Hoofdstuk 11 Leven in een massasamenleving

§1 Een moderne wereldCasus

1 a Telefonie en film.b Metro en auto.c Bijvoorbeeld: televisie en computer.

2 a Mensen amuseren met behulp van nieuwe (film)technieken. Zowel het Cinéorama als het Mareorama wilden de werkelijkheid voor de toeschouwers zo goed mogelijk nabootsen.b De film.

3 a Moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen zouden het leven makkelijker kunnen maken.b De nieuwe wapens die op de wereldtentoonstelling werden gepresenteerd, beloofden niet veel goeds voor de toekomst.

Basistekst 1

4 a Een maatschappij waarin grote groepen mensen naast en met elkaar leven. Moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen spelen hierbij een belangrijke rol.b De grote bevolkingsgroei in West-Europa heeft hier een grote bijdrage aan geleverd, evenals de uitvinding van diverse moderne communicatiemiddelen en vervoermiddelen.

5 Door de auto konden mensen zich makkelijker en sneller verplaatsen en werden de fysieke afstanden tussen grote groepen mensen kleiner.

6 Groot-Brittannië en Duitsland. Deze landen hadden al vroeg een uitgebreid spoorwegnet en veel industriegebieden.

7

Basistekst 2

8 a Periode vanaf het einde van de 19e eeuw, waarin staal, elektriciteit en de verbrandingsmotor werden toegepast in de industrie.b De uitvinders van de autotechniek kwamen uit allerlei landen in West-Europa en de Verenigde Staten en niet alleen uit Engeland.c Drie van de volgende antwoorden:- Dankzij de verbrandingsmotor kon men auto’s maken: stoommachines waren daarvoor veel te log en te gevaarlijk.- Elektriciteit maakte nog kleinere motoren mogelijk, bijvoorbeeld in stofzuigers en andere huishoudelijke apparaten.- Elektrische lampen waren een stuk makkelijker dan gaslampen.- Veel nieuwe communicatiemiddelen, zoals de filmprojector en de radio, waren afhankelijk van elektriciteit.

9 a Iedereen zit gezamenlijk (en vol aandacht) rondom de radio. Kennelijk is het zo nieuw en bijzonder, dat je er een feestelijke gelegenheid van kunt maken. Vreemd is dat niet: de BBC was nog geen jaar bezig met het uitzenden van radioprogramma’s.b Met de radio konden grote groepen mensen tegelijk met woord en muziek worden bereikt.

10 De Duitse industrie ontwikkelde zich aan het begin van de 20e eeuw in recordtempo. De achterstand op Engeland werd snel ingehaald. Om evenveel macht als Engeland te krijgen werd veel aandacht geschonken aan de wapenindustrie. Het bezitten van veel wapens betekende immers een grotere kans op meer macht.

vliegtuig

autofilmradio

tele-

betere medisc

he

betere gezondheid

betere hygiëne

bevolkingsgroei

vervoermiddelenurbanisatie communicatiemiddelen

massasamenleving

Historisch denken

11 - Zo’n groot schip, met krachtige motoren, kon alleen gemaakt worden dankzij de industrialisatie.- Het schip weerspiegelde de industriële samenleving: de kapitalistische ondernemers, die rijk waren geworden door de industriële productiewijze, bezetten het mooiste gedeelte van het schip en het gewone volk zat onderin.

12 Het begin van de twintigste eeuw was een tijd waarin alles groter en sneller werd. Maar niet altijd bleek de mens die ontwikkeling goed te beheersen. De Titanic was daarvan een voorbeeld.

13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ook in onze tijd worden uitvindingen gedaan waarvan we niet altijd zeker weten of we ze goed zullen beheersen en of er misschien geen rampen uit zullen voortkomen.

§2 De Eerste WereldoorlogCasus

1 a De oorlog was gruwelijker en duurde langer dan verwacht.b Soldaten uit de hele wereld vochten mee. In de tekst is sprake van Duitsers, Fransen, Canadezen en soldaten uit de Franse koloniën in Afrika.

2 Chloorgas was een product van de chemische industrie, een type industrie dat kenmerkend was voor de Tweede Industriële Revolutie. Het was dan ook een industrieel hoogontwikkeld land (Duitsland) dat dit wapen als eerste gebruikte. Dat het niet lang als enige gifgassen in de strijd gebruikte, had ermee te maken dat de andere betrokken landen (zoals Groot-Brittannië) ook industrieel hoogontwikkelde landen waren.

Basistekst 1

3 a Het gebruik van nieuwe wapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking (in dit geval vrouwen).b Het was een oorlog op wereldschaal, waarbij ook soldaten uit de koloniën en de Verenigde Staten meevochten.

