ose pa ndryshim,
ashtu siç dilnin gjer atëherë; 29 Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe 2, botues Shkronjë pas shkronje, Tiranë, 2009, f. 66. Kongresi i Manastirit, “Liria”, Selanik 8 Vjeshtë e tretë 1908, Mot i parë, nr. 15, f. 1-3, cit. nga Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë 2005, f. 186. 30 Mahir Domi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Libër me studime, materiale, dokumente nga Universiteti i Tiranës, Instituti i Historisë, Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë, Shtypur në NISH të Shtypshkronjave "Mihal Duri" – Tiranë, 1972, f. 7. 31 Komiteti kishte këtë përbërje: 1. Gjergj Fishta (kryetar), 2. Mid'hat Fashëri 3. Luigj Gurakuqi 4. Gjergj Qiriazi 5. Ndre Mjedja 6. G. Cilka 7. Taqi Buda 8. Shahin Kolonja 9. Sotir Peçi 10. Bajo Topulli 11. Nyzhet Vrioni (Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005) 32 Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f. 187.
41
2. Të krijonte një alfabet me elementet e të tri sistemeve, duke shkrirë të tri alfabetet
në një të vetëm;
3. Të krijonte një alfabet të ri, pa marrë parasysh alfabetet që ekzistonin dhe që ishin
përdorur gjer atëherë33.
Komisioni vendosi të krijonte një alfabet të ri, pra iu përmbajt pikës së tretë.
Diskutimet ishin të shumta sidomos për shkronjat që nuk i kishte latinishtja ( dh, gj,
nj, ll, rr, ë, y, sh, th etj).34
Pas nëntë ditësh pune Kongresi i Manastirit i përfundoi punimet me sukses më 22
nëntor 1908 dhe hyri në historinë e kulturës shqiptare si Kongresi që vendosi për
unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Ishte një fitore e një rëndësie të veçantë për
mbarë popullin shqiptar, që nga periudha e Rilindjes Kombëtare shqiptare e gjer më
sot, duke ndihmuar për formimin e gjuhës së përbashkët letrare shqipe. Siç thotë me të
drejtë dhe prof. Rrokaj, që ky Kongres i dha përfundimisht shqiptarëve alfabetin latin
duke i kthyer nga Perëndimi, ku i largoi ata prej kthetrave të turqve dhe lakmive
territoriale të fqinjëve. Gjuha dhe gjaku ky binom i ADN-së së kombit tonë.35
2.4. Komisia letrare shqipe e Shkodrës (1916-17)
Pas Kongresit të Manastirit për caktimin e alfabetit latin u mendua që të
mbahej edhe një kongres tjetër, por kësaj radhe t’i kushtohej drejtshkrimit të gjuhës
shqipe.
Mirëpo, pas shumë ngjarjeve që rrodhën në atë periudhë, si çlirimi nga
Perandoria Osmane, Lufta e Parë Botërore, si dhe duke pasur parasysh pushtimin e
viseve të Shqipërisë Veriore dhe të Mesme nga Austro-Hungaria, për të mos i
indinjuar edhe më shumë shqiptarët, vendosën që t’iu japin disa të drejta shqiptarëve
për çështjen e tyre kombëtare. Në kuadër të këtyre të drejtave pushtuesi austro-
hungarez u mundua kinse të zgjidhte çështjen e gjuhës së përbashkët mbarëkombëtare
shqiptare, prandaj dërguan kuadro shkencore nga Akademia e Shkencave të Vjenës
dhe u organizua Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës, të cilën e drejtoi linguisti
shqiptar dr. Gjergj Pekmezi. Në Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës pati luftëtarë të
shquar e punonjës të njohur të kulturës shqiptare, ku morën pjesë: Luigj Gurakuqi, 33 Selman Riza, Tri monografina albanologjike, Abeceja-Drejtëshkrimi, AQSH, Tiranë 1944, f. 52. 34 Shaban Demiraj, Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit, Botimi i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1978, f. 79. 35 Shezai Rrokaj, Çështje të gjuhës shqipe 2, Shkronjë pas shkronje, Tiranë 2009, f. 66.
42
Ndre Mjeda, Aleksandër Xhuvani, Mati Logoreci, Sotir Peci, Hilë Mosi, Gjergj
Fishta, At Ambroz Marlaskaj, Anton Paluca e të tjerë. Po ashtu morën pjesë edhe dy
albanologë të huaj: Rajko Nahtigal e Maksimilian Lamberc, i pari nga Graci i Austrisë
dhe i dyti nga Vjena36.
Komisia Letrare Shqipe e Shkodrës, e cila punoi një vit me ndërprerje të
kohëpaskohshme, arriti që më 3 janar 1917 t’i shpallte vendimet e saj në Shkodër.
Ortografia e kësaj Komisie shënonte një hap të rëndësishëm për strukturën e fjalës,
duke i ruajtur në maksimum varietetet letrare të shqipes.
Kur jemi te varietetet, pra sa i përket bazës dialektore ku do të mbështetej
ortografia, u ruajt varianti i gegërishtes së mesme. Këtë propozim e paraqiti kryetari i
komisionit të Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës z. Luigj Gurakuqi. Duhej të
mbështetej në këtë variant të gegërishtes së mesme, sepse ky variant letrar ka edhe
elemente gjuhësore të toskërishtes letrare. Ky propozim i Luigj Gurakuqit gjeti
miratim të plotë në Komisinë Letrare Shqipe të Shkodrës.
Në këto vendime të kësaj Komisie parimi fonetik pati rëndësi të madhe për
ortografinë e mëvonshme, pasi u arrit në një zgjidhje të drejtë gjuhësore.
- U përmendën konkretisht fusha e vokalizmit të ruajtjes së –ë-së së patheksuar, kur
përdorej në trup të fjalës sipas pozicionit paratheksor (shtëpi, shëndet etj.); në
pozicionin fundor tek emrat e gjinisë femërore (mollë, lugë, punë), tek shumësi i
emrave të gjinisë mashkullore (punëtorë, fshatarë, qytetarë etj.) Po ashtu, edhe tek
veta e parë dhe e tretë e dëftores së tashme (lexojmë, punojmë, rrëfejmë, shkojmë etj.
dhe lexojnë, punojnë, rrëfejnë, shkojnë etj.) Ruajtja e ë-së në pozicionin fundor ishte
edhe një arritje e përafrimit të gegërishtes letrare me atë të toskërishtes letrare.
- Çështja e ruajtjes së dy varianteve letrare shqipe sipas afrimit të trajtave të shkruara,
si dhe ruajtjes së strukturës së plotë u miratua edhe për përdorimin e grupeve të
zanoreve të tipit ie, ue, ye (diell, miell, mësue, punue, lye, fyell) etj.
- Ruajtja e shenjës grafike (^) vetëm në dy raste zâ, âsht, pê, frê etj.
-Po ashtu grupet e bashkëtingëlloreve të ruhen të plota (mb, nd, ng, ngj etj.)
36 Jup Kastrati, Për historinë e ortografisë shqipe, Përparimi, Prishtinë, 1971, nr. 7, f. 607. Franc Jakopin, Kontributi i R. Nahtigalit shkencës së albanologjisë, Gja VII-1978, f. 221-228. Vilfrid Fidler, Maksimilian Lambertz, Gja 1965, 2, f. 331-340. cit. nga Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005, f. 192.
43
Drejtshkrimi i Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës ka rëndësi të madhe për
drejtshkrimin e parë në historinë tonë në një tubim shkencor; përafrimin e dy trajtave
të shkruara të varieteteve letrare të shqipes; dhe mund të themi se gjuha letrare shqipe
për herë të parë u normëzua. Ky normizim u aprovua edhe në aktet zyrtare të qeverisë
së Ahmet Zogut më 1923.
Edhe pse nuk vazhdoi të jetë plotësisht triumfues deri më sot, standardizimi i
Komisisë Letrare Shqipe të Shkodrës ishte një hap shumë i rëndësishëm për historinë
e shqipes letrare.
2.5. Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968)
Në dallim nga të gjitha ngjarjet që u zhvilluan për një standardizim të gjuhës
shqipe të organizuara në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës që u organizua nga
Instituti Albanologjik dhe Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe të Fakultetit
Filozofik të Prishtinës më 27-28 prill 1968 me 150 pjesëmarrës, të gjithë autorët,
shkrimtarët, politikanët, rilindësit e kësaj periudhe ishin nga Shqipëria etnike.
Konsultën Gjuhësore të Prishtinës e hapi drejtori i këtij Instituti, Fehmi Agani. Ky
takim kishte për qëllim të arrinte një qëndrim për gjuhën shqipe në Kosovë dhe në ato
vise ku jetonin shqiptarët në ish-Jugosllavi. Qëllimi ishte të caktohej njëra nga dy
mundësitë ekzistuese që kishin dalë në projektin e 1967, pra nëse do të pranohej
ortografia e gjuhës shqipe (1967), që nënkuptonte përfshirjen shqipes së përbashkët e
shqiptarëve të Kosovës dhe viseve të tjera etnike, ose të vazhdohej rruga ekzistuese e
shqipes letrare e viseve ku jetonin shqiptarët dhe të përdorej varianti i gegërishtes
letrare. Të 150 pjesëmarrësit që morën pjesë në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës
’68, vendosën të zgjedhin variantin e parë që është rrugë më e drejtë, njësimi dhe
unifikimi i gjuhës letrare shqipe.
Konsulta Gjuhësore e Prishtinës ’68, pati po ashtu një rëndësi të madhe, ku
vërehet këmbëngulja e mbarë shqiptarëve për standardizimin e gjuhës shqipe; që ishte
pa dyshim një hap i rëndësishëm në Kosovë dhe në mbarë trevat shqiptare. Kjo
Konsultë Gjuhësore ishte rruga që i parapriu përgatitjes së Kongresit të Drejtshkrimit
të Gjuhës Shqipe më 1972. Sipas anëtarit të kësaj Konsulte Gjuhësore prof. Idriz
Ajetit, theksohet më së miri rëndësia e këtij takimi: “Edhe pse në atë kohë nuk
shifnim mundësinë e përhapjes së shpejtë të gjuhës së njësuar letrare shqipe, ngulmi
44
me të cilin u shtrua çështja e saj nga ekspertët dhe nga përfaqësuesit e tjerë të
pranishëm në këtë Konsultë, disponimi i pa rezervë i tyre të përdorin gjuhën e
përbashkët letrare shqipe na jepte shpresa më të mëdha se me t’u miratuar ajo, do të
përhapej shpejt në shkollë, në botime dhe në programet e radios dhe të televizionit”37
2.6. Kongresi i Drejtshkrimit, standardizimi i shqipes
Siç e përshkruam pak më lart rrugëtimin historik të gjuhës standarde shqipe,
vihet re se shumica dërrmuese e shkrimeve, takimeve, kongreseve, kanë pasur për
qëllim të arrijnë në një përcaktim të plotë të standardit të gjuhës shqipe në tërë
territorin shqipfolës. Janë përcaktuar parime të ndryshme për një përvetësim adekuat
të shqipes së shkruar, duke filluar nga parimi fonetik, parimi morfologjik dhe
sintaksor (ku trajta e folur e gjuhës shqipe të ishte në afërsi të drejtpërdrejtë me
gjuhën e folur të popullit).
Standardizimi përfundimtar i gjuhës shqipe në tërë territorin shqipfolës ishte i
një domosdoshmëri historike dhe aktuale për njësimin kombëtar. Kjo gjë filloi në
vitin 1972 me mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit që u mbajt në Tiranë, i cili duhet
thënë pa mëdyshje se ishte si rezultat i përpjekjeve të shumta të tërë intelektualëve
dhe të atdhetarëve të shquar për të cilët folëm më lart. Duhet theksuar se kjo koine
erdhi si një rezultat mbarëkombëtar, si një gjuhë e imponuar që edhe shqiptarët më në
fund do ta kenë një gjuhë të përbashkët dhe do të jenë më në fund një komb më
organik e më i njësuar se më parë.
Që nga koha e standardizimit përfundimtar të ’72, kanë kaluar afro 40 vjet që
po i përmbahemi me mjaft korrektësi mbrojtjes së standardizimit, gjithmonë duke
pasur parasysh sfidat politike që kaloi populli i Kosovës. Mund ta themi tashmë se
kjo gjuhë u ka qëndruar dhe po vazhdon t’u qëndrojë sfidave të kohës.
“Kongresi i Drejtshkrimit i drejtohet në radhë të parë shkollës shqiptare si
vatra themelore e formimit gjuhësor të brezave të rinj... që ajo ta vlerësojë
përvetësimin e normave të njësuara të gjuhës letrare e të drejtshkrimit të miratuar
nga Kongresi si detyrë themelore dhe të zbatojë plotësisht rregullat e reja të
37 Idriz Ajeti, Rruga e zhvillimit të gjuhës letrare në Kosovë, KDGJSH, IAK, Prishtinë, 1974, f. 37.
45
drejtshkrimit, duke filluar nga viti 1973-74”38. Prandaj, ishte e një rëndësie të veçantë
që të mësohet drejt dhe sistematikisht formimi gjuhësor, duke filluar që nga 8-vjeçarët
e asaj kohe të shkollave tona.
Për ta përvetësuar drejt normën e gjuhës shqipe, rëndësi të madhe ka zbatimi i
plotë i rregullave drejtshkrimore sidomos në tekstet shkollore.
Në Kosovë, dihet se në një përqindje të lartë të literaturës shkollore ishte në
gjuhën sllave (serbokroatisht), dhe ajo literaturë filloi të përkthehej në gjuhën shqipe,
ku dalloheshin mjaft shkelje të normës, sidomos në fushën e sintaksës. Siç do të flitet
në krerët vijues, këto shkelje i dallojmë edhe sot e kësaj dite, po tanimë jo aq në të
shkruar sesa në trajtën e folur në Kosovë. Në Kongresin e Drejtshkrimit ‘72, u paraqit
kodi i sanksionuar normativ i shqipes: “Struktura e sotme e gjuhës letrare është e
hapët dhe do të mbetet e tillë”. Përndryshe zhvillimi i gjuhës letrare do të ndërpritej.
Prandaj, “kristalizimi përfundimtar i normës” në të vërtetë nuk është kurrë
përfundimtar, i përjetshëm, statik, por që zhvillohet dhe përsoset vazhdimisht.39
Në përvetësimin e normës letrare sipas Kongresit të Drejtshkrimit të ’72-shit,
kosovarët u munduan në maksimum t’i përmbahen standardizimit që të mos ketë
sllavizma dhe përkthime joorigjinale dhe shpeshherë dilnin edhe me kuptime të
ndryshme në tekstet e ndryshme shkollore. Kjo gjë u përforcua edhe me shkollimin e
kosovarëve brenda Kosovës në Universitetin e Prishtinës, ku studiohej gjuha shqipe,
duke mos pasur nevojë që të arsimoheshin në republikat e tjera të ish-Jugosllavisë, ku
medoemos ndikonte gjuha serbokroate. Po ashtu, në integrimin arsimor e kulturor
ndikoi edhe ndryshimi e situatës politike në Kosovë, ndihmesat e mëdha të literaturës
nga Shqipëria në përpilimin e teksteve jo vetëm të gjuhës, por edhe në lëndët e tjera,
ku rëndësia ishte e shumëfishtë dhe me një dobi shumë të madhe në përvetësimin e
standardit.
Është për t’u theksuar se zhvillimi i gjuhës standarde shqipe, kishte një
mbështetje mbarëshqiptare, deri edhe tek arbëreshët e Italisë, duke sjellë një
zhdërvjelltësi në vetë zhvillimin e mëtejshëm të vetë strukturës së gjuhës shqipe.
Sipas profesor Fadil Rakës,40 procesi i standardizimit të gjuhës shqipe ndahet
në dy periudha kohore: “e para, e viteve 1972-90 dhe, e dyta, nga viti 1990 deri në
38 Drejtshkrimi i gjuhës shqipe, ASHRPSH, Instituti i gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë, 1973, f. 25. Cit. nga Fadil Raka në Studime rreth shqipes standarde, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2007, f. 25. 39 Gazeta “Koha ditore”, Dymbëdhjetë propozime për pasurimin e standardit të shqipes, e diel, 19 dhjetor, 2011. 40 Fadil Raka, Studime rreth shqipes standarde, Prishtinë, 2007, f. 35.
46
ditët e sotme”. Mendojmë që një etapë e veçantë zhvillimi duhet trajtuar periudha e
pas luftës në Kosovë pra, pas 1999. Për të trajtuar këtë çështje, duhet vëzhguar edhe
roli i disa prej faktorëve të rëndësishëm jashtëgjuhësorë që ndikojnë drejtpërsëdrejti
në të folmen e kosovarëve, duke marrë parasysh rrethanat, kontekstet gjeopolitike,
kontaktet e ndryshme ndërgjuhësore etj. Nëpërmjet verifikimeve në strukturën e
ligjërimit kemi arritur në disa përfundime teorike lidhur me mjaft dukuri
sociolinguistike që kanë ndodhur aty. Këto dukuri do t’i vëzhgojmë në krerët e
mëposhtëm, pasi kanë të bëjnë me zhvillime të gjuhës standarde shqipe në aspektet e
ndryshme gramatikore.
2.7. Baza dialektore e standardit
Lidhur me paraqitjen grafike të shqipes së standardizuar, mund ta këqyrim nga
këndvështrimi i dominimit të dy dialekteve kryesore të saj.41
Pra, siç e dimë, dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe ai gegë në veri dhe ai toskë në
jug, janë të ndara afërsisht nga lumi Shkumbin. Gegërishtja dhe toskërishtja janë 41 Ky burim grafik i rolit të dialekteve në standard është marrë nga interneti.
47
degëzuar për së paku njëmijëvjeçar, dhe format e tyre më pak ekstreme janë në
mënyrë të ndërsjellë më të kuptueshme.
Dihet se të dyja dialektet kanë format e tyre specifike fonetike, morfologjike
dhe sintaksore. Duke e parë nga këndvështrimi i zhvillimit të bazës dialektore të
shqipes standarde, do të vërejmë disa tipare që janë të përbashkëta, por që kanë edhe
dallime në mes të tyre. Do të mundohemi që t’i paraqesim këto dallime në rrafshin
fonetik, morfologjik, leksiko-semantik si dhe atë fjalë që nuk është marrë parasysh në
shqipen standarde shqipe.
Nga paraqitja kronologjike e zhvillimit të standardizimit të gjuhës shqipe,
vumë re se sidomos gjatë Rilindjes Kombëtare por, edhe më vonë, gjatë viteve gjer
nga fundi i shekullit 20, shqiptarët kanë pasur mjet komunikimi të dyja variantet (si në
të folur ashtu edhe në të shkruar).
Shqiptarët punuan dhe vepruan që të kenë një gjuhë të përbashkët
mbarëkombëtare, e cila arriti përfundimisht të konfigurohet në Kongresin e
Drejtshkrimit në vitin 1972. Në strukturën e gjuhës standarde shqipe, vihen re ato
elemente gjuhësore të përbashkëta që janë përfshirë në sistemin gramatikor të
standardit të gjuhës shqipe, si:
- emrat: mal-i, thes-i, mur-i,
- mbiemrat: i ri, i vjetër, bukurosh,
- përemrat vetorë: unë, ti ai/ajo, ne, ju ata/ato, përemrat pyetës: cili, kush,
- numërorët: dy, tre, pesë,
- foljet ndihmëse: kam, ke, ka, kemi, keni, kanë,
- ndajfoljet: atje, këtej, bukur, tepër, kur, në, sa etj.
Pra, si për nga aspekti i strukturës fonetike ashtu edhe në trajtat gramatore e
fjalëformuese, janë të njëjta në të dyja variantet e dialekteve dhe në gjuhën standarde
shqipe.
Siç dihet tashmë, gjuha shqipe i ka 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore, të cilat
dalin në të dyja variantet e letrare të shqipes si dhe sipas vernakularëve të tyre. Për
dallim nga dialekti i gegërishtes, që e ka sistemin e zanoreve hundore, dihet gjithashtu
se ky sistem ka mbetur jashtë standardit të gjuhës shqipe. Grupet vokalike ie, ye janë
të përhapura në të dyja dialektet tona, po që kanë përfunduar si zanore më të thjeshta
(i, y), apo që njihen në veçanti në ndonjërin prej këtyre dialekteve.
Ndër tiparet e përbashkëta të dy dialekteve kemi shquarsinë dhe pashquarsinë
e emrave, sistemi i mbiemrave, shumica e trajtave të sistemit përemëror, mënyrat e
48
kohët e foljeve etj. Po ashtu, kemi rastet në leksikun e shqipes, ku bëjnë pjesë
ndërkombëtarizmat, të cilat kanë hyrë në leksikun tonë dhe që janë bërë pjesë e
pandashme e leksikut sidomos këto kohët e fundit me zhvillimet përkatëse në fusha të
ndryshme.
Kemi dallimet e sistemit fonetik, konkretisht përbërjen strukturore të zanores ë- të
theksuar, që e zëvendëson â-hundore që është karakteristike e gegërishtes dhe të ish
variantit të saj.
Edhe fjalët jetë-a, punë-a, si dhe fjalët e tjera që e kanë -ë fundore të patheksuar janë
marrë nga ish variantet letrare të shqipes, të cilat janë karakteristike në të folmen e
toskërishtes. E dimë që e folura e gegërishtes e ka hequr zanoren -ë fundore dhe i
është dhënë një përforcim më të theksuar zanores fqinje (je:t, pu:n etj).
Me rëndësi është edhe procesi i rotacizmit, si: emër, rërë, bëri etj. që është marrë nga
e folura e toskërishtes, mirëpo nuk duhet harruar edhe njësitë gjuhësore të cilat i kemi
të futura në standardizim sipas së folmes së gegërishtes p.sh. ranishte, rini, zanore etj.
Sidoqoftë, mbetet fakti që grupi i izoglosave të vjetra, domethënëse e
relativisht kompakte, kufiri verior i të cilave (rotacizmi e zhvillimi i *uo në ue në
[Gegë] apo në ua në [Toskë] në rrokje që mbarojnë me një tingëlluese) është përgjatë
rrjedhës së lumit Shkumbin, e brezi jugor i të cilave shtyhet pak a shumë dhjetë deri
njëzet kilometra në drejtim të jugut (me ndërrimin e *vo->va- me pozicion në mes),
paraqesin një moment përcaktues në historinë e gjuhës shqipe, ndryshe nga gjuhët e
tjera të cilat dallohen prej shqipes prej kontaktit që kanë pasur me latinishten.
Njëjtë e kemi rastin tek togu zanor i gegërishtes ue që nuk është jashtë normës së
shqipes standarde, që gjendet tek emrat e tipit, mësues, punues, lexues, botues etj.
Gjithashtu,kjo dukuri vërehet edhe tek mbiemrat e prejardhur të formuar me
prapashtesën produktive: –shëm, p.sh. i lexueshëm, i punueshëm etj.
Si dhe foljet me mbështetje të ish-variantit të gegërishtes të vetës së parë të mënyrës
dëftore së kohës së tashme me –j (puno-j, mëso-j, lexo-j etj), po që në të pakryerën e
dëftores janë futur në normën e gjuhës shqipe sipas mbaresave vetore, si: -ja, -je, -nte
(që është e njëjtë me mbaresën e gegërishtes), -nim, -nit, -nin (punoja, punoje,
punonte, punonim, punonit, punonin), ku janë lënë anash nga ish varianti i
gegërishtes:- jsha, -jshe,-nte, -jshim, -jshit, -jshin, (punojsha, punojshe, punonte,
punojshim, punojshit, punojshin), si dhe është lënë anash standardit -nja, -nje, -nte, -
njim, -njit, - njin (punonja, punonje, punonte, punjonim, punonjit, punonjin).
49
Një dukuri tjetër e rëndësishme është paskajorja e gegërishtes, e cila është e formuar
nga pjesëza parafjalore dhe pjesorja gege (me shkue), që është hequr nga standardi i
gjuhës shqipe, ndërkaq është futur në standard sipas tipit të mënyrës lidhore me
pjesoren: për të lexuar, për të punuar etj.
Lidhur me paskajoren, e cila është edhe koha e hershme e historisë së gjuhës
shqipe pra, paskajorja me «me» e të pakryerës. Tiparet fonologjike kryesore janë në të
njëjtën kohë emblematike, por edhe të datueshme. Fakti që ndarja mes dy dialekteve
datohet mbas kontakteve me latinishten, është i qartë pasi huazimet latine pësojnë
zhvillimet përkatëse në këto dy dialekte, psh orphanus > vorfën/varfër, (h)arēnus >
ranë/rërë. Gjithashtu, është e sigurt që këto ndryshime kanë ndodhur përpara
emigrimeve mesjetare të arvanitasve e të arbëreshëve, të cilat janë pa dyshim toske.
Sidoqoftë, mes terminus ad quem e terminus a quo, shtrihet një periudhë prej shtatë
ose tetë shekujsh gjatë së cilës ndodhi një ngjarje tjetër me rëndësi për historinë e
shqipes: dyndjet e sllavëve.
Rasti i pjesores së gjuhës standarde shqipe është futur në normë sipas mbështetjes së
variantit të ish toskërishtes: lexuar, punuar, kënduar etj.
Për sa i përket ndarjes mes gegërishtes dhe toskërishtes, ka tri mendime
kryesore lidhur me kronologjinë e ndarjes së këtyre dy dialekteve:
1. ka qenë e kryer para kontaktit me gjuhët sllave;42
2. ka filluar përpara, por ka vazhduar edhe gjatë kontaktit me gjuhët sllave;43
dhe
3. ka filluar mbas kontaktit me gjuhët sllave.44
Ka gjithashtu edhe një debat tjetër të hapur nëse dy tiparet kryesore, si për
shembull, rotacizmi e dalja e schëa-së së theksuar (në fonetikë schëa quhet zanorja
«ë». A duhen konsideruar si pjesë të një procesi të vetëm çhundorëzues?!. Pa hyrë
këtu në detaje të këtij debati, mund të themi se huazimet sllave për kronologjinë e
ndarjes mes gegërishtes e toskërishtes janë aq të pakta e komplekse.
42 Jorgji Gjinari, Dialektet e gjuhës shqipe, Tiranë 1989, Akademia e Shkencave a RPS të Shqipërisë, 43 Eric Hamp, Albanian. The Encyclopedia of Language and Linguistics, P. 1994. R.E. Asher (ed.), f. 65-67. Oxford: Pergamon Press. 44 Janson Bernd, Etymologische und chronologische Unterzuchungen zu den Bedingungen des Rhotacizmus im Albanischen. Frankfurt am Main: Pater Lang, 1986.
50
Për të caktuar bazën dialektore të gjuhës standarde shqipe, puna e parë që
është bërë është normëzimi i dukurive plotësisht të ngjashme në të dyja variantet e
dialekteve pra, që përputhen në tërësinë e sistemit gjuhësor. Edhe pse shumica
mendojnë që dialekti i toskërishtes është dialekti bazë i gjuhës standarde shqipe, kjo
mund të vërehet edhe sipas përqindjes së shqipfolësve dhe përvetësimit të standardit.
Mirëpo, folësit gegë kanë disa vështirësi gjuhësore në të folur, që do t’i
shohim edhe sipas përgjigjeve të anketuarëve dhe atyre që janë incizuar. Prandaj, edhe
takime te shumta shkencore, simpoziume, konferenca e kongrese të nivelit shkencor,
po shihet sërish mundësia e fleksibilitetit që duhet të ketë gjuha standarde, duke u
zgjeruar drejt gjithëpërfshirjeve të ndryshme gjuhësore, të cilat gjejnë vend brenda
sistemeve gramatikore në rrafshet fonetike, morfologjike, sintaksore, të leksikut e të
fjalëformimit.
Për të folmet e ndryshme në Kosovë, janë bërë shumë hulumtime dhe studime
të trevave të ndryshme të viseve të Kosovës. Duke filluar nga Idriz Ajeti, i cili ka bërë
një punim të rëndësishëm për ligjërimin shqip të Gjakovës në fillim të shekullit
XIX45. Gjithashtu, lidhur me një vështrim historik të ligjërimit shqip të Gjakovës në
fillim të shekullit XIX si dhe Gjuha e “Divanit” të sheh Maliqit, Hilmi Agani na jep
disa të dhëna me rëndësi dhe me mjaft interes në studimin e tij “Fjalori i Ljubomir
Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit e të Gjakovës” (1981). Nga ana tjetër,
lidhur me “Të folmen e Shalës së Bajgores” kemi një studim të Latif Mulakut (2005)
si dhe Ragip Mulaku ka bërë një studim monografik “Për të folmen e Vuçitërnës e të
fshatrave përreth” (2005).
Studime me vlerë mund të citohen: Mehmet Halimi “Për të folmen e Karadakut”
(1978); Imri Badallaj “Për të folmen e Hasit” (2001); Zijadin Munishi “Për të folmen
e Gollakut” (1979); Zihni Osmanit “Për të folmen e disa fshatrave të Manastirit”
(1979); Remzi Nesimi “Për të folmen e Pollogut” (1989); Fadil Sylejmanit “Për të
folmen e Malësisë së Tetovës” (1989); Qemal Murati “Për të folmen e Tuhinit të
Kërçovës (1980); Bahtiar Kryeziu “Për të folmen e Hashanisë” (1989); Naser Pajaziti
“Për të folmen e Opojës” (2005); Bajram Mehmeti “Për të folmen e Deçanit me
rrethinë” (2006); Fadil Rraka “Për të folmen e Kaçanikut” (1984); Adem Hajdaraj
“Për të folmen e Rugovës” (1996).
45 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f. 66
51
Kemi edhe disa skica dialektologjike për të folmet në vijim: E folmja e lokalitetit të
Klinës nga Shaqir Berani; Disa veçori morfologjike të së folmes së lokalitetit të
Turiçevcit nga Hasan Mujaj; Vëzhgime mbi të folmen e e fshatrave të Lugut të Drinit
të Bardhë nga Abdulla Zymberaj; Sistemi foljor i së folmes së Balincës nga Tafil
Kelmendi; Isuf Musliu “Për të folmen e Petreshticës” (2010).
Më konkretisht me të folmen e Gjakovës janë marrë vetëm dy profesorë të
nderuar të gjuhësisë shqiptare: profesor Idriz Ajeti, i cili ka botuar “Pamje historike e
ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX 46; si dhe Gjuha e “Divanit” të
sheh Maliqit; Po ashtu dhe profesori gjakovar Hilmi Agani na jep disa të dhëna me
rëndësi dhe me mjaft interes në studimin e tij “Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit në
dritën e shqipes së Rahovecit e të Gjakovës” (1981).
46 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960.
52
KREU III STANDARDI I FOLUR NË GJAKOVË
vështrim fonetik dhe fonologjik
3.1.Vështrime të përgjithshme fonetike
Përgjithësisht në të folurit e gjuhës shqipe problemet më të mëdha paraqiten në fushën
e fonetikës. Ndryshimet më të mëdha të gjuhës sonë i hasim në realizimin e inventarit
të fonemave zanore. Rreth kësaj problematike të paraqitjes dialektologjike, më së miri
e kanë paraqitur dialektologët e njohur Jorgji Gjinari dhe Gjovalin Shkurtaj në librin
universitar “Dialektologjia”, ku theksojnë me shumë të drejtë: “Çdo areal kanë ka një
inventar të caktuar fonemash, që e dallon atë nga arealet e tjera dialektore. Asnjë
areal nuk e ka gjithë numrin e inventarit të fonemave zanore të të gjitha të folmeve të
marra së bashku”.47
Edhe e folmja e Gjakovës bën pjesë në grupin e arealeve të gegërishtes, ku
hyjnë grupet e zanoreve, togjet e bashkëtingëlloreve, po ashtu edhe ndërrimet fonetike
ku përfshihen: asimilimi, shurdhimi, sonorizimi, disimilimi, reduktimi, kontraksioni i
zanoreve dhe bashkëtingëlloreve, afereza, elizioni, sinkopa, apokopa, epenteza,
metateza, aglutinacioni etj.
Pra e folmja e Gjakovës është shumë e përafërt me pjesën veriore të
Shqipërisë, konkretisht me Malësinë e Gjakovës, Bajram Currin dhe Shkodrën. Të
gjitha këto veçori specifike në fushën fonetike dhe morfologjike do t’i paraqesim gjatë
shtjellimit të mëtejshëm.
3.2. Sistemi i sonanteve dhe konsonanteve Pjesa më e madhe e gegërishtes është e përbërë nga 19 fonema zanore (sonante) dhe
27 fonema bashkëtingëlloresh (konsonante), ku çiftet e palataleve q, gj janë
zëvendësuar më afrikatet ç, xh, një dukuri kjo tipike për pjesën dërrmuese të
47 Jorgji Gjinari – Gjovalin Shkurtaj, Dialektologjia, SHBLU, Tiranë, 2003, f. 179.
53
gegërishtes (me përjashtim të gegërishtes veriore konkretisht në Preshevë dhe
Bujanovc)48.
Për të folmen e Gjakovës profesor Çabej shprehet : “Asht mirë të kujtohet se
në këtë të folun provohet mrekullisht nji rregull apo ligjë që vunë dijetarët gjuhëtarë
n’atë kuptim që ndryshimet dialektore, në të shumtën e rasës rrjedhin nga nji qendër
prej kah rrezatojnë në vise të tjera skanjore të një gjuhë”49.
Dihet se në shtjellimin e të folmes së gegërishtes veriore ka pasur ndërrime të
ndryshme në fushën e tingullore. P.sh. fjalët gla, ga, gas etj. janë ndryshuar që nga
veprimtaria e shkrimeve të Bogdanit në fund të shekullit XVII (1685).
Gjuha shqipe ka shkurtësinë, gjysmëgjatësinë dhe gjatësinë e zanoreve, p.sh. fjala mal
(e pashquar), a-ja është e shkurtër, ndërsa në trajtën e shquar mal-i, a-ja kthehet dhe
bëhet e mesme, ndërsa me gjatësi të plotë vokalike janë fjalët: hata, ka dru, za etj.
E folmja e Gjakovës ka edhe një gjatësi tjetër që paraqitet tek rrokja
paraprijëse në fjalë ku ë-ja fundore del e reduktuar: patë=paat, fletë=fleet, borë=boor
etj.
Pra, edhe tek e folmja e qytetit që po shqyrtojmë, paraqiten të tria shkallët e gjatësisë
së vokaleve të theksuara, ashtu si në të gjitha të folmet gege.
Në fushën e vokalizmit, kur është fjala për kuantitetin e zanoreve, veçori
paraqet hundorësia. Ku faktikisht hundorësia e vokaleve të një të folmeje gege dallon
nga një ligjërim i një të folmeje gjithashtu gege. Nazalet e gegërishtes së vjetër, bie
fjala, te Buzuku del një –ë e reduktuar, “gneh nierii pat dy biih”), Budi gjithashtu
përdor –një, nja, nji-, kurse te Bardhi hasim –një, nja-, por te Bogdani vetëm –nji-50.
Edhe në të folmen e Gjakovës hasim –nji- e herë me –ni e herë me –nja.
Në të folmen e Gjakovës dallohet shumë qartë hundorësia e zanoreve që ka
vlerë të opozicionit fonologjik, edhe pse në një masë të caktuar është e kufizuar dhe e
kushtëzuar nga shpejtësia e shqiptimit ku krijon një ngërthim njësish intonacionore
dhe sintaksore gjatë procesit të komunikimit
48 Idriz Ajeti, Rreth disa vecorive të të folmeve shqiptare të rrethit të Presheves dhe Bujanovcit, te “Studime gjuhësore në fushë të shqipes II”, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1985, f. 265. 49 Eqrem Çabej, Unele probleme ale istoriei limbi albaneze, Buletin i Universitetit shtetëror të Tiranës, Tiranë, 1957, f. 207. 50 Eqrem Çabej, Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe, Buletin për shkencat shoqërore, Tiranë, 1955, f. 83.
54
3.3. Zanoret dhe bashkëtingëlloret në veçanti
3.3.1. Zanoret
Siç thamë, e folmja e Gjakovës ka zanore të gjata, të shkurtra, zanore gojore, zanore
të përparme, të prapme dhe zanore hundore51. Sipas varianteve fonematike po
paraqitim skemën e sistemit zanor si vijon:
i: y: e: a: o: u:
ĭ Ў ě ǎ ǒ ǔ
ĩ ỹ ẽ ã ữ
Nga shtatë vokalet që ka repertori i të folmes së Gjakovës, i shtati vokal del shumë i
rrudhur në përdorimin e tij, prandaj vokali (ë) është zhdukur dhe ka lënë gjurmë në
sasinë e vokaleve.
3.3.2. Zanoret gojore
Gjuha shqipe ka dallime midis të folmeve dialektore të cilat vërehen qartë në sasinë e
fonemave zanore që ka një grup të folmesh ose një e folme e vetme në krahasim me
një grup tjetër të folmesh. Prandaj, bëhen edhe dallimet e varieteteve të ndryshme
brenda një dialekti. Lidhur me këtë çështje Jorgji Gjinari shprehet: “Çdo e folme e
marrë në vetvete si një sistem i veçantë, si një mikrosistem i gjuhës dialektore, ka
sistemin e vet fonematik, por, duke i parë ato si variante të një gjuhe dhe duke i
krahasuar me njëra-tjetrën, shihet se ato për nga sasia e fonemave zanore grupohen
dhe formojnë disa areale me modele të ndryshme.”52
Sipas kuantitetit të vokaleve të theksuara e folmja e qytetit të Gjakovës, në
përgjithësi, është e përafërt me të gjitha të folmet e gegërishtes, por dallon nga
shkurtimi i vokalit të theksuar. Ky shkurtim është pak më karakteristik dhe më i
51 Zanoret e gjata i kemi shënuar me dy pika prapa tyre /: / si p.sh: /lo:p/, /ka:/, /dhi:/ etj. Të shkurtrat me / ˇ/, p.sh: mǎl, gǎz, kǎt etj. Zanoret hundore me / ˆ / p.sh: sŷt, pês, zô (zëri) etj. Zanoret e përparme i kemi shënuar me ế, p.sh. vokalin e, kështu: ế, vến, sến, dhến etj, kurse zanoret e prapme me ề. 52 Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare, P.S.H.2015, Tiranë, 1975, f. 61.
55
theksuar nga kjo e folme. Këtë dallim e kishte dalluar shumë mirë gjakovari Gjon
Nikollë Kazazi53 në shekullin XVIII.
Të folmet gege, sikurse edhe ligjërimi i Gjakovës, sipas tekstit të Vehbijes,
kanë edhe një gjatësi tjetër: gjatësinë kompensative, që përftohet nga rrokjet
paraprijëse. Pra, ë-ja fundore bie e reduktuar, p.sh. pikë>piik>pik, ditë>diit>dit.
Kurse zanoret e rrokjeve të shkurtra në rasën emërore marrin dhe zgjaten për
një shkallë duke qenë ndërmjetëse të kuantitetit, p.sh: mǎl>máli, bǎc>báci, i mǎdh>i
mádhi etj. Në këtë të folme hasim vazhdimisht gjatësinë e plotë të zanoreve, p.sh.
“Sikur i miri qi pengohet me shĕrr ashtu i kéqi shum hér pĕngohet me hajr”.
Mirëpo, ndodh që hasim edhe zanore të shkurtra, p.sh. “I ngráti insǎn kah po gzóhet
nuk dĭ ǎi”, “ Kush jĕp bakshish pĕr çkado, s’â pĕr kǎnd”. Pra, kjo e folme na del
shumë e afërt me standardin e gjuhës shqipe.
3.3.3. Zanorja a
Vokalin a e hasim në të gjithë varietetin e gegërishtes verilindore, p.sh: me tha:, me
la:, me ra:, vlla:, i ga:t (i gjatë) etj. Në leksemat foljore dhe mbiemërore, zakonisht
zgjatja e kësaj zanoreje (a:) është pasojë e rënies së vokalit fundor të tyre.
Zanoren a të gjatë në të folmen e Gjakovës e hasim edhe në trajtën e shumësit të
emrave: tha:s, gra:, burra:, rrasa:, etj. Zanoren a gojore (e theksuar) e hasim shumë
shpesh në këto fjalë, si: drapën, krahën, darsem, zharpën, bashqe, çare, çadër,
sabër. E hasim po ashtu edhe në foljet e vetës së parë të kohës së tashme të mënyrës
dëftore: shaj, laj, thaj, kaj (qaj) etj.
Si dhe në gjithë të folmen e gegërishtes, në dallim nga toskërishtja dhe shqipja
standarde që i ka të paraqitura mirë të dyja trajtat, në të folmen e Gjakovës emrat e
pashquar: kalë, bar, përdoren gjithmonë në të shquarën: kali, bari.
Zanoren a të shkurtër e hasim në fjalët: dǎsh, ǎsht, xhǎk (gjak), pǎk, fǎll, krǎh etj.
E hasim shpesh zanoren a të kthyer në e, p.sh.: fjelë (fjalë), skrrej (skrraj, krimb),
berk (bark), sej (sajë) etj.
Kemi mjaft raste kur zanorja a kthehet në i nëpërmjet ë, p.sh: livrit (lëviz, lëvrit),
livroj (lëvroj), livdoj (lëvdoj) etj.
Zanoren a kur kthehet në o, po në të shumtën e rasteve e gjejmë në a hundore (â:),
kâ:m, jâ:m, â:n etj.
53 Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare, P.S.H.2015, Tiranë, 1975, f. 78 .
56
3.3.4. Zanorja e
Zanoren e të gjatë e hasim në fjalë, si: dhe:, ple:h, fe:, be:, der:, ke:p (qepë), dre:k
etj. Këtë zanore të gjatë e hasim edhe te foljet në paskajore: me pre:, me le: (lind),
me ble: etj.
Zanoren e të gjatë e gjëjmë edhe tek mbiemrat: i nxe:t (i nxehtë), i kre:hën, i
dje:ge:n etj.
Ndërsa zanoren ĕ të shkurtër e gjejmë tek këto fjalë: xhĕp, cĕl, cĕls, shĕs, djĕlt
(djemt), djemt, djĕ, pardjĕ, vjĕt, sivjĕt etj.
Si në të gjitha të folmet e gegërishtes veriore, edhe te ky varietet në diatezën pësore-
vetvetore të foljeve të kohës së tashme, zanorja e bie, si p.sh. msohna (mësohem),
msohesh (mësohesh), msohet (mësohet), msohemi (mësohemi), msoheni
(mësoheni), msohen (mësohen). Në kohën e pakryer të diatezës pësore, foljet marrin
përpara pjesëzën u: u lajsha (lahesha), u lajshe (laheshe), u lake, u lajke
(lahej), u lahshim (laheshim), u lahshit (laheshit), u lahshin (laheshin), etj.
Si në të gjitha të folmet e gegërishtes edhe tek gjinia femërore, zanorja e, e bën
dallimin e gjinisë femërore nga ajo mashkullore, si: p.sh. e bleme, e lyme, e terne, e
shkurtune, e martune, e përvlune, e harxhume etj.
