Tao, basit anlamyla yol (yaam yolu) demektir. Orijinali dav gibi okunur; japoncas dodur. O yolda herey doaldr; yle ki en st aamalarnda hibir arlk veya yapaylk bulamayacanz gibi ego, kzgnlk, keder, strap... gibi kkeni zihin olan eyler de yoktur. zetle Tao, insan erdeme ve bilgelie tayan, nyargsz ve beklentisiz, uyumlu, sessiz bir denge ve btnlemenin yoludur. Ve aslolan o yola ne kadar yaklaabildiiniz, ne denli dahil olabildiiniz ve ne kadar yol alabildiinizdir. Tao yolunun gerekte balangc da sonu da yoktur; o ne snrl ne de kstldr. O nedenledir ki gerek taocular herhangi bir kii, olgu ya da olay hakknda kat yorum ve tanmlamalardan, kesin yarglamalardan zenle kanrlar. Taocular, hangi trden olursa olsun, btn bamllklarn (madde bamllndan inansal bamlla kadar), insann zgn-gerek doasn zamanla bozduunu, bunun sonucunda da Taonun ksmen de olsa hissedilebilmesini engellediini kabul ederler. Hogrleri de tevazular da bir bakma bu anlaylarndan kaynaklanr. Taocular derler ki; Bir insann tutkular ne kadar derin ve gl ise, gerek-kendine zg olan ve ondan kaynaklanan yaam gc o kadar zayftr. nk o kimse artk istese de yaamn doallkla, btnsellikle ve eksiksiz olarak yaayamaz. te o zaman yaamn bylesine eksik yaayann bilinci perdelenmi, zihni de d etkilere ylesine ak ve onlara kar savunmasz kalm olacandan bilgeliinin engellenmesi; bunun sonucunda da yaarken ulaabilecei erdeme bir trl eriememesi kanlmaz olacaktr. Kayglar gibi, ar sevincin de insan doasn bozduunu; buna karlk mkul ve ll sevincin, cokunun erdeme giden yolu ssleyip zenginletirdiini farkedebilmek gzeldir. Kk ve gerekte nemsiz olan eylerin yokluuna ya da kaybna zlmeden, tm bir yaam olanca doallyla ve telasz yaayabilmek, alayarak gelmi olsak bile vakur bir biimde ve sakince gidebilmek... ne gzeldir, ylesine de abartsz ve zariftir... Tektanrl dinlerde tanr kavram kiiletirilmi ve muhatap alnabilir hle getirilmitir. O nedenle dualar da yatrma, karlk beklemeye yneliktir. Nasl ki onlara gre kusursuz kulluun karl ebed mkfat ise; inananlarnn dualar da ister istemez hep yardm, ayrcalk, kayrlma, stn grlme ve eitsizlik talebi hline gelmitir. Ama eer bir taocu iseniz, Taonun varlna ilikin herhangi bir sav ne srmezsiniz. nk taoculua gre Tao varln da yokluun da tesindedir. Dier inan sahipleri kendi dinleri ve inanlarna gre tanrnn varln ispata alr; hatt bu amala birbirlerine kyarken, bir taocu olarak sizin hibir biimde onun varln ispat gibi bir ykmllnz yoktur. Byle bir anlaya dier klasik inan sistemlerinde rastlayamazsnz. Eer tanrsn kiiletirmi olan klasik-organize bir inancn mensubu iseniz, veya kltrel bakmdan da olsa ylesi bir inantan fazlasyla etkilenmi iseniz, Taoyu da ister istemez ya tanr kavram ile bir tutmaya ya da ona tanrsallk izafe etmeye balayabilirsiniz ki, ite o zaman Tao iyice anlalamaz hle gelir. O zaman da Taodan ayr dmeye devam etmi olursunuz. Doada ve btn varlklarda varolan Tao, hibir eyin ad deildir. O ayn zamanda hibir varolann kaybolmad, srekli varolduu yerin addr. zlemleri, hrs ve tutkular glendike; zihni ne kt ve egosuna yenildii oranda insan Tao dncesinden de, onu anlama ve alglama yeteneinden de uzaklam olur.

Tao taraf tutmaz; inanmayanlara kar inananlar kayrmaz; doa yasalar sz konusu olduunda kimseye ayrmclk yapmaz. Dorudan bireyi yaratmaz ama tm yaratln kaynadr. Yaratlmlarn kaderleriyle oynamaz; gnah/sevap etelesi de tutmaz; zamann olaan akn durup dururken bozmaz, genel evrime de kiisel tekmle de mdahele etmez. Ama Tao dncesi mevcut n doru anlalmasna; doann, olaylarn, gelimenin ve deien koullarla birlikte gerek kendimizin de doru kavranabilmesine olanak salar. Yani Tao dncesinde yaratc g anlamnda bir tanr kavram arasanz bulamazsnz. Ama yin ve yangn oluturucu gleri sayesinde yaratma eylemi gerekleir. O nedenle Konfys dncesiyle kaynaabilmesi kolay olmu, budizmin de byk lde dahil edilmesiyle Zen anlay ya da inanc/inan ortaya kabilmitir. Taoculukta kat dinsel kurallar, izlenmesi zorunlu skc riteller, sistematize edilmi ibadet biimleri yoktur. Btn bu kstlayc ve snrlandrc unsurlar Tao dncesinin ok dndadr. Gkten de yerden de nce var olan Taonun bir de balangcnn ve sonunun olmad, son olarak da sonsuzlukta varolduu kabul edildiinde tm varolua egemen bir kavram olduu kendiliinden ortaya kar. Buradan da tm varolan ve varolacak olan eylerde, biimlerde, yaratm ve oluumlarda Taonun mevcut olduu fikrine erimek pek zor olmayacaktr. Tao felsefesinde doum, yaam ve lm birdir, btndr. Varlklar vreden, varolmu her eyin z olan Taodur. Taoculuun yeniden dou anlay, hinduizmdeki rastgele oluumlardan da farkldr. Taoculukta nemli olan yaamn akna uyum salamaktr. Zaman geldiinde olumu olan hereyin oluumunu salayan balar zlecek ve kanlmaz olarak yeni balar ve bileimlere bal yeni oluumlar, yepyeni varolu biimleri ortaya kacaktr. Yani btn doumlar, yaam ve lmler birer dnmdr. O halde tasalanmann lemi olmad gibi, doa yasalarna bou bouna kar koymaya almak da anlamsz, yararsz ve stelik strap vericidir. Her varlk bir biimde baka varlklarn iinde varolmaya devam edecektir. O nedenledir ki isel varln kefeden btn kayg ve korkularndan kurtulacaktr.

Yllar iindeki deneyimlerimizden grdk ve toplumsal ilikilerimiz srasnda yaadk ki, Taodaki yalnlk kimileri iin onun anlalmasn kolaylatrsa da, zihinleri yapay olarak biimlendirilmi olan oklar iin gerekte anlalmay ve eriimi zorlatran bir neden olmaktadr. Yeterince zgr, korku iermeyen, nyarglardan ve smarlama vaadlerden arnm; her yokoluun aslnda baka bir eyin dnerek varoluu demek olduunu, yani yaratma ve yoketmenin gerekte ayn eyin, znde tek bir srecin, bak asna gre deien farkl grntleri olduunu ok yaln biimde aklayan; bizim veya bize ait hibir eyin olmadn ifade eden bir retiyi kavramak kukusuz ki hi kolay deildir... Oysa ki znde gerekten mistik olan btn yollar, son derece yaln ve gsteriten uzaktr. Onu kavrayamayan zihinler, bylesine yaln dnmeye altrlamam ve doalln yitirmi olanlardr. imizde Tao konusunda ayrntl aklamalarda bulunabilecek, hepimizi aydnlatabilecek yetkinlikte ustalarmz var. Onlarn hogrsne gvenerek konuya farkl alardan yaklamaya alalm.

