ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ

ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

SVETOZAR RAJAKSVETOZAR RAJAKΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΕΙΡΗΝΗ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Μετάφραση Γιάννης Βογιατζής

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ∆ιεύθυνση σειράς Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ Τίτλος πρωτοτύπου The Balkans in the Cold War Επιμέλεια Svetozar Rajak Κωνσταντίνα Ε ΜπότσιουΕιρήνη Καραμούζη Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Μετάφραση Γιάννης Βογιατζής∆ιόρθωση ∆ήμητρα Τουλάτου

Edition 1 by Macmillan Publishers LtdCopyright copy The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2017This edition has been translated and published under licence from Macmillan Publishers Ltd

copy 2019 Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος ΑΕ για την ελληνική γλώσσα

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της Κατά τον Ν 238720 (όπως έχει τρο-ποποιηθεί με τον Ν 212193 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν 1001975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή τμηματικά ή περιληπτικά στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

Πρώτη έκδοση Φεβρουάριος 2019

EK∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣwwwepbooksgr

Καποδιστρίου 9 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ 210 2816134 e-mail infoepbooksgr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14 106 80 Αθήνα τηλ 210 3615334

ISBN 978-960-569-936-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 7Ευχαριστίες 13Συγγραφείς 14Συντομογραφίες και ακρωνύμια 17Εισαγωγή 21

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

1 Η Ελλάδα και η γέννηση της πολιτικής της ανάσχεσης Μια αμερικανική οπτική Γιάννης Ο Ιατρίδης 342 Ο Στάλιν η ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία και οι σοβιετικές και ανατολικοευρωπαϊκές προσπάθειες να ανακτηθεί ο έλεγχος 1948-1953 Μαρκ Κρέιμερ 703 Από περιφερειακή δύναμη σε παγκόσμιο παράγοντα Η Γιουγκοσλαβία στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου Σβέτοζαρ Ράγιακ 116

ΜΕΡΟΣ ΙΙΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

4 Το αίνιγμα ενός αιρετικού καθεστώτος Η Γιουγκοσλαβία στην πολιτική ανάλυση του ΝΑΤΟ 1951-1972 Ευάνθης Χατζηβασιλείου 1505 Ανάμεσα στον παγκόσμιο και τους περιφερειακούς Ψυχρούς Πολέμους Η προσπάθεια της Τουρκίας να εναρμονίσει την ασφάλειά της τη δεκαετία του 1950 Αϊσεγκιούλ Σεβέρ 1786 Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στα Βαλκάνια Η βουλγαρική σκοπιά Γιόρνταν Μπάεφ 207

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙΑΒΟΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΕΙΣ

7 Η βαλκανική πρόκληση στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας 1960-1964 Λορίν Κραμπ 236

8 laquoΔεν μαλώναμε δεν βριζόμαστανraquo Το τίμημα της γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία Ίβο Μπάνατς 2659 Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα Βαλκάνια και η διεθνής ύφεση 1963-1973 Έφη Πενταλιού 298

ΜΕΡΟΣ IVΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 1970 ΚΑΙ ΤΟΥ 1980 ΚΑΙ Ο laquoΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΛΟΣraquo Η ΕΟΚ

10 Η μοναδική εναλλακτική Η ΕΟΚ η Ελλάδα και η κρίση στη Νότια Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 Ειρήνη Καραμούζη 330 11 Κάτω από τη σκιά της Σοβιετικής Ένωσης Η ΕΟΚ η Γιουγκοσλαβία και ο Ψυχρός Πόλεμος στη μακρά δεκαετία του 1970Μπενεντέτο Ζακάρια 35312 Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 Σημείο χωρίς επιστροφή Kωνσταντίνα Ε Μπότσιου 383

ΜΕΡΟΣ V ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

13 Γιουγκοσλαβία Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950 Μίροσλαβ Πέρισιτς 41614 Η σύντηξη περιφερειακών και ψυχροπολεμικών προβλημάτων Το μακεδονικό τρίγωνο Ελλάδας Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας 1963-1980 Σπυρίδων Σφέτας 44715 Ξεπερνώντας τον Ψυχρό Πόλεμο Η ΕΟΚ και η μεγάλη διαμάχη για τη δυτικοποίηση της Τουρκίας Μεχμέτ Ντοσεμετζί 479

ΜΕΡΟΣ VI ΕΠΙΜΕΤΡΟ

16 Τα Βαλκάνια Ένα ψυχροπολεμικό μυστήριο Οντ Άρνε Γουέσταντ 512

Ευρετήριο ονομάτων 524

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ

ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

SVETOZAR RAJAKSVETOZAR RAJAKΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ

ΕΙΡΗΝΗ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΕΙΡΗΝΗ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Μετάφραση Γιάννης Βογιατζής

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ∆ιεύθυνση σειράς Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ Τίτλος πρωτοτύπου The Balkans in the Cold War Επιμέλεια Svetozar Rajak Κωνσταντίνα Ε ΜπότσιουΕιρήνη Καραμούζη Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Μετάφραση Γιάννης Βογιατζής∆ιόρθωση ∆ήμητρα Τουλάτου

Edition 1 by Macmillan Publishers LtdCopyright copy The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2017This edition has been translated and published under licence from Macmillan Publishers Ltd

copy 2019 Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος ΑΕ για την ελληνική γλώσσα

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της Κατά τον Ν 238720 (όπως έχει τρο-ποποιηθεί με τον Ν 212193 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν 1001975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή τμηματικά ή περιληπτικά στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

Πρώτη έκδοση Φεβρουάριος 2019

EK∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣwwwepbooksgr

Καποδιστρίου 9 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ 210 2816134 e-mail infoepbooksgr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14 106 80 Αθήνα τηλ 210 3615334

ISBN 978-960-569-936-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 7Ευχαριστίες 13Συγγραφείς 14Συντομογραφίες και ακρωνύμια 17Εισαγωγή 21

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

1 Η Ελλάδα και η γέννηση της πολιτικής της ανάσχεσης Μια αμερικανική οπτική Γιάννης Ο Ιατρίδης 342 Ο Στάλιν η ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία και οι σοβιετικές και ανατολικοευρωπαϊκές προσπάθειες να ανακτηθεί ο έλεγχος 1948-1953 Μαρκ Κρέιμερ 703 Από περιφερειακή δύναμη σε παγκόσμιο παράγοντα Η Γιουγκοσλαβία στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου Σβέτοζαρ Ράγιακ 116

ΜΕΡΟΣ ΙΙΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

4 Το αίνιγμα ενός αιρετικού καθεστώτος Η Γιουγκοσλαβία στην πολιτική ανάλυση του ΝΑΤΟ 1951-1972 Ευάνθης Χατζηβασιλείου 1505 Ανάμεσα στον παγκόσμιο και τους περιφερειακούς Ψυχρούς Πολέμους Η προσπάθεια της Τουρκίας να εναρμονίσει την ασφάλειά της τη δεκαετία του 1950 Αϊσεγκιούλ Σεβέρ 1786 Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στα Βαλκάνια Η βουλγαρική σκοπιά Γιόρνταν Μπάεφ 207

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙΑΒΟΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΕΙΣ

7 Η βαλκανική πρόκληση στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας 1960-1964 Λορίν Κραμπ 236

8 laquoΔεν μαλώναμε δεν βριζόμαστανraquo Το τίμημα της γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία Ίβο Μπάνατς 2659 Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα Βαλκάνια και η διεθνής ύφεση 1963-1973 Έφη Πενταλιού 298

ΜΕΡΟΣ IVΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 1970 ΚΑΙ ΤΟΥ 1980 ΚΑΙ Ο laquoΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΛΟΣraquo Η ΕΟΚ

10 Η μοναδική εναλλακτική Η ΕΟΚ η Ελλάδα και η κρίση στη Νότια Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 Ειρήνη Καραμούζη 330 11 Κάτω από τη σκιά της Σοβιετικής Ένωσης Η ΕΟΚ η Γιουγκοσλαβία και ο Ψυχρός Πόλεμος στη μακρά δεκαετία του 1970Μπενεντέτο Ζακάρια 35312 Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 Σημείο χωρίς επιστροφή Kωνσταντίνα Ε Μπότσιου 383