4 Dankzij de nieuwe communicatietechnieken konden de regeringen meer mensen overtuigen om mee te doen (moderne propaganda). De propaganda schilderde de vijand (in dit geval Duitsland) af als een bruut monster.In de 19e eeuw was het nationalisme opgekomen, zodat mensen zich betrokken voelden bij hun land en bereid waren daarvoor te vechten.

Basistekst 2

5 De centralen (Oostenrijk-Hongarije, Duitsland) tegenover de geallieerden (Rusland, Frankrijk, Canada, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten).

6 a Vermoedelijk was er toch wel oorlog uitgebroken. Er waren allerlei spanningen tussen Duitsland en andere Europese landen en men zag oorlog als een gerechtvaardigd middel om conflicten uit te vechten. Door de allianties zouden daar gelijk veel partijen bij betrokken zijn geraakt. De moord op Frans Ferdinand was slechts een aanleiding; het had ook iets anders kunnen zijn.b Indirecte oorzaken: spanningen vanwege industrialisatie en modern imperialisme; nationalisme en militarisme; bondgenootschappen tussen landen.Directe oorzaak: de moord op Frans Ferdinand.

7 Frankrijk grenst aan Duitsland, het heeft de oorlog op eigen grondgebied meegemaakt en had in 1871 al een oorlog tegen Duitsland verloren.

8 De tekenaar vindt dat Duitsland door het verdrag te streng wordt gestraft en daar niets tegen kan doen. Dat zie je aan het feit dat Duitsland in de bron letterlijk wordt onthoofd door de geallieerden en aan de vastgebonden handen van Duitsland.

Historisch denken

9 Waarschijnlijk positief. Op de foto zien ze er enthousiast uit; ze lijken vol vertrouwen de strijd aan te gaan; de oorlog is letterlijk een ‘uitje’.

10 a Een negatief beeld. De moderne wapens zorgen ervoor dat je als soldaat alleen bezig bent met overleven. Je kunt niet aanvallen, want dan word je door het granaatvuur gedood.b Deze soldaat wordt geconfronteerd met de gevolgen van de nieuwste generatie wapens (zware artillerie); de oorlogvoering is veranderd.

11 a Soldaten die op welke manier dan ook gewond zijn geraakt in de oorlog.b Het verlies van benen, blind worden en psychische problemen (shellshock).c Een negatief beeld. Niemand bekommert zich na de oorlog over de gewonde soldaten. De oorlog heeft hun levens verwoest.d Nee, want aan het begin van de oorlog ging hij vrijwillig het leger in.

12 a Je wilt weten of die foto met een propagandistisch doel is gemaakt of niet. Was de fotograaf in dienst van het leger of was hij onafhankelijk? Waren het echte soldaten of acteurs? Is de foto geënsceneerd (gespeeld) of gedragen de mensen zich spontaan? Hebben de soldaten de leuzen zelf op de wagon gekalkt of heeft het leger dat gedaan?b Het is een persoonlijke brief die niet voor publicatie bestemd was. De schrijver kon dus misschien eerlijk vertellen wat hij vond. Je zou zelfs verwachten dat hij zijn ouders wil geruststellen door het allemaal wat mooier voor te stellen dan het is. Uit het feit dat hij dat niet doet, kun je misschien aflezen dat hij meende wat hij schreef.

c Sassoon was geen gemiddelde soldaat, maar iemand uit de Britse elite. In het leger was hij officier, geen soldaat. Zijn literaire verwerking van de oorlog wijkt af van die van ‘gewone’ soldaten. Daar staat tegenover dat het schrijven van een gedicht en het negatieve oordeel wel een grotere groep representeert.

13 Aan het begin van de oorlog overheerste een positief beeld. Soldaten waren enthousiast. De oorlog zou kort zijn en een overwinning lag in het verschiet. Al snel bleek deze voorspelling niet uit te komen. De nieuwe, moderne wapens veranderden de oorlog in een loopgravenoorlog, waarin velen op een vreselijke manier aan hun einde kwamen of bij terugkeer in eigen land lichamelijke en psychische problemen overhielden aan de oorlog.

§3 De Sovjet-UnieCasus

1 In een communistische samenleving wordt gelijkheid nagestreefd. Vandaar dat de oogst aan de staat moest worden afgestaan, zodat deze vervolgens over de bevolking verdeeld kon worden.

2 Kinderen zouden leren om gehoorzaam te worden aan de staat; op die manier kon de regering verzet tegen haar maatregelen effectief onderdrukken.

Basistekst 1

3 In de economie mocht je als burger niet meer vrij ondernemen of moest je je productie afstaan aan de staat.In de politiek hadden burgers geen inspraak, behalve als ze lid waren van de partij. Er was ook geen vrijheid van meningsuiting of persvrijheid.Het culturele leven stond in dienst van het communisme. De religieuze vrijheid stond onder grote druk.