Zanoren e gojore (të theksuar) e hasim edhe në këto fjalë: petull/petlla, letër/letra,
mjegull/mjeglla, sjetëll/sjetlla (sqetulla), lepër/lepri, delma/delmja (delja),
breshën/breshni, etj. Gjithashtu, edhe tek folja në veten e parë njëjës të mënyrës
dëftore e hasim në këtë formë p.sh. krehi, çeli, veshi, shprehi, etj.
3.3.5. Zanorja ë
Kjo zanore është karakteristike e gjuhës shqipe, si për kah ruajtja e saj (sidomos tek
folësit toskë), ashtu edhe kah rënia apo reduktimi i theksuar (karakteristikë e gegëve) i
këtij tingulli.
Në të folmen e Gjakovës zanorja ë është kryesisht e patheksuar ose e gjysmëtheksuar,
si në të gjitha të folmet e gegërishtes verilindore.
57
Edhe fjalori i Kujunxhiçit sipas Anton Çettës,54 e ka të paraqitur shkronjën ë me
apostrof, p.sh: g’rshont (gërshërët), g’shtojat (gështenjat), p’r (për), n’r (nër, ndër),
mot’r (motër), lund’r (lundër) etj.
Zanorja ë është një nga zanoret më të trajtuara në gjuhën shqipe. Studimet rreth kësaj
zanoreje janë mjaft të rëndësishme, sidomos për drejtshkrimin e saj, për pasojat e
mungesës, çka nënkuptojmë rënien apo zhdukjen e saj, që është karakteristikë e
gegërishtes dhe që vështirëson përdorimin e saktë të gjuhës standarde shqipe.
Në të folmen e Gjakovës, zanorja ë shpesh na del e shkurtër, p.sh: i thǎt (i thatë), i gǎt
(i gjatë), vllǎ (vëlla) etj.
Zanorja ë ka rënë sidomos në pozicionin fundor, duke shkaktuar kështu zgjatjen e
zanores së fundit që ndodhet para saj. Kemi mjaft raste, si: shka:ll (shkallë), drra:s
(dërrasë), di:t (ditë), na:t (natë), gu:sh (gushë), fu:sh (fushë); e ba:rdh (e bardhë), e
ze:z (e zezë); me da:l (për të dalë), me ha:p (për të hapë), me ke:p (për të qepur), me
pje:k (për të pjekur), me li:dh (për të lidhur), me ly:p (për të lypur) etj. Mirëpo ajo
është ruajtur para konsonanteve të lëngëta l, r, rr: tomël, omël, gogël, e vogël,
zemër, themër, motër, votër, sofër, vjehërr, i vocërr, mjekërr, etj.
Po ashtu ruhet edhe në rasën kallzore të emrave, si p.sh: fẽmën (femër), ẽmën (emër),
gjarpën (gjarpër), drapën (drapër), dhelpën (dhelpër), mollën, dorën, komën-
kamën (këmbën), motrën, votrën (vatrën), etj.
Tek disa nga emrat dhe mbiemrat, zanorja ë bie në rrokjen e parë, p.sh: pllu:m, vlla:,
prra:ll, i smu:t, i kpu:ten etj.
Ndërsa, gjatë përdorimit të këtij tingulli në rasën gjinore dhe dhanore, kjo zanore
kthehet në e, p.sh. gushes, fushes, lopes, udhes, etj.
Një ndërrim tjetër fonetik nga ë në u bëhet edhe tek fjalët: kumo:n ( këmbanë) etj. Po
një alternim tjetër i ë>u e hasim zakonisht tek prapashtesat turke “llëk” por, në dallim
nga sufikset tjera që dalin në gjuhën shqipe me “-lik”, “-llik”, “- llëk”, “-llak”, në
Gjakovë del me ў, “-llўk”. Bie fjala, “çiflik”, në Gjakovë thuhet “çifllўk”, “gjyzllўk”
etj. Herë-herë del edhe me “llǔk”, p.sh. “ pazarllǔk / pacllўk” (pastërti),
“axhamillǔk-axhamillўk” (fëmijë, i papjekur/ i parritur), “pazarllǔk/pazarllўk”,
“xhamllǔk/xhamllўk” (qelqurinat brenda dollapit), “rahatllўkin” (rehatinë),
“budallallëkǔn/budallallўkin”. Pra, kjo trajtë tingëllon e qartë në të folmen e
54 Hilmi Agani, Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit dhe Gjakovës, Rilindja, Prishtinë, 1981, f. 74.
58
Gjakovës, sidomos tek pjesa e shoqërisë që i takon mbi moshës së mesme, kurse të
rinjtë nuk e përdorin shumë.
Kemi raste kur zanorja ë e patheksuar kthehet në i, p.sh: thǐngjill (thëngjill), qǐlloj
(qëlloj), çǐnis ( qëndis), lǐvore (lëvore), gjǐmoj (gjëmoj), i qǐrum (i qëruar) etj.
3.3.6. Zanorja i
Zanoren i (i:) të gjatë e hasim në emrat: shpi:, qi:k (vajzë), thi:k, gurabi:, tepsi:,
lajthi, jarani:, tradhti:, miqsi:, burrni: etj. Tek mbiemrat: i zi:, i ri:, i mi:r (i mirë),
i shli:r etj.
Zanoren i të shkurtër ( ĭ ) e gjejmë tek këto fjalë: mĭk, nĭp, gĭsht, bĭsht, krĭsht, trĭm,
lĭs etj. Edhe fjalët me burim oriental i hasim me i të shkurtër, si p.sh. ĭbrik, ĭftar,
ĭtibar, ĭbret, ĭnsan etj.
Ndeshim gjithashtu edhe rastin e ndërrimit të i me y, p.sh: rrŷp, krŷp, xhŷlpǒn-
xhŷlpân (gjilpërë) etj.
Zanoren i të shkurtër (ĭ) e hasim edhe tek emrat e gjinisë mashkullore, si p.sh. Afrĭm,
Zgjĭm, Fitĭm, Gzĭm, Burĭm, Lulzĭm, Blerĭm, Shpëtĭm, Festĭm etj.
3.3.7. Zanorja o
Shqiptimin e zanores o në të folmen e Gjakovës, e ndeshim normalisht si në shqipen
standarde, për dallim nga varietetet tjera të gegërishtes.
Veçoria e saj është kur e kthejmë nga o>a, ku ka ngjashmëri me të folmen e pjesës së
përgjithshme të Kosovës. Këtë veçanti e hasim në këto fjalë: Asmon (Osman),
katalik (katolik), ariz (oriz-në fshatrat e Gjakovës), nashta (ndoshta), u vanova (u
vonova), axhak (oxhak), dallap (dollap), çaban (çoban), kavac (kovaç), aborr
(oborr) etj.
3.3.8. Zanorja u
Këtë tingull e ndeshim në shqiptim njëlloj si në të gjitha të folmet e gegërishtes, p.sh.
u e gjatë e hasim fjalë si: bu:rr (burrë), fu:rr (furrë), tu:rr (turrë), bu:k (bukë), lu:g
(lugë), dru: (drunj), ftu (ftonj); foljet: me shku: (për të shkuar), me tu:t (për të
frikësuar), me hu:p (për të humbur), me mu:sh (për të mbushur) etj.
Zanoren u të shkurtër ( ǔ ) e hasim në këto fjalë: brǔm, shkrǔm (shkrumb), rrǔsh,
trǔp, ǔrt (ndajfolje që tregon mënyrën e qëndrimit për urtësinë), shkǔrt, thǔk (i
59
ngjeshur). E hasim edhe te përemrat pronorë, p.sh: dru:t e tǔ, djelt/djemt e tǔ, syt e
tǔ, vesht e tǔ, librat e tǔ, thonjt e tǔ etj.
Kemi alternim nga u në e, ku prapashtesa –un në të folmen e Gjakovës del me –e (e
shkurtër (ĕ), p.sh. i thekĕn (i thekur), i terĕn (i terur), i rrjepĕn (i rrjepur), i dekĕn (i
vdekur), i dalĕn (i dalur), i falĕn (i falur), i hapĕn (i hapur), i pakĕn (i mpakur) etj.
Kalimin e u në ë e hasim në disa raste, si p.sh: kumëll (kumbull), lepër (lepur), petëll
(petull), vetëll (vetull), sjetëll/sqetëll (sqetulla), hekër (hekur), flutër (flutur), i
pjekën (i pjekur), i gjetën (i gjetur), i terën (i terur), i djegën (i djegur), i krehën (i
krehur), i qethën (i qethur) etj. Ajo bie në trajtën e shquar të emrave.
3.3.9. Zanorja y
Edhe zanoren y e hasim në forma të ndryshme shqiptimi. Tek y e gjatë (y:) e hasim në
këta emra: bry:m, fry:m (era), dry: etj.; foljet: me ly:p, e kry:pi (e kriposi), me
shty: etj.
Ndërsa, y e shkurtër (ў), e hasim në emrat e pashquar, si p.sh. klўsh, brrўl, rrўp, fўt
etj.
Alternimin e y>i e hasim në të folmen e Gjakovës, siç e ka paraqitur edhe Hilmi
Agani në fjalorin e Kujunxhiçit, p.sh. t’shtimish55 (shtym/fik), bilmet (bylmet) etj.
3.3.9.1. Nazalizimi i zanoreve
Që në gjysmën e parë të shekullit XIX është vënë në dukje hundorësia ose nazalizimi
i zanoreve në të folmen e Gjakovës. Siç shkruan dhe Idriz Ajeti56, vokalet e kishin
nazalitetin, madje jo vetëm aty ku historikisht është e shpjegueshme, por në disa raste
edhe nazalitetin sekondar, të shkarkuar nga fqinjësia e konsonanteve nazale57. Pra,
këtë të folme të Gjakovës e karakterizojnë zanoret hundore të cilat janë konsonantet
nazale m, n, nj.
Hasim raste të tilla të një hundorësie mjaft të zhvilluar, sidomos të a në këto fjalë:
jẩm, kẩm, njẩni/njoni (njëri), bẩni/boni (bëri), me dhẩn (për të dhënë), me thẩn
(për të thënë), me bẩ/ bo (për të bërë) etj.
55 Hilmi Agani, Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së Rahovecit dhe Gjakovës, Rilindja, Prishtinë, 1981, f. 92. 56 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960; O jeziku Divana, [marrë nga Hilmi Agani, tek Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit, Rilindja, Prishtinë, 1981, f. 67. 57 Po aty.
60
Ndërsa, zanoren hundore e e gjejmë në fjalët: rrển (gënjeshtër), Bểc (fshtat
afër Gjakovës), bểrk (barku), sển (asgjë), mểnt /men (mend), shểj (shenjë), skểj
(skaj), skrrểj (krimb) fểmën (femër), ểjte (enjte), pểs (pesë), rrểm (rremb, bisk),
pểm (pemë) etj.
Kemi raste hundorësie edhe tek zanoret i, u, y, p.sh: flî (lloj brumi si petanik), mullî,
thî (derr), brî, rrî etj.; smût (sëmurë), krûne, etj.; brŷ:m, frŷ:m, e krŷ:mne (e
krimbur), etj.
Vokalet të hundorësisë së shkallës së lartë kemi edhe te shumësi i emrave, p.sh: mển
(mend), dhển (dhen) etj.
Kemi gjithashtu raste të nazalitetit në procesin e labializimit të â nazale në o,
duke vërejtur që kalimi në o orale shpeshherë është i kushtëzuar nga theksi i
togfjalëshit sipas kontekstit të dhënë. Po ashtu, të njëjtin rast si nazale kemi kur e ka
pranë sonanten paragjuhore –n dhe merret si e nazalizuar. Gjithashtu, na paraqitet
edhe si grup konsonantik ng, në trajta foljesh, duke u shkrirë në një ô hundore, p.sh:
ish kon njoni n’hôn (kishte qenë njëri në një han/bujtinë), njô (një), du me ma dhôn
(dua të ma japësh), i bona zô (i bëra zë/e thirra), ish kon shum n’zô (kishte qenë
shumë në zë/me nam), e kish pas lôn (e kishte lënë), ish i rôn (ishte i rëndë), e kom
dhôner/dhônder (e kam dhëndërr), ish rruga e xhôn (ishte rruga e gjerë), osht
dhôndrri/ dhônrri jem moj zôj (është dhëndëri im moj zonjë) etj.
3.3.9.2. Diftongjet dhe togjet vokalike
E folmja e qytetit të Gjakovës nuk ka ndonjë grup të caktuar vokalik. Kemi raste
shumë të rralla, p.sh. fjala me punue, knue, mue etj., kur grupi vokalik -ue është
asimiluar në –u. Edhe te grupi vokalik –ye, ka rënë zanorja e dhe ka ngelë vetëm –y-,
p.sh. kthye-kthy, krye-kry etj.
Po ashtu, në togjet vokalike –ie, është asimiluar në –i, p.sh. milli (mielli), dilli (dielli),
qilli (qielli) etj.
Pra, për dallim nga gegërishtja e përgjithshme, ku i kemi të paraqitura si togje
zanoresh, sidomos togu –ue, në të folmen e Gjakovës kemi raste shumë të rralla që i
hasim të atilla siç i përmendëm më sipër.
61
3.3.9.3. Bashkëtingëlloret/ Konsonantizmi
Togjet e bashkëtingëlloreve në të folmen e gegërishtes i hasim me mjaft ndryshime
nga shqipja standarde. I shohim si të asimiluara nga njëri konsonant në tjetrin. Ne do
të ndalemi në veçanti për secilin konsonant që tregon interes për fushën e temës sonë.
a) Bashkëtingëlloret q, gj, ç, xh
Shqyrtimi i këtyre bashkëtingëlloreve në këtë folme vihet re se ka mjaft ndryshime si
në të gjitha të folmet e gegërishtes. Ka një thjeshtëzim: nga katër bashkëtingëllore (q,
gj, ç, xh) rezultojnë 2 (ç dhe xh). Pra, grupi i palataleve q dhe gj është shkrirë në
grupin e afrikateve ç dhe xh.
P.sh: t’çesish gurin (të hedhësh gurin), dola en’ bashçe (dola në bashqe/kopsht),
çika jeme (vajza ime), shum çefli (shumë qefli), sa çef (sa qejf), kish musteçe
(kishte mustaqe), ishin pleç (ishin pleq), zemer e keçe (zemër e keqe), çekiçi i madh
(çekici i madh), viçi i vogël (viçi i vogël), çen i keç (qen i keq), jam kah knaçna
(jam duke u kënaqur) etj.
Me bashkëtingëlloren xh kemi hasur këto fjalë: n’xhum (në gjumë), kish xhak
(kishte gjak), xhúmă topin (gjuama, ma gjuaj topin), përxhyms ish (përgjysmë
ishte), xhith ishin kon (të gjithë kishin qenë), axhak i mushën (oxhak i mbushur),
dul ho:xha (doli hoxha) etj.
b) Sonantet anësore l, ll
Në gegërishten verilindore janë të ruajtura shumë mirë konsonantet l dhe ll, po ashtu
edhe në të folmen e Gjakovës. Mendohet se është më e theksuar –ll, ngase dominon
nga e folmja e serbishtes që vende-vende fjalët shqiptohen me –ll, aty ku është e
shënuar –l.
Rastet kur është ruajtur siç duhet sonantja –l, i ndeshim në fjalë, si: bylbyl, brrўl
(bërryl), pu:l (pulë), lu:l (lule); si dhe me –ll: hamall, bakall, pllẩm/pllǒm
(pëllëmbë), llǒm (llum) etj.
Alternimin e dh>ll, e hasim në të folmen toske të jugut (sidomos në Gjirokastër) dhe
në të folmen e veriut (Shkodrës). Në të folmen e Gjakovës, nuk e hasim shumë këtë
dukuri, përveç në shembullin: livadh>livall, Po ashtu edhe anasjelltas nga ll>dh, nuk
e hasim në të folmen e Gjakovës.
62
c) Bashkëtingëllorja nj
Këtë bashkëtingëllore e hasim në të folmen e Gjakovës që në pjesën e parë të
shekullit XIX, siç e provoi Idriz Ajeti në studimin që e bëri Vehbijes së Tahir
Boshnjakut58. Pra, nuk na paraqet ndonjë ndryshim nga e folmja e përgjithshme e
gegërishtes. Nj-ja fundore del në shumësin e fjalëve si –j, p.sh: ftoj (ftonj), patkoj
(patkonj), thoj (thonj), prroj (përroi), dyjâja (dynjaja/bota), hûj (hunj), kûj (kunj),
gûj (gjuri); po ashtu edhe në mbiemrat: e zoja (e zonja), t’zij (të zinj), t’rij (të rinj),
t’mdhaj (të mëdhenj); te numërorët: nimdhe:t (njëmbëdhjetë), dymdhe:t
(dymbëdhjetë), katërdhet (katërdhjetë/dyzet), gjazhdhe:t (gjashtëdhjetë),
nimi:/nimij (një mijë), niri: (njeriu) etj.
d) Bashkëtingëlloret th, dh
Këto dy bashkëtingëllore ruhen mirë në të gjithë gegërishten dhe nuk alternohen
njëra me tjetrën. Pra, p.sh: tha:sh, thika, thẽmra (thembra), thot (thotë), thès etj.
Ndërsa, në fjalët: m’dhẽm (më dhëmb), me dhãn (për të dhënë), dhãmi (dhëmbi)
etj.
dh) Bashkëtingëlloret th, f
Këtu kemi raste të alternimit të këtyre dy bashkëtingëlloreve. P.sh: thmî (fëmijë),
ufëll (uthëll), the:rra (ferra), kfi:llet (kthjellohet) etj.
e) Bashkëtingëlloret r, rr
Në të folmen e Gjakovës (në dallim nga të folmet e vendeve të tjera në Kosovë), këto
dy bashkëtingëllore nuk përzihen njëra me tjetrën, siç mund të ndodh në këmbimin
nga –r në –rr (ku nuk bëhet dallimi në të folur, pos në të shkruar). Në Gjakovë, fjalët
që ruhen ashtu siç shqiptohen janë: a:r, la:r, ve:r, de:r, kore etj. Të gjitha fjalët që
kanë bashkëtingëlloren –rr, i hasim ashtu siç shkruhen p.sh., karroca, rroja (rrënja),
nxerr (nxjerr) etj. Gjithashtu, bashkëtingëllorja –r ka në dallim nga vendet tjera të
Kosovës një shqiptim disi më ndryshe. Dihet se për të shqiptuar bashkëtingëlloren –r,
gjatë nyjëtimit të saj trupi i gjuhës ngrihet lart dhe maja e saj mbetet në mes të gojës
(afër 30 shkallë ngritjeje) dhe i afrohet alveolës së dhëmbëve të sipërm (pa i prekur 58 Idriz Ajeti, Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960, f. 31.
63
ata) dhe ka të njëjtin pozicion si për anësoret. Por, mendojmë se dallimi i kësaj
bashkëtingëlloreje në të folmen e Gjakovës lidhet me pozicionimin e majës së gjuhës,
e cila shkon afro 90 shkallë lart drejt qiellzës pa e prekur atë, p.sh., falemindeŕ:it
shum (faleminderit shumë), miŕ:upafshim, tŕ:eni vijke (treni vinte), deŕ:a e shpis
(dera e shtëpisë), bểŕ:ki po m’dhẽm (barku po më dhëmb), kŕ:ahi i punës (krahu i
punës), doŕ:en e madhe, ŕ:uvenia (ëmbëlsirë), pëŕ:paŕ:a e kisha, mŕ:ena isha
(brenda, këtu kemi rastin e asimilimit dhe të sinkopës), e preki themŕ:en (e preku
thembrën) etj.
f) Bashkëtingëlloret z, x
Edhe këto bashkëtingëllore i hasim ndonjëherë si të alternuara p.sh, kallxoj
(kallëzoj/tregoj), u rrxu (u rrëzua) etj. Po ashtu, të alternuara janë edhe shkurtesat e
emrave të njerëzve, si: Ximi (Gëzimi), Xata (Rrezarta), Xeni (Erzeni), Xeni
(Shkëlzeni) etj.
3.3.9.4. Grupet e bashkëtingëlloreve/ konsonantike
Dihet se historikisht gjuha shqipe i ka pasur togjet e bashkëtingëlloreve të ruajtura
deri vonë, por gjatë evoluimit të gjuhës sonë ka pësuar thjeshtime në dialektet tona,
konkretisht në dialektin gegë.
e) Grupi i bashkëtingëlloreve mb
Në të folmen e Gjakovës ky grup bashkëtingëlloresh nuk është i ruajtur. Edhe nëse e
ndeshim në Fjalorin e Kujunxhiçit, te Çabej si dhe te Ajeti,59 që e ka gjetur të ruajtur
dhe të rregullt përdorimin e këtij grupi –mb, te Tahir Boshnjaku, sikundër e kemi
vërejtur në të folmen e Gjakovës, ky grup –mb ka pësuar asimilim progresiv.
Ndërrimi fonetik nga –mb-ja ka kaluar në –m, p.sh., marun (mbaruan), ma:n shpres
(mbanë shpresë), demel (dembel), e mloj (e mbuloj), e myten (e mbyten), koma
(këmba), me:sa e saj (mbesa e saj), pllŭm (pëllumb), e trẽmi (e trembi), kumull
(kumbull), e muloi/mloi (e mbuloi). Po ashtu edhe tek numërorët pas numrit dhjetë,
nuk dalin si –mb, por si –m, p.sh. dymdhet (dymbëdhjetë), pesëmdhet
(pesëmbëdhjetë), tetëmdhet (tetëmbëdhjetë) etj.
59 Hilmi Agani, Fjalori Ljubomir Kujunxhiçit, Rilindja, Prishtinë, 1981, f. 134.
64
Ndeshim edhe raste të alternimit nga mb>t, p.sh: hupi (humbi), pshteti (mbështeti),
prom (mbrëmë) etj.
Pra, e folmja e Gjakovës për dallim nga shumë treva të Kosovës, nuk e ka
ruajtur në asnjë shembull këtë grup konsonantik –mb.
f) Grupi i bashkëtingëlloreve nd
Në dallim nga grupi bashkëtingëllor –mb, që në Gjakovë u asimilua plotësisht, grupi
bashkëtingëllor –nd, në disa raste, del i paraqitur me hundoren –n, por që shqiptohet
si ń (për shqiptimin e bashkëtingëllores –n, maja e gjuhës prek alveolat e dhëmbëve të
sipërm, ndërsa në shqiptimin e të folmes sonë që po e shqyrtojmë, për shqiptimin e
bashkëtingëllores –n, maja e gjuhës nuk prek vetëm alveolat e dhëmbëve të sipërm
por edhe vetë ata, pra maja e gjuhës fillon e shtrirë që nga dhëmbët e sipërm duke
prekur rrethepërqark alveolat lart, p.sh: kom ńi (kam dëgjuar), moŕ:a ńima (mora
ndihma), muńen me shku (munden të shkojnë), ńrecet (ndreqet/rregullohet), e ńgoj
(e dëgjoj), ńdryshki e kish ka:p (ndryshku e kishte zënë), drońofille (trëndafile) etj.
Ka dhe raste kur grupi i bashkëtingëlloreve -nd ruhet si i tillë, p.sh: ônderr (ëndërr),
gônderr (gjëndër), pôndel (i leckosur, fjalë e sharë për një njeri që s’ka asgjë),
pendel etj.
Parafjalët e gjuhës shqipe në, ndër, nën, në të folmen e Gjakovës, dëgjohen
me n’, shumë e theksuar është –en, dhe nër për nën, p.sh., en Gjakov (në Gjakovë),
en Fakulltet (në Fakultet), nër tavolinë e kishin (nën tavolinë e kishin), e kam nër
men (e kam ndër mend) etj. Pra, grupi konsonantik -nd u asimilua në -n, e herë-herë
edhe si ń: p.sh., kńu (kënduar), kńej (këndej), masańdej (masandej, pastaj), pêńdel
(pendël), vań (vend), sań (send, asgjë) etj. Ndërsa, nd>n e hasim në këto shprehje,
p.sh: me knu sonte (për të kënduar sonte), anej vjen (andej vjen), knej shkon
(këndej shkon), huna e kuqe (hunda e kuqe), kish krune (kishte krunde), t’u boft
shnet (t’u bëftë shëndet), u da prej tij (u nda prej tij) etj.
g) Grupi i bashkëtingëlloreve ngj
Ky grup bashkëtingëlloresh –ngj nuk ka pësuar ndonjë ndërrim fonetik si në disa të
folme gege, prej ngj>nj. E folmja e Gjakovës e ka ruajtur këtë grup konsonantik, por
në shqiptimin e tyre jo si ngj por si nxh. P.sh: kinxh (qengj), nxhyj (e ngjyej), e
65
nxhiti (e ngjiti), tunxhin (të tërë, me kuptimin të gjithë ngjitur), nxhimt (me
kuptimin një pas një, me radhë, një rast i shqyrtuar edhe nga Çabej në studimin e
tij.60).
3.4. Theksi
Theksi zë vend me rëndësi në të folurit e arealit kosovar, sikundër konkretisht
në të folmen e Gjakovës dhe në shqipen standarde. Dihet se fjalët përbëhen nga
rrokjet, të cilat gjatë të folurit nuk shqiptohen të gjitha njëlloj. Theksi ka të bëjë me
zanoret të cilat u përkasin rrokjeve të fjalëve. Veçoritë e theksit shfaqen edhe në grupe
fonemash me vlerë polifonematike, siç janë diftongjet si edhe në rrokje që nuk
përmbajnë asnjë zanore, por lidhen me disa bashkëtingëllore të caktuara
rrokjeformuese, siç është rasti i bashkëtingëllores së tingullit /r/ në gjuhët sllave61.
Theksi është të spikaturit e rrokjes me anë të forcës, të gjatësisë dhe të lartësisë së
tonit.62
Karakteristika themelore e shqipes standarde është se ka theks të
qëndrueshëm, meqenëse gjatë lakimit ose zgjedhimit të fjalëve, theksi lëviz te disa
fjalë nga numri njëjës në shumës: gjarpër- theksi mbi a, por gjarpërinj- mbi i, i
madh- mbi a, por të mëdhenj- mbi e etj.
Tek theksi kemi fjalë proklitike dhe enklitike.63 Kemi edhe fjalë oksitone (ku theksi
bie në rrokjen e fundit, në rrokjen e parë nga fundi i fjalës, p.sh. dréjt, gúr, rrúsh,
drú, há, pí etj). Kemi gjithashtu edhe fjalët paroksitone (ku theksi është në pozitë
parafundore, që bie në rrokjen e dytë nga fundi64) si:. déle, lúle, móllë, púlë etj.
Në të folmen e Gjakovës vihen re raste të ndryshme të theksit, kur kjo dukuri
lidhet sidomos me origjinën e fjalës: veçanërisht te fjalët me prejardhje turke, që
dallohen nga fjalët shqipe. Duhet pasur parasysh gjithashtu se fjalët e ruajtura nga
huazimet turke, si: bakllavá, sixhadé, qeramidhé, kastilé, hafijé, xhezvé, penxheré, 60 Eqrem Çabej, Për historinë e konsonantizmit, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i Akademisë së
Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, ribotim 1988, f. 40. 61 Kolec Topalli, Theksi në gjuhën shqipe, Shtëpia Botuese Enciklopedike, Tiranë, 1995, f. 39. 62 Asllan Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, Universiteti “Shën Qirili e Metodi“, Shkup, 2005, f. 256. 63 Musa Nushi, Gjuha e sotme shqipe I, Dukagjini Pejë, Gjakovë, 1998, f. 50. 64 Asllan Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, Universiteti “Shën Qirili e Metodi“, Shkup, 2005, f. 267.
66
kafé, daullé, çorapé, minaré etj., shqiptohen ndryshe për nga theksi në Gjakovë e në
përgjithësi tek gegërishtja në Kosovë. Shqiptohen në këtë mënyrë: bákllavă, sixhádě,
qeramídhě, kástilě, háfijě, xhézvě, penxhérě, káfě, daúllě, çorápě, minárě etj. Një
numër fjalësh janë me theks fundor (oksitone), por ato janë të pakta dhe theksimi i
tyre fundor del nga konteksti, pa qenë nevoja për ndonjë shenjë të veçantë: fe, rrufe,
be, shtëpi, çati, parti, rini, liri, lumturi, bukuri, dashuri, dituri, egërsi, trimëri, si dhe
disa fjalë me origjinë nga turqishtja, të cilat i përmendëm më lartë.
Mirëpo, oksitonet ruhen në të folmet toske të Shqipërisë, kurse në disa vende
të Kosovës, konkretisht në Gjakovë, shumica e fjalëve e kanë theksin në rrokjen e
parafundit (paroksitone). Këtu edhe shqiptimi dallon kur ne mundohemi të flasim
gjuhën turke, aq sa ngjan sikur nuk janë fjalë me origjinë turke.
3.5. Dukuri të tjera fonetike
Dy kryedialektet e gjuhës shqipe i kanë edhe dukuritë e tyre fonetike, por që
më të spikatura i ka dialekti gegë. Folësit e këtij areali i kanë ndryshuar, shkurtuar
zanoren fundore ku ka pësuar ndryshim grupe tingujsh dhe si pasojë na dalin shumë
ndryshime në të folur dhe në shqiptimin e zanoreve parafundore. Ne do të merremi
vetëm me të folmen e Gjakovës për dukuritë që kanë dalë si pasojë e këtyre
ndryshimeve p.sh., do:r (dorë), pu:n (punë), i ho:ll (i hollë), i gja:t (i gjatë): pastaj në
rastet tjera: drra:s (dërrasë), shpi (shtëpi), e shnosh (e shëndoshë) etj.
3.5.1. Shurdhimi
Në rastin e folësve gegë kemi të bëjmë edhe me shurdhimin si dukuri fonetike e
shurdhimit të tingujve, p.sh., t’kalpta/t’kelpta (të kalbura), i krymt (i krimbur), i
tharpt/ i thapt (i thartë) etj.
3.5.2. Asimilimi
Fenomenin e asimilimit e shohim në disa raste te e folmja e Gjakovës. Kemi raste ku
është futur asimilimi sidomos tek fjalët me prejardhje të huaj, ku kanë pësuar
ndryshim tek ndonjë bashkëtingëllore ose tek ndonjë nga zanoret p.sh., “boll marak
jam bỏ (nga turqishtja merak, “shumë merak jam bërë”), “ e bleva nji bylyzyk (nga
turqishtja byzylyk, “e bleva një byzylyk”) etj.
67
3.5.3. Sonorizimi
Sonorizimi ka të bëjë me alternimin e një bashkëtingëlloreje të shurdhër ose të
pazëshme, kur shqiptohet si e zëshme para një bashkëtingëlloreje tjetër të zëshme.
Zakonisht i hasim tek mbiemrat, p.sh: t’ (të)> d para b-së: d’bardha (të bardha),
d’buta (të buta) etj.
T’ (të) > g-së: d’grimcune (të grimcuara), d’grime (të grira), d’gatume (të gatuara),
etj.
T’ (të) > v-së: d’vogla (të vogla), d’verdha (të verdha),
S>z: z’di (s’di), z’duhet (s’duhet), z’vonohem (s’vonohem), ai z’vjedh’ (ai s’
vjedh), pra zakonisht te pjesëza mohuese s’, e hasim si z.
3.5.4. Disimilimi
Këtë dukuri e hasim në të gjitha të folmet gege, sidomos tek parafjalët nër/nën, ku më
lart e kemi përmendur këtë parafjalë si një përfshirje e përgjithshme në të folmen e
Gjakovës p.sh., librin ta lash nër tavolin (librin ta lash nën tavolinë), ish një gur nër
der’ t’aborrit (ishte një gur nën dyer të oborrit), i hina nërmjet (iu hyra ndërmjet), i
ômel si shicer (i ëmbël si sheqer) etj.
3.5.5. Afereza
Afereza ka të bëjë me rënien e tingujve ose rrokjeve në fillim të fjalëve, si p.sh: kshtu
(kështu), ktu (këtu), drўshk (ndryshk), knoj (këndoj) etj.
3.5.6. Sinkopa
Sinkopa ka të bëjë me rënien e tingullit apo disa tingujve në mes të fjalës p.sh., jãm
en shpĭ (jam në shtëpi), e mshela deren (e mbylla derën), po e maroj fakulltetin (po
e mbaroj fakultetin, ku anësorja -ll- te fjala fakulltet vjen si pasojë e serbishtes); po
ashtu kemi rastet e numërorëve mbi numrin dhjetë, p.sh. gjazhdhe:t (gjashtëdhjetë),
shtadhe:t (shtatëdhjetë), tetdhe:t (tetëdhjetë) etj.
3.5.7. Apokopa
Dukuria e apokopës ka të bëjë me rënien e tingujve në fund të fjalëve, gjë që është
mjaft e shprehur në të folmen që është objekt i studimit tonë. Është e përhapur
sidomos tek pjesëza me, p.sh., shkova m u la: (shkova me u la, shkova për t’u larë), i
68
thash m u martu (i thash me u martu, i thash që të martohet); edhe në numrin shumës
të emrave e hasim kështu: gji (gjinj), mĭ (minj), t zĭ (të zinj), t rĭ (të rinj) etj.
3. 5. 8. Epenteza
Epenteza ka të bëjë me shtimin e tingujve në disa fjalë që e kanë humbur trajtën e
pashquar, ne i hasim në të folmen tonë sidomos në këtë rast: po lahem en deti (po
lahem në det), etj. Kemi shtim tingujsh edhe në përemrat dëftor, p.sh: atijne (atij),
ktijne (këtij), asejne (asaj), ksejne (kësaj), ksishne (kësi/këtij lloji), asishne (atij
lloji) etj. Kemi rast të epentezës edhe në rastet e ndajfoljeve të vendit që përdoren të
emërzuara, si p.sh: prej ktuhit shkova (prej këtu shkova, u largova), prej atjehit u
nisa (prej atje u nisa) etj.
3.5.9. Aglutinacioni
Aglutinacioni si fenomen i përngjitjes së fjalëve si tek të gjitha të folmet e
gegërishtes, gjithashtu edhe tek e folmja e Gjakovës kemi raste të aglutinacionit, p.sh:
çatje e lash librin (qe atje e lash librin), çanej shkova (që andej shkova), tekń:ej
hajde (tek këndej hajde), kńejne osht rruga (këtej është rruga), anejne është shkolla
(andej është shkolla), çikaç ke (qe kaq ishte) etj.
3.5.9.1. Metateza
Me metatezë kuptojmë ndërrimin e vendit të tingujve, në këtë të folme përdoren këto
fjalë: pshtoj për pak (shpëtoi për pak), ia shtërngova dorën (ia shtrëngova dorën), ti
je element trubullus (ti je element turbullues), e bleva bylyzykun (e bleva
byzylykun), frabikat s’punojnë (fabrikat s’punojnë), gjugji e dënoi (gjyqi e dënoi)
(këto dy rastet e fundit i hasim tek mosha e tretë) etj.
69
KREU IV ÇËSHTJE GRAMATIKORE NË TË FOLMEN E
GJAKOVËS
E folmja e Gjakovës, e cila karakterizohet si dialekt i gegërishtes verilindore,
njihet si njëra nga të folmet më të pastra të gegërishtes dhe të gjuhës shqipe që shtrihet
në Kosovë. Tiparet e saj morfologjike përafrohen shumë me pjesën veriore të
Shqipërisë, konkretisht me të folmen e Shkodrës. Siç e përmendëm më lart, folësit e
trevës së Gjakovës kanë pasur kontakte të shumta tregtare që gjatë shekujve të kaluar,
ku kanë spikatur veçanërisht ato ekonomike. Gjithashtu, kanë pasur kontakte edhe nga
ana administrative me shumë vende të Shqipërisë, si me Shkodrën, Tropojën dhe
fshatrat përreth. Dimë që Tropoja me fshatrat përreth quhet ndryshe dhe Malësia e
Gjakovës. Prandaj, dhe në pikëpamje dialektore kanë mjaft veçori të përbashkëta me
këto vise, por, natyrisht, kanë edhe disa elemente apo tipare të vogla dalluese. E
folmja e Gjakovës është nëndialekt i gegërishtes, prandaj në studimin tonë për këtë të
folme do të bëjmë shtjellimin e elementeve dialektore nga ana e morfologjike, ku do
të vëmë në dukje dallimet dhe ngjashmëritë dialektore në krahasim me shqipen
standarde.
Në këtë të folme kanë ndikuar e vijojnë të ndikojnë shumë faktorët shoqërorë,
kulturorë, ekonomikë, politikë dhe gjeografikë. Krahas sa u përmend më lart, dihet se
një nga faktorët me rëndësi është edhe ndikimi dhe përhapja e mjeteve të
informacionit, sidomos tani me zhvillimin e teknologjisë moderne përmes programeve
elektronike, konkretisht të digitalbit, i cili është një rrjet elektronik i përhapur edhe në
Kosovë, por edhe kontakti apo lëvizja shumë e shpeshtë e folësve gjakovarë në trevat
e Shqipërisë politike. Zhvillimi i hovshëm i infrastrukturës, si një element shumë i
rëndësishëm i lëvizjes së banorëve tek njëri-tjetri, martesat e shumta midis Gjakovës
dhe qyteteve të ndryshme të Shqipërisë, po më të përhapura me qytetet e Shqipërisë
Veriore. Mund të thuhet se kanë ndikuar si një element i zhvillimit, stilit dhe
ndërlidhjes së grupeve shoqërore të një faktori situativ në procesin e komunikimit,
komunikim ky që dikton një shtysë për ruajtjen e pastërtisë së gjuhës shqipe në këtë
trevë.
70
4.1. Emri
4.1.1. Gjinia e emrit
Karakteristikë e gjinisë së emrit në gjuhën shqipe është gjinia asnjanëse e cila gjatë
shekullit të kaluar ka filluar të reduktohet mjaft, por që këto tri gjini (femërore,
mashkullore dhe asnjanëse) janë të dëshmuara që në veprat e para të gjuhës shqipe,
nga autorët e vjetër shqiptarë që prej shekujve XVI-XVII. Rreth shqyrtimit të gjinisë
asnjanëse, në fillim është marrë Holger Pederseni në veprën e tij “Das albanesische
Neutrum”, pastaj vazhduan Jokl-i, i cili i miratoi Pedersenin në pikëpamjet dhe arsyet
e reduktimit të asnjanësit në gjuhën shqipe, dhe u vijua me shkrime dhe të dhëna e
autorëve shqiptarë, si nga Shaban Demiraj me “Çështje të sistemit emëror të gjuhës
shqipe”, me Mahir Domin në “Morfologjia historike e shqipes”, me Jorgji Gjinarin te
“Dialektologjia shqiptare” dhe Idriz Ajetin me “Historia e gjuhës shqipe, morfologjia
historike”.
Kemi shumë emra të gjinisë asnjanëse që na dalin të emërtuara kryesisht
lëndë, si: ujë, djathë, mjaltë, ballët, leshtë, misht etj. Ka nga këta emra që kanë
kaluar nga gjinia asnjanëse në gjininë mashkullore, p.sh. lesht, misht etj. Kemi rastin
e emrit kry (kryet) që e hasim si emër të gjinisë asnjanëse, p.sh., Shka e ke unxh
kryt dhe s’po kçyr qysh duhet (çka e ke ulur kokën dhe s’po shikon si duhet), mos e
ço kryt përpjetë (mos e ço kokën lartë) etj; dhe nuk kemi ndeshur më emër tjetër
asnjanës.
Ndërsa tek emrat e prejardhur, prejmbiemërorë dhe prejfoljorë kemi raste të
ndryshme, p.sh., t’nxehtit (nga i nxehti), t’ftoftit (nga i ftohti), t’nxhymit (nga të
ngjyerit), t’krymtit (të krimburit), t’shtremtit (nga të shtrembërit), t’blemit (nga e
blera), t’fshimit (nga të fshirët), d’bajtit (nga të larguarit), t’kuqt (të kuqtë), d’zitë
(të hequrit keq) etj.
Kemi raste kur emrat e gjinisë mashkullore na dalin në gjini femërore, p.sh.,
s’ka me shń:e:t (s’ka me shëndetin, ose s’ka jetë pa shëndet), ń:era osht e atij (nderi
është i atij), m’ka kap ũja (kam uri) etj.
Emrat e mirëfilltë të lëndës: djathë, miell, brumë, mish, mjaltë, bark, dyllë
etj, tani kanë kaluar në gjininë mashkullore: djathi, mielli, brumi, mishi, mjalti,
dylli etj.
Ashtu si dhe në standard, në arealin e të folmes së Gjakovës, duhet përmendur
edhe ndërrimi i gjinisë nga njëjësi në shumës. Të tillë janë emrat e gjinisë
71
mashkullore të cilët, kur dalin në shumës, i takojnë gjinisë femërore me -e, p.sh: mal-i
(mal-e), livadh-i (livadh-e), faj-i (faj-e), katun-i (katun-e). Kur janë në shumës,
përemrat dëftor dalin në gjininë femërore, p.sh: kto mal-e, kto livadh-e, kto faj-e,
kto katun-e etj.
Kemi emra orientalë që shkruhen njëlloj dhe dallojnë për nga gjinia në bazë të
shqiptimit tingullor në fund të emrit, p.sh: Fehmĭ, Hilmĭ, Kadrĭ, Bedrĭ, Shukrǐ etj,
ndërsa këta emra kur i thërrasim për gjininë femërore shqiptohen, si: Fehmi:, Hilmi:,
Kadri:, Bedri:, Shukri: etj Rrallë dallohen këto dy llojet gjinish edhe kur i
shqiptojmë, p.sh. kur i përmendim emrat e gjinisë femërore në rasën kallzore, i
shqiptojmë në këtë mënyrë: Fehmijen, Hilmijen, Kadrijen, Bedrijen, Shukrijen,
kurse emrat e gjinisë mashkullore i shqiptojmë si vijon: Fehminë, Hilminë, Kadrinë,
Bedrinë, Shukrinë, etj. Ndërsa kur i thërrasim këto emra në gjininë femërore në
rasën thirrore, këto emra dallohen qartë nga gjinia mashkullore, p.sh: Oj Fehmije, oj
Bedrije...etj. Emrat e gjinisë mashkullore në rasën thirrore i shqiptojmë në këtë
mënyrë: O Fehmǐ, o Bedri, o Shukrǐ etj.