ΜΕΡΟΣ V ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

13 Γιουγκοσλαβία Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950 Μίροσλαβ Πέρισιτς 41614 Η σύντηξη περιφερειακών και ψυχροπολεμικών προβλημάτων Το μακεδονικό τρίγωνο Ελλάδας Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας 1963-1980 Σπυρίδων Σφέτας 44715 Ξεπερνώντας τον Ψυχρό Πόλεμο Η ΕΟΚ και η μεγάλη διαμάχη για τη δυτικοποίηση της Τουρκίας Μεχμέτ Ντοσεμετζί 479

ΜΕΡΟΣ VI ΕΠΙΜΕΤΡΟ

16 Τα Βαλκάνια Ένα ψυχροπολεμικό μυστήριο Οντ Άρνε Γουέσταντ 512

Ευρετήριο ονομάτων 524

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ∆ιεύθυνση σειράς Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ Τίτλος πρωτοτύπου The Balkans in the Cold War Επιμέλεια Svetozar Rajak Κωνσταντίνα Ε ΜπότσιουΕιρήνη Καραμούζη Ευάνθης Χατζηβασιλείου

Μετάφραση Γιάννης Βογιατζής∆ιόρθωση ∆ήμητρα Τουλάτου

Edition 1 by Macmillan Publishers LtdCopyright copy The Editor(s) (if applicable) and The Author(s) 2017This edition has been translated and published under licence from Macmillan Publishers Ltd

copy 2019 Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος ΑΕ για την ελληνική γλώσσα

Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της Κατά τον Ν 238720 (όπως έχει τρο-ποποιηθεί με τον Ν 212193 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν 1001975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή τμηματικά ή περιληπτικά στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

Πρώτη έκδοση Φεβρουάριος 2019

EK∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣwwwepbooksgr

Καποδιστρίου 9 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ 210 2816134 e-mail infoepbooksgr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14 106 80 Αθήνα τηλ 210 3615334

ISBN 978-960-569-936-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 7Ευχαριστίες 13Συγγραφείς 14Συντομογραφίες και ακρωνύμια 17Εισαγωγή 21

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

1 Η Ελλάδα και η γέννηση της πολιτικής της ανάσχεσης Μια αμερικανική οπτική Γιάννης Ο Ιατρίδης 342 Ο Στάλιν η ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία και οι σοβιετικές και ανατολικοευρωπαϊκές προσπάθειες να ανακτηθεί ο έλεγχος 1948-1953 Μαρκ Κρέιμερ 703 Από περιφερειακή δύναμη σε παγκόσμιο παράγοντα Η Γιουγκοσλαβία στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου Σβέτοζαρ Ράγιακ 116

ΜΕΡΟΣ ΙΙΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

4 Το αίνιγμα ενός αιρετικού καθεστώτος Η Γιουγκοσλαβία στην πολιτική ανάλυση του ΝΑΤΟ 1951-1972 Ευάνθης Χατζηβασιλείου 1505 Ανάμεσα στον παγκόσμιο και τους περιφερειακούς Ψυχρούς Πολέμους Η προσπάθεια της Τουρκίας να εναρμονίσει την ασφάλειά της τη δεκαετία του 1950 Αϊσεγκιούλ Σεβέρ 1786 Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στα Βαλκάνια Η βουλγαρική σκοπιά Γιόρνταν Μπάεφ 207

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙΑΒΟΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΕΙΣ

7 Η βαλκανική πρόκληση στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας 1960-1964 Λορίν Κραμπ 236

8 laquoΔεν μαλώναμε δεν βριζόμαστανraquo Το τίμημα της γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία Ίβο Μπάνατς 2659 Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα Βαλκάνια και η διεθνής ύφεση 1963-1973 Έφη Πενταλιού 298

ΜΕΡΟΣ IVΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 1970 ΚΑΙ ΤΟΥ 1980 ΚΑΙ Ο laquoΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΛΟΣraquo Η ΕΟΚ

10 Η μοναδική εναλλακτική Η ΕΟΚ η Ελλάδα και η κρίση στη Νότια Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 Ειρήνη Καραμούζη 330 11 Κάτω από τη σκιά της Σοβιετικής Ένωσης Η ΕΟΚ η Γιουγκοσλαβία και ο Ψυχρός Πόλεμος στη μακρά δεκαετία του 1970Μπενεντέτο Ζακάρια 35312 Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 Σημείο χωρίς επιστροφή Kωνσταντίνα Ε Μπότσιου 383

ΜΕΡΟΣ V ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

13 Γιουγκοσλαβία Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950 Μίροσλαβ Πέρισιτς 41614 Η σύντηξη περιφερειακών και ψυχροπολεμικών προβλημάτων Το μακεδονικό τρίγωνο Ελλάδας Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας 1963-1980 Σπυρίδων Σφέτας 44715 Ξεπερνώντας τον Ψυχρό Πόλεμο Η ΕΟΚ και η μεγάλη διαμάχη για τη δυτικοποίηση της Τουρκίας Μεχμέτ Ντοσεμετζί 479

ΜΕΡΟΣ VI ΕΠΙΜΕΤΡΟ

16 Τα Βαλκάνια Ένα ψυχροπολεμικό μυστήριο Οντ Άρνε Γουέσταντ 512

Ευρετήριο ονομάτων 524

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση 7Ευχαριστίες 13Συγγραφείς 14Συντομογραφίες και ακρωνύμια 17Εισαγωγή 21

ΜΕΡΟΣ Ι ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΡΟΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

1 Η Ελλάδα και η γέννηση της πολιτικής της ανάσχεσης Μια αμερικανική οπτική Γιάννης Ο Ιατρίδης 342 Ο Στάλιν η ρήξη με τη Γιουγκοσλαβία και οι σοβιετικές και ανατολικοευρωπαϊκές προσπάθειες να ανακτηθεί ο έλεγχος 1948-1953 Μαρκ Κρέιμερ 703 Από περιφερειακή δύναμη σε παγκόσμιο παράγοντα Η Γιουγκοσλαβία στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου Σβέτοζαρ Ράγιακ 116

ΜΕΡΟΣ ΙΙΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

4 Το αίνιγμα ενός αιρετικού καθεστώτος Η Γιουγκοσλαβία στην πολιτική ανάλυση του ΝΑΤΟ 1951-1972 Ευάνθης Χατζηβασιλείου 1505 Ανάμεσα στον παγκόσμιο και τους περιφερειακούς Ψυχρούς Πολέμους Η προσπάθεια της Τουρκίας να εναρμονίσει την ασφάλειά της τη δεκαετία του 1950 Αϊσεγκιούλ Σεβέρ 1786 Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στα Βαλκάνια Η βουλγαρική σκοπιά Γιόρνταν Μπάεφ 207

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙΑΒΟΛΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΕΙΣ

7 Η βαλκανική πρόκληση στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας 1960-1964 Λορίν Κραμπ 236

8 laquoΔεν μαλώναμε δεν βριζόμαστανraquo Το τίμημα της γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία Ίβο Μπάνατς 2659 Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα Βαλκάνια και η διεθνής ύφεση 1963-1973 Έφη Πενταλιού 298

ΜΕΡΟΣ IVΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 1970 ΚΑΙ ΤΟΥ 1980 ΚΑΙ Ο laquoΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΛΟΣraquo Η ΕΟΚ

10 Η μοναδική εναλλακτική Η ΕΟΚ η Ελλάδα και η κρίση στη Νότια Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 Ειρήνη Καραμούζη 330 11 Κάτω από τη σκιά της Σοβιετικής Ένωσης Η ΕΟΚ η Γιουγκοσλαβία και ο Ψυχρός Πόλεμος στη μακρά δεκαετία του 1970Μπενεντέτο Ζακάρια 35312 Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 Σημείο χωρίς επιστροφή Kωνσταντίνα Ε Μπότσιου 383

ΜΕΡΟΣ V ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

13 Γιουγκοσλαβία Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950 Μίροσλαβ Πέρισιτς 41614 Η σύντηξη περιφερειακών και ψυχροπολεμικών προβλημάτων Το μακεδονικό τρίγωνο Ελλάδας Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας 1963-1980 Σπυρίδων Σφέτας 44715 Ξεπερνώντας τον Ψυχρό Πόλεμο Η ΕΟΚ και η μεγάλη διαμάχη για τη δυτικοποίηση της Τουρκίας Μεχμέτ Ντοσεμετζί 479