Bilgelik yolunda farkl kaynaklardan ve deiik yntemlerle rendiklerini yeterince zmseyemeyip gnlk yaamnda uygulayamayanlarn, zihinsel bakmdan blnm veya dank durumda kalmalar kanlmazdr. Byle bir durum ister istemez kiilik zerinde hem yk hem de dengesizlik oluturacak; ardndan da sra kanlmaz olarak gerilime, gvensizlik ve endieye gelecektir. Kitaplar kukusuz yararldr; ama sadece fikir verebilir, sizi Taonun kavranmasna gtrecek bilginin zn veremezler. Bunun iin taoculukta klasik hindu dinlerindeki guru kavramnn; ya da Ortadou inanlarndaki mrit, eyh, vaiz gibi tiplemelerin ok dnda; onlardan olduka farkl bir yolgstericiye ihtiya olacaktr. Tao ustalarna yle her yerde rastlayamazsnz; anlatlabilen ey de Tao olmadna gre, genellikle onu geree yakn biimde ve yanlgsz anlayp idrak edebilmek de hi deilse balangta hayli zor ve zahmetlidir. Lao Tzunun dedii gibi, Taoyu kmseyenler onun hakknda hibir ey bilmeyenlerdir. Bu daha ok, insann ne kadar ykselip tekml edebildiine, zihnini ne denli arndrabildiine; bunlarn yannda byk oranda zgrleebilmesine ve ksmen de zek dzeyi ile muhakeme yeteneine baldr. imdi tarihsel geliimine ksaca bir gz atalm... .. 6nc yzylda u hanedan dneminde yaad kabul edilen Lao Tzunun saray arivcisi olduu, daha sonra ilerleyen yanda bu grevinden ayrlarak ilk kitab ve temel eseri olan Tao Te Kingi yazd sylenir. Bat yolculuuna baladktan sonra da ikinci eseri olan Hua Hu Kingi yazmtr. Lao Tzunun kaleminden kt kabul edilen ve kendisinden ok nceki yllarn kadim bilgeliini yansttna inanlan temel eserler bu ikisidir. kinci kitap daha ziyade dier uluslara ve halklara taoculuu anlatma amacyla yazlm gibidir, ya da byle bir izlenim verir. Hua Hu Kingin, .. altnc yzyldan nc yzyla kadar taocu rahipler tarafndan derlenerek oluturulmu ve Lao Tzuya maledilmi olduunu savunanlar da olmutur. Seksenbir adet ksa konuma ve diyalogdan oluan bu eserin inde uzun yllar boyunca yasaklanm olduu bilinmektedir. Resmen yasaklanan eser, gnmze ancak taocu rahiplerce byk bir gizlilik ierisinde ve birbirlerine zincirleme aktarma yoluyla gelebilmitir. Esasnda o tarihlerde in hanedannda hangi inan etkin olursa, krallar veya st grevliler hemen dierlerini yasaklyordu. Oysa ki temel anlay olarak tao-budist-konfys dncesi, en azndan rahipler dzeyinde oktan birbirlerine yaklamt bile... Her ikisi de batan sona dikkatle incelenmesi gereken eserler olmakla birlikte, anlalabilmelerini kolaylatrma umuduyla, aadaki baz temel fikirlere zellikle dikkat ekmek isteriz: * Tao evrenin anlamdr. * Eer Taoyu herhangi bir ekle brndrmeye kalkarsanz, onu gremezsiniz. * Lao Tzu, anlayabilen iin bebin szce dnyay sdrabilmitir. Ama dnyay anlatsanz da, syledikleriniz Taoyu anlatmaya yetmez. * Tao dncesi, snrlandrlamadndan din de deildir; nk evrenseldir. Oysa ki pratikte hibir din evrensel olamaz. * Snrlandrlamayan, anlatlamaz da..., ama sezilebilir, hissedilebilir. Ne kadar derseniz, oras size kalmtr.

* Tao ad bile sadece basit bir isimlendirmeden baka birey deildir. Tamamen pratik nedenlerle ve anlatm kolayl bakmndan ona Tao denmitir. * Gkten de yerden de, akldan da ruhtan da, hatt varlktan da yokluktan da nce Tao vard... Btn bunlar geip gittikten sonra da yine Tao varolacaktr. nk herey onun iindedir * Sesini duyamazsnz, ama btn sesler odur; onu gremezsiniz, ama btn grler odur; grnte o hibir ey yaratmaz, ama btn yaratlar odur. Gryorsanz, Tao deildir; duyuyorsanz, Tao deildir; niteleyebiliyorsanz, snrlandrabiliyorsanz, zihinle alglayabiliyorsanz... o Tao deildir. * Tao gerein srekli dnm ve sonsuz geliimidir. O nedenledir ki onun hakknda sylenenlerin bir teki bile onu tanmlamaya yetmez; nk Tao szcklerle anlatlamaz. * Varlktan ncesine, sanki kavranabiliyormucasna yokluk demek det olmutur; stelik bu byk bir kolayclktr; hem de onun, sizin bilgelik yolunda olduunuza dair tatl bir aldatmacas da vardr. Peki, yokluktan ncesini dnebilir misiniz? Kesinlikle hayr. Ama Taonun izleri t oradadr. * Bilgelik doal olandr, erdemse doal olandakidir. Cehalet ve erdemsizlik doal olmayandr. * Hi birimiz evrenin yabancs deiliz, aksine hepimiz onun tamamlaycsyz. nk her yerde olan Tao, ayn zamanda da bizdedir; biz de ondayz. * Doaya ya da ondaki herhangi bir nesneye ktlk eden, zarar veren; kendine ktlk etmi, kendine zarar vermi demektir. Taocunun tipik davran biimi; yukarda da aklanmaya alld zere, zihnin ve akln snrl, dolaysyla imkanlarnn da kstl olduunu bilmek; buna hayflanmadan iyi niyetle ve itenlikle dorular bilmeye, renmeye abalamaktr. Bu itenlii nedeniyledir ki hibir taocu bilmedii bir eyi bildiini ne srmez, bilinemeyenin kendisine nasl dayatlmaya altn da nemsemez. nk gerekte bilmediini bildii eye bakalar yle syledi diye kr bir inanla balanmaz, bylesi bir fikri de davran da benimsemez. Onun anlalamaz ve anlatlamazl, btnyle anlalamaz, bu nedenle de yeterince anlatlamaz anlamnda alnmaldr. Yoksa, nasl olsa anlalp anlatlamyor, o halde zerinde almann ve aba gstermenin ne anlam var biiminde bir deerlendirme yanl ve tam bir olumsuzlama olaca gibi, Taoyu ksmen de olsa yaama dntrmemize engel tekil edecektir.