4.1.2. Shquarsia
Emrat në trajtën e pashquar dallohen qartë nga emrat e shquar në bazë të mbaresave
morfologjike. Emrat e gjinisë mashkullore, sidomos emrat që mbarojnë me -k dhe -g,
në gjuhën standarde në trajtën e shquar i hasim me mbaresën –u, pra që i takojnë
lakimit të dytë, p.sh: mik-u, armik-u, plak-u, gjak-u, bajrak-u, lak-u, burg-u,
breg-u, kurse në të folmen e Gjakovës mbarojnë me mbaresën –i, si: mik-i, armik-i,
plak-i, gjak-i, bajrak-i, lak-i, burg-i, breg-i etj. Duke u ndalur sërish te gjinia
mashkullore, emrat e pashquar të kësaj gjinie që mbarojnë me zanore të gjatë, si:
vlla:, shka:, dhe:, thi: (derri), shi: etj, në të folmen e Gjakovës i hasim të dyja
format e shquarsisë. Kryesisht te mosha e mesme i hasim të përfunduara me këto
mbaresa: vllavi, shkavi, dhevi (shumë rrallë përdoret kjo formë), thivi, shivi etj., por
siç thamë, i ndeshim edhe sipas standardit të gjuhës shqipe, p.sh: shkau, dheu, thiu,
shiu etj.
Më sipër kemi theksuar se emrat de:t, ka:l, ba:r, gu:r, peshq si në të folmen
e Gjakovës, sikundër në të gjithë të folmen e Kosovës, dalin gjithmonë në të
shquarën, p.sh: “shkum n’deti mu la” (shkuam në det për t’u larë), “hipa n’kerr me
72
kali” (hipa në qerre me kuaj), “mbledha do bari për lopt” (mblodha ca bar për
lopët), “gjujke me guri çenin” (gjuante me gurë qenin), “dola n’deti me gjujt
peshqi” (dola në det të gjuaj/zë peshq) etj.
Kurse te emrat e gjinisë femërore i kemi këto raste, si p.sh: drapnat
(drapërinjtë), shallat (shajet), shkinat (shkau-gjini mashkullore, shkina-gj.femërore),
kingjat (qingjat), leprat (lepujt), thelba (thelpinj) etj.
4. 1. 3. Shumësi i emrave
a) Shumësi i emrave mashkullorë
Edhe e folmja e qytetit të Gjakovës nuk ka ndonjë veçanti dalluese nga e folmja e
gegërishtes veriore.
Shumësin e emrave mashkullorë te disa nga emrat abstraktë që mbarojnë me
mbaresën –e, e formojnë disa nga emrat mashkullorë, si: gzim-e, hidhnim-e, menim-
e, gabim-e etj.
Shumësin e emrave mashkullorë tek emrat konkretë që mbarojnë me mbaresën –e, e
formojnë disa nga emrat, si p.sh: aborr-e (oborr), katun-e ( katunde), mal-e, livadh-e
etj..
Shumësin e emrave të gjinisë mashkullore që mbarojnë me mbaresën –a, si në
tërë të folmen e gegërishtes veriore, po ashtu edhe e folmja e Gjakovës ka të njëjtat
veçori, si: thelb-a (thelpinj), plis-a, xhep-a, rryp-a, setr-a (xhaketa), pllum-a
(pëllumba), msu:s-a (mësues), nxãns-a (nxënës), komandant-a, ballist-a, nip-a,
macorr-a (maçokë), etj..
b) Shumësi i emrave femërorë
Shumësi i emrave femërorë nuk ka ndonjë gjë që shërben për t’u theksuar si
veçori. Dihet se, përgjithësisht të gjithë emrat e gjinisë femërore në gjuhën shqipe e
formojnë shumësin me mbaresën –a, si p.sh: motër-motra, sofër-sofra, mo:ll-molla,
fẽmën-femna, etj.
Kemi emra të gjinisë femërore si: sjetëll (sqetull), vetëll (vetull), petëll
(petull) etj. që, kur dalin në shquarsinë e tyre, nuk japin si në gjuhën standarde, si:
sqetulla, vetulla, petulla, por na dalin në këtë formë: sjetlla, vetlla, petlla etj..
Disa nga emrat e gjinisë femërore në njëjësin e tyre na dalin me mbaresën –a
dhe –ja, p.sh: shpija (shtëpia), dashnija (dashuria), tepsija, kusija, kutija, etj,
ndërsa në rasën kallëzore na dalin në këtë formë: “shpijen e marova” (shtëpinë e
73
mbarova), “dashnijen teme” (dashurinë time), “tepsijen ta ktheva” (tepsinë ta
ktheva), “kusijen e bleva” (kusinë e bleva), “e gjeta kutijen” (e gjeta kutinë) etj.
4.1.4. Lakimi i emrit
Sa i përket lakimit të emrave në përdorim të rasave në të folmen e Gjakovës
nuk ka ndonjë dallim të dukshëm me të folmen e gegërishtes. Në togfjalëshat emërorë
me emrin në gjinore shfaqet shpesh pa nyjën e përparme, duke e bërë të shquar emrin
paraprijës të togfjalëshit, p.sh: letra fletores (letra e fletores), data provimit (data e
provimit), drita diellit (drita e diellit), djali kunatit (djali i kunatit) etj. Pra, këtu
kemi një mënjanim tingullor të nyjës së gjinores dhe kjo është karakteristike e gjuhës
së folur në këtë trevë.
Gjithashtu, kemi rastin e ngjashëm edhe me rrjedhoren, duke e ruajtur
përcaktimin e funksionit në sistemin rasor, ku del me specifika të përdorimit të
kushtëzuar. Si rrjedhojë, rasa rrjedhore me mbaresën –sh në shumës shfaqet në
funksion përcaktues të emrit si me gjinoren e hershme të togfjalëshit, p.sh., dritë
dielli, dhe krijon një kundërvënie si njëjës ashtu dhe shumës.
Kemi rastin e përdorimit të trajtës rasore të shkurtuar, që shoqërohet me nyjën
e pashquar –do, p.sh., m’u kan zgjidh do probleme (më janë zgjidhur disa
probleme), m’u kan tu:rr do çen (më janë sulur disa qenë) etj..
Numri njëjës i emrave që përfundojnë me bashkëtingëlloret k, g, h, të cilat
janë të lakimit të dytë të emrit, që përfundojnë me –u, në këto rasa lakohen në këtë
mënyrë: i, e plakit (i, e plakut), i, e gjakit (i, e gjakut), i, e zogit (i, e zogut), i, e
pllugit (i, e plugut), i, e krahit (i, e krahut), i, e plehit (i, e plehut) etj..
Emrat e mësipërm në rasën kallëzore dalin në këto trajta: plakin, gjakin, zogin,
pllugin, krahin, plehin etj.
Lakimi i disa prej emrave të lartshënuar:
E pashquar E shquar E pashquar E shquar
74
Njëjës Shumës
E. Plak Plaki Pleç Pleçt
Gj. i, e plaki i, e plakit i, e pleçve i, e pleçve
Dh. Plaki Plakit Pleçve Pleçve
K. Plak Plakin Pleç Pleçt
Rr. prej plaki prej plakit Pleçve prej pleçve
E pashquar E shquar E pashquar E shquar
Njëjës Shumës
E. Krah krahi Krih Kriht
Gj. i, e krahi i, e krahit i, e krihve i, e krihve
Dh. Krahi Krahit Krihve Krihve
K. Krah Krahin Kriht Kriht
Rr. prej krahi prej krahit prej krihve prej krihve
4.1.5. Nyjat
Dihet se gjuha shqipe është e pajisur me dy palë nyjash: të përparme dhe të prapme.
Në të folmen e Gjakovës hasim përdorimin e të dyja këtyre nyjave, por ndodh që nyja
e përparme për arsye të shprehjeve efektive, del e munguar. F. Bopp65-i, e kishte
theksuar tërësinë fonematike të mbiemrit me nyjën e tij të përparme. Kemi raste të
ligjërimit të gjakovarëve, në mungesë të saj si: djali vllaut, vllavi shoqes (vëllai i
shoqes) etj..
Nga ana tjetër, si edhe në standard, kemi përdorimin e nyjës së përparme si në
rastet: lugi i bunarit, kroni i Pangjallës (emërtim i mikrotoponisë së qytetit), miki i
shpisë (mik i shtëpisë), biri i çenit (biri i qenit), Kodra e Cabratit (po ashtu
65 Franc Bopp, Über Das Albanesische in Seinen Verwandtschaftlichen Beziehungen, Gjermani, 2010 f. 518.
75
mikrotoponim i qytetit të Gjakovës), nusja e kujshi:s (nusja e fqinjëve, -kojshi dhe -
komshia fjalë me kuptim turk dhe sllav, fqinj) etj..
Siç e theksuam më lart, nyjat e prapme në të folmen e Gjakovës, te emrat e
gjinisë mashkullore që i përkasin lakimit të dytë të emrit, që përfundojnë me k, g, h,
janë shndërruar në –i: plak-i, zog-i, krah-i etj.
Ndërsa, te emrat e dikurshëm të gjinisë asnjanëse, si: djathtë, brumtë,
milltë/mielltë, ujtë etj. Ashtu si dhe në standard, në të folmen e sotme i hasim në
lakimin e parë të gjinisë mashkullore, si: djathi, brumi, milli (mielli), uji etj..
Kemi edhe nyjat joshquese një dhe disa, të cilat në të folmen gjakovare
përdoren në trajtat nǐ dhe dǒ, p.sh: nǐ qi:k (një vajzë), nǐ kali (një kalë), nǐ dja:l (një
djalë), dǒ lo:p (këtë e hasim më shumë në rrethinat/fshatrat e Gjakovës, -disa lopë),
dǒ molla (disa mollë), dǒ dru: (disa dru) etj.
4.2. Mbiemri
Mbiemrat nuk dallojnë shumë nga të folmet e tjera të gegërishtes. Zakonisht dallimet i
hasim në numrin njëjës dhe shumës në të folmen e Gjakovës, p.sh: dja:l i vogel/ djem
d’vogjel (djalë i vogël/djem të vegjël), qi:k e madhe/qika tmdhaja (vazjë e madhe/
vajza të mëdha), ka:li i vogel/ kuaj tmdhaj (kalë i vogël/ kuaj të mëdhenj) etj..
Për nga formimi, dallojmë këto lloje mbiemrash:
a) mbiemra të parmë: i madh, i vogël, i ri, plak etj..
b) mbiemra të prejardhur me parashtesa dhe prapashtesa: i përvlu:m (i
përvëluar), i përgjaken (i përgjakur), i shtre:mt (i shtrembër) etj..
c) mbiemra me prapashtesën –an: shurdhan, belban, çyçan, lazdran etj..
d) mbiemra me prapashtesën –shëm: i pishëm, i ńershëm (i ndershëm), i
ngushëm (i dëgjueshëm) etj..
e) mbiemra me prapashtesën –t (ë): i mnasht (i mëndafshët), i kălbt (i kalbur), i
prǐsht (i prishur), i vǒkt (i vakët), i ftǒht (i ftohtë), i nxẽht (i nxehtë), i
shtrẽmt ( i shtrembër) etj..
f) mbiemra me prapashtesën turke -xhi: duhanxhi, zhurmaxhi, furraxhi,
dugojxhi (dugoj- nga serbishtja –dyqan), kafexhi, kpucaxhi (këpucëtar) etj..
76
4.3. Folja
Kjo kategori gramatikore ka rëndësi të veçantë për trajtimin e temës në fjalë. Jemi
përpjekur të bëjmë një shqyrtim tërësor të formave foljore të së folmes së Gjakovës.
4.3.1. Mënyra dëftore
Lidhur me foljet ndihmëse apo foljet e parregullta kam dhe jam thuhet se
“ndihmëtarja jam është e vetmja folje që shtihet në punë në sajimin e kohëve analitike
dhe perifrastike”66. Kemi ndërtimet e kohës së kryer të mënyrës dëftore, p.sh: jam
shku, jam kõn n’luft, jam ardh en shpi, kam a:rdh heret etj. Po ashtu kemi edhe
veten e tretë shumës, ku na dalin në ktë formë: jam, jemi dhe jena. Kurse, te veta e
dytë shumës dallohen nga këto forma: jini shum t’mire, kini fmij të rrallë, etj. Dhe
veta e tretë e numrin njëjës të foljes jam, në të tashmen e dëftores del herë me trajtën
ãsht, e herë- herë del e zvogëluar ã: (që pak a shumë del si formë pyetjeje).
Në vetën e dytë njëjës, folja kam/ke del me ki, si: ti ki zo: të bukur, ti ki gjithshka,
ki ardh sot?, shka ki bo?, etj.
Foljet e zgjedhimit të tretë si: zë, rri, pi, ha i gjejmë me mbaresën mbështetëse vetore
–n, si: ai zen peshqi shum, ajo rrin shumë n’mësim, ai pin shum, ajo han tepër,
etj.
a) E tashmja e dëftores
Siç u vu re më lart, kjo formë del si: une jõm, ti jẽ, aį ǒsht; na jemi, ju jeni, ata/ato
jǒn; une kǒm, ti kĭ, aį/ajo kă; na kemi, ju kini, ata/ato kăn.
b) E pakryera e dëftores – trajta kishke
E pakryera e dëftores e foljeve jǒm dhe kǒm në të folmen e Gjakovës ekziston në
këtë formë: ishna, ishe, ĭsh, ishim, ishit, ishin; kishna, kishe, kĭsh, kishim, kishit
kishin.
c) E kryera e thjeshtë e dëftores
Në të folmen e Gjakovës kjo formë shfaqet në këtë mënyrë: une kěsh, ti kě, aį kě, na
kěm, ju kět, ata/ato kě; une pata, ti pate, aį/ajo păt, na patem, ju patet, ata paten.
Trajtat e shumësit i gjejmë në këtë formë: patem, patet, paten.
66 Idriz Ajeti, Studime gjuhësore në fushë të shqipes II, Rilindja, Prishtinë, 1985, f. 279.
77
h) E ardhmja e dëftores
Në të folmen e Gjakovës trajtat e së ardhmes jam dhe kam, i gjejmë jom dhe kom si
vijon: do t’jǒm, do t’jẽsh, do t’jẽn, do t’jemi, do t’jini, do t’jẽn; kom m’u kõn, ki
m’u kõn, ka m’u kõn, kemi m’u kõn, kini m’u kõn, kan m’u kõn; do t’kõm, do
t’kĭsh, do t’kẽn; ki me pãs, ka me pãs, kemi me pãs, kini me pãs, kan me pãs.
e) Infinitivi m’u kõn
Trajtëformimin me –u, si element që përdoret në një numër të madh foljesh të gjuhës
shqipe, të diatezave mesore, pësore dhe vetvetore, e hasim në këtë mënyrë: m’u
krenu = me u krenu ( për t’u krenuar), m’u krẽh = me u krẽh (për t’u krehur), m’u
vẽsh =me u vẽsh (për t’u veshur), m’u përlã = me u përlã (për t’u zënë), m’u fôl =
m’e u fôl (për t’u fejuar), m’u martŭ = me u martŭ (për t’u martuar) etj..
f) E ardhmja e së shkuarës
Në të folmen e Gjakovës të ardhmen e së shkuarës së dëftores e hasim në këtë formë:
do t’kishna, do t’kishe, do t’kĭsh, do t’kishim, do t’kishit, do t’kishin; do t’ishna,
do t’isha, do t’ĭsh, do t’ishim, do t’ishit, do t’i ishin.
4.3. 2. Mënyra habitore
Në qytetin e Gjakovës këtë folje e dëgjojmë në këtë mënyrë: une paskna, ti paske, aį
paska, na paskem, ju paskit, ata/ato paskan; une kokna, ti koke, aį koka, na
kokem, ju koket, ata/ato kokan, koken.
Trajtat koke, koka, kekem, koki, kokan etj., i hasim si të apokopuara (rasti i
fenomeneve fonetike, pra këtu ka ndodhur apokopimi i sonantes –n nga pjesorja kõn),
e në vetën e parë të numrit njëjës e gjejmë si kokna nga folja kom (kam), pra u
apokopuan me -om (am) dhe mbeti –k përpara –na.
b) E kryera e mënyrës habitore
Në këtë të folme foljet jom dhe kom shfaqen si vijon: pasna pãs, paske pãs, paska
pãs, paskem pãs, pasket pãs, paskan pãs; kokna kõn, koke kõn, koka kõn, kokem
kõn, koket kõn, kokit kõn, kokan kõn.
78
4.3.3. Mënyra lidhore
Në të folmen e Gjakovës mënyra lidhore nuk ka ndryshime të mëdha në dallim
nga shqipja standarde, ndeshim vetëm dy dallime: përkundër temës me –je me atë –
ke, që dalin në vetat njëjës dhe shumës në standard, kurse në të folmen e Gjakovës
dalin me temën –jo përkatësisht –ko, pastaj me –ji, -ki dhe trajta e vetës së tretë njëjës
në të folmen në fjalë ka formantin –të, por që është shumë i ngjashëm me atë të
shumësit.
Veta e tretë shumës e foljes jom, si dhe veta e dytë e njëjësit po ashtu edhe e treta e
shumësit e foljes kom kanë përdorime të ndryshme: (ata/ato t’jẽn dhe t’jǒn; ti
t’kẽsh dhe t’kǐsh; ata/ato t’kẽn dhe t’kǐn. Pra, në të tashmen e lidhores del në këtë
mënyrë: t’jǒm, t’jẽsh, t’jẽn, t’jemi, t’jini, t’jẽn; t’kǒn, t’kish, t’kẽsh, t’kẽn, t’kemi,
t’kini, t’kan.
Koha e kryer dhe më se e kryera e lidhores nuk kanë ndonjë veçanti në të folmen e
Gjakovës.
4.3.4. Mënyra dëshirore
Në të folmen e Gjakovës trajtat e mënyrës dëshirore në vetën e dytë shumës të
së tashmes i ndeshim në të dyja format: paçi dhe paçit, por më e përhapur është
kofshi dhe kofshit, p.sh., paçit jet t’gjat!, paç fat!, kofsh e lumtur!, kofshit me
nafakë! (qofshi me fat, nafakë huazim nga turqishtja).
Po ashtu edhe kemi edhe format e dëshirores në diatezën pësore vetvetore: U gzofsh!
U gzofshit qi na pshtut (u gëzofshi që na shpëtuat), Rrnofsh! Rrnofshit sa malet! U
rri:tsh e u plaksh!, U rritsh e u bofsh 100 vjeq (U rritsh e u bëfsh 100 vjeç!)
Koha e kryer e dëshirores haset mjaft edhe në të folmen e Gjakovës, p.sh., T’paça sa
malet!, T’i paçin marrë t’ligat!, Ta paça borxh!, T’i past marr t’ligat!, T’paçin
lakmi! etj.
4.3.5. Mënyra kushtore
Kjo formë e mënyrës kushtore në të folmen e Gjakovës, është shumë e
ngjashme me të folmet e përgjithshme të gegërishtes. Sepse, këtu përdoret folja
ndihmëse në të pakryerën me gjithë paskajoren e foljes që bart veprimin, p.sh: kisha
me dal mrom (kisha për të dalë mbrëmë), kisha me bajt perime, etj..
79
Në format e thjeshtuara të mënyrës kushtore i dëgjojmë në këtë formë: t’kishna
tho:n dishka, po ti m’hidhnohesh (të kisha thënë diçka, por ti më hidhërohesh), mos
t’m’kish tho:n aį, un s’kisha fo:l (mos të më kishte thënë ai, unë s’do të kisha folur)
etj.
4.3.6. Mënyra urdhërore
Siç dihet, mënyra urdhërore ka vetëm vetën e dytë njëjës dhe shumës, të cilat
kur i shikojmë ne lidhje me standardin e gjuhës shqipe, nuk kanë ndonjë dallim të
veçantë. Tipari kryesor i kësaj të folmeje në mënyrën urdhërore shfaqet në këtë formë:
bĭma dhe bjerma (sille dhe sillma), unxhu (ulu), kńo (këndo) bĭma gastaren (sillma
gotën), bĭma librin ktu, kńo ship/shqip (këndo shqip), etj..
4.4. Numërorët
Gramatika e gjuhës shqipe i ka numërorët themelorë dhe rreshtorë, por tipar i
numërorëve themelorë është dallimi i gjinisë te disa prej tyre.
4.4.1. Numërorët themelorë
Fillojmë nga numri 1 (një) i cili, në të folmen gjakovare del si nǐ (pra me
zanore të shkurtër shqiptimi), p.sh: nǐ femen (një femër), nǐ djal (një djalë), nǐ fmi
(një fëmijë). Pra, e hasim në këtë formë kur lakojmë emrat në trajtën e pashquar
njëjës, kurse kur fillojmë të numërojmë numrat nga fillimi, atëherë na dalin të
shqiptuara në këtë mënyrë: njã (një), dў (për gjininë mashkullore) dhe dy: (për
gjininë femërore), trě (për gjininë mashkullore) dhe tri: (për gjininë femërore), katër
etj.
Në dallim nga shqipja standarde ku kemi numrin nëntë, në të folmen e gegërishtes del
nãnt dhe pastaj kur vazhdojmë mbi nëntë e sipër, kemi reduktimin e konsonanteve që
i kemi përmendur në kreun e fonetikës, si: dhe:t, nimdhe:t, dymdhe:t,
trimedhe:t,...nǐzet, tridhe:t, katërdhe:t, pezdhe:t, gjazhdhe:t, shtadhe:t,
nondhe:t/nandëdhe:t, nǐciń (njëqind) etj.
4.4.2. Numërorët rreshtorë
Te numërorët rreshtorë kemi gjithashtu si tipar dallimin e të dy gjinive me nyjet e
përparme:
80
a. me nyje të përparme –i për gjininë mashkullore: i pari, i dyti, i treti, i
katërti... etj..
b. me nyje të përparme –e për gjininë femërore: e para, e dyta, e treta, e
katërta... etj..
Edhe në këto raste përsëriten të njëjtat reduktime të konsonanteve.
4.5. Përemri
Përemri nuk ka ndonjë dallim të veçantë te e folmja e gegërishtes verilindore.
Mund të vërehen elemente të një natyre dytësore, të cilat po i trajtojmë më poshtë.
4.5.1. Përemri pronor-vetvetor - i veti
Dihet se shqipja krahas përemrit pronor që i ka të tria vetat, ka edhe
vetvetorin e ndërtuar me anë të nyjëzimit, gjithmonë në funksion pronori.
Ky përemër në gjuhën shqipe – i vet, shkon gjithmonë në vetën e tretë. Pra, nuk
përdoret asnjëherë në vetën e parë dhe të dytë, sepse bie në ndesh me sistemin
gramatikor të gjuhës shqipe. Rastet e përemrit në vetën e tretë i hasim në këto trajta:
“Ai e ka d’veten” (Ai e ka të tijën), “ E kish kerrin e vet” (E kishte qerren/makinën
e tij), “Ajo e kish marr: indeksin e vet” (Ajo e kishte marrë indeksin e saj) etj.
4.5.2. Përemri vetor
Te përemrat vetorë kemi numrin njëjës të vetës së parë, të paraqitur në dy
forma apo trajta të ndryshme, si: un dhe une, p.sh., “Une e thirra en mobil” (Unë e
thirra në celular/mobil) etj.
Ndërsa, në rasën dhanore dhe kallzore, ky përemer përdoret në këtë formë: –
mu:, p.sh: mu: m’tha nana (mua më tha nana/mamaja), mësusja m’thirri mu:
(mësuesja më thirri mua) etj. Në rasën rrjedhore kemi rastin –méje, p.sh: pǐ/prej méje
e ka ma:rr testin (nga mosha e mesme zakonisht përdoret pǐ, prej meje e ka marrë
testin), pǐ méje u nisën për Shipni/Shqipni (prej meje u nisën për në Shqipëri.) etj.
Në veten e dytë njëjës, shfaqet kjo trajtë: tǐ, p.sh., tǐ ishe atje, tǐ m’pe kur
kalova (ti më pe kur kalova) etj. Në emërore tǐ, në rasën dhanore ty:, si p.sh: ty:
t’dhash bukë (ty të dhashë bukë), ty: t’pa:sh en kolonë (ty të pashë në kolonë) etj.
Ndërsa, rasa rrjedhore ka gjithashtu formën e përemrit të vetës së parë njëjës (siç e
theksuam pak më lart).
81
Veta e parë shumës, e cila në shqipen standarde është –ne, në të folmen e
Gjakovës del si e folmja e gegërishtes së vjetër (të autorëve/shkrimtarëve të hershëm
gegë) –na.
Në rasën dhanore del në trajtën neve na:, p.sh. neve na: i ka pru djali paret
(neve na i ka sjellë djali paratë) etj.
Në rasën kallëzore kemi të paraqitur në këtë trajtë ne na:, p.sh: ne na: ka pa
milicia (ne na pa policia, milicia është nga serbishtja, por që tani s’përdoret shumë).
Në rasën rrjedhore përdorim të dyja trajtat: neve dhe nesh. Kjo i shpjegon
ekzistencën e dy formave ligjërimi. Te trajta nesh, ka të bëjë më shumë me subjekte,
si p.sh., iki pǐ nesh (iku prej nesh), s’ka gjo pǐ nesh (s’ka gjë prej nesh), ndërsa –
neve ka të bëjë më shumë si formë e ndajfoljes së vendit, jo nga subjekti, p.sh., prej
neve e murr adresen (prej nesh e mori adresën), prej neve e blevi kerrin (prej nesh
e bleu makinën). Për nga kuptimi i ligjërimit, të dyja fjalitë e fundit tregojnë mënyrën
se ku i morën dhe jo prej kujt.
Në vetën e dytë shumës kemi trajtën –jŭ, që është e ngjashme me të gjitha
varietetet e gegërishtes. Në rasën emërore –jŭ; në gjinore dhe dhanore –i, e ju, -jush;
në kallëzore -ju, -juve; dhe në rrjedhore –jush dhe –juve.
4.5.3. Përemri vetvetor
Te përemri vetvetor nuk ndryshon asgjë nga sistemi gramatikor i gjuhës
shqipe, ai shfaqet në të njëjtën formë. Shembuj: vet em’thirri (vetë më thirri), shka i
bon njiri vehtes s’i bon kush (çfarë i bën njeriu vetes s’i bën njeri/kush), u çova vet
e niqindta (u ngrita vetë e njëqindta), a.. mas lufte shum njerëz kan fillu me fol
vetmevete (aa..pas mbarimit të luftës, shumë njërëz kanë filluar të flasin vetmevete).
4.5.4. Përemri dëftor
Në të folmen e Gjakovës, te përemri dëftor kemi vërejtur shumë ndryshime
për dallim nga shqipja standarde. Në rasën emërore, përemrat dëftor dalin në këtë
formë: aį67 dhe çaį, p.sh: aį djali kcente (ai djali kërcente), çaį djali em foli (qe ai
djali më foli); ajo dhe çajo p.sh: ajo beba atje, çajo msusja ishte; kў dhe çekў p.sh:
kў e kish telefonin, çekў erdh ma herët; kjo dhe çekjo p.sh: kjo lule, çekjo nusja
67 Zanorja -į do të shqiptohet si zanorja -i duke u shqiptuar si gjysmëzanorja -j.
82
ke; ata, kta, çata/çeta, p.sh., ata erdhen, çata folen, çata ishin (ata ishin, e ka kuptim
e distancës më të largët), çeta këndojnë (tregon që janë më afër me distancë).
Kur flitet për distanca të afërta kemi gati të njëjtën trajtë edhe në rasën gjinore
dhe dhanore, pra kur folësi e ka fjalën për sendet që gjenden afër tij ai përdor këto
trajta: i, e kti:, ktine:, ktina:, çeti:, çetina, kjǒ, çikjǒ, ksejně, asejně etj.. Në rasën
kallëzore i gjejmë me ktã, çitã etj..
Pra, sipas rasave i kemi në këtë mënyrë:
- emërore: aį, çaį, për gjininë mashkullore, dhe ajo, çajo për gjininë femërore;
- gjinore-dhanore: ati:j / ati:jne, çatij / çatijne për gjininë mashkullore, dhe asaj/
asej/asejne/çasejne për gjininë femërore.
- kallëzorja: atã, çatã,
- rrjedhorja: pǐj çati:j, pǐ çatijne për gjininë mashkullore, dhe pǐ çasej, pǐ çasejne.
Në përdorimin e rasës rrjedhore te këta përemra, hasim këto forma:
ksi/çisi/çesi, pǐ çesej rruge ose pǐ çasaj rruge. Gjithashtu, kemi rastin e shquarsisë së
frymorëve apo gjësendeve që përdoren në rasën rrjedhore, p.sh., ksi djali s’ka, ksi
çike nuk gjen, çisi buke s’kam honger, çesi lugsh s’paskna pa etj. Kemi edhe disa
trajta që përdoren shumë shpesh (sidomos tek përsonat që kanë mungesë të shprehuri
a mungesë të fjalorit gjuhësor, në formë pushimi të fjalëve), p.sh., ksishne, asishne,
çasishne etj..
4.5.5. Përemrat pronorë
Në të folmen e Gjakovës kemi vërejtur se nuk ka ndonjë ndryshim të madh me
përemrat pronorë të krahasuar me varietetet e tjera të gegërishtes.
Veta e parë e përemrit pronor në numrin njëjës, e shoqëruar me emër të shquar del në
këtë formë: libri jẽm, lapsi jẽm etj. pra, në gjininë mashkullore, ndërsa në gjininë
femërore ajo del në këtë formë: banka jẽme, maca jẽme, shpija jẽme etj.
Kemi rastin edhe të përemrit pronor në numrin njëjës i cili, i shoqëruar me
emër të pashquar, del në këtë formë: libër i jẽm, zog i jẽm, telefon i jẽm etj..
Kurse përemri pronor, që përdoret i pashoqëruar me emër, e zëvendëson emrin
duke marrë funksionin e tij në këtë formë: i jẽmi/ e jẽmja; në dhanore: tẽmit/tẽmes;
në kallëzore: tẽmin/ tẽmën; në rrjedhore: prej/pij tẽmes, prej/pij tẽmës.
Veta e dytë e këtij përemri në rastin e gjinisë mashkullore del në këtë formë:
rasti ўt, televizioni ўt, çeni ўt, topi ўt, kauçi ўt (kolltuku/divani yt), ndërsa në
83
gjininë femërore del në këtë formë: motra jote, tavolina jote, çanta jote, kpuca jote,
blluza jote (bluza, -ll sërish na del si formë e serbishtes) etj..
Kur del i pashoqëruar me emër ka këtë formë: i yti/ e jotja, kallëzore: tõnit/ tõnes,
rrjedhore: prej/pij tonit/ prej /pij tones.
Kemi edhe përemrat: t’mijat “ kto fjal janë t’mijat”, tujat/ “kto kpuc jan tujat”,
tonat “ shkallt jan tonat” t’jujat “ kto shënime jan t’jujat” etj..
4.5.6. Përemrat pyetës çfarë dhe çka
Në të folmen e Gjakovës në të folur nuk përdoret asnjëhërë përemri pyetës
çka, por shka. P.sh: shka po bon ti?, shka tha msusja?, shka ka naj seń, kurse folja
që shkon pas këtij përemri në të folmen e përditshme të Gjakovës si formë
përshëndetjeje, thuhet: shka bone? (çfarë bëre?).; e herë - herë sha, p.sh: sha bone,
sha pe thu, etj. (po kjo më shumë tek mosha e re). Kjo formë përshëndetjeje është e
veçantë dhe nuk dëgjohet në asnjë të folme të gegërishtes së folur në Kosovë.
Më poshtë do t’i paraqesim përdorimet e gabueshme morfologjike që i kemi hasur
gjatë hulumtimit tonë në të shkruar dhe në të folur.
4.6. Përdorimi i gabuar i pjesëve të ligjëratës
1. Përdorime të gabuara në fushën e emrave
Kemi shkelje të normës në fushën e emrave në rastin e rasave të emrit, të
shumësit të emrit, të gjinisë etj.
Në rastin e rasave të emrit kemi këto lloj gabimesh, p.sh. parafjala në shpesh na del në
rasën emërore në vend të rasës kallëzore. E hasim në këtë formë: “Dje në ora 12 u
mbajt...”, është dashur të thuhet “ Dje në orën 12 u mbajt...”.
Rasti i shumësit të emrave me ë-, shpesh na del pa këtë mbaresë, p.sh.: “disa këngëtar
ishin prezent në...”, është dashur të thuhet “disa këngëtarë ishin prezent në...”; “ Është
shpallur konkursi për tre profesor të...”, është dashur të jetë “Është shpallur konkursi
për tre profesorë të...”; “Kemi disa operator të telefonisë..”, në vend të “Kemi disa
operatorë të telefonisë..”. Nuk e bëjnë dallimin në të shkruar të fjalës plak me plakë,
p.sh. ne mediet tona “...u gjet e vdekur një plakë...”, ku doli që kishte të bënte me një
plak, pra të gjinisë mashkullore.
84
Shkelje tjetër të rasave të emrit kemi rastin e rasës dhanore, ku gabimisht përdoret
emri me parafjalën te. P.sh. “... kërkoi që t’i kalojë kërkesa te Qeveria”, në vend të
“...kërkoi që t’i kalojë kërkesa Qeverisë”.
c) Përdorime të gabuara në fushën e mbiemrave
Kemi shkelje te normës drejtshkrimore tek emrat që i përcaktojnë emrat e
gjinisë mashkullore, që në shumës e ndërrojnë gjininë, apo si i quajmë ndryshe
emrat ambigjenë, të cilët në shumës i hasim po në formën e gjinisë mashkullore.
Kjo mund të shihet nga shembulli: “Njerëzit me karaktere të ndryshëm..,”, në
vend: “Njerëzit me karaktere të ndryshme…”.
2. Përdorime të gabuara në fushën e përemrave
Ka shkelje të normës, sidomos te trajtat e shkurtra të përemrit vetorë. Si p.sh. “
Do t’iu them juve këtu që....” në vend të “ Do t’ju them juve këtu...” ( trajta t’iu them
-ka të bëjë me veten e tretë të numrit shumës, e jo me kuptimin logjik për njerëzit që
janë prezent aty, me veten e dytë të numrit shumës, pra t’ju them juve këtu). “ Ne do
të mendojmë atë që e thatë”, në vend të “ Ne do ta mendojmë atë që e thatë”,
Po ashtu përemri pyetës çka përdoret pa kuptim në vend të përemrit lidhor që, si në të
trajtën e folur ashtu edhe në të folur, p.sh. “ Atë çka dua të them është se...”, në vend
të “ Atë që dua të them është se...”.
Kemi rastet e gabuara të përdorimit të nyjës së përparme përpara përemrave pronorë
të vetës së parë dhe të dytë njëjës dhe shumës, si p.sh. “Vota e jonë shkoi huq”, në
vend të “ Vota jonë shkoi huq”, “ Punët e tona nuk po ecin si duhet”, në vend të “
Punët tona nuk po ecin si duhet”, etj.
Kemi shkelje të normës edhe të përemrave pronorë, si p.sh. “Më tregoi shoqja e juaj
që keni provim sot”, në vend të “ Më tregoi shoqja juaj që keni provim sot”, pra s’ka
nevojë për nyje të përparme. “ I shkruajta motres time”, në vend të “ I shkruajta
motres sime”, “ Ardhmëria e Kosovës tonë varet nga rinia jonë”, në vend të “
Ardhmëria e Kosovës sonë varet nga rinia jonë”, etj.
Po të shikojmë edhe trajtën e shkruar ka po ashtu mjaft gabime, sidomos tek trajta e
shkruar e përemrit vetor t’i që e shkruajnë gabimisht me ti ( që është veta e dytë e
numrit njëjës), p.sh. “ Erdhi koha ti fillosh studimet”, në vend të “ Erdhi koha t’i
fillosh studimet”.
85
Kemi shkelje të normës edhe te përemrat lidhorë i cili, e cila në aspektin gjinor. P.sh.
“ Do të organizohet takimi i grupit, e cila do të organizohet…”. Pra në vend të “ Do të
organizohet takimi i grupit, i cili do të organizohet…”.
3. Përdorime të gabuara në fushën e parafjalëve
Një shkelje të normës drejtshkrimore është shumë karakteristike në shkrimin
e parafjalëve, po edhe në trajtën e folur ndodh kur parafjala tek shkruhet dhe
shqiptohet edhe te fjalët që fillojnë me bashkëtingëllore (të cilën toskët e përdorin gati
në të gjitha rastet), ku shpesh ndeshen të rrafshuara parafjalët te dhe tek. Kështu p.sh.:
“Si të shkohet tek komuna?”, në vend të “ Si të shkohet te komuna?, ose “ Ju lutem
shikoni tek indeksi notat”, në vend të “ Ju lutem shikoni te indeksi notat”
Po ashtu shkelje të normës drejtshkrimore kemi te parafjalët në dhe nën, ku zakonisht
këto të dyja i përziejnë në mes tyre edhe me parashtesën para. P.sh. “ Shkollën e
ndërtuam nën ditët e para të shtatorit”, kuptimin logjik të saj e kishin për parashtesën
para, që kryesisht tregon tipar për një kohë më të hershme, është dashur të jetë “
Shkollën e ndërtuam para ditëve të para të shtatorit”, ose “Kënetat e dikurshme u
shndërruan nën fusha pjellore”, në vend të “Kënetat e dikurshme u shndërruan në
fusha pjellore”, etj.
4. Përdorime të gabuara në fushën e nyjave
Shkeljet e normës drejtshkrimore i kemi gjithsesi edhe në fushën e nyjave.
Shumë raste si në trajtën e shkruar po edhe më shumë në trajtën e folur e kemi te nyjat
e përparme të dhe së. P.sh. “Kosova është zhvilluar përmes të cilës…”, në vend të “
Kosova është zhvilluar përmes së cilës…”, “Rasti lidhet me fjalët e të kaluarës tonë”,
në vend të “Rasti lidhet me fjalët e së kaluarës sonë”.
5. Përdorime të gabuara në fushën e foljeve
Problemi më i madh në trajtën e shkruar, po sidomos në trajtën e folur në
Kosovë, e hasim në fushën e foljeve. Do t’i analizojmë gjithë ato gabime në
përdorimin e normës drejtshkrimore, të cilat do t’i paraqesim më poshtë.
Shkelje të normës kemi shënuar në përdorimin e vetës së tretë të lidhores në vend
të vetës së tretë njëjës të së kryerës së thjeshtë dëftore, p.sh. “Ajo mendojë njëjtë”,
në vend të “Ajo mendoi njëjtë”. Po ashtu, veta e parë njëjës e mënyrës dëftore të
86
kohës së tashme shkruhet pa ë-, p.sh. “ Unë po mësojë vazhdimisht…”, në vend të
“Unë po mësoj vazhdimisht…” ( këtë nuk e hasim në trajtën e folur), “ Të urojë
shumë fat”, në vend të “ Të uroj shumë fat”.
Kemi raste të shumta të foljeve në vetën e tretë njëjës të lidhores, të cilat
shkruhen pa mbaresën ë fundore po edhe shqiptohen gabim, kjo është shkelja më e
shumtë në fushën e foljeve. P.sh. “ Ajo nuk ka mundur të flas me nënën”, në vend
të “Ajo nuk ka mundur të flasë me nënën”, “Nuk ka mundur ta regjistroj
fakultetin”, në vend të “ Nuk ka mundur ta regjistrojë fakultetin”.
Ose shkelje tjetër në trajtën e folur kemi përzirjen e vetës së parë me të tretën,
p.sh. “ Po e përdori…”, në vend të “Po e përdor”.
Një prej shkeljeve më të shpeshta ku është dallimi në mes të gegërishtes dhe gjuhës
standarde është ai i përdorimit të pjesores së shkurtër në vend të pjesores së zgjeruar.
P.sh. “Ajo i ka përmend disa fakte që…”, në vend të “Ajo i ka përmendur disa
fakte…”, ose “Kemi dëgju këngën, që e ka këndu …” ( është marrë nga një radio
lokale “Radio- Pandora” nga Gjakova).
Po ashtu kemi rastin e pjesores ku shkruhet pa ë- fundore, p.sh. “Duke marr
parasysh…”, në vend të “Duke marrë parasysh…”
Shkelja tjetër ndodh te foljet e zgjedhimit të tretë, të cilat në kohën e tashme dëftore
njëjës shkruhen me një mbaresë n, kjo është forma të cilën e kemi hasur shumë
shpesh në të folur. P.sh. “ Mami, e din ti që s’gënjej”, në vend të “ Mami, e di ti që
s’gënjej”.
6. Përdorime të gabuara në formimin e numrit shumës
Kemi po ashtu raste të shkeljes së normës në formimin e numrit shumës te
emrat, mbiemrat, të cilët e formojnë shumësinë me ë, zakonisht shkruhen pa ë, po
edhe shqiptohen po njëjtë, pa ë-. Kjo shkelje shfaqet si dukuri e shpeshtë. P.sh.
“Të menduarit opozitar”, në vend të “ Të menduarit opozitarë”.
Kemi rastet ku shumësit të emrave ia shtojnë shquarsinë pa nevojë, p.sh. “ Bleva
disa kilogramë molla”, në vend të “ Bleva disa kilogramë mollë”.
Është edhe rasti i emrave të gjinisë femërore që mbarojnë me e- të patheksuar në
shumësin e trajtës së folur në Kosovë po sidomos edhe në Gjakovë e thonë me a.
P.sh. “ U frikësova se kishte disa maca”, në vend të “ U frikësova se kishte disa
87
mace”, ose përdorimi i gabuar i emrit mashkullor, p.sh. “ Atje ishin qenët”, në
vend të “ Atje ishin qentë”, ose tjetra “ Murat ishin të pistë”, në vend të “ Muret
ishin të pistë”.
Po ashtu kemi shkelje tek ë-ja e shumësit edhe në emrat që shënojnë frymorë,
p.sh. “ Berberat sot e paskan pushim”, në vend të “ Berberët sot e paskan
pushim”, “Kriminelat janë ende të lirë”, në vend të “ Kriminelët janë ende të lirë”.
Kemi rastin edhe te qiellzorëzimi i bashkëtingëlloreve fundore i k në q.
P.sh. “ Shtëpinë e kishte ndërtuar me blloka”, në vend të “ Shtëpinë e kishte
ndërtuar me blloqe”, “Kishte shitur dru me denga”, në vend të “ Kishte shitur
drunj me dengje”, “ Na kishin ardhë çekat”, në vend të “ Na kishin ardhë çeqet”,
etj.
4.7. Çështje sintaksore
“...gjuha jonë është e pasur, e bukur, e aftë për të shprehur çdo mendim e ndjenjë,
sado e hollë qoftë, për të dhënë çdo ngjyrim të ligjërimit. Sot ajo ka të gjitha cilësitë e
një gjuhe të përpunuar e të gjitha mundësitë e një zhvillimi të mëtejshëm për t’iu
përgjigjur sa më mirë nevojave të shoqërisë sonë, ritmit të shpejtë të ecjes përpara të
saj.”68
Një problem i rëndësishëm për normën drejtshkrimore janë çështjet sintaksore. Në
gjuhën e folur, ashtu si edhe të shkruar në Kosovë, përveç ndikimeve të huaja, që
vërehen dendur dhe që do të duhej të studioheshin më nga afër, shfaqet edhe niveli
i pamjaftueshëm arsimor e kulturor i përdoruesve të shqipes standarde, përmes
formimeve sintaksore të fjalive, të cilat kanë mjaft gabime logjike, pa folur këtu
për ndikimet e huaja në ndërtimet sintaksore (sidomos pas luftës së Kosovës më
1999, por për këtë do të flasim në krerët pasues).
