Tạp chí văn hiến số 8 năm 2006

8/9/2019 Tạp chí văn hiến số 8 năm 2006

http://slidepdf.com/reader/full/tap-chi-van-hien-so-8-nam-2006 1/77

VUÄ KYÂ

Kïí tûâ ngaây thûá ba, 28 thaáng 8 nùm 1945 êëy, tûáclaâ ngaây 21 thaáng 7 ÊËt Dêåu, Chuã tõch Höì ChñMinh têåp trung vaâo viïåc soaån thaão Tuyïn ngön

Àöåc lêåp.Trïn gaác hai nhaâ 48 Haâng Ngang, trong möåt cùn

phoâng röång maâ chuã nhaâ laâm phoâng ùn, úã giûäa kï möåtcaái baân daâi to, quanh baân coá taám ghïë tûåa àïåm mïìm laânúi Baác Höì thûúâng laâm viïåc vúái caác àöìng chñ trongThûúâng vuå Trung ûúng Àaãng. Cuöëi phoâng, saát tûúângphña sau, kï möåt chiïëc baân troân maâ Baác cuâng chuáng töithûúâng ùn saáng. Baác hay ngöìi suy nghô vaâ àaánh maáybïn chiïëc baân con kï saát tûúâng goác phña trong. Mùåt baânhònh vuöng, boåc da xanh maâu laá maå, vûâa àuã àïí têåp giêëybuát vaâ chiïëc maáy chûä nhoã mang tûâ chiïën khu vïì. Baáctrêìm ngêm suy nghô phaác thaão Tuyïn ngön Àöåc lêå p.

Nûãa àïm höm êëy, töi chúåt thûác giêëc, thêëy Baác vêînngöìi chùm chuá laâm viïåc. Haâ Nöåi sau möåt ngaây söiàöång àang ài vaâo yïn tônh. Àïm muâa thu, trïn cùn gaác

thoaáng röång, khöng khñ maát laânh. Töi trúã dêåy, bûúácthêåt nheå ra phña haânh lang, nhòn xuöëng àûúâng. Banngaây, phöë Haâng Ngang naáo nhiïåt, chêåt chöåi. Giúâ àêyröång vùæng giûäa àïm khuya. Hai àûúâng ray taâu àiïånchaåy thaânh hai vïåt thùèng, àen nhaánh. Trûúác möîi cùnnhaâ doåc phöë, cúâ àoã sao vaâng sêîm laåi trong àïm. Möåttöëp tûå vïå mùåc quêìn sooác, àêìu àöåi muä calö, àang ài tuêìndoåc phöë, boáng daáng hiïn ngang.

Chó múái caách àoá hún möåt tuêìn, Haâ Nöåi coân laâ möåtthaânh phöë baão höå, mêåt thaám nhû rûúi, thoaáng thêëy mêìucúâ àoã laâ caã böå maáy cai trõ cuãa keã thuâ löìng lïn nhû thuá

dûä. Thïë maâ giúâ àêy cúâ àoã phêëp phúái bay khùæp phöëphûúâng. Àïm êëy, laänh tuå Nguyïîn AÁi Quöëc àang ngöìigiûäa loâng Haâ Nöåi soaån thaão Tuyïn ngön Àöåc lêå p, múãàêìu möåt kyã nguyïn múái cho dên töåc: Kyã nguyïn Àöåc

lêåp, Tûå do. Thêåt laâ kyâ diïåu. Caách maång laâ möåt sûå kyâdiïåu. Vaâ chñnh Ngûúâi, tûâ Nguyïîn AÁi Quöëc àïën Höì ChñMinh, àaä cuâng vúái toaân dên laâm nïn àiïìu kyâ diïåu àoá...

Chiïìu ngaây 2 thaáng 9 nùm 1945, trïn Quaãng trûúângBa Àònh, möåt quang caãnh vûâa naáo nhiïåt, vûâa xuác àöång.Khi Cuå Höì vûâa xuêët hiïån trûúác maáy phoáng thanh, thòcaã Quaãng trûúâng êm vang tiïëng hö: - Cuå Höì Chñ Minhmuön nùm! - Chuã tõch Höì Chñ Minh muön nùm!

Vaâ khi Chuã tõch Höì Chñ Minh sang saãng cêët tiïëng

àoåc Tuyïn ngön Àöåc lêåp thò caã biïí n ngûúâi im phùngphùæc lùæng nghe:"Têë t caã moåi ngûúâi àïìu sinh ra coá quyïìn bònh àùèng.

Taåo hoá a cho hoå nhûä ng quyïìn khöng ai coá thïí xêm phaåm àûúåc; trong nhûä ng quyïìn êë y, coá quyïìn àûúåcsöë ng, quyïìn tûå do vaâ quyïìn mûu cêìu haånh phuá c..."

Àoåc àûúåc möåt àoaån, Cuå Höì böîng dûâng laåi, àûa cùåpmùæt êu yïëm nhòn toaân thïí àöìng baâo, cêët tiïëng hoãi:

- Àöìng baâo nghe roä tiïëng töi khöng?Tiïëng àaáp laåi liïìn ngay nhû sêëm:- Coá!Ngûúâi dên vaâ Chuã tõch nûúác böîng trúã nïn gêìn guäi

vaâ vö cuâng thên thiïët.Caâng vïì cuöëi baãn Tuyïn ngön Àöåc lêå p, gioång Cuå

Höì caâng êm vang, nhû cuöën huát moåi ngûúâi."Chñnh phuã lêm thúâi cuã a nûúá c Viïåt Nam Dên chuã

Cöång hoaâ - trõnh troång tuyïn böë vúá i thïë giúá i rùçng: Nûúá c Viïåt Nam coá quyïìn hûúã ng Tûå do, Àöåc lêå p vaâ sûåthêåt àaä trúã thaânh möåt nûúá c Tûå do, Àöåc lêå p. Toaân thïí dên töåc Viïåt Nam quyïë t àem têët caã tinh thêìn vaâ lûåclûúång, tñnh maång vaâ cuã a caã i àïí giûä vûä ng quyïìn Tûå do, Àöåc lêå p êë y!"

Cuâng vúái ngaây 2 thaáng 9 nùm 1945, baãn Tuyïn

ngön Àöåc lêåp do Chuã tõch Höì Chñ Minh àoåc trûúácquöëc dên àöìng baâo, laâ möåt möëc son choái loåi trïn conàûúâng daâi àêëu tranh dûång nûúác vaâ giûä nûúác suöët mêëynghòn nùm cuãa dên töåc Viïåt Nam.

NHÚÁ MAÄI NHÛÄNG

PHUÁT GIÊY KYÂ DIÏÅU

Baác Höì àoåc baãn Tuyïn ngön Àöåc lêåp

taåi Quaãng trûúâng Ba Àònh



Lúáp treã

8.Liïn hoan quöë c tïë voä cöí truyïìnViïåt Nam lêìn thûá I:möåt êë n tûúång àeåp

Nguyïîn Thõ Thanh Bònh10.Fidel Castro - êën tûúång khoá quïn

Hoaâng Hiïåp14. Thêåt, mú möåt vuâng truyïìn thuyïët

Haå Huyïìn16.Trêìn Thaá i Töng nhên aã nh trong

Thiïìn hoåc Viïåt NamThaái Kim Lan

22.Phan Chêu Trinh vaâ loâng tin vaâosûá c maånh cuã a tri thûá c cuã a vùn hoáa

Nguyïn Ngoåc24.“Höìn” nhaâ saân vêî n coân

Àaâo Thuêån26.Cöíng laâng Àûúâng Lêm nhúá , tiïëc

Khaãi Hûng28. Laâng töi xûa coá tuåc haát vñ

Vùn Saáu30. Àöìng Ngû chïnh vïnh gaá nh röë i

Dûúng Xuên33.Chiïë n tranh Viïåt Nam qua caã m

nhêån cuã a möåt traá i tim thiïë u nû äConstantin Lupeanu

VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM

36.“Àûâng àöë t” trong àoá àaä coá lûã aTrêìn Àùng

38. Ca nhaåc truyïìn hònhNguyïîn Troång Taåo

42. Giaá o sû Trêìn Vùn Giaâu möåt hoåcgiaã lúá n

Àinh Xuên Lêm - Phaåm Höìng Tung46. Taå Thõ Hònh - chên dung

möåt cêu quan hoåNguyïîn Quang Hûng

48. Maá i võn cuöåc àúâiÀöî Àûác

50. Nhaâ lûu niïåm Diïå p Minh Chêu Baã o taâng tû gia àêìu tiïn cuãa VN

Lï Phuá Khaãi52. Ngûúâi Nga höìn Viïåt

Trêìn Àõnh54. Noá n baâi thú Xûá Nghïå bõ kiïån

Giao Hûúãng56. Nhêë t Chi Lan: ngûúâi phuåc höìigöëm Chùm cöí

Khuï Viïåt Trûúâng66. Hoaâng höìn cöí tñch

Vônh Quyïìn

ÀauTaåp chñ xuêët baãn haâng thaángGiêëy pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTT

Toaâ soaån - Trõ sûå:30/79A Lyá Nam Àïë - Haâ NöåiÀT: 04.7471896; FAX: 04.7337686Email: [email protected]

Vùn phoâng àaåi diïån taåi TP.HCM:288B, An Dûúng Vûúng,Quêån 5, TP.HCMÀT: 08.8353878

Chuã nhiïåmHoaâng Chûúng

Phoá Töí ng Biïn têåp Thûúâng trûåcNguyïîn Thïë Khoa

Phoá Töí ng Biïn têåpNguyïîn Thïë Kyã Phaåm Viïåt LongNguyïîn Minh San

Giaám àöëc àiïìu haânhVoä Thaânh Tên

Thû kyá toâa soaånTûâ My Sún - Nguyïîn Hûäu Phaái

Höåi àöìng Biïn têåpNguyïîn Nam Khaánh - Trêìn Baãng - MõchQuang - Trêìn Vùn Khï - Höì Sô Võnh - Vuä Maäo- Thaái Kim Lan - Phaåm Thõ Thaânh - ÀùångNhêåt Minh - Àoaân Thõ Tònh - Trûúâng Lûu -Thanh Hûúng - Nguyïîn Thuyïët Phong

Trònh baâyTûâ My Sún - Àùång Ngoåc Quang

Bòa 1Caánh diïìu tuöíi thú AÃnh: Lï Baá Dûúng

Taâi trúå phaát haânhDoanh nghiïåp saách Thaânh NghôaTP. Höì Chñ Minh

In taåiXûúãng in Tin hoåc, Haâ Nöåi

Giaá: 16.000à

4VUÄ THÖË NG NHÊË T



RiverSpirit

4. Little Artists on TraditionalStages

Le Ba Lieu10.Fidel Castro - Unforgettable

ImpressionHoang Hiep

14.Facts and Dreams of the Land of Legend

Ha Huyen16.Tran Thai Tong - A Human

Image in Vietnam's Zen StudiesThai Kim Lan

26.Gate of Duong Lam Village: Memory and Regret

Khai Hung30.Dong Ngu - The Tottering

Puppet TheatreDuong Xuan

42.Professor Tran Van Giau - AGreat Scholar

Dinh Xuan Lam - Pham Hong Tung52.A Russian with Vietnamese Spirit

Tran Dinh66.Sunset of old tales

Vinh Quyen

ThePoetry Hat

VU THONG NHAT



4

bònh luêånSÛÅ KIÏÅN

Baâi vaâ aãnh: LÏ BAÁ LIÏÎU

Múã àêìu cho àïm diïîn, möåt giaân nhaåc tuöìng vúái àêìy àuã nhûängnhaåc cuå truyïìn thöëng do nhûäng nhaåc cöng àang tuöí i quaângkhùn àoã cuãa àoaân Àaâ Nùéng thïí hiïån bùçng möåt phong caách

chuyïn nghiïåp àaä nhêån àûúåc sûå taán thûúãng nöìng nhiïåt cuãa khaán giaã -nhûäng ngûúâi yïu sên khêëu truyïìn thöëng. Nhûäng diïîn viïn àïën tûâ ThaáiBònh, Thaái Nguyïn, Àöng Anh (Haâ Nöåi) Yïn Baái, Hêåu Löåc (ThanhHoaá), Quy Nhún (Bònh Àõnh), Àaâ Nùéng... Thûåc sûå toãa saáng trong àïmdiïîn qua caác vai mêîu xuêët sùæc trong nhûäng trñch àoaån tuöìng, cheâo...Xem caác em diïîn vúái möåt phong caách tûå tin, khöng mêëy ngûúâi nghô

rùçng àêy laâ nhûäng diïîn viïn khöng chuyïn búãi caác em diïîn hay quaá,coá höìn quaá. Sau möîi lúáp diïîn, cuâng vúái nhûäng tiïëng cûúâi saãng khoaái,nhûäng traâng phaáo tay nöìng nhiïåt cuãa khaán giaã Thuã àö, àïí yá thêëy coá

Trong àïm 29/7/2006, Raå p Höì ng Haâ (Haâ Nöåi) khöng coân chöî tröë ng

nhû vúä oaâ trong tiïë ng vöî tay khöng dûát trûúá c nhûä ng lúáp diïî n trñch

àoaå n tuöì ng cheâ o baá o caá o töí ng kïë t Dûå aá n "Sên khêë u hoå c àûúâ ng" giai

àoaån 2001-2005 maâ diïî n viïn laâ nhûä ng nghïå syä nhñ tuöíi hoå c troâ

hiïå n àang hoå c taåi caá c trûúâ ngTHCS úã 18 tónh thaâ nh phöë trong

caã nûúác tham gia dûå aá n Sên khêë u hoå c àûúâ ng. Chó bùç ng 8 trñch àoaå n

vúá i 4 trñch àoaå n tuöì ng vaâ 4 trñch

àoaå n cheâ o cöí chia àïìu cho hai böå mön nghïå thuêå t mang àêå m baã n sùæ c

vùn hoaá dên töå c, coá thïí khùè ng àõnh: Vúá i caá c maã ng miïë ng cuãa sên khêëu truyïì n thöëng àûúå c caá c nghïå

syä nhñ thïí hiïå n hïë t sûá c thaâ nh cöng àaä xoaá ài àiïìu ngûúâi ta vêî n nghi

ngaåi àoá laâ : Liïåu sên khêë u truyïì n thöë ng coá coâ n àûúå c khaá n giaã höm nay quan têm möåt caá ch àñch thûåc

trong khi trong cuöå c söë ng haâ ng

ngaây traâ o lûu nhaå c treã vúá i nhûä ng Röë c, Raáp... àang laâ möë t àöë i vúá i lúá p treã...

Lúp tre höm nay khöng quay lûng vúi

VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM

Thûá trûúãng Böå VHTT Lï Tiïë n Thoå, UÃy viïn T.Û Àaãng - Chuã tõch UBND tónh Bònh ÀõnhVuä Hoaâng Haâ, GS Hoaâng Chûúng vaâ Thûúång tûúáng Nguyïîn Nam Khaánh lïn sên khêë uchuác mûâng caác nghïå sô treã sau àïm diïîn



VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM 5

sên khêëu truyïìn thöëngkhöng ñt ngûúâi seä saâng kñn àaáo lêëy khùn chêëm nhûäng gioåt nûúác mùæt -nûúácmùæt cuãa niïìm vui trûúác möåt thïë hïå khöng quay lûng laåi vúái sên khêëutruyïìn thöëng, thêåm chñ coân àang tiïëp tuåc kïë thûâa vaâ phaát huy nhûäng tinhhoa cuãa vöën cöí dên töåc. Nhûäng nghïå sô nhñ vúái phong caách biïí u diïînkhöng phaãi laâ diïîn kõch nûäa maâ thûåc sûå nhû àang söëng cuâng nhên vêåt...Möåt Àaâo Thõ Lï Na (14 tuöí i) hoåc sinh trûúâng THCS Quang Trung (Quy

Nhún - Bònh Àõnh) hoaá thên vaâo nhên vêåt Höì Nguyïåt Cö trong tuöìng Höì Nguyïåt Cö hoaá caá o trong trñch àoaån sau khi bõ Tiïët Giao lûâa àoaåt mêët ngoåcquyá tu luyïån ngaân nùm... Möåt Tiïët Cûúng do Nguyïîn Thaái Anh (14 tuöí i)thïí hiïån cuâng vúái Diïåu Linh (14 tuöí i) vai Kyã Lan Anh àoaân Bònh Àõnh

Phaåm Thïë Quên vai Thêìy boái trong hïìcheâo Thêì y boá i ài chúå

Daân nhaåc cuãa Àoaân Àaâ Nùéng



VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM6


trong lúáp Tiïë t Cûúng chöë ng buá a. Àoaân Thanh Hoaá vúái trñchàoaån tuöìng lõch sûã, möåt Triïåu Trinh Nûúng vúái nhûäng àöångtaác vuä àaåo àùåc trûng cuãa nghïå thuêåt tuöìng... Sên khêëu àïmdiïîn cuäng thûåc sûå söëng àöång trong nhûäng maãng miïëng hïìcheâo vúái lúáp Meå Àöë p - Xaä trûúã ng, caâng thïm saãng khoaái vúáimöåt Phaåm Thïë Quên (13 tuöí i) vai thêìy boái cuâng vúái Phaåm ThõHùçng (14 tuöí i) vai cö gaái ài xem boái trong trñch àoaån hïì cheâoThêì y boái ài chú å cuãa àoaân Àaåi Tûâ (Thaái Nguyïn)... Röìi nûäa,möåt cö Têëm dõu hiïìn trong trñch cheâo Chuyïån laâng Mai (àoaânYïn Baái)... Trêìn Quöëc Toaãn àïì cúâ trong trñch àoaån cheâo TrêìnQuöë c Toaã n ra quên (àoaân Àöng Anh - Haâ Nöåi)... Nhûäng vaidiïîn xuêët sùæc - quaá xuêët sùæc nïëu coá thïí noái nhû thï ë- quaã thûåc

Àaâo Thõ Lï Na trong trñch àoaån tuöìng Höì

Nguyïåt Cö hoáa caá o

Nguyïîn Thaái Anh trong vai Tiïë t Cûúng




àaä laâm cho khöng ñt diïîn viïn, nghïå syä chuyïn nghiïåp vaânhûäng ngûúâi têm huyïët vúái nghïå thuêåt truyïìn thöëng coá mùåttrong àïm biïí u diïîn thûåc sûå lêëy laâm mûâng trûúác thïë hïå kïë cêåntrong tûúng lai.

Kheáp laåi möåt àïm diïîn thaânh cöng, hïët sûác thaânh cöng, vaâcuäng laâ niïìm haånh phuác cho nhûäng ai àaä trûåc tiïëp tham dûå àïmbiïí u diïîn. Vúái nhûäng gò àaä thïí hiïån, xin mûúån lúâi GS HoaângChûúng - Töí ng giaám àöëc Trung têm Nghiïn cûáu Baão töìn vaâPhaát huy vùn hoaá dên töåc - núi àïì xuêët vaâ àöìng thûåc hiïån Dûåaán "Sên khêëu hoåc àûúâng" cuâng vúái Cuåc Nghïå thuêåt Biïí u diïîn- Böå VHTT - trong àïm biïíu diïîn: Lúáp treã höm nay àaä khöngquay lûng vúá i sên khêë u truyïìn thöë ng.q

Meå Àöëp - Xaä Trûúãng

Tuöìng Triïåu Trinh Nûúng (Àoaân Thanh Hoáa)

Trêì n Quöë c Toaãn ra quên (Àöng Anh, Haâ Nöåi)



NGUYÏÎN THÕ THANH BÒNH

Phoá Chuã tõch UBND tónh Bònh Àõnh

Voä cöí truyïìn Viïåt Nam coá möåt lõch sûã phaát triïí nlêu àúâi laâ nhûäng tinh hoa kïë thûâa tûâ nhûängkinh nghiïåm quyá baáu cuãa cha öng; Vúái phong

caách riïng phuâ húåp vúái àùåc àiïí m cuãa ngûúâi Viïåt, gùænliïìn vúái triïët lyá: "nhu chïë cûúng", "àoaãn chïë trûúâng"cöång vúái tinh thêìn thûúång voä àaä taåo nïn möåt baãn sùæcàöåc àaáo. Hiïån nay, gêìn möåt trùm voä phaái coá göëc rïî tûâvoä cöí truyïìn Viïåt Nam goáp laåi thaânh möåt di saãnvùn hoáa quyá baáu, àang lan toãa maånh meä úãtrong vaâ ngoaâi nûúác. Voä thuêåt dên töåc àaä ài

vaâo àúâi söëng cuãa nhên dên vûâa laâ phûúngtiïån tûå vïå vûâa laâ phûúng tiïån thïí thaonêng cao sûác khoãe con ngûúâi. VúáiBònh Àõnh hún 200 nùm qua,nhûäng chiïën cöng hiïí n haáchcuãa ngûúâi anh huâng aáo vaãiQuang Trung - NguyïînHuïå vêîn àûúåc ngûúâiàúâi truyïìn tuång. Sûãsaách cuäng àaä ghinhêån thúâi TêySún laât h ú â iky â

hûng thõnh vaâ phaát triïí n rûåc rúä nhêët

cuãa voä cöí truyïìn Bònh Àõnh - mön voäkïët tinh tûân h û ä n g

t h ï ëàaánh ûu

viïåt cuãacaác doâng

voä, phaái voäkhaác nhau àïí

taåo nïn hiïåu quaãtöëi àa trong chiïën

àêëu cuãa nghôa quên

Têy Sún. ÚÃ Bònh Àõnhtûâ xûa túái nay viïåc reânluyïån voä nghïå luön àûúåc

caác gia àònh vaâ doâng töåc àùåcbiïåt coi troång. Khöng chó coá

nam giúái maâ caã nûägiúái cuäng thamgia reân luyïånRoi - Quyïìn -Àao - Kiïëmmöåt caách saymï vaâ àaä ài vaâo

ca dao: Ai vïì Bònh


Trong suöët chiïìu dai lõch sûã àêu tranh dûång nûúc vagiûä nûúc nhên dên Viïåt Nam luön luön thïí hiïån lamöt dên töc anh huâng. Chñnh trong cac cuöc àêutranh anh hung chinh phuåc thiïn nhiïn, àêëu tranhchöëng xêm lûúåc, ngûúâi Viïåt Nam àa tûå hònh thanh,

phat triïn va hoan thiïån kyä thuêåt chiïën àêu. Àêy lacú súã cho viïåc hònh thanh voä cö truyïìn dên töc. Cuängco thï noái vo cö truyïìn Viït Nam àa goáp phên trongnhûäng cuöc àêu tranh vï quöc vô àai.

Liïn hoan Quöëc tïë Voä cöí truyïìn Viïåt Nam lêìn thûá I

MÖÅT ÊËN TÛÚÅNG ÀEÅP





Àõnh maâ coiCon gaái Bònh Àõnh boã roi ài quyïìn Hoùåc: Voä Thuêån Truyïìn

Quyïìn An Thaái...Coá leä vò vêåy, Bònh Àõnh àûúåc nhên dên caã nûúácmïën thûúng àùåt tïn laâ Miïìn àêët voä. Voä Bònh Àõnh àaätöìn taåi phaát triïí n haâng trùm nùm qua khöng chó trongnûúác vaâ caã thïë giúái.

Viïåc töí chûác Liïn hoan Quöëc tïë Voä cöí truyïìn ViïåtNam lêìn thûá I taåi Bònh Àõnh coá möåt yá nghôa àùåc biïåt,nhêët laâ trong giai àoaån chuáng ta àang nöî lûåc xêy dûångnïìn vùn hoáa Viïåt Nam tiïn tiïën àêåm àaâ baãn sùæc dêntöåc. Lêìn àêìu tiïn àùng cai töí chûác liïn hoan voä thuêåtdên töåc quöëc tïë, chuáng töi caãm thêëy vinh dûå vaâ tûå haâonïn àaä cöë gùæng laâm hïët sûác mònh àïí liïn hoan gùåt haái

àûúåc nhiïìu kïët quaã töët àeåp. Haâng trùm voä sû, voä sô úã21 nûúác - 37 àoaân àaä àïën dêng hûúng tûúång àaâi HoaângÀïë Quang Trung, thùm Baão taâng Quang Trung, xemdiïîn nhaåc Voä Têy Sún vaâ xem Voä sinh Bònh Àõnh trònhdiïîn caác mön phaái voä, caác Àoaân Voä thuêåt quöëc tïë cuängàaä tham gia àöìng diïîn trong buöí i khai maåc úã sên vêånàöång Qui Nhún vaâ thi àêëu rêët nhiïåt tònh, rêët hêëp dêîn löicuöën haâng ngaân ngûúâi xem.