Taoculuun yozlat, mool istilsyla birlikte amanizmin etkisi altnda kald, saray dini olduu dnemler olmutur. Bodhidharmann, yer yer yozlamaya balayan budizmi, esasn bozmadan, skntl bir dnem geiren Tao dncesiyle badatrarak ortaya kard Zen anlay, kanmzca her iki felsefenin in toplumu iinde doru, yerinde ve adet olmas gereken bir sentezini oluturmutur. yle ki Zenin ortaya kmas Tao dncesinin zerinde birikmeye balam tozlardan arnmasn ve gerek kklerine dnmesini de salamtr. Bu grmz kimi tutucu evrelerce fazla iddial bulunarak nce kukuyla karlanm, ama sonradan hakl bulunmutur. Gerekten de, zaman iinde bozulmaya, hatt kurumsallaarak biimsellemeye ve yozlamaya balayan bu iki dnya grnn sentezi hem her iki grn hem de insanln yararna olmutur. Bize gre bugn Gney budizmi olan Theravada (hinayna) ar dinselletirilmi ve biimselletirilmi; Kuzey budizmi Mahayna ise gneydekiler kadar olmasa bile elini bir lde dnyadan ekmi durumdadr. imdiki saygdeer Dalai Lamadan sonra nereye gidecei de belli deildir... Ksacas Tao dncesi budizme, budizm de Tao dncesine g ve destek vermi; bu sayede birbirlerini daha doru anlayarak olaanst bir senteze ulaabilmilerdir. Nitekim bugn her Zen izdei her zaman hem Budhaya hem de Tao dncesine iten ve byk bir sayg duymaktadr. Ksacas Zen her ikisinin de rnesans olmutur. Taocular, kimilerinin sand gibi olumsuza, sakncalya, yanla kar kmayan; her eyi oluruna brakm pesimist ve kaderci kimseler deillerdir. Tao her eyi eyleme geirendir; her ey onun araclyla ve onun ortamndan oluur, gerekleir. O nedenledir ki wu-weiyi, bir tr eylemsel potansiyel, yani etkinliin gizilgc, tm devinimlerin ve varoluun kayna olarak anlamak gerekir. O nedenle sanldnn ve sk rastlanan eviri hatlarnn yansttnn aksine o mutlak duraanlk veya eylemsiz boluk demek deildir; olsa olsa eylemsizlik grnmndeki etkinlik ve kendisi eyleme gemese de her eyi eyleme geiren olarak evirilip anlalmas doruya daha yakn bir anlatm ve anlay olacaktr. Taocular, Taonun evrenine dirensizce katlanlar olarak tanmlamak mmkndr. nk o nesnel bilginin tesindedir, o nedenle de katlnmadka dardan yeterince anlalamaz, kavranamaz. Tao dncesine gre insan gkselliin ve maddeselliin bileimidir. Baka din ve inanlarda farkl biimlerde mevcut olan lemenin Taodaki anlam bu ekildedir. Varlnda gksellii de maddeyi de barndrr. Hem bu iki temel unsurun ortak rn hem buluma yeri hem de uyum ve dengenin semboldr. Eril tin ile diil tenin birleerek oluturduu varlk olan bireyin yapmas gereken, varln dengeli biimde srdrmek, tekml edip yeni ve daha st bir varoluun bileenlerinden birisi olmaktr. Her geen gn astronomi, fizik ve zellikle de parack ve atomalt fiziindeki bilgimiz geliip onun aydnlatt yoldaki idrakimiz geniledike taocu felsefeyi de daha iyi ve daha doru anlayabilecek duruma geliyoruz. Einsteindan Wolfa, yakn gemiin ve bugnn hemen btn kuantumcularnn budizme, taoculua, sufizme ve Zen dncesine olan sayglarn her zaman dile getirmi olmalar bouna deildir. * * * Taonun felsefesine evrenin devingen olduu, srekli deiip gelitii fikri hakimdir. Bu

nedenle de binlerce yl sonra Bat insannn gr ve dnceleri ile evreni alglama ve anlama biimine, klasik Ortadou dinlerine gre daha uygun dmekte, batl zihinlere her geen gn daha ok hitap edebilmektedir. En eski Tao kaytlarndan elimizde ok fazla metin ve belge kalmam olsa da, hayatiyetini srdren bir yaam felsefesi olmas onu her zaman canl ve taze tutabilmitir. Taocu bilgelik pratik ve gerekidir; yaamla ban da hibir zaman koparmam olduundan, kendine has yalnl ve bu yalnlktan doup gelien bir estetii ve gzellii vardr. Btn nesnelerin birlii ve tmnn de Taodan geldii anlay, ayn zamanda sonsuz ve srekli varolu inanc, taoculuun birletirici ve evreci olmas yannda, insan ve doa ile birlikte tm varolan nesnelere kar da doal bir efkat ve merhamet duymasna vesile olmutur. te bu nedenlerledir ki Tao tam olarak anlatlamaz, aklanamaz; yine o nedenle hem varoluudur hem deildir, ya da hem tinseldir hem deildir; btn bunlar Tao dncesine nereden ve nasl baktnza baldr. yle bir dnce ki ne kaba materyalist, ne de dinci veya tinsel. Evrenin gzelliinin ve ihtiamnn farknda, hem gereki hem duygular nemseyen; kesinlikle iddet kart; hem yaama sevincine sahip ve sevecen hem de hogrl ve derin bir mizah ieren... Dinsel inanlar asndan bakarsanz Tao ve Zen budizminden baka byle bir sistem ya da yaam felsefesi bulamazsnz. O nedenledir ki Taonun yoluna girenlerin ne ar ve abartl sevince ne de derin ve ykc bir zntye, acya kapldklarn grebilirsiniz. Her iki uta bulunmak ta bir taocu iin olaand, bilind bir durumdur; daha dorusu dinginlik kart bir tavrdr. Ama bylesi bir duruma basklar ve yasaklarla deil, bilinli bir kendiliindenlikle ulalmtr. Yani onda klasik dinlerin kat buyruklaryla oluturulmu yapay ya da gstermelik bir durumu deil de, felsefesinden ve yaamla btnlemi olmasndan kaynaklanan doal ve gereki bir hlin yansmasn grebilirsiniz. Taodaki coku ve sevin, yaamla uyumludur. Sonuca koullanmazsnz; o size tpk sevgi, efkat ve merhamet gibi doal ve bozulmam haliyle gelecektir. Evrensel yasalara kar kiisel saldrlarn uyumsuzluk nedeni olaca kesindir. Kald ki byle bir ey gerekte tutarl ve doayla uyumlu olmad gibi ne etik ne de erdemlidir. O nedenle taoculuun doal uyumluluu klasik dinlerin dayatlm esaslarndan kaynaklanan o zorlama yapay uyum gibi tedirginlik yaratmaz; baskc ve sindirici deil, zgrlk ve dingindir. nk Tao felsefesinde farkl dnmek ve daha da nemlisi sorgulamak kusur, kabahat ya da su deildir. Yani kimse dncelerinden dolay sulanmad gibi, aksine akl yrtme tevik edilir. Kukular giderilmek iin, aykrlklar zmlenmek ve senteze varmak iin, elikiler uyumluluu salamak iindir. Ksacas dnme gnah olmaynca dncenin su olmas da sz konusu deildir. Hepimizin bildii gibi klasik dinlerde esaslar sorgulanamaz, hatt onlardan kukulanlamaz bile. Taoya gre ise bu temel bir bilgisizlik nedenidir. Bylesi bir anlay nedeniyle de taocu hibir biimde dogmatik olamaz. Taoculukta yapay ibadetler, yakarlar olmad gibi sanal gksel varlklar, kt ve karanlk gler, adaklar ve kurbanlar da yoktur. Btn bunlarn doa yasalarna, evrenin akna ve geliimine aykr olduu kabul edilir. Ne kendi bedenine ne de baka bir canlya eziyet edilir. Esas olan, doayla uyumlu biimde isel geliimdir. Buradaki tek bir yaam sresinin sonunda gidilecek bir azap mahalline (cehennem) de, ebed cennete de taoculukta rastlayamazsnz. Doruluk ve erdemle srdrlen bir yaamda, doayla uyumlu, yeterince hogrl, erdemli ve efkatli iseniz zaten bylesi kavramlarla uramaz, zihninizi bulandrp bou bouna tedirginlik duymazsnz. Tm varolu alann oluturup denetleyen, grnrdeki yin-yang ikicilii zaten insan zihnini, kartlklarn gerekteki yaratcl, evrensel denge, birliktelik ve karlkl