ΜΕΡΟΣ VI ΕΠΙΜΕΤΡΟ

16 Τα Βαλκάνια Ένα ψυχροπολεμικό μυστήριο Οντ Άρνε Γουέσταντ 512

Ευρετήριο ονομάτων 524

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

8 laquoΔεν μαλώναμε δεν βριζόμαστανraquo Το τίμημα της γιουγκοσλαβικής ανεξαρτησίας μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία Ίβο Μπάνατς 2659 Οι Ηνωμένες Πολιτείες τα Βαλκάνια και η διεθνής ύφεση 1963-1973 Έφη Πενταλιού 298

ΜΕΡΟΣ IVΒΑΛΚΑΝΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 1970 ΚΑΙ ΤΟΥ 1980 ΚΑΙ Ο laquoΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΑΛΛΟΣraquo Η ΕΟΚ

10 Η μοναδική εναλλακτική Η ΕΟΚ η Ελλάδα και η κρίση στη Νότια Ευρώπη τη δεκαετία του 1970 Ειρήνη Καραμούζη 330 11 Κάτω από τη σκιά της Σοβιετικής Ένωσης Η ΕΟΚ η Γιουγκοσλαβία και ο Ψυχρός Πόλεμος στη μακρά δεκαετία του 1970Μπενεντέτο Ζακάρια 35312 Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 Σημείο χωρίς επιστροφή Kωνσταντίνα Ε Μπότσιου 383

ΜΕΡΟΣ V ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ

13 Γιουγκοσλαβία Η πολιτιστική και ιδεολογική επανάσταση του 1950 Μίροσλαβ Πέρισιτς 41614 Η σύντηξη περιφερειακών και ψυχροπολεμικών προβλημάτων Το μακεδονικό τρίγωνο Ελλάδας Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας 1963-1980 Σπυρίδων Σφέτας 44715 Ξεπερνώντας τον Ψυχρό Πόλεμο Η ΕΟΚ και η μεγάλη διαμάχη για τη δυτικοποίηση της Τουρκίας Μεχμέτ Ντοσεμετζί 479

ΜΕΡΟΣ VI ΕΠΙΜΕΤΡΟ

16 Τα Βαλκάνια Ένα ψυχροπολεμικό μυστήριο Οντ Άρνε Γουέσταντ 512

Ευρετήριο ονομάτων 524

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗΤΑ laquoΓΝΩΣΤΑ-ΑΓΝΩΣΤΑraquo ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο 20ός αιώνας ξεκίνησε και τελείωσε με πολέμους στα Βαλκάνια Η επίδρασή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τη βαλκανική περιφέρεια και τους τοπικούς ανταγωνισμούς που της είχαν προσπορίσει τον απαξιωτικό αφορισμό laquoπυριτιδαποθήκη της Ευρώπηςraquo Ο χαρακτη-ρισμός ήταν σε μεγάλο βαθμό άδικος καθώς τα Βαλκάνια διέθεταν μεν άφθονο τοπικό πολιτικό προσάναμμα συχνά όμως εδαφοποίη-σαν μείζονες κρίσεις μεταξύ ισχυρότερων κρατών που είχαν αλλού τις εστίες τους Τρεις τέτοιες περιπτώσεις χάραξαν πορεία στον προηγούμενο αιώνα η δολοφονία του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας στο Σεράγεβο το 1914 που πυροδότησε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος που εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο το 1946-1947 και η μεταψυχροπολεμική διάλυ-ση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990 που υπέδειξε διαδι-κασίες αλλαγής συνόρων με περιχαρακωμένους τοπικούς πολέμους χωρίς κίνδυνο γενικής σύρραξης

Η κομβικότητα της Βαλκανικής χερσονήσου σε αποφασιστικές καμπές έχει αποτυπωθεί στον χάρτη Ευρισκόμενη στη βάση της Ευρώπης αποτελεί απόληξη και laquoτείχοςraquo προς την Ανατολική Με-σόγειο αλλά και τον αρμό της στα στενά που χωρίζουν την Ευρώπη από την Ασία και την Αφρική (Δαρδανέλλια Σουέζ) Οι συγκρού-σεις των βαλκανικών εθνών για βιώσιμες κρατικές οντότητες και των μεγάλων δυνάμεων για έλεγχο του περάσματος διαμόρφωσαν μικρά κράτη με δαντελωτά σύνορα δίπλα στις ευμεγέθεις καλο-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

8

σχηματισμένες επικράτειες που είχαν δημιουργηθεί νωρίτερα στην υπόλοιπη Ευρώπη χάρη σε κραταιές μοναρχίες και σαρωτικούς εθνικισμούς Με τα μάτια των ευρωπαϊκών δυνάμεων ο όρος laquoβαλ-κανοποίησηraquo (διαίρεση κατακερματισμός) περιέγραψε ιδιαίτερα μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο τα φυσικά και πολιτικά μεγέθη της περιοχής1

Η κομβικότητα των Βαλκανίων μεγεθυνόταν όταν αναδιατάσ-σονταν δυνάμεις και σύνορα Τότε άνοιγαν όλα τα γεωπολιτικά σενάρια μέχρι να επιτευχθεί μια νέα ισορροπία2 Στις ενδιάμεσες περιόδους η σημασία τους υποχωρούσε Τα βαλκανικά κράτη επέ-στρεφαν στις αγωνιώδεις προσπάθειες επιβίωσης και εκσυγχρο-νισμού και στην τοπικότητα των διενέξεών τους που διατηρούσε χαμηλά τις προοπτικές συνεργασίας σε επίπεδο laquoπεριφέρειαςraquo3 Τέ-τοιο μεσοδιάστημα laquoαφάνειαςraquo ήταν ο Ψυχρός Πόλεμος Τα Βαλ-κάνια δέσποσαν στην αρχή και επισφράγισαν το τέλος του4 Στο

1 E M Εarle laquoProblems of Eastern and Southeastern Europeraquo Political Science in the City of New York 12 τχ 1 (1926) 265-68 John Agnew laquoMaking the Strange Familiar Geographical Analogy in Global Geopoliticsraquo Geographical Review 99 τχ 3 (2009) 426-43 ιδίως 433-39 Θάνος Βερέμης Βαλκάνια Ιστορία και κοινωνία Ένα πολύχρωμο υπόδειγμα εθνικισμού (Αθή-να Αλεξάνδρεια 2016)2 Πχ Ivo Banac The Effects of World War I The Class War after the Great War The Rise of Communist Parties in East-Central Europe (Μπούλντερ East European Monographs 1983) Philip B Minehan Civil War and World War in Europe Spain Yugoslavia and Greece 1936-1949 (Νέα Υόρκη Palgrave Macmillan 2006) 3 Richard C Hall The Modern Balkans A History (Λονδίνο Reaktion Books 2011) Mark Mazower The Balkans A Short History (Λονδίνο Modern Library 2002) Eliza Campus The Little Entente and the Balkan Alliance (Βου-κουρέστι Editura Academiei Republicii Socialiste Romania 1978) John O Iatrides Balkan Triangle Birth and Decline of An Alliance Across Ideological Boundaries (Χάγη Παρίσι Mouton 1968) 4 Για μια διαχρονική αναλυτική παρουσίαση των Βαλκανίων βλ L S Stavrianos The Balkans Since 1453 (Νέα Υόρκη Holt Rinehart Winston 1958) Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου τα Βαλκάνια κέντρισαν το ενδιαφέρον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

9

μεταξύ έγιναν δευτερεύον υποσύνολο του ευρωπαϊκού μετώπου (laquoθεάτρουraquo) που επίσης υποβαθμίστηκε στη μετασταλινική εποχή από τα μέσα της δεκαετίας του 19505