UÃy ban Thïí duåc Thïí thao Viïåt Nam, caác böå, ngaânhtrung ûúng, caác àõa phûúng, caác àún võ taâi trúå, caác cú quan thöng têën baáo chñ trong caã nûúác àaä taåo àiïìu kiïånhöî trúå tónh Bònh Àõnh töí chûác thaânh cöng Liïn hoanQuöëc tïë Voä cöí truyïìn Viïåt Nam lêìn thûá I. Cuöåc Liïnhoan àaä laâ dõp gùåp gúä giao lûu trao àöí i chuyïn mön quaàoá thùæt chùåt hún nûäa tònh àoaân kïët giûäa caác voä sinh, caácvoä phaái, thùæt chùåt hún tònh àoaân kïët hiïí u biïët dên töåc vòhoâa bònh, húåp taác vaâ phaát triïí n, àöìng thúâi, àêy cuäng laâviïåc laâm goáp phêìn vaâo cöng taác baão töìn baãn sùæc vùnhoáa dên töåc, quaãng baá voä cöí truyïìn Viïåt Nam, trong àoácoá doâng voä Bònh Àõnh àïën vúái baån beâ quöëc tïë. Nhònnhûäng voä sô, voä sinh Phaáp, Àûác, Italy, Rumani, Nga,Autraylia, Haân Quöëc... ùn mùåc voä phuåc Viïåt Nam biïí udiïîn nhûäng àûúâng quyïìn, thïë voä Viïåt Nam, ai cuäng coá

caãm tònh vaâ nhiïåt liïåt cöí vuä.Nhiïìu voä sû, voä sô úã caác nûúác àaä noái lïn caãm tûúãngtöët àeåp khi àûúåc àïën thùm Viïåt Nam - àêët nûúác tûúiàeåp àang chuyïí n àöång nhöån nhõp, phêën khúãi trongkhöng khñ àöí i múái vaâ sùæp gia nhêåp WTO.

Chñnh quyïìn vaâ nhên dên tónh Bònh Àõnh nöìngnhiïåt àoán chaâo vaâ caãm ún sûå tham gia goáp mùåt cuãa 21àoaân trong nûúác vaâ 37 àoaân Voä cöí truyïìn Viïåt Nam taåi21 quöëc gia vaâ vuâng laänh thöí trïn thïë giúái vïì dûå liïnhoan àaä àem àïën cho nhên dên Bònh Àõnh möåt tònhcaãm töët àeåp vaâ hûäu nghõ.

Thaânh cöng cuãa Liïn hoan Quöëc tïë Voä cöí truyïìn

Viïåt Nam lêìn thûá I múã ra möåt triïí n voång múái vïì quanhïå vùn hoáa giûäa Viïåt Nam vaâ caác nûúác trïn thïë giúái.q Möåt söë hònh aãnh khai maåc Liïn hoan Quöëc tïë Voä cöí truyïìnViïåt Nam lêìn 1

Tûâ traái sang: Öng Vuä Hoaâng Haâ - UÃy viïn T.Û Àaãng, Chuã tõch UBNDtónh Bònh Àõnh; öng Huyânh Vùn AÁi - Phoá Chuã nhiïåm UB TDTT; GSHoaâng Chûúng - TGÀ Trung têm NCBT&PHVHDT vaâ öng NguyïînXuên Dûúng - Bñ thû Tónh uãy tónh Bònh Àõnh taåi lïî khai maåc LHQTVoä cöí truyïìn VN lêìn I




vùn hiïënDIÏÎN ÀAÂN

HOAÂNG HIÏÅP

Ngay tûâ khi laâ sinh viïn Àaåihoåc La Habana vaâo cuöëithêåp niïn 40 cuãa thïë kyã

trûúác, Fidel àaä nöíi tröåi lïn nhû möåtthuã lônh treã xuêët chuáng, àêìy baãnlônh kiïn cûúâng, bêët khuêët. Trûúãngthaânh tûâ phong traâo sinh viïn tiïënböå, Fidel àaä hiïën dêng traái tim vaâkhöëi oác cuãa mònh cho sûå nghiïåpgiaãi phoáng dên töåc cho àïën khi

Caách maång Cuba giaânh thùæng lúåihoaân toaân vaâo ngaây 1-1-1959, vaâtûâ àêëy, Fidel tiïëp tuåc dêîn dùæt nhêndên Cuba ài theo con àûúâng mònhàaä choån.

Trong khuön khöí baâi viïët naây,töi chó xin ghi laåi nhûäng gò maâFidel àaä àïí laåi trong töi nhiïìu êëntûúång sêu sùæc.

Nhúâ coá saáng kiïën cuãa Fidel, töimay mùæn àûúåc tham gia àoaân lûuhoåc sinh Viïåt Nam àêìu tiïn göìm

FIDEL CASTRO

êën tûúång khoá quïn

Fidel Castro gûúng cao laá cúâ truyïìn thöëngquyïë t chiïë n quyïët thùæng cuãa Sû àoaân KheSanh

AÃNH: TTXVN




23 caán böå do Nhaâ nûúác ta cûã sang Cuba hoåc tiïëngTêy Ban Nha (vaâo cuöëi nùm 1961) àïí sau khi hoåcxong, nhû yá kiïën cuãa Fidel àïì xuêët: "Trúã thaânhchiïëc "cêìu nöëi" giûäa Viïåt Nam vaâ caác nûúác Mô -Latinh".

Àûúåc hoåc têåp, cöng taác úã Cuba trong möåt thúâigian daâi vaâ liïn tuåc nghiïn cûáu, theo doäi tònh hònhCuba, àöìng thúâi coá vinh dûå àûúåc tiïëp cêån nhiïìulêìn vúái Fidel, töi caãm nhêån: Fidel laâ hiïån thên cuãadên töåc Cuba anh huâng vaâ moåi ngûúâi dên Cubaàïìu luön mang hònh aãnh Fidel trong traái timmònh. Sûå gùæn boá maáu thõt àoá àûúåc thïí hiïån roä neáttrong suöët quaá trònh ài lïn àêìy soáng gioá cuãa Caáchmaång Cuba. Nhên dên Cuba rêët tûå haâo coá Fidel

nhû àûúåc tiïëp thïm sûác maånh vaâ quyïët têm àïí vûúåt qua bao khoá khùn, thûã thaách, vûäng bûúác trïncon àûúâng xêy dûång vaâ baão vïå Töí quöëc xaä höåichuã nghôa cuãa mònh xûáng àaáng laâ ngoån àeân pha úãvuâng biïí n Caribe vaâ khu vûåc Myä Latinh.

Nhên dên Cuba àùåt troån niïìm tin vaâo Fidel vaâcoi Ngûúâi nhû hoåc troâ xuêët sùæc nhêët cuãa JoseáMartñ, võ anh huâng dên töåc, ngûúâi àûúåc nhên dênCuba tön vinh laâ "Ngûúâi cha cuãa nïìn àöåc lêåpCuba".

Vaâo nhûäng nùm àêìu sau khi Caách maång Cubatoaân thùæng, cuäng nhû maäi vïì sau naây, chuáng töi

àûúåc têån mùæt chûáng kiïën nhûäng cuöåc mñt tinhquêìn chuáng àöng haâng triïåu ngûúâi têåp trung úãQuaãng trûúâng Joseá Martñ àïí nghe Fidel noáichuyïån trong suöët 6 giúâ liïìn. Fidel khöng duângnhûäng ngön tûâ hoa myä, maâ noái nhûäng cêu xuáctñch, dïî hiïíu, chinh phuåc ngûúâi nghe bùçng caáchdêîn giaãi, phên tñch cuå thïí vaâ sinh àöång nhûäng vêënàïì coá liïn quan àïën àúâi söëng chñnh trõ kinh tïë - xaähöåi Cuba cuäng nhû thúâi sûå quöëc tïë. Cûá sau möåthöìi lêu, khi Fidel noái dûát cêu thò trong àaám àöngquêìn chuáng cêët tiïëng hö vang: "Thûa Töí ng tû

lïånh, haäy ra lïånh cho chuáng töi", àïí baây toã sûånhêët trñ vaâ sùén saâng laâm àuáng theo nhûäng àiïìuFidel noái.

Fidel rêët lùæng nghe vaâ tön troång yá kiïën cuãaquêìn chuáng nhên dên, àùåc biïåt laâ cuãa giúái trñthûác, khoa hoåc. Fidel coá thoái quen thûúâng xuyïnàïën trûúâng Àaåi hoåc La Habana, núi àaä àaâo taåoFidel trúã thaânh cûã nhên luêåt, àïí noái chuyïån vaâtrao àöí i yá kiïën vúái caác giaáo sû vaâ sinh viïn, möîikhi xuêët hiïån nhûäng vêën àïì nhaåy caãm cuãa àêëtnûúác hoùåc quöëc tïë. Sau khi tham khaão yá kiïën cuãagiúái trñ thûác, Fidel baân baåc cuâng vúái Ban laänh àaåo

vaâ caác ngaânh coá liïn quan, vaåch ra àûúâng löëi chuãtrûúng thñch húåp. Chñnh vò vêåy, nhûäng chñnh saáchdo Nhaâ nûúác ban haânh àïìu phuâ húåp vúái nguyïån

Nïu co ai àùt cêu hoi: Nhên vêt naoàûúåc ngûúäng möå nhêt úã Têy ban cêu tûâ

nûãa cuöi thï kyã XX cho àïën nay? Töi seäkhöng do dûå tra lúâi rùng: Nhên vêt êychñnh la Fidel Castro.

Chuã tõch Fidel Castro troâ chuyïån vúái àöìng chñ Nguyïîn Thõ Àõnh vaâ caácduäng sô diïåt Myä àang úã thùm Cuba nùm 1974

Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng vaâ Chuã tõch Fidel Castro taåi Sên bay quöë ctïë Höxï Maácti AÃNH: TLTTXVN





voång cuãa moåi ngûúâi, àûúåc toaândên thûåc hiïån àêìy àuã vaâ coá hiïåu

quaã.Öng Lula Da Silva, hiïån laâTöí ng thöëng Brasil rêët coá lñ khinhêån xeát rùçng: "Möåt nhaâ chñnh trõnhû Fidel Castro, trong voâng 40nùm qua, giûä àûúåc nguyïn veåncûúng võ laänh àaåo vaâ loâng tön kñnhcuãa nhên dên laâ möåt àiïìu phithûúâng".

Fidel àaä noái laâ laâm, laâm theophûúng chêm "Gûúng mêîu laâmïånh lïånh khöng lúâi". Coân nhúá roä

vuå mña àûúâng 1969 - 1970, toaândên Cuba phêën àêëu àaåt muåc tiïusaãn xuêët 10 triïåu têën àûúâng. Fideltuyïn böë: "ÚÃ àêët nûúác naây, khöngmöåt ai àûúåc miïîn nghôa vuå laoàöång chùåt mña, chó trûâ Töí ng thöëngDroticos, vò àau cöåt söëng". ChñnhFidel àaä cuâng vúái caán böå laänh àaåocuãa caác ngaânh, caác cêëp, thu xïëpthúâi gian ài chùåt mña nhû dênthûúâng. Trong vuå mña naây, riïngFidel chùåt àûúåc 30 têën mña.

Vaâo thaáng 10 nùm 1963, khicún baäo lúán chûa tûâng coá Flora àöí böå vaâo tónh Camaguey, miïìnÀöng Cuba, Fidel theo doäi saátdiïîn biïën cuãa trêån baäo vaâ àïën têånàõa phûúng, trûåc tiïëp chó àaåo,kiïí m tra nhùçm haån chïë àïën mûácthêëp nhêët thiïåt haåi vïì ngûúâi vaâcuãa. Cuäng tûâ sau trêån baäo êëy, hêìunhû Fidel khöng bao giúâ vùæng mùåttrong caác cöng viïåc phoâng, chöëng

baäo luåt úã Cuba.Trong cuöåc söëng àúâi thûúâng,Fidel rêët giaãn dõ vaâ khiïm nhûúâng.Nhiïìu khi ngûúâi ta tröng thêëyFidel, vúái böå quên phuåc maâu xanhö-liu quen thuöåc, tûå tay laái xe jeep,bùng qua nhûäng caánh àöìng mña vaâcaác nöng trûúâng nuöi boâ àïí thõ saáttònh hònh thûåc tïë, hoùåc ngöìi ngaytrïn àöìng ruöång chuyïån troâ, thùmhoãi, trao àöí i yá kiïën vúái nöng dên.

Tuy bêån trùm cöng nghòn viïåc

cuãa àêët nûúác, Fidel vêîn daânh thúâigian thñch àaáng àïí tûå trang bõ vöënhiïíu biïët sêu röång trïn nhiïìu lônh

Fidel Castro vaâ em trai, öng Raul Castro - 75 tuöíi AÃNH: TL




vûåc, giuáp cho viïåc chó àaåo thïmhiïåu quaã.

Fidel rêët thên thiïån vaâ cúãi múãvúái moåi àöëi tûúång. Nhûäng ai àaätûâng àûúåc tiïëp xuác vúái Fidel, duâchó möåt lêìn, àïìu rêët caãm phuåc vaâcoá êën tûúång töët àeåp vïì nöåi dungàöëi thoaåi cuäng nhû caách ûáng xûãthöng minh, linh hoaåt cuãa Fidel.

Vöën laâ möåt luêåt sû coá tri thûácuyïn baác vaâ taâi huâng biïån, Fidel coáàuã khaã nùng caãm hoáa moåi ngûúâi.

Tuy vêåy, àöi luác Fidel cuäng rêët coáduyïn trong caách noái haâi hûúác,nhûng bao haâm yá nghôa tñch cûåc vaâxêy dûång.

Coá lêìn, Fidel nhùæc àïën cêuchuyïån: "Trûúác àêy, trong cuöåcphoãng vêën cuãa möåt taåp chñ lúán,ngûúâi ta yïu cêìu töi chuåp aãnh vúáiàiïëu xò gaâ trïn möi, nhûng töi àaä tûâchöëi".

Trïn thûåc tïë, Fidel àaä boã huát xògaâ tûâ nùm 1985, sau hún 40 nùmliïn tuåc huát.

Thêåt laâ thuá võ khi àûúåc biïët:Caách àêy àaä lêu, phoáng viïn baáoParis Match àùåt cêu hoãi: "Taåi saokhöng thêëy Ngaâi huát àiïëu xò gaâquen thuöåc?" Fidel àaáp: "Töikhöng huát xò gaâ nûäa, vò töi uãng höåphong traâo khöng huát thuöëc". Khinhaâ baáo hoãi tiïëp: "Ngaâi cuäng seäcaåo rêu cuãa mònh chûá?" Fidel hoám

hónh traã lúâi: "Khöng, böå rêu thò vêînúã laåi, búãi leä nïëu möîi ngaây töi mêët15 phuát àïí caåo rêu thò trong 30

nùm, töi àaä laäng phñ möåt thúâilûúång rêët lúán".

Nhêån roä yá nghôa quöëc tïë lúán laocuãa cuöåc àêëu tranh chñnh nghôacuãa nhên dên Viïåt Nam àöëi vúáiloaâi ngûúâi, nhêët laâ àöëi vúái caác dêntöåc Myä Latinh, Fidel àaä daânh choViïåt Nam nhûäng tònh caãm vaâ uãnghöå, giuáp àúä vö cuâng quyá baáu.

Ngaây 2/1/1966, khi nhên dên tabûúác vaâo giai àoaån gay go nhêëtcuãa cuöåc àuång àêìu lõch sûã, trong

cuöåc mñt tinhcoá trïn 1 triïåu

ngûúâi Cubatham dûå, vaâkhaách múâi cuãacaác nûúác tûâ 3chêu luåc AÁ,Phi, Myä Latinhàïën Cuba dûåHöåi nghõ. Fideltuyïn böë: "VòViïåt Nam,Cuba sùén saânghiïën dêng caãmaáu cuãa mònh".

Lúâi tuyïn böë chñ tònh êëy àaä laâmrung àöång traái tim cuãa nhûängngûúâi Cuba vaâ Viïåt Nam, cuängnhû haâng triïåu ngûúâi coá lûúng tritrïn toaân thïë giúái.

Hún 40 nùm qua röìi maâ trongkyá ûác töi vêîn coân in àêåm hònh aãnhcuãa Fidel, nguyïn thuã quöëc gia àêìutiïn vaâ duy nhêët sang thùm ViïåtNam vaâo thaáng 9 nùm 1973, àïën

têån vuâng múái giaãi phoáng cuãa tuyïënlûãa Quaãng Trõ. Töi àûúåc vinh dûåphuåc vuå Àoaân, nïn vêîn coân nhúá roähònh aãnh cuãa Fidel phêët cao laá cúâtruyïìn thöëng baách chiïën baáchthùæng cuãa Sû àoaân Khe Sanh vaâFidel àûáng trïn chiïëc xe tùng Myäbõ quên ta chiïëm àûúåc, àïí chia seãniïìm vui chiïën thùæng vúái quên dênta.

Caãm àöång nhêët laâ trïn àûúângtrúã ra Àöìng Húái, khi ài qua xaä

Vônh Thaânh, huyïån Vônh Linh,chûáng kiïën caãnh 4 thûúâng dên vûâabõ truáng bom bi cuãa àõch, Fidel

liïìn cho àoaân xe dûâng laåi, thùmhoãi ên cêìn vaâ cûã baác sô cêëp cûáu chonhûäng ngûúâi bõ naån. Tûâ chuyïënthùm naây, Fidel naãy ra yá tûúãngtùång Viïåt Nam möåt bïånh viïån lúántaåi Àöìng Húái, àïí phuåc vuå nhên dêntónh Quaãng Bònh, vûâa coá thïí cûáuchûäa kõp thúâi cho thûúng, bïånhbinh tûâ chiïën trûúâng miïìn Namàûa ra.

Thêåt xuác àöång biïët bao khiàûúåc biïët Fidel noái lúâi têm huyïëtqua chuyïën ài naây: "Coá möåt nöîiàau vaâ ên hêån laâ töi khöng thïí àïën

Viïåt Nam trûúác ngaây 2/9/1969,nïn khöng coá vinh dûå àûúåc gùåpChuã tõch Höì Chñ Minh, ngûúâi maâtöi rêët kñnh phuåc. Nhûng töi àaäàûúåc buâ laåi laâ chñnh mùæt nhòn thêëynhên dên Viïåt Nam àang thûåc hiïånmöåt caách coá hiïåu quaã nhûäng lúâigiaáo huêën cuãa Ngûúâi".

Kïët quaã sau chuyïën thùm lõchsûã, coá möåt khöng hai naây laâ ngoaâiyá nghôa chñnh trõ lúán lao, Cuba àaägiuáp ta xêy dûång 5 cöng trònh göìm:Bïånh viïån Àöìng Húái, àûúâng caotöëc Xuên Mai, khaách saån ThùængLúåi, traåi gaâ Lûúng Myä, vaâ nöngtrûúâng boâ sûäa Möåc Chêu, nhùçmgoáp phêìn haân gùæn vïët thûúng chiïëntranh vaâ xêy dûång laåi àêët nûúácViïåt Nam sau ngaây toaân thùæng.

Khöng nhûäng thïë, suöët thúâigian daâi, Fidel laâ möåt trong nhûängngûúâi coá cöng àêìu trong viïåc thuácàêí y phong traâo àoaân kïët, hûäu nghõ

giûäa Cuba vaâ Viïåt Nam.Ngaây 13/8 nùm nay, Chuã tõchFidel Castro troân 80 tuöí i.

Cuâng vúái nhên dên Viïåt Nam,chuáng töi, nhûäng cûåu hoåc sinh ViïåtNam taåi Cuba mong Chuã tõch caângthïm nhiïìu sûác khoãe. Chuáng töimaäi maäi ghi nhúá vúâi loâng biïët únsêu sùæc vïì nhûäng tònh caãm nöìnghêåu, sûå giuáp àúä vaâ uãng höå hïët loângmaâ Àaãng, Nhaâ nûúác, nhên dênCuba anh em, àùåc biïåt laâ Chuã tõch

Fidel Castro kñnh mïën, àaä daânhcho sûå nghiïåp Caách maång ViïåtNam tûâ trûúác àïën nay.q

Chuã tõch Fidel Castro trïn chiïë c xe tùng Myä do ta chiïë m àûúåc

(taác giaã Hoaâng Hiïåp àûáng ngoaâi cuâng, bïn traái)

AÃNH: TLTTXVN





Baâi, aãnh: HAÅ HUYÏÌN

Töi coá hai caái thuá àûúåc baån beâ khen laâ "àùæc àõa":Ngùæm nuái trong sûúng muâ vaâ ngùæm aánh trùng vaângàêåu trïn soáng nûúác söng àïm. Trùng vaâng maâ cúãi

xiïm aáo xuöëng tùæm söng àïm thò mï hoùåc loâng ngûúâikhiïë p lùæm. Àaä coá möåt öng thaánh thú àúâi Àûúâng say àïë nmûác nhaãy xuöë ng söng nhûäng mú öm boáng trùng vaâng.Nhûng ngùæm nuái trong sûúng muâ thò coá leä chûa coá thinhên naâo buöng phñm tú loâng, thaã caãm xuác chùæp caánh choveã àeåp laå luâng êëy bay lïn. Nuái trong sûúng muâ chùèng coânlaâ nuái nûäa, mùåt àêë t chùèng coân laâ mùåt àêë t nûäa. Trong maânsûúng huyïìn aão, trùæng nhúâ maâu sûäa mùåt àêë t nhû möåt cögaái àang mú maâng giêë c àiïåp. Sûúng hay têë m khùn voantrùæng húâ hûäng khoaác trïn thên thïí "naâng", löì löå nhûäng neát

gúâ, neát lûúån, nhûäng àûúâng cong chêåt cùng sûå söë ng. Nuáihiïån ra sau lúáp khùn voan mïìm maåi hû aão vaâ quyïë n ruä laåluâng, cûá vöìng lïn thaânh bêìu nuái, nuám nuái. Coá luác lúáp lúápnuái xuêë t hiïån nhû lúáp lúáp soáng àaá cuöìn cuöån àöí vïì. Coân

gò thuá bùçng buöíi saáng ngùæm nuái, buöíi töëi ngùæm trùng úãcuâng möåt vuâng àêë t. Maâ vuâng àêët êë y laåi ùm ùæp nhûäng

truyïìn thuyïë t vaâng. Àoá laâ vuâng àêë t Haâm Röìng (ThanhHoáa), vuâng àêë t cuãa caác con Röìng àaá nùçm bïn nhûängdoâng söng lùæng nhõp thúâi gian. Töi goåi "nhûäng doâng söng"vò úã Haâm Röìng coá túái hai doâng söng: Möåt doâng söng xanh,möåt doâng söng vaâng. Doâng söng xanh laâ doâng söng Maäthaã soáng xanh vöî ru àöi búâ. Doâng söng vaâng laâ doâng söngtruyïìn thuyïë t tûâ ngaân xûãa ngaân xûa chaãy vïì, thaã soángvaâng vöî ru bêìy Röìng àaá. Phaãi thïë maâ úã xûá Thanh lûutruyïìn möåt cêu noái nöíi tiïë ng: "Cûá vöî xuöë ng doâng söng seänghe tiïë ng caác anh huâng. Cûá lêìn theo doâng söng seä gùåpnhûäng nïìn vùn hoaá". Vuâng àêët Haâm Röìng laâ möåt minhchûáng cho cêu noái "àuác chûä vaâng" êë y.

Tûâ Trung têm thaânh phöë Thanh Hoaá theo con àûúâng

Baâ Triïåu ngûúåc vïì phña Bùæc khoaãng 5km du khaách tûúãngnhû àûúåc laåc vaâo nhûäng mï cung àaá. Anh baån ài cuâng töi,möåt nhaâ baáo, möåt cêy viïë t phoáng sûå, chûä nghôa sùæc leåmnhû lûúäi gûúm, lûúäi kiïë m, coá nghôa laâ caái nhòn cuãa anh rêë t

THÊÅT, MÚ Möt vung truyïìn thuyït

Chuâa Tiïn Sún bïn àöång Tiïn úã laâng cöí Àöng Sún




tinh nhanh vúái nhûäng vêë n àïì thûåc tïë nhûng trûúác veã nuáinon, söng nûúác Haâm Röìng cuäng mï muå ài, thöë t lïn:"Àuáng laâ möåt giai caãnh". Xanh àïë n huát xanh caái nhòn.Thanh bònh àïë n nghe roä tiïë ng quaã khö rúi vúä lùæc rùæc trïnthïìm àaá. Tûâ nùm 2002 vuâng àêë t truyïìn thuyïë t naây trúãthaânh khu du lõch sinh thaái - vùn hoaá Haâm Röìng. Nhûängàaåi löå khang trang men theo meáp nuái, men theo nhûäng

cêu chuyïån truyïìn thuyïë t nhû thêåt, nhû mú, reä àaá, reä nuái,reä maân sûúng böìng bïình àûa du khaách àïën nhûäng hangàöång kò aão. Nhiïìu cöng trònh traáng lïå àûúåc xêy dûång. HöìKim Quy nûúác xanh in boáng nuái xanh. Khaách saån Taáo Àoãlêë p loaáng caác ö cûãa kñnh. Vïì Khaách saån Taáo Àoã, caái tïnnghe nûãa Têy nûãa Ta, theo baâ Trõnh Thõ Hûúâng - Giaámàöëc Khaách saån thò àêë y laâ traái cêë m. Quaã taáo àoã, quaã taáotûúång trûng cho tònh yïu, lú lûãng chñn ngoå t bïn sûúân àöìi.Khi nghe töi àuâa vui: Phaãi chùng àêy laâ quaã taáo muåHoaâng Hêåu daânh cho naâng Baåch Tuyïë t. Baâ Giaám àöë c lùæcàêìu quêìy quêåy: "Chùèng phaãi quaã taáo nûãa xanh, nûãa àoãtrong cêu chuyïån cöí tñch êë y àêu. Àêy laâ quaã taáo cuãa naângEva daânh cho caânh Aàam trong vûúân Àõa Àaâng...". Àuánglaâ vuâng àêë t truyïìn thuyïët nïn möåt khu Khaách saån cuänglêë p laánh sùæc maâu cöí tñch vaâ cûá nhû möåt lêu àaâi, möåt naângcöng chuáa nguã quïn trong rûâng àang chúâ nhûäng du khaách- nhûäng chaâng Hoaâng tûã àïë n àaánh thûác.