4 a De hervorming van de landbouw (collectivisatie van boerderijen).b Kapitalisten (fabriekseigenaren) en koelakken (rijke boeren).c Het affiche schildert koelakken en fabriekseigenaren af als kwaadaardige tegenstanders van het communisme en van het volk.d Bron 1 maakt tegenstanders zwart; bron 2 doet alsof de ontwikkeling in de richting van het communisme onvermijdelijk is.e Beide zijn voorbeelden van propaganda: beide affiches zijn door de staat gemaakt met de bedoeling de politieke overtuigingen van mensen te beïnvloeden.

Basistekst 2

5 a Stalin.b Lenin.c Nicolaas II.d Karl Marx.

6 a ‘Tsaar’ slaat op de alleenheerschappij van Stalin. Hij bepaalde alles, net als de 19e-eeuwse tsaren. ‘Rood’ kun je op twee manieren uitleggen. Het slaat in eerste instantie op de kleur van het communisme, maar ook kan ermee bedoeld worden: het bloed dat aan Stalins handen kleefde van de miljoenen mensen die hij liet ombrengen.b Deze typering is wel enigszins juist: de gewone mensen hadden onder Stalin weinig te zeggen, net als onder de tsaar. Een verschil is dat de leiders van de Sovjet-Unie de macht niet erfden, zoals de tsaren deden.

7 De planeconomie zorgde onder andere voor de opbouw van de zware industrie. Hierdoor kon het land wapens produceren. In de oorlog met Duitsland leverde dit uiteindelijk een overwinning op en macht in de wereld.

Historisch denken

8 a Bron 5 legt het accent op wat de auteur deed om het verzet van de ‘koelakken’ in Oekraïne te breken.Bron 6 beschrijft in detail een aantal gruwelijke gebeurtenissen in een dorp in Oekraïne.Bron 7 legt het accent op de gevolgen van Stalins politiek in Oekraïne: het land is ontvolkt.b De rol van de auteur:- Bron 5: de auteur is uitvoerder van Stalins politiek.- Bron 6: de auteur is slachtoffer van Stalins politiek.- Bron 7: de auteur is geen ooggetuige, maar heeft verhalen gehoord.De aard van de bron:- Bron 5 is een autobiografie die voor een niet-communistisch publiek is geschreven. (De auteur schaamt zich inmiddels voor wat hij toen deed.)- Bron 6 is een ooggetuigenverslag dat later is geschreven.- Bron 7 is een dagboek dat voor privédoeleinden is geschreven.De titels van de bronnen:- Bron 5: de titel suggereert dat het gaat om het leren begrijpen van de denkbeelden van de auteur rond 1933 (toen hij nog een ‘gelovige’ was en het communisme voor hem een ‘afgod’ was).- Bron 6: de titel suggereert dat de hongersnood geen toeval was, maar een bewuste uitroeiing van het Oekraïense volk door Stalin. Ook geeft de titel aan dat dit verhaal nog niet bekend is. - Bron 7: de titel is later toegevoegd en suggereert dat het gaat om het levensverhaal van een meisje dat niet kon leven zoals ze wilde.De verschillen kunnen worden verklaard doordat:- de auteur van bron 5 zich later lijkt te willen verantwoorden voor zijn daden van vroeger;- de auteur van bron 6 de wereld duidelijk wil maken dat Oekraïne het slachtoffer is geworden van een politiek die vergelijkbaar is met Hitlers uitroeiing van de Joden.- de auteur van bron 7 alleen voor zichzelf dacht te schrijven;

9 In Oekraïne had de gedwongen collectivisatie een meedogenloos karakter; ook arme mensen werden ervan beschuldigd ‘koelak’ te zijn en moesten alles inleveren – tot de hongerdood erop volgde en het gebied ontvolkt

raakte. Communisten hebben deze onderdrukking voor zichzelf goedgepraat en Stalin heeft niet ingegrepen om verder lijden te voorkomen. Of Stalin de bevolking van Oekraïne bewust heeft willen uitroeien, zoals de boektitel van bron 6 veronderstelt (een communistische holocaust), is op basis van deze bronnen niet te bepalen.

§4 De Verenigde StatenCasus

1 Veel Amerikanen verloren hun baan en banken gingen failliet.

2 Als banken failliet gingen, verdween het spaargeld van mensen die dat op die banken hadden gezet.

3 a Er waren nauwelijks uitkeringen voor mensen die hun baan waren kwijtgeraakt. Daarom waren mensen gedwongen het uiterste te doen om zich van een bestaan te verzekeren, zoals de verkopers met hun handkarren.b Eigen antwoord van de leerling. Bijvoorbeeld:- Ze gingen ervanuit dat iedereen de eigen talenten maar moest benutten in plaats van te wachten op steun.- Ze zagen steun als iets waarvoor de belastingbetaler moest opdraaien, terwijl die hard werkte en recht had op zijn bezit.