Mirëpo, çfarë po ndodhë sot? Askush nuk po shqetësohet për një mori fjalësh e
shprehjesh të huaja që kanë hyrë tashmë në leksikun tonë, përkundër natyrës së
gjuhës shqipe në tërësi dhe standardit, në veçanti, madje edhe nga gjuhëtarë ose
syresh që vetën e quajnë të tillë.
68 Mahir Domi, Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime dhe paralelizma”, Bashkimi”, 18.11.1979.
88
Këto dallime ndërgjuhësore i kemi hasur gjatë pyetësorve të grupmoshave të
ndryshme, se sa e flasin dhe e kanë të përvetësuar shqipen standarde të anketuarit e
këtyre moshave:
a. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç;
b. mosha e adoleshencës 15-20 vjeç;
c. mosha e mesme 40-60 vjeç;
d. mosha e tretë mbi 60 vjeç
Rezultati me përqindje është mjaft interesant në këto grupmoshash:
a. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç 65% b. mosha e adoleshencës 15-20 vjeç 20% c. mosha e mesme 40-60 vjeç 40 % d. mosha e tretë mbi 60 vjeç 25%
Shpjegimi do të jetë edhe më i hollësishëm në krerët në vazhdim, ku i kemi paraqitur
që nga mosha 5-10 vjeç, tek të cilët ka ndikuar zhvillimi i teknologjisë bashkohore të
Digitalbit nga Shqipëria prej periudhës së viteve 2000 e këtej, ku kemi shumë
programe të fëmijëve siç janë: Bang-bang, Çufo Tv, Junior etj. Dhe këta fëmijë kur e
kuptonin që ne jemi duke i pyetur me gramatikë të shprehura fjalët sipas shqipes
standarde, ata e kishin shumë të lehtë dhe me shumë kënaqësi bashkëbisedonin
lirshëm tregimet dhe përjetimet që neve na interesonin.
parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç
mosha e adoleshencës 15-20 vjeç
mosha e mesme 40-60 vjeç
mosha e tretë mbi 60 vjeç
89
- Ndërsa, mosha e adoleshencës 15-20 vjeç më shumë kishte huazime
ndërgjuhësore të shprehura me anglicizma, pra kur ne kërkonim nga ata që të na
tregonin ndonjë ngjarje apo përjetim të tyre, mbi 60 % e fjalëve ishin sllang gjuhësor.
I kemi pikasur këto shprehje: happy (i gëzuar), nice (shumë mirë), OK (në rregull),
busy (i zënë), bordi (këshilli), sensibil/sensibël (i ndjeshëm), support (mbështetje) etj.
Po i përmendim disa nga shprehjet që i vërejtëm gjatë intervistimeve tona, p.sh: “ No
problem” (S’ka problem), Nuk tregoi asgjë ekselente (Nuk tregoi asgjë të
shkëlqyeshme); Po paraqitemi lajv nga stadiumi..(Po paraqitemi drejtpërdrejt nga
stadiumi...), Humbi shansin e madh (Humbi rastin e madh), Dola për shoping (Dola
për të blerë), A do ta paguash me para kesh? (A do të paguash me para në dorë) etj.
Kurse, mosha e mesme 40-60 vjeç kishin huazime sllave në të folmen e tyre, ku
mundoheshin t’i eliminonin, po ishte mjaft e sforcuar nga ana e tyre. Më së shumti i
kemi hasur këto fjalë: struja (rryma), zidi (muri), fiokë (sirtar), grijalicë (ngrohëse),
llavabo (pjatalarëse), kravatë (kollare), teslic (sqepar), dvoset (divan me dy ulëse) etj.
Po i përmendim disa nga shprehjet që i kemi hasur gjatë intervistimit tone: Zajebanci
është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë); Na bjer nji sok apo na bjer disa
soka..(na sill një lëng, apo na sill disa lëngje); I pash ni pal rroba t’bukra en izllog..(i
pashë një palë rroba të bukura në vitrinë); U shtriva në kauç...(u shtriva në divan);
Isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse); Pas luftës i rash mallter
shpisë....(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë); Ma kapi vollanin prej dores..(ma mori
timonin nga dora) etj.
Mosha e tretë mbi 60 vjeç, moshë kjo që ka ndikuar historia e orientalizmave ku bën
pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe. Depërtimi i tyre u bë në një
periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo sektor të jetës shqiptare. Dhe
ne gjatë intervistimit të të anketuarëve të kësaj moshe kemi hasur në shumë shprehje
turke apo arabe. P.sh. Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq),
pazar, byrek, raki, tepsi, sini, adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, bej/beg, aga, etj.
Po i përmendim disa nga shprehjet që I pikasëm gjatë pyetësorit, p.sh.: ç’ka barku e
nxjerr bardaku” (bardak-gota), bajrak- “e morëm nusen me bajrak”, çarshi- “po dal në
çarshi”; -helbete- “helbete del naj send”; -hala- “hala s’u zgjidh kjo punë”; mahallë-
“Në mahallën tonë është edhe një xhami”; dakik- “ pritëm veç 2 dakika”; nishan- “e
mori në nishan” etj.
90
Në fushën e sintaksës vërejmë shpesh përdorimin e emrit prejfoljor me parafjalë
në vend të formës së foljes në formën e përcjellores. Kjo është bërë një dukuri e
shpeshtë në shqipen e shkruar, por edhe në të folur. P.sh. “Ata theksuan se janë në
kërkim të një rroge më të mirë…”, në vend të “Ata theksuan se janë duke kërkuar një
rrogë më të mirë…”.
Kemi mjaft raste të ndryshme ku shprehen në mënyrë të gabuar. Në vijim po
japim disa shembuj:
- Para tri dite, para dy vite (përpara tri ditësh, para dy vitesh: në këtë mënyrë i përdor
edhe gegërishtja e mesme);
- Shkolla që janë të thirrura ta mbrojnë shqipen tonë... (në mediet tona), në vend të
“shkollat që janë të afta ta mbrojnë shqipen tonë”;
- Më vie keq: në vend të “më vjen keq”;
- Semestrin që vije s’do të ketë rroga (po ashtu në mediet tona), në vend të:
“Semestrin që vjen s’do të ketë rroga;
- Me kaq po e përmbyllim këtë emision lajmesh (drejtuesit e lajmeve), kjo të jep të
kuptosh se me kaq s’do të ketë më lajme, u përmbyll;
- Të konsulltohet literatura, (s’ka se si konsultohet literatura, se për t’u konsultuar
duhet të jenë dy individë apo dy bashkëfolës);
- Konsultoje mjekun (kur pacienti ka nevojë për mjekun, dhe logjika është që ky të
konsultohet nga mjeku, e jo ky ta konsultojë mjekun që vet është në nevojë);
- Mbledhja mbahet në 10 ora (është përkthim direkt nga sllavishtja, ku duhet thënë:
“mbledhja mbahet në orën 10”);
- Në një makinë, pesë persona janë plagosur rëndë pas një aksidenti...(Top News,
15.10.2013) në vend të: Në një makinë, pesë persona janë plagosur rëndë në një
aksident, etj;
- Të shpejtohet dhe të përshpejtohet çështja...(marrë nga RTK me 25 shkurt 2013)-
mjafton të jetë njëra nga këto shprehjet, të cilat kanë të njëjtin kuptim;
- Ka risi të reja, (gjithashtu, marrë nga një reklamë nga RTK “Nota brilante”), ku
mjafton njëra nga këto fjalët sepse kanë të njëjtin kuptim;
- Risia më e re (reklamë nga mediet tona), vetë fjala risi e ka kuptimin e re, pra edhe
këtu s’ka vend për të dy fjalët të së njëjtit kuptim, etj..
Një shkelje tjetër e normës së shqipes së standardizuar vërehet shpesh te
shkrimi i gabuar i foljeve zgjedh~zgjidh, të cilat sipas Fjalorit të gjuhës së sotme
91
shqipe (1984) janë të dalluara shumë qartë jo vetëm në kohën e tashme të mënyrës
dëftore, por edhe në mbarë paradigmat zgjedhore të tyre. Megjithëkëtë, mosnjohja e
trajtëformave përkatëse të paradigmave të këtyre foljeve ndikon, sidomos në kohët e
thjeshta, që këto të përdoren në vend të njëra-tjetrës si në shembullin: “Ky problem
kërkon të zgjedhet shpejt” (Sem. XIX, f. 336.). Dihet mirëfilli se problemi kërkon të
zgjidhet, prandaj një fjali e tillë do të duhej të ishte: “Ky problem kërkon të zgjidhet
shpejt”. Një rast tjetër, si:: “Të flasim për zgjedhjen e problemit”. Ç’është kjo
zgjedhje problemesh, kush kërkon të zgjedhë problem? Ndërsa, zgjidhje po. Këto janë
edhe gabimet që shpesh i dëgjojmë edhe te njerëz me funksione të larta publike.
Siç po vërejmë, këto formime janë pak a shumë të gjuhës formale, që i kemi të
para apo të dëgjuara në media tona, por që fatkeqësisht po e prishin palcën e shqipes,
siç thotë dhe shkrimtari Amosz Osz: “ gjuha e kontaminuar e ka fuqinë shumë herë
më të madhe se bomba bërthamore, sepse helmon disa breza”.
Pa shkuar shmë larg për të marrë shembuj, për futjen e ligjit për përdorimin e saktë të
drejtshkrimit të gjuhës shqipe, mjafton të përmendim rastin kur Parlamenti i
Maqedonisë ka miratuar Ligjin për përdorimin e gjuhës maqedonase në vitin 2008, në
të cilin thuhet shprehimisht:
“Çdo tekst i pa lekturuar që do të publikohet nga personat juridikë, firmat, mediet,
komunat, institucionet, do të sanksionohet me gjobë prej 2.500 deri 3.000 euro.
Ndërkaq, me nga 700 deri 900 euro do të gjobiten ata që lejojnë të publikohet teksti i
pa redaktuar.”69. Një rast tjetër të futjes së ligjit për përdorim të saktë të drejtshkrimit
kemi edhe në Francë, ku po ashtu ministri i Kulturës Zhak Toubon, propozoi
miratimin e ligjit për ruajtjen e pastërtisë së gjuhës frënge prej trysnisë gje gabimeve
që bëheshin prej gjuhës angleze, i cili ka masa ndëshkuese për gabime drejtshkrimore.
Imagjinoni në Kosovë se çfarë do të ndodhte?...S’do të ngelej njeri pa dosje në
Gjykatë, kuptohet me disa përjashtime.
Shtrohet pyetja “Si është gjendja e shqipes standarde në përdorimin shtetëror
në Kosovë? Përgjigjja është- jo aq e mirë!. Po të dëgjojmë parlamentarët në
Parlamentin e Kosovës, përpos zhargonit jo adekuat që e përdorin në Parlament ( kjo
është çështje për një studim tjetër), po shqipen standarde e flasin me shkelje të normës
së standardit të gjuhës shqipe, këtë e themi nga keqardhja (gjithmonë flasim me
përjashtime, po përqindja është e vogël). Edhe ta dini se një përqindje goxha e lartë
69 Qemal Murati, Shqipja standarde do parë jo si sundim të njërit dialekt, IAK, 2010, Prishtinë, f.32-33
92
lexojnë, ku edhe gjatë leximit paraqiten shkelje të normës, kjo është për të ardhur
edhe më keq. Dhe ne aty kemi elitën e shtetit tonë, kemi njerëzit që janë me nivele
arsimore të larta, atëherë ku po qëndruaka ky problem?! Kur kërkojmë arsyen se përse
flasin me zhargon familjeje dhe jo sipas gjuhës së standardizuar, arsyetimi është: “
Flasim kështu që të na kuptojë populli”. Jo, se Kosova nuk e ka më problem
analfabetizmin, mund të ishin justifikuar pas Luftës së Dytë Botërore, po fati edhe i
atyre që kanë qenë në pushtet është se në atë kohë s’ka pasur media dhe s’ka pasur
kush t’i dëgjojë, se njerëzit janë përballur me kushte të tmerrshme ekonomike dhe
atëherë po që ekzistonte analfabetizmi.
Me gabimet e shumta sintaksore kemi hasur në raste të ndryshme kur mund të
përdoret lidhorja e jo paskajorja në disa kategori fjalish të varura, siç shkruan T.
Kelmendi : “Në fjali kryefjalore e kundrinore të tipit përemëror jokorrelativ, në
ndonjë rast të fjalisë përcaktore, në fjalitë vendore të njëkohësisë e të paskohësisë, në
disa fjali me raporte të kundërvënies, të mjetit dhe sasiore”70.
Një gjë duhet ta kemi të qartë se sintaksa është bazamenti i gjuhës. Në shqipen
tonë, në të folurën formale dhe joformale, kanë ndikuar mjaft edhe gjuhët në kontakt,
rasti i parë tek kosovarët është se ka qenë e pranishme gjuha serbe në institucione
shkollore, qeveritare, teatrale, në lagjet tona, në farefis, kudo. Ndërsa, tani kemi po
ashtu anglishten që po na mbizotëron në shumë vende, ku për këtë dot flasim në
aspektin leksikor të shqipes së folur në Kosovë.
Gjuhëtari M.Samara shprehet me të drejtë ku thotë: “Detyrë e studentit, mësuesit,
gjuhëtarit, gazetarit, shkrimtarit, shtetarit dhe e çdo qytetari shqiptar është ta dojë
gjuhën letrare, ta mësojë e përvetësojë normën e saj të përpiqet të lëvrojë e zhvillojë
më tej atë, ta pasurojë dhe të zgjerojë frymëmarrjen e saj, ta ruajë e ta mbrojë, sepse
ajo është dhe mbetet vetëqenia e tij, burim, frymëzim dhe krenari kombëtare për
secilindo”.71
Apo siç shprehet edhe Agim Vinca “ Kultura e gjuhës është thembra e Akilit e
inteligjencës sonë”.72
70 Tafil Kelmendi, Kështjellat e Sinataksës, IAK, Prishtinë, 2006, f. 12. 71 Miço Samara, Çështje të antonimise në gjuhën shqipe, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipe rise,
Instituti i Gjuhe sise dhe i Letersise , Tiranë, 1985 f. 20 72 Agim Vinca, Gjuha standarde shqipe dhe bota akademike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2012, f. 12.
93
KREU V ÇËSHTJET LEKSIKORE DHE HUAZIMET NDËRGJUHËSORE
5.1. Leksiku i të folmes së Gjakovës
E folmja e Gjakovës me fshatrat përreth korpusi leksikor, që kemi verifikuar në
terren, nga pikëpamja dialektologjike dhe fetare paraqet mjaft ndikime ndërgjuhësore
të burimeve të ndryshme, të cilat do t’i shtjellojmë më poshtë.
Në komunën e Gjakovës, banorët e saj i përkasin fesë myslimane dhe katolike. Disa
nga fshatrat përreth Gjakovës janë kryesisht katolikë, të cilët do t’i trajtojmë në gjithë
variueshmërinë shprehëse të nxjerrë nga hulumtimi ynë në terren.
5.1.1. Fjalë e shprehje turqizma
Një tipar i përbashkët që i shquan gjuhët e Ballkanit nga gjuhët e tjera
indoevropiane të kontinentit, është edhe prania e një shtrese fjalësh të ardhura nga
turqishtja, të cilat disa studiues i quajnë thjesht turqizma e disa orientalizma, meqë një
pjesë e mirë e tyre janë me burim nga arabishtja e nga persishtja dhe turqishtja ka
qenë vetëm gjuha ndërmjetëse73
Si në gjithë gjuhën shqipe standard e jostandard edhe në të folmen e Gjakovës
ndeshim mjaft turqizma e serbizma, të cilat janë më të dukshme në të folmen e
myslimanëve. Kemi takuar mjaft njerëz të moshave të ndryshme, po që kryesisht
turqizmat i kemi hasur tek mosha e tretë, ndërsa serbizmat tek mosha e mesme. Te kjo
moshë, nuk kemi hasur vetëm serbizma, po edhe turqizmat ishin të pranishme tek e
folmja e përditshmërisë së tyre.
Mosha e tretë, e cila kishte të folmen e përzierë me turqizma ishin kryesisht
gra. Përqindja më e madhe e të intervistuarave ishin amvise. Këto dallime që i kemi
hasur, janë të lidhura ngushtë me traditat dhe padashur është bërë ndarja shoqërore e
73 Emil Lafe, Vendi i orientalizmave ndër huazimet e shqipes, Studime filologjike, nr. 1-4, 1993, f. 35.
94
punës dhe e familjes, pra edhe mori karakterin e amvisërisë sidomos në fshatrat e
Gjakovës. E themi këtë se mosha e tretë e gjinisë femërore ne brendësi të qytetit, kanë
qenë kryesisht më të emancipuara, dhe zhargoni i tyre s’i kishte të shprehur edhe aq
shumë turqizmat, sa kishte serbizma. Siç e thotë me të drejtë dhe profesori Gjovalin
Shkurtaj “ndarja tradicionale e punës ka qenë njëherësh edhe një farë ndarjeje
shoqërore e të folurit, e mënyrave të shprehjes...”74
Më poshtë do të vërejmë shprehje të ndryshme frazeologjike që i ndjek dhe
njëkohësisht edhe e pasqyron qartë kategorinë gjinore sipas aspektit sociolinguistik,
që i gjejmë të përziera kurdoherë në këto vise. Sigurisht, në intervistat tona nuk janë
vetëm gratë fokus, po edhe meshkujt e kësaj mosheje kanë të njëjtin leksemë e të
folurit të përditshëm të tyre. Shprehjet që i kemi hasur më shpesh janë këto që i kemi
renditur më poshtë sipas rendit alfabetik. Fillojmë me:
-Agë-a, em. turq. Zoti i shtëpisë, por që përdoret edhe për moshën e vjetër si formë
nderimi.
- akraba, em. tur. fis
- aman, pasth. turq. të lutem!
- allahile, pasth. arab. pashë Zotin!
- angllatisë, folje. turq. Përshtat.
- arushan, mb. ariu (kur duan të shajnë ndonjë si i madh dhe i pa ditur).
- asajde, ndajf. andej, asaj ane (përdoret në fshatrat e Gjakovës).
- ashqihone, em. turq. aneks kuzhine.
- atijne/atina, përem. atij.
- axha, em. xhaxhai (vëllai i babait).
- avitem, folje, afrohem.
- baballëk, em. turq. vjehrri i dhëndrit ose Babai i gruas.
- bacë/baca, em, vëllai i madh.
- baticë, em. serb. zonjë shtëpie, gruaja që e shikon mbarëvajtjen e shtëpisë.
- badihava, ndajf. turq. kot, kot së koti.
- bahce, em. turq. kopsht.
- bajrak, em. turq. flamur.
- bardak, em. turq. gotë.
74 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë 2003, f. 233.
95
- barazitë, f. serb. barazon.
- baxhanak, em. turq. kunati, gratë motra.
- belban, mb. njeri që i merret goja.
- belbejk, mb. femër që i merret goja.
- bereqatvers, pasth. arab. faleminderit.
- besheret, mb. që ta shpifë (më shumë e përdorin në rrethinat e Gjakovës).
- beter, mb. turq. njeri i shëmtuar.
- buçuk, mb. ngushtë, e ka punën buçuk, e ka punën ngushtë.
- budallë, em. budalla.
- buallicë, em, gj. fem., (nga serbishtja) budallaçkë.
- bukdhans, mb. mikpritës.
- bujrum, pasth. turq. Mirë se erdhe!
- burek, em. turq. byrek.
- bunar, em. pus.
- cakas, f, trokas.
- cërgash -em. serb. jevg.
- çaban/çoban, em. turq. çoban.
- çarshi, em. turq. treg.
- çemer, em. turq. lloj rripi.
- çipoj, f. shkel, vë këmbën me forcë.
- çeroj, f, Pastrim i pemëve/perimeve
- çikë, em. vajzë (mendohet që rrjedh nga serbishtja kçi, kçer)
- çibuk, em. turq. llullë duhani, cigarishte me bisht.75
- çitash, ndajf. tani, tash
- çirak, mb. turq. ndihmës, në formë ironie gjoja ke bërë shumë (a me ke bërë çirak),
- çorodit, f. njeri që ka dalë rodit, sojit, llojit të tij.
- çurë, em. pulë deti.
- çyçan, mb. njeri si qyqe, dembel.
- çykë, f. me shumë vështirësi (me çykë të zorit...)
- dakik, em. turq. minutë ose çast.
- dert, em. turq. shqetësim- mundim.
- delme, em. dele. 75 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena, Tiranë, 2007, f. 121
96
-dërzhgoft, f. Trashëgohet, por thuhet edhe për blerje të gjërave të reja “t’i
dërzhgoshit!
- dogri, ndajf. menjëherë,
- domacica, em. serb. zonja e shtëpisë, tani thuhet me ironi.
- dost, mb. mik, dashamirës (ka filluar të përdoret nga të rinjtë).
- dredhaxhi, mb. ai që bën dredha, për të arritur diçka.
- dynja, em. turq. botë.
- dynym, em. turq. matës sasie.
- dhe:z, f. ndez.
- evlat, em. turq. fëmijë.
- ezbel, em. turq. orator, i shkathtë nga goja.
- eshlef, em. turq. Gjithashtu, ka të njëjtin kuptim, por përdoret edhe për i mprehtë nga
mendja.
- fikall- ndajf. turq. i vetmuar (është fikall).
- fońesh- em. femër e besimit katolik.
- gabel- em. jevg, i sharë.
- gërdi, ndajf. i pështirë.
- gërbavem, f. kërrusem, gërmuqem.
- gërhamë, frymarrja e fundit.
- hajgare, f. tallje, humor.
- halabak, mb. njeri i zhveshur, me kuptimin i pavlerë.
- hala, ndajf. turq. ende.
- hallvë, em. turq. ëmbëlsirë që bëhet me miell të skuqur, me vaj ose me gjalpë dhe
me sheqer.76
- hanem- em. turq. zonjë.
- hanëminxhe, em. turq. gruaja më e vjetër ndër kunata.
- hasret, em. turq. djalë/vajzë e vetme si gjini apo si fëmijë.
- harxh, em. turq. bën pazarin e shtëpisë.
- helbete, ndajf. turq. ndoshta, (helbete del naj sen).
- inxhe, em. turq. gruaja e xhaxhait.
- itibar, em. turq. nderim, respekt.
- Işareti, ndajf. turq. shenjë,
76 Po aty,
97
- izën, ndajf. tur. lejë për të shkuar (a po ma jepni izën).
- jallah/jollah, ndajf. turq. shpejt, brof në këmbë.
- jadranka, em. serb. sandale.
- javash, ndajf. turq. ngadalë.
- japi, em. turq. shtëpi.
- jatagan, em. turq. pushkë.
- jiti, em. serb. hekur për hekurosje.
- jakne, em. serb. xhaketë.
- kabile, em.mb. turq. familja e gjerë.
- kaci, em. serb. lopatë me bisht të gjatë.
- kalldrëm, em. tur. rrugë e shtruar me kalldrëm.
- kalistruc, em. pozitë për mbajtjen e fëmijëve sipër supeve, sic duket është emër me
kompozim, emër + emër = kali-struc.
- kanop, em. konop.
- kanun, em. turq. ligj, Kanuni i Lekë Dukagjinit.
- karcyll, em. karkalec.
- kasavet, ndajf. shqetësim (i ka futë vetes kasavet).
- kauç, em. serb. divan.
- kerr, em. tur. qerre, makinë.
- konak, ndajf. turq. Odë, mikpritje për mysafirë.
- kërsh, em. është shkrep, shkëmb thikë i lartë dhe me gurë, e shpesh përdoret për si
metaforë (kërsh i ka punët- jo shumë mirë).
- kinxh, em. qengj.
- lluq, mb. pula që ulet për të bërë zogj, përdoret edhe për njerëzit dembelë, që ulen
dhe nuk ngrihen nga vendi.
- kërrutë, em. serb. bastun.
- kudër, em. bushtër, femra e qenit, përdoret për sharje morali.
- kukat, f. që bën si qyqja në raste vajtimi (mos kukat).
- kimet, em. turq. rëndësi, vlerë.
- kismet, ndajf. tur. fat, përdoret për të uruar në të ardhmen (kësmet po martohem).
- kyvet, ndajf. tur. fuqi, forcë (i ka dhonë Zoti kyvet).
- lke, f. i vihet pas, i lyhet ( m’u ka lke:).
- lulak, em. fëmijë i lidhur në djep.
- llahusë, em. gruaja që ka lindur brenda 40 ditëve.
98
- lluk-lluk, ndajf. veprim për një person që i do gjërat falas.
- llukmaxhi, mb. personi që i do gjërat gati dhe falas.
- llugë, ndajf. për një përson që i ka punët të lidhura.
- maçorr, em. maçok.
- magar, em. gomar.
- magaricë, mb. serb. gomaricë, e sharë për femrat (prapashtesa –icë vjedh nga
serbishtja).
- mëhallë, em. turq. lagje,
- mangall- em. turq. (tangar), enë prej metali në forme të rrumbullaktë me këmbëza,
ku mbahet prushi për t’u ngrohur.
- magjup, em. cigan, romë.
- mesele, em. turq. tregim, ndodhi.
- misit, mb. turq. përson që shkon për shkuesi.
- mixhë, em. turq. xhaxhai (përdoret vetëm në fshatrat e Gjakovës).
- mraz, ndajf. serb. i ftohtë i madh.
- mrrolan, mb. njeri i mërrolur, nopran.
- nalet, em. turq. djall. dreq.
- namrud, mb. nopran.
- nashta, ndajf. ndoshta.
- natje, ndajf. mëngjes.
- nemenc, em. memec.
- ngaj, f. vrapoj.
- ngat, ndajf. afër.
- ngihem, f. ngopem.
- ngoj, f. dëgjoj.
- nishan, em. tur. Shenjë.
- ńorě, f. në dorë të Zotit, ose në doren time.
- niri, em. njëri.
- ńiva, f. dëgjova.
- opcina, em. serb. familja e nuses.
- oshtinë, em. serb. komuna (ka ngelë te mosha e vjetër, nuk thuhet më)
- okë, em. turq. matëse sasia.
- pacërrk, em. si lloj kungulli i fortë që dikur e kanë prerë për t’u larë.
- pares- ndajf. qëparë.
99
- pastork, em. thjeshtër.
- pastërm, em. turq. mish gjedhi i konservuar për ushqim dimri.
- penxhere, em. turq. dritare.
- perejke, em. lasë prej druri, që përdoret për t’i rrahur rrobat, ose e sharë për ndonjë
lloj fytyreje.
- pronore, em. serb. dritare (e përdorin në fshatrat e Gjakovës).
- përnima, ndajf. vërtetë.
- piskavicë/pleskavicë, em. lloj ushqimi si qofte me mish të grirë.
- pilaf em, turq. ushqim me oriz, bereqet-mbarësi.
- promë, ndajf. mbrëmë.
- purri, em. preshë.
- rixha, pasth. lutje, ankesë.
- rrokatet, f. e humb logjiken nga mosha.
- rrakshajë, em. e prishur, e sharë.
- rrakrrake, em. lloj lodre për fëmijët e vegjël.
- sabi:, em. turq. fëmijë.
- sakicë, em. tur. sopatë.
- saora, ndajf. menjëherë, shumë shpejt.
- sonë, em. sanë, bar i thatë.
- sarillyk, em. turq. sëmundja e verdhëzës.
- serbez- ndajf. turq. i trimëruar.
- sklubë- em. serb. giliqe, që bëhen rreth syrit.
- spirrë, mb. serb. i/e hollë, zakonisht përdoret për të sharë.
- spirroj, f. p.sh i spirroj drutë, i holloj drutë.
- stupc, em. serb. dru i trashë, hu.
- sokak, em. tur. rrugë.
- shkoç, f. e heq, e shkoqis nga vendi - e heq nga vendi.
- shtagë, em. serb. shkop.
- shtres, ndajf. stres.
- shtirë, mb. i vështirë, i egër, i ashpër (përdoret në fshatrat e Gjakovës).
- tavan, em. turq. pjesa e sipërme që mbulon një dhomë.
- tomel, em. qumësht, thuhet se rrjedh nga fjala shqipe d.m.th. i ëmbël-amël-omel.
- teshem, f. u takova me dikë (përdoret në fshatrat e Gjakovës).
- teslicë, em. serb. sqepar, vegël që përdoret nga marangozi.
100
- tezak, em. turq. cuni i tezes.
- tërpijan, mb. njeri që ka neps për ushqim.
- torishtë, em. vend ku rri bagëtia, vend i rrethuar me gardh.
- troha/ trosha, em. serb. thërrmija.
- trullejkë, mb. budallaqe e trullosur.
- tutë, ndajf. frikë.
- tutna, f. frikësohem.
- thatikë, em. femër e thatë.
- thmi, em. fëmijë.
- vadit, f. ujis, lëshoj ujin në oborr.
- vllavi, em. vëllai.
- vllaznitë, em. vëllezërit.
- sigloj, f. gudulis.
- xekrri, em. insekti zekth.
- xhade, em. turq. rrugë.
- xham, em. turq. qelq.
- zagar, em. qen gjahu, por që në të folmen e Gjakovës e kanë për të sharë dikë.
- zullum, ndajf. turq. dëm, i bën zullum- i bën dëm.
- zhabë- em. serb. bretkosë.
- zhdryp, f. zbrit.
- zhongel, em. leckaman.
Përveç sa theksuam më sipër, në gjuhën shqipe përdoren krahas fjalëve turke, greke,
angleze, italiane, serbe, edhe fjalë arabe.
5.1.2. Fjalë dhe shprehje arabizma
Arabishtja në gjuhën shqipe është futur përmes pushtimit otoman, pra nuk
është futur në mënyrë të drejtpërdrejtë. Fjalët arabe kanë hyrë në gjuhën shqipe
kryesisht nëpërmjet Kuranit.
Në Kosovë 92% e popullsisë janë myslimanë. Por, praktikues të fesë islame janë
shumë më pak, afërsisht 30 %. Ashtu siç e cekëm te turqizmat dhe serbizmat, kemi
mjaft shprehje me origjinë arabe, që lënë për të menduar se besohet më shumë në fenë
myslimane dhe është futur në përdorim ky lloj fjalori që është shfaqur sidomos pas
periudhës së luftës në Kosovë. Dallojmë shumë leksema të tilla që përmbajnë fjalën
Allah, në vend të fjalës Zot dhe del kryesisht në mjediset fetare myslimane, te ithtarët
101
e devotshëm të kësaj feje. Në mjediset e Gjakovës dhe fshatrave të saj, ka filluar të
shfaqet dendur jo vetëm shprehja mbi zotin apo allahun, po edhe shumë shprehje me
origjinë arabe që ndoshta është ndikim i futjes së kësaj feje qysh me ndihmat e
organizatave të huaja arabe që hynë në Kosovë për të ndihmuar financiarisht apo me
ushqime të nevojshme që çonin shumë peshë për secilën familje në Gjakovë. Dhe kjo
detyrimisht i futi të ndjenin simpati apo të krijonin një besim të ri që filluan ta
praktikonin me një ritëm të lartë të fesë myslimane. Ky patjetër që është një fakt
sociolinguistik, dhe temë në vete që do shumë hapësirë dhe hulumtim për diskutim,
po me këto hulumtime apo shqyrtime më të thella nuk do të thellohemi ne në temën
tonë.
5.1.2.1 Shprehjet e myslimanëve
Në vijim po sjellim një seri fjalësi të marrë nga fusha turanike, gjithashtu të paraqitura
sipas sistemit alfabetik:
1. All-llahu Ekber (ربكأ هللا) - Allahu (Zoti ) është më i Madhi. 77
2. Ajet (Kur’anor), varg, fjalë, fjali, periudhë (Kur’anor-e).
3. Azraili, ëngjëlli i vdekjes, që u merr njerëzve shpirtin, kuptohet me lejen e Zotit.
4. Abdesi, është një lloj pastrimi që duhet bërë para se dikush të falet apo të lexojë
Kuranin.
5. Agjërim, kur një mysliman, gjatë muajit të Ramazanit ose ndonjë herë tjetër rri
pa ngrënë dhe pirë nga syfyri deri në aksham.
6. Akide, besim.
7. Aksetizëm, kur një mysliman i jep përparësi Ahiretit përpara kësaj bote.
8. Aulemee (ءاملع), (njëjësi: alim), njerëzit e ditur në Islam.
9. Aurf (فرع), traditë.
10. Aiid (ديع), fjala “Eid” është fjalë arabe, që do të thotë kremtim, festim, lumturi
periodike dhe gosti. Në Islam janë dy Eid-e, që do të thotë festa e Ramadanit
(Eid el-Fitr) dhe festa e Sakrificës (Eid el Edhahii).
11. Aiid ul-Edhahii (ىحضألا ديع) - Festa e Kurban Bajramit.
12. Aiid ul-Fitr (رطفلا ديع) - Festa e Fiter Bajramit (pas Ramazanit).
13. Adab (بدأ), letërsi.
77 Përkthim i H. Sherif Ahmeti, “KUR’ANI”, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, 1988.
102
14. Abd (دبع)- rob.
15. Adl (لدع) – drejtësi.
16. Ahl al Kitab (باتكلا لهأ), të krishterët dhe jahuditë.
17. Ahad (دحأ), një.
18. Ahkam (ماكحأ), dispozitat.
19. Ahl al Bayt (تيبلا لهأ), familja.
20. Akhlaq (قالخأ), moral.
21. Alamin (نيملاع), sunduesi i të gjitha botëve.
22. Aalim (ملاع), i ditur, dijetar.
23. Amial-Muminin, prijës i besimtarëve.
24. Akl (لقع), logjikë.
25. 'Azl (لزع), shaka.
26. Aërah (ةروع), pjesë të trupit, që nuk do duhej t’u zbuloheshin të tjerëve. Për
meshkujt, kjo është prej kërthizës deri te gjuri. Për femrat, është i tërë trupi
përveç duarve dhe fytyrës.
27. Biitullaah (هللا تيب), shtëpia e Zotit, (Qabeja).
28. Berakeh (ةكرب), të mira (si materiale).
29. Berzah (خزرب), jeta ne varr, deri në ringjallje.
30. Bid'ah (ةعدب), risi.
31. Bint (تنب), vajzë.
32. Bismil-leehi Rrahmeenirr-Rrahiim (ميحرلا نمحرلا هللا مسب), në emër të
Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit. Me këtë shprehje muslimani fillon çdo
punë të tij.
33. Burda (ةدرب), xhybe, që e vesh hoxha.
34. Batili, i kotë.
35. Bejtul-Harami, Qabeja, Kibla.
36. Dexhxhal (دجال), kjo krijesë me emrin Dexhall, do të paraqitet para Kiametit
(Fundi i kësaj Bote),
37. Dalel (للض), devijim, humbje.
38. Deer Al-`Ahd (دهعلا راد), vend i marrëveshjes.
39. Deer Al-Emn (نمألا راد), vend i sigurt.
40. Deer Ad-Deaëah (ةوعدلا راد), vend i thirrjes.
41. Deer Al-Harb (برحلا راد), vend i luftës.
42. Deer Al-Isleem (مالسإلا راد), vend i Islamit.
103
43. Deer al-Kufr (رفكلا راد), vend i kufrit të mosbesimit.
44. Deer Ash-Shahada (ةداهشلا راد), vend i dëshmisë.
45. Da`ëah (ةوعدلا), thirrja në rrugë të All-llahut apo veprimtaria fetare.
46. Derëiish (شيورد), fukara.
47. Dhimmi (ذمي), një jo-mysliman, i cili jeton nën mbrojtjen e një shteti mysliman.
Ai është i liruar nga detyrimet islame si: shërbimi ushtarak dhe zekat, por në
vend të kësaj duhet të paguajë një tatim të quajtur xhizje.
48. Diin (نيدلا), mënyrë e jetës apo fe.
49. Duaa (ءاعد), lutje, kërkesë drejtuar Allahut.
50. Dhikr (ركذ), përmendja e Allahut
51. Dhuhr (رهظلا), Namazi i drekës
52. Dunjee (ايند), jeta e kësaj bote, e kundërta me jetën e përtejme.
53. Daif, i dobët.
54. Ders, ora.
55. Ed – dalal, humbja, shmangia nga rruga e drejtë.
56. El- fisku, mosrespekti dhe mosbindja ndaj urdhrave të Allahut.
57. Ehlu Sunneti, pasuesit e rrugës së Muhamedit a.s.
58. El – arrafe, profetizimi.
59. El – guluvvu, kalimi i kufirit.
60. El – itra, teprimi, kalimi i kufirit në lavdërim duke gënjyer.
61. El – Kur’anil-Kerim, Kurani fisnik.
62. El – kehane, falli.
63. En – nusub, përmendoret.
64. Err – rride, braktisja, dalja nga islami.
65. Es – sihru, magjia, sehiret.
66. Essaleetu, namazi.
67. Et -- temathil, statujat në formë njeriu apo e ndonjë gjëje tjetër që ka shpirt.
68. Et – tevessul, afrimi.
69. El- velau, miqësia.
70. Elhamdulileehi (هلل دمحلا), falënderimi i takon vetëm Allahut të Madhnuar.
71. El-eehirah (ةرخآلآ), bota e ardhshme, Ahireti.
72. Emeeaneh (ةنامأ), amanet.
73. Emiin (نيمآ), amin. O Allah pranoje këtë lutje apo këtë vepër.
74. Ensaar (راصنأ), ndihmues.
104
75. Erbeaiin (نيعبرا), dyzet (40).
76. El-assr (رصعلا), Namazi i obligueshëm i pasdites (ikindia).
77. Es-Sseleemu Alejkum (مكيلع مالسلا), kjo është përshëndetja e myslimanëve
kur takojnë njëri-tjetrin. Kuptimi i saj është “Paqja qoftë mbi ju”.
78. Estagfirullaah (هللا رفغتسأ), kërkesë drejtuar Allahut të na falë gabimet.
79. Euudhu bil-leehi (هللاب ذوعأ): Eudhubilahi mine shejtani rrahim, mbrohem me
Allahun nga Shejtani (djalli) mallkuar.
80. Eëlijee (evlija) (ءايلوأ), të dashurit e Allahut.
81. Eejeh (ةيآ), domethënia Arabe e “Ajeh” është: mrekulli apo shenjë. Kur’ani
konsiderohet të jetë mrekulli më vete. Secili varg apo fjali quhet Ajeh. Shumësi i
“Ajeh” quhet “Ajat”, që do të thotë mrekullitë.
82. Eejetullaah ( هللا ةيآ), shenjë nga Zoti i madhnuar,argument.
83. Edheen (ناذأ) – Ezani, lajmërim i myslimanëve për hyrjen e kohës së namazit.
Thirret nga Mu’ezini ne xhami.78
84. Fegjr (رجف), agimi i Diellit, prej Agimi të Diellit e deri te lindja e Diellit duhet
të falet Namazi i Sabahut (Lutjet e Mëngjesit).
85. Ferd (ضرف) – Farz, diçka që është e obligueshme për myslimanin. Nganjëherë
kjo përdoret si referencë ndaj pjesës detyruese të Namazit.
86. Feesik (قساف), personi me karakter dhe moral të ulët, i cili bën mëkate të
ndryshme.
87. Fetëee (ىوتف), Fetva, opinion juridik lidhur me ligjin islamik.
88. Fikh (هقف), domethënia e fjalës është: të kuptuar, përfshirje, dituri, dhe
jurisprudencë në Islam, dituria dhe ligji islam.
89. Fii sebiili l-leeh (هللا ليبس يف), gjithçka që bëhet në emër të Allahut, për hir
të Allahut, vetëm për Allahun. P. sh., i ndihmon dikujt pa shpërblim, i ndihmon
për Allah etj.
90. Fitneh (ةنتف), konflikt civil, luftë, trazirë.
91. Fitrah (ةرطف), vitrat. Jepet një shumë e caktuar për person para Bajramit të
Ramazanit. Ato jepen zakonisht në Bashkësi Islame, kurse ajo i shpërndan për
nevojtarët.
92. Furkaan (ناقرف), dallues.
93. Gafera (رفغ), e fali (gabimin).
78 Abdul Mexhid Aziz ez- Zendani, “Njëshmëria e Krijuesit”, Furkan- ISM, Shkup, 2000.
105
94. Gaib (بيغ), sendet e padukshme, të fshehta. P. sh., Bota e ardhshme.
95. Gusëll (لسغ), pastrimi i tërë trupit dhe pastrimi i gojës dhe i hundës me gargarë.
Gusëll duhet të merret p. sh., pas marrëdhënieve seksuale !
96. Haku, e drejta.
97. Hatme, quhet kështu leximi i tërë Kur’anit. Pra, kur një njeri e përfundon
leximin e tërë Kur’anit themi se ka lexuar një hatme.
98. Haram (مرح), diçka që është e paligjshme apo e ndaluar në Islam.
99. Hadiith (ثيدح), transmetimet mbi thëniet dhe traditat e Pejgamberit.
100. Hadiith Kudsi, janë hadithe të cilat Profeti i tha si Allahu.
101. Haxh, shtyllë e Islamit.
102. Haxhinjët, njerëzit që shkojnë në Qabe për të kryer Haxhin.
103. Hallall, e lejuar.
104. Hafiz, quhet personi i cili e di gjithë Kuranin përmendësh.
105. Hidajet, udhëzim.
106. Hytbe, ligjërata.
107. Halilull-llah, mik i Allahut.
108. Haxherul – Esvedi, gur i zi, i cili është i vendosur në Qabe.
109. Haniif (فينح), njerëzit të cilët, gjatë periudhës së Xhahilijetit, refuzuan
idhujtarinë në shoqërinë e tyre. Këta njerëz ishin në kërkim të fesë së vërtetë të
pejgamberit Ibrahim.
110. Hasen (نسح) – Hasen, 'I mirë', përdoret për një hadith i cili është autentik, por
nuk e mbërrin kategorinë e lartë të Sahi-së.79
111. Hixheeb (باجح), mbulesë për gruan, përveç fytyrës duarve.
112. Hixhrah (ةرجهلا), migrim.
113. Huduud (دودح), kufi, zonë kufitare.
114. Ibeedah (ةدابع), ibadet, adhurim.
115. Iblis (سيلبإ), Shejtani, djalli.
116. Iftaar (راطفإ), iftari.
117. Iman (ناميإ), besimi vetjak.
118. Imam -- Është një udhëheqës fetar. Çdo njeri që prinë gjatë një namazi quhet
Imam.