Haâm Röìng nùçm trong loâng xûá Thanh. Laâng cöí ÀöngSún nùçm trong loâng Haâm Röìng. Laâng cöí Àöng Sún laâ möåttrong saáu laâng àûúåc xïë p cöí nhêë t úã Viïåt Nam. Göëi àêìu lïnchên röìng àaá laâng cöí Àöng Sún coá àïë n 3 truyïìn thuyïëtcoân lûu truyïìn. Vïì sûå hònh thaânh cuãa laâng, truyïìn thuyïëtthûá nhêët kïí: "Thuúã höìng hoang coá möåt con Röìng xanh tûâtrïn trúâi bay xuöë ng trêìn gian. Gùåp caãnh non xanh nûúácbiïë c hûäu tònh, quïn caã àang mang thai, Röìng xanh muáalûúån maäi bïn doâng söng Maä. Nhûäng khuác uöën, khuác voângtoaã aánh saáng xanh biïëc khùæp vuâng. Chim Phûúång bay vïì,

Voi thêìn chêìu laåi. Tiïn nûä cuäng àöång loâng vò caãnh àeåp núitrêìn thïë xoeâ caánh trùæng saâ saâ bay xuöë ng muáa cuâng. Àangsay sûa vui muáa, Röìng xanh böîng trúã daå. Quaã trûáng Röìngloáng laánh nguä sùæc vûâa ra khoãi buång Röìng thò cûãa Trúâikheáp cöíng. Chim Phûúång, Voi thêìn röìi Röìng xanh khöngkõp trúã vïì. Möåt tiïëng seát nöí vang. Trong chöë c laát têë t caã àïìuhoaá àaá. Röìng thaânh nuái Röìng, chim Phûúång thaânh nuáiPhûúång, Voi thêìn thaânh nuái Voi Phuåc. Chó coá tiïn nûä mayvûâa loåt qua khoãi cöíng trúâi nhûng àöi caánh khöng kõp thuvïì nïn hoaá thaânh nuái Caánh Tiïn. Coân trûáng Röìng chñnhlaâ Àöng Sún bêy giúâ.

Truyïìn thuyïë t thûá hai kïí: Möåt buöíi hoaâng hön, khinaâng Tiïn àïm chuêín bõ bay xuöë ng giùng maân nhung àen

böîng xuêë t hiïån mûúâi öng laäo rêu, toác baåc phú phú, taychöë ng gêåy, vai àeo àêîy, tiïën vaâo laâng xin nguã nhúâ quaàïm. Laâng chó thu xïë p àûúåc cho chñn öng laäo. Öng laäo thûámûúâi buöìn baä qua söng nguã troå laâng bïn. Saáng höm sau

dên laâng tónh giêë c chùèng thêë y chñn öng laäo àêu, chó thêëycaác duång cuå laâm nghïì saáng rûåc trong caác goác nhaâ. Tòmhiïíu dên laâng múái biïë t àêëy laâ chñn võ thêìn nghïì: Nghïì àuácàöìng, nghïì taåc tûúång khùæc bia… àïë n truyïìn laåi cho laâng.Sau phuát baâng hoaâng, sung sûúáng dên laâng vöåi vaä ài tòmvõ thêìn thûá mûúâi. Thò ra àoá laâ võ thêìn vùn chûúng. Laâng võthêìn vùn chûúng àïën troå qua àïm thuöåc àêë t huyïån Hoùçng

Hoaá. Sau naây àêë t Hoùçng Hoaá trúã thaânh vuâng àêë t khoabaãng, vùn chûúng thú phuá lêîy lûâng, dên laâng Àöng Súntiïë c maäi.

Riïng truyïìn thuyïë t thûá ba thò laåi laâ möåt cêu chuyïån coáthêåt. Chuyïån kïí rùçng: Nùm 1924, möåt laäo nöng ngûúâi laângÀöng Sún ra búâ söng cêu caá. Buöíi chiïìu thu höm êëysûúng trùæng toaã laäng àaäng trïn doâng söng Maä. Sûúng nhû öng Tiïn thúâi gian mûúån nuái mûúån söng àöë t bònh hûúngtrêìm thaã laân khoái thúm vaâo muâa. Laäo nöng, rêu toác baåctrùæng lêîn trong maân sûúng thu trùæng ngöìi buöng cêu bïnbúâ söng vùæng. Böîng nhiïn, öng thêë y chöî àêë t lúã núi búâsöng anh aánh löå ra sùæc vaâng. Möåt chiïë c tröë ng àöìng lêînnghiïng trong vaách àêë t. Luác àoá öng chûa biïë t caái tïn laângÀöng Sún "quaã trûáng Röìng" cuãa öng bùæt àêìu bùçng sûåphaát hiïån naây seä àûúåc gùæn vúái möåt nïìn vùn hoaá rûåc rúä cuãadên töåc: Nïìn vùn hoaá Àöng Sún. Öng cuäng chûa biïë tmûúâi hai nùm sau, nùm 1936, cuåm tûâ Vùn hoaá Àöng Súnàaä ài vaâo Tûâ àiïín baách khoa nûúác Phaáp, ài vaâo lõch sûãViïåt Nam vúái biïíu tûúång tröë ng àöìng Àöng Sún nöíi tiïë ngkhùæp thïë giúái.

Tiïë ng tröë ng àöìng rung goåi àaân chim Laåc bay vïì. Töilaåi vïì laâng cöí Àöng Sún lêìn theo dêë u chên cuãa öng laäocêu caá nùm xûa. Àêy, cêy àa 500 tuöíi àûáng trêìm mùåc gûãilaá vaâng ruång theo nùm thaáng. Àêy chiïë c giïë ng cöí vùn vùætnguöìn nûúác trong tûâ khe àaá nhû nuái vùæt loâng mònh cholaâng doâng nûúác ngoåt laânh. Àêy nuái Caánh Tiïn, nuái VoiPhuåc, nuái Röìng nhû vêîn àang say sûa àiïåu muáa. Laâng cöí

Àöng Sún trúã thaânh trung têm cuãa khu du lõch sinh thaái -vùn hoaá Haâm Röìng, coá quy mö têìm cúä nhêë t xûá Thanh. Coálûu buát àïì thú cuãa vua Lï Thaánh Töng, vua Lï Hiïën Töng,Nguyïîn Traäi... cuãa caác tao nhên mùåc khaách trïn nuáiRöìng. Coá muön vaân nhuä àaá buöng ruã kò aão nhû xiïm aáocuãa tiïn nûä trong àöång Tiïn. Coá tiïëng tröë ng àöìng - nhaåckhñ uy linh rung trïn lûng nuái Voi thêìn. Caãnh àêm trêu, giaägaåo, caãnh àoaân ngûúâi àoáng khöë, khoaác aáo löng chim, àöåimuä löng chim àua thuyïìn trong lïî höåi nûúác, lïî höåi muâacuãa ngûúâi Viïåt cöí maâ tröë ng àöìng Àöng Sún ghi laåi bùçngcaác hoåa tiïë t, hoa vùn seä àûúåc taái hiïån.

Vïì laâng Àöng Sún laâ vïì vúái nïìn vùn hoáa Àöng Súnbûâng bûâng sûác söë ng maänh liïåt cuãa cha öng chöë ng laåi sûå

àöìng hoáa cuãa nïìn vùn hoáa Haán, vïì vúái möåt di chó quyá baáucuãa lõch sûã Viïåt Nam. Vïì vúái Haâm Röìng laâ vïì vúái doângsöng vaâng truyïìn thuyïë t. Doâng söng naây vêîn chaãy cuângdoâng söng Maä xanh xuyïn suöë t thúâi gian.q

Nuái Röìng vaâ vuång Röìng bïn laâng cöí




THAÁI KIM LAN

5. "Phêåt trong loâng" vaâ "Phêåt trong thiïn haå"Quöë c sû Phuâ Vên àaä àûa cho Trêìn Caãnh chiïëc beâ vúái

cêím nang "böì taát" trúã laåi thïë gian: "Trong nuái khöng coáPhêåt, Phêåt úã trong loâng", "phaâm laâm bêåc nhên quên thòphaãi lêë y yá muöë n cuãa thiïn haå laâm yá mònh, lêë y têë m loângthiïn haå laâm têëm loâng cuãa mònh. Nay thiïn haå muöë n àoánbïå haå vïì thò bïå haå khöng vïì sao àûúåc…".

Trong tûúng quan giûäa Trêìn Caãnh vaâ Quöë c sû PhuâVên coá leä coá möåt cêu hoãi chûa coá lêìn àûúåc àùåt ra cho

quöë c sû Phuâ Vên - vaâ úã goác àöå Khöíng giaáo cuãa Phan PhuTiïn seä laâ möåt lúâi lïn aán vai troâ cuãa ngûúâi àaåi diïån Phêåtgiaáo - Taåi sao Quöë c sû khöng tòm caách ngùn caãn viïåc laâmtraái àaåo lyá cuãa Trêìn Caãnh vaâ àïí cho Trêìn Caãnh ài tu?Khuyïn Trêìn Caãnh trúã vïì àïí vûúáng luåy möåt nghiïåpchûúáng nhû thïë coá phaãi laâ Quöë c sû uãng höå haânh àöång vöàaåo lyá?

Coá thïí coá 4 caách traã lúâi vaâ tûâ àoá xaác àõnh quan àiïím

àaåo àûác cuãa Quöë c sû Phuâ Vên:- Vò súå aáp lûåc Trêìn Thuã Ðöå vaâ quan quên? - Nïë u thïë Quöë c sû Phuâ Vên seä khöng àaáng mùåt Quöë c sû cho TrêìnCaãnh vaâ ngûúâi àúâi kñnh troång, hay noái caách khaác, àêy laâ

TRÊÌN THAI TÖNGnhên aãnh trong Thiïn hoåc Viïåt Nam(tiïëp theo kyâ trûúác)

Trên Canh chûá khöng ai khac, khöng Trên Thuã Àö, Trên Liïîu hay möt nhên vêtnao khac cuãa thúâi êy co thï ganh vac giang sún Àai Viïåt theo àuáng con àûúângnhên nghôa cuãa Phêt giao: "Lêy yá muön cuãa thiïn ha lam yá muön cuãa mònh, lêytêm loâng thiïn ha lam têm long cuãa mònh", àem hïët tai nùng xa thên phuåc vuå àai

sûå cao ca ma long tû bi thò múã röng àïn vö cuâng vö lûúång.

Toaân caãnh thiïìn viïån Truác lêm ,Yïn Tûã

di saãnTÛÂ TRONG




möåt goác àöå chuã nghôa thûåc duång trong haânh àöång hay lyácuãa keã maånh, khoá coá thïí àûúåc àaánh giaá laâ àaåo àûác hoaântoaân.

Khaã nùng naây khöng àûáng vûäng, búãi vò Quöëc sû laâ keãthoaát voâng tuåc luåy, àaä nöíi tiïë ng laâ "Phuâ Vên" "loâng nhû mêy nöíi, theo gioá àïë n àêy" chùèng coá thïë lûåc naâo coá thïíhùm doaå àûúåc.

- Vò àùåt vêån mïånh quöëc gia dên töåc trïn àaåo àûác caánhên Trêìn Caãnh? - Giaã thiïët naây tûúng àûúng vúái quanàiïím vïì "àaåo àûác caách maång" cuãa Lï Maånh Thaát. Nhû trïn àaä phên tñch, yïë u töë "àaåi sûå dên töåc" seä khöng laâ yïë utöë quyïë t àõnh, nïë u yïë u töë "àaåo àûác caá nhên" cuãa TrêìnCaãnh khöng àûúåc xaác minh.

- Vò têë t caã moåi têìng lúáp dên chuáng àïìu cöng nhêån TrêìnCaãnh, coá nghôa laâ "thiïn haå" àaä chêë p nhêån giaãi phaáp TrêìnThuã Ðöå? Nhûng thiïn haå àúâi sau laåi coá thïí buöåc töåi TrêìnCaãnh nhû caác sûã gia àaä laâm. Hún nûäa chñnh nhûäng ngûúâitrong cuöåc (Trêìn Caãnh, Trêìn Liïîu) àïìu phaãn àöë i vaâ TrêìnLiïîu àang nöíi loaån.

- Nhûäng yïë u töë naây coá thïí cêìn nhûng chûa hoaân toaânàuã taåo nïn lyá do chñnh àaáng laâm cho Quöë c sû Phuâ Vênkhuyïn Trêìn Caãnh trúã vïì Thùng Long. Lyá do chñnh nùçm úãàiïím nhaâ sû àaä THÊËY àûúåc möåt àiïìu maâ caác sûã gia PhanPhu Tiïn, Ngö Thò Sô vaâ Ngö Sô Liïn àaä "KHÖNG THÊËY"úã caá nhên Trêìn Caãnh: tûå trong baãn chêë t, Trêìn Caãnh laâ conngûúâi àaåo àûác (Phêåt trong têm). Chñnh gioåt nûúác mùæt cuãaTrêìn Caãnh àaä cho nhaâ sû biïë t rùçng nhên vêåt àûáng trûúácmùåt mònh trûúác hïë t laâ keã coá cùn cú àaåo àûác àöìng thúâi laåicoá àuã trñ tuïå àïí vûúåt khoãi khöí naån àang chúâ öng. Chñnhphaãn khaáng böåt khúãi hay loâng bêë t nhêîn - nhû Maånh Tûã àaä

nhêån xeát úã thaái àöå "tha con trêu khöng giïë t vò noá àang súåhaäi" cuãa Tïì Tuyïn Vûúng "àuã àïí laâm vua trõ thiïn haå" mùåcduâ sau àoá möåt con dï khaác àûúåc thay thïë vaâo - laâ yïë u töë quyïë t àõnh. Tha con trêu àang súå haäi nhûng luêåt giïët thuávêåt böi chuöng vêîn giûä, Maånh Tûã àaä ài xa hún Phan PhuTiïn lêîn Ngö Thò Sô vaâ Ngö Sô Liïn trong quan niïåm àaåoàûác khi baão Tïì Tuyïn Vûúng coá khaã nùng trõ dên theonhên nghôa cùn cûá vaâo caãm xuác àaåo àûác tûå nhiïn cuãa võvua naây. Loâng bêë t nhêîn laâ khúãi àiïím cuãa cú súã àaåo àûácnhên baãn, tûâ cú súã êë y nhûäng qui luêåt hay têåp quaán cuãamöåt xaä höåi coá thïí àûúåc àiïìu tiïë t àïí phuâ húåp vúái con ngûúâitrong nhûäng àiïìu kiïån múái. Trêìn Caãnh phaãn àöë i biïån phaápboã Lyá Chiïu Hoaâng àïí lêë y vúå cuãa anh àïí coá ngûúâi nöë ingöi, nhûng cuöë i cuâng phaãi chêëp nhêån vò "thiïn haå" muöë nTrêìn Caãnh trúã vïì trong hoaân caãnh êë y.

Phuâ Vên àaä thêë y "Phêåt trong loâng" cuãa Trêìn Caãnhchñnh trong tûúng quan noái trïn. Truyïìn thöëng Thiïìn hoåccöng aán thûúâng cho thêë y, ngay trong giúâ phuát "trao àöíi",gùåp gúä, àöë i diïån, trûåc quan, thiïìn sû coá thïí "chêín" bïånhngûúâi àöë i thoaåi, "nhêåp mêåt" vaâo nhûäng uêín khuác cuãa baãntaánh ngûúâi àïë n thónh cêìu xin hoåc. Phuâ Vên laâ möåt Thiïìnsû khöng xa laå vúái Trêìn Caãnh, àûúåc Trêìn Caãnh quñ troång,ùæt khöng phaãi laâ bêåc têìm thûúâng. Chñnh thaái àöå phaãnkhaáng quyïët liïåt vaâ trung thûåc cuäng nhû têm traång daây voâcuãa Trêìn Caãnh cho nhaâ sû NHÒN THÊËY àûúåc nhên vêåtàûáng trûúác mùåt mònh laâ con ngûúâi duâ ngöìi trong lûãa àoã vêînlaâ möåt àoaá sen.

Trêìn Caãnh chûá khöng ai khaác, khöng Trêìn Thuã Ðöå,Trêìn Liïîu hay möåt nhên vêåt naâo khaác cuãa thúâi êë y coá thïígaánh vaác giang sún Ðaåi Viïåt theo àuáng con àûúâng nhênnghôa cuãa Phêåt giaáo: "Lêëy yá muöë n cuãa thiïn haå laâm yá

muöë n cuãa mònh, lêë y têëm loâng thiïn haå laâm têë m loâng cuãamònh", àem hïë t taâi nùng xaã thên phuåc vuå àaåi sûå cao caã maâloâng tûâ bi thò múã röång àïë n vö cuâng vö lûúång.

Búãi thïë nhaâ sû àaä ên cêìn dùån doâ: "Duy coá viïåc nghiïncûáu nöåi àiïín, xin bïå haå àûâng chuát xao laäng maâ thöi".Ðuáng nhû sûå mong àúåi, hay coá thïí quaá sûå mong àúåi

cuãa Phuâ Vên, lêìn trúã vïì laåi ngöi, Trêìn Thaái Töng àaä coá sùénmöåt phûúng thûác àaåo àûác laâm nïn lõch sûã, öng àaä viïë t lõchsûã cuãa möåt Trêìn Thaái Töng anh huâng àaåi lûúång trïnphûúng diïån àúâi vaâ möåt Thiïìn sû àöåc saáng trïn phûúngdiïån àaåo. Öng coân vûúåt xa Tïì Tuyïn Vûúng trong khaãnùng laänh àaåo, trõ nûúác, an dên vaâ múã möåt kyã nguyïn múáicho vùn minh Ðaåi Viïåt. Laâ chiïë n sô, nghïå sô hay thiïìn sû,Trêìn Thaái Töng trong thïë tñnh töåt cuâng laåi vêîn laâ möåt ngûúâithêë m àûúåm tònh ngûúâi, caãm nhêån tûúâng têån sûå yïë u àuöë imï lêìm cuãa con ngûúâi trong sûå chiïm nghiïåm têm linhcuãa saám höëi, tûâ àoá taác phêím àaåo àûác hoåc àêìu tiïn cuãaViïåt Nam àûúåc ra àúâi: Khoaá Hû Luåc vúái Luåc thúâi saám höë i khoa nghi.

6. Nhên nghôa vaâ saáng taåo chuyïín nghiïåp6. 1. Chûä Nhên cuã a Phan Phu Tiïn Nhû trïn àaä àïì cêåp, sûã gia Phan Phu Tiïn khi luêån vïì

nhên nghôa, àaä cho rùçng haânh àöång Trêìn Caãnh tha töåichïë t cho anh laâ Trêìn Liïîu phaãn loaån khöng phaãi laâ NHÊN,búãi vò Trêìn Caãnh àaä lêëy vúå cuãa anh laâ möåt àiïìu loaån luên.Phan Phu Tiïn quan niïåm möåt chûä NHÊN hêìu nhû àaä bõàoáng khung cuãa Khöíng giaáo, úã àoá moåi sai lêìm thiïë u àaåoàûác àïìu khoá hay khöng thïí sûãa àöíi, möåt chûä NHÊN àaä bõtroái chùåt hai chên khöng cho con ngûúâi cûã àöång vaâ tiïë n

bûúác trong quaá trònh sûãa àöíi, caãi thiïån. Bònh luêån cuãa NgöSô Liïn vaâ Ngö Thò Sô thiïín cêån theo goác àöå huã nho. Chñnhnhûäng ngûúâi àaåi diïån Khöíng hoåc naây àaä laâm ngheâo naânchûä NHÊN ngay trong lyá thuyïët Khöíng giaáo. Chûä NHÊNàûúåc viïë t trong ngön tûâ Haán hoåc theo hai löë i, möåt chûäNHÊN àûáng trïn hai chên vaâ caách thûá hai chûä NHÊNàûúåc chiïë t tûå ra NHÊN vaâ NHÕ, trong nghôa töi vaâ thanhên, nhên quêìn nhên loaåi. Ðaåo àûác Phêåt giaáo maâ TrêìnNhên Töng thïí hiïån theo quan àiïím cuãa Phuâ Vên baogöìm caã hai khña caånh cuãa chûä NHÊN: ta vaâ thiïn haå trongthïí nhêë t quaán àöìng àùèng vaâ - àêy chñnh laâ neát àùåc biïåtcuãa àaåo àûác Phêåt giaáo - trong viïîn tûúång khaã thïí chuyïínnghiïåp àïí thaânh NHÊN trong nghôa gêë p àöi nhû möåt cú höåi töë t nhêë t àïí thaânh Phêåt theo lúâi daåy cuãa Ðûác Phêåt.

Khuyïn Trêìn Caãnh trúã vïì ngöi vua vò Phuâ Vên biïë t roäTrêìn Caãnh seä khöng xûã duång thïë lûåc cuãa mònh àïí laâm viïåcbêë t nhên. Haânh àöång ngùn caãn Trêìn Thuã Ðöå khöng chogiïë t anh vaâ baão vïå anh nïn àûúåc xem laâ dêëu hiïåu "thaânhnhên" cuãa Trêìn Caãnh, dêë u hiïåu àûác àöå àang hònh thaânhcuãa àoáa sen trong biïín lûãa ên oaán nghiïåp chûúáng trêìmluên. Nïë u biïët nhòn xa hún Phan Phu Tiïn seä nhêån àõnhnhû Trêìn Anh Töng vïì ngûúâi khai saáng nhaâ Trêìn:

Ðûúâng - Viïåt khai cú lûúä ng Thaái Töng Ðûúâng xûng Trinh Quaán, ngaä Nguyïn Phong Kiïë n Thaânh truå tûã , An Sinh taåi Miïëu hiïåu tuy àöìng, àûác bêë t àöì ng.(Nhaâ Ðûúâng bïn Taâu vúái Viïåt Nam àïìu coá hai vua

Thaái TöngVua Ðûúâng hiïåu Trinh Quaán, vua Viïåt hiïåu NguyïnPhong

Ðûúâng Thaái Töng giïë t anh laâ Kiïë n Thaânh vò laâm phaãn




Trêìn Thaái Töng coá anh laâ An Sinh laâm phaãn maâ khöngbõ giïë t

Tuy Miïë u hiïåu thò giöë ng nhau maâ àûác àöå thò khaác

nhau)Möåt ngûúâi hay möåt nhoám ngûúâi coá thïë lûåc trong tay rêë tdïî trúã thaânh bêë t nhên aác àûác do tham voång àöåc taâi baá chuã,vua Ðûúâng Thaái Töng giïë t anh phaãn loaån àïí trûâ hêåu hoåacho thïë lûåc cuãa mònh, vua Trêìn Thaái Töng khöng giïë t anh,che chúã cho anh, öm anh maâ khoác, coá thïí xem nhû möåthaânh àöång thûúng yïu vaâ saám höë i. Cho nïn khöng thïíkhöng laâm saáng toã sûå khaác biïåt àûác àöå cuãa hai nguyïn thuãaáp duång hai quan àiïím àaåo àûác khaác nhau.

Coá thïí noái haânh traång cuãa Trêìn Caãnh trong suöë t thúâigian trúã laåi ngöi vua laâ haânh traång cuãa möåt "kyâ têm" àaätûâng bûúác chûáng ngöå sûác maånh "trúã thaânh" cuãa ba chûä "vösúã truå", linh hoaåt trong yá nghôa àaåo àûác khöng ngûângchuyïín nghiïåp.

6. 2. Saáng taåo trong chuyïí n nghiïåp nhû laâ möåt haânh àöång àaåo àûác: Nhûäng sûã liïåu múái nhêë t trong Trêìn Thaái Töng Toaân

Têåp cuãa Lï Maånh Thaát vïì caác taác phêím thiïìn hoåc cuãaTrêìn Thaái Töng, àaä cho ta coá thïí ài àïë n möåt kïë t luêån gêìnàuáng vïì haânh traång àaåo àûác cuãa Trêìn Thaái Töng qua caáctaác phêím vïì lyá thuyïë t Phêåt giaáo cuãa öng. Khaác vúái phûúngthûác Ngö Thò Sô aáp duång khi chia sûå nghiïåp chñnh trõ vùnhoåc cuãa Trêìn Thaái Töng laâm hai thúâi kyâ: thúâi kyâ cai trõnhêåp thïë vaâ thúâi kyâ xuêë t thïë ruát lui hûúãng nhaân vaâ trûúácthuêåt tön giaáo, möåt mö hònh kiïíu mêîu theo nhên sinh quanKhöíng hoåc:

"Thaái Töng nhûäng nùm àêìu taâ haånh, àïìu do Thuã Ðöå

dêîn dùæt. Nhûäng nùm sau lûu yá hoåc vêë n, têë n túái rêë t sêu, laåithïm nghiïn cûáu nöåi àiïín, viïë t ra Khoáa hû luåc, mïënchuöång caãnh nuái rûâng, coi sinh tûã nhû nhau. Tuy yá gêìntröë ng vùæng, nhûng chñ laåi nhùçm chöî röång xa. Cho nïn boãngöi baáu nhû cúäi chiïë c deáp raách". Ngoaâi sûå hiïíu biïë t rêë tmuâ múâ vïì triïë t lyá àaåo Phêåt cuãa Trêìn Thaái Töng trong lúâibaân, löë i phên chia naây àoáng khung hai giai àoaån cuöåc àúâicuäng nhû con ngûúâi Trêìn Caãnh riïng biïåt cûáng nhùæc hêìunhû khöng liïn hïå vúái nhau. Sûu khaão cuãa Lï Maånh Thaátcho ta thêë y hoaåt àöång chñnh trõ vùn hoåc tön giaáo cuãa TrêìnThaái Töng nhuêìn nhuyïîn höåi nhêåp trong möåt yá thûác nhêë tquaán cuãa con ngûúâi Trêìn Thaái Töng.