Στα Βαλκάνια έφτασαν σταδιακά να εκπροσωπούνται όλες οι βασικές τάσεις και συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου ΝΑΤΟ (Ελ-λάδα-Τουρκία) και Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Ελλάδα) Σύμφωνο της Βαρσοβίας (Αλβανία-Βουλγαρία-Ρουμανία) Κίνημα των Αδε-σμεύτων (Γιουγκοσλαβία) Βαλκανικό Σύμφωνο (Ελλάδα-Τουρκία-Γιουγκοσλαβία) σινοσοβιετική διαμάχη και ουδετερότητα (Αλβα-νία) αυτονομία (Ρουμανία) και εθνικός κομμουνισμός ακόμα και ο αντιαποικιακός αγώνας αν ληφθεί υπόψη η σπουδαιότητα του Κυ-πριακού για την Ελλάδα και την Τουρκία Αυτή η πολυδιασπασμέ-νη πολιτική εικόνα αντανακλάται στη βιβλιογραφία για τον Ψυχρό Πόλεμο όπου κυριαρχούν οι σχέσεις των υπερδυνάμεων και η πα-γκόσμια διάστασή του6 Ως προς τα Βαλκάνια ξεχωρίζουν τα laquoεπει-σόδιαraquo παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

ιστορικών και αναγνωστών πχ Robert D Kaplan Balkan Ghosts A Journey through History (Νέα Υόρκη St Martinrsquos Press 1993) Maria Todorova Ιmagining the Balkans (Νέα ΥόρκηΟξφόρδη Oxford University Press 1997) Misha Glenny Balkans 1804-1999 Nationalism War and the Great Powers (Λονδίνο Granta Books 1999)5 Francesca Gori και Silvio Pons (επιμ) The Soviet Union and Europe in the Cold War 1943-53 (Λονδίνο Macmillan 1996)6 Στην παρούσα σειρά laquoΣύγχρονη Ιστορίαraquo κυκλοφορεί στα ελληνικά ένα κλα-σικό βιβλίο του John Lewis Gaddis Ο Ψυχρός Πόλεμος (Αθήνα Παπαδόπου-λος 2018) Από την τεράστια βιβλιογραφία βλ ενδεικτικά του ιδίου Strategies of Containment A Critical Reappraisal of American Νational Security Policy during the Cold War (Νέα Υόρκη Oxford University Press 1982) και ανάμεσα στα πρόσφατα έργα Odd Arne Westad The Cold War A World History (Λον-δίνο Penguin 2018) Επίσης Vladisalv Zubok και Constantine Pleshakov Inside the Kremlinrsquos Cold War From Stalin to Khhuschev (Κέιμπριτζ Harvard University Press 1996)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

10

1949)7 η ρήξη Τίτο-Στάλιν (1948)8 και η δημιουργία του Κινήματος των Αδεσμεύτων9 Σε δεύτερο επίπεδο λόγω διεθνοπολιτικού εκτο-πίσματος αρκετές αναλύσεις ασχολήθηκαν με την αυτονόμηση της Ρουμανίας10 και της Αλβανίας σε συνδυασμό με την προηγούμενη στροφή της στην Κίνα11 Άλλα θέματα αφορούν τις εθνικές πορείες των επιμέρους χωρών τις σχέσεις τους με τις υπερδυνάμεις ή τα αντίπαλα μπλοκ και διμερή ζητήματα που δεν σχετίζονταν αποκλει-στικά με τον Ψυχρό Πόλεμο όπως πχ τα ελληνοτουρκικά θέματα η σινοαλβανική συνεργασία κά

Το ανά χείρας βιβλίο αποσκοπεί να καλύψει το έλλειμμα σύγχρο-νης ιστορικής ανάλυσης για τη σφαιρική βαλκανική εμπειρία του Ψυχρού Πολέμου και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα που του προσέδωσε στην περιοχή ο συνδυασμός των παγκόσμιων αντιπαραθέσεων με εθνικές στοχεύσεις και τοπικές πολιτικές κουλτούρες Ο συλλογι-

7 Ενδεικτικά Γιάννης Ο Ιατρίδης (επιμ) Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950 Ένα έθνος σε κρίση (Αθήνα Θεμέλιο 1984) Ντέιβιντ Κλόουζ Οι ρίζες του εμ-φυλίου πολέμου στην Ελλάδα (Αθήνα Φιλίστωρ 2003) David Brewer Ελλάδα 1940-1949 Πόλεμος Κατοχή Αντίσταση Εμφύλιος (Αθήνα Πατάκης 2017) Andreacute Gerolymatos Εμφύλιος Ελλάδα 1943-1949 Ένας διεθνής πόλεμος (Αθήνα Διόπτρα 2018) 8 Leonid Gibianksii laquoThe Soviet-Yugoslav Split and the Cominformraquo στο Norman Naimark και Leonid Gibianskii (επιμ) The Establishment of Eastern Europe 1944-1949 (Μπούλντερ Westview Press 1997) 291-312 Wayne S Vucinich (επιμ) At the Brink of War and Peace The Tito-Stalin Split in a Historic Perspective (Νέα Υόρκη Brooklyn College Press 1984)9 Alvin Z Rubinstein Yugoslavia and the Non-Aligned World (Πρίνστον Princeton Legacy Library 2015) Rinna Kulaa The Non-Aligned Movement and Its Origins in the Cold War Yugoslavia Finland the Soviet Challenge (Λονδίνο Tauris 2012)10 Lucian Leustean Orthodoxy and the Cod War Religion and Political Power in Romania 1947-1965 (Μπεϊσινγκστόουκ Palgrave Macmillan 2009) Dennis Deletant Romania under Communism Paradox and Degeneration (Λονδίνo Routledge Histories of Central and Eastern Europe 2018)11 Elidor Meumlhilli From Stalin to Mao Albania and the Socialist World (Ίθα-κα Cornell University Press 2017) Lorenz M Luumlthi The Sino-Soviet Split (Πρίνστον Princeton University Press 2008)

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

11

κός αυτός τόμος κυκλοφορεί στα ελληνικά μόλις δύο χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στα αγγλικά η οποία συνεχίζει να διαγράφει επιτυχημένη διεθνή πορεία12 Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη Στις μέρες μας αναζωπυρώνονται κρίσιμα και κατrsquo επέκταση διχαστικά ζητήματα όπως το Μακεδονικό η σχέση Σερ-βίας-Κοσόβου η ένταξη των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων στους ευρωατλαντικούς θεσμούς η χάραξη οικονομικών ζωνών συνεργα-σίας ή αποκλειστικής εθνικής χρήσης τα ανυποχώρητα ζητήματα μειονοτήτων και τα αειθαλή ελληνοτουρκικά θέματα Η έλλειψη συστηματικής και σύγχρονης ανάλυσης της εποχής που προηγήθηκε καθιστά αποσπασματική την κατανόηση των σημερινών Βαλκανίωνδυσχεραίνοντας τη νηφάλια επίλυση κρίσεων Παρότι μοιάζουν οι-κεία τα Βαλκάνια παραμένουν εν πολλοίς laquoγνωστά-άγνωσταraquo

Για την Ελλάδα η κυκλοφορία του βιβλίου έχει διπλή σημασία Αφενός γιατί η χώρα πρωταγωνίστησε στην έναρξη του Ψυχρού Πο-λέμου λόγω του Εμφυλίου αφετέρου γιατί άντλησε τα περισσότερα πλεονεκτήματα από αυτόν σε σύγκριση με τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες σε επίπεδο εθνικής κυριαρχίας οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης διεθνών συμμαχιών Η μεταπολεμική μεταμόρφωσή της σε σύγχρονο δυτικό κράτος ευνοήθηκε από την ευρωπαϊκή ειρήνη και την κούρσα ευημερίας των δύο συνασπισμών που laquoεγγυότανraquo ο Ψυχρός Πόλεμος Ως η κύρια δυτική χώρα με ισόρροπη μεσογειακή και βαλκανική ταυτότητα η Ελλάδα ήταν και παραμένει ευαίσθητος δέκτης των αλλαγών στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες Στα κεφά-λαια του βιβλίου οι αναγνώστες θα συναντήσουν γνωστά ζητήματα σε άγνωστες πτυχές τους και θα ανακαλύψουν πρωτότυπες θεματι-κές που σχηματοποιούνται με την απόσταση του χρόνου

12 Svetozar Rajak Konstantina E Botsiou Eirini Karamouzi και Evanthis Hatzivassiliou (επιμ) The Balkans in the Cold War (Λονδίνο Palgrave Macmillan 2017)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