Basistekst 1

4 a De vrijemarkteconomie vormde de basis van het Amerikaanse kapitalisme. De overheid moest zich niet of zo weinig mogelijk bemoeien met de economie.b Snel produceren betekende dat ondernemers ook veel producten konden verkopen. Als dit ook nog op een goedkope manier kon, waren de winsten groot.

5 a Het idee dat je als gewone Amerikaan kunt opklimmen in de samenleving en veel geld kunt verdienen.b Je moet zelfstandig zijn en initiatief tonen.

6 Economisch: investeerders moeten erop kunnen vertrouwen dat het geld dat zij uitlenen aan ondernemers, goed wordt besteed en meer geld oplevert.Politiek: burgers moeten erop kunnen vertrouwen dat de macht die zij aan bestuurders geven, niet wordt misbruikt voor eigen gewin.

Basistekst 2

7 a De consumptie-industrie draaide op geleend geld en er was een landbouwcrisis.b Het ineenstorten van de aandelenkoersen op de beurs op Wall Street, waardoor banken failliet gingen en er grote werkloosheid ontstond.

8 De VS hadden veel geld geleend aan Europese landen. Door de economische crisis wilde Amerika het geleende geld snel terug. Hierdoor kwamen ook Europese landen in de problemen.

9 a

Verenigde Staten Sovjet-UniePolitiek Democratie DictatuurEconomie Vrijemarkteconomie PlaneconomieIndividuele

vrijheidVrijheid van

meningsuitingCensuur

Voornaamste ideaal

Ideaal van vrijheid Ideaal van gelijkheid

b Monarchie: zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten waren een republiek.c Eigen antwoord leerling.

Historisch denken

10 Het kapitalisme in de Verenigde Staten gaf veel vrijheid aan ondernemers. Die concurreerden met elkaar en probeerden sneller en beter te produceren. In de film maakt Chaplin het eentonige werk en het hoge arbeidstempo belachelijk. Daarmee leverde hij kritiek op de ondernemers en nam hij het op voor de arbeiders.

11 Waarschijnlijk wel: Chaplin geeft kritiek en lijkt zichzelf neer te zetten als communistische leider in de film. In een situatie waarin mensen sterke vijandbeelden hebben – zoals in de jaren 1930-1960 – grijpen ze vaak elk ‘verdachte’ omstandigheid aan voor beschuldigingen. [Wie echter meer genuanceerd dacht, zou bedenken dat Chaplin wel bepaalde verschijnselen van de werkomstandigheden bekritiseerde, maar dat dit heel wat anders is dan een communistische revolutie nastreven. In Europa leverden sociaaldemocraten en anderen kritiek binnen de parlementaire democratie.]

12 Je eigen antwoord. Het ligt voor de hand om een mening te geven over de invloed van de digitale revolutie op de arbeidsomstandigheden.

Afsluiting1 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties.

Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:- De bolsjewieken komen aan de macht (1917). Het aan de macht komen van de bolsjewieken in Rusland betekende de eerste poging in de wereld om het communisme van de grond te krijgen. Later hebben andere landen dit voorbeeld proberen te volgen.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie:

- De gebroeders Pathé introduceren de bioscoop (1906). Door de introductie van de bioscoop kon een boodschap aan een groot publiek worden overgebracht. De bioscoop ontstond in Frankrijk, maar al snel kwamen er bioscopen in de rest van Europa.

Wereldoorlogen:- De Verenigde Staten verklaart de oorlog aan Duitsland (1917). Door de Amerikaanse steun ontstaat aan het westelijk front een geallieerde overmacht waar Duitsland uiteindelijk niet tegen op kan. In 1918 moet het land zich overgeven.- Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren echter zo groot dat een oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was. Daarom past deze gebeurtenis ook bij vraag 2.

De crisis van het wereldkapitalisme:- De aandelenbeurs op Wall Street in New York stort in (1929). Hierdoor kwamen de VS in een crisis terecht, die – doordat Amerika handeldreef met andere landen en veel leningen had verstrekt aan Europa – oversloeg naar de rest van de wereld.- President Roosevelt maakt een begin met de New Deal (1933). Dit actief ingrijpen van de Amerikaanse president had niet alleen grote gevolgen voor Amerika. Ook in andere landen keek men naar Roosevelt en werd zijn aanpak soms overgenomen om de crisis het hoofd te kunnen bieden.

Moderne oorlogsvoering- Geen van de gebeurtenissen is van grote betekenis geweest voor de moderne oorlogsvoering. De oorzaken hiervoor liggen in de ontwikkeling van wetenschap en industrie in de negentiende eeuw. De betrokkenheid van de burgerbevolking nam gedurende de Eerste Wereldoorlog steeds meer toe.