Nhûäng taác phêím tön giaáo vaâ àaåo àûác hoåc chñnh yïëunhêë t cuãa Trêìn Thaái Töng àaä àûúåc biïn soaån vaâ thûåc haânhtrong khoaãng thúâi gian gêìn sau cún khuãng hoaãng chaåytröë n lïn Yïn Tûã.

"Búãi vêåy Trêîm vúái moåi ngûúâi trong triïìu múái trúã vïìkinh, miïîn cûúäng maâ lïn laåi ngöi baáu. Roâng raä trong mûúâinùm trúâi, möîi khi coá cú höåi viïåc nûúác nhaân röîi Trêîm laåi tuåhoåp caác bêåc kyâ àûác àïí hoãi àaåo Thiïìn…

Khoaá Hû Luåc laâ quyïín sûu têåp caác baâi viïë t cuãa TrêìnThaái Töng, trong àoá Luåc thúâi saám höë i khoa nghi àûúåc giûänguyïn veån, theo nhûäng taâi liïåu kïët húåp, àaä àûúåc vua tûåtay biïn soaån trong khoaãng thúâi gian vua trõ vò vaâ trûúác khinhûúâng ngöi cho con. Ðiïìu àoá cho ta thêë y Trêìn Thaái Töngàaä duång têm nghiïn cûáu vaâ coá thïí noái àaä thûåc haânh chomònh nghi thûác saám höëi trong khoaãng thúâi gian mûúâi nùm

sau khi trúã laåi trõ vò (1238 - 1248), rêët gêìn vúái thúâi àiïímkhuãng hoaãng ên tònh cuãa Trêìn Thaái Töng vaâ Lyá ChiïuHoaâng. Tuy nhiïn duâ niïn àaåi khöng àûúåc chó roä nùmthaáng, duâ Trêìn Thaái Töng àaä trûúác taác trong thúâi gian cai

trõ hay sau khi nhûúâng ngöi, nghi lïî saám höë i cuãa võ vua àaäthêm nhêåp giaáo lyá nhaâ Phêåt naây khöng phaãi laâ giaáo lyásuöng, viïë t cho ngûúâi khaác, maâ àaä àûúåc viïët qua thûåc

chûáng cuãa chñnh con ngûúâi Trêìn Caãnh.Khoaá Hû Luåc thoaåt tiïn àaä daânh möåt bêët ngúâ khi tûângtrang àûúåc giúã ra laâ möåt lúâi saám höë i, chûa coá möåt trûá taácnaâo cuãa möåt võ vua noái vïì saám höë i tûúâng têån nhû Luåc Thúâi saám höëi khoa nghi. Tuy nghi lïî saám höë i thuöåc vïì nghi lïîthûúâng thûác trong àaåo Phêåt, coá sùén trong kinh saách thúâitrûúác nhûng Trêìn Thaái Töng àaä tûå tay biïn soaån theo sûåhiïíu biïë t cuãa öng, chûáng toã "saám höë i" àöë i vúái Trêìn ThaáiTöng khöng nhûäng vïì lyá thuyïë t maâ coân laâ möåt chòa khoáatu thên àùåc biïåt. Luåc Thúâi saám höë i khoa nghi theo TrêìnThaái Töng àaä àûúåc öng chûáng thûåc cho mònh vaâ cho ngûúâi"tûå lúåi" vaâ "lúåi tha". Trong muön nghòn cöng viïåc àaåi sûå àêë tnûúác, Trêìn Thaái Töng àaä daânh thò giúâ àïí thûåc haânh saámhöë i, "ghi nhúá trong loâng, thûúng caãm ngöín ngang". Chñnhlúâi tûåa cho thêë y taác giaã khöng phaãi laâ nhaâ giaãng àaåo nhû Huïå Nùng trong Phaáp baã o Ðaân kinh giaãng vïì saám höë i, maâlaâ möåt ngûúâi trong cuöåc, àaä traãi qua nhûäng "nghiïåpchûúáng" cuãa àúâi ngûúâi.

"Trêîm nhúâ trúâi trïn yïu mïë n hûúãng ngöi chñ tön. Viïåcdên vêë t vaã, viïåc nûúác böån bïì. Ngoaâi thò phöìn hoa caám döî,trong thò thõ duåc xeá voâ. Miïång chaán muâi ngon, mònh àêìyvaâng ngoåc. Mùæt tai töi túá sùæc thanh, ùn úã yïn laânh àaâi taå.Laåi nûäa, thoái àúâi khinh baåc, nhên phaáp suy vi, keã hoåcbûúáng muâ, göëc laânh yïë u moãng. Ngaây thò buåi cùn va chaåm,lûúäi nghiïåp keáo löi, töë i thò maân nguã lêë p che, dêy lûúâi troáibuöåc. Ngaây àïm theo duyïn, àêu chùèng laâ löîi gêy hoåachuöë c hiïím. Trêîm lêë y àiïìu àoá ghi nhúá trong loâng, thûúng

caãm ngöín ngang, quïn ùn mêë t nguã. Nhên luác viïåc triïìuàònh raãnh röîi, xem hïë t kinh luên vaâ caác nghi vùn, biïnsoaån "pheáp lúåi mònh lúåi ngûúâi" àïí chó baão chuáng sinh. Sauàoá laåi nghô rùçng: phaâm nghiïåp chûúáng tñch tuå àïìu do saáucùn taåo thaânh. Do thïë Thñch Ca Vùn Phêåt khi chûa thaânhàaåo trûúác vaâo tuyïë t sún khöí haånh saáu nùm, cuäng laâ vò saáucùn àoá. Vêåy trêîm phoãng theo yá êë y, chia saáu cùn thaânh saáuthúâi, möîi thúâi - saám höë i möåt cùn, Trêîm tûå tay viïë t ra lúâi lïîsaám, goåi laâ Luåc thúâi lïî Phêåt saám höë i khoa nghi.

Trong thúâi gian "miïîn cûúäng lïn ngöi baáu", võ vua khaisaáng nhaâ Trêìn àaä laâm möåt viïåc khaác thûúâng maâ khöngmöåt võ vua hay möåt ngûúâi bònh thûúâng naâo trïn thïë gian coáthïí nghô túái. Bònh thûúâng möåt keã lïn àïë n àónh cao cuãaquyïìn lûåc, giaâu sang thûúâng dïî quïn hoùåc tòm caách chedêë u quaá khûá ngheâo heân, khöí nhoåc hay töåi löîi cuãa hoå àïícuãng cöë quyïìn lûåc, thoãa maän tham voång giaâu sang phuáquñ, àaây àoåa ganh tõ vúái tûâng ngûúâi dên, vú veát cuãa caãi cuãadên caâng nhiïìu caâng töë t, Trêìn Thaái Töng tuy miïång dû thûâa thûác ngon vêåt laå "mònh àêìy vaâng ngoåc" nhûng laåi thûåchiïån haâng ngaây chuyïn cêìn cho mònh ("tûå lúåi") saáu thúâisaám höë i "nghiïåp chûúáng" do saáu cùn gêy ra àïí tûå giúáimònh trong bûúác chuyïín nghiïåp. Phaãi laâ ngûúâi àaä àau khöícuâng töåt "àïë n quïn ùn mêë t nguã" "thûúng caãm ngöínngang", höë i hêån daây voâ trong möåt hoaân caãnh oan traái múáitòm àïë n "saám höë i" àïí chuöåc löîi lêìm. Chñnh àaåo Phêåt àaächo Trêìn Thaái Töng cú höåi vaâ phûúng tiïån chuöåc löîi àöë ivúái chñnh "têm ngöín ngang" cuãa mònh, vúái nhûäng ngûúâi

thên cuãa mònh vaâ vúái caã vúái thiïn haå thúâi öng.Hoâa thûúång Thñch Thanh Tû cuäng àaä cho rùçng: "Coá leängaâi caãm thêë y mònh töåi löîi nïn trùçn troåc tòm caách giaãinhûäng töåi löîi trûúác kia. Ngaâi tòm àûúåc khoa nghi Saám Höë i

di saãnTÛÂ TRONG




naây, Ngaâi tûå tu, Ngaâi saám höë i, àoá laâ tûå lúåi, àïí ngûúâi saubùæt chûúác tu theo àoá laâ lúåi tha. Nhû vêåy Ngaâi biïët mònhkhöng trong saåch nïn phaãi saám höë i röìi chó daåy cho ngûúâi

biïë t saám höë i nhû Ngaâi.Haânh àöång naây khöng phaãi laâ möåt haânh àöång tön giaáohuyïìn bñ maâ laâ möåt haânh àöång tûå giaác sêu xa vïì taácnghiïåp. Taác giaã Luåc thúâi saám höë i khoa nghi àaä tòm thêë ytrong caác kinh àiïín diïåu duång cuãa saám höë i: "Cho nïn kinhÐaåi Têåp noái: nhû aáo dú haâng trùm nùm, coá thïí trong möåtngaây giùåt àûúåc saåch seä. Nhû thïë trong trùm ngaân kiïë p àaätñch têåp caác nghiïåp chùèng laânh, do nhúâ lûåc Phêåt, kheáothuêån tû duy, coá thïí trong möåt ngaây hay möåt giúâ, troån haytiïu diïåt".

Lûåc Phêåt êë y nùçm trong loâng ngûúâi. Thïí nghiïåm tûâ baãnthên, gioåt nûúác mùæt phaãn àöë i phi nhên nghôa, traái luênthûúâng laâ gioåt nûúác mùæt trong saáng, coá nguöìn suöë i tûâ

"taánh giaác thanh tõnh" troân saáng nhû hû vö, nhûng möåt khichêë p nhêån dêë n thên trong coäi luên höìi àêìy voång tûúãng, tûâhaânh àöång baãn thên, hoaân caãnh xaä höåi, àêë t nûúác, gia töåc,phong tuåc, "voång tûúãng chúåt dêë y coäi uïë hiïån thaânh… Biïë thuyïín cêë u cuãa chuáng sinh tûâ voång maâ sanh, khuyïn hoåmöåt niïåm kñnh thaânh qui y saám höë i. Khiïën thên têm an tõnhtrong saåch nhû xûa. Gioá yïn thò soáng lùång, buåi saåch thògûúng saáng. Sao thïë ? Vò trûúác khúãi têm aác, nhû mêy chemùåt trùng, sau sanh têm thiïån, nhû àuöëc saáng tan boángtöëi. Öi! Cöng duång saám höë i lúán nhû vêåy sao?".

Saám höë i coá yá nghôa röång lúán búãi leä àöång taác saám höë ibao göìm caã ba laänh vûåc Giúái Ðõnh Tuïå. Khúãi tûâ chaánh kiïënthêë y roä liïn hïå nhên quaã cuãa luåc cùn luåc trêìn (Tuïå) trïn cú súã thïí nghiïåm höåi nhêåp têm linh (Ðõnh) àïë n chuyïínnghiïåp qua haânh àöång àaåo àûác (Giúái) xuyïn suöë t quaá khûáhiïån taåi vaâ võ lai, saám höëi àûa con ngûúâi thêm nhêåp yánghôa giúái haån cuãa hiïån sinh hay yá nghôa thïí tñnh (ontolgische Bedeutung) vïì thên phêån con ngûúâi trong "giúái haånvaâ trúã thaânh", tûâ àoá naãy sinh ra yá niïåm "nhêîn", hay "baodung" hïë t caã àúâi ngûúâi. Xeát cho cuâng hiïån sinh möîi ngûúâitrûúác tiïn laâ möåt sûå chõu àûång àöë i vúái ngûúâi khaác trong giúáihaån luåc cùn cuãa noá, nïn saám höë i laâ saám löîi trûúác vaâ höëicaãi löîi sau theo Huïå Nùng taåo àiïìu kiïån sanh têm thiïån àïítrúã thaânh Phêåt.

YÁ nghôa cuãa saám höë i theo nguyïn ngûä àaä àûúåc LïMaånh Thaát giaãi thñch roä:

"Saám laâ phiïn êm cuãa chûä Phaån ksama, nghôa àen laâ

chõu àûång, tûác muöë n yïu cêìu ngûúâi mònh xuác phaåm àïë nchõu àûång nhûäng xuác phaåm do mònh gêy ra vaâ xin tha thûácho nhûäng xuác phaåm êë y. Coân höë i laâ mònh tûå nhêån thûácnhûäng xuác phaåm àoá vaâ tûå baãn thên kiïn quyïë t thay àöíihaânh vi àïí chuáng khöng bao giúâ xaãy ra nûäa. Saám höë i nhû vêåy laâ möåt haânh àöång tûå giaác cuãa möîi caá nhên trong cuöåcsöëng xaä höåi, xem xeát chñnh mònh coá möåt vi phaåm gò laâmtöín thûúng àïë n ngûúâi khaác vaâ möi trûúâng xung quanh".

Tûâ trong yá nghôa röång lúán nhû vêåy con ngûúâi baây toã chñtêm cuãa mònh:

"Chñ têm saám höë i Chuáng con tûâ vö thuã y kiïëp àïë n nay Boã mêë t baã n têm khöng theo chaánh àaåo

Rúi ba àûúâng khöí búãi saáu cùn lêì m Khöng saám löî i trûúác, khoá traánh höëi sau".(Trêìn Thaái Töng, Khoáa Hû Luåc, Luåc thúâi saám höë i khoa

nghi)

Nghi thûác saám höë i àûúåc thûåc hiïån cho möîi giaác quancuãa con ngûúâi trong möîi ngaây "Do thïë nghi thûác saám höë iàaä chia ra laâm saáu thúâi àiïím trong khoaãng möåt ngaây êëy,

tûâ buöíi súám (sú nhêåt) höm trûúác cho àïë n taãng saáng (hêåudaå) höm sau".Ðêy laâ nghi thûác maâ Trêìn Thaái Töng àaä àïì ra theo caãm

nghô têm linh cuãa öng thay vaâo nghi thûác àaä coá sùén. Nghithûác naây cho möîi thúâi vaâ möîi cùn àïìu tuêìn tûå theo 3 phaåmtruâ cú baãn: Ðõnh - Giúái - Tuïå: trûúác hïët phaãi lùæng têm chuátêm ài vaâo chiïìu sêu cuãa yá thûác vaâ chiïìu röång cuãa Phêåtlûåc (Ðõnh): lïî dêng hûúng, àoåc baâi kïå dêng hûúng vaâ hoa,phaát nguyïån, tiïë p àoá duâng trñ tuïå chaánh kiïë n àïí xeát àiïìukiïån nhên quaã cuãa cùn: têu baåch, saám höë i töåi cùn, xeátnghiïåp cuãa cùn (Tuïå) tiïë p theo laâ khúãi yá chñ àaåo àûác, chñtêm khuyïë t thónh, chñ têm tuây hó, chñ têm höìi hûúáng, chñtêm phaát nguyïån Giúái), cuöë i cuâng khúãi yá thûác höåi nhêåp

bùçng möåt baâi kïå vö thûúâng cho tûâng thúâi nghi: àoåc kïå vöthûúâng theo thúâi nghi.Chuâa Phöí Minh hùèn àûúåc laâm ra àïí cho nhaâ vua thûåc

hiïån nghi thûác saám höë i naây. Thûåc tïë thò ngay caã trûúác khithoaái võ, Thaánh àùng ngûä luåc túâ 8a1-9a4 àaä ghi nhêån laâ úãbïn caånh cung mònh úã Thùng Long, nhaâ vua "cho múãchuâa Tû Phuác laâm núi àöë t hûúng tu haânh, laåi àöëi vúái thiïìngiaáo, thónh múâi caác bêåc cao toåa truá trò àïí tiïån tham thónh,haâng ngaây trai tùng 500 võ hún vaâ àöå laâm àïå tûã hún 30ngûúâi".

Ta coá thïí tûúãng tûúång möåt caách coá cùn cûá, chñnh tiïë ngchuöng saáu thúâi saám höë i naây cuãa Trêìn Caãnh, àaä coá thïíthoa dõu nöîi àau cuãa nhûäng ngûúâi trong cuöåc vúái öng: LyáChiïu Hoaâng, Trêìn Liïîu, Thuêån Thiïn vaâ caãm hoaá luön caãTrêìn Thuã Ðöå vaâ têë t caã quêìn thêìn dûúái quyïìn cuãa öng. Tûâtrong gia töåc àïë n thêìn dên, Trêìn Thaái Töng àaä chûáng toãkhoan dung vaâ àaåi lûúång. Saám höë i laâ phûúng thûác trongsaåch hoaá têm tham aái mï múâ, chuöåc löîi thaânh têm nhêë ttheo võ vua àaãm lûúåc àêìy tûå giaác naây.

Coá thïí noái trong khi Trêìn Caãnh saám höë i tûå taánh, öngàaä tûå "an têm" cho mònh vaâ cho ngûúâi thên, tûâ àoá an àûúåc"têë m loâng thiïn haå". Tûâng giúâ tûâng ngaây mêåt niïåm têm linhvïì àaåo àûác chuyïín nghiïåp trong cuöåc àúâi laâm vua, öng àaäthûåc hiïån vaâ phaát triïín àûúåc chûä "NHÊN" trong nghôa gêë pàöi: Thaânh Nhên àïí thïí hiïån Phêåt tñnh cho chuáng sinh,cuäng coá nghôa "lêë y têë m loâng thiïn haå laâm têë m loâng cuãamònh".

Trong khi Trêìn Caãnh tòm thêë y trong àaåo Phêåt nïìn taãngàaåo àûác cho chñnh baãn thên, öng àaä khaám phaá àùåc tñnhkhoan dung cuãa nïìn àaåo àûác naây bao göìm cho têë t caãchuáng sinh, àöìng àùèng, khöng phuåc vuå cho möåt giai cêë pcon ngûúâi trïn phûúng diïån aác nghiïåp, khöng phên biïåt vaâkhai trûâ trong tûúng quan thiïån aác maâ àûáng trïn thiïån aácvúái yá niïåm chuyïín hoáa nghiïåp aác sang nghiïåp laânh. Trongyá nghôa àoá, saáng taåo àaåo àûác coá cú súã tûå chûáng trong saámhöë i.

6. 3. Saáng taåo bùçng "lêë y ngay thên mònh laâm ngûúâi dêî n àaåo cho thiïn haå" Ðoåc caác lúâi tûåa coân truyïìn laåi cuãa Trêìn Thaái Töng tûâ

Thiïìn nam chó töng cho àïë n Luåc thúâi saám höë i khoa nghi,

Kim Cûúng tam muöåi, vùn phong cuãa öng cho thêë y öngkhöng phaãi möåt thiïìn sû thoaát tuåc ngöìi trïn nuái cao daåyàaåo hay möåt nhaâ Phêåt hoåc lyá thuyïë t suöng, maâ laâ vùnphong cuãa möåt ngûúâi trong cuöåc, cuãa möåt ngûúâi thao thûác




khöí têm, cuãa möåt keã ài tòm chên lyá giaác ngöå, khaác hùèn vúáivùn phong trong caác taác phêím Thiïìn hoåc vïì sau. Vêîn giûäphong àöå cuãa möåt àêëng quên vûúng nhûng khöng laâmdaáng khoe khoang, ngûúåc laåi laâ têm sûå trung thûåc cuãa möåtkeã rúi nûúác mùæt lên caãm, tuy chùèng thêë y möåt lúâi biïån minhhay xin löîi vúái ai, nhûng baâng baåc möåt lúâi saám höë i vúái têë tcaã moåi ngûúâi, trong cuöåc cuäng nhû ngoaâi cuöåc, vúái caã thïë gian, xin thïë gian chõu àûång con ngûúâi - con ngûúâi noáichung maâ cuäng laâ con ngûúâi Trêìn Caãnh - àïí cho conngûúâi êë y taåo cú höåi thaânh Phêåt.

Sûå chiïm nghiïåm vïì saáu cùn, nguä giúái, böë n nuái, vïì sùæcthên tûâ kinh nghiïåm cuãa chñnh baãn thên, àûa àïë n sûå lyángöå àiïìu kiïån giúái haån cuãa hiïån sinh con ngûúâi nùçm trongluåc cùn luåc trêìn, tûâ àoá thêë y àûúåc thïí tñnh cuãa hiïån sinh laâvö thûúâng, nùm uêín àïìu khöng, töíng quaát hún, thêë y roätñnh Khöng cuãa caác phaáp laâ nïìn taãng cuãa Tûâ Bi, cú súã thïí

tñnh (ontologique) cuãa àaåo àûác hoåc Phêåt giaáo."Trêîm tûå tay viïë t ra lúâi lïî saám" sau khi àaä chiïmnghiïåm àûúåc yïë u tñnh cuãa saáu cùn vaâ àûúåc thuyïë t phuåcqua thûåc chûáng tuyïåt haão cuãa Phêåt Thñch Ca.

Ðaåo àûác hoåc Phêåt giaáo cuãa Trêìn Thaái Töng laâ thûåcnghiïåm saáng taåo cuãa chñnh öng, möåt saáng taåo "lêë y ngaythên mònh laâm ngûúâi dêîn àaåo cho thiïn haå", nhû lúâi cuãaTrêìn Thuã Ðöå khi khuyïn nhaâ vua trúã laåi Thùng Long: "Töidaám noái rùçng bïå haå vò sûå tûå tu cho riïng mònh maâ laâm vêåythò àûúåc, nhûng coân quöë c gia xaä tùæc thò sao? Nïë u àïí lúâikhen suöng cho àúâi sau thò sao bùçng lêëy ngay thên mònhlaâm ngûúâi dêîn àaåo cho thiïn haå?".

Khöng phaãi chó möåt mònh Trêìn Caãnh, sô phu thúâi sú

Trêìn àaä chõu aãnh hûúãng Phêåt giaáo truyïìn thûâa tûâ àúâi Lyá,quan àiïím nhêåp thïë cuãa Trêìn Thuã Ðöå noái lïn möåt khñacaånh nùng àöång cuãa Thiïìn hoåc thúâi bêë y giúâ. Tû tûúãng àaåoàûác cuãa Trêìn Caãnh àaä gêy sinh khñ dêë n thên, àoaân kïë t xaãthên cho àaåi nghôa, phoáng khoaáng cho nïn àöå lûúång vaâ tûâbi röång àïë n chuáng sinh, bao göìm caá nhên, gia àònh vaâ xaähöåi, taåo nïn nhûäng anh huâng dên töåc nhû Trêìn Hûng Ðaåo,Phaåm Nguä Laäo, Trêìn Thaánh Töng, Trêìn Nhên Töng, TuïåTrung thûúång sô, Trêìn Quang Khaãi, nhûäng ngûúâi thêë mnhuêìn giaáo lyá Thiïìn töng, vaâ àaä thïí hiïån giaáo lyá êë y trongvùn nghiïåp cuäng nhû voä cöng.

Khai àaåo vaâ àùåt nïìn taãng cho möåt nïë p söë ng àaåo àûácPhêåt giaáo Viïåt Nam àaä laâ cöng nghiïåp dêîn àêìu cuãa vuaTrêìn Thaái Töng.

Trong hún 40 nùm chuyïn cêìn cho àúâi vaâ àaåo, lêë y àaåovaâ àûác àïí dêîn dùæt thiïn haå, "sô thûá trong nûúác ai nêëy àïìuphuåc tuâng, àïë n àûáa treã lïn baãy cuäng biïë t vua laâ cha meådên", bònh àõnh àêë t nûúác phña Nam, chónh àöë n vùn hoåc vaâgiaáo duåc, phaát huy kinh tïë phöìn thõnh cho dên, àöìng camcöång khöí vúái quên dên chöë ng giùåc Nguyïn miïìn Bùæc, thïë hïå Nguyïn Phong àaä thïí hiïån têm thûác dêë n thên Phêåtgiaáo, àaä taåo nïn möåt thúâi àaåi vaâng son nhêë t cuãa dên töåcViïåt Nam vúái nhûäng keã kïë thûâa lûâng lêîy: Thaánh Töng,Nhên Töng, Anh Töng àaä noi gûúng Nguyïn Phong vûâalaâ chiïë n sô anh huâng, laâ nhûäng Thiïìn sû chên chñnh vaânhûäng nhaâ vùn hoåc nhên baãn.