119. Imsaku, syfyri.
79 Imam Neveviu, “Rijadus-Salihin”, Komiteti i bashkuar Saudit, Prishtinë, 2004.
106
120. Inshee'eallah (هللا ءاش نإ), në dashtë Allahu. “ Insha’Allah”.
121. Islam (مالسإلا) – Është një fjalë e gjuhës arabe e cila rrjedh nga fjala “ paqe “
122. Isra dhe Miraxh (ءارسإلا) – Udhëtimi i Muhamedit a.s. në shtatë qiejt.
123. Ihsani, virtyti.
124. Ikkra, lexo.
125. Ihsam, bamirësi.
126. Ilhad, të shmangurit nga e vërteta.
127. Je Allaah, O Allah.80
128. Kufer, mohim, mosbesim.
129. Kijaameh, kijameti, fundi i botës.
130. Kafiir, jobesimtar, ate, i pafe.
131. Kur’an, kur’ani, libri i shenjtë i myslimanëve.
132. La ilahe il-All-llah, s’ka Zot tjetër përveç Allahut.
133. Mehri, është një vlerë pasurore që burri ia jep gruas kur martohen. Kjo është
pjesë e kontratës së martesës së myslimanëve.
134. Mashallah, këtë fjalë e themi kur shohim diçka mirë për të mos i rënë mësysh.
135. Muxhize, mrekulli.
136. Mulhid, Heretik, quhet njeriu që përhapë dyshime për fenë Islame.
137. Medh’hebi, drejtimi (hanefi, selefi).
138. Menhexh, metodë.
139. Mekami, pozita.
140. Mualim, mësuesi.
141. Mestet, lloj çorapesh mbi të cilat merret abdes, në kohë të ftohtë.
142. Mushrik, politeist.
143. Misk, lloj parfumi.
144. Misvak, lloj druri me të cilin i kanë larë dhëmbët. Brusha e dhëmbëve.
145. Nifaku, dyfytyrësia.
146. Nijeti, qëllimi.
147. Resulullah, Muhamedi a.s.
148. Ruku, përkulja gjatë namazit.
149. Radiallahu anhu, Allahu qoftë i kënaqur prej tij,saj.
150. Ruhul Kudus, shpirt i shenjtë. 80 Abdul Hamid, Ibrahim, Rruga e muslimanit, Organizata bamirëse 'El Haremejn , Tiranë, 1993.
107
151. Rejjan, quhet një derë e Xhenetit, nëpër të cilën do të hyjnë në Xhenet vetëm
ata njerëz të cilët kanë agjëruar.
152. Ramazan, muaji i shenjtë i myslimanëve,në të cilin myslimanët agjërojnë.
153. Rizk, rrisku, furnizim.
154. Suneti, në përgjithësi fjala “Sunah” d.m.th. zakon, traditë ose normë
155. Sahabët, shokët e Pejgamberit a.s.
156. Sexhde, lëshimi i kokës në tokë gjatë faljes së namazit.
157. Sure, është një kapitull në Kur’an. Gjithsej janë 114 sure në Kur’an.
158. Sal-lall-llahu alejhi ue seleem, paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të.
159. Sadaka, lëmosha.
160. Selam, paqe.
161. Siraati, ura që duhet kaluar për të hyrë në Xhenet,e cila është e hollë sa maja e
gjilpërës.
162. Saffar, radhitjet e njerëzve në rende, për ta falur namazin.
163. Sahih, e vërtetë.
164. Salatul-melaike, lutja e melaqeve.
165. Salatul-ademijine, lutja e njerëzve.
166. Salatullaah, lutja e Allahut.
167. Sabr, urim.
168. SubhenAllaah, i lartësuar qoftë Allahu.
169. Salavatet, përshëndetjet dërguar Muhamedit.
170. Shirk, është politeizëm, idhujtari d.m.th. kur dikush i bën shok Allahut dhe
është mëkati më i madh që konsiderohet në Islam dhe që nuk falet.
171. Shefaat, ndërmjetësimi.
172. Sheriati, ligji Islam.
173. Shehadeti, dëshmia: “Dëshmoj dhe deklaroj se nuk ka Zot tjetër përveç
Allahut dhe se Muhamedi a.s. është rob dhe dërguar i Tij”.
174. Tejmum, abdes simbolik me dhe kur nuk ka ujë.
175. Teshehud, deklarata.
176. Ted’hinat, magji me lutje dhe tymosje.
177. Tur, kodra tek e cila Allahu xh.sh. i foli Muses a.s.81
81 Muhammed Ali Fethull-llah, Ta mësojmë Islamin, Komiteti i bashkuar Saudit, Prishtinë, 2004.
108
178. Tavaf, të sjellurit rreth Ka'bës shtatë herë. Njerëzit zakonisht e bëjnë këtë gjatë
Umres apo Haxhit.
179. Teëhiid (ديحوت), njësim, njëanshmëri.
180. Teëraat, tevrati, shpallja të cilën Allahu ia ka zbritur Musait.
181. Ummeh (االمة), umeti është komunitet apo popull. Kjo përdoret si referencë
ndaj komunitetit të besimtarëve apo myslimanëve.
182. Umrah, është pelegrinazh më i vogël i cili s'është i detyrueshëm dhe mund të
bëhet në çfarëdo kohe.
183. Ëali, kujdestar i ligjshëm, mik apo mbrojtës, dikush që duhet të përkujdeset
për interesat e juaja.
184. Ëitr, Tek; Namazi i fundit natën Vitri, që përbëhet prej një numri tek rekatesh.
185. Xhehennem, Ferri, vendi ku njerëzit do të dënohen për mëkatet që i kanë bërë
në tokë.
186. Xhahiliya (الجاهلية), Xhahilijeti, periudha e injorancës.
187. Xhamia(ةعماج), xhamia.
188. Xhenneh, Parajsa, vendi ku njerëzit do të shpërblehen për veprat e tyre të mira.
189. Xhiheed (داهج), është një fjalë e gjuhës arabe që nënkupton përpjekje, mundim
dhe luftë në emër të Allahut për mbrojtjen e jetës, tokës dhe fesë.
190. Xhinn ( جن), xhinët, djajtë.
191. Xhumuah (ةعمج), lutja e së premtes.
192. Xhuz' (ءزج), pjesë e Kur'anit.
193. Xhibrili, ëngjëlli i shpalljes.
194. Xhunub, i papastër.
195. Xhemaati, kolektivi, njerëzit që shkojnë për t’u falur.
196. Zem- Zem, burimi i ujit, krua në Qabe.
194. Zekat, bazohet në një nga principet më të rëndësishme të Islamit: të gjitha gjërat
i përkasin Allahut dhe se pasuria i është dhënë njeriut në mirëbesim.82
82 Përkthim i H. Sherif Ahmetit, “KUR’ANI”, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, 1988.
109
5.1.2.2. Shprehjet e katolikëve
Në vijim do të trajtojmë fjalët që i kemi vërejtur gjatë hulumtimit tonë dhe që
përdoren nga katolikët e qytetit të Gjakovës me fshatrat përreth (Doblibare,
Bishtazhin, Rekë e keqe, Rracaj). Kemi vërejtur se edhe katolikët e kësaj krahine,
kanë shprehje që i përdorin edhe nga turqishtja, arabishtja, si ndikim i shumë viteve
sundimi otoman.
Kemi bërë hulumtime në fshatrat e banuar kryesisht me katolikë, kemi takuar
brezin e besimtarëve të moshuar, po ashtu edhe banorët e moshës së mesme, po që
hasnim dallime kryesisht në shërbesat fetare, në lutjet e tyre (edhe pse kryesisht ishin
të njëjta), por dallonte tek fjala Zot. P.sh.: “ Le t’i lutemi Zotit”, “Bukën tonë të
përditshme falna o zot”, “Pasha Zotin”, “N’emen t’Zotit” etj. Tek mosha e vjetër e
hasëm Pereni/a, “Pashë Perenin’”, “T’rujt Perenia”, etj.
Këtu grupi i bashkëtingëlloreve –nd, na del e asimiluar me –n, dhe me zanoren
fundore të gjatë a shumë të gjatë –pereni: 83
Ndërsa, tek të rinjtë kishte shumë shprehje të ndryshme turke, arabe, serbizma,
italizma, dhe tani së voni dhe anglicizma.
Po i paraqesim më poshtë shprehjet që i kemi hasur tek katolikët e qytetit të
Gjakovës dhe në ato fshatra ku kemi bërë hulumtim.
Shprehjet do t’i paraqesim në formë alfabetike:
1. Amen, fjalë hebraike, rrënja e së cilës nënkupton shumë domethënie:
qëndrueshmëri, shpresë, e vërteta. Fjala amen do të thotë se ajo që është thënë
konsiderohet si e vërtetë. Përkthimi “ashtu qoftë” shpreh një dëshirë, por nuk shpreh
kuptimin e saktë të fjalës.
2. apostujt, nga greqishtja ‘apostolos’, i dërguari, përfaqësues zyrtarë. Në kuptimin e
ngushtë të fjalës, apostujt janë dymbëdhjetë nxënësit që Jezusi i zgjodhi për shokë të
tij të afërt, për dëshmitarë të tij para botës dhe për predikues të ungjillit të tij.
Ndërsa në kuptimin e gjerë të fjalës “apostull” tregon atë që mbart mesazhin e
ungjillit apo, më gjerësisht, atë që mbron një ide ose lufton për një gjë të mirë.
3. acik ndajf. veçmas, ndaras. (të ndarë më vete)
83 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, SHBLU, Tiranë, 2003, f. 229.
110
4. adalet-i (hadalet), em. (turq) gja adalet, gjë e hatashme, e përbindshme, shëmtim,
rrënim, p.sh., e bani adalet, bani adelet n’tà.
5. aht-i, em. (turq.) e drejta që i përket dikujt, drejtësia, haku, jam n’aht tan, jam
përgjegjës ndaj teje, e ndjej veten fajtor ndaj teje, të kam hyrë ne hak.
6. amanet-i, em. (turq.) pasuri ose ndonjë gjësend që i lehet dikujt në besim, ja lash
amanet, ia lash në besim që ta ruajë dhe të kujdeset për të.
7. apet (opet) ndajf. (sërb.) përsëri, prapë
8. allahile pasth. pashë Zotin!
9. akllagi-ja (më drejtë okllagi-ja) turq. petës, hollonjës, tëhollës, tëhollës.
10. azgan em. (turq.) trim; djalë azgan.
11. bace, em. me të cilin i drejtohen vëllait të madh.
12. badifokë-a, kuletë të hollash.
13. badihava (badiava) ndajf. (turq.) pothuaj falë, për një çmim fare të vogël, e bleva
badihava, më kot, pa dobi, badihava po flet, badihava e ki atë punë.
14. bedat-i (bidati), em. modë, zakon, bidat i ri n’katun t’vjetër.
15. bërllog-u (barllag, bërllak), em. llum, pleh; mbeturinë fig. e bani bërllok, e fëlliqi
fare.
16. brigë-a, em. (sërb.) brengë, kujdes, shqetësim, mërzi.
17. bucak-u, em. moçal, hurdhë, batllak.
18. babeli (Kulla e Babelit), nga hebr. Babel simbolizon përzierje gjuhësh, ndërsa
greq. Babylon do të thotë “dera e Zotit”. Përshkrimi biblik i Kullës së Babelit është
frymëzuar nga piramidat shkallë-shkallë të quajtura zigurat, rrënojat e të cilave mund
gjenden në Mesopotami.
19. Bibla, em. Me kuptimin e përgjithshëm „Bibël“ nënkuptojmë librin e frymëzuar të
hebrenjëve dhe të të krishterëve. (Përkthimi i Biblës ka mundësuar krijimin e veprave
letrare si: në Angli Versioni i Biblës (1604 – 1611), në Gjermani Martin Luther me
përkthimin e tij te Biblës, ka mundësuar formimin e gjermanishtes moderne 1534 ).
20. çallshis (çallëstis) f. përpiqem, kujdesem më të gjitha mënyrat për të rregulluar a
për të arritur diçka, bëj çmos për të gjetur ose për të ndihmuar dikë.
21. çare-rja, em. (turq.) shpëtim, s’ka çare, rrugëdalje, nashta ja gjan çaren vedit.
22. çejz-i, em. (sërb) qerre me dy rrota.
23. çirak-u, em.(turq.) shegert, djalë që pajtohet si shërbëtor për të mësuar zejen pranë
ndonjë zejtari.
24. çapurit, f. shpupurish me këmbë, shpërpush, zhgurit.
111
25. dajma, ndajf. (turq.) gjithnjë, vazhdimisht, gjithmonë.
26. dallash, ndajf. (turq.) mbrapsht, keq, jo drejtë.
27. davë-a, em.(davà-ja), paditja në gjyç.
28. de-ja, ndarja.
29. dela, në shprehjen e jo delà … e jo më …
30. devër, me kamatë.
31. divanane-nja, em, korridor i gjatë në shtëpi prej nga kalojnë për të shkuar në
dhoma.
32. dves, pyes.
33. dhezë, ndezë.
34. dhane, dhënë.
35. eukaristia, greq. euharistia d.m.th. vepër falënderimi; krah. në greqishten moderne
efharisto “faleminderit”.
36. ferk-u, em. agim, n’férk t’dits, ja dha férku, filloi të agojë.
37. fesat–i, em. (ar.) sherr, ngatërresë, grindje.
38. fllaniki, em. dollap i madh, çarranik i madh.
39. gërbavtë (i, e) mb. i kërrusur, me gërb.
40. gautë-a, em, lloj sorre me kraharor ngjyrë hiri.
41. gusë-a, em. (sërb) patë.
42. guxhë-a, em. copë e vogël hekuri apo e çfarëdo metali apo teneqeje, burmë, vidë
që shtrëngon binarët mbi pragjet e hekurudhës.
43. halẽ, (hala), ende.
44. hallaqe, mb. e zgardhnuar, me gardh të prishur.
45. hamam-i, em. (turq.) banjo publike në qytetërimin oriental.
46. haxhet-i, em. (arab.) nevojë, kërkesë; ta jap me haxhet nji sén, ta jap për t’u
shërbyer.
47. hyqymet-i, em. (tur.) shteti, pushteti shtetëror, regjimi, ndërtesa ku janë vendosur
organet e pushtetit, m’kanë thirrë n’hyqymet, në organet e pushtetit, punët e
hyqymetit, punët e shtetit.
48. hyzmet-i, em. (turq.) shërbim, me i ba hyzmet, t’i shërbesh, jam n’hyzmet të, jam
në shërbim të, s’ja bani hyzmetin, nuk i ra mbrapa.
49. hyzmeqar-i, em. (turq.) shërbëtor, shërbyes.
50. ibret-i, em. (turq.) shumicë, shumë, ibret njerëzish ishin kanë mledhë; çudi, habi,
shëmtim, ibret pej tina, u friksua prej tij.
112
51. igballi-i, em. (turq.) fat.
52. ilaf, mb. (turq.) hata, i përbindshëm, ilaf sèn.
53. insane-i, em. (turq.) njeri, fig. njeri i arsyeshëm, i kuptueshëm, banu insanë.
54. ispat-i, em. (turq.) dëshmitar, ndajf. e bani ispat, e tregoi vetën të mirë ose të keq
se kush është, dëshmi.
55. itikat-i, em. (ar.) besimi, bindja në qënien e Zotit.
56. ize-ja (Rize, Riza), em. (turq.) mëshirë, dëshirë, vullnet, pr’rizé t’zotit, pash
vullnetin e zotit.
57. izë-a (izëm) em. (turq.) leje, pëlqim.
58. jaran-i, em. (turq.) mik, dashamir, shok zemre.
59. jaz-i, em. (sërb) vijë e vogël që shpie ujin në rrotën e mullirit.
60. jetim prej menve, i lehtë nga mendja.
61. jangllash (jangllësh), ndajf. (turq.) gabimisht.
62. kajushë-a, em. lloj lejleku.
63. khã, ndajf. këtu.
64. lagraqë-a (lagragjë), em. copë druri me kërrabëz në njërën anë që shërben për të
mbajtur saçin.
65. lazëm-zmi, em. (arab.) nevojë, pa qenë nevoja.
66. lpenër-nra, em. pupël.
67. llomis, f. (sërb.) grimcoj, dërmoj, rrah shumë.
68. manaja, em. zgjidhje.
69. mazu:n, mb. i vrërët në fytyrë, i pa disponuar.
70. mic-i, em. lloj monedhe.
71. mire-ja, em. pasuria e patundshme tokësore, tokat mbi të cilat e drejta e pronësisë
i përkiste shtetit, pasuri shtetërore.
72. nafakë-a, em. fati, mënyra e jetës që i është caktuar njeriut nga fati (bashkëshort-
e).
73. nadje, në mëngjes.
74. nash, në dasht.
75. nashtë, s’ka gjë, s’prish punë.
76. ndue, vënë, vendosur.
77. noll, ndjell.
78. nrata, nadje, në mëngjes.
79. opçina, em. gjini, familje e nuses.
113
80. paranej, ndajf. përpara, më parë.
81. pede, epma, ma jep.
82. pade, pale, vallë, shiko a mos vallë po trembet…
83. perze (perzete, perzet) lidh. Të them të drejtën, besa, vërtetë është se.
84. pocerkë-a, em. kungull ujës, lloj kungulli fryti i të cilit pasi të hiqen farat, shërben
për të mbushur ujë, fig. kryemadh; tepja e kresë, n’pocërk t’kresë.
85. qerat, të tjerat, qetër – tjetër.
86. razi-ja, me u ba razi, me u razitë, të pranosh të japësh pëlqimin.
87. rixha (rixhe), em. (turq.) lutje, kërkesë, t’i lutesh dikujt të ta kryej një punë.
88. rue, ruajtur.
89. rytbe, respekt, autoritet.
90. rrokatem, f. (rrakatem), rrallohem nga mendja.
91. rrumlloj, f. rraptoj, rroplloj.
92. saora (sahora) ndajf. menjëherë, aty për aty.
93. sene-nja, em. (turq.) vit.
94. sos, f. ka dhe kuptimin 1. vendos, e kam sos me u nisë, e kam vendosur; 2. djeg, e
dogji, 3. i sost mb. i djegur.
95. stom-i, em. në breg, buzës së, vend i ngritur në një shesh, apo rrafsh.
96. shafinë, f. e llomiti, e dërmoi.
97. shaj, shtypë, ndrydhë.
98. shpinak, shtëpiak, nikoqir.
99. shmani (fshani), rënkoj.
100. tabijat-i (tabihat), em. (arab) natyrë e njeriut, karakter, shprehi, ves, zakon.
101. tertip, dredhi, menyrë e mprehtë, plan.
102. tona, (toni, tanshi, tonshi, tevona) nga te e vona, mandej.
103. tryshe, ndryshe.
104. tybeja, em. (turq), pendim për mëkatin e bërë, kurrsesi, aspak, tybe se e ngucim
ma.
105. thaj f. ka kuptimin fitoj në bixhoz, ja thava paret, ia fitova të hollat duke luajtur.
106. urishtë, em. dhé i ngritur mbi tokë nga urithi.
107. vaktile, asi vakti, në atë kohë, dikur.
108. verdhcinë-a, gjelbërim. Në këto fshatra të Gjakovës, i verdhë ka kuptimin i
gjelbërt, ndërsa për ngjyrën e verdhë përdoret turqizma i saritë.
109. vesvese-sja, em. (turq.) dyshim; T’u ka ba vesvese.
114
110. vurmak-u, em. zor, shtrëngim, I dha vurmak t’madh.
111. xharë-a, em. zarë, petk mbulese e grave.
112. ymër-mri, em. jeta e njeriut, s’pat ymër shum, nuk jetoi shumë.
113. ymyt-i, em. shm-e (turq.) shpresë.
114. yzt- yst, yjet.
115. zaif (zajf) mb. (turq), i/e dobët, i/e ligësht, ndf. dobët, po shkon zaif, është i dobët
(me shëndet).
116. zapoj, f. zaptoj; zapoj veten, përmbahem.
117. zare? vallë? ndajf. ndoshta?
118. zollum-i, (zullum), em. (turq.) padrejtësi, dëm, terror.
4.1.3. Huazimi i elementeve të huaja në leksikun e shqipes
Gjuha vihet në funksion të shoqërisë për t’i emërtuar dukuritë që lidhen me
veprimtarinë e saj. Ajo pasurohet në vijimësi për t’i ndjekur ndryshimet dhe
zhvillimet e reja. Prej këndej rrjedh se, sikundër e vëren edhe studiuesi Xh. Lloshi,
“një purizëm tradicional ka dështuar”.84
Dihet se termi “purizëm”, (lat. “pürus”= i pastër, i qartë) duhet kuptuar si një
lëvizje kulturore, shkencore e arsimore për të ruajtur një gjuhë nga ndikimi i gjuhëve
të tjera, një dukuri kjo shumë aktuale në të gjithë botën. Lëvizje të tilla ka pasur në
disa gjuhë të zhvilluara, ku përpjekjet kanë synuar në rajtjen deri edhe me ‘fanatizëm’
të gjuhës së tyre. Përpjekje të tilla ka pasur në Gjermani që nga shekulli XVII ku, për
qëllime të tilla janë themeluar shoqata gjuhëtarësh e studiuesish të shquar si: Opici,
Lajbnici, etj. Lëvizje puriste gjejmë edhe Francë, Gjermani etj. sidomos kundër
anglicizmave sidomos nga vitet 70-të të shekullit XX, me vendosjen mbi baza ligjore
për mbrojtjen e pastërtisë së gjuhës.
Pastërtia e gjuhës në shumë raste mbështetet në motive patriotike dhe
kombëtare, ku gjuha amtare me të drejtë shihej jo vetëm e thjesht si mjet komunikimi,
por edhe si bazë parësore e ngritjes së ndërgjegjes kombëtare dhe burim
identifikimi.85
84 Xhevat Lloshi, Botimet anglisht për Kosovën në shek. XX, IAK, Prishtinë, 2010. 85 Hasan Mujaj & Sindorela Doli-Kryeziu, Diktohet një qëndrim më i lirë rreth purizmit, IAK, Prishtinë, 2010.
115
Pastërtia e gjuhës shqipe standarde, është pjesë e pandashme e Lëvizjes
Kombëtare për të zgjeruar kulturën kombëtare, që nga veprimtaria e Pjetër Bogdanit e
këndej i cili, me arsye, e kishte vënë re visarin e pasur të gurrës popullore, andaj edhe
e qëmtoi me përkushtim të veçantë në interesin e dëlirësisë së shqipes nga fjalët e
huaja dhe arriti, siç shkruante “me ndrequn shumë fjalë që të mos “varet” (të
humbasë) pasuria leksikore e gjuhës shqipe”. Kjo lëvizje u thellua më shumë dhe më
me ngulm gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe mund të thuhet se përherë është
aktuale, andaj vazhdon edhe sot, sepse gjuha amtare meriton vëmendje të përhershme.
Larmia leksikore e shqipes së sotme në Kosovë duhet parë edhe nga
pikëpamja e qarkullimit të njerëzve anekënd botës, globalizmi si proces ndërlidhës
midis shtetesh e popujsh, d.m.th. gjuhësh, literatura në gjuhët e huaja, shfrytëzimi i së
cilës sa vjen e shtohet, bashkëpunimi me projekte të përbashkëta, zbulimet e reja
teknike, teknologjike, elektronike etj. Janë disa nga arsyet e depërtimit të termave
fushash të ndryshme nga gjuhët e huaja në gjuhën shqipe.
Rast tjetër është përdorimi i dy apo më shumë gjuhëve brenda një familjeje,
sidomos në familjet shqiptare të mërgatës, i cili konsiderohet një burim tjetër i
depërtimit të interferencave dhe të transferencave gjuhësore, të cilat janë edhe tipike
dygjuhësore.
Një shteg tjetër prej ku depërtojnë fjalët dhe shprehjet e huaja është edhe fusha
e përkthimit. Menjëherë pas vitit 1999 në Kosovë u vetëshpallën përkthyes nga gjuha
angleze, gjermane, italiane individë të cilët kishin ndjekur ndonjë kurs 3-4 javor në
këto gjuhë, pa e ditur mirë gjuhën e huaj dhe pa njohuri të mjaftueshme edhe nga
gjuha standarde shqipe, pa folur këtu për njohuritë e tyre të pakta nga teoria e
përkthimit, e cila është shumë e ndërlikuar dhe kërkon formim të gjerë nga disa
disiplina shkencore gjuhësore dhe jogjuhësore. Puna e profesionistit u zëvendësua
prej punës së një diletantizmi gjuhësor.
Edhe vetë Shteti tregon pak vëmendje për zbatimin e drejtë të gjuhës standarde
dhe ruajtjen e natyrës e saj burimore në të gjitha institucionet publike dhe private.
Mungesa e një ligji për mbrojtjen e shqipes standarde lë të hapur mundësinë e
mosrespektimit dhe të mënjanimit të kësaj vlere kaq të madhe kombëtare sikundër
është gjuha standarde.
116
3.2.4. Ndikimi i gjuhës turke në gjuhën shqipe Nëse kthehemi mbrapa në histori, shohim se historia e popullit shqiptar është
përballur me shumë zaptime si nga ana territoriale po edhe asaj sociale e gjuhësore.
Me interes për temen tonë është të shikojmë ndikimin e orientalizmave në leksikun e
të folmes së gjakovarëve.
Historia e orientalizmave bën pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe.
Depërtimi i tyre u bë në një periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo
sektor të jetës shqiptare. Faktorët kryesorë që ndikuan në depërtimin e tyre ishin
islamizmi i popullit shqiptar, vendosja e administratës shtetërore ototmane, dhe
autorët e letërsisë së bejtexhinjve që ndikuan me shkrimet e tyre dhe letërsia që
zhvillohej në Perandorinë Osamane ndikoi që të fusnin shumë shprehje të saj në këto
poezi që u bënë të njohura që në atë kohë.
Në mbledhjen e orientalizmave në gjuhën shqipe është autori Tahir Dizdari, i cili
botoi veprën e tij ”Fjalor i orienatizmave në gjuhën shqipe”, që është me shumë vlerë
për një mori syresh që i hasim në të folmen tonë të përditshme.
Orientalizmat në Gjakovë datojnë shumë herët, përveç huazimit të fjalëve dhe të
shprehjeve nga gjuha e folur, janë dhe mësimet fetare që zënë fill me arsimin e
gjakovarëve q) nga periudha e pushtimit otoman. Siç e kemi përmendur më lartë në
arsimin e qytetit të Gjakovës kjo gjuhë ishte gjuhë prestigji që tregonte për një shtresë
arsimimi më të lartë për atë kohë.
Se sa ka depërtuar kultura dhe leksiku oriental në e jetësen dhe zhvillimin e Gjakovës
dhe të fshatrave përreth, dhe po ta filloja që nga përshëndetja e parë sipas dialektit apo
varietetit gjakovar, si dhe ta përktheja në gjuhen turke përshëndetjen, do të hasnim
këto fjalë: Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq), etj.
Depërtimi i orientalizmave u fut në çdo sferë të jetës, ato u trashëguan qysh herët dhe
ngelen e depërtuan historikisht në gjuhën shqipe. Pra, kanë hyrë që nga shekulli XV.
Fushat që janë prekur prej terminologjisë turke janë që nga jeta shtëpiake që i hasim
edhe sot e kësaj dite, sidomos nga mosha e tretë.
Nga kuzhina:
117
-pazar, byrek, raki, tepsi, sini, xhezve, tenxhere, kafjall- kahvalti, bakllava, kadaif,
paçë, pekmez, pilaf, turshi, qofte, reçel, sheqer, bozë, niseshte, sheqerpare
(ëmbëlsirë), tavë, taze etj.
Nga gjërat shtëpiake:
-çarçaf, çorape, perde, temel, oxhak, hajat, konak, bahshqe, zingjir, peshqir, qilim,
legen, qyshk, kafaz, hanxhar, penxhere, hambar, hendek, bodrum,ballkon etj.
Nga jeta shoqërore:
-adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, teneqe, pishman etj.
Nga administrata:
-kadi, bej, aga, shahit, miftar, etj.
Pra, ky fond i fjalëve turke, erdhi dhe u rrit edhe më shumë në fjalë të kuzhinës e të
jetës shoqërore, kurse në fjalorin e administratës thuajse këto fjale nuk ekzistojnë më.
Nga zhargoni fetar dhe personeli i shërbimit fetar:
-Allah, abdes, dervish, duva, exhel, gjynah, hafiz, imam, mulla, teqe, tyrbe,
pejgamber, xhami etj.
Dimë se në fjalësin folklorik të shqipes gjenden rreth 3000 fjalë të përbashkëta me
gjuhën turke. Mos të harrojmë se shumë nga këto fjalë janë asimiluar plotësisht nga
shqipja dhe janë bërë pronë e saj, si: baba, top, xhep, tepsi, hendek, bilbil, kafe,
xhezve, etj86.
Disa dhjetëra fjalë i ka asimiluar vetë shqipja, të tjera syresh janë zëvendësuar prej
gjuhës shqipe me fjalë të burimit autokton, falë dinamizmit të saj në kushtet e
ndryshimit të faktorëve jashtëgjuhësorë. Megjithë interferencat e shumta të
turqizmave që vihen re në gjuhën tonë duhet pohuar se, siç thotë Kadareja në një
poemë, «kështjellat e sintaksës nuk i morën dot».
Në gjuhën shqipe, hynë shumë fjalë turke të cilat u profilizuan edhe me ngjyrime
emocionale e stilistike, kryesisht edhe keqësues si: surrat, milet, dyfek, dynja, bejlerë,
dembel, fajdexhinj, etj. Si shembull po sjellim këtu disa vargje nga vjersha e F. Nolit:
“Ku e lam' e ku na mbeti,
vaj-vatani e mjer mileti,
Se ç’e shempne derbederet, 86 Jani Thomai, Leksikologjia e Gjuhës Shqipe, SHBLU, Tiranë, 1984, f. 246.
118
mercenaret dhe bejleret,
se ç’e shtypne jabanxhite,
se ç’e shtrythne fajdexhinjte”.
Një poezi e Andon Zako Cajupit “Besa-Besë”:
Ku janë veftete pare, që kini dhënë yrnek?
ku jini o shqipëtarë,
pse z'dëgjohet një dyfek?
-yrnek – lloj, dyfek (tufek)- armë, pushkë
Poezia e Ndre Mjedes “Vaji i bylbylit”.
Kërkush ma hovin
Atje s'ta pret
Me zeher haejen
Kerkush s'ta qet.
-zeher (zehir)-helm
Poezia e Hasan Zyko Kamberi “Trahani”
Tetë muaj gjithë ç’janë
Që e zjejnë dhe e hanë,
Fukarasë i mbanë hajanë,
Dritë kush gjeti trahanë.
-fukara, varfanjak, njeri i varfër; hajanë, jetën, shpirtin; trahanë, çorbë (brumë i thartë
me miell gruri që zihet me kos a me qumësht e pastaj thahet në diell e thërrmohet).
Po ashtu, kemi edhe autorë kosovarë si: Abdylmalih Hoxha apo, siç quhet ndryshe,
Hilmi Maliqi (Sheh Mala), i cili lindi në Rahovec më 1865-1928. Një ndër poezitë e
tij quhet “Sir i Bylbylit”
Me za tandin u shkrin ton,
Me sevda të madh po ushton.
Firak të madh po na çon,
Apo kan a po këndon?
Në sabah drita kur driton,
Ku del dielli ku praron.
119
-sevda, dashuri; firak, dhembshuri; sabah, mëngjes.
Shkrimtari Nezim Frakulla, i cili jetoi në shekullin XVII, te poezia “Behari”:
Behari u lulëzua
U zbukurua dynjaja.
Jeta në shenllëk u mbulua,
gëzojnë fukaraja.
-behari, pranverë; dynjaja, bota; shenllëk, festë; fukaraja, të varfërit.
Kemi gjithashtu poezi edhe nga shekulli i XVII, si: “Anadrini” prej autorit Dervish
Hasani:
“Sheriatin e mora vesh,
Me namaz e me abdes,
Tarikatin e kom gjet,
Osht esrari Muhamed,
Ziqri yte ah medet,
Nat e dit s’po m’le me fjet,
Hakikat un jom vet,
Un te un e kom gjet.
(Këto janë katër parimet kryesore të bektashizmit).87
Sipas poezisë së Dërvish Hasanit, niveli artistik flet qartë se shekulli XVII kishte
shënuar rezultate në fushën e kulturës shqiptare me atë islame.
Kalimi në islam pati ndryshime dhe pasojë në tiparet e kulturës shqiptare në
përgjithësi e veçanërisht në letërsi. Gjuha zyrtare osmane-turke dhe gjuhët e burimeve
fetare, arabishtja, e persishtja, u bënë gjuhë të kulturës shqiptare të proveniencës
islame dhe kjo kryesisht në planin e jashtëm, sepse u nxorën nga përdorimi gjuhët e
administratës mesjetare sllave, greke, italiane dhe ato të literaturës shkencore,
latinishtja e greqishtja, por edhe serbishtja 88.
87 Shih Dr. Muhamet Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e Prizrenit, IAK, Prishtinë 1989. 88 Historia e letërsisë shqipe I-II, Botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1983, f. 150-151.
120
Që nga shekulli XVII, e këtej kemi mjaft poezi shqiptare të gërshetuara me fjalë turke,
të shtresuara sipas vlerës së tyre në gjuhën e sotme shqipe, sipas kufizimit territorial,
sipas ngjyrimit emocional, po që gjithmonë paraqitet nëpërmjet vështrimit historik të
këtyre huazimeve.
Këto fjalë i shpjegon Etimologjia, historia e gjuhës dhe gramatika, të cilat kanë arritur
rezultate të palëkundshme, ndërsa këtu futet edhe leksikologjia, fonologjia,
semiologjia, stilistika, si dhe shumë degë të reja, të mikrolinguistikës, si filozofia e
gjuhës, sociolinguistika, psikolinguistika, etnolinguistika, gjuhësia kompjuterike, etj
Faktorë këto që kanë ndikuar dhe ndikojnë në të folurën e çdo varieteti lingual.89
Gjuha shqipe si edhe gjuhë të tjera vazhdojnë të pasurohen me ritme shumë të shpejta.
Pasurimi vjen nga shumë anë, dhe rruga më e frytshme është ajo përmes fjalëformimit
me prejardhje të ndryshme gjuhësore.
Pastërtia e gjuhës karakterizohet me mbledhjen e pasurisë së leksikut nga gurra
popullore dhe me aktivizimin e kritereve të caktuara për t’i bërë rezistencë përdorimit
të huazimeve të panevojshme.
Dr. Irena Grickat lidhur me këtë thotë: «...Me këtë nuk do harruar se folësit të cilët i
kanë afruar në këtë mënyrë sistemet e tyre, në rastin tonë kanë qenë në radhë të parë
blegtorë të lashtë dhe bujq, pastaj tregtarë mesjetarë, zanatçinj, bredhës etj., e të tillët
nuk çajnë kokën për normat e tyre (të gjuhëve), siç brengoset njeriu i arsimuar”
Gjuha shqipe duhet t’i largojë apo të lirohet nga turqizmat që kanë sinonimi, por do të
jenë të pazëvendësueshme dhe të nevojshme sa herë që në literaturë do të trajtohen
motive lidhur me rrethanat historike.
Kemi mjaft shembuj që autorët bashkohorë i shprehin në botimet më të reja, si p.sh.:
dembel, kastile, çeshme, bardak, boshllëk, sokak, i javashëm, i rëzbitur, etj. Këto
shprehje pak a shumë ka të bëjnë edhe me diglosinë e varietetit të ultë që përdorën në
vernakularët e nëndialekteve në Kosovë. Po ashtu, frazeologjizmat që i kemi edhe në
fjalët popullore, p.sh.: “ç’ka barku e nxjerr bardaku” (bardak-gota), “nuk e tret as
89 Sindorela Doli-Kryeziu Diglosia sipas vernakularëve të gjuhës shqipe në Gjakovë - interferencat gjuhësore të gjuhëve në kontakt, (vështrim gjuhësor në komunën e Gjakovës, kumtesë e mbajtur në Kongresin e II-të për gjuhën, historinë dhe kulturën e Ballkanit) Prizren, 2010.
121
mideja”. Mirëpo, këto frazeologjizma janë në nivel kombëtar dhe nuk është e
parëndësishme, pasi që këto përdoren për kolorit në stile të caktuara.
Mos të harrojmë edhe traditën dhe kulturën artistike të këngëve të ndryshme, të cilat
me një përqindje mjaft të madhe ndër shumë cikle të këngëve popullore, një vend të
dukshëm e kanë zënë edhe këngët e ashtuquajtura: “të ashikëve dhe dylberëve”,
shprehje turqishte në këngët e vjetra shqiptare e sidomos gjakovare.
Një gjë është shumë e vërtetë, se këto këngë kanë frymuar, janë krijuar, janë kënduar
dhe janë kultivuar shekuj më parë mbi hapësirën e trojeve etnike shqiptare, me çka
mund të konkludohet se këto tekste janë me gjenezë bukur të lashtë historike. Këngët
e ciklit të këtillë, janë ruajtur dhe përcjellë brez pas brezi deri në ditët e sotme. P.sh:
-“Kadalë, dalë po na vjen behari –
Lum kush asht arshik!”...
-“Ditën e xhumasë, more lalë,
Kesh tuj marrë abdes,
Çunin e kam smutë, more lalë,
Tutna, mos po m’ des?!”
T’u kthehemi huazimeve në leksikun e diglosisë së Gjakovës, që janë ruajtur mjaft në
kultivimin e përditshmërisë së saj.
E folmja e Gjakovës, pra ka ndikime nga turqizmat, p.sh.: bahçe-kopsht, bajrak
(bayrak)-flamur, badihava (bedava)-falas, kot, xham (cam)-qelq, sokak-rrugë, bosh (-
boşluk)-zbrazët, çarshi (çerçi) -treg, dakik (dakika)-minutë ose çast, dert-shqetësim-
mundim, çirak-ndihmës, helbete (elbet)-sigurisht, hala (hayal, daha)-ende, kanun-ligj,
nejse-gjithsesi, mëhallë (mahalle)-lagje, hava-ajër, nishan, işareti -shenjë-, akraba- fis,
borxh (borç)-hua, aman – të lutem!, pilaf – ushqim me oriz, bereqet-mbarësi, tavan-
pjesa e sipërme që mbulon një dhomë, kapak-mbulesë, hallva (helva)- ëmbëlsirë që
bëhet me miell të skuqur, me vaj ose me gjalpë dhe me sheqer90, mangall (tangar)-
enë prej metali, si legen me këmbëza, ku mbahet prushi për t’u ngrohur91; çibuk-llullë
duhani, cigarishte me bisht të gjatë92, etj.
90 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f. 165 91 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f. 364. 92 Mikel Ndreca Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena,Tiranë, 2007, f. 103.
122
Mund të marrim shembuj nga vernakularët e Gjakovës për të gjitha këto fjalë që janë
të futura në diglosinë gjakovare.
Fjala -bahçe-, përpos së folurës së përditshme është edhe në këngët gjakovare, si: -
“dola n’bahçe me mbledhë lula...”;
-bajrak- “e morëm nusen me bajrak”;
-badihava “aa... është i mençur, badihava e ki”;
-xham- “e kemi vitrinën prej xhamit”;
-sokak- “dolën fëmjët në sokak”;
-bosh- “e ka trurin bosh”;
-çarshi- “po dal në çarshi”;
-dakik- “ pritëm veç 2 dakika”;
-dert- “ mos ki dert”,
-çirak- “aa... më ke bo çirak”;
-helbete- “helbete del naj send”;
-hala- “hala s’u zgjidh kjo punë”;
-kanun- “e kemi Kanunin e Lekë Dukagjinit” (përmbledhja e folklorit nga At Shtjefën
Gjeçovi e botuar në vitin 1933 (katër vite pas vdekjes së autorit Gjeçovi) e mban
titullin “Kanuni i Lekë Dukagjinit.”;
-nejse- “ nejse, kjo punë mund të bëhet më vonë”;
-mahallë- “Në mahallën tonë është edhe një xhami”;
-hava- “ kur duan të lavdërojnë në Gjakovë, të çojnë në hava”;
-nishan- “e mori në nishan”;
-akraba- “atë djalin e kam akraba”;
-borxh- “je borxh te unë”;
-aman- “aman hajde”;
-pilaf- “sot për drekë kemi edhe pilaf”;
-bereqet- “a e hapet butikun?, ishalla me bereqet”;
-tavan- “mos m’i mbaj sytë në tavan”;
-kapak- “e bleva një tenxhere me kapak”;
-hallva- “mos u çoni prej sofrës se kemi edhe hallvë”;
-mangallë- “u ftoh koha, merre mangallën”;
-çibuk- “rrinte në mendime me çibuk në dorë”.
123
E folmja e Gjakovës, njihet si njëra ndër varietetet gjuhësore më të pastra të gjuhës
shqipe, edhe pse nga të vjetrit përdoreshin fjalë lokale, në të shumtën e rasteve edhe
me prejardhje turke si: XHYZENTI – korridor; EKMIQIHONE – bukëpjekës;
PERDESYZ - i pa fytyrë; MASLLAHAT – korrekt (e përdorin edhe për njeriun i cili
është gati në çdo veprim); PRALLAZ – deriçkë; ELTEME/ILETEME – njeri i
mërzitshëm; MUHALIF/MUHALIFGJI – njëri që flet shumë e pa kuptim;
PALLAVRAGJI – njëri që flet vazhdimisht dhe s’thotë asgjë; flet kot.
Në rrafshin socio - psikolinguistik, e folmja e Gjakovës është konsideruar si një qytet
me traditë dhe me vlera paksa më të veçanta në krahasim me qytetet e tjera të
Kosovës. Arsyeja e parë lidhet me faktin se ka qenë vatër e zejtarisë, tregtisë,
ekonomisë, që në kohën e sundimit turk. Për një kohë të gjatë, ashtu si dhe sot por pak
më rrallë (sidomos në Prizren dhe në Prishtinë), turqishtja është përdorur edhe si
gjuhë prestigji, por në situata të caktuara edhe si gjuhë e fshehtë, të cilën dy folës e
kanë shfrytëzuar për të mos u kuptuar nga të tjerët në një ambient të caktuar, pra si një
zhargon detyrues.
Gjatë një hulumtimi të bërë në Gjakovë, në Fakultetin e Edukimit tek studentet e vitit
te dytë të drejtimit ‘Parashkollor’, (në vitin 2012), iu është dhënë një temë ta
shkruajnë në dialekt a sipas vernakularëve të tyre dhe ta kthejnë sërish në gjuhën
standarde. Hulumtimi është bërë me 150 respondentë, të gjitha femra (shumë nga
studentet janë edukatore kopshtesh me 20 e ca vjet përvojë pune), na dhanë këtë
përfundim:
0
20
40
60
80
100
1(komunë) 3 5
standard
dialekt
te dyjat
124
Përafro 90%, na janë prgjigjur që më lehtë e shkruajnë standardin se të shkruajnë në të
folmen dialektore.