2 Je eigen antwoord. Hieronder enkele suggesties.

Communisme, fascisme/nationaalsocialisme:- Pavlik getuigt tegen zijn vader in de rechtszaal (1932). Er zijn duizenden ‘Pavliks’ te vinden. Hij dient dan ook slechts als voorbeeld voor de manier waarop in de Sovjet-Unie met terreur en propaganda werd omgegaan.- Stalin kondigt het eerste vijfjarenplan aan (1928). De vijfjarenplannen van Stalin zijn belangrijk geweest voor de economische ontwikkeling van de Sovjet-Unie, maar hebben geen grote invloed gehad op het communisme als ideologie.

Propaganda- en communicatiemiddelen, massaorganisatie:- In Parijs vindt de wereldtentoonstelling plaats (1900). Als de wereldtentoonstelling in Parijs er niet was geweest, hadden de Fransen wellicht langer moeten wachten op de metro, maar waren de ontwikkelingen wel verdergegaan.- De BBC wordt opgericht (1922). De BBC was belangrijk voor Engeland, maar andere landen hadden hun eigen omroeporganisaties.

Wereldoorlogen:- Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest (1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk.- De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Met behulp van het gifgas probeerden de Duitsers de geallieerde linies te doorbreken, maar dit mislukte. Het gifgas beïnvloedde het verloop van de oorlog niet drastisch. - Gavrilo Princip vermoordt Frans-Ferdinand en zijn vrouw (1914). Deze gebeurtenis is de aanleiding tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. De spanningen tussen de Europese landen waren zo groot dat een oorlog waarschijnlijk onvermijdelijk was.

De crisis van het wereldkapitalisme:- Beurshandelaren springen van wolkenkrabbers, nadat ze door de beurskrach alles zijn kwijtgeraakt (1929). Deze gebeurtenis is een voorbeeld geweest van een reactie op de crisis. Andere mensen reageerden op een heel andere manier.

Moderne oorlogsvoering:- Tijdens de vierde slag om Ieper wordt deze Belgische stad compleet verwoest (1918). De verwoesting van Ieper is een berucht voorbeeld van de verwoestingen in de Eerste Wereldoorlog, maar ook in andere landen heeft men dergelijke voorbeelden, zoals Verdun in Frankrijk.- De Duitsers gebruiken als eersten gifgas (1915). Gifgas was een van de moderne wapens uit de Eerste Wereldoorlog. Andere voorbeelden, zoals de mitrailleur, hebben ook een belangrijke rol gespeeld.

Hoofdstuk 12 De Tweede Wereldoorlog§ 1 Nazi-Duitsland en het fascisme in

EuropaCasus

1 Duitsland moest zware herstelbetalingen doen als straf voor zijn aandeel in de Eerste Wereldoorlog. Elisabeth vindt die straf onterecht.

2 Hitler maakte de Duitsers weer trots en hij beloofde de crisis/werkloosheid op te lossen.

3 Elisabeth zal het wel eens zijn geweest met de suggestie van deze poster: in haar brieven geeft zij aan dat de herstelbetalingen (uit het Verdrag van Versailles) onterecht zijn. Zij maakt zich zorgen over de werkloosheid en ze laat blijken dat zij Joden als vijanden ziet, net als communisten. Die elementen staan ook in de poster genoemd als oorzaken van de Duitse situatie rond 1930.

Basistekst 1

4 Communisten, kapitalisten, Joden (en eventueel: democraten).

5 Discriminatie betekent dat je mensen anders behandelt op grond van bijvoorbeeld hun ras of geloof. De Neurenberger Wetten zijn daarvan een voorbeeld, want daarin was vastgelegd dat Joden niet meer mochten trouwen met niet-Joden. Bovendien verloren Joden hun burgerrechten. Ze werden dus achtergesteld bij andere Duitsers op grond van hun geloof en veronderstelde rassenverschillen.

6 In een totalitaire staat heeft de regering bijna de volledige controle over het dagelijkse leven van mensen in politiek, cultureel, sociaal en economisch opzicht. Propaganda dient om mensen te overtuigen van de denkbeelden van de machthebbers en is dus onderdeel van deze totale beheersing van de maatschappij. Bron 2 is een foto van Hitler op een van de partijdagen, waar het volk met propaganda werd bewerkt (al is dat niet te horen op de foto); bron 3 laat zien hoe op scholen onderwijs werd gegeven in de nationaalsocialistische leer, in dit geval de rassenleer.

7 a Omdat hij zich verzette tegen de gevoelde vernedering na de Eerste Wereldoorlog.Omdat hij maatregelen beloofde om de economische crisis te bestrijden.Vanwege de propaganda waarin Joden en communisten als vijanden van Duitsland werden neergezet en die suggereerde dat Hitler een einde kon maken aan deze situatie.b Gebensleben noemt de twee eerste elementen: de vernedering van de Eerste Wereldoorlog en de economische crisis.

Basistekst 2

8 a Bijvoorbeeld: het belang van een krachtige leider en het gebruik van het eigen verleden (Germaans/Romeins).b Het fascisme in Duitsland ging uit van een rassenleer waardoor bepaalde bevolkingsgroepen, waaronder zigeuners en Joden, als minderwaardig/on-Duits werden gezien.