bamllk... gibi kavramlara; bu kavramlar da doal olarak uyumluluk ve hogr kadar sevgi, efkat ve merhamete de gtrr. Bunlardan da Taocu Bilgelik doar. nk bunlar o sonsuz ve evrensel kaynan yansmalardr. Taodaki kartlklar, baka felsefelerdeki gibi badamaz, btnlemez ve zmlenemez elikiler deil; aksine yaratc, katlmc ve uyumlu olup hem birbirlerini hem de onlar oluturan gerideki asl btnselliin kavranmasn mmkn klan, yapc ve birletirici, btnleyici unsurlardr. Yani bir bakma her biri, kartnn ortaya kmas iin gereklidir. Zaten her ikisi de, dierinden bir paray ya da zellii kendi iinde barndrr. nk iki olanlar da, daima bir olandan doar veya kaynaklanrlar. * * * Bugn varln srdren eski inan ve felsefeler hlen etkili iseler bu onlarn, doru ya da yanl olduklarna baklmakszn bir ilevi yerine getirmekte olduklarn gsterir. O da ie yaramadr, ki buna ilevselliini srdrme de denilebilir. Tarih boyunca pek ok dnce akmnn, dinin, yaam felsefesinin dnyamzdan gelip getiini gryoruz. abucak kaybolanlar olduu kadar, bir sreliine etkilerini artran ama sonra sadece izleri kalanlar ya da biim deitirenler (amanlk) olduu gibi; yakn gemite, hatt gnmzde yeni oluumlarla, bol makyajla (hinduizm ve trevleri gibi) ya da ncekilerin ilemi olduu pek ok konudan sadece birini veya birkan ne karp insanlar etkileyenler (baz new age dinleri) de var. Ama Tao ve taoculuk bunlardan ok farkldr. Kendinden sonra gelen pek ok inan sistemini ya da akm derinden etkilemi olan Tao dncesi, yazya dkld tarihler esas alnrsa Buda dncesinin ada gibi grnr; yani yaklak 2500 yl kadar nce... Ama zgn-geleneksel Tao felsefesinin kkleri gnmzden 4500 il 4800 yl ncesine kadar gidebilmektedir. Eskimemi olmasnn nedeni yaayan, yayor olmasnn nedeni ise pratik ve anlalr olmasndadr. Yazya dkld yllardaki ada olan budizmin, yllar sonra mahayna ana koluyla etkileimi ve onlara az da olsa eklenen Konfys baharat, ortaya tadna doyum olmayan, son derece doal ve akl-zihni-ruhu glendirip gelitirerek insann yolunu hem gsterip hem de aydnlatan fevkalde bir besin karmtr. Budizmin birinci devrimi mahaynann ayrlmasdr. Bylece ilk yenilenmesi ve arnmas ile birlikte rotasnda da dzeltme gerekletirilmitir. kinci byk aama Nagarjuna ile, ncs ise Bodhidharma ile olmutur. Bodhidharmann, budizmi taoculukla buluturmas nce birlemeye zamanla da btnlemeye dnerek en gzel meyvesini vermitir. kisinden biri olmasa o mkemmel karm veya mstesna bir alam diyebileceimiz Zen olamaz ve bugne kadar da gelemezdi. Yani esasnda bugn budizm yayorsa bu biraz da taoculuk sayesindedir. Tao dncesi insanl bu denli etkilemeye devam edebiliyorsa o da Zen nedeniyledir. rnein Taonun ve Zenin ortaklat temel ilkelerden birisi iddetsizlik ve zararszlktr. Btn varolu unsurlarn, ayn zamanda kendinizin de bileenleri; gemiteki, imdiki ve gelecekteki paralarnz olarak grrseniz onlara nasl iddet uygular, nasl zarar verebilirsiniz ki? te bu, btn varoluun birbirine karlkl bamlln farketmi olmaktan kaynaklanan doal efkattir ve sizi bozulmam isel doanza, gerek-kendinize ulatracak olan anlayn ve yolun balangcdr. .....

Skolastik bir dinsel pekala yle sorabilir: Eer Tao belirsizse, bu sizin Tao hakkndaki fikirlerinizin de belirsiz olduunu gstermez mi?. Taocu ise kolaylkla yantlar: Sizin belirli sandnz her ey gerekten de belirli mi, yani sakn yanlsama olmasn? Tao hakknda bilebileceiniz her ey zaten eksik olacaktr; o halde ona ait bir fikrin de belirsiz olmas gerekmez mi? Ardndan yle de ekleyebilir: Herey Taodan geldiine gre, Taonun herhangi birey olmas mmkn mdr? ...Tabii soruyu soran da sorduuna soracana piman olur. Zaten bilinemeyenin ayn zamanda ispatlanamayacak olduunu sanrm kabul ediyorsunuzdur. Eer Tao szc tanmlanamyorsa, ya tam olarak bilinemiyor ya da anlalamyor demektir. O halde neden szedilmekte olduu da balangta bilinemez, ksmen bilinebilse de szckler onun anlatmnda yetersiz kalr. Agnostike grlen bu dnn aslnda ne denli doru olduu aktr. Tanmlanamazsa anlamlandrlamyor demektir. O halde geriye tek bir ey kalyor: Taoyu anlamak isterseniz, nce taocu felsefeyi anlamaya almalsnz. Sradan bir yoldan daha ok yol, ama daha farkl bir yol olan taoculuu anlamaya almakla ie balayabilirsiniz. Onu kavrayabilirseniz her eyi bir baka adan, ama kesinlikle daha zgr biimde kavramaya da hazr olacaksnz. ada insana en ok hitap edebilecek felsefeler Tao ve Zendir; ama iin garibi onlar felsefe de deildirler. Ba ve sonu olmayan Taonun iine girdike ve Zeni anlamaya baladka, o gne kadar anlalamayan pek ok ey anlalabilir hle gelecektir. Daha da ilgin olan o gne kadar nasl olup da anlalamaz olarak kalabildiklerine aracaksnz. rnein btn varolu alann vareden ve kontrol eden Yin ve Yangn, tpk yerle gk gibi hem ayr hem de bir arada olduklarn kavrayabilmek size hem derin bir huzur hem de yepyeni bir sorumluluk verecektir. Oradan da ister kartlarn uyumlu birliine, ister ayn btnn deiik grnlerine, ister blnm gibi grlenlerin gerekte nasl birletiini, doann btnlenebilir unsurlar bir araya getirmesiyle alglama noktasna eriebilirsiniz. nk Tao evrenin anlam, ncesi, imdisi ve sonrasdr. Ayrca, Taonun iine girmeden Zeni anlayabilmek de hissedebilmek de mmkn deildir. Gerekten de taocunun mantn ve zihninin ileyiini biraz olsun anlayabilmek iin taocu felsefeye aina olmanz gerekir. rnein taocunun ii hibir zaman Taoya boyun emek, ona kulluk etmek olmad gibi, anlayamad zaman sanal gereklikler ve faraziyeler uydurmak da deildir; aksine onunla uyum iinde olmaktr. Bu, Ortadou dinsellerinin kolay kolay anlayabilecei birey deildir. te o nedenledir ki bir taocu korkulu, kukulu ya da kaygl deil; uyumlu, doal ve katlmcdr. Nihai hedefi de varolula bir olmaktr. Taocu tapnmad iin Varolula arasnda ayrlktan ve ayrmadan kaynaklanan o bildik mesafe de yoktur; aksine kendisi gibi yine Taodan gelmi olan evreyi, doay ve evreni anlamaya alr..., tabii hereyden nce de kendini. nk bilir ki, bakma kast ile baktnda onu gremez; dinlediinde duyamaz; ama her ey ondan gelir, ona dner... Taoya gre zihin, beden ve ruh yeterince gelimemi ve gerektii kadar olgunlamamsa aydnlanma yolunda ilerlenemez. Hep biryerlerde taklp kalrsnz. Dinler zihni, akl ve ruhu doal olmayan mecralara ektikleri iin zihin-beden-ruh zamanla ya safd kalr, ya da hastalanr ve ilev gremez hle gelirler. O vakit yaam gc azalr, idrak geriler; yin ve yang dengelenemediinden birlik salanamaz, olaanst ve mkemmel dzenin farkna varlamaz.