12

Στα 16 κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται τα ψυχροπολεμι-κά Βαλκάνια μέσα από την πολιτική την οικονομία την ιδεολογία τις ταυτότητες τον πολιτισμό Οι συγγραφείς του βιβλίου διεθνώς καταξιωμένοι ιστορικοί συγκροτούν με τις μελέτες τους μια στέ-ρεη πολυφωνική και συγκριτική σύνθεση

Η ελληνική έκδοση συμπίπτει χρονικά με τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου (1989-2019) Συμπίπτει επίσης με μια νέα καμπή γεωπολιτικών ανακα-τατάξεων που ξαναφέρνει τα Βαλκάνια στο διεθνές προσκήνιο Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο προσθέτουν τον απαραίτητο κρίκο για να κατανοηθούν βαθύτερα οι επιδιώξεις οι διαψεύσεις και οι ρόλοι των βαλκανικών χωρών στον αιώνα που τώρα διανύουμε

Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα Βαλκάνια αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος για την επικείμενη ψυ-χροπολεμική σύγκρουση ήδη πριν από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς καταλάμβαναν στρατηγική θέση από την Κεντρι-κή Ευρώπη έως τις νότιες και νοτιοανατολικές μεθοριακές περιοχές της και διέθεταν ιστορική και πολυεπίπεδη πολιτική οικονομική και πολιτισμική κληρονομιά Παρόλο που το νέο διεθνές σύστη-μα γέννησε νέες προκλήσεις όπως ιδεολογικά διλήμματα γεγονός παραμένει ότι πολλά από τα προβλήματα της περιοχής προϋπήρχαν του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλές περιπτώσεις επιβίωσαν και μετά το τέλος του Σε αντίθεση με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις τα προβλήματα δεν περιορίζονταν στον εθνικισμό το απομεινάρι των διεργασιών που η υπόλοιπη Ευρώπη είχε ολοκληρώσει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού Το σημαντικό είναι ότι περιλάμβαναν μια αναζήτηση ταυτότητας που υπερέβαινε τον εθνικισμό αλλά και στρατηγικά διλήμματα την οικονομία όπως και το φλέγον ζήτημα του εκσυγχρονισμού που αποτελούσε μείζονα φιλοδοξία των λαών και των κρατών των Βαλκανίων ήδη από τον 19ο αιώνα Για την ακρίβεια η επιλογή στρατοπέδου των βαλκανι-κών κρατών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ή η επιδίωξη αδέσμευτης πορείας στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας συνδεό-ταν με τη φιλοδοξία τους να ακολουθήσουν υφιστάμενα πρότυπα εκσυγχρονισμού μέσω της εκβιομηχάνισης σε μια προσπάθεια να υπερβούν τα χρόνια προβλήματα της φτώχειας της αστάθειας και της ανασφάλειας

Ευρισκόμενα στην κόψη του ξυραφιού ανάμεσα σε δύο αντα-γωνιστικές προοπτικές εκσυγχρονισμού ευλογημένα και συνάμα επιβαρυμένα από τη βαθιά ριζωμένη πολιτισμική και θρησκευτική ποικιλομορφία τα Βαλκάνια αποτελούσαν μία πρόκληση για το πα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

22

γκόσμιο σύστημα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Δεν προκαλεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι η πρόκληση αυτή ήταν πιο έντονη στις απαρχές και στην τελική φάση του Ψυχρού Πολέμου όταν το σύστημα ήταν πιο ευάλωτο Αναπόφευκτα αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των παραγόντων που διαμόρφωσαν τα Βαλκάνια κατά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν άραγε το συστημικό στοιχείο του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου ή οι εγγενείς περιφερειακές πραγματικότητες και πιέσεις Σύμφωνα με τους συγγραφείς του ανά χείρας τόμου και οι δύο παράγοντες διαδραμάτισαν έναν ρόλο και σκοπός του βιβλίουείναι να υπογραμμίσει την αλληλεξάρτησή τους Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι η κυριαρχία των υπερδυνάμεων τα ψυχροπολεμικά στρατηγικά διλήμματα ή τα ιδεολογικά σχίσματα είχαν καίρια σημασία Εντούτοις ακόμα και την εποχή της περιφε-ρειακής διεθνοποίησης και έπειτα της παγκοσμιοποίησης οι περι-φερειακές πιέσεις αποδείχτηκαν εξίσου αποφασιστικές Η σημασία τους και η αδυναμία ελέγχου τους οφειλόταν στον χαρακτήρα των περιφερειακών δρώντων ndash μικρά κράτη τα οποία είναι ιδιαίτερα ευπαθή σε μεταβολές του περιφερειακού συσχετισμού δυνάμεων οι οποίες οφείλονται συνήθως σε παγκόσμιες μεταβολές Αυτά τα περιφερειακά χαρακτηριστικά και οι περιφερειακές φιλοδοξίες πα-ρέχουν ένα στοιχείο συνέχειας ανάμεσα στον Ψυχρό Πόλεμο και την περίοδο που προηγήθηκε και εκείνην που τον διαδέχτηκε

Τις τελευταίες δεκαετίες διεθνείς μελέτες για τον Ψυχρό Πόλε-μο έχουν διευρύνει την αντίληψή μας πέρα από ερμηνείες που τον βλέπουν απλώς και μόνο ως έναν ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο κυρίαρχες υπερδυνάμεις Η ιστοριογραφία έχει δικαίως στρέψει την προσοχή της σε πολυάριθμους παράγοντες που συνέβαλαν στην πολυπλοκότητα των διεθνών δομών και στη δυναμική παγκόσμιων εξελίξεων μέσω της αλληλεξάρτησης laquoαποκεντρώνονταςraquo έτσι τον Ψυχρό Πόλεμο Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες από τις πολλές οπτι-κές που έχουν προταθεί είναι η προσπάθεια να κατανοηθεί η συσχέ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

23

τιση ανάμεσα στο τοπικό στο περιφερειακό και στο παγκόσμιο Ο ανά χείρας τόμος ασχολείται με τη σχέση ανάμεσα στον παγκόσμιο Ψυχρό Πόλεμο και τις περιφερειακές εκφάνσεις του δηλαδή τις εκ-φάνσεις που προσέλαβε στα Βαλκάνια Γιrsquo αυτόν τον λόγο αποτε-λεί μια διεθνή ιστορία των Βαλκανίων το δεύτερο εννοιολογικό μας πλαίσιο Φιλοδοξεί να συνδυάσει πολλά επίπεδα ανάλυσης ndashτοπικό εθνικό περιφερειακό ευρωπαϊκό διεθνές και υπερεθνικόndash χρησιμο-ποιώντας τις συγκριτικές σπουδές τις περιφερειακές αλληλεπιδρά-σεις και τον ευρύτερο αντίκτυπό τους στον Ψυχρό Πόλεμο

Το τελευταίο αλλά σίγουρα όχι έσχατο εννοιολογικό πλαίσιο του ανά χείρας τόμου είναι η αντιμετώπιση της ιστορίας των Βαλ-κανίων στον Ψυχρό Πόλεμο πέρα από την παραδοσιακή εστίαση στη διπλωματική ιστορία Σε συνάρτηση με τις ολοένα αυξανόμενες και πλουραλιστικές ερμηνείες της έννοιας του Ψυχρού Πολέμου η έρευνα στα Βαλκάνια έχει επίσης υπερβεί την εστίαση σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα προκειμένου να αναλυθεί εξίσου το ζήτη-μα της κουλτούρας και της ταυτότητας Στόχος μας είναι να προ-σθέσουμε στη συζήτηση αυτές τις διαφορετικές πτυχές που αντι-κατοπτρίζουν τις πολυπλοκότητες της περιοχής Ο τόμος δομείται γύρω από πέντε μεγάλες θεματικές (Ι) Τα Βαλκάνια και η γένεση της ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων (ΙΙ) Στρατιωτικές συμμα-χίες και Βαλκάνια (ΙΙΙ) Άβολες σχέσεις με τις υπερδυνάμειςmiddot (IV) Βαλκανικά διλήμματα τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και ο laquoΣημαντικός Άλλοςraquo η ΕΟΚ και (V) Ταυτότητα κουλτούρα ιδεο-λογία Ο ανά χείρας τόμος δεν μπορεί και δεν φιλοδοξεί να αποτελέ-σει μια οριστική ιστορία των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Κάτι τέτοιο θα ήταν μάταιο και αδύνατο καθώς επίσης θα υπονοούσε ότι θα έπρεπε να σταματήσουν οι μελλοντικές έρευνες Τουναντίον φιλοδοξία μας είναι να ενθαρρύνουμε περαιτέρω έρευνες και μελέ-τες επί του θέματος καθώς και να δώσουμε το έναυσμα για ακαδη-μαϊκές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις που αποτελούν προϋπόθεση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