Këtyre studenteve, po ashtu iu është kërkuar që të gjitha ta lexojnë para
kolegëve të tyre të dy format e dialekteve të shkruara. Çka është vërejtur tek këta
studentë! Kur lexonin dialektin gegë, ato vet qeshnin, pozita trupore ishte e përkulur,
bënin grimasa të ndryshme, me një fjalë nuk ishin serioze në leximin e tyre.
Ndërsa, kur filluan të lexojnë shkrimin e tyre në gjuhën standarde, nuk
qeshnin, pozita trupore ishte shumë e drejtë (sikur të dilje para mediave), si dhe
intonacioni i zërit ishte më kumbues dhe serioz.
Problemet më të dukshme dolën:
-përdorimi i zanoreve hundore të gjata;
-asimilimi i grupeve të bashkëtingëlloreve me –mb, -nd, që dalin si: m, n, ń
-zëvendësim të bashkëtingëllores –nj- me –j-, ku ndodhet sidomos në fund të fjalës
tek shumësi i emrave
-mospërdorimi ë-së fundore të patheksuar dhe zgjatja e zanores së theksuar
-monoftongimi i togjeve –ua-, -ue- në –u-
-prania e paskajores së tipit –me bâ- dhe –kish pásë kónë-
-n-ja ndërzanore nuk kalon – r- ( rotacizmi)
-forma e së ardhmes –do të- del në formën –kâm- të paskajores, etj
Të gjitha këto të gërshetuara me frazeologjizma dhe orientalizma turke. Pra, këto
studente i takojnë moshës së mesme, që janë edukatore dhe i kanë në ”duart e tyre”,
fëmijët e moshes 0-3, 3-6 vjeç, komplet “fletë të bardha” ku presim rrugëtimin e
drejtë arsimor për ardhmërinë e fëmijëve tanë.
Pra, gjuha ka funksion shoqëror, është mjet komunikimi si dhe identifikon grupet
shoqërore. Studimet rreth përvetësimit të gjuhës nga individët kanë mbështetur tezën e
ekzistencës së një fenotipi, të tipareve universale të gjuhës me të cilat është i pajisur
fëmija, pavarësisht nga varianti gjuhësor që përdor93. Çomski në lidhje më këtë ka
thënë se: “Ekziston një arsye që na bën të besojmë se njerëzit e kanë një ‘organ’,
që merret direkt me përdorimin dhe interpretimin e gjuhës”94
93 Nuri Gogaj, Baza të gjuhësisë së përgjithshme, Dritan, Shkodër, 1997, f. 77 94 Chomsky, Noam, New Horizonts in the Study of Language and Mind, Cambridge, 2000
125
Pra, sigurisht mendohet se funksionet janë të lokalizuara në tru, të
përqendruara me strukturat specifike të trurit, të cilat realizohen nga zona të veçanta të
tij.
Po vazhdojmë me pjesën hulumtuese, citimin e një fragmenti të një studenteje
gjakovare S. K., e cila ka shkruar sipas mënyrës së shkrimit të vernakularëve, tema
ishte « Një telefonatë e rëndësishme», po citoj:
“Shkollen e mesme «Gjimnazin», e kalova me sukses, po nuk pata nafak mu pranu ne
fakultet fill mas marimit të gjimnazit...”
Po citoj sërish një studente A. D.: “kur m’boni zilja e telefonit, isha në çarshi në
mahallë të Hadumit, kur më thirri një shoqe e më tha: A e don një haber të mirë”,
Po- i thash, ishalla është i mirë. -Për hajër së je pranuar në fakulltet!
Në tekstin e mësipërm, që në fjalitë e para të këtyre studenteve janë shkruar fjalët
nafak, çarshi, mahallë, ishalla, hajër. Të cilat kanë domethënie si: fat, treg, lagje,
sikur të jetë ashtu, fat.
Ky hulumtim është bërë këtë vit; studentet janë të moshës së re dhe në vernakularin e
tyre kanë përdorur huazime turke.
Po citojmë gjithashtu një nga shitësit (të moshës së thyer), të cilët punojnë në shitore
të ndryshme në Gjakovë. Kur unë hyra në dyqan, më priti “byjrym”. Kur i kërkova
një prodhim, që e kishte në dyqan, përgjigjja e tij ishte “pekej”.
Pra, ndikimi më i thellë i turqishtes, që flitet në Gjakovë, është në rrafshin sintaksor.
Si fillim është pranuar leksiku oriental edhe në të folmen e Gjakovës, ku siç e dimë
shumë fjalë turke janë futur në fjalorin e gjuhës shqipe. Po me modernizimin e viteve
të fundit, sikur janë zbehur paksa shprehjet e tilla, po që fatkeqësisht janë zëvëndësuar
me anglicizma te mosha e re, po ndryshe qëndron puna me moshën e mesme.
5.1.5. Ndikimi i gjuhës sllave në gjuhën shqipe Ndikimi i gjuhës sllave, konkretisht serbishtes në leksikun e gjuhës shqipe, përben një
korpus të veçantë studimi. Depërtimi i sllavishtes në gjuhën e sotme letrare,
shndërrimet fonologjike, dhe gjendja bashkekzistuese e këtyre dy gjuhëve, lë vend për
t’u diskutuar. Megjithë rëndësinë e padiskutueshme që ka kjo çështje, ne nuk do ta
126
bëjmë objekt të posaçëm trajtimi, pasi kjo do të na shpinte jashtë temës që po
trajtojmë.
Dihet se sllavët erdhën në Ballkan që para 14 shekujsh dhe krijuan fqinjësi në këto
vise të Ballkanit Perëndimor dhe Qendror. Që nga ajo kohë, Iliria e atëhershme u
pushtua nga sllavët dhe ku medoemos gjuha shqipe ka rënë nën ndikimin e gjuhësor të
sllavishtes.
Është e vërtetë se gjuha shqipe ka pësuar huazime gjuhësore nga ndikimet e
huaja pushtuese, duke shfaqur aftësitë e saj përthithëse si dhe duke e treguar forcën
dhe pasurimin e saj. Në vijim do të vërejmë disa fjalë që janë futur në leksikun e
gjuhës sonë, si: gjobë, lopatë, pushkë, opingë, rob, si edhe toponime si: Berat
(bel+grad), Dropull (Drino+polje), Konispol (kon+polje), Velipojë (veliko+polje),
Zadrimë (Za+Drin), Zagori (Za+Gor) etj.
Është për t’u theksuar në këtë studim për të folmen e Gjakovës se gjatë
hulumtimeve tona me individët e incizuar vihet re një rënie e përdorimit të tyre në
krahasim me vitet e paraluftës.
Duhet të përmendim se fjalët që kemi hasur i gjejmë kryesisht te mosha e mesme dhe
mosha e tretë, kurse tek të rinjtë dhe fëmijët e moshës 6-14, nuk kemi gjetur
përdorime të gjuhës serbe në të folmen e tyre.
Pra, në Gjakovë ka qenë një situatë e përdorimit të gjuhëve në kontakt,
konkretisht në kohën e bashkëjetesës së ish-Jugosllavisë me komunitetin serb, prandaj
kemi pasur edhe përdorimin e varieteteve sipas kodeve të huaja siç ishte
serbokroatishtja, ku me plot të drejtë e përmend Rexhep Ismajli duke e parë nivelin e
gegërishtes dialektore si një shumësi kodesh e stilesh dialektore me bazë regjionale95.
Kjo gjë ndikoi në të folmen e kosovarëve në përgjithsi, pasiqë nuk ishte vetëm një e
folur siç ka qenë rasti në Shqipëri, ku dihet që për një gjysmë shekulli kanë qenë të
mbyllur pa hyrje-dalje, konkretisht të kodeve të ndryshme, pra kanë qenë më
homogjenë në mes varieteteve brenda shqipes.
Ndërsa, kosovarët po t’i dëgjojmë në rrugë, në shkolla apo në media
televizive, do të hasim me disa mangësi dhe përzierje kodesh që kanë ngelur që para
luftës së Kosovës (1999). P.sh. në fakultetin tonë në Gjakovë: “N’sa ora është
95 Ismajli, Rexhep, Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pejë, 2003
127
provimi”?, duhet të thuhet “ Në cilën orë është provimi?” (pra, është përkthyer nga
serbishtja -U koliko sati je...- përkthimi direkt nga serbishtja është – Në sa ora është-,
pra e ngjajshme me të folurën e kësaj studenteje), ose në dyqanet e ndryshme “ Këta
xhempera (serbisht) janë tash in ( këtu kemi edhe huazimet nga anglishtja, tipike e pas
luftës së Kosovës), po ta kthenim në shqipen standarde do të ishte “ Këto triko janë në
modë tani”, (ku edhe fjala triko është me origjinë franceze, po që është futur në
shqipen standarde që ekziston në fjalorin e gjuhës shqipe si veshje e sipërme e trashë
që bëhet me thurje96).
Po ashtu përkthimi i gabuar nga serbishtja e fjalës ‘kyç’ (kuptimi i saj është
përkthyer nga kjo gjuhë), që po përdoret shumë në të folurën tonë, si në media, në
shoqëri, nga politikanët e ndryshëm etj. P.sh. “ka ardhë koha të kyçemi me Partinë
Demokratike të Kosovës”97, ose “Sipas ekspertëve, prindërit nuk kanë kohë të
mjaftueshme të merren me fëmijët... prandaj aparati televiziv i kyçur non-stop shihet
si një zgjidhje ideale” 98. Fjala kyç, ka kuptimin në shqip si – mbyll diçka me kyç (e
kyçi derën, dollapin apo sirtarin); kyçur- i mbyllur me kyç; dyqani rrinte kyçur99 (në
të folurën tonë është marrë nga serbishtja “ukljućitise” (të lidhesh). Këtu e përdorin
me kuptimin e kundërt, pra nëse e përdorim ashtu si duhet, shembujt e mësipërm do të
merrnin këtë kuptim: “ka ardhur koha të mbyllemi me Partinë Demokratike të
Kosovës”, ose tjetra: “Sipas ekspertëve, prindërit nuk kanë kohë të mjaftueshme të
merren me fëmijët...prandaj aparati televiziv i mbyllur non-stop shihet si një zgjidhje
ideale” (që më parë e kishte fjalën për lidhjen e TV, që të jetë i hapur non-stop).
Pra, në Gjakovë ka një dallim kuptimesh si pasojë e përkthimit direkt nga serbishtja,
që mundohemi t’i eliminojmë.
Po i paraqesim shprehjet e ndryshme të respondentëve që i kemi intervistuar:
- Zajebanci është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë).
- E kam degju nji shtos (apo vic) te ri...(e kam dëgjuar një barsoletë).
- Na bjer nji sok apo na bjer disa soka..(na sill një lëng, apo na sill disa
lëngje)
96 Fjalori i shqipes së sotme, Toena, Tiranë, 2002, f.1363, Si dhe në fjalorin e Mikel Ndrecës, Fjalor fjalësh e shprehjesh të huaja, Rilindja, Prishtinë, 1986, f. 709, [sqarim, fr. tricot- thurje] veshje e sipërme e trashë, që bëhet me thurje. 97 Marrë nga reklamat e spoteve politike në TV Syri (TV lokal i Gjakovës), dt. 17.10.2013. 98 Gazeta ditore “ Kosova sot ”, 30.1.2011, f. 19. 99 Fjalori i shqipes së sotme, Toena, Tiranë, 2002, f. 640.
128
- Mshele deren (apo dritaren) se promaja na mbyti..(mbylle derën apo
dritaren se na zuri shkuja).
- I pash ni pal rroba t’bukra en izllog..(i pashë një palë rroba të bukura në
vitrinë).
- u shtriva në kauç...(u shtriva në divan).
- isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse).
- çohu prej dvosetit (dvoset, divan me dy ulëse).
- bjerma ni çaçkalic...(sillma një rrëmojs, për kruarje/gërryerje dhëmbësh).
- piktura n’zid osht e bukur..(piktura në mur është e bukur).
- e zidova shpinë...(e murosa shtëpinë).
- pas luftës i rash mallter shpisë....(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë).
- ma kapi vollanin prej dores..(ma mori timonin nga dora).
- vozitsha kerrin si pa kry...(e ngasja makinën si pa kokë).
- kam kuçit fort...(kam frenuar fort/shumë).
- kuçit bre burr:...(freno bre burrë).
- i kam lon en fiok (i kam lënë në sirtar).
- s’kishim aq grijalic afër...(s’kishim as ngrohëse afër).
- e kemi ni cev qitu...(e kemi një gyp këtu).
- i patëm lonë tanirat en llavabo...(i patëm lënë pjatat në
lavaman/pjatalarës).
- kravatën ia dhash për dhuratë....(kollaren ia dhashë për dhuratë).
- e hapëm dhevin me teslic...(e hapëm dheun me sqepar).
- s’mujshim m’i hap as sjalicat...(s’mundeshim t’i hapnim as llambat/poçet
elektrike).
Përdorimi i kalkeve gjuhësore nga serbishtja, ka filluar të zbehet shumë, duke u
munduar në maksimum me një ndikim patriotizmi që gjakovarët po ndikojnë tek
njëri-tjetri. Edhe pse ky ndikim nuk është hequr dot në formulimin sintaksor të gjuhës
shqipe në të folmen dhe të shkruarën e gjakovarëve. E vëmë re sidomos në stilin e
oratorëve politk, të dominuar sidomos në kohë fushateje politike me gabime morfo-
sintaksore.
129
Kalket, siç dihet, prekin strukturën e gjuhës dhe kështu formohen konstrukte të
përdhunshme, të cilat shpeshherë dalin si njësi gjuhësore të paqëndrueshme nga ana
logjike e shprehjeve100.
Mund t’i përmendim këto kalke që gjejmë më të përhapura në të folmen e :
“ndaj mendimin, bindjen, qëndrimin, dhimbjen”, nga serbishtja “delim mišlenje”, kjo
përdoret gati përditë në mbledhjet e ndryshme që i shohim në të folurën formale të
shqipes. Kemi shprehjen “ dha betimin”, nga serbishtja “ dao je zakletvu”, duhet thënë
“...u betuan”, “ Janë bërë kritika në llogari të tij” nga serbishtja “...na njihov raćun”,
duhet thënë “ Janë bërë kritika ndaj/ kundër tij..”, etj.
Me të drejtë shprehet R. Mulaku “Kalket, konstruktet dhe modelet nga serbishtja janë
aq të llojllojshme dhe janë ngulitur aq thellë në mendjen e disa intelektualëve të Kosovës, sa
që duhen bërë përpjekje të mëdha për t’i nxjerrë e për t’i çrrënjosë nga gjuha jonë”101
5.1.6. Huazimet e vona në gjuhën shqipe
Është shumë e qartë se arsimi dhe edukimi në Gjakovë është themeluar,
bazuar, zhvilluar, vlerësuar dhe gjithmonë është mbështetur në gjuhën standarde
shqipe. Vlerat e çdo individi për të arritur kulmin e saj/tij intelektual është shprehur në
mënyrën më të bukur të mundshme përmes gjuhës së pastër shqipe, e kur themi gjuhës
shqipe nuk mendojmë tjetër përpos gjuhës standarde.
Çdo ditë e më shumë hulumtimet dhe studimet në fushën e arsimit ndërlidhin çdo
ngecje apo problematikë me mungesën e shqipfolurës së pastër, veçanërisht tek rinia
jonë. Të rinjtë gjakovarë tani pa diskutim jo vetëm që përdorin termat e gjuhës angleze
në komunikimin verbal të tyre në përditshmëri, por nuk e shohin atë fare as edhe si një
problem që i kanoset shoqërisë sonë drejt arsimit të lartë. Rrjetet sociale janë bazë për
zhvillimin e këtij fenomeni, i cili pastaj përcillet pa u hetuar edhe në rrethin shoqëror,
si dhe atë familjar. Tanimë, edhe gjeneratat më të vjetra duken të jenë familjarizuar me
këto shprehje të gjuhës së huaj, në rastin tonë gjuhës angleze, të cilën gjuhë do ta
100 Hasan Mujaj, Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë 2012, f. 124. 101 Ragip Mulaku, Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe, IAK, Prishtinë, 2010, f. 56.
130
quanim jo gjuhë shqipe, e as gjuhë angleze, por një gjuhë e ashtuquajtur
‘’Albanglish’’.
A duhet ne, si shoqëri intelektuale t’iu tërheqim vërejtjen, duke iu bërë me dije
se nuk jemi duke i kuptuar kur ata na qasen me terma të tilla? Si p.sh. Jam busy, jam
happy, po dukesh nice. Apo ndoshta të komunikuarit e tillë iu lejon të rinjve, masës
më të gjerë të shoqërisë kosovare, që t’iu bëhet shprehi.
Cilat janë përparësitë e këtij lloj komunikimi, nëse ka! Dhe cilat janë mangësitë? A
mund të jetë përdorimi i kësaj gjuhë një vetë hakmarrje për zhvillimin e tyre
intelektual në etapat e edukimit?
Sllengu (slang-u) i adoleshentëve gjakovarë është edhe trajtimi i kësaj çështje
si një dukuri që e kanë futur në fjalorin e tyre të përditshëm. Sllengu (slang-u)
përdoret në të folurën joformale në një bashkësi të caktuar njerëzish, në varietete të
ndryshme sipas vernakularëve shqipfolës ose sipas idiomës së tyre. Mirëpo, kjo është
bërë modë kohëve të fundit në Kosovë në përgjithësi. Kudo, në të gjitha qytetet e
Kosovës i dëgjon të rinjtë që vazhdimisht përdorin fjalë të huaja, konkretisht të gjuhës
angleze, dhe me një mburrje që vetëm ata dinë ta flasin këtë lloj “gjuhe ”. Kjo dukuri
ka të bëjë me inferioritetin e tyre që ata dinë të flasin gjuhën angleze dhe ta
inkorporojnë vend e pa vend në gjuhën shqipe, apo thjeshtë është pasojë e globalizmit
që po ndikon tek të gjitha gjuhët e botës pos anglishtfolësve!.
Dimë që shqiptarët me shekuj janë munduar të eliminojnë shprehjet e huaja
nga sunduesit tashmë të njohur historikisht, me një përkushtim të veçantë në interesin
e dëlirësisë së shqipes nga fjalët me ndikim ndërgjuhësor. Kjo u thellua më shumë dhe
më me ngulm gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe mund të thuhet se përherë
është aktuale, andaj vazhdon edhe sot, sepse gjuha amtare meriton vëmendje të
përhershme.
Por, një gjë e tillë duket shumë e pa arritshme sot. Sllengu te të rinjtë është
tepër aktual, aq sa për një moment pranohet edhe si diçka e thjeshtë dhe e zakonshme,
si normale. Ky fenomen qe karakterizon gjuhën e të rinjve kosovarë, e në rastin tonë
adoleshentëve gjakovarë filloi zhvillimin më të madh të tij pas luftës se Kosovës. Ajo
që ndihmoi në përfshirjen e sllengut tek të rinjtë padyshim që është avancimi i
teknologjisë moderne, veçanërisht komunikimit online.
131
Dihet se në leksikun e shqipes standarde, në të folur, kanë zënë vend edhe
huazimet e ndryshme, si pasojë e ndikimit të fuqishëm të anglishtes në rrethanat e
sotme të globalizimit. Si në mbarë shqipen e më gjerë, të tilla kemi pasur prej shumë
kohësh, që nga fillimi i shekullit të kaluar, si. basketboll, boks, bluz, futboll, golf, jaht,
klub, kloun, kongresmen, marins, miting, penallti, piknik, pulovër, ring, sandviç,
slogan, start, stop, uiski, xhol, etj, këtu janë vetëm disa fjalë, pa folur për
fjalëformimin me këtë bazë fjalësh.
Huazimi apo zëvendësimi i fjalës së re në gjuhën marrëse mund të ndikojë në tri
mënyra.102
1. Kuptimi i fjalës së re mund të ngatërrohet me kuptimin që ka ekzistuar më
herët në gjuhën marrëse;
2. Fjala që ka ekzistuar më parë në gjuhën marrëse mund të zhduket;
3. Fjala e re dhe fjala e vjetër mund të mbijetojnë, secila po me kuptim të
veçantë.
Dihet se fjalët e huazuara, në të shumtën e rasteve, pësojnë ndryshime në gjuhën
marrëse dhe quhen zëvendësime, kurse ato që nuk pësojnë ndryshime quhen të
importuara a të huazuara.
Siç duket, problem është edhe drejtshkrimi i huazimeve, ku ato i gjejmë të shkruara si
në gjuhën nga kanë ardhur, po që nga aspekti fonetik janë të papërshtatshme, si:
floppy, boss, advocacy, web, window, etj.
Kemi rastin e moslakimit te emrat e përveçëm si ndikim i huaj, ku dihet nga struktura
gramatikore e gjuhës shqipe se nuk lakohen, si pasojë e ndikimit të huaj. P.sh.: fjalët “
Ëatson”, “ Jeopardy”, “Galaxy” (“Koha ditore”, e datës 16 janar ’11, fq.20), “Jimmy
Carter”, ose titulli (po aty) “ Miqtë e kujtojnë me humor Holbrooken”, që pason me
emrat e politikanëve “ Hilary Clinton”, ose “Blair ngulmonte për ndërhyrje tokësore
në Kosovë”, “... ambasadori i SHBA-së në Prishtinë Christopher Dell”, “Intervistë me
Pieter Feith”, etj.
Raste të huazimeve të huaja edhe kur ekzistojnë fjalët në gjuhën shqipe që
kanë të njëjtin kuptim, p.sh. “U caktua bordi këshillues”; “Ishte një njeri mjaft i
ndjeshëm dhe mjaft sensibil”; “Ishte një tentativë për orvajtje...”; “ U implementua
102 Juriel Uanrah, Interferenca leksikore në “Ndikime ndërgjuhësore”, përgatitur nga Vesel Nuhiu, Rilindja, Prishtinë, 1990, f. 74-79.
132
dhe u zbatua plani tre mujor”; “ Prioritet me përparësi kishin minoritetet në Kosovë...”
etj.
Po ashtu kemi huazime me prapashtesa ment, që janë futur në aspektin gramatikor,
p.sh. “ Apartament”, “Departament”, “ Statement= steitmenti”, etj.
Huazimet me parashtesa post që në shqipe shumë bukur e kemi fjalën pas. P.sh. “U
mbajt fjala post-mortem për...”, “ Studimet postuniversitare...”. Kemi parashtesën
super, p.sh. “ Superman”, “ Superfamilje”, etj.
Huazime të fjalës bi, p.sh. “ Bilateral”, “Biseksual”, “ Bipartiak”, etj.
Kemi huazime edhe nga kompozitat dhe fjalët e përbëra, që ekzistojnë tri lloje të tyre:
1. Elementet e kompozitës mund të huazohen, p.sh. “Spiderman”, “Autostop”,
“Autostradë”, etj.
2. Elementet e fjalës së përbërë të huazuar që mund të zëvendësohen në gjuhën
shqipe, p.sh. “ No problem” ( S’ka problem), “OK” (mirë), etj.
3. Elementet mund të barten në gjuhën marrëse, kurse të tjerat zëvendësohen.
Ekzistojnë disa thyerje të normës leksikore me fjalë të huaja, që janë si ndikim i
globalizimit, gjë që krijon shmangje nga norma leksikore, si: “Anomali ishte kjo
punë”, “ Ky njeri ka një eksperiencë të madhe...”, “ Siç po shikoni është paraqitur një
violencë tek kjo familje”; “U shkatërrua definitivisht”; “Definitivisht kishte
manipulim votash” (të gjitha këto janë marrë nga mediet tona).
Një gjë shumë e ndjeshmë është huazimi që ndikon në sintaksë. Kemi
anglishten që ka depërtuar në strukturën sintaksore, sidomos në të shkruar, si: “Ka
vdekur...”, në vend të “Vdiq...” sipas gjuhës shqipe; “Për ngrohjen e qytetit?, Po
punohet në këtë drejtim”, në vend të “ Për ngrohjen e qytetit?, Po punohet për këtë”,
“Qeveria e Kosovës vazhdon rritjen e rrogave të...”, në vend të “Qeveria e Kosovës
rrit rrogat”, etj.
Kemi mediet tona, p.sh. “Amazing be njiri”, “Pro et contra”, “Hit-parade”,
“Miss Kosova”, “Top Fest”, etj.
Emërtimet e sipërmarrjeve tregtare e industriale, stacioneve televizive, etj. P.sh.
Z-Mobile, Digitalb-telecom, PCB (Procredit Bank), Raiffeisen Bank, etj.
Mallëra e produkte, p.sh. baked rolls, crackers, coca-cola, fanta exotic, spirte, etj.
133
Grupet muzikore artistike, programet televizive e muzikore, në radio, në tekstet e
këngëve, me fjalë të tjera të gjitha të emërtuara në anglisht, p.sh.: Energy band, Latino
Band, Big mama, Top show, etj.
Gjuha e informatikës, elektronikës dhe kompjuterit është tërësisht në anglisht,
ku edhe në të përditshme të njëjta shprehje i përdorim po me një ndryshim, ku u kemi
vënë edhe mbaresat e gjuhës shqipe; pra kjo punë i bie sikur jemi në rregull me termat
e huaj!. P.sh.: klik-oj, softë-erat, fajl-et, CD-të, printer-i, insert-i, maus-in, disket-en,
etj.
Në fushën e sportit, kemi një stërngopje me anglicizma, si:
- Skuadra nuk është adaptuar në këtë fushë (Adaptoj, adaptuar – përshtat, përshtatur).
- Vendasit kaluan në avantazh (Avantazh – epërsi, përparësi).
- Arbitër – gjyqtar
- Topi nuk arriti në destinacionin e duhur (Destinacion – cak, qëllim).
- Reparti defansiv – Reparti mbrojtës.
- Skuadra dominon në fushë – Skuadra mbizotëron në fushë.
- Nuk tregoi asgjë ekselente – Nuk tregoi asgjë të shkëlqyeshme.
- Po paraqitemi lajv nga stadiumi... – Po paraqitemi drejtpërdrejt nga stadiumi...
- Ofsajd – pozitë jashtë loje.
- Goditje perfekte – Goditje e përkryer.
- Humbi shansin e madh – Humbi rastin e madh.
Së këndejmi, edhe paraqitja e skuadrave bëhet me fjalë të huaja: Los Blankos për të
bardhët e Realit të Madridit; Rosonerët për Milanin (kuqezinjtë); Biankonerët për
Juventusin (bardhezinjtë); etj.
Pastaj, kemi gabime morfo-sintaksore, ku për ndërtimin emëror me parafjalën për:
për momentin, që është marrë nga modeli i anglishtes for the moment, kemi shprehjet
tona të cilat shumë lehtë zëvendësohen : hëpërhë, tani për tani, etj.
Ose shprehja tjetër e burimit të anglishtes që përdoret në sferën ekonomike, p.sh.
Dola për shoping (Dola për të blerë), A do ta paguash me para kesh? (A do të
paguash me para në dorë), pastaj kemi ndajfoljen nga anglishtja full, që përdoret nga
të rinjtë sidomos Ishte kafiqi full (Ishte lokali i mbushur plot). Këtu kemi rastin edhe
të huazimit nga serbishtja.
Kemi mjaft po ashtu huazime nga gjuha sllave-serbishtja, ku mund t’i
përmendim, si: “ndaj mendimin, bindjen, qëndrimin, dhimbjen”, nga serbishtja “delim
mišlenje”, kjo përdoret gati përditë në mbledhjet e ndryshme që i shohim në të folurën
134
formale të shqipes. Kemi shprehjen “dha betimin”, nga serbishtja “dao je zakletvu”,
duhet thënë “...u betuan”, “Janë bërë kritika në llogari të tij” nga serbishtja “...na
njihov raćun”, duhet thënë “ Janë bërë kritika ndaj/ kundër tij..”, etj.
Me të drejtë shprehet R. Mulaku kur thotë se “Kalket, konstruktet dhe modelet nga
serbishtja janë aq të llojllojshme dhe janë ngulitur aq thellë në mendjen e disa
intelektualëve të Kosovës, sa që duhen bërë përpjekje të mëdha për t’i nxjerrë e për t’i
çrrënjosë nga gjuha jonë”.103
Kemi kalke që kanë ngelur që nga koha e pushtimit otoman, por që këto kalke
përdoren më shumë tek brezat e vjetër.
Në të folurën e Gjakovës, aspekti psikolinguistik ka ndikuar në të folmen e
tyre. Gjakova është konsideruar si një qytet me traditë dhe me vlera paksa më të
veçanta në krahasim me qytetet tjera të Kosovës. Arsyeja e parë është që, ka qenë
vatër e zejtarisë, tregtisë, ekonomisë që në kohën e sundimit turk. Turqishtja një kohë
të gjatë, po që edhe sot, po pak më rrallë (sidomos në Prizren dhe në Prishtinë) - është
shfrytëzuar edhe si gjuhë prestigji, por në situata të caktuara edhe si gjuhë e fshehtë,
të cilën dy folës e kanë shfrytëzuar për të mos u kuptuar nga të tjerët në një ambient të
caktuar, pra si një zhargon detyrues.
Aspekt tjetër për vernakularin e Gjakovës, dallimi psikolinguistik nga Qendra
dhe Periferia. Shpjegim për këtë është sërish kërkesa e dominimit gjuhësor në
Gjakovë nga të ardhurit e vendeve të tjera, që për gjakovarët ka qenë dallim i
menjëhershëm.
Konkretisht është rasti sidomos tek të rinjtë e sotëm të Prishtinës, të quajturit
cool-era- kullera, të cilët për të qenë më të veçantë nga një pjesë tjetër e shoqërisë, për
të dominuar në këtë fushë, çdo fjalë të tyren e kanë kthyer mbrapsht. Kjo shpjegohet
në aspektin sociolinguistikë dhe psikolinguistikë, thënë ndryshe gjuhë e prestigjit, pra
kjo ka të bëjë me slang-un e të rinjve.
Pra, gjakovarët e kanë një specifikë dalluese, humorin dhe përshtatshmërinë e
gjërave konkrete me kombinim të hatashëm subjektiv, kjo gjë i dallon nga të tjerët në
aspektin gjuhësor sipas vernakularëve të tyre.
Po ashtu, në leksikun e gjuhës së folur në Kosovë, zënë vend edhe fjalët
ndërkombëtare, që kanë të bëjë me jetën politiko-shoqërore (parti, klasë, kushtetutë,
kongres, etj); në fushën e shkencës dhe të teknologjisë (filologji, filozofi, histori, 103 Ragip Mulaku, “Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe” IAK, Prishtinë 2010, f.56
135
gramatikë, radio, mikroskop, kompjuter, internet, tank, etj); në fushën e artit (poemë,
dramë, roman, peizazh, komedi, personazh, balet, opera, skenë, etj); po ashtu në
fushën e transportit ( autobus, tren, aeroplan, furgon, makinë, limuzinë, etj), në fushën
e sportit (futboll, golf, basketboll, volejboll, tenis, etj), në mjekësi (kirurgji, operacion,
kardiologji, psikologji, gastronomi, neonatologji, etj).
Sipas burimit të tyre, fjalët ndërkombëtare janë kryesisht me prejardhje nga
greqishtja (gramatikë, morfologji, fonetikë, sintaksë, sinonim, homonim, histori,
filozofi, etj) dhe nga latinishtja (linguistikë, republikë, senat, kushtetutë, etj). Pastaj,
ka terma të ardhur nga gjuhët e tjera, si p.sh: nga italishtja (solo, kanto, tenor,
soprano, etj), nga frëngjishtja (adresë, burokrat, deklaratë, ekip, etj), nga anglishtja
(futboll, basketboll etj.). 104
Sot në Kosovë, po edhe në Gjakovë, kanë hyrë shumë fjalë të reja në leksikun
e tyre të përditshëm. Specifikë tjetër është aspekti i të rinjve që kanë filluar ta përdorin
një zhargon të tyre, të ashtuquajtur “cool”-erave (kullerave). Të cilët për të qenë më të
veçantë nga një pjesë tjetër e shoqërisë, për të dominuar në këtë fushë, çdo fjalë të
tyren e kanë kthyer mbrapsht. Kjo shpjegohet në aspektin sociolinguistikë dhe
psikolinguistikë, thënë ndryshe gjuhë e prestigjit, pra kjo ka të bëjë me slang-un e të
rinjve.
Gjithë pesha e gabimit të përcaktimit për një kod shihet më së miri në
antinominë Qendër-Perfieri. ‘Nëse rastis të jesh në Periferi, atëherë çfarë do që bën, i
gjithë repertori yt, sipas përkufizimit, mbetet inferior ndaj Qendrës, sepse ata të
Qendrës gjithmonë do ta mjeshtërojnë më mirë se ti një çështje gjuhësore dhe
gjithmonë do të jenë ata që do ta kenë lirinë e ndërrimit të gjuhës më shumë se
Periferia. Edhe po ta flisni ‘të njëjtën gjuhë’, gjithmonë gjuha e Qendrës do të
tingëllojë disi ndryshe, më bukur nga juaja, e madje kjo gjë mund t’ju krijojë
probleme gjatë të zënit me punë në ndonjë vend prestigjioz.
Gjithmonë, Qendra do të jetë e lirë të bëjë ç’të dojë në gjuhë, ndërkohë që
Periferia gjithmonë duhet vetëm të çapëlojë e t’i shkojë nga pas dhe të bëjë vetëm atë
që tashmë është lejuar në Qendër’. Kështu shkruan Itmar Even-Zohar në punimin e tij
«Planifikimi kulturor dhe tregu: krijimi dhe mbijetesa e entiteteve socio-semiotike».
Po të shikojmë të folurën e Qendrës, pra emisionet të cilat trajtojnë tema më
serioze, ku pjesëmarrës do të jenë njerëz intelektualë, të fushave të ndryshme që deri
104 Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, SHBLU, Tiranë, 1984, f. 198.
136
diku dinë ta flasin gjuhën standarde. Sepse, media televizive është vendi më i mirë
edhe për studimin e varieteteve të tjera gjuhësore. P.sh. nëse fokusohemi në studimin
e të folurit (slang-un) e grupeve të adoleshentëve dhe të rinjve (peer groups), perfekt
do të ishin emisionet televizive që janë të përgatitura nga vet të rinjtë. Aty do të
shohim se si ka ndryshuar e folura e të rinjve të Prishtinës, quajtur ndryshe gjuha e
prestigjit prishtinas, që do të thotë: Qendra po tingëllon ndryshe nga qytetet lokale apo
thënë ndryshe Periferia.
Slang-u i Prishtinës është bërë i pranishëm edhe në komunat tjera, gjithmonë
përmes programeve, filmave apo serialeve të ndryshme të paraqitura në TV-te tona
qendrore.
Gjithmonë, kemi parasysh faktin e ngritjes së kulturës gjuhësore, shoqërore e
historike. Duhet të jemi të vetëdijshëm se, me zhvillimin e teknologjisë, shumë
shprehje dhe huazime i kemi të futura në leksikun tonë të përditshëm, ngase, hë për hë
nuk kemi bërë ndonjë zbulim tonin që t’u vëmë emrin objekteve.
Kjo gjuhë është pasojë e përdorimit të teknologjisë moderne, kryesisht
komunikimit në rrjetet sociale, të cilat padyshim se do t’iu kushtojnë të rinjve në
edukimin dhe arsimimin e vazhdueshëm të tyre.
Shkurtesat janë pjesë e komunikimit tek adoleshentët. Ata arrijnë të kuptohen mes
vete duke përdorur shkronja apo shenja që nuk iu thuhen fjalë, po në të vërtetë janë
fjali dhe porosi që vetëm ata mund t’i kuptojnë.
Nga një studim i bërë lidhur me përdorimin e internetit dhe gjuhës që
adoleshentët gjakovar përdorin në komunikimin e tyre të përditshëm, në pyetjen se pse
ata përdorin shprehje të shkurtra dhe gjuhën tashmë të njohur për të gjithë, d.m.th.
sllengun, 92% e tyre pohojnë se fjalët apo fjalitë e gjata janë humbje kohe dhe se me
një gjuhë të tillë kuptohen fare mirë, pa ndonjë problem. Kur është fjala për kohën, në
të cilën jetojmë dhe veprojmë në shtetin tonë të ri të Kosovës jemi më se të
vetëdijshëm se rinia gjakovare vuan nga ‘’sëmundja’’ e papunësisë më tepër se
komunat tjera të vendit tonë. Sipas çdo individi të vetëdijshëm dhe intelektual shpresa
e tyre e vetme është aftësimi dhe avancimi i tyre arsimor, ndërsa sipas tyre shpresa e
vetme është jeta jashtë vendit sepse nuk shohin kurrfarë të ardhme në qytetin e tyre.
Adoleshentët tanë mendojnë se komunikimi përmes kësaj gjuhe ndihmon ata të
mbajnë kontakte dhe të zgjerojnë rrethin e tyre shoqëror dhe se përdorimi i sllengut
137
është faktori kryesor për t’u pranuar në rrethin ‘’modern’’ të shoqërisë. Kjo njihet si
gjuhë prestigjioze, e përzier me gjuhën angleze si gjuhë dominuese në globin tonë. Po
e përmend një shembull, ku një nxënës i klasës së dhjetë në komunën e Gjakovës,
ndërsa ishte vlerësuar me notën më të dobët në gjuhën angleze, çdo komunikim i tij në
facebook përmbante terma të gjuhës së huaj, kryesisht të gjuhës angleze. Si p.sh. Jam
shumë happy, po dukesh nice, nuk mund të dal menjëherë se jam busy, etj., përderisa
në orën e gjuhës angleze pothuajse nuk merr pjesë në asnjë aktivitet leximi, shkrimi
apo komunikimi.
Duke u bazuar në këtë fakt, mendojmë dhe arrijmë në përfundimin se
monotonia e tillë ka kufizuar çdo aktivitet që çon drejt përparimit dhe suksesit,
prandaj ata gjejnë një lloj afërsie në shoqëri përmes komunikimit të tillë, qe në fakt
është i gabuar. Kujtoj se shfrytëzimi maksimal i rrjeteve sociale ku gjuha e ‘’rrugës’’
nëse mund ta quajmë kështu, pa vetëdije iu kufizon mundësitë e përdorimit të
internetit për të marr informata dhe për të lexuar dhe nxënë në mënyrë që të pasurojnë
intelektin e tyre dhe ku njëkohësisht do të jenë më afër shqipes standarde.
Është dëshpëruese për ne mësimdhënësit, si shoqëri me ndikim në
mësimnxënien e nxënësve tanë, të shohim se si kjo valë e përdorimit të sllengut tek të
rinjtë kanos vlerat e gjuhës sonë të pastër, në një anë e dëgjojmë dhe e shohim, ndërsa
nuk mund ta përballojmë, e prapë se prapë nuk kemi forcë ta ndalojmë. Kjo po që
është një shprehi që tashmë e ka infektuar rininë gjakovare. Por cila është rruga që do
të mund ta zhdukë apo ta reduktojë të paktën? A duhet ata të vetëdijesohen se një
gjuhë e huaj është kot të mësohet nëse nuk e njohin gjuhën e tyre amtare? Se
deformimi i gjuhës sonë po ndodh pikërisht nga vetë sulmi që ata po i bëjnë shqipes
sonë me futjen e fjalëve të huaja? A duhet t’i injorojmë kur ata kapërdijnë shkronjat në
fjalët e bukura shqipe për të dhënë një mesazh të shkurtër?
Pra, është koha kur e gjithë shoqëria gjakovare dhe kosovare në tërësi, duke
filluar nga familja, duhet të kontribuojë në çdo lloj forme për amortizimin e këtij
fenomeni i cili padyshim do te jetë hakmarrës në zhvillimin e tyre intelektual.
Nuk janë vetëm fjalët e huaja dhe shkurtesat e famshme, si flm (faleminderit),
sps (s’ka përse), thnx (thanks/faleminderit) e shumë e shumë të tjera, format e vetme
të të folurit dhe të shkruarit të gjuhës që përdorin adoleshentët tanë sot. Janë edhe
format tjera të cilat tani më janë bërë zhargon trendi në komunikimin e përditshëm
brenda dhe jashtë rrjeteve sociale.
138
Përkundër gjithë këtij qortimi, adoleshentët tanë po tregohen shumë të zotë.
Ata arrijnë të flasin edhe duke i kthyer fjalët mbrapsht. P.sh. Op për po, jemi qnak për
jemi kënaq, etj. Nga disa intervista që i realizuam me disa adoleshentë të gjimnazit
‘’Hajdar Dushi’’ në Gjakovë lidhur me këtë formë të komunikimit mes tyre, një
nxënëse tha: “Zakonisht kështu flasim në prezencë të personave të cilët nuk kemi
dëshirë të kuptojnë se çka flasim. Kjo ndodh edhe në lokalet e shkollës kur jemi me
shokë, por jo edhe para anëtarëve të familjes, sepse nuk na lejojnë, gjithmonë na
qortojnë”.
Një nxënës tjetër tha se është një shprehi që tanimë nuk mund ta ndryshojmë,
dukemi in kur flasim në këtë mënyrë. Këtë të fundit nuk e kuptova. Dhe pasi që e
morra shpjegimin e kuptova se sipas tyre kisha qenë out, sa i përket kësaj gjuhe
komunikuese.
Përderisa një shok i këtij grupi hezitonte të fliste për këtë çështje, të tjerët i
luteshin që të merrte pjesë duke i thënë: “eja dhe ulu këtu pashë lafimen”, që
nënkuptonte “pashë familjen”. Përderisa tjetri qëndronte afër dhe nuk fliste, e ky sipas
shokëve të tij ‘’ e kishte krejt asfallt’’ që do të thoshte e kishte rrafsh, nuk i bëhej vonë
për asgjë.
Ishin momente kur e kuptova se për herë të parë gjuha shqipe nuk po
shkatërrohej më nga pushtuesit por nga vetë shqiptarët, nga brezi që i gjithë kombi
pret dhe shpreson.
Një formë tjetër çoroditëse që është më mirë ta kuptojnë të gjithë se përndryshe
shumë lehtë ofendohesh, janë shprehjet shqipe të cilave të rinjtë tanë iu ndryshojnë
kuptimin. Ose, më mirë të themi mendojnë ndryshe e shprehen ndryshe.
Një ditë, gjatë orës së mësimit, përderisa po zhvillonim një njësi mësimore që
kishte të bënte me festat e popujve të ndryshëm përmendeshin ushqimet tradicionale
dhe ato moderne. Gjatë një debati mes dy nxënësve, njëra i thotë tjetrës: “Nëna ime
nuk është normal çfarë ëmbëlsira përgatit”. Reagimi shumë i qetë i bashkëbisedueses
më bëri të kuptoj se nuk kishte qëllim negativ kjo thënie e saj. Sipas tyre, nëna e
vajzës ishte kuzhiniere e përkryer e aspak një grua me të meta fizike apo psikike.