9 a In Spanje bestond verschil van mening over hoe de economische crisis moest worden opgelost.b In Spanje speelde een strijd tussen regio’s die onafhankelijkheid of zelfstandigheid nastreefden (zoals Catalonië en Baskenland) en het centrale gezag in Madrid. Zo’n conflict speelde niet in Duitsland.

10 a Uit de basistekst: hij vernoemde zijn beweging naar een Romeins machtssymbool, de fasces.Uit bron 4: hij liet zich afbeelden voor het symbool van het machtige Rome, de mythische stichter Romulus.b In het nationalisme maakte men ook gebruik van het verleden om de eenheid in een groep door de tijd heen te bevorderen (met uitsluiting van anderen). Het fascisme en nazisme waren sterk nationalistisch.

11 Hitler steunde Franco in zijn strijd tegen een linkse regering. Een fascistische regering in Spanje zou een bondgenoot kunnen worden in de strijd tegen het communisme; in de Spaanse regering zaten communisten.De Sovjet-Unie was een communistisch land en zag Spanje ook als mogelijke bondgenoot.

Historisch denken

12 a In een geleide economie bleef privé-eigendom bestaan, maar was er tegelijkertijd sprake van veel ingrijpen door de staat. Bij de aanleg van de Duitse autowegen greep de nationaalsocialistische regering op grote schaal in. Zo werden de wegenbouworganisaties gecentraliseerd (bron 6); werklozen werden bovendien vrijwel gedwongen om mee te werken aan de werkverschaffingsprojecten (bron 6).b In een planeconomie zoals in de Sovjet-Unie was in een plan vastgelegd wat en hoeveel iedereen in een bepaalde periode moest produceren. In bron 7 verwijst een Duitse ondernemer naar een ‘Plan’ in Duitsland, dat hij lijkt te vergelijken met de vijfjarenplannen in de Sovjet-Unie (‘communistisch Rusland’). Kennelijk waren in het Duitse plan bepalingen opgenomen over wat er geproduceerd moest worden.

13 a De arbeidsomstandigheden waren slecht. De arbeiders moesten, zoals in de bron wordt verteld, in een zeer hoog tempo werken.b In de Sovjet-Unie moest de industrie nog volledig worden opgebouwd, terwijl in nazi-Duitsland en de Verenigde Staten de economie uit de crisis moest worden gehaald.

14Criteria Nazi-Duitsland Sovjet-Unie Verenigde

StatenEconomisch systeem

Gemengde economie

Planeconomie Vrije markteconomie

Arbeidsomstandigheden

Vaak slecht: arbeiders moesten zwaar lichamelijk werk verrichten.

Slecht: arbeiders moesten in een zeer hoog tempo werken. Iedereen die niet aan dit tempo kon voldoen, werd zwaar gestraft.

Niet uit de bronnen of basisteksten af te leiden.

Overheidsingrijpen

Groot: de nazi’s grepen op grote schaal in in de economie. Zo werden wegen aangelegd en werd de wapenproductie enorm vergroot.

Zeer groot: de regering heeft in vijfjarenplannen vastgelegd wat en hoeveel er geproduceerd moet worden.

Tijdens de economische crisis was het overheidsingrijpen bij de New Deal groot. Buiten de crisis bemoeide de regering zich zo min mogelijk met de economie.

Vrijheid voor arbeiders

Werklozen werden gedwongen om mee te werken aan de werkverschaffingsprojecten.

Arbeiders werden verplicht aan het werk gezet in de planeconomie.

Arbeiders werden niet gedwongen om bepaald werk te verrichten.

§ 2 De Duitse bezettingCasus

1 Bijna elke ambtenaar ondertekende de ariërverklaring, zonder over de gevolgen ervan na te denken.

2 Het nationaalsocialisme ging uit van een verdeling van de mensen in rassen. Bovenaan stond het Arische ras, terwijl het Joodse ras een veel lagere ontwikkeling zou kennen. De ariërverklaring maakte de verdeling in beide rassen duidelijk.

Basistekst 1

3 Veel Nederlanders durfden niet in verzet te komen, omdat de Duitsers dit streng afstraften.

4 a De Duitse oorlogseconomie had een tekort aan arbeidskrachten. Om dit tekort op te vullen moesten er arbeiders geworven worden in de bezette gebieden, zoals Nederland.b De poster wekt de indruk dat Nederlandse arbeiders zich vrijwillig aanmelden voor werken in Duitsland en dat ze het daar naar hun zin hebben. In werkelijkheid werden mannen gedwongen te werken in Duitsland, vaak onder moeilijke omstandigheden.