Tao dncesi toplum normlarnn, toplumsal deer, yaam biimi ve alkanlklarnn, insann doall demek olan gerek-kendisine eriimin nndeki engeller olduunu kabul eder. Bu durumu hem de bundan yirmibe asr nceki, bu kadar konformist olmayan, toplum basksnn bugnk kadar hissedilmedii dnemlerin yaznnda kolaylkla grebiliyoruz. Onlardaki temel dnceler zetle yledir: . Hereyin temelinde Tao vardr, daha dorusu herey Taodan gelir; tm varlklarn varolma nedeni Tao olduu gibi btn evrim ve dnmler de Tao sayesinde mmkn olabilir. . Tao dncesinde bireylere dl ve ceza veren tanrsal bir g yoktur. Bir taocu ne kadar vg amal da olsa, Taoyu nitelemek iin kullanlacak her yceltici sfatn gerekte onu snrlayacann ve kstlayacann bilincindedir. . Taocu dnceye gre iinde farkllk, kartlk, tezat bulundurmayan ortam yaratc da deildir; asl kaos oradadr. . Felsefesini gerekten zmlemi bir taocu wu-weiyi hibir zaman eylemsizlik olarak alglamaz, fakat doru biimde edimsizlik olarak alglar. Geleneksel budizmde ve Tao dncesinde yer almayan yapay kutsallk kavramna, rnein Zende de rastlayamazsnz. Her nn de felsefelerinin odak noktas kuramsal, gksel ya da kutsal bir g deil, insandr. Arnmaya, farkndala, tekmle ve erdeme ynelen insan... O nedenledir ki her dncenin mensuplarnn doa ile uyum salama yetenekleri ile yaama koulsuz ve nyargsz katlma becerileri, cokular, bir olabilme anlay ve kapasiteleri, dier inan sistemlerinin mensuplarndan ok daha farkl ve gldr. Hal byle olunca, yani zihni kutsalla ilikin kavramlarla bulandrlmam, korku ve endielerle bask altna alnmam olduundan taocu da ne yaamdan kap ondan elini-eteini eker; ne de yaama ar derecede balanr. Ama uyumlu ve tutarl biimde yaamn iinde yer aldndan, ondan gerek anlamda haz ve huzur duyar; yaam iine sindirir, atmaz ve bylelikle de onun tadna varabilir. Szlerle anlatlabilen herey snrldr, ya da szlerle anlatmaya kalktnzda snrlam olursunuz. O nedenledir ki anlatlabilen Tao, Tao deildir. Byle baktmzda Chuang Tzunun sadece Kant ile deil, Wittgensteinla da Krishnamurti ile de ortaklat pek ok nokta bulabilirsiniz. Bu durumda iki byk teorisyen ve yazar olan Lao Tse de Chuang Tzu da gnmze yle yaklarlar ki, bir anda adamz oluverirler. Taoyu anlayamamamz doaldr; zaten anlalabilir olan Tao deil, taoculuktur. Taoculukta Tao herhangi bireyin ad deildir; ama hem evreni oluturan hem de onda olumu her eyin temelinde Tao vardr.

Herkes tarihsel olan Tao dncesinden szedebilir, bu doaldr. Hakknda birka kitap okur, yerli-yabanc siteleri dolar ve derler-toparlar, bakalarndan alntlarla (ya da son zamanlarda ska karlalan eski dildeki karl intihl ile) ortaya ansiklopedik, veya kronolojik, ya da ksmen tarihsel ksmen de psiko-sosyal bir yayn karabilirsiniz. Hatt taocu mizah, yoga veya seks de bylesi yaynlara konu edilebilir. Ama yaayan Tao Dncesi sz konusu olduunda bunlar yeterli olmaz. nk bir defa felsefenin zn bileceksiniz, sonra anlayacaksnz, daha sonra yorumlayabilecek dzeyde