Këtë shprehje tashmë e dëgjojmë çdo ditë, si dhe shumë të tjera të kësaj forme,
si p.sh. ”Je shumë i forte a? Je i trent, njeri”, “Mos ke qkit” (rrëshqitë), etj.
Veç medieve, rrjeteve sociale dhe filmave mos ndoshta ka ndikim edhe
muzika aktuale e stërpëlqyer nga të rinjtë?
139
Te kjo muzikë janë të shkruara dhe të kënduara vargjet që përmbajnë këtë
zhargon trendi, këtë gjuhë që e dëgjojmë çdo ditë në mesin e rinisë
kosovare/gjakovare. Autorët e këtyre teksteve me siguri që shqiptarë janë, vetëm se
shqip nuk flasin si duket.
Është koha që të veprojmë drejt kësaj gjuhe ‘’të sakatosur’’ e cila gjithçka
mund të jetë, vetëm gjuhë shqipe jo. Ajo që na huton shpesh herë është mos
pajtueshmëria mes grupeve të shoqërisë sonë, se kujt duhet t’i hidhet faji.
Mësimdhënësit shumë shpesh e vënë në diskutim këtë dukuri aktuale që po e
shkatërron rininë dhe sipas tyre kjo ka të bëjë me edukatën në familje. Ndërsa,
prindërit në anën tjetër ‘’akuzojnë’’ shkollën si institucion që është i obliguar t’i
ndalojë këto barbarizma. E kur qëllojnë këto dy grupe bashkë i gjithë faji iu vihet mbi
supe vetë të rinjve, si të papërgjegjshëm dhe jo serioz në zhvillimin e tyre individual e
intelektual. E në fund ata e dënojnë ashpër shtetin si element kryesor për
demoralizimin e tyre në jetë.
Të gjitha sa u thanë më lartë për ndikimet ndërgjuhësore që po na paraqiten në
grupmosha të ndryshme dhe me specifika po kaq të ndryshme, do t’i parqesim
rezultatet e repondetëve që i kemi shfrytëzuar përmes anketimeve dhe pyetësorëve që
janë përmbajtur këtyre kritereve si: mosha të ndryshme, duke filluar nga
parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç, mosha e adoleshencës 15-20,
mosha e mesme 40-60, si dhe mosha mbi 60 vjeç. Një kriter tjetër është edhe niveli i
shkollimit të intervistuarve, në varësi të të cilit është parë edhe shkalla e përvetësimit
të standardit.
Sa e flasin dhe e kanë të përvetësuar shqipen standarde të anketuarit e këtyre moshave:
e. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç; f. mosha e adoleshencës 15-20 vjeç; g. mosha e mesme 40-60 vjeç; h. mosha e tretë mbi 60 vjeç
Rezultati me përqindje është mjaft interesant në këto grupmoshash:
e. parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç 65% (me ngjyrë blu) f. mosha e adoleshencës 15-20 vjeç 20% (me ngjyrë të kuqe) g. mosha e mesme 40-60 vjeç 40 % (me ngjyrë jeshile) h. mosha e tretë mbi 60 vjeç 25% (me ngjyrë vjollcë)
140
Shpjegimi është siç e kemi paraqitur edhe në brendësi të shtjellimit të temes sonë, tek
mosha 5-10 vjeç ka ndikuar zhvillimi i teknologjisë bashkohore të DigitAlbit nga
Shqipëria nga periudha e viteve 2000 e këtej, ku kemi shumë programe të fëmijëve siç
janë: Bang-bang, Çufo Tv, Junior etj. Dhe këta fëmijë kur e kuptonin që ne jemi duke
i pyetur me gramatikë të shprehura fjalët sipas shqipes standarde, ata e kishin shumë
të lehtë dhe me shumë kënaqësi bashkëbisedonin lirshëm tregimet dhe përjetimet që
neve na interesonin.
- Ndërsa, mosha e adoleshencës 15-20 vjeç më shumë kishte huazime ndërgjuhësore të
shprehura me anglicizma, pra kur ne kërkonim nga ata që të na tregonin ndonjë
ngjarje apo përjetim të tyre, mbi 60 % e fjalëve ishin sllang gjuhësor. I kemi pikasur
këto shprehje: happy (i gëzuar), nice (shumë mirë), OK (në rregull), busy (i zënë),
bordi (këshilli), sensibil/sensibël (i ndjeshëm), support (mbështetje) etj. Po i
përmendim disa nga shprehjet që i vërejtëm gjatë intervistimeve tona, p.sh: “ No
problem” (S’ka problem), Nuk kallzonte kurgjo ekselente (Nuk tregoi asgjë të
shkëlqyeshme); Po folim lajv nga stadjumi..(Po flasim drejtpërdrejt nga stadiumi...),
E hupi shansin e madh (Humbi rastin e madh), Dola për shoping (Dola për të blerë),
A do ta paguash me pare në kesh? (A do të paguash me para në dorë) etj.
Kurse, mosha e mesme 40-60 vjeç kishin huazime sllave në të folmen e tyre, ku
mundoheshin t’i eliminonin, po ishte mjaft e sforcuar nga ana e tyre. Më së shumti i
kemi hasur këto fjalë: struja (rryma), zidi (muri), fiokë (sirtar), grijalicë (ngrohëse),
llavabo (pjatalarëse), kravatë (kollare), teslic (sqepar), dvoset (divan me dy ulëse) etj.
parashkollorët deri tek cikli i ulët i shkollimit 5-10 vjeç
mosha e adoleshencës 15-20 vjeç
mosha e mesme 40-60 vjeç
mosha e tretë mbi 60 vjeç
141
Po i përmendim disa nga shprehjet që i kemi hasur gjatë intervistimit tonë: Zajebanci
është bre burr, (Mahi/humor është bre burrë); Na bjer nji sok apo na bjer disa
soka..(na sill një lëng, apo na sill disa lëngje); I pash ni pal rroba t’bukra en izllog..(i
pashë një palë rroba të bukura në vitrinë); U shtriva në kauç...(u shtriva në divan);
Isha i ulur en troset..(troset- divan me tri vende ulëse); Pas luftës i rash mallter
shpisë....(pas luftës e bëra me llaç shtëpinë); Ma kapi vollanin prej dores..(ma mori
timonin nga dora) etj.
Mosha e tretë mbi 60 vjeç, moshë kjo që ka ndikuar historia e orientalizmave ku bën
pjesë në shtresën e huazuar të leksikut të gjuhës shqipe. Depërtimi i tyre u bë në një
periudhë të gjatë kohore dhe detyrimisht u futën në çdo sektor të jetës shqiptare. Dhe
ne gjatë intervistimit të të anketuarëve të kësaj moshe kemi hasur në shumë shprehje
turke apo arabe. P.sh. Merhaba (përshëndetje), ortak (përbashkët), misafir, dost (miq),
pazar, byrek, raki, tepsi, sini, adet, amanet, boja, bullë, bela, hesap, bej/beg, aga, etj.
Po i përmendim disa nga shprehjet që i pikasëm gjatë pyetësorit, p.sh.: ç’ka barku e
nxjerr bardaku” (bardak-gota), bajrak- “e morëm nusen me bajrak”, çarshi- “po dal en
çarshi”; -helbete- “helbete del naj send”; -hala- “hala s’u zgjidh kjo punë”; mahallë-
“Në mahallën tonë është edhe një xhami”; dakik- “ pritëm veç 2 dakika”; nishan- “e
mori në nishan” etj.
Përjashtim tek pikat c (mosha e mesme 40-60 vjeç) dhe pika d (mosha e tretë mbi 60
vjeç), tek të anketuarit kur kemi vënë re nivelin e shkollimit të tyre në varësi të të cilit
është parë edhe shkalla e përvetësimit të standardit, kemi ndryshim përqindjeje në të
folmen e tyre.
142
Tek mosha e mesme 40 – 60 vjeç të cilët kishin nivel më të lartë shkollimi (qoftë me
fakultet, master apo doktoratë), gjuha standarde e tyre ishte mbi 80 % e përdorur në të
folmen gjatë intervistimit tonë.
Ndërsa, mosha e tretë mbi 60 vjeç, të cilët po ashtu kanë nivel më të lartë
shkollimi, gjatë të folmes së tyre në intervistat tona, standardi i tyre ishte mjaft i
kënaqshëm në krahasim me numrin tjetër të të anketuarve, përqindja e tyre siç e pamë
dhe në grafikon është mbi 60 %.
Duke pasur parasysh se një nga pikat kryesore të planit kombëtar ka qenë, është dhe
gjithmonë do të jetë gjuha e pastër shqipe duhet të pranojmë çdo vërejtje e kritikë dhe
të punojmë me përkushtim drejt vetëdijesimit te rinisë kosovare për përdorimin sa me
te pastër te gjuhës standarde shqipe.
Gjuha duhet të vendosë marrëdhënie edhe midis brezave të ndryshëm, duhet të
transmetojë idetë nga një brez në tjetrin, të sigurojë kështu trashëgiminë. Pavarësisht
zhvillimeve teknologjike, gjuha e shkruar është mjeti më i mirë për të siguruar
komunikimin midis brezave, për të përcjellë përvojën nga brezi në brez. Për këtë
arsye, ajo duhet të ruajë njëjtësinë e normës drejtshkrimore, përndryshe, pas tre ose
katërqind vjetësh, këto radhë që po shkruhen sot këtu, do të mund të lexohen vetëm
nga filologët e specializuar. Si përfundim pajtohemi me citimin e Kolec Topallit, ku
thotë: “ Një komb-një gjuhë që na bashkon të gjithë shqiptarët si në Kosovë,
Maqedoni, Çamëri dhe në diasporë”.105
105 Kolec Topalli - [citim në një emision special në RTK, që është marrë nga Konferenca gjuhësore e mbajtur me datën 15-17 dhjetor 2010 në Durrës].
mosha e mesme 40 - 60 vjeç
mosha e tretë mbi 60 vjeç
143
KREU VI EUFEMIZMAT DHE FJALËT ME KUPTIM PEZHORATIV
(keqësues)
Eufemizmat janë kategori leksemash që lindin pikërisht nga trysnia e
shoqërores mbi gjuhësoren apo106, më saktë siç është përmendur nga studiuesi ynë
Eqrem Cabej ”Disa eufemizma të shqipes”, mbeten “si ura që të shpien nga gjuha në
folklor”107. Ky lloj i të folmes së tillë me figura stilistike që lidhet ngushtë me të
folmen popullore, është mjaft i shprehur në gurrën popullore të së folmes së
Gjakovës.
Gjakovarët janë të njohur në Kosovë për shprehjet e tyre adekuate përmes
metaforës, duke iu vënë apo ”zbutur” emrat keqësues me fjalë mikluese apo duke bërë
zbunim syresh të emërtimeve eufemistike që i ndeshim anëkënd familjeve gjakovare.
Siç dihet eufemizmat janë dukuri gjuhësore të lidhura ngushtë me traditën dhe
kulturën e një vendi, të një qyteti apo katundi. Kemi dallime në mes fjalëve
eufemistike (nga e vjetra me të renë), nga pika të ndryshme të jetës së njerëzve,
profesione të ndryshme, arsimim të ndryshëm, moshës, seksit, klasave shoqërore etj.
Do t’i shikojmë më poshtë disa eufemizma që i kemi nxjerrë nga e folmja e
Gjakovës. Do t’i rendisim sipas rendit alfabetik:
-A-
Açik- që vepron në mënyrë açike, dominues, që vepron sheshit, p.sh.“ ia tha n’ftyrë
açik”,
Agjent- bashkëpunëtor i fshehtë i sigurimit të shtetit, p.sh. “është agjent i UDB-së së
shkijeve” (Uprava Državne Bezbednosti- Drejtoria e Sigurimit Shtetëror)
Aha- pasthirrmë ironike që përdoret kur duam të theksojmë që është e pamundur të
kryhet kjo punë, p.sh. “aha e kryn ti, po qysh jo”
Ajër- që flet kot, flet pabazë, p.sh.“osht në ajër krejt”
Ajo- përdoret në shumë raste të ndryshme, si formë përemri, p.sh.”ajo e enve”, “ajo e
krypes” etj.
106 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, Tiranë 2003, f. 241 107 Eqrem Çabej, Disa eufemizma të shqipes, në “Studime gjuhësore”, Prishtinë, 1976, f.17
144
Altoparlant- për njerëzit që s’e mbajnë gojën të kyçur, p.sh. ”altoparlanti që është”,
”a erdh ky altorparlanti a?”
Allishverish- veprime jo të ligjshme, që punojnë ilegalisht, p.sh.”ishin duke e bërë me
allishverish”, “merret me allishverishe” etj.
Amerikan- përdoret për njerëzit që kanë kulturë, por edhe për ata njerëz që
s’përzihen me të tjerët, p.sh. “amerikan është”, “e thirra, po ai tip amerikani vlla”.
Anë- krah apo parti politike, p.sh.”në cilën anë je?”, “ajo është e anës tjetër”, etj
Aq- tregon për përfundimin e diçkaje, puneje, p.sh.”aq e pat (mori fund)”, “aq ke (aq
ishte)”
Arushë- tallje për ndokënd që s’ka stil veshjeje, apo edhe s’di të sillet, p.sh.”kqyre
pashë Zotin qysh është veshë”, “ kqyrja flokët si të arushës”, “vjen e folë si arushë”
etj.
Ashik- njeri i dhënë pas qejfeve, p.sh.”Osht njiri ashik”
Ato- të përmuajshmet e grave, cikli menstrual, p.sh. “m’erdhën ato”, “s’jam mirë se
jam me ato”, etj.
Avaz- zakon i keq i dikujt, p.sh. “ahiii...atë avaz ka ai”, “s’ka punë tjetër ai, është me
avaz t’vetin” etj.
Aventurë/avanturë- punë e rrezikshme, pa llogaritur pasojat, p.sh. ”merret me
avantura”, “shkon pas avanturave” etj.
Avokat- ai që mbron dikë ka apo s’ka të drejtë, që i del krah, p.sh. “aaa...e ka avokat
t’vetin atë”, “ shka ki që po flet, a t’ka avokat a?” etj.
Axhami- njeri i papërvojë, i pa rritur, fëmijë, p.sh. “krejt axhami osht”, “rri me
axhami”, “ s’të merr vesh se osht axhami” etj.
-B-
Badihava- kot është, ose çmim i lirë, p.sh. “badihava e ki” (kot e ke), “e bleva
fustonin se ke badihava” (e bleva fustanin se ishte i lirë), “kam me punu badihava a?”
(kam për të punuar kot a?), “badihava s’e ka kry fakulltetin” (kot s’e ka përfunduar
fakutetin, d.m.th. është i zgjuar) etj.
Bajraktar- njeri që i pëlqen të urdhërojë, të sillet si i pari i vendit, p.sh.”aaa...ai
kujton që osht bajraktar”,
Bakër- që nuk vlen dhe nuk çmohet shumë, p.sh.”bakër mo”, “krejt bakër osht
(fals)”
145
Bal- thuhet për njerëzit e fshatit, dhe për ata që janë të trashë nga koka, p.sh. “bal osht
krejt”, “aaa..bali që ish”
Banak- thuhet për femrat që kanë gjoksin e madh, p.sh. “ajo me banak/shank (nga
serbishtja)”, etj.
Banal- shprehje me kuptim të pistë, i ndyrë, p.sh.”njeri banal”, “flet në mënyrë
banale” etj.
Bandë- grup njerëzish që vjedhin, që veprojnë në kundërshtim me ligjin/shtetin në
dëm të popullit, p.sh. “osht me banden e atij”, “erdh ai me bandën e vet” etj.
Bandit- njeri që vret dhe plaçkit dikë, p.sh. ”aa...banditi që osht”, “osht i shpisë
bandite” etj.
Banjë- nofkë për dikë që i vjen era e gojës, apo thjesht sharje dhe ofendim për dikë,
p.sh. “pi vijke era baj (wc)”, “s’ka shtëpi pa banjo brenda” etj.
Bar- fjala është për drogën, po edhe për ilaç farmaceutik, p.sh. “po pijke bar (drogë)”,
“a e bleve barin?” (fjala është për ilaçin), etj.
Bark- në të folmen e Gjakovës kemi rastin e kalimit nga –a-ja në –e- (siç e kemi
cekur më lartë), p.sh. “ma kopi berkin” (më plasi barkun, fjala është për ndonjë njeri),
“m’ka kapë dhimbta e berkit” (më ka zënë dhembja e barkut) këtu fjala është për
personin që është i pranishëm dhe që nuk e honepsin dot, “erdh me marrë bark” (për
ndonjë llupës që shkon mysafir dhe ha si i paparë), etj
Barkalec- njeri që e ka barkun pak si të madh, p.sh. “ish si barkalec”, ”po ecke si
barkalec” etj.
Barstardoj- që prish dicka me vler, p.sh. “e barstardoi gjuhën”, ”ia barstardoi
mendimin” etj.
Batall- për diçka që ngelet keq, p.sh. “u met batall” (ka ngelur i pamartuar, i papunë, i
vetëm), etj.
Be- betohet për diçka që s’besohet, p.sh. “bon be” (bëj be), “boni be valla!” (bëri be,
u betua, d.m.th. siç duket mund të jetë e vërtetë)
Begenis- sikur nuk e pëlqen ta bëjë këtë, që nuk përshtatet (qoftë për ushqim apo edhe
për bashkim çifti), p.sh. “s’po m’begenis” (s’po më pëlqen kjo punë), “aaa...shka m’u
ka begenis dreka” (“aaa..sa më është bërë dreka e mirë), “s’u begenisën valla” (s’u
përshtatën si çift) etj.
Bel- përdoret në disa raste, p.sh. “uu...u kput en bel” (d.m.th. që s’punoi fare), “i thyn
në bel” (për meshkujt që ngjasojnë në femra), “s’kish bel hiq” (d.m.th. i/e trashë, pa
forma) etj.
146
Beg- këtu përdoret si formë lavderimi për ndonjë djalë që është i pashëm, ose që
s’punon fare, p.sh. “ish si beg”, “begi, durt en xhepa” (begu duart në xhepa, që nuk po
punon se ka shërbëtorë), etj.
Bërllok- mbeturinë për ta sharë dikë, p.sh. “kukuuu berllok krejt ish”, “ çfarë vendi,
berllok krejt”, “ s’ish kurrfare, berllok ish” etj.
Bërryl- për dikë që të bën sherr, ose që ka krah/intervenime, p.sh. “ka hy en punë me
brryla”, “ia futi brryl” (e nxorri jashtë nga puna/vendi), “Po t’bi brryl” (pusho se po
të rrah) etj.
Biografi- thashetheme për të përgojuar dikë, p.sh. “aa..biografinë e kish mes vet”
(aa..biografinë e kishte mos e pyet) etj.
Bisht- ikën nga përgjegjësia, si fjalë thashethemeje, dikush që i shkon nga mbrapa,
p.sh. “i boni bisht muhabetit”, “i kanë ngjitë bishta” (i janë vënë thashetheme), “aa..i
shkon si bisht” (aa... është servil) etj.
Breshër- përdoret për diçka që s’e pret, p.sh. “iku nga shiu e ra në breshër” etj.
Breshkë- për ngadalsim të punës, p.sh. “i ka hyp breshkës” etj.
Bri- që është bërë budalla, p.sh. “ia ka vnu brijt” etj.
Buallicë/bullicë- femër e shëndoshë, që s’i bëhet vonë, p.sh. “si bullicë osht” etj.
Bujë- nam, p.sh.”ka bo bujë” (është bërë e madhe puna), etj.
Bukuri- përdoret zakonisht e kundërta e kuptimit, p.sh. “aa..bukuri puna” (s’qenka
puna mirë), “ajo a?..bukuri ish” (ajo a?, e shëmtuar ishte) etj.
Bukurosh- që s’vlen fare për asgjë, e sharë për meshkujt që s’dinë të punojnë, p.sh.
“a e dhe provimin bukurosh?”, “Poo...ky është bukurosh” (d.m.th. s’ka dije për asgjë),
etj.
Butak- njeri që s’i bëhet vonë për asgjë, ose edhe në kuptimin i paskurpullt, p.sh.
“rrafsh e ka, butak osht krejt”, “Asht aq i poshtër, butak bre” etj.
-C-
Centrifugë- shpejtësia e larjes së maqinës së rrobave, p.sh. “pe folke si centrifugë”
(po flitka me shpejtësi të madhe), etj.
Coftinë- kafshë e ngordhur, p.sh. “s’po dhezke, ish si coftinë” (s’po ndizka, ishte si e
ngordhur, për dikë që s’flet, ngordhalaqe), “ia vjedhen kuleten e ajo rri si coftinë” (ia
vodhën portofolin e ajo rri si ngordhalaqe)
Cullak- lakuriqsi, i varfër, p.sh. “e kish shpinë cullak krejt” (e kishte shtëpinë e
varfër, të paveshur, etj), “është cullakavë” (zakonisht thuhet për femrat që vishen
147
hollë), “hajde ta pijmë kah nji birrë cullak” (hajde të pijmë birrë pa meze), ”aa...kish
shum flokë, kry cullak ish”, (aa..kishte shumë flokë, kokë lakuriq/qel) etj.
-Ç-
Çakall- dikush që flet shumë dhe ulërin duke folur, p.sh. “papapaaa...na lodhi kryt,
osht si çakall” (papapaaa..na lodhi nga koka, është si çakall)
Çeshit- lloj-lloj gjërash, p.sh. “ka çeshit-çeshit njerzish” (ka lloj-lloj njerëzish), “na
kan ardhë çeshit-çeshit profesorash” (na kanë ardhur lloj-lloj profesorash, d.m.th. nga
vende të ndryshme, qoftë qytete po edhe nga fshatrat) etj.
Çifut- dorështrënguar, koprac, p.sh. “a pive kafe a, a e ki pa çfarë çifuti është?” (a ke
pirë kafe, e pe çfarë dorështrënguari është, që d.m.th. s’të ka qerasur), “s’të thirri a,
çifut bre” (s’të ftoi a, është koprrac) etj.
Çinoj- përqesh dikë, p.sh. “mos em çino” (mos më përqesh), ”Çfarë t’çinuni po
bojke!”, (Çfarë përqeshje bën!) etj
Çirak- i bëri një shërbim, e nxorri në dritë, po ndonjëherë edhe në kuptimin e
kundërt, p.sh. “çirak u bo en punë” (merr shumë para, pasurohet nga puna), “po bre,
çirak e ki bo”, (pooo...asgjë s’ke bërë për atë), “do ta votojm për tjetër kan se çirak na
boni ai” (do të votojmë për tjetër kënd se asgjë s’bëri për ne ai) etj.
-D-
Damar- kur nervozohet dikush, p.sh.”shuj se m’u ka çu damari, e mos em fol”,
(pusho, se m’u kanë ngritur nervat dhe mos fol), “kqyrja damarin en ballë” (shikoja
damarin që i është ngritur në ballë, d.m.th. sa shumë është nervozuar).
Dardha- shprehje për eksploziv në vende të ndryshme, p.sh. “mos fol se po ta gjujnë
naj dardhë en shtëpi” (mos fol se po ta hedhin ndonjë bombë në shtëpi), “Ia kishin
gjujt dardhën en oborr” (ia kishin hedhë bombën në oborr)
Defter- formë pageseje për ndonjë veprim të bërë qoftë edhe përpara, p.sh. “ ta ka
shkrujt n’defter”, “ i ka ardhë me defter”
Dell- ka talent për diçka, apo damari për nerva, p.sh. “ka dell për muzikë”, ”i kcej
delli përpjetë” (i kërcyen nervat) etj.
Dër-dër- që llomotit vazhdimisht, p.sh. “kuuuu dër-dër gjith ditën që bon”
(kuuuu...llomotit gjithë ditën), “erdhi e dër-dër e dër-dër-dër ma ka shurdhu kryt
krejt” (erdhi e llomotiti dhe më shurdhoi nga veshët dhe nga koka), etj.
148
Dërrasa- i mangut nga koka, për gjininë femërore që është e dobtë e paforma, i/e
dehur, p.sh. “ka drrasa mangut en kry” (ka dërrasa mangut në kokë, i trashë nga
koka), “ish e dobtë si drrasë”, “ish bo drrasë” (ishte dobësuar), “pit drrasë ish konë”
(i pirë shumë kishte qenë) etj.
DonZhuan- njeri i dhënë pas qejfeve, pas aventurave me femra, p.sh. “ke ai Don
Zhuani”, “ish bo Don Zhuan, veq me femna po rrin” (ishte bërë Don Zhuan, veç me
femra rri) etj.
Dosë- femër e shëndoshë apo e mbajtur mirë, p.sh. “e ka ftyrën si dosë”, “e pash
n’rrugë, e ish bo si dosë” (e pashë në rrugë, ishte bërë si dosë) etj.
Dukem- përpiqet të dalë dhe të duket mbi të tjerët, p.sh. “ marak ka m’u dokë”
(merak e ka të paraqitet mbi të tjerët), “shka u dokë bukur” (sa është dukur e bukur),
etj.
-F-
Faqe- përdoret për raste pezhorative, p.sh. “faqja e zezë”, “njeri me tri faqe” (për
tullacët), etj.
Farë- kur shahet origjina, p.sh.”farë e keqe ish konë” (origjinë të keqe kishte qenë),
“na e prishi faren” (na e prishi farefisin) etj.
Filozof/fillozof- dikush që flet shumë dhe s’e kupton njeri, p.sh. “çfarë fillozofi osht”
(çfarë filozofi/fillozofi [nga serbishtja] është), “mos na fillozofo fort” (mos na filozofo
shumë) etj.
Fundit- përdoret zakonisht për dikë që përfundon, p.sh. “e përcellëm n’banesen e
fundit” (e përcollëm në varreza), “e tha fjalën e fundit” (e përmbylli bisedën), etj
Fushatë- kur dikush lavdërohet kot, p.sh. “shka u bo, a ki fushatë a? (çfarë u bë, a ke
fushatë, që lavdërohesh panevojë), “hajde fushatë hajde” (d.m.th. hajde lavdërim
hajde) etj.
-G-
Gacë- thëngjill, p.sh. “gaca e mblut që osht” (gacë e mbuluar është) etj.
Gisht- thuhet zakonisht për dikë që duan ta shanë, e ngriti gishtin e mesëm, p.sh. “je
bo me ta qu gishtin” (je bërë për ta ngritur gishtin e mesëm), etj.
Grep- ai që i ngjitet pas vajzave, zakonisht edhe iu ecën, p.sh. “grep osht”, “iu pat
ngjit grepi derisa ia fshivi dhombt” (s’u tërhoq derisa e mori në shtëpi/u martua) etj.
149
-Gj-
Gjizë- iu thonë njerëzve që kanë origjinë nga fshati prej nga edhe vjen prodhimi i saj,
p.sh. “erdh gjiza”, “osht gjizë krejt”, etj
-H-
Hajër- përdoret edhe për urim, edhe për mallkim, p.sh. “ia pafsh hejrin”, “t’koft për
her”, “kurr mos ia pafsh hejrin” etj.
Hak -“i vjen hakit”, “shka e ka hak shuplaken”, etj.
Hallvë- përdoret kur bëhet biseda rreth vdekjes, p.sh. “paskam me ta honger hallven”
(kam për të jetuar më gjatë se ti), “kujtove që ki me ma honger hallven a?” (kur ka
qenë dikush shumë sëmurë dhe në formë ironie iu kthen këtë përgjigje)
Havale- e mbuluar, përdoret zakonisht për femrat që janë të veshura me unifomë
myslimane, p.sh. ”a je me havale a” (kur nuk duan të tregojnë diçka, pyesin kështu),
“hin se s’jemi me havale” (hyr se nuk jemi me havale, d.m.th. q s’kemi gjë për të
fshehur), etj.
Hundëpërpjetë- mendjemadhe, p.sh. “u shka e ka hunen përpjet” (u sa
mendjemadhe është), “hunen a?, fort përpjetë e ka” (fort mendjemadhe) etj.
Hunejk- që është noprane, p.sh. “kuu..s’durohet sa hunejk është”, “shka po fol me at
hunejk?” (pse po flet me atë noprane?) etj.
-I-
Ijë- kur qeshet shumë, p.sh. “i majta ijet me dorë”, (qesha me të madhe) etj.
Ispat- dëshmitar, p.sh.”ti je konë ispat” (ti ke qenë dëshmitar),
Iri- e kam zët, inat, p.sh. “m’u ki bo iri” (më je bërë i mërzitshëm)
Ishijaz- reumë, p.sh. “m’ka kap ishijazi”, “m’u ki ngjit si ishijaz” etj.
-J-
Jaran- mik i një femreje, i dashur i fsheht, dashnor, p.sh. “e gjeten me ni jaran” (e
gjetën me një jaran/të dashur), “i vinte jarani”, etj
Jahak- një gjë që mezi e pret, p.sh. “jahak po e pres djalin” etj.
Janet- koprac, i poshtër, p.sh. “mos u bo janet”, “janeti që je ti” etj.
150
-K-
Kasap- njeri që është i pamëshirshëm, i egër, që shikon interesin e tij, p.sh. “ky ish
konë kasap” (ky po mbaroka punë për vete), “kasap hesapi” (njeri që bën keq që t’ia
arrijë atë që do), etj.
Kastravec- i papjekur, i papërvojë, budalla, p.sh. “e ka vllavin kastravec” (e ka
vëllanë budalla), “kukuu çfar kastraveci ish” (kukuu çfarë budallai ishte), etj.
Katil- ai që vret dikë në mënyrë mizore, i poshtër, i pashpirt, p.sh. “Çfar profesori
katik ish” (Çfarë profesori i pashirt që ishte), “e kish atë shpirt katil” (e kishte atë
shpirt të poshtër) etj.
Komandant- zakonisht e thonë për gruan apo burrin në çift, përson urdhërues, p.sh.
“aa..komandanti s’më le të vij”, “shuj se erdhi komandanti” (në mënyrë ironizuese)
etj.
Krimb/krymi- depërtues, p.sh. “krymi që osht, e ka kry punën”, “hini krymi en
punë”, etj.
Kullotë- e lëshon mendjen të lirë, p.sh. “ka i ke mendt, i lëshove m’i kullotë”, “aa...i
lshova mendt me i kullotë” etj.
Kungull- i papjekur dhe ende pa u rritur mirë fillon dhe krekoset, p.sh. “foli e foli po
krejt kungull osht”, “sa kungull osht gjynah i Zotit” etj.
-L-
Lak- laku i qafës, litar i lidhur, p.sh. “rrejti se ke me lak en fyt” (gënjeu se ishte me
litar në fyt), “ish bo lak” (i lodhur dhe që s’rri dot drejt)
Lëpihem- i bën lajka dikujt, i rregullon flokët, p.sh. “iu lëpijke gjith kohën” (i bënte
lajka tërë kohën), “i kish lëpi flokët mos vet sa” (i kishte rregulluar/krehur flokët aq
shumë, mos pyet se sa) etj.
Lopë- sharje për gjininë femërore, e trashë nga trutë, p.sh. “mej lopë, kërkah s’je”,
“lopa, s’kish mësu kurgjo”, etj.
Lugat- njeri që është i shëmtuar, që rri vonë, p.sh. “m’tuti, ish bo si lugat” (më
frikësoi, dukej si lugat), “deri tash pa gjumë a, a je qu lugat” etj.
Lugë- sharje ndaj dikujt që e ka fytyrën e gjatë dhe të rrafshët, p.sh “ftyrëluga po
këndon n’tv”, “shka je dobsu kështu, koke bo si lugë” etj
-M-
151
Mbin- i mbiu, i mbeti në derë, p.sh. “m’u kan mbi vot en bark, përdit tu hongër” (më
janë mbirë vezët në bark, përditë duke ngrëne)
Minder/miner- kolltuk, thuhet zakonisht për njerëzit që nuk punojnë, “ftyrën e ka për
miner”, “s’t’kena marr nuse për minder”, (kjo i bie, çohu nuse e puno), etj
Mizë-që të bëhet dikush i bezdisshëm, që s’të hiqet, si rodhe, p.sh. “mu ki bo si miza e
kalit” (më je ngjitur pas), “je kah m’cillesh si mizë” (je duke m’u sjellur si mizë) etj.
-N-
Nami/nomi- diçka që bëhet e madhe, p.sh. “hajde de se nuk u bo nomi” (s’u bë nami,
s’eshte bërë e madhe), “s’osht qaq e mirë sa iu ka qu nomi” (s’është aq e mirë sa ka
nam), etj.
-O-
Orë- për dikë që flet dhe i zë fjala vend, p.sh. “shka kish orë”, “thuju ti se ki orë”
(fol/ thuaju ti se të dëgjojnë) etj.
-P-
Paraliza- ku nuk ka mundësi të veprojë lirshëm, p.sh. “e ka paralizu gjendjen” (e ka
ndërprerë veprimin e asaj gjendjeje), “u met si i paralizun” (ka mbetur i heshtur nga
gjendja aktuala) etj.
Parazit- që nuk punon, po jeton nga djersa e tjetrit, që bën një jetë të kotë, p.sh. “u
met n’shpi si parazit dhe s’levret” (ka ngelur pa punë dhe s’lëviz/nuk mundohet të
gjejë punë), “qu mer djalë e puno, mos rri parazit, a do mu martu naj herë?” (çohu
more djalë dhe puno, mos rri kot, a mendon të martohesh ndonjëherë, në kuptimin të
mbash familje) etj.
Partizançe- në formë jo të rregulltë, pa i zbatuar traditat, p.sh. “u martun partizançe”
(u martuan pa dasëm), “ia murr qiken partizançe”, (ia mori vajzën pa ceremoni
martesore), “ja ke bo partizançe” (e ke bërë pa rregulla, pa zbatim traditeje) etj.
Pazar- kur bën një marrëveshje me dikë, p.sh.”hyri n’pazar për shpinë” (bëri një
marrëveshje për të shitur shtëpinë), “boni pazar t’mir” (bëri ujdi/marrëveshje të
mirë), “mm.. pe dijshe me bo pazar t’mirë” (di të bësh ujdi fitimprurëse) etj.
Pehlivan/pelivon- njeri që di t’í ikë gjërave të rrezikshme, që e vërtitë punën në
interes të tij, njeri dredharak, p.sh. “osht pelivan i madh” (është i zoti dhe i zgjuar),
152
“pelivoni që osht, kurgjo s’i ikë” (pehlivani që është, asgjë sí ikën dhe di të shpëtojë)
etj.
Pelë- thuhet për gjininë femërore, që s’punon dhe rri gjithë ditën, përton të bëjë punë,
p.sh. “qu mej pelë e puno”, “ je boo si pelë” (që rri gjithë ditën dhe s’punon), ”qika e
vet pe rrijke si pelë” (vajza e saj po rrinte gjithë ditën e s’punon gjë) etj.
Përpjetë- thuhet zakonisht kur i rritet mendja dikujt kot, p.sh. “fort hunen përpjetë”
(fort iu ka rritë mendja), “vetllat përpjetë i kish”, “iu ka qu shu.a përpjetë” (ka filluar
t’i rritet mendja kushedi se çfarë i duket vetja), “fort kryt përpjetë ajo qikë” (shumë
kokën lart ajo vajzë) etj.
Pjell- dikujt që i dalin punë të papritura, sherr i papritur, po ndodh edhe për ata që
kanë para apo kushte të mira, p.sh. “veq i pjellin puntë asej” (gjithmonë i dalin punë
të papritura asaj), “na ka pjellë nji punë en shpi” (na doli një punë e papritur në
shtëpië, “atynve a?edhe knusi i pjell vo” (atyre?, edhe gjeli iu bën vezë, d.m.th.
pasunikëve) etj.
Politikan- njeri që vepron me dredhi, joparimor, që gënjen vazhdimisht, p.sh.
“a..politikani qi osht, qysh di me t’marr me t’mir” (a politikani që është, sa mirë të
mashtron), “nuk e ki drejtë, a po kujton qi je en politikë ktu a?” (nuk e ke mirë/drejtë,
a po kujton që je me në pozita politike a?), “hajde politikan hajde” (d.m.th. hajde
gënjeshtër hajde) etj.
Preket- për dikë që mërzitet shpejtë, i ngelet hatri, p.sh. “ani a u preke ti a?!” (ani a u
mërzite/të ngeli hatri?!), “mos i fol se preket fill” (mos e mërzit se i ngelet hatri
menjëherë), “s’u met kurgjo me t’thonë se fill po prekesh” (s’ka ngelë asgjë të të
themi se menjëherë po të ngelet hatri) etj.
-Q-
Qafë- përdoret për kuptime të ndryshme, p.sh. “iu ka trash qafa, se po punon en
ministri” (është shëndoshur se ka para dhe pozitië të mirë pune), “thefsh qafen”
(mallkim për dikë), “a po munesh m’i qu qafen prej zingjirve t’dukatit?” (a po
mundesh ta mbash qafen drejt nga zingjirët e floririt?), “mos e shtramno qafen se po
thehesh” (në kuptimin mos shiko anash) etj.
Qyl- ku nuk paguan as për të ngrënë e as për të pirë, p.sh. “shka ki marak me honger
qyl” (sa ke dëshirë ta kesh falas), “e hongri qyl qat provim” (e mori provimin, i doli
dikush i njohur) etj.
153
-R-
Regjur- ka kohë që merret me një veprimtari të caktuar, i përgatitur, p.sh. “e ka regjë
lufta” (e ka bërë për vete, s’e gjenë gjë”, “m’u ka bo njo, jam i regjen un” (më është
bërë një/njësoj, jam i provuar me keto gjëra) etj.
Rehati- gjendje e qetë shpirtërore, por që përdoret në kuptimin e atij që s’ndihmon të
tjerët, p.sh. “s’e prish rehatinë për ty”, “shka u rehatu en karrike, s’e prish rehatinë
ai” (d.m.th. sa është akomoduar në pozitë administrative apo drejtorllyku dhe s’të
ndihmon), “sa rehat osht n’shpi t’burrit” (d.m.th. ka rënë në shtëpi të mirë) etj.
-RR-
Rruaza/rruza- përdoret për nuset e reja, atë ditë që martohen iu thonë “shtine rruzen
en gojë e mos fol” (arsyetimi ështëqë të mos flasë), ”a e ki rruzen en goj” (d.m.th. se
mos gabon dhe flet) etj.
Rrotë- thuhet për ata që janë budallenj, p.sh. “krejt rrotë osht” (komplet budalla
është), “çfarë rrote e palyne” (çfarë budallai i trashë) etj.
-S-
Sahati- që i tregon vendin dikujt, p.sh. “e pa sa ish sahati” (e pa se si qëndronte
puna), etj.
Skenë- dikush që zbulohet vonë, p.sh. “dul n’sken ma n’fund” (e nxorri fytyrën më në
fund), “dil - dil n’skenë” (dil haptaz), “osht jasht skenës ai” (punon fshehurazi ai) etj.
Specialist- që i vjen ndorësh, p.sh. “është specialist me t’i prish nervat” (është i zoti
për të të nevrikosur), “aa..osht specialist për këtë punë” (njeri që punon pas krahëve),
“e kemi specialist djalin” (përdoret edhe kur vetëm ky personi mund ta kryejë këtë
punë) etj.
Spirrë- diçka e hollë, përdoret për disa kuptime, p.sh. “kukuu çfarë spirre osht, nuk
shihet me sy” (kukuu sa e dobtë që është për nga shëndeti, nuk shihet me sy), ”i bona
disa spirra për dimër se na duhen” (i bëra ca bujashka drunjësh për të ndezuar zjarrin
për dimër) etj.
-SH-
Shkërrmoj/shkërrmoq- që merr diçka të vlefshme dhe e prish atë, p.sh. “e
shkërrmoqi librin” (e shqeu librin), “ia shkërrmoqi jeten” (ia shkatërroi jetën) etj.
154
Shkula- kur ka heqje barku, diare, por përdoret edhe në kuptime të ndryshme, p.sh.
“ju qu shkula” (e kapi barku), “hongri moo, sa iu qu shkula” (d.m.th. i nxorren aq
shumë ushqime sa gjoja u sëmur nga barku), “mes ha shumë se po të qohet shkula e
s’kemi shka me t’bo” (d.m.th. mos ha bukë si i paparë me sy)
Shkollovan- përdoret për ata që s’mësojnë, p. sh. “shkollavan i madh ti” (d.m.th. që s’
mëson fare), “u martu me ni shkollovan” (d.m.th. me një të pashkolluar, që nuk i dihet
niveli i shkollimit), etj.
Shkreh- dikush që e ndërpret punën, e lë fare, p.sh. “e ka shkreh ket pun” (e ka lënë
këtë punë, s’do të merret më me këtë punë), “jaaa..e shkreha, s’du mu martu ket ver”
(jaaa..ndërrova mendje, s’do të martohem këtë verë) etj.
Shkret- zbrazëti, vetmi, p.sh. “i diq burri e la shkret” (i vdiq i shoqi/burri dhe e la të
vetmuar), “ ish met shkret ai ven pas luftës” (kishte ngelur zbrazët ai vend pas luftës),
“kur shkove ti, met veni shkret valla” (kur ike ti, ngeli vendi i zbraztë për Zotin) etj.
Shyt- gjuajtje, dhe veprim i fuqishëm, p.sh. “ra kryshyt en bukë” (d.m.th. paska qene
duke vdekur për bukë), “i ra shyt detit” (qenka përmalluar për larje në det), “çfarë
shyti ka bo sot” (çfarë loje të mirë që ka bërë, për futbollistët përdoret) etj.
Shtrigë- thuhet për gratë dorështrënguar, po edhe për pedagoget që nuk lënë të
kopjojnë, p.sh. “kukuuu bre çfar shtrigash janë”, “shtriga, kurgjo s’em nimoi”
(shtriga, asgjë s’më ndihmoi), “ia lypa do pare, po shtriga s’mi dha” (ia kërkova disa
para, po shtriga s’mi dha) etj.
-T-
Temena/temeno- veprim mysliman zakonisht për nuset kur martohen marrin temena,
përulje, jashtë mode, p.sh. “uhh qik, hala temeno merr” (ende përulet, ende me të
vjetrën), “s’t’ka met tjetër veq me bo temeno” (nuk të ka ngelë diçka tjetër pos t’i
përulesh asaj/atij) etj.
Teori- fjalë boshe nga dikush që vetëm flet, p.sh. “mos em maj teori ktu po qu e
puno” (mos më mbaj leksione, po shko dhe puno), “le mo teorinë, po shka ka
n’praktik” (lëre më teorinë, po më trego praktikën), etj.
Tupan- diçka që flitet në të katër anët, p.sh. “mes le e merre tupanin” (d.m.th. shiko
se mos e bën të madhe këtë punë), “a e morre tupanin ti a?” (a fillove të flasësh ti a?)
etj.