"Baåch àêì u quên sô taåi

Vaä ng vaä ng thuyïët Nguyïn Phong" (Trêìn Nhên Töng, thú "Xuên nhêåt yïë t Chiïu Lùng")Nhùæc àïë n Nguyïn Phong cuãa nhûäng keã baåc àêìu àaä

vaâo sinh ra tûã vúái Nguyïn Phong, laâ nhùæc vïì chiïë n cöng

oanh liïåt, vïì vùn trõ saáng ngúâi, vïì möåt con ngûúâi mangPhêåt trong loâng àïë n cho con ngûúâi Viïåt Nam, khöngnhûäng bùçng nhûäng bûúác chên rong ruöíi khùæp sún khï àêë tViïåt maâ coân bùçng möåt ngön ngûä thi ca saáng taåo "têm ngûätêm" hoaâ nhêåp têm caãnh vaâ têm thûác Viïåt Nam thaânh möåtbaãn sùæc nhêë t thïí, trong àoá núi möîi nùæng súám, trùngkhuya, chuöng chiïìu, heo may, mûa baäo, hoa àêët têm,hûúng rûâng thiïìn, con ngûúâi chúåt nhêån ra khoaãnh khùæc "tagùåp ta"

thên nhû bùng gùåp nùæ ng maång túå àuöëc gioá luâa chúá maã i mï laâm khaách quay vïì súám chiïë u soi Thi ca saáng taåo cuãa hún 70 baâi vûâa nguyïån, tuång, kïå,

baåch truâng truâng ngön ngûä saáng ngúâi trñ tuïå, nhûng ngûúâiviïë t laåi biïë t "dûâng" khöng lûúåt laâ gêë m hoa, núi haånh "giúái

ngûä":"Vùn thò rûúâm raâ, noái thò lúâi xa xöi. Nïë u vùn rûúâm raâ thòngûúâi lûúâi saám höë i, lúâi xa xöi thò dïî sanh nghi. Cho nïnkhöng duâng lúâi phuâ phiïë m döìn cho àêìy quyïín, cöë t khiïënngûúâi àoåc tuång vui veã, ngûúâi nghe thêë y dïî ngöå. Múái mongnhûäng keã coá loâng tin, ngaây àïm phaát têm chñ thaânh, theokhoa nghi naây laâm lïî saám höë i. Ðêy laâ chùèng phuå chñnguyïån tûå lúåi lúåi tha cuãa trêîm.

Ngûúâi saáng mùæt thúâi sau, chúá xem nghi vùn naây maâphaát cûúâi. Tuy nhiïn nhû thïë:

“Khöng nhên ngoä tña hoa cûúâi súám,Ðêu coá hoaâng oanh àêåu liïîu xanh".Ngûúâi àúâi sau ta haäy cûúâi, vïì möåt àoáa sen àaä núã trïn

"àêë t têm".

Giaãi baây thay lúâi kïë t:Baâi naây àûúåc viïë t trong têm traång cuãa möåt keã ài tòm…

nhên daång cuãa möåt cöë nhên xa caách mêë y mûúi nùm, möåtcöë nhên lõch sûã trong möåt buöíi hoåc lõch sûã Viïåt Nam cuãamöåt cö nûä sinh Ðöìng Khaánh 16 tuöíi. Khi hoåc àïën àoaånTrêìn Caãnh bõ Trêìn Thuã Ðöå buöåc boã vúå Lyá Chiïu Hoaâng lêë yvúå cuãa anh laâ Trêìn Liïîu àang mang thai, àïí coá con nöë inghiïåp, cö hoåc troâ tûác giêån thûúng caãm àïë n chaãy nûúácmùæt.

Tòm laåi möåt Trêìn Caãnh cuãa thïë kyã 13 àïí traã lúâi cho gioåtnûúác mùæt àoâi chung tònh, àoâi àoan chñnh, àoâi tònh àúâi phaãitrong nhû cheán nûúác khöng vêín buåi nhú, àoâi traái tim phaãiàêåp möåt mònh cho nhên aái ên nghôa, cuäng nhû tòm trùngàaáy nûúác, hoa trong gûúng, cuäng nhû muöë n… àêåp cöí kñnhra tòm lêë y boáng, chó coá maãnh vúä cuãa gûúng. Caái boáng naâocuãa lyá luêån laâ thêåt? Dûä kiïån lõch sûã naâo laâ àaáng tin? Löë iviïë t naâo laâ àaáng ngúâ? Tûúng quan naâo laâ khaách quan?Goác àöå naâo laâ röång lûúång? Ðûúâng tòm vïì vêîn coân hun huáttrong löëi moân lõch sûã…

May chùng röë t cuâng nhùåt nhaånh àûúåc möåt hai àiïìu khaãdô àaáp laåi gioåt nûúác mùæt kia: àoá laâ gioåt nûúác mùæt chênthaânh cuãa Trêìn Caãnh nhoã trïn Yïn Tûã nhû êm vang têmcaãm, tuy hai maâ möåt cuãa sûå khaát khao nhên nghôa àoâi möåtneát tuyïåt àöë i trong cuöåc àúâi nhiïìu lûâa loåc ngang traái, vöthûúâng, tûúng àöëi. Cöång thïm möåt linh caãm nhoã nhoi: viïîntûúång saám höë i laâ vïåt saáng trïn àûúâng luên höìi cho thêë y vö

thûúâng vaâ tuyïåt àöë i laâ möåt khöng hai, tûâ àoá àaä HIÏÍU gioåtnûúác mùæt noái trïn liïn hïå àïë n Luåc Thúâi Saám höë i khoa nghi cuãa Trêìn Thaái Töng maâ khöng cêìn phaãi lyá luêån döngdaâi.q

di saãnTÛÂ TRONG




TRÊÌN TÊËN NGÖ

Em vïì quï chöngThûúng tùång Viïåt Nga

Quï em Haâ Nöåi Thúm muâi hoa sûäa Em vïì laâm dêu Nam BöåThêëm thoaát àaä mêëy chuåc nùm Höm nay lêìn àêìu vïì quï chöìng Ài trïn con àûúâng laâng rúåp maát Qua nhûäng khu vûúân

chùçng chõt raåch kïnh Trûúâng Laåc, Ö Mön, Caái Rùng,

Myä Khaánh…Àaân coâ vöî caánh giûäa chiïìu mïnh möng Nam Böå quï anh Thêåt thaâ chêët phaác Múâi nhau nuå cûúâi Múâi nhau baát nûúác cheâ xanh

Maái nhaâ tranh gioá thöíi suöët nùm canh Chiïìu chiïìu cêu haát àong àûa àiïåu hoâNgûåa ö ngaây xûa giúâ thaânh kyã niïåm Dûâa nûúác ven kïnh lêåp loâe àom àoám Tiïëng quaå kïu goåi nhûäng àïm trùng Lyá qua cêìu Thûúng cêìu tre lùæt leão Ba maá anh suöët möåt àúâi têìn taão Daáng lûng coâng Nhû söng Ö Mön Àïí bêy giúâ anh lúán, anh khön Àïí yïu em, nïn duyïn chöìng vúå

Em biïët khöng Ngaây xûa tuöíi nhoãÀi hoåc trûúâng laâng

Qua mêëy khuác söng sêu Chuyïën àoâ àêìy Öng laái àoâ giaâ lùæm Bïën cuä coân Ngûúâi xûa úã àêu Maãnh vûúân nhoã ûúm maâu xanh kyã niïåm Ba maá anh toác baåc trùæng maái àêìu Nam Böå quï anh Hai muâa mûa nùæng Maâ loâng ngûúâi bïìn chùåt lùæng sêu Àïí bêy giúâ em vïì laâm dêu Khöng coá ngûåa ö, kiïåu vaâng, khúáp baåc Chó coá nöîi nhúá gûãi vaâo cêu haát Em nghô gò… sao lïå rûng rûng? Anh àûa em qua Phuång Hiïåp, chúå söng Ùn bûúãi Nùm Roi Buán nûúác leâo, lêí u mùæm Caá loác nûúáng tre muâi thúm rêët àêåm Vúái nûúác dûâa chan chûáa ngoåt tònh quï

Àïí chuáng mònh ài àêu cuäng nhúá vïì

Anh caãm ún cuöåc àúâi Àaä cho anh ngûúâi vúå tuyïåt vúâi Mêëy chuåc nùm trúâi chuáng mònh gùæn boá Maâ ngúä múái nhû buöíi ban àêìu Tònh yïu Cêìn Thú - Haâ Nöåi Àêåm àaâ chung thuyãMònh bïn nhau saánh bûúác vúái àúâi

Lêìn àêìu em vïì quï chöìng, em úi! Cö gaái Haâ Nöåi

Laâm dêu Nam BöåTa bïn nhau trong maâu xanh xûá súãVaâ chuáng mònh toãa boáng maát cuöåc àúâi nhau.

Nhaâ thú Trêìn Têën Ngö vaâ vúå




di saãnTÛÂ TRONG

Phan Chêu Trinhvaâ loâng tin vaâo sûác maånhcuãa tri thûác cuãa vùn hoaá

Ngaây 24/3 vûâa qua,chung ta co möt ky niïmlún: 80 nùm ngay mêtcuãa Phan Chêu Trinh, va

sau ào mêy höm, ngay4/4, kyã niïåm 80 nùmàam tang vô àai cuãa öng,maâ Nguyïîn AÁi Quöëctrong bao cao gûãi Quöctïë Cöng san höìi êy àaviïët laâ "trong lõch sûãngûúâi An Nam chûa hïìàûúc chûáng kiïën möt sûå

kiïån to lúán nhû vêy baogiúâ".

NGUYÏN NGOÅC

Quaã thêåt laâ möåt àaám tang vô àaåi: theo caác con söë àaáng tincêåy, 100.000 ngûúâi àaä ài

theo linh cûäu öng, keáo daâi trïn 2 cêy

söë , trong khi nùm 1926, dên söë caãSaâi Goân vaâ Chúå Lúán cöång laåi laâ345.000 ngûúâi. Hún möåt phêìn tû ngûúâi Saâi Goân - Chúå Lúán àaä long

troång tiïîn àûa nhaâ aái quöë c yïu quyácuãa mònh àïë n núi an nghó cuöë i cuâng.Roä raâng khöng chó laâ möåt àaám tang,maâ laâ möåt cuöåc biïíu dûúng lûåc lûúånghuâng vô cuãa quêìn chuáng yïu nûúác,baáo hiïåu nhûäng chuyïín àöång xaä höåiseä khöng coân gò ngùn caãn àûúåc. Laåicoân thïm möåt àöång thaái khaác thûúângnûäa: hêìu hïë t caác tónh trong nûúác àïìucûã ngûúâi vïì Saâi Goân dûå àaám tang,

sau àoá trúã vïì àõa phûúng mònh töíchûác lïî truy àiïåu: thêåt sûå àaä diïîn ramöåt quöë c tang, trong toaân quöë c, maâlaåi ngay trong loâng chïë àöå thûåc dênvö cuâng khùæc nghiïåt vaâ taân baåo. Tûâàaám tang Phan Chêu Trinh, coá thïínoái caã möåt lúáp ngûúâi múái, àûúåc chêë nàöång búãi sûå kiïån huâng traáng àoá, àaälïn àûúâng, möåt thïë hïå caách maångmúái àaä bûúác vaâo cuöåc àêëu tranh.

Tûúång cuå Phan Chêu Trinh do nghïå nhên Nguyïîn Long Bûãu(laâng àaá myä nghïå truyïìn thöë ng Non Nûúác, Àaâ Nùéng) thûåc hiïån




Con ngûúâi maâ caái chïë t àaä gêynïn chêë n àöång lúán àïë n thïë laâ ai vêåy?Öng àaä ài theo nhûäng con àûúâng

naâo, àaä àïí laåi nhûäng gò cho dên töåcmònh àïí coá thïí taåo nïn möåt cuöåcàöång àêë t dûä döåi àïë n vêåy - nhû àaánhgiaá cuãa Hoaâng Xuên Haän mêëy mûúinùm sau àoá: "Möåt Big Bang cuãa loângyïu nûúác".

Huyânh Thuác Khaáng, möåt trongnhûäng ngûúâi àöìng chñ gêìn guäi nhêëtcuãa Phan Chêu Trinh àaä viïë t möåtcêu thoaåt nghe rêët laå: "Phan ChêuTrinh laâ nhaâ caách maång àêìu tiïn cuãaViïåt Nam". Trong khi, rêë t cêìn chuá yá,öng khöng daânh sûå àaánh giaá àoá chomöåt nhên vêåt kiïåt xuêë t cuâng thúâi,cuäng rêë t gêìn guäi, thên thiïë t vúái öngvaâ àûúåc öng hïë t sûác kñnh troång, laâPhan Böåi Chêu. Theo öng, Phan BöåiChêu laâ nhaâ aái quöë c rêë t lúán, coá loângyïu nûúác thöëng thiïët bêåc nhêët.Nhûng laâ "nhaâ caách maång" thò ùæt phaãicoá chöî khaác, maâ laâ khaác cùn baãn:nhaâ caách maång khöng chó yïu nûúác,chöë ng ngoaåi xêm maâ coân laâ ngûúâi coáchuã trûúng laâm thay àöíi xaä höåi. PhanChêu Trinh chñnh laâ möåt con ngûúâinhû vêåy, vaâ àêë y laâ chöî phên biïåt cú baãn giûäa öng vúái têë t caã nhûäng böå oác

lúán nhêë t cuãa dên töåc cuâng thúâi vúáiöng.ÊËy laâ vaâo àêìu thïë kyã trûúác, sau

nhûäng thêë t baåi àau àúán cuãa têë t caãcaác phong traâo àêë u tranh, caác cuöåckhúãi nghôa anh huâng maâ bi traáng, vêë nàïì tòm àûúåc möåt con àûúâng cûáu nûúácàuáng àùæn àang àûúåc àùåt ra vö cuângbûác baách, giùçng xeá têm can moåi conngûúâi Viïåt Nam. Nhû moåi sô phuàûúng thúâi, Phan Chêu Trinh cuängàûáng trûúác cêu hoãi noáng chaáy àoá.Öng àaä traã lúâi cêu hoãi söë ng coân êë ynhû thïë naâo? Nhaâ nghiïn cûáu HoaângXuên Haän àaä coá möåt phên tñch rêë tsêu sùæc vïì Phan Chêu Trinh. Öngviïët: "Sau khi phong traâo Cêìn Vûúngbõ àaân aáp tan raä hoaân toaân, PhanChêu Trinh àaä ài sêu nghiïn cûáunhûäng nhûúåc àiïím cú baãn vïì vùnhoáa xaä höåi Viïåt Nam. Cuå thêë y roänguyïn nhên sêu xa àaä àûa àïë n mêë tnûúác laâ sûå thua keám cuãa xaä höåi ta sovúái phûúng Têy. Phan Chêu Trinh àaäàûa ra möåt àûúâng löë i múái àïí tòm löë ithoaát cûáu nûúác ...". Phên tñch naây hïë tsûác quan troång.

Nhû vêåy, àiïím àöåc àaáo, àùåc sùæcàêìu tiïn cuãa Phan Chêu Trinh laâ úãngay trong chöî phûúng hûúáng ài tòmnguyïn nhên mêë t nûúác: Khaác vúái têë t

caã nhûäng böå oác lúán nhêë t cuãa dên töåcluác bêë y giúâ, öng ài tòm nguyïn nhênmêë t nûúác, nguy cú dên töåc, khöng

phaãi úã àêu khaác maâ laâ trong vùn hoáa,tûâ vùn hoáa. Coá thïí noái khöng súå sai:öng trûúác hïë t laâ möåt nhaâ vùn hoáalúán, möåt con ngûúâi coi vùn hoáa laânïìn taãng cú baãn nhêë t cuãa xaä höåi, cuãasöë phêån dên töåc. Àêë t nûúác maånh hayyïë u, dên töåc thõnh hay suy trûúác hïë tlaâ úã trong vùn hoáa, do vùn hoáa. Chóriïng àiïìu naây thöi, öng àaä vûúåt lïntêë t caã nhûäng ngûúâi cuâng thúâi.

Àiïím àùåc sùæc lúán thûá hai: Laângûúâi yïu nûúác chên chñnh, öngkhöng hïì mõ dên, khöng chó möåt mûåcnhùæm mùæt ca ngúåi dên töåc mònh, muâquaáng chûãi búái ngoaåi bang bêë t kïímoåi thûá, öng khöng tûå lûâa bõp mònhvaâ lûâa bõp àöìng baâo mònh bùçngnhûäng tûå haâo haäo. Yïu nûúác, yïuàöìng baâo mònh vö cuâng nïn öngdaám nhòn thùèng vaâo nhûäng nhûúåcàiïím, maâ laâ nhûäng nhûúåc àiïím cú baãn cuãa dên töåc, nhûäng cùn bïånhtrêìm kha huãy hoaåi àêë t nûúác, möåt caáinhòn àoâi hoãi möåt sûå trung thûåc vaâ möåtloâng duäng caãm rêë t lúán. Öng daám lúántiïë ng noái: Dên töåc ta àaä thua vò dêntöåc ta quaã àaä quaá keám coãi, maâ laâ

keám coãi úã têån göë c, úã vùn hoáa, úãnhûäng cùn bïånh cú baãn vïì vùn hoáa.Vaâ thûá ba: Nhûúåc àiïím cú baãn so

vúái ai? Öng noái roä: So vúái phûúngTêy. Tûác laâ, noái chñnh xaác vaâ theocaách noái ngaây nay: öng laâ ngûúâi àêìutiïn, trong thúâi cuãa öng, nhêån ra möåtcaách roä raâng, toaân diïån, coá hïå thöëngcuöåc toaân cêìu hoáa. Cuöåc toaân cêìuhoáa lêìn thûá nhêë t àang diïîn ra maâ caãnûúác ta u mï khöng hïì biïë t, cûá nghô vaâ haânh xûã nhû suöë t mêëy nghòn nùmtrûúác, khi "thïë giúái" àöë i vúái chuáng tachó göìm coá "thiïn triïìu Trung Hoa"vúái caác chû hêìu chung quanh. Öngnhêån ra thúâi àaåi àaä khaác. Suöë t mêë ynghòn nùm trûúác, rêë t nhiïìu lêìn chuángta àaä phaãi àöë i mùåt vúái àöë i thuã cuãamònh trong möåt thïë chïnh lïåch lûåclûúång hïë t sûác bêë t lúåi, nhûng dêîu saogiûäa ta vúái hoå vêîn laâ cuâng möåt thúâiàaåi lõch sûã, àêë y àïìu laâ nhûäng cuöåcxêm lûúåc vaâ chöë ng xêm lûúåc trongnöåi böå chïë àöå phong kiïë n phûúngÀöng. Lêìn naây khaác hùèn. Àöë i thuã cuãachuáng ta laâ cuãa möåt thïë giúái àaä múãröång ra mïnh möng, àaä toaân cêìu

hoáa, vaâ trong cuöåc toaân cêìu hoáa êë y,ta chêåm, thêë p hún hoå möåt thúâi àaåi.Thêë t baåi nhû vêåy laâ têë t yïëu.

Vêåy con àûúâng thoaát duy nhêë t laâ

phaãi ra sûác ruát ngùæn khoaãng caách vïìthúâi àaåi àoá, nêng dên töåc mònh lïnngang têìm thúâi àaåi vúái àöë i thuã cuãa

mònh, chó trïn cú súã àoá múái coá thïígiaãi quyïë t moåi vêë n àïì vaâ bùçng nhûängphûúng thûác thñch húåp tuây hoaân caãnhcuå thïí.

Nhû vêåy, chuáng ta thêë y, khaác vaâvûúåt lïn rêë t xa nhûäng ngûúâi cuângthúâi, Phan Chêu Trinh khöng chó àùåtvêë n àïì giaãi phoáng dên töåc, öng àùåtvêë n àïì xa hún vaâ cùn baãn hún: phaáttriïín dên töåc, trong möåt thúâi àaåi àaähoaân toaân thay àöíi. Suöë t cuöåc àúâiöng, Phan Chêu Trinh àaä cöë ng hiïë ntêë t caã cho con àûúâng öng àinh ninh

laâ duy nhêë t àuáng àoá. Laâ möåt ngûúâiQuaãng Nam hïë t sûác Quaãng Nam,öng rêë t "ngang bûúáng" vò chên lyá öngàaä tin, quyïë t àeo àuöíi noá àïë n cuâng.Öng khùng khùng tuyïn böë : "Töi xinnoái thûåc vúái caác anh, töi àaä boã haiphêìn ba àúâi töi àïí tòm lêë y thuöë c maâchûäa trõ cho nûúác nhaâ. Thöng minhtöi tuy keám, taâi trñ töi tuy heân, nhûngtrong buöíi giao thúâi naây, töi coá thïídaám noái rùçng: caái traách nhiïåm noâigiöë ng cuãa dên töåc Viïåt Nam, töikhöng nhûúâng cho ai caã".

Trïn cú súã nhêån thûác roä raâng vaâquyïë t liïåt àoá, öng cuâng Trêìn QuyáCaáp, Huyânh Thuác Khaáng, caái "Böå baQuaãng Nam" nöíi tiïë ng, phaát àöångphong traâo Duy tên söi nöíi. Àïë n naynhòn laåi, coá àiïìu rêë t laå: Phong traâo êë ykhöng hïì coá chuã trûúng vaâ chuêín bõkhúãi nghôa... Maâ laâ möåt cuöåc àaåi caãicaách giaáo duåc, àûúåc tiïë n haânh àêìutiïn úã Quaãng Nam (60 trûúâng àaäàûúåc múã ra trong möåt thúâi gian rêë tngùæn, chuã trûúng möåt nïìn giaáo duåchoaân toaân múái) röìi loang röång rakhùæp Trung Kyâ (trong khi úã Haâ Nöåi coá

Àöng Kinh Nghôa Thuåc, maâ PhanChêu Trinh cuäng laâ möåt trong nhûängngûúâi tham gia saáng lêåp). PhanChêu Trinh laâ ngûúâi coá loâng tinkhöíng löì vaâo sûác maånh cuãa tri thûác.Öng tin rùçng tri thûác àûúåc gieo rùæcvaâo quêìn chuáng thò seä coá thïí laâm laytrúâi chuyïín àêë t. Quaã khöng sai: chósau ba nùm vêån àöång Duy Tên, àaäbuâng nöí ra cuöåc Trung Kyâ dên biïën,cuöåc nöíi dêåy lúán nhêë t cuãa quêìnchuáng, möåt trong nhûäng baáo hiïåusúám nhêë t cuãa Caách maång Thaáng

Taám vïì sau.Kyã niïåm Phan Chêu Trinh, cêìnlaâm söëng laåi nhûäng tû tûúãng vêîn coânmúái meã möåt caách kyâ laå cuãa öng.q




di saãnTÛÂ TRONG

Baâi, aãnh: ÀAÂO THUÊÅN

Bïn búâ "tuyïåt chuãng"

Àïën baãn Xïët, xaä Chêu Lyá (QuyâHúåp, Nghïå An), tòm hiïí u baâ conchuáng töi àûúåc biïët nhiïìu nùm qua

"Laái thûúng cûá lïn gaå gêîm baão baánnhaâ saân coá nhiïìu tiïìn mua àûúåc xemaáy, xêy àûúåc nhaâ àeåp, khöng súå

mûa gioá. Dên baãn tin röìi baán ài.Dên baãn khöng coân muöën úã nhaâsaân nûäa, baán thöi"- baâ cuå Hêåu kïí

“HÖÌN”nhaâ saân vêîn coânNhûng nùm gên àêy khöng biïët bao nhiïu nha san chõucanh "àöí mau" vïì xuöi. Vúái àa êy, vùn hoaá nha san cuãaàöng bao cac dên töc vuâng cao trú nïn mai möt canh.Khi cuöc vên àöng ma bùng viïc lam thûåc tïë cuãa can böàõa phûúng va cac gia lang trûúãng ban thò "ta tin va lam

theo thöi àïí giûä bùng àûúc cai truyïn thöng, àïí khoicanh nha san cûá "àöåi non ra ài...".

Möåt nhaâ saân úã baãn Cöìn xaä Chêu Lyá vûâa múái hoaân thaânh




laåi. Thúâi àiïí m cao traâo cuãa "àaåidõch" nùm 2000, dên baãn Xïët huâanhau "múâi" laái buön quyïët têm baánnhaâ saân. Xaä Chêu Lyá coá 15 baãn thòàïìu coá tònh traång baâ con dên baãndúä boã àïí dûång nhaâ xêy hoùåc àembaán. Öng Vi Vùn Thuyã, trûúãng baãnBaâng (Chêu Lyá) trêìm buöìn: "Coágia àònh khi thêëy böë múâi laái buönlïn baán nhaâ saân, àûáa beá con biïëtchuyïån nùçm lùn quay öm chên cöåtnhaâ saân gaâo khoác quyïët giûä kyâàûúåc. Baâ meå khöng noái, nûúác mùætlûng troâng, nhûng nhaâ saân vêîn

nhêët quyïët "àöåi noán ra ài".Nhaâ saân Chêu Lyá àûúåc chuyïí nra Haâ Nöåi, Haãi Phoâng vaâ möåt söëtónh phña Bùæc. Caác trung têmhuyïån àöìng bùçng trong tónh NghïåAn nhaâ saân moåc lïn nhû nêëm.Riïng úã TP Vinh coá haâng chuåc cùnnhaâ saân vúái àêìy àuã caác kiïí u daáng,têåp trung nhiïìu nhêët chuã yïëu úã möåtsöë phûúâng Hûng Phuác, HûngDuäng... Thûåc tïë, traâo lûu hoaán àöí inhaâ saân tûâ miïìn ngûúåc vïì miïìnxuöi àang àûúåc xem laâ súã thñchcuãa caác öng chuã lùæm cuãa nhiïìutiïìn.