zmseyebilmi olacaksnz; ve nihayetinde hissedeceksiniz. Baka trl, yeterli ara ve donanma sahip olmadan bu okyanusta yol alabilmeniz mmkn olmaz. Tao felsefesine gre, gerekte Taodan etkilenmeyen hibir ey yoktur, nk onun iinde ve dnda olmayan hibir ey yoktur; mesele bizim bunu farkedip edemeyiimizdedir. Taocunun dierlerinden farkl olmak iin hibir ey yapmasna gerek yoktur, onun alglar da izlenimleri de, deerlendirmeleri de ksacas zihinsel yaps da zaten dierlerinden farkllam durumdadr. Ve bu farkllama duraanlam deildir; kendi iinde uyumludur ama asl statik deildir; her zaman ve her ekilde dinamiktir. Bu da doann dinamikleriyle uyum iinde bulunmas sayesindedir. O nedenledir ki Taoyu her yorumlama abas eksik kalmak zorundadr. nk o her yerde ve her eydedir; her yer ve herey de onun iindedir. Taonun sessizlii de aktif ve dinamiktir. Baka inanlara mensup dinsellerin edilgen ve kaderci, miskin sessizliiyle kartrlmamaldr. Yapay trensellikleri de taoculukta bulamazsnz. Taocunun yapay ibadetlerle, basmakalp mantralarla, kutsal kitaplarla ii olmaz; kutsallk izafe edecekseniz insan kutsaldr, yaam kutsaldr; yaamn ncesi de sonras da kutsaldr. Ama allm, yani bizim zihinlerimize yerletirildii veya koullandrlmlmz anlamnda kutsallk sz konusu edilecekse bunlar da kutsal deildir. Sradan kutsallklarla ilikisi olmayan Taonun, o anlamda kendisi de kutsal deildir. Sradan ibadetler ve kutsallklar sadece egonun glenmesine ve zihinlerin ayrp glenmesine yararlar. Kutsallk kavram Taoyu kstlayacaktr, o nedenle Tao dncesinde dier inan ve anlaylarn yklemeye alt anlamda kutsalln yeri yoktur. Taoda nemli olan kendi kendini ezercesine yalvarp yakarmak deil, Taonun btnselliini olabildiince anlayabilmektir. Grev olan ibadet deildir, ibadet olansa grev olmamaldr. Bu nedenle Taonun ritelik bir ibadeti yoktur. nk Taoda bamlln da sradanln da, nihayetinde zihinselliin de yeri yoktur; o zaten bir bakma tm bunlardan kurtulmuluk ve bunlar amlktr. Taoyu ararsanz bulamazsnz. Onun size kendini gsterebilmesi iin uyank ve farknda olmanz yeterlidir; o vakit size geldiini greceksiniz; bunu farkettiinizde ise onun zaten gerekte sizden hi ayr olmadn da anlayacaksnz. Hibir yorumlama yapmaya gerek kalmayacaktr... Kendi kendinize engel olmamanz, ya da mevcut engelleri kaldrmanz yeterlidir. Zorunlu haller dnda hibir yazmzda kronolojik bilgi sunumu gibi bir abamz olmad. nk bu tr yzeysel bilgilere zaten her yerden eriebilirsiniz. Kronoloji ancak olaylarn sral akn verebilir, ama ieriini ve zellikle de nedenselliini yanstmada yeterli olamaz. Olaylar arasnda nedensellik ba kurulmadan verilebilecek tarihsel bilginin, dorusal zaman boyutu nedeniyle yanltc olma riski vardr. Keza Taonun adn kullanarak kural koyan btn szde bilgeler de sulu ya da kusurludur. nk statkoculuk, onun katl ve duraanl, taoculukla bir arada dnlemeyecek bireydir. Bunun bir benzeri de Zende vardr: Gerekle arana Budha girse, onu da ldr derler. Kimi szde bilgeler, insanlara biim vermeye ve onlar ynlendirmeye alrken sakatlar, hem kendisinden hem de taoculuktan uzaklatrabilirler... Belki de onun iin Uzakdou bilgeliinde de bizim suflerde de gerek olan geree zihinle de aklla da varlamayaca; Taoya/Nirvanaya/Samadhiye/ Vahdete... eriebilmek iin insann kendini unutmas, hatt kimi kaynaklarda, biraz nihilist izlenim verse de kendini yoketmesi gerektiinden szedilir. Tabii ki bunlarn tm de btn yapaylklardan zgr olma, tm balarn yokedilmesi anlamndadr. O halde ne ad verildiinin hibir nemi yoktur. Yani

zihinden kurtulmak, gerekte de onu yoketmek demek deildir. Bu ok sk kartrlyor, hatt baz ustalar ve yazarlar tarafndan bile. Zihin varolduu srece ego da her an yeni etkileimlerle varln srdrmeye devam edecektir. Marifet onu ehliletirip arndrmakta ve kontrol edilebilir hle getirmektedir. Aksi halde o sizi kontrol edecektir. Onun alabildii na en gzel rnek meditasyondur. Siz bakmayn bizim Diyanetin yoga ve meditasyon hakkndaki olumsuz sylemlerine; suflerin de meditasyonu vardr, ermilerin de; bir piyanistin de vardr, dansnn, opera sanatsnn, ressamn ve heykeltran da... Belki her biri farkldr ama, yine de vardr. te o n, egonun ald, gerek yaratclnzn ortaya kt ndr... ve dinseller o ndan korkar, ekinirler. .. 4nc yzylda inde yaam olan ve kendisinden yukardaki satrlarda da szettiimiz Chuang Tzu byk bir taocu dnrd. Bakn yirmidrt asr nce ne diyordu: Halka doru yolu gstermek iin ahlk ve grevi icat ettin mi, bu ahlk ve grev ile insanlar hrsz edersin! Nereden mi biliyorum bunun byle olduunu? Dinle bak: Bir ine alan asarlar. Bir lkeyi alan ise hkmdar olur. Ve bir kez hkmdarlk sarayna girdi mi, yine ahlk ve grevi gklere karr! Ona gre, Dnyann dzenini bozacak olan ey de bilgidir. Ve hkmdarlar, beyler Taoya deil de kendi bilgi ve hnerlerine onca deer verdikleri iin gn altndaki doal dzen durmakszn bozulmaktadr. Orada da durmaz ve ekler; Ne zaman dnyann dzeni bozulsa bil ki nedeni, insanlarn kendi bilgilerine ar deer vermeleridir. Szn, bir kez daha vurgulayarak yle tamamlar: Dnyay kendince bilmeye fazla deer vermek, kanlmaz olarak onun doal dzeninin bozulmasna neden olacaktr. Evet, bugn iin de doruluu su gtrmez olan bu szler yirmidrt asr nce sylenmitir... Tao dncesindeki temel fikirlerden birka da karlksz vermek, yaammz basitletirip sadeletirmek ve bakalarn, onlar bunu farketmeseler de, en az kendimiz kadar dnebilmektir. Bu anlay bizi, nceden kestirilemeyecek kadar gl klar; bu g de hibir eyin tutsa olmamakla balar. Bylelikle yaam, daha zgr ve daha dolu yaanabilecek hle gelir. Taoculuun temel sylemlerine gre, din, arpklk; maddecilik, zulm; uursuz maneviyat ise, gerekdlktr. Evrensel geree eriebilmek ve varoluun birliine ulaabilmek iin gerekli olan drt erdem vardr. Bunlar; . Kendine ve tm varlklarn yaamna saygl olma . Drst, samimi ve sadk olma . Nezaket ierisinde bakalaryla ilgilenme . Tm canllara destek ve karlksz hizmet. Bu drd bir arada olduunda gerek-doanz olutururlar; ve tm olumlu eyler, btn gzellikler, huzur ve mutluluk gerek doanzdan kp geliirler. Zaten o zaman yapay ibadetlere gerek kalmam, tm yaamnz bilgece edim ve eylemleriniz nedeniyle varolua kran olup kmtr.