Tutkun- i trashë nga mendja, që e tallin të tjerët dhe e mashtrojnë lehtë, p.sh. “krejt
tutkun ish”, “shka po rri me tutkuna”, “s’osht për shkollë, tutkun osht” etj.
155
-TH-
Thaj- s’i lë gjë, e zbraz komplet, përdoret me ironi edhe për ndonjë gjë që s’di ta bëjë,
p.sh. “e paske tha msimin krejt” (d.m.th. nuk e paske mësuar fare), “punën e paske tha
krejt” (d.m.th. s’paske ditur ta bësh punën) etj.
Thes- një vend ku s’do të jesh me të tjerët, p.sh. “mos em shti n’thes me ata” (mos më
fut në një grup me ata), “do me m’shti en thes me atë qikë a?” (do të më vësh në të
njëjtin nivel me atë vajzë a?)
Thyej-sharje për devijim morali apo logjike, po edhe shenjë nervozizmi, p.sh. “osht i
thyn en kry” (s’është mirë nga trutë), “i thyn en bel” (devijim për gjininë mashkullore
që duken si vajza), “mos em fol se po t’thej krejt” (mos më fol se po të bëj copash),
“kukuu që po na then naj sen” (d.m.th. përdoret si shenjë nervozizmi për dikë, e
thyerja si shenjë e pijanecëve, të cilët kur pihen edhe thyejnë gota apo çfarë gjejnë
përpara).
-U-
Ujë- jashtëqitje e njeriut, p.sh. “dul m’i bo ujt” (doli për të urinuar), “qe se dul me
derdh ujë” (ja tani vjen se doli për të urinuar) etj.
Unë- njeri që kërkon të duket gjithmonë nga të tjerët, që kërkon të dominojë, p.sh.
“shka e ka unin e fort” (sa njeri me karakter dhe që nuk thehet), “s’e le uni m’i qu
kryt” (nuk e lë vetvetja të ngrejë kokën), “s’munesh me ia thy unin, badihava e ki”
(s’mundesh ta bësh për vete, kot e ke) etj.
-V-
Varg- thuhet për ata njerëz që i shkojnë mbrapa dikujt, p.sh. “shka i rrijnë varg
mrapa” (d.m.th. sa e dëgjojnë, sa ka influencë tek ata njerëz), “varg-varg u bon en
parti” (po shtohen njëri pas tjetrit në parti) etj.
Vete/vetja- tipa që janë të dashuruar në veten e tyre, p.sh. “shka i doket vetja e bukur”
(sa i duket vetja e bukur, në kuptimin që sa e pahijshme është dhe rri si e bukur),
”shka e ka veten en qef” (sa e do veten, i dhimbset vetja), “s’e ka pa veten en pasqyr
ajo” (d.m.th. sa shumë i pëlqen vetja dhe faktikisht është e shëmtuar) etj.
Vjell- flet shumë keq për dikë, gjithçka që ka nga brenda, p.sh. “shka ka vjell për at
njiri” (sa ka folur keq për atë njeri), “boll vjelle, mos fol mo” (mjaft fole keq për atë
njeri), “vjelli zeher për atë djal” (foli shumë keq për atë djalë) etj.
156
-X-
Xixë- për dikë që vishet e rregullohet, që të bën përshtypje se në të vërtetë s’është i/e
bukur, p.sh. “aa..sonte koke bo xixë” (sonte dukesh bukur), “shka mu paske bo xixë”
(d.m.th. që zakonisht s’dukesh kështu) etj.
-XH-
Xhep- përdoret për para, p.sh. “i kish xhepat e shkyn” (i kish xhepat e shqyer, i
varfër), “shka i kish xhepat e fellë” (d.m.th. person që ka, por edhe që merr para,
mito), “safi xhepa ish” (shumë para kishte, shumë burime parash) etj.
-Y-
Yrnek- model, njësoj, kur duan të shajnë dikë, p.sh. “s’kish yrnek, sa i poshtër ish”
(s’kishte si ky njeri, aq i poshtër që ishte), “i payrnek” (i pakrahasueshëm me tjetër
kënd, aq i keq që ishte), etj.
-Z-
Zbut- i ul gjakrat, i ftohi nga nervat, p.sh. “e zbuti e qiti en dy gujt” (e zbuti, e uli në
të dy gjunjtë, d.m.th. e qetësoi situatën), “ia zbuti pak muhabetin” (d.m.th. e qetësoi
situatën se gati ishte të shpërthente) etj.
Zemër- përdoret për ndjenjat, p.sh. “ia dridhi zemren” (e frikësoi shumë), “i iki
zemra te themra” (i iku zemra te thembra, d.m.th. që u tmerrua nga frika), “shka e ka
zemren e butë” (d.m.th. njeri që pajtohet dhe i harron të këqijat) etj.
Zë/Zëri/Zoni- kur nuk ke forcë, p.sh. “a s’po t’del zoni a?” (a nuk po të del zëri a?, a
t’u shua forca, ke frikë), “iu shterr zoni” (kur flet shumë dhe s’ta vënë veshin), “u met
pa zo” (nuk po e dëgjon njeri) etj.
-ZH-
-Zhongël- leckaman, i pa mbajtur mirë, p.sh. “mos em rri si zhongel, po vishu mir”
(për dikë që rri i paveshur mirë, s’ka kujdes në të veshur, halabak), “ish bo zhongel
krejt, s’ish kërkah” (ishte bërë zhongel komplet, ishte tjetërsuar) etj.
157
Kemi gjithashtu edhe shprehje të cilat i kanë marrë edhe nga fjalët serbe, po
që ndoshta origjina e tyre mund të jetë edhe shqipe. P.sh., fjala sllave për emërtimin e
popullit – narod, është një kompozitë e përbërë prej dy rrënjëve të lashta ilire – na +
rod = narod. Sipas këtij zbërthimi morfologjik na dalin dy fjalë krejtësisht shqipe, ku
pjesa e parë e kompozitës – na – është përemri vetor i shqipes – na (veta e parë, numri
shumës (na, ju, ata-ato), si formë emërtimi për vetveten sllave. Kurse pjesa e dytë e
kompozitës – narod, - rod, është fjalë ilire – rod, soji i njeriut, rodi, fis. Në këtë rast,
gjatë formimit të emërtimit – narod, kuptohet shprehja e re – na rod, na jemi rod = na
rodi, soji i njeriut, si popull. Mund të shpjegohet edhe fonetikisht, nga pjesët e saj,
diftongu – ro+d, ku diftongu – ro, d.m.th. që rron.
Kuptimi i saj merr kuptim pezhorativ eufemistik që ia shanë sojin/fisin apo originën,
p.sh. “aa...çfarë narodi ish i poshtër” (çfarë fis i keq ishte) etj.
Ose, fjala QESHTUTNE - kështu valla, shpjegohet -qe kështu ne-, kështu ndodhi me
ne.
Pra, është shprehje e fjalëformimit që ka të bëjë me leksikologjinë.
Në studimet e reja, apo më bashkëkohore, është vërejtur një depërtim i
dukshëm i semantikës dhe lidhja e fjalëformimit më shumë me leksikologjinë. Fjalët e
prejardhura k1asifikohen në mënyrë të përgjithësuar sipas kuptimit, në varësi nga
formantet fjalëformuese që marrin pjesë në to, të cilat për çfarëdo arsye mënjanohen
nga rregullsia fjalëformuese e klasës së cilës i takojnë.
Shprehja tjetër - KA PREKUR NE MELLË – jo në rregull nga trutë. Ka gjithashtu një
depërtim të dukshëm të semantikës dhe lidhja e fjalëformimit logjik e figurativ. Për të
bërë shpjegimin që fjala MELLË- është një materie e fortë rrëshqitëse që ndodhet
buzë lumenjve (jo në të gjithë lumenjtë, po në qytetin e Gjakovës është e paraqitur tek
lumi Erenik dhe Krena). Pra, shpjegimi ka të bëjë me humorin e gjakovarëve: “Ai
njeri ka rrëshqitur nga trutë!”
Shprehje tjetër – ËSHTË ZHILET- i mprehtë. Kjo fjalë ka rrjedhë nga brisku që e
kishte firmën Gillette- dhe gjakovarët e morën si shprehje adekuate i mprehtë sikur
brisku. Kjo shpjegon edhe rolin e faktorëve objektiv dhe gjerave brenda gjuhësorë,
raporti gjuhë - të folur etj. dhe ndihmon trajtimin e shumë problemeve konkrete të
leksikologjisë e të leksikografisë, të gramatikës e të stilistikës gjuhësore.
158
Përmbledhje
Ne në këtë projekt u munduam të bëjmë dallimet themelore dhe hulumtimet në mes të
shqipes standarde dhe shqipes së folur në Kosovë, konkretisht në Gjakovë. Motiv për
përzgjedhjen e kësaj teme për punim masteri është gjendja jo e kënaqshme e
përdorimit të standardit të shqipes, ndonëse kanë kaluar më shumë se 40 decenie nga
standardizimi i saj në Kongresin e Drejtshkrimit, mbajtur në Tiranë, më 1972.
Jemi futur në mënyrë kronologjike historike, për caktimin e standardizimit të gjuhës
shqipe, për përpjekjet e para të atdhetarëve tanë, që të kemi një shtet, një komb dhe
një gjuhë.
E dimë që shqipja standarde në Gjakovë ka kaluar në mjaft rrethana sociolinguistike,
psikolinguistike, politike duke e shikuar zhvillimin e saj sidomos pas përcaktimit të
mbajtjes së Kongresit të Drejtshkrimit të vitit 1972, ku shqipja u standardizua një herë
e përgjithmonë.
Shqipja standarde sot është një varietet që përdoret në domene të tilla si në
administrata, sisteme arsimore dhe shkolla, por edhe në këto domene përdoret
kryesisht në situata formale si një varietet “i lartë”. Ndërsa, në familje, shoqëri, e në
situate joformale, përdoren edhe varietetet e ndryshme lokale, që konkretisht flasim
për vernakularët e dialektit gegë apo varietet i “ultë”.
Problemet më serioze shfaqen në rrafshin fonetik, morfologjik, sintaksor, leksikor,
diferenca të pjesshme fonologjike dhe semantike që e përbëjnë varietetin, problemet
me ndikimet ndërgjuhësore dhe në çështje të tjera që janë reflektim i nivelit të ulët
arsimor dhe kulturor të individit, në të cilin nuk jemi thelluar shumë.
Gjuha standarde shqipe në të folur është në një situatë krejt tjetër. Çdo vëzhgim deri
diku sistematik i përdorimit të gjuhës së folur standarde në Kosovë lë përshtypjen që
ky varietet gjuhësor në Kosovë ende është në konsolidim e sipër108. Siç e përmendem
108 Shkumbin Munishi- “Gjuha standarde ne Kosove dhe drejtimet e zhvillimit te saj” – teme e doktoratures –Prishtine 2006
159
më lart, që shqipja e folur standarde përdoret në domene zyrtare, arsimore dhe
kulturore, kryesisht në situata formale. Por, edhe në ato raste ndodh që shpesh shqipja
standarde të dalë si një kod i përzier me tipare dialektore të gegërishtes, e krahas saj
ndodh të përdoret edhe varieteti i gegërishtes letrare.
Përmes këtij hulumtimi të bërë në këtë punim, kemi qartësuar disa probleme me të
cilat ndeshenfolësit gegë në Gjakovë, të cilët kanë paraqitur vështirësi të përvetësimit
të standardit.
Trajtimi i kësaj çështjeje është mjaft aktual në trevat shqipfolëse, sidomos në kohën
kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe
akceptueshmërinë e tij në arealin shqipfolës, konkretisht në Kosovë.
Ky shqyrtim do të mund të krijojë një ide më të qartë lidhur me dallimet themelore të
shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, sidomos në rastin e shqipes dhe do
të mund të jepte ndonjë orientim për rrugët e mëtejshme të zhvillimit të gjuhës
standarde, zbatueshmërinë e saj në mënyrë korrekte, si dhe ndërtimit të raporteve të
gjuhës standarde me dialektet apo vernakularët e shqipes, konkretisht me vernakularët
më të fuqishëm.
E vërejtëm që nivelet e sistemit gjuhësor janë të ndjeshme në masë të ndryshme ndaj
ndikimit të jashtëm (ndaj ndikimit të faktorëve shoqërorë), konkretisht në Kosovë.
Sipas gjuhëtarit italian Gaetano Berruto, në manualin «Fondamenti di
sociolinguistika» (Bazat e sociolinguistikës), botuar më 1995-ën, thotë: “duke nisur
nga niveli më pak i ndjeshëm, ( po i një rëndësie shumë të veçantë) do të ishte
kjo: morfologjia, sintaksa, fonologjia, leksiko-semantika dhe në fund pragmatika
gjuhësore”.
Ku njësitë e niveleve të sistemit gjuhësor janë të ndjeshme në masë të ndryshme ndaj
ndikimit të jashtëm.
Dalluam që mund të kemi ndryshime në realizimin e një njësie gjuhësore të caktuar
(mund të ndryshojë një fonemë apo një fjalë) dhe në këtë rast më i ndjeshëm duket
sistemi fonetik, por mund të kemi edhe ndryshime të inventarit të njësive (rritja e
160
numrit të fonemave apo të fjalëve) dhe më i ndjeshëm në këtë rast paraqitet niveli
leksikor.
Në formën e folur, konkretisht në shqipen e folur (vendos marrëdhënie të
drejtpërdrejta në vend dhe kohë) dhe formën e shkruar (marrëdhënie në largësi, në
vend dhe në kohë). Dinamika e zhvillimit të këtyre dy formave nuk është e njëjtë.
Gjuha e folur është vazhdimisht në lëvizje, në zhvillim të pandërprerë, ndërsa gjuha e
shkruar nuk u përgjigjet këtyre zhvillimeve (nuk ka lidhje organike midis të folurit
dhe të shkruarit) dhe, për pasojë, lind dhe thellohet vazhdimisht një hendek: gjuha e
folur largohet nga gjuha e shkruar.
Ka shumë mospërputhje të gjuhës së folur me gjuhën e shkruar, e kjo është diçka
normale, në qoftë se duam ta pranojmë gjuhën për atë që është. (Ka disa gjëra në
gjuhë që, në pamje të parë, duken sikur janë normale, kur nuk janë të tilla, dhe
anasjelltas, ka disa gjëra që janë normale e nuk duken si të tilla.)
Gjuha duhet të vendosë marrëdhënie edhe midis brezave të ndryshëm, duhet të
transmetojë idetë nga një brez në tjetrin, të sigurojë kështu trashëgiminë. Pavarësisht
zhvillimeve teknologjike, gjuha e shkruar është mjeti më i mirë për të siguruar
komunikimin midis brezave, për të përcjellë përvojën nga brezi në brez.
Për këtë arsye, ajo duhet të ruajë njëjtësinë e normës drejtshkrimore, përndryshe, pas
tre ose katërqind vjetësh, këto radhë që po shkruhen sot këtu, do të mund të lexohen
vetëm nga filologët e specializuar. Sikur është rasti tek gjuha otomane e vjetër, ose
turqishtja e vjetër, ku ata që duhet të lexojnë tapitë apo dokumentet zyrtare të asaj
kohe, duhet të kryejnë një shkollim të veçantë, ngase nuk është sikur gjuha që tani e
flasin dhe e shkruajnë.
Është e vërtetë që zbatimi i parimit fonetik siguron përputhjen e normës shkrimore me
atë të gjuhës së folur (një lloj ekonomizmi), por, nga ana tjetër, rishikimi i
herëpashershëm i normës drejtshkrimore (për t'iu përgjigjur kërkesës së parimit
fonetik) do ta gjymtonte gjuhën. Kjo praktikë do t'i cenonte gjuhës deri edhe
funksionet e saj.
161
Kemi vërejtur edhe aspektin sociolinguistik dhe psikolinguistik është e ndërlidhur
historia e popullit shqiptarë ndër shekuj, ku e dimë që në ndikime ndërgjuhësore janë
fjalët- huazimet serbe apo sllave që deri diku ekzistojnë apo kanë ekzistuar në
vernakularin e kosovarëve, si dhe tani më të shpeshtat që i dëgjojmë si në shqipen
formale ashtu edhe joformale, anglicizmat e shfaqura sidomos pas luftës së Kosovës
1999.
Diskutimet e ndryshme që po bëhën në lidhje me standardizimin e shqipes, nuk kanë
reshtur dhe ka bërë vend ideja sikur faktori subjektiv ka një rol të rëndësishëm, madje
vendimtar (e përpunon një standard, nuk e përpunon; e pranon një standard, nuk e
pranon; krijon një standard të ri, ndërron një standard me një tjetër etj.), por sërish
duhet kuptuar se nuk mund të jetë aspak kështu (duke iu referuar gjithsesi «çastit» të
standardizimit).
Kur i shikuam veçoritë e standardit në temën që e shtjelluam, ndryshe nga dialekti që
përdoret vetëm në formën e folur, standardi përdoret si në formën e folur, ashtu edhe
në atë të shkruar, për më tepër që është edhe i unisuar.
Është e qartë se çdo folës (normal) është në gjendje të përdorë (dhe përdor) të paktën
dy variante të një gjuhe. Ne gjatë analizës së dukurive apo problemeve që na u
shfaqen gjatë përmbajtjes së temës, vërejtëm të rinjtë e sotëm kur në çdo shprehje të
tyre gjuhësore, kanë të futura anglicizma të panevojshme. Atëherë shtrohet pyetja “
këta po mundkan të përdorin edhe fjalë që nuk i kanë pasur në përdorim më herët,
d.m.th. në të folurën e tyre joformale, po me rritjen dhe zhvillimin e tyre që e kanë
mësuar një gjuhë të huaj, konkretisht anglishten, pse nuk e përvetësojnë shqipen
standarde ashtu si gjuhën e huaj?. Sigurisht këtu është aspekti psikologjik i
kompleksit të njeriut që ka ndodhur gjithmonë, që nga gjuhët e mëhershme në
kontakt, si turqishtja, serbishtja dhe tani anglishtja, që të bën të ndjehesh më “ i
privilegjuar”.
Në shoqëritë e zhvilluara, ose, të paktën, në ato shoqëri që kanë pranuar përdorimin e
një varianti gjuhësor standard, bëhet një dukuri normale.
162
Dihet se shqipfolësit joformal, apo bartësit e një gjuhe fitojnë variantin dialektor si
«gjuhë të nënës» dhe duke qenë se asnjë nga variantet dialektore nuk mund të jetë i
njëjtë me variantin standard, duhet që ata të përftojnë edhe variantin standard si
«gjuhë e bukës».
Duke e parë kështu, është fals që shqetësohen bartësit e gegërishtes, ndoshta mund të
ndihen të kompleksuar, ngaqë kanë më tepër vështirësi për të përqafuar standardin.
Mirëpo, shkurt, këtu nuk mund të gjejmë ndonjë arsye për të ndërruar standardin.
Megjithatë, është po aq e nevojshme të theksojmë se edhe të konsideruarit e standardit
si një sistem i përfunduar, i mbyllur, është gjithashtu i gabuar.
Në rritjen e inventarit të njësive qëndron mundësia për pasurim (jo për përmirësim)
dhe një nga rrugët më të përshtatshme për këtë qëllim mbetet (gjithmonë) ngritja në
normë e mjeteve që vijnë nga gurra popullore dialektore.
Përfundimisht, nuk duhet të kërkojmë «rrugë të reja» për formimin, përmirësimin,
ndërrimin, as edhe për mbrojtjen e standardit, por duhet thjesht ta njohim dhe ta
lëvrojmë atë; të pranojmë se ai mbetet një sistem i hapur dhe të lëvrojmë, pa
komplekse, edhe variantet letrare, që (me ndërmjetësinë tyre) ky sistem i hapur të
pasurohet natyrshëm nga gurra dialektore.
Duhet ta kemi parasysh një gjë shumë domethënëse që, në të gjitha proceset e
ardhshme që kanë të bëjnë me gjuhën standarde, një rol të rëndësishëm e ka sistemi
arsimor. Prandaj, pse mos të mësohet drejt shqipja standarde, si në të shkruar, po
gjithnjë edhe në të folur.
Ndoshta, kjo gjë mund të arrihet me ndonjë ligj të veçantë për miratim në Parlamentin
e Kosovës (siç e kishim rastin në Francë dhe Maqedoni), që ai/ajo që lejon të shkruajë
shqipen standarde sikur të jetë gjuhë e retarduar, të mund të dënohen me ndonjë
shumë që iu kushton. Mendoj, se atëherë mund të kemi më pak tolerime dhe gabime
në të shkruar, ku si pasojë e përvetësimit sa më të lartë të shqipes së shkruar, shumë
lehtë do ta kemi edhe përvetësimin e shqipes standarde në të folur.
163
Rregullat e drejtshqiptimit të shqipes standarde duhet të mos jenë të ngurta, por
fleksibile, të pasurohen dhe të krijohen mundësi reale për përvetësimin më të lehtë të
normës standarde për shqipfolësit gegë nga varietetet e tyre popullore, po që
gjithmonë të jenë brenda normës në të gjitha nivelet gramatikore.
Mendojmë se do të ishte me mjaft dobi që studentët e fakulteteve të gjuhës shqipe
kudo në Kosovë, kur t’iu vijë radha e praktikës në shkollat përkatëse, MASHT
(Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë) e Kosovës të bëjë edhe një
marrëveshje bashkëpunimi me MASH (Ministrinë e Arsimit dhe Shkencë) të
Shqipërisë,në mënyrë që t’i dërgojnë studentët së paku për një vit përvojë në shkolla
kudo në Shqipëri, si dhe studentët nga Shqipëria të bëjnë praktikë në shkollat tona në
Kosovë. Ky komunikim i ndërsjellë ndikon drejtpërdrejt në përvetësimin e normës së
gjuhës shqipe.
Dhe për fund për t’ia dhënë vlerën e vërtetë të shqipes së standardizuar, dua të citoj
me mjaft të drejtë prof. Musa Nushi, ku thotë: “ Të dy dialektet e gjuhës shqipe, janë
si të dy lumenjtë Drini i Bardhë dhe Drini i Zi, po që të dy bashkërisht derdhen dhe e
formojnë Drinin e Madh”. Prandaj, edhe shqipja standarde pa këto dy dialektet dhe
nëndialektet e saj, nuk do të kishte fuqinë e saj që e ka sot, dhe që ne mburremi si
shqiptarë që jemi një komb dhe kemi një gjak, po që dimë ta flasim dhe ta shkruajmë
një gjuhë, shqipen standarde.
164
Përmbledhje I QËLLIMI I STUDIMIT -Në këtë punim synuam që përmes hulumtimeve vumë në dukje dallimet themelore mes shqipes standarde dhe shqipes së folur në Gjakovë. Natyrisht, një punim i tillë synon edhe përcaktimin e nivelit të përvetësimit të standardit si dhe punën që duhet bërë në këtë drejtim për shtrirjen e tij. Arsyeja për përzgjedhjen e kësaj teme për punim doktorate është gjendja jo e kënaqshme e përdorimit të standardit të shqipes, ndonëse kanë kaluar 40 vjet nga standardizimi i saj në Kongresin e Drejtshkrimit, mbajtur në Tiranë, më 1972. Përmes këtij hulumtimi, në këtë punim jemi përpjekur të qartësojmë problemet me të cilat janë ballafaquar folësit gegë në Gjakovë, të cilët kanë paraqitur pak a shumë vështirësi në përvetësimin e standardit. Trajtimi i kësaj çështjeje (jo vetëm për të folmen e Gjakovës), është mjaft aktual në trevat shqipfolëse, sidomos në kohën kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe akseptueshmërinë e tij në arealin shqipfolës, konkretisht në Kosovë. II OBJEKTI I STUDIMIT- Gjuha standarde është pjesë e gjuhës së popullit, por e ngritur në normë sipas kritereve shkencore. Nga ky konstatim del e kuptueshme se varianti standard dhe koineja dialektore janë të pandashme dhe, si ta tilla, ato paraqesin një unitet makrogjuhësor. Si pjesë e këtij uniteti makrogjuhësor dhe duke e shikuar nga aspekti sociolinguistik, anëtarët e një bashkësie folëse gjuhësore, përmes ndryshimesh subfonemike dhe fonemike në nyjëtim tingujsh, njëkohësisht pasqyrojnë indeksikalitetin e përkatësisë rajonale dhe sociale të folësit. III METODAT- Metodat që përdorëm në trajtimin e çështjes sonë, i kemi të mbështetura në punime dhe në anketim, observim dhe interpretim. Jemi përpjekur të sjellim një pasqyrë më të qartë të raporteve të vernakularëve të folur në rastin e shqipes, gjithmonë në rastin e shtrirjes së standardit në Gjakovë. Metoda mbizotëruese është ajo e hulumtimit dhe interpretimit, ndërsa një vend me rëndësi në trajtimin e kësaj teme ka zënë edhe metoda e anketimit/pyetësorit rreth shtrirjes së gjuhës standarde në Gjakovë. Kemi bërë krahasimin e situatës që po shtjellojmë për shqipen standarde, si dhe me situatat në gjuhët e tjera, të cilat kanë traditë më të gjatë të gjuhës standarde, gjithashtu edhe të vendeve që kanë situata të përafërta zhvillimore të standardit me atë të shqipes. IV STRUKTURA E PUNIMIT- Trajtimi i kësaj çështjeje merr rëndësi të veçantë për kohën kur po zhvillohen debate shkencore dhe të tjera lidhur me standardin, vendin dhe pranueshmërinë e tij në arealin shqipfolës. Në vijim kjo rëndësi rritet me marrjen në shqyrtim dhe trajtimin e ligjërimit të kësaj treve, ku na mungojnë shumë të dhëna dialektologjike krahasuar me të folmet e trevave të tjera të Kosovës Ky shqyrtim do të mund të krijonte një ide më të qartë lidhur me dallimet themelore të shtrirjes së shqipes standarde me shqipen e folur në Gjakovë, konkretisht në rastin e shqipes dhe do të mund të jepte, sipas gjykimit tonë, ndonjë orientim me vlerë për rrugët e mëtejshme të zhvillimit dhe kontributit të gjuhës standarde dhe ndërtimit të raporteve të gjuhës standarde me dialektet apo vernakularët e shqipes.
165
ABSTRACT I. PURPOSE OF STUDY- Through research in this paper, we aimed to note the fundamental differences between standard Albanian and Albanian spoken language in town. Certainly, such a paper aims to determine the level of the standard acquisition and work that should be done, in this field, toward its expansion. Unsatisfactory condition of using standard Albanian, although 40 years have passed from its standardization of spelling Congress, held in Tirana in 1972, was the reason for selecting this topic for doctoral work. Through this research, in this paper we have tried to clarify the problems that are faced “gege dialect’s’’ speakers in Gjakova who have presented more or less difficulties in acquiring the standard. Treatment of this issue (not only the spoken dialect of Gjakova), is quite current in Albanian-speaking territories, especially at a time when scientific and other debates regarding the standard language, place and its acceptability in the Albanian-speaking aerial, specifically in Kosovo, are being developed. II. SCOPE OF STUDY - Standard language is part of the people language, but increased to the norm according the scientific criteria. From this observation it comes obliviously understandable that standard variation and dialectal variant are inseparable and, as such, they represent a macro linguistic unity. As part of this macro linguistic unity and by sociolinguistic terms view, members of linguistic community speakers, through changes in phonemic and sub phonemic in toggle sounds, at the same time reflect on the regional and social affiliation background of the speaker. III. METHODS- The methods we have used in the treatment of our case have been supported on the work and the survey, observation and interpretation. We tried to bring a clearer picture of speaking variation reports, in our case of Albanian speaking language, always when we deal with the extension of standard language in Gjakova town. The method of research and interpretation is the most predominant method in this survey, while an important place in the treatment of this topic is given to methods of surveying / questionnaire about the extent of the standard language in Gjakova town. We have done a comparison of standard Albanian language examination and other languages situations as well, which have a longer tradition of standard language, furthermore countries that have similar development situations with the Albanian standard language. IV. PAPER FORMAT- Treatment of this issue is of particular significance at a time when scientific and other related debates to standard languages, place and its acceptability in the Albanian-speaking aerial are being developed. Continuously, this importance grows up with the examination and treatment of the discourse of this area, and much dialectological data are missing compared with other dialects of the Kosovo areas. This review may create a clearer idea regarding the fundamental differences of standard Albanian language extension with spoken Albanian language in Gjakova, specifically in the case of Albanian language, and based on our judgment it could give any other valuable orientation for additional development of standard language and building relation between Albanian standard language with other Albanian variation dialects.
166
BIBLIOGRAFIA
1. Abdul Mexhid Aziz ez-Zendani Njëshmëria e Krijuesit, Furkan-ISM,
Shkup, 2000.
2. Abdul Hamid, Ibrahim Rruga e muslimanit, Njëshmëria e Krijuesit”, Furkan- ISM, Shkup, 2000, Tiranë, 1993.
3. Agani, Hilmi Fjalori i Ljubomir Kujunxhicit në dritën e shqipes së
Rahovecit dhe Gjakovës, Rilindja, Prishtinë, 1981
4. Ahmeti, Sherif “KUR’ANI”, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e Kosovës, 1988
5. Ajeti, Idriz Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të
shek.XIX, Rilindja, Prishtinë, 1960.
6. Ajeti, Idriz Rruga e zhvillimit të gjuhës letrare në Kosovë, KDGJSH, IAK, Prishtinë, 1974.
7. Ajeti, Idriz “Pamje historike e ligjerimit shqip te Gjakovës, në fillim të
shekullit XIX”, “RILINDJA”, Prishtinë, 1960
8. Ajeti, Idriz Rreth disa vecorive të të folmeve shqiptare të rrethit të Preshevës dhe Bujanovcit, në “Studime gjuhësore në fushë të shqipes II”, Rilindja, Prishtinë, 1985.
9. Ajeti, Idriz, Pamje historike; O jeziku Divana, [marrë nga Hilmi Agani
“Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit”, f. 67.], 1981, Prishtinë.
10. Asllani, Ramadan Disa gabime drejtshkrimore të nxënësve, Gjuha shqipe 3, Rilindja, Prishtinë, 1983.
11. ASHRPSH, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Drejtshkrimi i gjuhës
shqipe, Tiranë, 1973.
12. Avezdo, Milton – Portuguese, A linguistic introduction, Cambridge University Press, 2005.
13. Berruto, Gaetano Fondamenti di sociolinguistica, Laterza, Roma-Bari,
1995.
14. Beci, Bahri Gjuha letrare shqipe dhe baza e saj dialektore, Seminari XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Tiranë, 1995.
15. Blaku, Murat Rreth trajtimit të gjuhës letrare në organet e shtypit të
Rilindjes, Seminari IV Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 1980.
167
16. Brozović, Dalibor Standardni jezik, Matica hrvatska, Zagreb, 1970.
17. Bex Tony & Watts, Richard J. eds. Standard English: the widening
debate, London, Routledge, 1999.
18. Bernd, Janson Etymologische und chronologische Unterzuchungen zu den Bedingungen des Rhotacizmus im Albanischen, Frankfurt am Main: Pater Lang, 1986.
19. Bickerton D., (1981).Roots of language.Ann Arbor, MI: Karoma.
20. Bopp, Franc Über Das Albanesische in Seinen Verwandtschaftlichen
Beziehungen, Gjermani, 2010
21. Cipo, Kostaq Fonetika, Lisitan, Tiranë, 2003.
22. Chambers J., and Trudgill, P. (1997) Dialectology. 2nd edition. London: Cambridge University Press, cituar sipas Tony Bex & Richard J. Watts eds.Standard English: the widening debate. London: Routledge, 1999.
23. Chambers J., Siciolinguistic Theory, British Library, 2009, Oxford, Angli.
24. Çabej, Eqrem Disa eufemizma të shqipes, në “Studime gjuhësore”,
Prishtinë, 1976,
25. Çabej, Eqrem Për historinë e konsonantizmit, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Tiranë, ribotim 1988
26. Çabej, Eqrem Disa probleme themelore të historisë së vjetër të
gjuhës shqipe, Buletin për shkencat shoqërore, Tiranë, 1955.
27. Çabej, Eqrem, Unele probleme ale istoriei limbi albaneze, Buletin i Universitetit shtetëror të Tiranës, Tiranë, Buletin për shkencat shoqërore, Tiranë, 1957.
28. Chomsky, Noam New Horizonts in the Study of Language and Mind,
Cambridge, 2000.
29. Deklarata Universale Mbi të Drejtat Gjuhësore e miratuar nga institucionet dhe organizatat joqeveritare. Barcelonë, qershor 1996, shih: http://www.linguisticdeclaration.org/decl-gb.htm,
30. Demiraj, Shaban (ed.) Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme shqipe, II,
Morfologjia, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1976.
31. Demiraj, Shaban, Prifti, Kristaq Kongresi i Manastirit, Botimi i Akademisë së Shkencave, Tiranë, 1978
168
32. De Saussure, Ferdinand Kurs i gjuhësisë së përgjithshme, përkth. Rexhep Ismajli, Rilindja, Prishtinë, 1977 ?
33. Dermaku, Ismet Rilindja Kombëtare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit,
Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 1983.
34. Doli-Kryeziu, Sindorela Diglosia sipas vernakularëve të gjuhës shqipe në
Gjakovë- interferencat gjuhësore të gjuhëve në kontakt, (vështrim gjuhësor në komunën e Gjakovës, mbajtur në Kongresin e II-të për gjuhën, historinë dhe kulturën e Ballkanit) Prizren, 2010.
35. Domi, Mahir, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Libër me
studime, materiale, dokumente nga Universiteti i Tiranës, Instituti i Historisë, Instituti i Gjuhësisë e Letërsisë, Shtypur në NISH të Shtypshkronjave "Mihal Duri" – Tiranë, 1972
36. DKA, (Drejtoria Komunale e Arsimit), Të dhënat e përpiluara nga DKA
për vitin shkollor 2012/2013
37. Domi, Mahir Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime dhe paralelizma”, Bashkimi”,Tiranë, 18.11.1979.
38. Dwyer, David Standardization, African Language Resource Handbook: A
Resource, Handbook of the Eighty-two Highest Priority African Languages. Prepublication Edition, Prepublication Edition, 1985, Angli.
39. Fidler, V., Maksimilian Lambertz, GJA 1965, 2, 331-340. cit. nga Fadil Raka, Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005
40. Fjalori i shqipes së sotme, ASHRSH, Tiranë, 2002.
41. Gazeta ditore “Koha ditore”, Dymbëdhjetë propozime për pasurimin e
standardit të shqipes, e diel 19 dhjetor 2011.
42. Guida turistike e komunës së Gjakovës, shkruar nga prof. dr. Masar Rizvanolli, 2010.
43. Gogaj, Nuri, Baza të gjuhësisë së përgjithshme, Universiteti “Luigj
Gurakuqi”, Shkodër, 1997.
44. Gjinari, Jorgji Dialektet e gjuhës shqipe Akademia e Shkencave a RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1989.
45. Gjinari, Jorgji – Shkurtaj, Gjovalin Dialektologjia, SHBLU, Tiranë, 2003.
46. Gjinari, Jorgji Dialektologjia shqiptare, P.S.H.2015, Tiranë, 1975.
47. H. Sherif Ahmeti, “KUR’ANI”, botuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame e
Kosovës, 1988.
169
48. Hamiti, Asllan Gjuha e teksteve shkollore tëkimisë të arsimit fillor në
Maqedoni, kumtesë në Seminarin III Ndërkombëtar të Albanologjisë, Tetovë, 2009.
49. Hamit, Asllan Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe,
Universiteti “Shën Qirili e Metodi“, Shkup, 2005.
50. Hamp, Eric, Albanian. The Encyclopedia of Language and Linguistics, P. 1994. R.E. Asher (ed.), Oxford: Pergamon Press.
51. http://wikipedia.org/Lista_e_fshatrave_të_Gjakovës
52. Historia e letërsisë shqipe I-II, Botim i Akademisë së Shkencave, Tiranë,
1983
53. Hudson, A. Richard Sociolinguistika, Dituria, Tiranë, 2002.
54. Imam Neveviu, Rijadus-Salihin, Komiteti i bashkuar Saudit, Prishtinë, 2004.
55. Instituti Albanologjik, Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe,
Prishtinë, 1974.
56. Ismajli, Rexhep Standarde dhe identitete, Dukagjini, Pejë, 2003.
57. Ismajli, Rexhep Gjuhë standarde dhe histori identitetesh, ASHAK, Tiranë, 2005.
58. Ismajli, Rexhep Statusi, realiteti sociolinguistik, identiteti, Kumtesë në
Seminarin Ndërkombëtar të Gjuhës dhe letërsisë shqipe XXI, Prishtinë, 2002.
59. Ismajli, Rexhep ”Në gjuhë” dhe “për gjuhë”, Dukagjini, Pejë, 1998.
60. Jakopin, Franc Kontributi i R. Nahtigalit shkencës së albanologjisë, Gja
VII, 1978.
61. Juriel, Uanrah Interferenca leksikore, në “Ndikime ndërgjuhësore” përgatitur nga Vesel Nuhiu, Rilindja, Prishtinë, 1990.
62. Kastrati, Jup Për historinë e ortografisë shqipe, Përparimi, 1971, nr. 7.
63. Kelmendi, Tafil Kështjellat e Sintaksës, IAK, Prishtinë, 2006.
64. Kongresi i Manastirit, “Liria”, Selanik 8 Vjeshtë e tretë 1908, Mot i parë,
nr. 15,
170
65. Kostallari, Androkli Gjuha e sotme letrare shqipe dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, (materiale të konferencës shkencore të mbajtur në Tiranë më 7-8 dhjetor 1984), Tiranë, 1988
66. Lafe, Emil Një vështrim mbi shqipen standarde, kumtesë në Seminarin
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Studime filologjike, nr. 1-4, 1993, Prishtinë, 2002.
67. Lafe, Emil Vendi i orientalizmave ndër huazimet e shqipes, Studime
filologjike, nr, 1-4, 1993,
68. Lloshi, Xhevat Botimet anglisht për Kosovën në shek. XX, IAK, Prishtinë,
69. Martinet, Andre Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, përkth. Rexhep Ismajli, Rilindja, Prishtinë, 1983.
70. Muhammed, Ali Fethull-llah Ta mësojmë Islamin, Komiteti i bashkuar
Saudit, Prishtinë, 2004.
71. Mulaku, Latif Për disa probleme aktuale të gjuhës letrare shqipe, kumtesë në Seminarin XXI Ndërkombëtar për Gjuhën Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2002.
72. Mulaku, Ragip Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe, IAK, Prishtinë, 2010
73. Mujaj, Hasan Kërkime sociolinguistike, Faik Konica, Prishtinë, 2012,.
74. Mujaj, Hasan, & Doli-Kryeziu, Sindorela Diktohet në qendrim më i lirë
rreth purizmit, IAK, Prishtinë, 2010.
75. Mulaku, Ragip Disa ndikime të anglishtes dhe të serbishtes në gjuhën shqipe, IAK, Prishtinë, 2010.
76. Munishi, Shkumbin Konceptet e Androkli Kostallarit për gjuhën
standarde shqipe – punim magjistrature, Prishtinë, 2002.
77. Munishi, Shkumbin Gjuha standarde në Kosovë dhe drejtimet e zhvillimit te saj – temë e doktoraturës, UP, Prishtinë, 2006.
78. Murati, Qemal Shqipja standarde do parë jo si sundim të njërit dialekt,
IAK, Prishtinë, 2010.
79. Ndreca, Mikel Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena, Tiranë, 2007.
80. Nushi, Musa Gjuha e sotme shqipe I, Dukagjini Pejë, Gjakovë, 1998
81. Paçarizi, Rrahman Inferioriteti gjuhësor në raportet ndërmjet dialekteve
dhe gjuhës standarde, kumtesë e mbajtur në Seminarin XXIV
171
Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, Prishtinë, 2004.
82. Paçarizi, Rrahman Shqipja në parametrat e rrezikshmërisë së gjuhëve,
punim i lexuar në Seminarin XXV Ndërkombëtar mbi Gjuhën Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë, 2005.
83. Paçarizi, Rrahman Gjuha e mesenxherit, Filologji, 14, Prishtinë, kumtesë
në Seminarin XXVI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, Prishtinë, 2006, botuar te Koha ditore.
84. Pirraku, Muhamet Kultura kombëtare shqiptare deri në Lidhjen e
Prizrenit, IAK, Prishtinë, 1989.
85. Raka, Fadil Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 1997.
86. Raka, Fadil Studime rreth shqipes standarde, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2007.
87. Raka, Fadil Rreth disa problemeve të shqipes standarde, Filologji 12,
Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2004.
88. Raka, Fadil Historia e shqipes letrare, Grafikos Gjilan, Prishtinë, 2005.
89. Riza, Selman Tri monografina albanologjike, Abeceja-Drejtëshkrimi, AQSH, Tiranë, 1944.
90. Rrokaj, Shezai Drejt kongresit të Manastirit me idenë një alfabet, një gjuhë,
një komb, kumtesë e mbajtur në Seminarin III Ndërkombëtar të Albanologjisë, Tetovë, 2008.
91. Rrokaj, Shezai Mësimdhënia e gjuhës shqipe në shkollë, në Studime
Albanologjike, I, fak. Histori-Filologji, UT, Tiranë 2011
92. Rrokaj, Shezai Kongresi i Manastirit: “një alfabet, një gjuhë një komb”, në “Çështje të gjuhës shqipe 2”, Shkronjë pas shkronje, Tiranë, 2009.
93. Samara, Miço Roli i dialekteve të shqipes për zhvillimin e normës letrare në
fushë të leksikut, Konferenca shkencore “Gjuha letrare kombëtare dhe bota shqiptare sot”, Tiranë, 2002.
94. Sapir, Eduard Language: An Introduction to the Study of Speech. 1921.
The classic text on the relation of language and culture, marrë nga interneti www.bartleby.com, 2012
95. Shkurtaj, Gjovalin Sociolinguistika, SHBLU, Tiranë, 2003, f. 229
96. Shiffman, Harold Diglossia as a Sociolinguistic Situation, University of
California, paperback, Institut de Recherche en Informatique de
172
Toulouse, Automatic Language Identification: from a phonetic differentiated model to a complete system, 1997.
97. Topalli, Kolec Parimet themelore të hartimit të alfabetit të shqipes Seminari
III Ndërkombëtar i Albanologjisë, Tetovë, 2009.
98. Topalli, Kolec Theksi në gjuhën shqipe, Enti botues, Tiranë, 1995.
99. Trudgill, Peter Introducting language and society, Penguin, London, 1992.
100. Trudgill, Peter English dialects and accents, Penguin, London, 2002.
101. Thomai, Jani Leksikologjia e Gjuhës Shqipe, SHBLU, Tiranë, 1984.
102. Vinca, Agim Gjuha standarde shqipe dhe bota akademike, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2012
103. Ymeri, Mariana Shenjat e pikësimit dhe përkthimi, kumtesë e mbajtur në
Seminarin XXI Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, Prishtinë, 2002.