Nhòn ra diïån röång, trïn àõa baântónh Nghïå An hiïån chó coân lûu giûäàûúåc möåt söë nhaâ truyïìn thöëng cuãacaác dên töåc: Nhaâ saân ngûúâi Thaái úãhuyïån Quyâ Húåp, Con Cuöng,Tûúng Dûúng, Kyâ Sún, Quyâ Chêu;nhaâ saân ngûúâi Khú Muá úã Kyâ Sún,nhaâ saân ngûúâi Thaái àöí cöåt ximùng

úã huyïån Anh Sún, nhaâ saân ngûúâiTaâyPooång úã Tûúng Dûúng, nhaâàêët ngûúâi H'Möng úã Kyâ Sún,Tûúng Dûúng, Quïë Phong. Tuynhiïn, àoá chó laâ söë ñt cuãa möåt söë höåàöìng baâo thuöåc diïån vuâng sêu,vuâng xa. Thûåc traång chung chothêëy loaåi hònh nhaâ saân, àùåc trûngcuãa ngûúâi Thaái úã caác huyïån nhû:Kyâ Sún, Quyâ Chêu, Quïë Phong,nhêët laâ Quyâ Húåp àang dêìn chuyïí nsang... nhaâ xêy. Qua khaão saát cuãaSúã VHTT tónh Nghïå An ngoaâithûåc traång chung cuãa tónh thò úãChêu Lyá cuäng rêët àaáng baáo àöång.

Giûä lai hön quïChêu Lyá laâ xaä vuâng cao cuãa

huyïån Quyâ Húåp, toaân xaä coá 1.087höå, 82% baâ con dên töåc Thaái. Xaänùçm úã phña têy nam cuãa huyïån núimaãnh àêët Mûúâng Chooång xûa.Chêu Lyá coá möåt truyïìn thöëng vùnhoaá lêu àúâi mang àêåm neát baãn sùæcvùn hoaá dên töåc Thaái. Noái àïën vùnhoaá kiïën truác vêåt thïí úã Chêu Lyákhöng thïí thiïëu yïëu töë nhaâ saân haynoái caách khaác baãn laâng maâ thiïëu

boáng nhaâ saân thò: "Chêu Lyá khöngcoân laâ Chêu Lyá nûäa". Àïí giûä àûåúcmöåt chuát khöng gian kiïën truác nhaâsaân àêåm neát nhû höm nay, chñnhquyïìn àõa phûúng àaä nöî lûåc rêëtnhiïìu trong cuöåc vêån àöång baâ conkhöng àûúåc "rao baán" baãn sùæc dêntöåc cuãa mònh. Vaâ vúái phûúng chêm"mònh laâm dên baãn hoåc theo", khitiïën haânh xêy dûång truå súã UBND,xaä quyïët àõnh choån nhaâ saân. Chñnhquyïìn àõa phûúng xem àêy laâ baâihoåc trong chiïën lûúåc giûä gòn vaâphaát triïí n caác giaá trõ baãn sùæc vùnhoaá úã àõa phûúng. Trong caách laâmvaâ àûúåc àuác ruát kinh nghiïåm cuãalaänh àaåo àõa phûúng àaä dêìn phaáthuy àûúåc hiïåu quaã. Thöng qua caáccuöåc vêån àöång, tuyïn truyïìn àïí baâcon dên baãn nêng cao nhêån thûác,thêëy àûúåc caái quyá cuãa nhaâ saân

àûúåc truyïìn tûâ àúâi cha öng àïí laåi.Vaâ thaânh cöng lúán nhêët cuãa ChêuLyá laâ 4 nùm nay khöng coân tònhtraång "chaãy maáu" nhaâ saân nhû trûúác àêy. Àùåc biïåt, nùm 2005 xaäàaä xêy dûång àûúåc gêìn 40 cùn nhaâsaân múái. Cún löëc "chaãy maáu" nhaâsaân àaä qua, hiïån taåi toaân xaä ChêuLyá coân lûu giûä trïn 600 cùn nhaâsaân. Àêy coá thïí àûúåc xem laâ "baáu

vêåt" vaâ minh chûáng cho sûå àöìngthuêån baão töìn vaâ phaát triïí n caác giaátrõ baãn sùæc vùn hoaá núi àêy.

"Ban nha la ban ca tötiïn"

Öng Vi Vùn Sún (baãn Cöìn) chobiïët: "Cuäng àuáng thöi, khi haåt gaåo,ngö trong nhaâ khöng coân, àuáng luácàoái keám êëy laåi coá ngûúâi úã dûúáixuöi lïn gaå gêîm baán nhaâ saân, dênbaãn thêëy tiïìn nhiïìu ai cuäng loaá mùætvaâ baân nhau tòm moåi caách àïí "chuyïí n" nhaâ cho laái buön. Nhaâcuãa ta àêy, hoå cuäng ngaä giaá túái 200triïåu, ta khöng baán". Àûúåc biïët cùnnhaâ saân hiïån taåi cuãa gia àònh öngàûúåc xêy dûång tûâ nhûäng nùm

1980, röång 3 gian, laâ núi sinh hoaåtcuãa 10 nhên khêíu. Cuöåc söëng cuãagia àònh coân gùåp nhiïìu khoá khùnnhûng öng luön quan niïåm: "Baánnhaâ laâ baán caã töí tiïn" nïn bùçng moåigiaá nhêët àõnh phaãi giûä laåi höìn quïàïí sau naây con chaáu duâ coá àingûúåc vïì xuöi vêîn coân nhúá vïì cöåitöí .

Nhûäng ngûúâi ài tiïn phongtrong viïåc giûä gòn vaâ khöi phuåcnhaâ saân úã Chêu Lyá coân coá giaâ ViVùn Quï (baãn Cöìn). Nùm ngoaái,giaâ vêån àöång con chaáu àêìu tû xêydûång nhaâ saân, trõ giaá gêìn 400 triïåuàöìng. Ngoaâi gia àònh öng Sún, giaâQuï, úã Chêu Lyá hiïån nay coân coárêët nhiïìu ngûúâi noi theo khöi phuåcnhaâ saân nhû öng Vinh (baãn Vûåc),öng Vònh (baãn Khuáa)... Nùm 2005àûúåc sûå àêìu tû cuãa dûå aán CBRIPxêy nhaâ vùn hoaá baãn, ban àiïìuphöëi dûå aán xaä àaä ûu tiïn xêy dûång

nhaâ vùn hoaá baãn Choång, baãn Cöìn(hai baãn trung têm) bùçng nhaâ saântruyïìn thöëng. Àïën nay hai cöngtrònh naây àaä àûúåc àûa vaâo sûã duångvúái töí ng kinh phñ möîi cöng trònhgêìn 200 triïåu àöìng.

Chuã tõch xaä Chêu Lyá NguyïînÀònh Phuång höì húãi: "Baãn khöngcoân baán nhaâ saân nhû trûúác àêy nûäamö. Dên baãn biïët röìi, baán nhaâ saânlaâ coá töåi vúái cöåi töí , duâ rêîy coá hïëthaåt luáa, haåt ngö cuäng khöng bõ lûâaàem baán nûäa. Muåc tiïu cuãa toaân baâcon laâ xêy dûång thaânh cöng xaä vùnhoaá trûúác nùm 2010".q




di saãnTÛÂ TRONG

KHAÃI HÛNG

Cöíng àûúåc laâm tûâ bao giúâkhöng roä, töi lúán lïn àaä thêë ymaái ngoái ri chöìng vaãy söåp phuã

àêìy rong rïu, coá nhûäng cêy àa moåccaånh khoám dûúng xó, àùåc biïåt, coá böåcûãa göî lim chùæc nõch, úã hai àêìu caánhtiïë p àêë t coá lùæp àöi baánh xe àuác bùçng

gang to nhû thúát cöë i, giuáp cho caánhcûãa múã ra, àoáng vaâo. Caánh àûúåc laâmhai lúáp chöìng khñt lïn nhau, bònhthûúâng chó múã hai caánh phña dûúái.Chó àïë n ngaây lïî troång, hai caánh phñatrïn múái múã ra àïí kiïåu baát cöë ng cuãalaâng ra söng Höìng rûúác nûúác, luácqua cöíng, àö tuây khiïng kiïåu khöngphaãi xuöë ng vai vaâ cúâ loång cûá viïåcnêng cao maâ bûúác ài trong tiïë ng hoâreo vaâ nhaä nhaåc tûng bûâng.

Theo caác bêåc cao niïn kïí laåi,àûúâng caái quan (quöëc löå 32 bêy giúâ)trûúác cöíng laâng, xûa coá àùåt traåmngûåa, nhaâ cûãa têåp trung, coá nhûänghaâng cúm ngon nöíi tiïë ng. Cêu cadao "Chùèng ài nhúá chaáo laâng Ghïì/Nhúá cúm phöë Mña nhúá cheâÀöng Viïn" laâ úã àêy. ÚÃ ngaä ba, tûâàûúâng caái quan reä vaâo cöíng laâng coábia "Haå maä", quan tûúáng vaâo laângphaãi xuöë ng ngûåa. Xem thïë , àuã thêë ychiïëc cöíng laâng töi vûâa to àeåp, vûâacoá uy.

Tuöíi thú töi hoåc trûúâng laâng trïnkhu àêë t vùn chó úã gêìn cöíng êë y. Giúâra chúi, àaám hoåc troâ uâa caã ra cöíng

laâng, àûáa ài vùåt nhûäng coång coã tñachúi choåi gaâ, àûáa beã que ngoaáy àêë tbùæt cöìng cöång, tay ngoaáy, miïång la:"Cöìng cöång maây lïn cho nhanh/Tao may aáo àoã aáo xanh cho maây". Töi vaâmêë y àûáa baån ài nhùåt nhûäng bönghoa gaåo rúi trïn mùåt coã, nhûäng caánhhoa àoã chuåm laåi trong cuöëng àaâi maâuàen xanh, úã giûäa, chuâm nhõ tia lïnnhû nùæm chên hûúng cùæm àêìy trongbaát nhang. Chuáng töi nêng nhûängchiïë c hoa trïn tay nhû nêng möåt quaákhûá àêìy kiïu haänh.

Höìi àoá, töi yïu cö gaái hoåc saumöåt lúáp. Nhûäng buöíi chiïìu trung duïm aã, töi vaâ em ra ngöìi bïn rïå coãngoaâi cöíng laâng, àoán nhûäng ngoån

gioá nam tûâ söng Höìng thöíi túái. Lêîntrong cêu noái nheå nhaâng laâ tiïë ng tòtuäm cuãa nhûäng viïn soãi tûâ baân tayneám xuöë ng àêìm nûúác coá nhûängböng suáng tñm, taåo ra nhûäng voângsoáng xoùæn xuyát, löìng vaâo nhau.

Ngaây ra trêån, meå vaâ em tiïîn ra túáicöíng laâng. Meå cêìm tay, chuác con àichên cûáng àaá mïìm. Töi nhêån àûúåctûâ aánh mùæt meå niïìm yïu thûúng da

diïë t, àoång úã àoá laâ nhûäng lúâi ru tûâ thuúãnùçm nöi: "ÊÌ u úi! Laâm trai cho àaáng thên trai/Xuöë ng àöng, àöng tônh, lïn Àoaâi, Àoaâi tan".

Em chùèng noái àûúåc gò, chó thêë y

ngêë n lïå trong búâ mi uöë n cong xanhvoâm trúâi con gaái. Hònh aãnh cöínglaâng, meå vaâ em theo töi ài suöë t dùåmdaâi nùm thaáng. Töi tûúãng tûúång ngaâyvïì gùåp meå vaâ em ra àoán úã cöíng laâng.Röìi ngaây àoá àïë n thêåt.

Bêy giúâ söng yïn biïín lùång, cuöåcsöëng nhên dên laâng töi möîi ngaây möîiàûúåc nêng cao, yá nguyïån muöë n laâmlaåi chiïë c cöíng laâng, nhûng hiïìm vòcaái nguyïn mêîu àaä bõ àêåp vuån. Laângcûã mêë y ngûúâi vïì Haâ Nöåi tòm gùåpNghïå sô nhiïë p aãnh Nguyïîn Nhûng(ngûúâi Sún Têy) àïí hoãi trong kho tû liïåu phim cuãa cuå, coá caái naâo chuåp

cöíng laâng Àöng Saâng àïí dên laângxin cuå cho sûãa lïî, rûúác vïì laâm mêîuxêy laåi cöíng. Laäo nghïå sô lùæc àêìu tiïë creã baão khöng, röìi maách àang coáTriïín laäm cöíng laâng truyïìn thöë ng HaâTêy úã tónh. Chuáng töi bùæt xe vïì HaâÀöng, àïë n phoâng trûng baây, cùngmùæt tòm, khöng thêë y aãnh cöíng laângtreo úã àêë y.

Chuáng töi ra vïì, loâng nùång trôumöåt niïìm trùæc êín. Chao öi! Giaá maâtrong Di saãn vùn hoáa quöë c gia laâng

Viïåt cöí maâ coân chiïë c cöíng laâng töi,chùæc chùæn noá laâ àiïím nhêë n àêìu tiïnàêìy êë n tûúång. Cöíng laâng Àûúâng Lêm- nhúá vaâ tiïë c!q

Cöí ng laâng Àûúâng Lêm

nhúá vaâ tiïëcCöíng lang Àûúâng Lêm,quï töi, tûâ xûa nöi lïnto cao bïì thïë, àûáng trïntruåc chñnh löi vao êpcö. No tûå hao gùn lïnba chûä "thiïn hoa canh"(coäi trúâi hoa). Cöng lambùng gö, kït cêu khunggiùçng theo kiïíu"Thûúng gia ha ban" vúáihang chên cöt to cao,àùt trïn nhûäng hon àakï chên bùng àa xanhÀöng Triïìu. Tûúng xêyàa ong mau mêt giot.




baån àoåcTHÛ

Vaâi caãm nhêån vïì Taåp chñVùn Hiïn Viït Nam

NGUYÏÎN COÁ

Àiïím nöíi bêåt, tuy laâ taåp chñ thûåc hiïån chñnh saách xaähöåi hoáa Àaãng vaâ Nhaâ nûúác ta, hoaân toaân tûå trangtraãi vïì kinh phñ, thïë nhûng noá têåp h möåt àöåi nguä coá

àïë n haâng trùm taác giaã trong vaâ caã ngoaâi nûúác. Àoá laâ caãmöåt àöåi nguä trñ thûác, vùn nghïå sô giaâu têm huyïë t, tûånguyïån goáp sûác cho Taåp chñ. Àoá laâ nhûäng GS-TS, nhûäng

nhaâ nghiïn cûáu tïn tuöíi nhû: Vuä Khiïu, Höì Sô Võnh, HoaângChûúng, Hoaâng Trinh, Hoaâng Chêu Kyá, Mõch Quang, VuäÀònh Hoeâ, Haâ Àònh Àûác, Phan Àùng Nhêåt, Trêìn Nghôa, VuäNgoåc Khaánh... ÚÃ nûúác ngoaâi thò coá caác võ: Trêìn Vùn Khï,Nguyïîn Thuyïë t Phong, Thaái Kim Lan, Ni-cö-Lin…

Chñnh vò vêåy maâ nöåi dung Taåpchñ rêë t phong phuá, àa daång. Laâ cú quan ngön luêån cuãa Trung têmNghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huyVùn hoáa Dên töåc, nöåi dung chuã yïë ubao truâm cuãa Taåp chñ laâ giúái thiïåu vaâquaãng baá caác tinh hoa vùn hoáa,nghïå thuêåt dên töåc, àêë u tranh, giûä

gòn vaâ baão töìn, phaát huy caác giaá trõàoá trong àúâi söë ng vùn hoáa cuãa àêë tnûúác höm nay vaâ cho caã mai sau.Taåp chñ cho chuáng töi thêëy, biïë t hêìuhïë t caác loaåi hònh vùn hoáa dên töåc cöíxûa: cheâo, tuöìng, cöìng chiïng, catruâ, haát xêím, caãi lûúng, baâi choâi, saáo diïìu, nhaâ cöí, laângxûa, lïî höåi, sûã thi, muáa röë i, êm nhaåc, saãn vêåt quyá hiïë m,thaânh quaách, di saãn thiïn nhiïn thïë giúái, möåt söë nhên vêåtnöíi tiïëng xûa vaâ nay… Qua nhûäng baâi baáo quyá giaá naây,baån àoåc chuáng töi àûúåc biïë t, àûúåc hoåc têåp nhiïìu àiïìu múáilaå, kiïë n thûác àûúåc múã röång, têm höìn phong phu thïm lïn.Coá nhûäng lïî höåi maâ qua Taåp chñ Vùn Hiïë n, lêìn àêìu tiïnchuáng töi múái àûúåc nghe tïn, àûúåc biïë t nöåi dung (lïî höåi

àïìn Chñn gian, lïî höåi àïìn Vaâ, höåi Traám, höåi Chen laângNgaâ…).Nhiïìu baâi baáo àaä gêy cho chuáng töi nhiïìu êë n tûúång

àeåp, nhiïìu àiïìu têm àùæc. Vò khaã nùng coá haån vaâ vò khuönkhöí haån heåp cuãa Taåp chñ, töi chó nïu ra àêy möåt vaâi baâimaâ töi cho laâ têm àùæc.

- Baâi "Ca truâ nghïå thuêåt àöåc nhêë t vö nhõ" cuãa GS.TSTrêìn Vùn Khï àaä thûåc sûå thûác tónh töi. Trûúác àêy, töi hiïíuCa truâ möåt caách phiïë n diïån, lïåch laåc. Töi cho rùçng Ca truâhay coân goåi laâ Haát AÃ àaâo chó laâ möåt troâ chúi tiïu khiïín cuãamöåt söë ngûúâi nhaân nhaä, traâ dû tûãu hêåu, coá phêìn naâo truåylaåc, lúâi thú, gioång haát thò trêìm, buöìn. Nay baâi baáo vúái sûå

phên tñch tuyïåt vúâi cuãa GS.TS Trêìn Vùn Khï, töi múái hiïíuàûúåc giaá trõ àñch thûåc cuãa Ca truâ. Ca truâ laâ möåt nghïå thuêåtàöåc nhêët vö nhõ cuãa dên töåc vaâ cuãa thïë giúái, laâ möåt sûå phöë ihúåp àa daång tinh vi, nhuêìn nhuyïîn giûäa thi ca vaâ êm

nhaåc.Vò nhûäng giaá trõ àùåc sùæc cuãa Ca truâ maâ Ca truâ àang

àûúåc lêåp höì sú àïì nghõ UNESCO cöng nhêån laâ di saãn vùnhoáa phi vêåt thïí, truyïìn khêíu cuãa nhên loaåi.

- Möåt baâi baáo maâ töi thêë y têm àùæc nûäa laâ baâi "Cöí thuåViïåt, nhûä ng kyâ quan xanh" cuãa taác giaã Nguyïîn Thïë Khoa.

Taác giaã Nguyïîn Thïë Khoa àaä cho töi biïë t vaâ caãm thuåveã àeåp tuyïåt vúâi cuãa möåt söë cêy cöí thuå Viïåt, àùåc biïåt laâ

cêy Daä hûúng Tiïn Luåc úã Bùæc Giang, cêy àa ba rïî BònhÀaâ, cêy àa baãy rïî úã Hoaâ Bònh, cêy àa hoa gaåo ChûúngDûúng, cêy duöëi nghòn tuöíi Àûúâng Lêm… Àoá chó laâ möåtsöë ñt cöí thuå maâ taác giaã àaä cêë t cöng tòm àïë n vaâ têån mùætchiïm ngûúäng. Àêë t nûúác ta tûâ Nam chñ Bùæc coân biïë t bao

nhiïu cöí thuå vö cuâng àeåp maâ chûaàûúåc sûu têåp khaão saát àïí baão töìn.

Àiïìu àùåc biïåt thuá võ laâ cêy daähûúng úã Tiïn Luåc, Bùæc Giang àaäàûúåc ghi danh vaâo saách Tûå àiïí n Baách khoa nöíi tiïë ng thïë giúái quyïínLarousse.

- Vò troång têm chuã yïë u cuãa noá chóàïì cêåp nhûäng gò thuöåc vïì cöí truyïìn

cêìn àûúåc baão töìn, phaát huy… chonïn noá coá ñt baâi phaãn aãnh vïì nhûänghiïån tûúång tiïu cûåc cuãa xaä höåi àûúngthúâi nhû tham nhuäng, lûâa àaão… Thïë nhûng gêìn àêy töi àûúåc àoåc möåt baâigoáp tiïë ng noái vaâo cöng viïåc chöëng

tham nhuäng úã PMU 18. Àoá laâ baâi "Ngûúâi phaåt hay trúâi phaåt" cuãa taác giaã Phaåm Viïë t Àaâo. Thöng thûúâng trïn caácbaáo chñ, caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng vaåch mùåt chótïn boån tham nhuäng, vaåch trêìn nhûäng thuã àoaån lûâa àaão,ùn chúi traác taáng, thu veán tiïìn baåc cuãa Nhaâ nûúác maâ dû luêån àïìu biïë t, àïìu lïn aán. Nhûng úã àêy taác giaã àaä cêìnmêîn daây cöng sûu têåp àûúåc àïë n 150 baãn phaáp qui daây

àïë n 200 trang, nùång 10kg nhêë t laâ caác luêåt vïì taâi chñnhngên saách, ngên haâng, xêy dûång vaâ caác quy chïë , qui àõnhcuãa Chñnh phuã, caác böå ngaânh coá liïn quan... Àïí chûángminh möåt àiïìu laâ nhûäng phaáp qui naây coân coá keä húã, nhûäng"löî kim" chûa àuã àïí ngùn chùån nhûäng keã xêë u gian xaão nhû Buâi Tiïë n Duäng, Nguyïîn Viïåt Tiïë n... cöë tònh dêîm àaåp lïnphaáp luêåt àïí tiïë n haânh tham nhuäng trong möåt thúâi gian daâimaâ khöng bõ phaát hiïån kõp thúâi.

Nïëu khöng coá nhûäng "löî kim" löî höíng nhû kïí trïn thòduâ Buâi Tiïë n Duäng, Nguyïîn Viïåt Tiïë n coá ba àêìu saáu tayhoùåc baãy hai pheáp thêìn thöng cuãa Tön Ngöå Khöng cuängkhöng thïí naâo taác oai taác quaái àûúåc. Àoá laâ möåt baâi baáoàùng trïn Taåp chñ Vùn Hiïën söë 7 (2006) maâ töi rêët têmàùæc!

Theo töi, Taåp chñ Vùn Hiïën möåt Taåp chñ rêë t töë t vïì mùåtnöåi dung, àeåp vïì mùåt hònh thûác vaâ rêë t àaáng àûúåc hoannghïnh. Töi mong sao Taåp chñ àûúåc phöí cêåp trong quaãngàaåi quêìn chuáng.q

Àïën nay Tap chñ VùnHiïën múi àûúåc sau tuöi,nhûng theo töi àoá la mötTaåp chñ coá nhiïu àùc

àiïím, àùc biïåt thêt àanghoan ngïnh, àaáng tûåhao.




Laâng töi xûacoá tuåc hat vñ

VÙN SAÁU

Tuåc lïå haát vñ laâng töi diïîn ra suöë t tûâ xa xûa, maäi àïë nnhûäng nùm sau caãi caách ruöång àêë t thò múái bõ maimöåt dêìn.

Tuåc lïå naây rêë t hay. Búãi noá laâ tûå phaát, tûå ngyïån, khöngcêìn ai töí chûác, khöng cêìn ngaây höåi. Cûá vaâo nhûäng àïmtrùng muâa thu, khi luáa ngoaâi àöìng àaä mûúát xanh, àêy laânhûäng thaáng nöng nhaân búãi chó coân laâm coã luáa, nïn traitraáng thûúâng àöí ra búâ con söng nhoã laâng töi, tuå têåp nhautûâng àaám. Möîi àaám àûáng caách nhau chó khoaãng 30m. Möåtbïn toaân nam, möåt bïn toaân nûä, thi nhau haát àöë i àaáp.

Vò laâ àïm trùng, khöng nhòn roä mùåt nhau, chó nghetiïë ng haát. Hoå haát àöë nhau tûâng chuã àïì vïì àõa lyá, chim hoa,lïî höåi, thiïn nhiïn vaâ tònh yïu. Àùåc biïåt hoå ñt haát theo cadao tuåc ngûä àaä coá. Nhûng nhûäng khi coá thïí ûáng duång vaâochuã àïì àang haát thò hoå cuäng vêån duång luön, búãi vò nhûängngûúâi coá gioång haát, thûúâng phaãi haát theo lúâi cuãa vaâi võ cöë vêë n àûáng ngay bïn caånh àïí "gaâ" cho lúâi ca.