5 Ten eerste werd Nederland een dictatuur. Ten tweede kwam de Nederlandse economie in dienst te staan van de Duitse economie en moesten honderdduizenden Nederlanders in Duitsland gaan werken. Ten derde was er geen persvrijheid meer en probeerden de nazi’s de ideeën van het nationaalsocialisme onder de bevolking te verspreiden. Ten vierde werden de Joodse inwoners als zodanig aangeduid en buitengesloten.

Basistekst 2

6 a Beide leiders wilden tegen elke prijs een oorlog met Duitsland voorkomen.b Hitler dacht na alle toegevingen van Engeland en Frankrijk steeds verder te kunnen gaan met gebiedsuitbreiding. Toen beide grootmachten uiteindelijk hun belofte aan Polen nakwamen, ontstond er een oorlog met Duitsland.

7 De juiste volgorde is: F, E, B, D, A, C.

8 Hitler had een goed getraind en modern bewapend leger opgebouwd. Engeland en Frankrijk hadden meer ingezet op het voorkomen van een oorlog.

9 Hitlers nationaalsocialisme ging uit van een ideaal: een eensgezinde, trotse, welvarende en grote Duitse natie. In zijn buitenlandse politiek werkte hij hieraan door de Anschluss (toen het Duitssprekende Oostenrijk bij Duitsland werd gevoegd) en tijdens de Conferentie van München (toen hij het voor elkaar kreeg dat het Duitssprekende Sudetenland bij Duitsland kon worden gevoegd).

Historisch denken

10 a ‘Goed’ betekende in verzet komen tegen de Duitse bezetting, ‘fout’ betekende samenwerken met de nazi’s tijdens de Duitse bezetting.b Volgens koningin Wilhelmina had de Nederlandse bevolking zich massaal verzet tegen de Duitse bezetting. Ze bracht hulde aan iedereen voor het verzet dat de bevolking tot een eenheid had gesmeed.c Bijvoorbeeld: niet zo betrouwbaar, want je kunt niet verwachten dat zij zo’n heuglijk moment gebruikt om een heel nauwkeurige uiteenzetting te geven van het gedrag van de Nederlandse bevolking. Of: Wilhelmina wilde als koningin maar al te graag geloven dat het hele volk één was in zijn verzet tegen vreemde overheersing.

11 a Vanuit Nederland zijn in vergelijking tot sommige andere Europese landen veel meer Joden gedeporteerd naar concentratiekampen.b Veel mensen in bezette landen durfden niet in verzet te komen, omdat de Duitsers dit streng afstraften. Velen probeerden hun eigen leven zo goed mogelijk te blijven leiden. Bovendien hadden weinigen in de gaten dat de anti-Joodse maatregelen van de Duitsers leidden tot het doden van Joden op grote schaal.

12 a Uit info 1 blijkt dat slechts een kleine groep mensen echt actief verzet heeft gepleegd. 25.000 mensen is niet echt veel op een bevolking van enkele miljoenen.b Hoewel het aantal NSB’ers tijdens de Duitse bezetting flink steeg, is 100.000 leden geen groot aantal in verhouding tot miljoenen Nederlanders.

13 Je eigen mening. Waarschijnlijk kom je niet echt met een oordeel over ‘goed’ of ‘fout’, maar kom je uit bij de accommodatietheorie. Nederlanders probeerden zich zo goed mogelijk aan te passen aan de Duitse bezetting en kwamen niet in grote mate in verzet, maar collaboreerden ook niet op grote schaal.

§ 3 De overwinning van de geallieerdenCasus

1 Roosevelt en Churchill waren leiders van kapitalistische landen, terwijl Stalin leider was van het belangrijkste communistische land ter wereld.

2 a Vermoedelijk was het een steek onder water: wij vechten wel echt tegen de Duitsers, het wordt tijd dat jullie dat ook gaan doen.b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: begrijpelijk, want in de situatie waarin ze zaten hadden ze Stalin hard nodig om Hitler te verslaan. Of: onbegrijpelijk, want als voorvechters van de democratie vochten ze tegen een fascistische dictatuur, maar in Oost-Europa lieten ze de inwoners over aan het stalinisme.

Basistekst 1

3 De juiste volgorde is: E, B, F, D, C, A.

4 De Slag om Stalingrad zorgde ervoor dat de Duitsers in het oosten van Europa niet langer konden oprukken en zelfs werden teruggedreven door de Russen. D-Day was het begin van een grote nederlaag van de Duitsers in het westen van Europa. Ook hier werden de Duitsers teruggedreven, waardoor ze uiteindelijk in eigen land de nederlaag moesten accepteren.

5 a Door de oorlog te verklaren aan de Verenigde Staten sloten de Amerikanen zich aan bij de Engelsen en Russen om oorlog te voeren tegen Hitler. Hitler kreeg er daardoor een sterke tegenstander bij.b Duitsland: vooral door de getalsmatige overmacht van de Geallieerden (door met name de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie).