Taoculuk, toplumdan uzaklaarak deil, aksine daha fazla sosyalleerek ve insanlarla i ie, onlarla etkileim hlinde yaanabilecek bir retidir. Dnyadaki aclara kaytsz kalan henz yeterince aydnlanmamtr. Taonun ve dier kadim Uzakdou retilerinin amac, nce bireysel akl ile evrensel akln balantsn kurmak, sonra da bireysel olan evrensel olanla btnletirmektir. Taoya gre aydnlanma, geliimin dldr. Ama bir bakma aydnlanma iin aydnlanma demek olan aydnlanmaya koullanmlk, gerekte dalitenin ta kendisidir ve bencilliimizin yansmasdr. Byle olduu iindir ki ylesi bir kendini-koullamann aydnlanmaya engel tekil etmesi kanlmaz olacaktr. Tao, kendisi yaratlmam olduu halde, hereyi yaratm ve yaratmakta olandr. Hepimiz, doadaki hereyle birlikte, sonsuz yaama doru ve onunla birlikte durmakszn dnrz. Eer her defasnda bu tr enerji dnmlerine bilinle katlr, her defasnda kendimizi biraz daha saflatrabilirsek, ite o zaman gelime, ycelme (tekml) yoluna katlmz demektir. sel arnmay baaramazsak elimize geen tm maddi yaam frsatlarn her defasnda heb etmi oluruz. Tm kuramlar, kurallar, yolgstericiler, yntemler ve teknikler geicidir. Aslolan kiisel varln, Taonun enerjisine ne kadar katlabildii ve ne lde bir olabildiidir. Yoldaki rencinin isel arnmln salayacak olan gerekte yine kendisi olacaktr, mrit ya da stad dedil. Ancak bylelikle birbirlerine hizmet etmi olacaklardr. Bugn televizyonlarda, yazl basnda resm ve yaygn dinsel inanla ilgili doru ya da yanl, ama vg dolu ve propagandaya ynelik her trl yayn kolaylkla yaplabilmekte, stelik tevik edilmektedir. Olumsuz eletiri getirilmesi neredeyse imknsz olan resm inancn yannda, baknz, yle farkl inanlar, gr ve yorumlar da vardr diyebilmek ve onlar sergileyebilmek ise neredeyse imknszdr; yapamazsnz, yaptrmazlar. O halde nerede hogr, adalk, zgr dnce ; ve nerede inan zgrl, demokrasi, laiklik...?

Yaamn durmakszn deien koullarna, gelimelerine uyum salayabilmek iin nce onlar ve nedenlerini anlamak gerekir. Kat ve sert olan kimseler deiime uyum salayamazlar. rnein dinseller katdr. O nedenle de hogrsz ve tahammlszdrler. Esnek olabilenler kolay krlmazlar; karlaabilecekleri badireleri, zorluklar krlmadan atlatabilecekleri gibi doay da daha kolay aratrabilirler. Buradaki esneklik, doal aka uyum salama ve krlganln alm olmas anlamndaki esnekliktir. Yoksa, asl genel dorulardan uzaklama ve temel ilkeleri gzard etme anlamndaki bir vurdumduymazlk olmad gibi, yalana ve yanla katlma anlamndaki bir ilkesizlik de deildir. O nedenledir ki gerek dindarlarda hogrden, bakalarna ve onlarn farkl grlerine saygdan gelen bir yumuaklk ve esneklik vardr. Taoculuk, sizin de gereken esneklii elde etmenize yardmc olabilir. Bize gre, gnmzde her insann, taocu olma kast ve amac olmakszn da Tao dncesini bilmesinde yarar vardr. Bu sayede ok daha hogrl, geni grl ve farkl inanlarla

yaam felsefelerine kar hogrl olunaca kesindir. Tao dncesini ne kadar renirseniz, yapay kurallarn ve size dayatlm olan sanal-gerekliklerin tesine getiinizi hisseder; kimi duygu ve saplantlar ar nemsemenin kendi gerek doamzdandan uzaklamak olacan farkedersiniz. nerimiz taoculuu renmeye, onu nce bir destek yntemi kabul ederek balamanzdr. Balangta onu bir dinin veya inancn yerine koymak, hakkndaki gereklerden sapmalara neden olabilir. Bu dncenin iine girdike, esaslarn paylatka, yoga pratiklerinin de yardmyla gerilimlerinizden kurtulmaya; daha anlayl, hogrl ve sevecen olmaya baladnz hissedeceksiniz... ki bu zaten gerek doamzdr. O zaman uurlu inanla, yapay ve uursuz inanc ayrmaya balayacak; zihnin zincirlerinden syrlacak; nnzdeki o usuz bucaksz doal haldeki erdem ve bilgelik yolunun yava yava aydnlanmaya baladn farkedeceksiniz. Taoculuun, kendinden sonraki btn inanlarn olumlu ynlerini nasl etkilemi olduunu grmek sizi artacaktr. O zaman kuantum da, holografi de; yoga, reiki, feng shui, Zen, suflik, melmlik, ayurveda, kundalini... gibi aklnza gelebilecek, insan yceltmeye ynelik her trden aba ve yntem de neden-sonu ilikileri ile birlikte gerek anlamn bulacaktr... ... Tao ve taoculuk adna ne kadar ok ey yazlp izilse yine de eksik kalacaktr. O nedenle, yazlmayanlar ya da yeterince aklanmadn dndmz konular olabildiince zetlemeye altk; bunu yaparken de taoculuun tarihsel geliimine hemen hi deinmedik. Bir hususu zellikle belirtmeden geemeyeceiz. Eski taocu metinlerden bir cmleyi veya bir paragraf, hatt meseli alp zmlemeye ve anlamaya alrsanz, byk olaslkla yanlrsnz. Bunun iin ncelikle retinin ana fikirlerini, temel dnce yapsn kavramaya almak daha doru olacaktr. Bir mesel veya diyalog iinde dahi birden fazla konu anlatlm olabilir. Bunun amac, okuyan geni dnmeye hazrlamak ve altrmaktr. Taoculuun slubu da dierlerinden farkldr. rnein budizmin kimi tutucu tarikatleri, ya da Zenin baz ar-geleneki okullar gibi zihni kk grmez, aktan aa horlamaz; ama yle rnekler verir ki, sonunda zihnin dar kalplarnn dna kmay ve onu amay siz istersiniz. Bu durum, olan-biten her eyi kucaklamasnn, ama yine de bunlardan hibirisine balanmay uygun grmemi olmasnn doal sonucudur. Kuralclk ve biimsellik gibi konulardaysa dierlerinden ok daha zgrdr. lk bakta pek de belli olmayan derinlii ve isellii zaman getike daha kolay anlalacak ve yava yava sindirilecek bir yaam yoludur. Taoculuun, kklerinden kopup amacndan uzaklaarak amanlk ve simyacln etkisinde kalm olan byc/ifac trde baz nemsiz varyantlar da mevcuttur. Ancak retinin esasna ilikin olmayan ve hemen her dnce akmnda zaman iinde grlebilen bu tr bozulmu, ekilci ve dnyaya balanm trleri ve onlarn eletirisi konumuzun dnda braklmtr. Kald ki taoculuun znde mevcut olmayan, hatt yadrganan, ahlak ve dzene ilikin sylem ve vaazlarn sklkla rastland farkl anlay ve uygulamalarna maalesef bu trlerinde rastlanmaktadr. Yukarda da belirttiimiz gibi konu ok genitir ve ne kadar yazlp sylense de eksik kalacaktr. O nedenle biz yine doru yaklamlarla devam edelim... Baz budist yollar, evresindeki dier geleneksel inanlardan da ister istemez etkilenerek dnyadan el-etek ekmeyi ve kankl verek dervivri trde yaam biimlerini zendirmilerdir. zellikle Bodhidaharmadan sonra budizmin taoculukla ciddi biimde