24

για την υγιή περιέργεια που οδηγεί σε νέες γνώσεις και ιστορικές διαπιστώσεις

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια που κα-τανέμονται στα παραπάνω πέντε μέρη συν τις συμπερασματικές παρατηρήσεις Οι συγγραφείς μας είναι κορυφαίοι μελετητές αυ-θεντίες στους τομείς τους καθώς και νεαροί ιστορικοί που έχουν διακριθεί ασχολούμενοι με θέματα που συμπληρώνουν το υφιστά-μενο κενό στην έρευνα των Βαλκανίων στον Ψυχρό Πόλεμο Αντι-προσωπεύουν μια διεθνή ομάδα μελετητών από μια σειρά χωρών της περιοχής αλλά και εκτός Βαλκανίων Στον συλλογικό αυτόν τόμο θελήσαμε να εξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκε-ται η υφιστάμενη ιστοριογραφία των Βαλκανίων να προσφέρουμε μια πλατφόρμα για την παρουσίαση νέων ερευνών και καινοτόμων ερμηνειών καθώς και να διακρίνουμε καινούργιους τομείς που αξί-ζουν περαιτέρω διερεύνηση και προσοχή στο μέλλον Οι επιμελητές έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν ότι ο τόμος αντικατοπτρίζει ποικίλες ερμηνείες επίμαχων ζητημάτων της ιστο-ρίας των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Ιδιαί-τερη σημασία έχουν τα κεφάλαια που παρουσιάζονται εδώ και βα-σίζονται σε έρευνα σε πολλά διαφορετικά αρχεία και ιδίως σε έρευ-να των αρχείων της περιοχής των Βαλκανίων που έγιναν προσβάσι-μα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου Από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα αρχεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών έχουν προσφέρει πληθώρα νέων διαπιστώσεων Ιδιαίτερη αξία μάλιστα έχει το γεγονός ότι αυτά τα αρχεία είναι ελεύθερα προσβάσιμα στους ερευνητές Η πρόσβαση στα αρχεία είναι κά-πως διαφορετική στην Ελλάδα και στην Τουρκία Στην Τουρκία η πρόσβαση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη Στην περίπτωση της Ελλάδας τελευταία έχει σημειωθεί ραγδαία και ενθαρρυντική πρόοδος στο άνοιγμα και προσωπικών και επίσημων αρχείων και υπάρχει η ελπίδα ότι η διαδικασία αυτή θα διευρυνθεί στο μέλλον

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

25

Ο Γιάννης Ο Ιατρίδης συζητά τον αντίκτυπο των βαλκανικών υποθέσεων ιδίως του ελληνικού εμφύλιου πολέμου και των διεθνών συνδηλώσεών του στην πολιτική της ανάσχεσης κατά την κρίσιμη περίοδο των απαρχών του Ψυχρού Πολέμου Το Δόγμα Τρούμαν έγινε η πρώτη αμερικανική μεσοπρόθεσμη παρέμβαση μεγάλης κλί-μακας στο ανατολικό ημισφαίριο εν καιρώ ειρήνης Ο Ιατρίδης επι-σημαίνει έναν συνδυασμό διεθνών περιφερειακών και ελληνικών εξελίξεων που προκάλεσε τη μεταβολή της αμερικανικής πολιτικής από τη σχετική αδιαφορία για την περιοχή στην ενεργητική παρέμ-βαση Η μεταβολή αυτή ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία και όχι απλώς μια βιαστική απάντηση στο βρετανικό τελεσίγραφο στις αρχές του 1947 που προειδοποιούσε την Ουάσινγκτον για την επικείμενη αποχώρηση των Βρετανών από την Ελλάδα

Έπειτα από εξαιρετική έρευνα σε δημοσιευμένες και αρχειακές πηγές από πρώην κομμουνιστικές χώρες και από τη Δύση ο Μαρκ Κρέιμερ εξετάζει τις προσπάθειες του Στάλιν να ελέγξει τον Τίτο και τη Γιουγκοσλαβία μετά τη ρήξη του 1948 Διαφωτίζει για το τεράστιο πρόγραμμα επανεξοπλισμού της Σοβιετικής Ένωσης και των χωρών-δορυφόρων της μετά τον Ιανουάριο του 1951 και συ-μπεραίνει ότι σε μεγάλο βαθμό η διαδικασία αυτή ήταν συνέπεια της ανικανότητας της Μόσχας να απαλλαγεί από τον Τίτο με μη στρατιωτικά μέσα Ο Στάλιν ήταν αποφασισμένος να οικοδομήσει μια ξεκάθαρη στρατιωτική υπεροχή των χωρών του σοβιετικού μπλοκ που συνόρευαν με τη Γιουγκοσλαβία Το κεφάλαιο αυτό υπαινίσσεται επίσης ότι ο θάνατος του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 ήταν ενδεχομένως ο μοναδικός λόγος που δεν συνέβη μια ολομέτω-πη σοβιετική επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας

Ο Σβέτοζαρ Ράγιακ υποστηρίζει ότι η ρήξη στις σχέσεις Γιου-γκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης το 1948 συνέβαλε στις αλλαγές παραδείγματος στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου Διέλυσε την ομοιογένεια του σοβιετικού μπλοκ και προκάλεσε αλλαγές στις νεο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

26

παγείς ψυχροπολεμικές δομές Για αρκετά χρόνια στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κομμουνιστική χώρα όπως η Γιουγκοσλα-βία συνδέθηκε με το δυτικό αμυντικό σύστημα Προσπαθώντας επίσης να οικοδομήσει τη δική της αυτόνομη θέση μεταξύ των δύο παγκόσμιων ιδεολογικών συνασπισμών η Γιουγκοσλαβία εξε-λίχθηκε σε μία από τις ηγέτιδες δυνάμεις του Κινήματος των Αδε-σμεύτων του Τρίτου Κόσμου που αμφισβητούσε τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου Έγινε έτσι η μοναδική βαλκανική χώρα που οι ενέργειές της σε διεθνές επίπεδο υπερέβαιναν τα περιφερειακά σύ-νορα και δήλωναν τη φιλοδοξία του Βελιγραδίου να διαδραματίσει ρόλο στην παγκόσμια σκηνή

Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου υποστηρίζει ότι η ανάλυση των ει-δικών του ΝΑΤΟ για τη Γιουγκοσλαβία δημιούργησε μεγάλες ελπί-δες κυρίως διότι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν μια αιρετική κομ-μουνιστική χώρα μέσα από laquoορθόδοξεςraquo ψυχροπολεμικές αντιλή-ψεις Μετά το 1955 και την επαναπροσέγγιση Σοβιετικής Ένωσης και Γιουγκοσλαβίας οι ειδικοί φοβήθηκαν ότι το Βελιγράδι ίσως επιστρέψει στις σοβιετικές αγκάλες και εντέλει δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν την ανάγκη του Τίτο να είναι και να φαίνεται ανε-ξάρτητος από τη Δύση Έβλεπαν επίσης τη Γιουγκοσλαβία μέσα σε περιφερειακό ανατολικοευρωπαϊκό πλαίσιο και μάλλον αγνόησαν τον ρόλο που έπαιζε στο Κίνημα των Αδεσμεύτων Μόνο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όταν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις στη Γιουγκοσλαβία έδειχναν ότι η χώρα έπαιρνε αποστάσεις από το σοβιετικό σύστημα πείστηκαν οι αναλυτές του ΝΑΤΟ ότι το Βελι-γράδι αποτελούσε μια πραγματική κομμουνιστική laquoαίρεσηraquo

Η Αϊσεγκιούλ Σεβέρ συζητά τις ιδιαιτερότητες της τουρκικής θέ-σης στον Ψυχρό Πόλεμο Η Τουρκία κατείχε ζωτικής σημασίας θέση στην αμυντική περίμετρο της Δύσης γύρω από τη Σοβιετική Ένωση Παρrsquo όλα αυτά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ το 1952 δεν της προσέφερε πλήρη ασφάλεια Σε αντίθεση με άλλα μέλη του ΝΑΤΟ η Τουρκία