Chñnh nhûäng võ naây àaä nghô ra nhûäng cêu haát rêë t hay.Caã laâng coá nhiïìu nhoám haát àöë i, nhoám ûa nhau thò

xoùæn xñt, khöng ûa nhau thò coá nhûng cêu chanh chua àïítûâ chöëi, thñ duå: Coá lêìn khöng muöë n dêy vúái möåt nhoám coá

nhûäng anh hay haát baâi bêåy, bïn nûä àaä coá cêu chua ngoa:Anh hai úi: "Caåp quêì n cuã a em giùæ t àûúåc chñn vaån anh huâng Tay nêng mùåt nguyïåt, tay böì ng caân khön".Cêu haát chua ngoa quaá! YÁ bïn nûä muöën noái, caái caåp

quêìn cuãa cö giùæt àûúåc nhûäng chñn vaån anh con trai. Möåttay thò nêng àûúåc mùåt trùng, coân tay kia thò bïë àûúåc caã vuåtruå. Maâ vuä truå thò coá haâng tó Thiïn Haâ... Thïë maâ mêëy "baâ"haát vñ vúái tay àúä àûúåc. Thïë múái biïë t sûå tûúãng tûúång cuãadên gian vö cuâng phong phuá vaâ vô àaåi, sûå ngoa ngoùæt coátêìm vô mö àïë n thïë laâ cuâng. Tûúãng bïn nam hïë t caách, thïë nhûng hoå vêîn àöë i àûúåc, hoå haát:

Cö hai úi:

"Caåp quêìn cuã a anh cuä ng giùæ t àûúåc chñn vaån con gaái thuyïì n quyïn Tay anh cuä ng cêì m àûúåc chñn vaån traái nuái Taã n Viïn

maâ thùæ t cöí böì ng

Lang töi, lang Thach Than (Quöc Oai -Ha Têy) xûa co tuåc hat vñ. Àêy la möt

vuâng co nhiïu thùng canh àeåp. Phñanam coá nuái Àöng Lû - Chuâa Trêm -Chua Trùm Gian. Phña Têy la dai rûângngang, nuái chêp truâng nhû vo mñt. Núikhúi nguön cuãa dai nuái rûâng Têy Bùcbao la huâng vô. Chïëch àöng co ChuâaThêìy. Chïëch bùæc coá Chuâa TêyPhûúng, têt ca cac di tñch nay, cachlang töi chó trong voâng baán kñnh

khoang 4 àïën 10km.

di saãnTÛÂ TRONG




Bao nhiïu con gaái chûa chöì ng Maâ hay chua chaát thò tröi söng àùæ m àoâ".Lúâi àaáp húi yïë u hún, búãi chñn vaån con thuyïìn quyïn thò

bùçng nhau, coân chñn vaån traái nuái Taãn Viïn (Ba Vò) thò sovúái vuä truå cuãa bïn nûä noá nhoã beá quaá. Nïë u göåp laåi, thò sûåto lúán khöng bùçng möåt haåt caát so vúái caân khön vuä truå. Bïnnam chó möîi coá lúåi thïë laâ mûúån cêu haát àïí caãnh baáo nhûängcö gaái hay chua ngoa àanh àaá.

Thïë röìi nhû àïí khöng theâm dêy vúái caái àaám naây nûäa,bïn nûä laåi haát:

Anh hai úi! "Em àêy chñnh thûåc naâng Kiïì u Tòm chaâng Kim Troång àuã àiïì u múái chúi”.Nhûng bïn nam àêu coá chõu, hoå cuäng àöë i laåi:Cö hai úi! "Anh àêy laâ Maä Giaám Sinh Mua Kiïì u tûâ úã Bùæ c Kinh mua vïì Laâm cho liïî u chaán hoa chï Àaánh cho nùm chuåc cho vïì lêìu xanh".Thïë naây thò "cuân" quaá! Phaãi dêåp tùæt ngay, bïn nûä chùæc

nghô vêåy, hoå laåi haát:Anh hai úi! "Anh nhû Àaåi Thaánh trïn mêy Em tuy beá nhoã nhû tay Phêåt BaâBiïë t thò kiïìng mùåt nhau ra Kòa nuái Àaåi Thaánh, àêy àaâ cêìm tay".Bïn nûä àaä vêån duång caái tñch tiïíu thuyïë t hoang àûúâng

laäng maån "Têy du kyá" cuãa Vûúng Thûâa Ên. Caái tñch êë y coáchuyïån Phêåt Baâ chòa baân tay, thaách Tïì Thiïn Àaåi Thaánhnhaãy qua, Phêåt Baâ beân uáp baân tay, biïë n thaánh nuái Nguä

Nhaåc nhöë t Àaåi Thaánh túái 500 nùm. Khoá quaá! Àïë n nûúácnaây thò bïn nam àaânh chõu, àúåi maäi khöng thêë y hoå haát,bïn nûä beân cûúâi öì lïn, bïn nam thua cuöåc, liïìn ruát lui coátrêåt tûå.

Vaã laåi cûá hay haát baâi bêåy thò bïn nam thûúâng thua, thñduå: Coá àïm hai bïn vûâa múái quêy thaânh nhoám. Biïë t bïnkia coá möåt cö gaái xinh chûa chöìng laâ ngûúâi àaåi diïån àïíhaát, bïn nam beân taåo thïë chuã àöång cêë t tiïë ng:

Cö hai úi! "Hoa kia tûúi töë t rûúâm raâTuy rùçng tûúi töë t, coá khi maâ àaä bõ ong chêm".Tûác quaá! Bïn nûä beân böë p chaát traã laåi.Anh hai úi! "Anh úã trong êë y anh ra? Nïë u khöng. Sao biïë t vûúân hoa chõ taân? Hoa taân chûá nhuåy chûa taân Khöng tin chõ veán bûác maân cho xem".Haát xong bïn nûä cûúâi röå lïn thñch thuá, bïn nam biïët laâ

bõ húá, àaânh lêìm luäi ruát lui.Nhûng haát choåc gheåo nhau rêë t ñt khi xaãy ra, maâ chuã

yïë u chó haát thi taâi. Vaâ cûá thïë , hïî àïm trùng laåi haát, hoå haátnhiïìu khi rêë t trûä tònh. Giaá nhû bêy giúâ coá maáy ghi laåi thò seäcoá nhûäng baâi haát vñ rêë t hoaân chónh. Vñ duå khi kïí caác loaåicêy, cuöë i baâi, bïn nûä haát:

"Thöng mai truác baách roä raâng Bêy giúâ Chêu Thûúác àöë chaâng hoåa xem".Bïn nam liïìn tiïë p:

"Naây anh noái thûåc cuâng em Kòa con Linh Àiïí u àêåu trïn cêy tuâng...".Vaâ hoå kïí vïì caác loaåi chim cho àïë n dûát baâi. Hïë t àöë chim

laåi àöë vïì caác loaåi hoa. Röìi àöë vïì àõa lyá, àònh, chuâa vaâ tònh

yïu lûáa àöi. Maäi àïë n khi trùng àaä lïn cao vúâi vúåi, cuöåc vuimúái taân...

Vaâo thaáng 10/2005, hûúãng ûáng cuöåc sûu têìm ca dao

tuåc ngûä cuãa tónh Haâ Têy. Töi coá viïë t nhûäng cêu coân lûutrong kyá ûác vïì ca dao, tuåc ngûä, haát ru vaâ nhûäng cêu haát vñúã vuâng naây. Khi àûúåc àùng trïn taåp chñ "Taãn Viïn sún" cuãaHöåi Vùn hoåc Nghïå thuêåt Haâ Têy, àûúåc khoaãng möåt tuêìnsau, baác Yïn Giang, nguyïn laâ Chuã tõch Höåi Vùn nghïåthuêåt Haâ Têy coá goåi àiïån baão: "Haát vñ laâ möåt thïí loaåi dêngian rêë t quyá, cêåu coá thïí vïì àêë y viïë t möåt kõch baãn ngùæn àïídûång laåi àûúåc khöng? Nïë u laâm àûúåc thò töë t lùæm".

Mêë y höm sau, töi vûúåt möåt quaäng àûúâng khoaãng hún30 km tûâ Haâ Nöåi vïì laâng. Nhûng qua tòm hiïíu, töi thêë y khoáquaá.

Möåt laâ: Haát vñ laâ tûå phaát tûå nguyïån, laåi phaãi coá maåch nöë iàïí ngûúâi noå truyïìn cho ngûúâi kia giûäa giaâ vaâ treã. Búãi tûâ ñtnhêë t laâ 50 nùm nay, tuåc lïå naây àaä bõ mai möåt, lúáp treã lúánlïn khöng àûúåc kïë tiïë p nguöìn dên gian truyïìn miïång, nïncaái tûå nguyïån vaâ höì húãi vö tû khöng àûúåc tiïë p nöë i. Gùåpnhûäng cö gaái 18 àöi mûúi hoãi vïì haát vñ caác cö àïìu chaã biïë tgò.

Hai laâ: Laâng quï giúâ coá àiïån saáng aát mêë t aánh trùng vaâtraân ngêåp caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng nhû: ti vi,àaâi, bùng àôa àïí hûúãng thuå vùn hoáa múái, rêë t khoá àïí hoå tûånguyïån têåp trung haát vaâo nhûäng àïm trùng.

Ba laâ: Caái khöng gian trûä tònh thú möång ngaây xûa àaäkhöng coân. Ngûúâi söë ng chen chuác. Doâng söng nhoã xûanöë i liïìn vúái söng Tñch àaä bõ lêë p tûâng àoaån, suöë t daãi daâi búâsöng hún 1km daânh cho khöng gian haát vñ ngaây xûa, giúâdên àaä àoáng coåc bï töng, àöí cöë p pha laâm nhaâ kñn thaânh

nhûäng cûãa haâng buön baán che khuêë t mêë t doâng nûúác.Ngay àoaån söng gêìn àònh cuäng àûúåc UÃy ban àöí àêët xêytruå súã laâm mêë t doâng chaãy, nhiïìu bïë n nûúác xûa àaä bõ lêë p.Laåi coân trûúác khi töi vïì àêy khoaãng nûãa thaáng, gêìn chuåccaái cöíng xoám xêy bùçng àaá ong cöí kñnh, voâm cöíng uöë ncong, maái lúåp ngoái ta cuäng bõ phaá boã hïë t.

Nhûäng caái cöíng naây rêë t àeåp àûúåc xêy ñt nhêë t tûâ cuöë ithúâi Lï hoùåc àêìu thúâi Nguyïîn. Trong cöíng coá bïå thúâ, coásaân laát gaåch Baát Traâng àïí ngaây xûa trai traáng trong xoámra gaác coá núi treo tuâ vaâ, moã caá, vaâ chöî dûång gêåy göåc, giaáomaác. Ngaây xûa coân nhûäng caánh cöíng vaâ göî lim àïí àïm vïìàoáng laåi baão vïå xoám laâng. Möåt vöë n cöí quyá giaá nhû thïë maâcuäng múái bõ phaá ài chaã biïë t àïí laâm gò. Chùæc laâ cho xe maáytûâ àûúâng caái lúán vaâo khoãi phaãi qua cöíng. Thïë laâ caã caái vêåtthïí vaâ phi vêåt thïí cuäng bõ thúâi gian laâm cho mai möåt vaâcon ngûúâi phaá thêåt tiïë c vö cuâng. Caãnh quan nhû vêåy laâmsao dûång àûúåc caãnh haát vñ ngaây xûa.

Ra Haâ Nöåi, töi goåi àiïån cho baác Kiïn Giang kïí roä sûåtònh röìi töi noái: "Haát vñ phaãi laâ sûå ngêy thú, vö tû, tûånguyïån, tûå phaát cuãa dên àõa phûúng. Nïë u duâng phûúngtiïån maâ aáp àùåt thò cuäng khöng àûúåc. Nïë u duâng vùn cöngcoá nhaåc dûång laåi thò chaã khaác gò xem möåt tiïíu phêím haát vñ,haát xoan, haát cheâo nghïå thuêåt, giaá trõ lûu vöë n cöí nhû thïë thò chó coá laâ hònh chûá khöng coá höìn”.

Cuäng khöng thïí traách ai àûúåc vò vùn hoáa nghïå thuêåtcuäng bõ aãnh hûúãng qua nhûäng biïën àöång xaä höåi nïn nhiïìuthûá duâ tiïë c cuäng àaânh phaãi "cêìm loâng vêåy" maâ lûu giûä theo

hònh thûác vùn hoáa phi vêåt thïí, nhû tuåc haát vñ úã laâng töi nïë umuöën khöi phuåc laåi phaãi cêìn thúâi gian, laåi phaãi cêìn nhûängngûúâi laâm vùn hoáa coá têm nhen nhoám dêìn nhûng cuängthêåt laâ khoá....q



30 VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM

di saãnTÛÂ TRONG

ÀÖÌNG NGÛ Chïnh vïnh gaánh röëi

Baâi, aãnh: DÛÚNG XUÊN

Tinh khöi röi nghòntuöíiLaâng Àöìng Ngû coá röëi nûúác kïí

àaä non nghòn nùm nay, nïëu tñnhtheo kyá ûác xa xöi tûâ thuúã röëi úã àêyra àúâi - khoaãng thïë kyã XI. Caác baác,

caác öng bêy giúâ khöng thïí biïëtàûúåc truyïìn thuyïët naâo gùæn vúái röëilaâng mònh, vò chñnh caác cuå àúâitrûúác cuäng coân khöng biïët. Hoå chócoá caái quyá baáu nhêët laâ nhûäng hònh

haâi röëi, kyä thuêåt àuåc àeäo, lùæp raáp,caách àiïìu khiïí n con röëi vaâ khoaãng20 troâ röëi cöí àûúåc truyïìn ài giûä laåi.

Caác cuå xûa trao lai quên röi, may röi, cac ky thuêttao tac, àiïu khiïín cuâng nhûäng bñ truyïìn, thiïnnhiïn thò ban cho mùt nûúác, àïí cac phûúâng röi

ngay nay giûä nguyïn àûúåc nuå cûúi hön hêu, tiïëngho reo sang khoai cuãa gö va ngûúi. Nhûng ganh röi

chïnh vïnh nghiïng möt bïn vai nghïå nhên hömnay, àa trúã thanh trong trach va àùt ra thach thûác.

Cuäng nhû chûa àêy 20 phûúâng röi nûúc con lai cuãa

miïìn Bùc, röi Àöng Ngû (Thuên Thanh - Bùc Ninh)cuäng khöng ngoai lïå. Trûúãng phûúâng Nguyïîn Thanh Traäi

Chuêín bõ sên khêë u biïíu diïîn




Nguöìn göëc thïë naâo, biïën àöång rasao tûâ mêëy trùm nùm trûúác, chùæcphaãi nhúâ caác nhaâ nghiïn cûáu nhiïåttònh, coân caác nghïå sô laâng ùn cúmnhaâ àïí giûä laåi nghïì töí , giûä laåi

nhûäng thúâi khùæc thùng hoa cuãa àêëtàai, laâng maåc thò hoå chó biïët laâmröëi vaâ diïîn röëi maâ thöi! Caã laângÀöìng Ngû àïìu biïët àïën röëi nûúác,nhûng röëi chó àûúåc truyïìn chuã yïëutrong ba chi hoå Nguyïîn Baá,Nguyïîn Tiïën, Nguyïîn Àùng. Tñnhcaã hoå Nguyïîn thò phaãi hún 100ngûúâi biïët àiïìu khiïín con röëi,nhûng thaânh thaåo nhêët laâ nhûängngûúâi tham gia trong phûúâng röëi,hiïån coá 25 ngûúâi, trong àoá coá 15diïîn viïn.

Baác Nguyïîn Thanh Traäi, 67tuöí i, laâ trûúãng phûúâng röëi, baác kïí vïì tuöí i êëu thú cuãa mònh theo caáccuå löåi xuöëng ao laâng têåp röëi. Caáccuå ngaây trûúác ghï lùæm! Lú mú coákhi ùn "khaão" vaâo àêìu, maâ hoåcphêët phú thò caác cuå àuöí i ngay! Coánhû thïë thò lûáa baác Traäi múái thaåocaã àeäo röëi, lùæp raáp, chónh sûãa vaâ

àiïìu khiïí n con röëi. "Nghïå thuêåtcêëp laâng" chùèng àûúåc "chuyïn

mön hoaá" nhû caác àún võ chuyïnnghiïåp, nïn möåt ngûúâi chúi röëiphaãi "tinh thöng" moåi cöng àoaån.

Theo tay baác Traäi laâ böën cuåNguyïîn Baá Àöí ng, Nguyïîn ÀùngPhaãi, Nguyïîn Baá Quaãng, NguyïînTiïën Dûúäng, àïìu trïn 70, àangcuâng "àaám trung niïn" löåi àïën

ngang ngûúâi àïí xùæp xïëp caãnh giaãtrïn "sên khêëu nûúác". Lúáp sau coáthïí khoeã hún àêëy, nhûng coân phaãitheo caác cuå daâi daâi!

Khöng phaãi laâ laâng quan hoågöëc, nhûng àaä úã àêët Kinh Bùæc thòthûã hoãi ai khöng biïët quan hoå, caácnghïå nhên röëi Àöìng Ngû tûâ xûa àaäbiïët àûa nhûäng lúâi ca diïîm tònh êëyvaâo troâ diïîn, taåo nïn neát duyïndaáng cho nhûäng quên röëi thö möåc.Trong "kõch muåc" 50 troâ röëi vúái 20troâ cöí coân giûä àûúåc thò coá nhiïìu troâàùåc sùæc, taåo phong caách riïng chophûúâng röëi nhû: Múâi trêìu, Haát giao duyïn, Àaá nh àu, Ài thuyïìnröìng haá t giaä baån... Trong nhõp saáoàaân dêåp dòu, caác liïìn anh liïìn chõröëi göî laách maânh ài ra, khuön mùåttûúi tùæn, trang phuåc àùåc trûng cuãangûúâi quan hoå, tûâng cùåp nghiïngnoán, che ö hoùåc cûúäi thuyïìn röìng

lûúån lúâ trïn mùåt nûúác. Nhûäng lúâica bay lïn, ngoåt ngaâo, àùçm thùæm...

Nga nghiïng göngganh àöi àêuXaä Nguä Thaái - huyïån Thuêån

Thaânh coá nùm thön, nhûng chóÀöìng Ngû diïîn röëi nûúác. Trûúáckia laâng Buâi - núi ra àúâi moán nemböëc nöí i tiïëng, cuäng tûâng coá röëi,nhûng thúâi cuöåc quay quùæt, ngûúâi

ta khöng giûä àûúåc. Ngay ÀöìngNgû cuäng phaãi traãi nhiïìu phen laoàao...

Trûúác 1945, röëi Àöìng Ngû tûâng thõnh àaåt, àûúåc nhiïìu núi biïëttiïëng, coá nhûäng lêìn ài diïîn têån HaãiPhoâng, Thaái Bònh, Laång Sún,Huïë... Nhûng tûâ nhûäng nùm chiïëntranh, troâ röëi cuãa laâng gêìn nhû tantaác. Lo ùn, lo maång söëng coân khoá,lo gò mêëy quên röëi! Ngûúâi ta phaãideåp nhûäng troâ vui sang möåt bïn.Sau 1954, hoaâ bònh vïì trïn nhûängvuâng quï quan hoå, röëi nûúác ÀöìngNgû múái àûúåc trúã laåi goáp mùåt vúáilûåc lûúång thêåt àöng àaão, caãphûúâng coá túái 60 ngûúâi. Nhûngàûúåc ñt lêu, phêån röëi laåi chòm nöí i,laåi rúi vaâo xao nhaäng vaâ bõ boã bùénghaâng mêëy chuåc nùm nûäa. Coánhûäng àúåt nùm 67 - 68, röìi trongnhûäng nùm 70, 80, ngûúâi laâng tòmcaách vûåc röëi dêåy maâ khöng àûúåc.

Maäi sang nhûäng nùm 90, tònhhònh nguy ngêåp quaá, "caác nghïå sô laâng" nhêån ra: khöng phaãi mònh thòcuäng chaã ai khoác röëi caã. Cho nïnmêëy chi hoå Nguyïîn hoåp nhau laåi,tûå boã tiïìn ra phuåc höìi nghïì töí . Maythay húi thúã cuãa röëi vêîn êëm trongngûúâi vaâ nhûäng caánh tay thúå vêîncoân deão dai. Vaâ nhû möåt sûå vûåcdêåy, tûâ nùm 2000 àïën nay, phûúângÀöìng Ngû nhêån àûúåc sûå giuáp àúäcuãa Quyä Ford, Quyä Thuåy Àiïí n -

Viïåt Nam vaâ möåt söë cú quan nhaânûúác cho viïåc xêy dûång thuyã àònh,taåo quên röëi, têåp luyïån vaâ thïí nghiïåm vúái àïì taâi múái. Mêëy nùmqua, Baão taâng Dên töåc hoåc ViïåtNam laâ àõa chó nhiïåt tònh cho caácphûúâng röëi nûúác, trong àoá coáÀöìng Ngû, lïn biïíu diïîn giúái thiïåuvúái khaán giaã Thuã àö. Múái àêy,Àöìng Ngû cuâng böën phûúâng röëikhaác laåi tham gia cuöåc thi Muáa röëi

nûúác àïì taâi àûúng àaåi. Chêët lûúångcoân khiïm töën, nhûng àoá laâ nhûängvêån àö ång àêìu tiïn cêìn àûú åc khñch lïå.

Caác nghïå nhên röëi Àöìng Ngû ra chaâo khaán giaã




Vûâa chúi röi vûâa hyvong

"Chuáng töi cuäng tûâng saáng taåo àêëychûá!" - Baác Nguyïîn Thanh Traäi kïí:"Ngaây trûúác tûâng taåo troâ ngûúâi ài xe trïndêy, àûa caã mö hònh ö tö, xe maáy... xuöëngnûúác. Nhûng röìi thêëy töët nhêët laâ haäy nghô ra nhûäng gò gêìn guäi vúái àúâi söëng ngûúâinöng dên, vúái caái göëc cuãa röëi cöí ". Kïí racuäng khoá cho phûúâng Àöìng Ngû vò àiïìukiïån khöng coá. Caác àún võ nhaâ nûúác hoåcoân àûúåc thûã nghiïåm, coân coá tiïìn àïí daândûång caái múái, röëi laâng thò hêìu hïët phaãi tûåthên vêån àöång. May maâ bêy giúâ, àúâi söëng

tûâng gia àònh coá khaá hún möåt chuát thòphûúâng röëi múái duy trò àûúåc. Chûá coân aihoâng gò maâ kiïëm tiïìn bùçng röëi laâng? Ngayàïën nhiïìu àûáa thanh niïn, chuáng noá coânbêån laâm ùn, laâm giaâu, àêu coá thúâi giúâ maânghô àïën röëi nûúác? Nhûäng ngûúâi nhû baácTraäi, cuå Àöí ng, cuå Phaãi..., chó vò quaá yïunghïì töí , muöën giûä gòn vaâ phaát huy noá, nïnmúái tham cöng tiïëc viïåc nhû thïë maâ thöi!

Caác baác àang trùn trúã lùæm, rêët muöënàûa hònh aãnh tranh Àöng Höì - Àaám cûúáichuöåt lïn mùåt nûúác, nhûng töën keám quaánïn chûa laâm àûúåc. Ngoaâi viïåc taåo múái,sún veä haâng chuåc quên röëi, ngûúâi ta phaãicoá 6, 7 caái phao kiïåu, maâ möåt caái àaä vaâitrùm nghòn. Hai caái khoá nhêët cuãa röëi ÀöìngNgû bêy giúâ laâ coân thiïëu trang êm vaâ chûacoá nhaâ thuyã àònh di àöång, àêëy laâ chûa kïí àïën viïåc phûúâng vêîn thiïëu daân nhaåc vaânhaåc cuå, möîi lêìn diïîn àïìu phaãi ài nhúâ vaãtrïn tónh...