Japan: de Amerikanen hadden een massavernietigingswapen ontwikkeld dat twee Japanse steden had verwoest, waardoor de keizer capituleerde.

Basistekst 2

6 a Hitler wilde de gebieden waarover hij heerste, vrijmaken van Joden. Er werden al maatregelen genomen (zoals het doodschieten van Joden), maar het ging te langzaam; andere maatregelen waren moeilijk uitvoerbaar. Er moest dus iets anders worden bedacht.b Wat Hitler een probleem noemde – de aanwezigheid van Joden in Europa – was in werkelijkheid geen probleem.

7 a De vernietigingskampen lagen allemaal in Polen.b In Polen woonde van alle bezette gebieden het grootste aantal Joden. Door deze kampen te bouwen in Polen, werd het transportprobleem minder groot.

8 Bij het proces tegen Eichmann kwamen allerlei details naar voren die via de media (kranten én tv) te volgen waren; in de jaren zeventig was er een invloedrijke televisieserie over dit onderwerp. Pas wanneer iets uitgebreid onder de aandacht is geweest in de media, ontstaat er een dieper besef van wat er is gebeurd.

Historisch denken

9 Je eigen antwoord.

10 a Mogelijke verklaringen zijn:- Er komen nieuwe generaties bij die de oorlog niet hebben meegemaakt en die op een andere manier tegen de gebeurtenissen aankijken.- Het duurt soms lang voordat bepaalde gebeurtenissen echt duidelijk worden.- In de loop van de tijd veranderen opvattingen over wat mooi of smaakvol is en wat niet; een abstract monument als dat van Jan Wolkers was in 1950 waarschijnlijk niet gemaakt.b Belangrijke factoren zijn onder andere:- of de landen behoorden tot de ‘daders/verliezers’ (fascistisch) of tot de geallieerde landen;- of de landen een democratisch of communistisch systeem hebben;- welke oorlogsgebeurtenissen er hebben plaatsgevonden.

§ 4 Nationalisme in de koloniënCasus

1 De Europese landen waren aan het begin van de 20e eeuw juist bezig om hun koloniale macht te vergroten of te verstevigen.

2 a De Amerikaanse president Wilson had in 1918 gesproken over het feit dat elk volk zijn eigen toekomst mocht bepalen.b Amerika wilde geen problemen krijgen met Frankrijk, zeker niet op een moment dat er onderhandeld moest worden over de vredesbepalingen na de Eerste Wereldoorlog.

Basistekst 1

3 Congrespartij PNI VietminhOudste nationalistische beweging in de koloniën

Opgericht in het interbellum

Opgericht in de Tweede Wereldoorlog

Geweldloos verzet Samenwerken met de Japanners

Communistische leiding

Gandhi Soekarno Ho Chi MinhBrits-Indië Nederlands-Indië Frans Indochina

4 Het communisme streed tegen kapitalistische uitbuiting en voor sociaaleconomische gelijkheid van mensen. De nationalistische bewegingen in de koloniën beschouwden de koloniale bezetters ook als uitbuiters van hun land en wilden als gelijken worden behandeld. Ze voelden zich daarom aangetrokken tot communistische opvattingen.

5 a Soekarno staat op het bordes naast de Japanse machthebbers. Hierdoor laat hij zien hun gezag te erkennen en zelfs te ondersteunen.b Japan beloofde de Indonesische bevolking na de oorlog onafhankelijkheid. Dat was precies wat Soekarno nastreefde.

Basistekst 2

6 Het zelfbeschikkingsrecht was het recht van een volk om over de eigen toekomst te beslissen. Dit wilde elke nationalistische beweging bereiken. Als de Amerikaanse president zich hier sterk voor maakte, was dit een steun in de rug.

7 a De koloniale bevolking werd door het onderwijs kritischer. Hierdoor gingen de mensen over hun eigen situatie nadenken.b Dit was een onbedoeld gevolg, want de koloniale bezetters wilden geen onrust in hun koloniën en al helemaal geen strijd voor een onafhankelijke staat.

8 a De Sovjet-Unie was als communistisch land een fel tegenstander van kolonialisme. Volgens haar was dat een vorm van kapitalistische uitbuiting. Amerika was ook tegen kolonialisme, omdat het als democratisch land vond dat elk volk het recht had om over de eigen toekomst te beslissen (en het was zelf ooit een kolonie van Engeland geweest).b Na de Tweede Wereldoorlog waren de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten de enig overgebleven grootmachten. Hun invloed in de wereld was hierdoor erg groot.

Historisch denken

9 a De Nederlandse Opstand duurde van 1568-1648 en begon dus in de (tweede helft van de) 16e eeuw.b Spanjaarden: een negatief beeld. Spanjaarden zijn wreed. Zowel koning Filips II als Alva onderdrukt de Nederlandse bevolking.Nederlanders: een posit