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

27

γειτόνευε επίσης με περιφέρειες εκτός της laquoπεριοχής ευθύνηςraquo του ΝΑΤΟ κυρίως με τη Μέση Ανατολή όπου η Δύση ανέμενε απrsquo αυτήν να διαδραματίσει έναν ρόλο Τη δεκαετία του 1950 η Άγκυρα συμμε-τείχε ενεργά σε περιφερειακές συμμαχίες στο Βαλκανικό Σύμφωνο και στο Σύμφωνο της Βαγδάτης γεγονός που προκαλούσε επιπλέον αμυντικές προκλήσεις τις οποίες το ΝΑΤΟ εστιάζοντας στην περιο-χή που κάλυπτε η συμμαχία και στον ευρωπαϊκό Ψυχρό Πόλεμο δεν μπορούσε πάντοτε να αντιμετωπίσει Η Τουρκία παρέμεινε ένα από τα πιο εκτεθειμένα μεθοριακά μέλη της δυτικής συμμαχίας

Ο Γιόρνταν Μπάεφ μελετά τη θέση της Βουλγαρίας στο πλαί-σιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας Επισημαίνει τον καταμερισμό εργασίας στους πυρηνικούς εξοπλισμούς καθώς και τις αντιλήψεις του Συμφώνου για τα πολεμικά σχέδια του ΝΑΤΟ Υποστηρίζει ότι παρά την αφοσίωσή της στη Μόσχα οι προτάσεις της Βουλγαρίας για τη μεταρρύθμιση του Συμφώνου και την αναθεώρηση της πυ-ρηνικής στρατηγικής του βρήκαν ελάχιστη υποστήριξη Σε γενικές γραμμές η βαλκανική οπτική λαμβανόταν μόνο περιθωριακά υπό-ψη στον τελικό στρατηγικό σχεδιασμό Η εξαιρετικά συγκεντρωτι-κή λήψη αποφάσεων λειτουργούσε ως μείζων ενοποιητική δύνα-μη αλλά και ως σοβαρή τροχοπέδη στην αλλαγή Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας κατέρρευσε ουσιαστικά χωρίς να μεταρρυθμιστεί μαζί με τη Σοβιετική Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Επισημαίνοντας τις διαφορετικές προτεραιότητες διαφορετικών περιφερειακών παικτών η Λορίν Κραμπ ανιχνεύει την ανάπτυξη του πραγματικού πολυπολισμού στο εσωτερικό του Συμφώνου της Βαρσοβίας μέσα από το πρίσμα της δυναμικής της αλβανικής και ρουμανικής παρέκκλισης στις αρχές της δεκαετίας του 1960 Υπό την πίεση της σινοσοβιετικής ρήξης η βαλκανική πρόκληση με-ταμόρφωσε σταδιακά το Σύμφωνο της Βαρσοβίας από σοβιετικό laquoιμάντα μετάδοσηςraquo πολιτικής σε όργανο που μπορούσαν να το εκ-μεταλλεύονται για δικούς τους λόγους οι μικρότεροι σύμμαχοι Το

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

σημαντικότερο είναι ότι η Κραμπ δείχνει πειστικά πώς στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 η συμμαχία μετατράπηκε σε πλατφόρ-μα όπου διεξαγόταν γνήσια διαβούλευση

Ο Ίβο Μπάνατς χαρτογραφεί την laquoκατακόρυφηraquo επιδείνωση των σχέσεων Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης μετά τη σοβιετι-κή επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 Η Μόσχα κατηγορούσε το Βελιγράδι ότι είχε συμβάλει στον αντισιοβιετικό χαρακτήρα της laquoΆνοιξης της Πράγαςraquo Για μια φορά ακόμα η αγριότητα της σο-βιετικής εχθρότητας έθεσε το καθεστώς του Τίτο ενώπιον σοβαρών διλημμάτων ασφάλειας Οι ανησυχίες αυτές επιτείνονταν από τον ανταγωνισμό ρεφορμιστών και συντηρητικών που σοβούσε στις τά-ξεις της γιουγκοσλαβικής άρχουσας τάξης ο οποίος υποδαυλιζόταν περαιτέρω από την αυξημένη πολιτική επιρροή που ασκούσαν κύ-κλοι Γιουγκοσλάβων πολιτικών εμιγκρέδων στο εξωτερικό Ενώπιονσοβαρών προκλήσεων το καθεστώς του Τίτο επιδίωξε και έλαβε υποστήριξη από τις Ηνωμένες Πολιτείες ιδίως από τον πρόεδρο Νίξον Ταυτόχρονα χωρίς να εγκαταλείψει την αδέσμευτη στάση του το Βελιγράδι έγινε πιο επιφυλακτικό στις συναλλαγές του με τους Σοβιετικούς πράγμα που φάνηκε σαφέστατα κατά την επίσκε-ψη του Μπρέζνιεφ στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1971

Η Έφη Πενταλιού υποστηρίζει ότι η εφαρμογή της αμερικανι-κής πολιτικής της laquoδιαφοροποίησηςraquo κατά την laquoπρωτοΰφεσηraquo το υποφωτισμένο διάλειμμα ανάμεσα στην Κρίση των Πυραύλων στην Κούβα και στην εγκαινίαση της πολιτικής της διεθνούς ύφεσης από την κυβέρνηση Νίξον επηρέασε τα Βαλκάνια και είχε σημαντικό αντίκτυπο σε όλα τα κράτη της χερσονήσου και στα δύο ψυχροπο-λεμικά στρατόπεδα Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί έβλεπαν τη διαδικασία της laquoβαλκανικής ύφεσηςraquo και τον βαθμό στον οποίο η αμερικανική ανάμειξη στην περιοχή υπαγορευόταν από την πολιτική τους στη Μεσόγειο και τις προσπάθειές τους να εμποδίσουν την αλλαγή στη Νότια Ευρώπη

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

29

Η Ειρήνη Καραμούζη εξετάζει τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Οικο-νομικής Κοινότητας στην κρίση της Νότιας Ευρώπης το 197475 Εστιάζοντας ιδιαίτερα στην ελληνική μετάβαση στη δημοκρατία η Καραμούζη φωτίζει την αυξανόμενη βαρύτητα της πολιτικής της δι-εύρυνσης της Κοινότητας ως σταθεροποιητικής πολιτικής δύναμης Βασιζόμενη στην επιθυμία να προωθήσει την πολιτική σταθερότη-τα η ΕΟΚ ανακάλυψε ότι τα εργαλεία των εμπορικών συμφωνιών της οικονομικής βοήθειας και του απόλυτου καρότου της ένταξης ασκούσαν από κοινού σοβαρή επιρροή στην περιοχή με τρόπο συ-μπληρωματικό στο πλαίσιο του ατλαντικού κόσμου

Υιοθετώντας παρόμοια προσέγγιση με την ΕΟΚ στο επίκεντρο ο Μπενεντέτο Ζακάρια αναλύει τη σχέση ανάμεσα στην ΕΟΚ και στη Γιουγκοσλαβία και αμφισβητεί την ορθόδοξη άποψη που κάνει λόγο για μια πολιτική εγκατάλειψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ-μου Παρά τους περιορισμούς που επέβαλλε η θέση της Γιουγκο-σλαβίας στο Κίνημα των Αδεσμεύτων η δεκαετία του 1970 είδε μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας που περιλάμβανε εμπο-ρικές συμφωνίες και συμφωνίες συνεργασίας που βασίζονταν σε μια κοινή πολιτική λογική βαλκανικής και μεσογειακής σταθερότητας