etkileimi sonucunda, bu dncede de ciddi bir reform yaanm ve ortaya ok daha zgr, ayaklar daha bir yere basan, gnmz insanna da hitap edebilen Zen (chan) felsefesi kmtr. Hatt o nedenledir ki Zen meditasyonu da (zazen), klasik budist meditasyonlarndan ok taocu meditasyonla benzerlik gstermektedir. Tao dncesinde de boluk hereyin temelidir ve canl veya cansz olarak nitelediimiz tm varlklar, o tek ve btn olan byk birlikten kaynaklanrlar. Kimi astrofizikiler, zellikle de astro-arkeologlar, bilinen elementlerin (hidrojen ve helyum gibi basit olanlar hari) neredeyse hi birinin byk patlama ile meydana gelemeyeceini; muhtemelen baka biryerlerden tanm olabileceklerini dnyorlar. Tpk gneimizin de bir baka ok byk yldzn veya bir spernovann patlamas sonucunda olumu olduunu dnmeleri gibi. Gne sisteminde btn meteoritlerin ya hep ayn kyor. Evet, her zaman 4,5 milyar yl... Pekal, o halde gne sistemimizin ncesi ve kayna nedir ve nerededir? Yani henz gne sistemimiz hakkndaki bilgilerimiz dahi ok yetersiz... ya ondan tesi...? ada fizikiler bolukta meydana gelen byk bir patlama sonucunda, iinde bulunduumuz fiziksel evrenin olutuunu ne srerler; ve onlara gre her ey, hatt zaman dahi ite bu byk patlama ile balar. Ama byk patlamann olutuu boluun boyutlar, boluun ne ekilde ve ne zamandan beri varolduu, onun da bilinen fiziksel evren gibi genileyip genilemedii; boluu ve patlamadan sonra fiziksel evreni dolduran bir eyin, rnein bir ana ya da esas maddenin olup olmad henz bilinemiyor. Ksacas byk patlamadan ncesi ve o srada neyin varolduu gibi sorulara ancak bilinemez yantn verebilmektedirler. Keza byk patlamann naslndan baka neden olduu sorusuna da... Bu da, kukusuz onlarnki kadar aklayc olmasa da taocu boluk dncesinin, ada fizikilerle astrofizikilerin bugne kadar bilebildikleri (ya da bilemedikleri) ile ne denli uyumlu olduunu gstermeye yeterlidir. Byle bir anlaya vardnzda, varolan her eye sayg ve efkat duyar, doann dzenine bencilce veya uluorta mdaheleden kanrsnz. O zaman da tm yaamnz kr/dua/meditasyon olur. Hayatn dalgalanmalarna katlanabilmek iin en iyi yntem, onlara hazrlkl olmaktr. Kald ki olaylar da, onlarn nedenleri ve sonular da balangta grndkleri gibi olmayabilir. Her eyin ve her olayn bir veya birka nedeni olabilecei gibi, ntr olanlar dnda mutlaka bizi etkileyecek sonulara neden olmas da kanlmazdr. nemli olan bizim onlardan ne kadar etkileneceimiz, olaylarn geliimi ile sonularn ne denli etkileyebileceimizdir. Tao dncesi asl kaderci olmakszn yaamn dengeleri ve btn oluumlarn geni grllkle deerlendirilmesi zerine kurulmutur. Tao Te Chingde yle der: Talihin kayna talihsizliktir. Talihsizlik gizlendiinde talih grnr. Aslnda (denge halinde) i iedirler ve srekli dnrler.

nk ana felsefede yin, yang da ierir; yangsa yini... Baarszlkta, hsranda, mutsuzlukta -tabii eer bir gzlemleyebilirsek- baarnn, esenliin ve mutluluun tohumlar gizlidir. Huzur, hogr ierisindeki lde ve onu kavrayabilecek olan lllktedir. Her tr arln sonunun mutsuzluk olmas kanlmazdr. Duygulu olmak iyi ve doal olandr, ama duygusalln genellikle ac ekmeye neden olaca iyi bilinmelidir. nk dengede olmayan bir ruh hline iaret eder; ve ylesi bir ruh hline kaplm olanlar yaamdaki dengeleri kavrayamad gibi olan bitenden ders de karamazlar... Gerek taocular, tm taocu bilgeler gibi, asl toplumdan kamaz, aksine topluma katlrlar. nk Taoyu renmenin de, ksmen anlayp aktarabilmenin de ancak doadan, insandan ve toplumdan kamayp, aksine i ie olmakla mmkn olabileceini iyi bilirler. Bir kez doru bakmasn renebilirseniz Taoyu her ortamda, her i ve eyleminizde, ilikinizde ve gnn her nnda hissetmeye hatt ksmen grmeye balarsnz. O size gereken ruhsal enerjiyi, dayanma ve baedebilme gcn, yeterli esneklii, dntrclk becerisini, yeterince anlayl olabilmeyi, empatiyi ve balaycl kazandracaktr. Byle olduunuzda zaten evreyle ve doayla daha uyumlu bir konuma gelmi olacanzdan byk dkrklklar da yaamazsnz. Hani derler ya, dnceleriniz deitiinde, yaamnz da kendiliinden deiecektir... Bu da, kaderimiz zerinde etkili olabileceimizi ngren, taocu/Zen/suf ortak sylemlerine verilebilecek rneklerden birisidir. Tao felsefesinin zne biraz daha vkf olabilmek iin, Tao Te Chingin, taocu mistiklerin erdemi nasl tanmladna dair sylemine gz atmak yeterlidir. yle anlatlyor; Erdemli olanlar retir, ama sahip olmazlar; yaptklarndan gsterie kaplmazlar; koruyup kucak atklarna hkmetmeye kalkmazlar. Sanrz burada erdemin yannda, incelii ve onun da tesindeki zerafeti hissediyorsunuzdur. Yine bir baka anlaya gre, hereyin kayna olan, ama hibir eyi sahiplenmeyen Tao, canllarda hayat olarak grnr. Tabii eer grebilirseniz... O nedenledir ki bir taocu, gcn yaama olan inancndan alr. Honutluu da, kretmesi de, yaama bak da abartl deil, yumuak ve sadedir. Hibir ey onun isel dinginliini bozamaz. ..... Btn bunlar, arada yanlgya dm olabileceimizi de varsayarak veya gze alarak yazdk. Yazmann imdi ve bu defalk, yazmamaktan daha iyi olabileceini dnerek yazdk. Daha da nemlisi, ustalara deil tabii ama, henz yolun banda olanlara az da olsa k tutabilir diye yazdk... Tao hakknda yazmann ne denli zor, yorumlamannsa neredeyse imknsz olduunu bilerek, yanltc olabileceini de kabul ederek yazdk... * * * Ben byle syledim, byle anlattm; nk byle anladm... Bir bakas mutlaka baka trl syleyecek, baka biimde anlatacaktr. nk muhtemelen daha farkl anlam ya da konunun bir baka blmne deinmi olacaktr. Her kim Taoyu anlatmak isterse, bu konuda yaptklar da yapabilecekleri de mutlaka eksik kalacak ve yetersiz olacaktr.

Bundan fazlas artk tanmlamaya ve bilgi vermeye deil de koullamaya gireceinden, dorusu onu sizin bulmanzdr. O her yerdedir, kim ne kadarna eriebilirse... Sevgiyle sunmaya altm. Madem ki niyet esastr, o halde siz de azmz ok, eksiimizi tamam saynz. Gerekleri aratrmaktan kendinizi alkoymakszn; sevgi, esenlik ve farkndalkla kalnz