Η Κωνσταντίνα Ε Μπότσιου εξετάζει τη διάβρωση του κομ-μουνισμού ως ενός εκσυγχρονιστικού σχεδίου στα Βαλκάνια κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου Υποστηρίζει ότι κατά ειρωνεία της τύχης τόσο η ύφεση όσο και η ενεργειακή κρίση του 1973 οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση να επενδύσει σε έναν μακροχρόνιο στρατηγικό ανταγωνισμό με τις Ηνωμένες Πο-λιτείες Η επακόλουθη χαλάρωση της σοβιετικής μέγγενης επί του οικονομικού και κοινωνικού σχεδιασμού στην Ανατολική Ευρώπη ενίσχυσε το υβρίδιο του εθνικού κομμουνισμού Στα βαλκανικά κράτη όπου ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός ήταν ατελής οι αντιμεταρρυθμιστικές προσωποπαγείς δικτατορίες εξάρτησαν την οικονομική ανάπτυξη από δυτικές πιστώσεις Μολονότι αποτελεί

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

ιδιαίτερη περίπτωση η Γιουγκοσλαβία ακολούθησε την ίδια οδό οικονομικής ανάπτυξης με τον Τίτο να διατηρεί την επισφαλή εσω-τερική πολιτική ισορροπία μέχρι τον θάνατό του Ο συνδυασμός μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με επιλεκτικά οικονομικά και πολιτικά ανοίγματα στη Δύση αποδείχτηκε ένας δύσκολος και ριψοκίνδυνος συμβιβασμός Η εξαφάνιση των δυτικών πιστώσεων μετά τη δεύτερη ενεργειακή κρίση του 1979 προκάλεσε μεγάλη κρί-ση χρέους η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε σοβαρή πολιτική κρίση καθώς συνδεόταν με τις αμερικανικές προόδους στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών

Ο Μίροσλαβ Πέρισιτς φωτίζει ένα μάλλον άγνωστο επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου τον μετασχηματισμό της άκαμπτης σταλι-νικής ιδεολογικής νοοτροπίας των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών μέσω του πολιτιστικού φιλελευθερισμού Μετά τον εξοστρακισμό του από το σοβιετικό μπλοκ το 1948 το γιουγκοσλαβικό καθεστώς υποχρεώθηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις του με τη Δύση Για να τα καταφέρει το Βελιγράδι συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να αλλά-ξει τα δημόσια στερεότυπα που κυκλοφορούσαν στη Δύση για τη Γιουγκοσλαβία και την έβλεπαν σαν μια καθυστερημένη βαλκανι-κή χώρα και να δείξει ότι ο γιουγκοσλαβικός νέος δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνιστούσε ένα αντίδοτο στον σταλινισμό Για να συμβεί κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο να απορριφθούν οι άκαμπτες σταλινικές ερμηνείες περί κουλτούρας και τέχνης Σχεδόν εν μια νυκτί από το 1950 και μετά η Γιουγκοσλαβία κατάργησε όλους τους περιορισμούς επί των ελεύθερων παγκόσμιων πολιτιστικών ανταλλαγών και βάλθηκε να εκπαιδεύσει τις νέες πνευματικές της ελίτ στη δυτική κουλτούρα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύμφωνα με τον Πέρισιτς παρουσιάζει το γεγονός ότι η μοναδική αυτή πολιτιστική επανάσταση εγκαινιάστηκε από τα πάνω

Στο δικό του κεφάλαιο ο Σπυρίδων Σφέτας αναφέρεται στον πολυδιάστατο χαρακτήρα του περιφερειακού Ψυχρού Πολέμου Συ-

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

TA ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

31

ζητά τον αντίκτυπο μιας παλαιότερης διαμάχης του Μακεδονικού ζητήματος στο τρίγωνο Βελιγραδίου-Σόφιας-Αθήνας ndashιδίως τη δια-μάχη Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίαςndash κατά τη διάρκεια της ύφεσης Ο Σφέτας δείχνει ότι υπήρχε η τάση να laquoκρύβονταιraquo παλαιότερα εθνικιστικά προβλήματα μέσα στις ευρύτερες εντάσεις του Ψυχρού Πολέμου Με τη σειρά τους αυτά τα περιφερειακά προβλήματα μπορούσαν πάντοτε να χρησιμοποιηθούν είτε από περιφερειακά κράτη είτε από τις μεγάλες δυνάμεις (τις Ηνωμένες Πολιτείες τη Σοβιετική Ένωση ακόμα και την Κίνα) για να προωθήσουν εθνι-κούς ή ψυχροπολεμικούς σκοπούς Μια περιφερειακή διαμάχη λοι-πόν μπορούσε να συμπεριλαμβάνει μια σειρά προβλημάτων ασφά-λειας ταυτότητας αντιλήψεων και περιφερειακών ισορροπιών καθώς και ευρύτερα ψυχροπολεμικά ζητήματα

Ο Μεχμέτ Ντοσεμετζί εξετάζει τις συζητήσεις περί εκσυγχρο-νισμού που έλαβαν χώρα κατά την τουρκική Δεύτερη Δημοκρατία (1961-1980) Αφήνοντας κατά μέρος το πρίσμα του Ψυχρού Πολέ-μου μελετά την Τουρκία στη βάση των δικών της εγχώριων ζητη-μάτων προκειμένου να κατανοήσει καλύτερα το πρόσφατο παρελ-θόν της Η μεγάλη διαμάχη περί δυτικοποίησης όπως ονομάζει τις συζητήσεις περί της ταραχώδους σχέσης της Τουρκίας με την ΕΟΚ επηρέασε το κοινωνικό φαντασιακό και την πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απrsquo όσο αυτός καθαυτόν ο Ψυχρός Πόλεμος

Ο ανά χείρας τόμος δείχνει ότι το ερμηνευτικό πλαίσιο των Βαλκανίων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταβάλλεται Αναμένουμε να προκαλέσουμε περαιτέρω συζητήσεις τόσο επί των περιφερειακών εμπειριών του Ψυχρού Πολέμου όσο και επί του αντίκτυπου του διπολισμού στα πολιτικά πράγματα και στις κοινω-νίες των Βαλκανίων

Οι επιμελητές

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Κωδ μηχσης 25135

wwwepbooksgr

TA BΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ

Ευρισκόμενη ακριβώς πάνω στο τεκτονικό ρήγμα δύο ανταγωνιστικών ιδεολογικών και στρατιωτικών συμμαχιών του Ψυχρού Πολέμου και διαποτισμένη από εθνική πολιτισμική και θρησκευτική πολυμορφία η περιοχή των Βαλκανίων προσφέρεται ιδιαιτέρως για τη μελέτη του Ψυχρού ΠολέμουΤο βιβλίο διερευνά αφενός τις ρίζες την εξέλιξη και την επίδραση του ίδιου του Ψυχρού Πολέμου στα Βαλκάνια και αφετέρου το ειδικό βάρος των τοπικών συνθηκών και πιέσεων∆εκαέξι ιστορικοί πολιτικοί επιστήμονες και καθηγητές διεθνών σχέσεων μελετούν μια σειρά σύνθετων θεμάτων που σπάνια συνυπάρχουν σε επίτομη έκδοση τα Βαλκάνια και τη δημιουργία της παγκόσμιας τάξης κατά τον Ψυχρό Πόλεμοmiddot τις στρατιωτικές συμμα-χίες στα Βαλκάνιαmiddot τις άβολες σχέσεις των βαλκανικών κρατών με τις υπερδυνάμειςmiddot τα διλήμματα της περιοχής τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και τη σχέση με την ΕΟΚmiddot ζητήματα ταυτότητας πολιτισμού και ιδεολογίας Πρόκειται για μια ρηξικέλευθη συμβολή στη βιβλιογραφία του Ψυχρού Πολέμου καθότι οι συγγραφείς βασίζονται σε εκτεταμένη αρχειακή έρευνα τόσο στα τοπικά όσο και στα αμερικανικά τα πρώην σοβιετικά και τα δυτικοευρωπαϊκά αρχεία

Η σειρά περιλαμβάνει έργα Ελλήνων και ξένων συγγραφέων για την ελληνική ευρω-παϊκή και παγκόσμια ιστορία με διεισδυτική και αδογμάτιστη ματιά Οι αναζητήσεις του σήμερα συνδέονται με γεγονότα ιδέες και δυναμικές του παρελθόντος Η σειρά αναδεικνύει την Ιστορία ως ζωντανό κομμάτι των ταυτοτήτων και των αποφάσεων που συνοδεύουν τα βήματά μας στο παρόν και στο μέλλον

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Ε ΜΠΟΤΣΙΟΥ Καθηγήτρια Ιστορίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου

σειρά ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