Coá àuã àiïìu kiïån thò röëi Àöìng Ngû coânmang nhûäng troâ diïîn duyïn daáng àïën

àûúåc nhiïìu núi chûá khöng phaãi quanhquêí n trong laâng nhû thïë naây. Cuãa àaángtöåi, coá caái gò quyá quyá, hay hay, ai chaãmuöën àûa ra àïí moåi ngûúâi cuâng thûúãngthûác. Nhûng bêy giúâ, thêåm chñ caác lïî höåitrong huyïån, trong tónh, phûúâng cuäng coânkhoá biïí u diïîn vò haån chïë caã vïì khöng gianlêîn kinh tïë. Thöi thò, "caác nghïå sô laâng"têm niïåm, haäy cûá giûä nghïå thuêåt röëi chomònh ài àaä, vaâ khi coá khaã nùng thò àem noáàïën vúái moåi ngûúâi möåt caách vö tû. Chonïn, bêy giúâ, úã caái laâng röëi nghòn tuöí i kia,

caã phûúâng röëi nûúác maâ ngûúâi treã nhêëtcuäng àaä ngoaâi 30, vêîn vûâa chúi röëi vûâa hyvoång...q

Möåt söë troâ röë i cuãa gaánh röëi Àöìng Ngû: Rûúá c kiïåu, Múâi trêìu, Giao duyïn...

di saãnTÛÂ TRONG




CONSTANTIN LUPEANU Àaåi sûá àùåc mïånh toaân quyïìn Rumani taåiViïåt Nam (2000 - 2004)

Cuöë n saách laâ möåt lúâi thónh cêìu

hoaâ bònh daânh cho nhên loaåihöm nay, sûå thónh cêìu bùçngchñnh sûå hi sinh cuãa taác giaã cuãa noá

trong böë i caãnh bi thûúng. Cuöë n saáchthöi thuác ngûúâi àoåc vûún túái möåtcuöåc söë ng trong saåch, sûå hoaâ thuêån

trong húåp taác, hoaâ bònh vaâ tònh yïu.Khaát voång thûúâng trûåc àûúåc söë ng

trong böëi caãnh hiïìn hoaâ trúã nïn àiïìukò aão àöë i vúái nûä baác sô treã naây. Sûåhiïån diïån thûúâng xuyïn nhûäng àiïìubêë t trùæc, sûå khöë c liïåt cuãa chiïë n tranh

àaä luyïån cho taác giaã niïìm tin vïì möåtcuöåc söë ng giaãn dõ vaâ trong saáng.Vïì cuöåc chiïë n tranh Viïåt Nam,

àaä àûúåc nhiïìu bïn àïì cêåp vúái nhûängchñnh kiïën cuãa mònh. Chuáng töikhöng coá yá àõnh lõch sûã laåi cuöåc chiïë ntranh àoá. Chuáng töi nhòn nhêån cuöë nsaách nhû möåt taác phêím nghïå thuêåt,do vêåy chuáng ta chó quan têm túái sûámaång cuäng nhû nhûäng thöng àiïåp vaânhûäng baâi hoåc daânh cho cuöåc söë nghöm nay. Sûå thaânh cöng vïì mùåt xuêë tbaãn têët nhiïn khöng chó úã Viïåt Nam

maâ taåi nhiïìu nûúác àaä taåo niïìm tin vïìsûå kò laå cuãa nhûäng hiïån thûåc tûânggêy nhiïìu tranh caäi, hiïån thûåc àoácuöë i cuâng àaä daåy cho chuáng ta baâihoåc vïì tònh ngûúâi, vïì nhûäng àiïìukhuãng khiïë p coá möåt khöng hai àûúåccuöë n Nhêåt kñ ghi laåi.

Àïí höìi tûúãng laåi cuöåc chiïë n tranhnaây, chuáng töi xin trñch möåt phêìn cuãabaâi baáo cuãa nhaâ baáo Corneliu Vlad,möåt trong nhûäng nhaâ baáo Rumani coámùåt taåi Viïåt Nam trong thúâi kò chiïë ntranh viïë t trïn baáo Thïë giúái söë thaáng4-2000: “Àïë n thaáng tû naây vûâa troân

25 nùm kïë t thuác cuöåc chiïë n tranh Viïåt Nam. Sûå kiïån àau àúán naây tûâng xuêë t hiïån thûúâng xuyïn trïn nhiïì u túâ

CHIÏËN TRANH VIÏÅT NAMQua cam nhêån cua möt trai tim thiïëu nûä!

Chuáng töi muön khùng àõnh rùng: Nhêt kñ chiïëntrûúâng cuãa nûä bac sô treã Àùng Thuyâ Trêm khöng phai

la möt cuön sach viïët vïì chiïën tranh. Chuáng töi goicuön sach la möt giêc mú vïì tònh yïu; tònh yïu danhcho con ngûúâi àa thïí hiïn tûâ trang àêu cho túi trangcuöi cuâng.

Nhêåt kñ Àùång Thuây Trêm - baãn dõch sangtiïë ng Rumani cuãa nhaâ vùn Phaåm Viïë t Àaâo

do NXB Thïë giúái êë n haânh




di saãnTÛÂ TRONG

baáo haâng àêì u cuãa thïë giúái, haâng triïåu ngûúâi àaä ngaä xuöë ng trong chiïë n trêån, do bom àaån hoùåc ngay taåi hêåu phûúng; nhiïì u töí n thêë t nùång nïì vïì

cuã a caã i vêåt chêë t, nhûä ng thaã m hoaå vïì sinh thaái khöng höìi kïë t, nhiïì u söë phêån tan naát hoùåc mang trong mònh nhûä ng cùn bïånh àûúåc höåi chêí n do höåi chûáng Viïåt Nam.

Taåi möåt ngoån àöì i taåi Washington àaä xêy dûång möåt tûúång àaâi coá möåt khöng hai trïn thïë giúái: Àaâi tûúã ng niïåm 58.000 binh sô Mô àaä ngaä xuöë ng taåi möåt chiïë n trûúâng caách ngöi nhaâcuã a hoå haâng chuåc ngaân kilömeát. Àaâi tûúã ng niïåm àöåc nhêët naây khaác vúái nhûä ng tûúång àaâi trïn thïë giúái: Noá

khöng vûún túái trúâi cao maâ àûúåc xêy laâ laâ trïn mùåt àêë t. Àaâi tûúã ng niïåm giöë ng nhû àang tòm löëi reä chui vaâo loâng àêë t. Àaâi tûúã ng niïåm gêy êë n tûúång búã i sûå tinh xaã o cuãa nhûä ng têë m biïí n àöì ng maâu àen khùæ c tïn nhûä ng binh sô Mô àaä hy sinh thên mònh cho cuöåc chiïë n nhên danh thïë giúái tûå do chöëng laåi chuã nghôa cöång saã n. Cuöåc chiïë n tranh Viïåt Nam laâ möåt cuöåc chiïë n tranh àêî m maáu diïîn ra trong thúâi kò chiïë n tranh laånh. Cuöåc chiïë n naây àaä coá thúâi àiïím xö àêíy nûúác Mô

vaâo nhûä ng sûå chia reä nöåi böå giûä a phña chuã trûúng theo àuöíi vaâ phña kia phaã n àöë i. Möåt töí ng thöë ng Mô, Lyndon Johnson àaä chêëp nhêån thêët baåi khöng tiïë p tuåc ra tranh cûã nhiïåm kò töí ng thöë ng múái".

Trong cuöë n höìi kñ cuãa mònh, Böåtrûúãng Böå Quöë c phoâng Mô RobertMcNamara àaä tuyïn böë khöng chuát

àùæn ào: Chuáng ta àaä hoaân toaân sailêìm.

Nhiïìu lñnh Mô tûâng tham chiïë n taåiViïåt Nam àaä coá nhiïìu haânh àöång

thiïë t thûåc nhùçm chuöåc laåi löîi lêìm cuãaquaá khûá. Trong söë 2,7 triïåu lñnh Mô tûâng coá mùåt taåi Viïåt Nam coá hai anhem Frederic vaâ Robert Whitehurst.Robert vaâ Frederic laâ con möåt viïntûúáng Mô, caã hai tûâng tham chiïë n taåiViïåt Nam. Chiïën tranh kïët thuácRobert trúã vïì cuâng vúái möåt ngûúâi vúåViïåt Nam, coân Frederic thò mangtheo vïì nhiïìu kó niïåm àau buöìn cuãacuöåc chiïë n, trong söë nhûäng kó niïåmàau buöìn coá cuöën Nhêåt kñ Àùång Thuyâ Trêm.

Trong thúâi gian chiïën tranh,Frederic coá mùåt trong möåt nhoámthaám baáo, coá nhiïåm vuå thu lûúåmnhûäng thöng tin vïì àöë i phûúng thöngqua nhûäng taâi liïåu thu giûä. Fredericàaä phaát hiïån ra cuöë n nhêåt kñ vaâ coá yáàõnh thiïu huyã vò tûúãng noá khöng liïnquan gò túái nhiïåm vuå cuãa anh. Möåtphiïn dõch cuãa quên àöåi Saâi Goân,thûúång sô Nguyïîn Trung Hiïë u àaä caãnlaåi: “Chúá coá àöë t vò trong cuöë n nhêåt kñ naây coá lûã a”.

Do toâ moâ nïn Frederic àaä giûä laåi

cuöë n nhêåt kñ vaâ röìi àïm àïm anhchùm chuá nghe Nguyïîn Trung Hiïë udõch.

Möåt thúâi gian sau, trong möåt trêånàaánh, Fred àaä nghe baån mònh kïí vïìmöåt trêån àaánh kò laå giûäa möåt toaán lñnhMô 120 tay suáng vúái möåt phuå nûä ViïåtNam khi toaán lñnh Mô naây têë n cöngvaâo möåt traåm xaá. Ngûúâi phuå nûä naây

àaä möåt mònh chöë ng traã laåi 120 taysuáng àûúåc trang bõ töët hún, cuöë i cuânglñnh Mô àaä bùæn haå ngûúâi phuå nûä naây;nhúâ sûå hy sinh cuãa chõ maâ nhûäng

àöìng àöåi bõ thûúng trong traåm xaá àaächaåy thoaát.30 nùm àaä tröi qua, Nhêåt kñ Àùång

Thuyâ Trêm àaä trúã thaânh nöîi aám aãnhàöë i vúái Rob vaâ Fred. Nhiïìu nùm hoåtûúãng àaä quïn noá nhûng cuöë i cuângvêîn khöng thïí. Vaâo thaáng 3 nùm2005, Rob vaâ Fred àaä tham gia möåtcuöåc höåi thaão vïì chiïë n tranh ViïåtNam do Trung têm Viïåt Nam taåi Àaåihoåc Texas töí chûác. Taåi àêy hoå àaä coáàiïìu kiïån noái vïì cuöë n nhêåt kñ, hoå àaädõch vaâ àoåc nhiïìu trang cuãa cuöën

nhêåt kñ trûúác cûã toåa laâ nhûäng cûåuchiïën binh Viïåt Nam. Nhiïìu cûåuchiïë n binh coá mùåt àaä thêåt sûå xuácàöång. Fred vaâ Robert àaä chuêín bõnhiïìu àôa CD copy cuöë n nhêåt kñ vúái hivoång seä tòm àûúåc gia àònh baác sô Àùång Thuyâ Trêm. Taåi cuöåc höåi thaãonaây, Fred àaä quyïë t àõnh tùång cuöënnhêåt kñ cho Trung têm Viïåt Nam taåiàaåi hoåc Texas àïí cuöë n nhêåt kñ àûúåcbaão vïå töë t hún, búãi noá laâ möåt taâi liïåu,möåt bùçng chûáng coá giaá trõ vïì cuöåcchiïë n tranh Viïåt Nam.

Ba ngaây sau khi kïë t thuác cuöåc höåithaão, Ted Engelman àaä bay àïë n HaâNöåi, anh àaä may mùæn tòm àûúåc giaàònh baâ Doaän Ngoåc Trêm, meå baác sô Àùång Thuyâ Trêm vaâ caác em gaái.

Thaáng 5 nùm 2005, Fred vaâRobert àaä bay àïë n Haâ Nöåi àïí gùåp giaàònh baâ Doaän Ngoåc Trêm, hoå àaäviïë ng möå baác sô Àùång Thuyâ Trêm vaâthùm laåi chiïë n trûúâng Àûác Phöí -Quaãng Ngaäi, núi àûúåc àïì cêåp nhiïìutrong cuöën nhêåt kñ. Rob vaâ Fred àaäàïì nghõ gia àònh baâ Doaän Ngoåc Trêmghi nhêån hoå nhû nhûäng thaânh viïn

cuãa gia àònh.Thaáng 9 nùm 2005, Nhêåt kñ ÀùångThuyâ Trêm àaä àûúåc Nhaâ xuêë t baãnHöåi Nhaâ vùn xuêë t baãn, chó trong möåtthúâi gian ngùæn, cuöë n saách àaåt kó luåcvïì söë lûúång phaát haânh, gêìn 400.000baãn, cuöë n saách àaä àûúåc in, trúã thaânhhiïån tûúång best-seller.

Thaáng 10 nùm 2005, nhêån lúâimúâi cuãa Trung têm Viïåt Nam taåi àaåihoåc Texas, baâ Doaän Ngoåc Trêm vaâgia àònh àaä sang thùm nûúác Môâ àïítêån mùæt nhòn thêë y cuöë n nhêåt kñ cuãa

con gaái mònh.Hiïån nay nhiïìu nhaâ xuêë t baãn cuãanhiïìu nûúác àaä àïì nghõ baâ DoaänNgoåc Trêm cho pheáp dõch vaâ xuêë t

Hiïån öng àang laâ Chuã tõch Höåi hûä u nghõ Rumani - Viïåt Nam; laâ Höåi viïn Höåi Nhaâ vùn Rumani.Öng laâ dõch giaã vùn hoåc tiïë ng Trung Quöë c, öng àaä dõch vaâ giúá i thiïåu nhiïì u taá c phêí m vùn hoåc Trung Quöë c vúá i àöåc giaã Rumani nhû: Kinh Dõch, Laä o Xaá , Löî Têë n, Ba Kim...Àöë i vúá i vùn hoåc Viïåt Nam, öng àaä dõch vaâ xuêë t baãn Nhêåt kñ trong tuâ cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh tûâ nguyïn baãn chûä Haá n sang tiïë ng Rumani; öng àaä dõch thú Höì Xuên Hûúng...Trong nhiïåm kò àaåi sûá cuãa mònh taåi Viïåt Nam, öng àaä tñch cûåc thuác àêí y àïí nöë i laåi caá c quan hïå kinh tïë - vùn hoaá Rumani vaâ Viïåt Nam sau möåt thúâi

gian daâi bõ giaá n àoaån.Öng àaä àûúåc Böå Vùn Hoaá - Thöng tin Viïåt Nam tùång Huy chûúng Vò sûånghiïåp Vùn hoaá - Thöng tin; Liïn hiïåp caác töí chûá c hûä u nghõ tùång Huy chûúng Vò hoaâ bònh vaâ hûä u nghõ giûä a caá c dên töåc...

ÀÖI NEÁT VÏÌ NHAÂ VÙNCONSTANTIN LUPEANU




baãn Nhêåt kñ Àùång Thuyâ Trêm taåi caácnûúác àoá nhû: Môâ, Italia, Phaáp, HyLaåp, Thuåy Àiïín, Trung Quöë c, NhêåtBaãn, Haân Quöë c, Thaái Lan…

Baãn dõch sang tiïë ng Rumani doNhaâ xuêë t baãn Thïë Giúái êë n haânh laâbaãn dõch Nhêåt kñ Àùång Thuyâ Trêmàêìu tiïn ra tiïë ng nûúác ngoaâi àûúåcxuêë t baãn.

Cöng lao naây trûúác hïë t thuöåc vïìdõch giaã Phaåm Viïët Àaâo, möåt conngûúâi cêìn mêîn vaâ têm huyïët, möåtchuyïn gia Viïåt Nam haâng àêìu vïìvùn hoaá vaâ vùn minh Rumani. PhaåmViïë t Àaâo thêåt sûå coá nhûäng tònh caãmgùæn boá vúái cuöë n nhêåt kñ, tûâ nguyïnbaãn tiïë ng Viïåt anh àaä dõch sang tiïë ngRumani trong möåt thúâi gian ngùæn kóluåc àaáng khen, anh àaä chuyïín hoaáàûúåc phong caách trûä tònh cuãa nguyïntaác. Cuöë n saách do Phaåm Viïë t Àaâodõch àaä àûúåc khoaác möåt "böå caánh"ngön ngûä Rumani duyïn daáng nhû chñnh têm höìn cuãa baác sô Àùång ThuyâTrêm. Baãn dõch thêåt sûå laâm chongûúâi àoåc xuác àöång vaâ tin cêåy. PhaåmViïë t Àaâo rêë t xûáng àaáng nhêån nhûänglúâi chuác mûâng tûâ phña chuáng ta,ngûúâi àoåc Rumani.

Chiïë n tranh xûa nay vöë n laâ cöngviïåc cuãa àaân öng, Nhêåt kñ Àùång Thuyâ

Trêm àaä cho thêëy hònh aãnh möåt thiïë unûä Haâ Nöåi, möåt trñ thûác treã traân àêìynhûåa söë ng, möåt con ngûúâi nhaåy caãmvaâ coá vùn hoaá àang phaãi haâng ngaâyhaâng giúâ quêåt cûúâng àöë i mùåt vúái sûåbaåo taân vaâ khöë c liïåt cuãa chiïën tranh.Haâng ngaây haâng giúâ nûä baác sô naâyphaãi söë ng trong caãnh bom àaån huyãdiïåt cuãa keã thuâ, trong hoaân caãnh khoákhùn vaâ thiïë u thöë n caã vïì vêåt chêë t lêîntinh thêìn. Chõ àaä viïë t möåt caách höìnnhiïn vïì nhûäng gò àang diïîn ra xungquanh mònh; àiïìu bêë t haånh cho chõ,hiïån thûåc maâ chõ àang söë ng laâ möåthiïån thûåc khöng thïí tûúãng tûúång nöíivïì nhûäng sûå hiïím nguy, àêîm maáu.

Àùång Thuyâ Trêm khöng phaãi laâmöåt nhaâ vùn. Nhûäng àiïìu chõ viïë t ratrong cuöë n nhêåt kñ khöng phaãi laâ sûåsaáng taåo theo trñ tûúãng tûúång cuãamöåt ngûúâi laâm vùn nghïå maâ laâ caãmnhêån chên thaânh cuãa möåt traái timthiïë u nûä. Chuáng ta haäy xem nhûängdoâng sau àêy Àùång Thuyâ Trêm viïë tvaâo ngaây 20-10-1969: "Quyïí n nhêåt kñ naây àêu phaãi chó laâ cuöåc söë ng cuã a riïng mònh maâ noá phaã i laâ nhûäng

trang ghi laåi nhûä ng maã nh àúâi rûåc lûã a chiïë n àêë u vaâ chöì ng chêë t àau thûúng cuãa nhûä ng con ngûúâi gang theáp trïn maãnh àêët miïìn Nam naây".

Hiïån thûåc trong cuöë n nhêåt kñàûúåc àïì cêåp laâ möåt hiïån thûåc àiïínhònh nhûng khöng caá biïåt; haâng triïåungûúâi Viïåt Nam àaä tûâng söë ng vaâ chõu

àûång nhûäng hoaân caãnh khöë c liïåt nhû thïë hoùåc hún thïë. Cuöë n nhêåt kñ cuãanûä baác sô treã naây àaä thêåt sûå thu huátngûúâi àoåc búãi chiïën tranh àaä àûúåctrònh baây qua caãm nhêån vaâ suy tû cuãa möåt con ngûúâi bònh thûúâng, möåtngûúâi àang àaãm nhêån nhûäng cöngviïåc dên sûå. Nûä baác sô naây luön bõdaây voâ búãi khaát voång laâm gò àïí vúåibúát nhûäng nöîi àau cho àöìng àöåi cuãamònh. Àïí baão vïå Töí quöë c, ÀùångThuyâ Trêm möåt thiïë u nûä àang úã tuöíihoa cuãa àúâi mònh tònh nguyïån laovaâo chiïë n trûúâng maáu lûãa vaâ chêëpnhêån moåi sûå hy sinh.

Thónh thoaãng trong cuöë n nhêåt kñxuêët hiïån nhûäng biïíu hiïån mïìm yïëutrong coäi loâng cuãa möåt thiïë u nûä. Taácgiaã àaä böåc löå nhûäng neát àeåp àiïínhònh cuãa phuå nûä Viïåt Nam: Àeåp vïìtêm höìn lêîn thïí chêë t, nhaåy caãm,trung hêåu, àaãm àang, sùén saâng hysinh chñnh baãn thên mònh. Chõ àaä böåclöå roä nhûäng phêím chêë t cuãa möåtngûúâi yïu nûúác thiïët tha, möåt chiïënbinh quaã caãm khi lêm trêån, khöngbao giúâ chõu luâi bûúác hay quyâ göë i

trûúác sûác maånh cuãa baåo taân.Ngûúâi Viïåt Nam coá cêu phûúngngön: Giùåc àïë n nhaâ àaân baâ phaã i àaánh!

Àùång Thuyâ Trêm ra trêån theotiïë ng goåi cuãa Töí quöë c vaâ cuãa tònhyïu - ngûúâi yïu cuãa chõ àaä ra trêåntrûúác àoá. Söë phêån àaä khöng mómcûúâi vúái chõ. Chõ àaä vûúåt haâng trùmkilömeát àûúâng dûúái bom rúi àaån nöí,chêëp nhêån moåi hiïím nguy àïí laâmnghôa vuå vúái Töí quöë c vaâ àïí gùåpngûúâi yïu. Nhûng ra àïën chiïëntrûúâng thò ngûúâi yïu cuãa chõ àaäkhöng coân nhû xûa, tònh yïu cuãa hoåàaä tan vúä.

Chõ laâm viïåc trong möåt bïånh xaávúái nhûäng böån bïì cöng viïåc: Haângngaây phaãi chùm soác thûúng bïånhbinh. Möåt mònh chõ àaä phaãi chõu àûångnhûäng thiïë u thöën, nhûäng töín thêë t:Tònh yïu tan vúä, haâng ngaây haâng giúâchõ phaãi chûáng kiïë n hònh aãnh vïìnhûäng àöìng àöåi cuãa mònh lêìn lûúåtngaä xuöë ng dûúái laân bom àaån…

Chõ chõu traách nhiïåm chñnh taåimöåt bïånh xaá vúái nhûäng viïåc laâm

thuêìn tuyá nhên àaåo. Chùm soác chaåychûäa cho nhûäng thûúng bïånh binhdo bom àaån gêy ra. Ngay bïånh xaánúi chõ laâm viïåc nhiïìu lêìn trúã thaânh

muåc tiïu àaánh phaá. Trong möåt trêåncaân chõ àaä möåt mònh chöë ng traã àïíbaão vïå cho thûúng bïånh binh ruát lui,chõ àaä chêë p nhêån hy sinh.

Trong möåt bûác thû cuãa Fred gûãicho baâ Doaän Ngoåc Trêm coá àoaånviïë t: "Con gaái baâ àaä möåt mònh chiïë n àêë u vúái 120 lñnh Mô àïí baã o vïå baån mònh. ÚÃ bêë t kò nûúác naâo trïn thïë giúái àiïìu àoá àïìu àûúåc goåi laâ anh huâng duâbêë t kïí ngûúâi àoá laâ àaân öng hay àaân baâ…".

Sûác maånh cuãa cuöë n nhêåt kñ vaâcöng traång cuãa baác sô Àùång ThuyâTrêm laâ àaä liïn kïë t àûúåc söë phêån vaâtraái tim cuãa nhiïìu con ngûúâi bònhthûúâng cuãa nhiïìu thïë hïå cuâng nhau

höìi ûác vïì möåt kó niïåm àau buöìn:Cuöåc chiïë n tranh Viïåt Nam. Vaâ vûúåtlïn têë t caã, cuöë n nhêåt kñ àaä thûác tónhmoåi ngûúâi haäy tòm caách chöë ng laåinhûäng haânh àöång baåo taân.

Rob àaä viïët möåt bûác thû gûãi baâDoaän Ngoåc Trêm: "Töi biïë t ThuyâTrêm khöng hïì coá yá àõnh viïë t cho caã thïë giúái naây àoåc, nhûng coá leä chñnh vò thïë maâ niïì m tin sêu thùè m núi chõ àûúåc viïë t ra möåt caách chên phûúng,möåc maåc… Nhûä ng lúâi baây toã vïì tònh yïu cuã a chõ cuä ng nhû nhûäng lúâi goåi thiïë t tha vïì gia àònh khiïë n bêë t cûá ai tûâng àûúåc àoåc qua cuä ng phaã i xuác àöång… Lúâi Thuyâ laâ möåt cêy cêìu bùæc qua doâng söng chêë t chûáa bao sûå vö tònh, bao cay àùæ ng, bao nöî i buöìn,bao niïì m tin lêì m laåc àaä chia cùæt hai dên töåc chuáng ta quaá lêu".

Coân nhaâ baáo Mô David Perlmutàaä viïë t trïn túâ Charlotte Observer:"Töi muöë n noái têë t caã chuáng ta àïì u laâcû dên cuã a haânh tinh naây vaâ moåi ngûúâi nïn àoåc cuöë n nhêåt kñ naây àïí hiïí u, àïí àaánh giaá àuáng àûúåc hoaân caã nh maâ cuöën nhêåt kñ àaä ra àúâi. Cho

àïë n khi àiïì u naây àûúåc thêë u hiïíu,nhên loaåi múái coá cú höåi chêë m dûát têë t caã cuöåc chiïë n tranh trïn àõa cêì u naây…".

Nhêåt kñ Àùång Thuyâ Trêm àaä trúãthaânh chuyïån cöí tñch cuãa thúâi hiïånàaåi khi caái thiïån vêîn coân töìn taåi songhaânh vúái caái aác. Nhiïìu thiïë u nûä nhû Àùång Thuyâ Trêm vúái nhûäng khaátvoång söë ng cao thûúång tiïë p tuåc bõ àedoaå búãi chiïën tranh, chïët choác.Nhûäng lúâi giaãn dõ àûúåc thöë t lïn tûâ traáitim trong saáng cuãa Àùång Thuyâ Trêm

giöë ng nhû möåt lúâi nguyïån cêìu chotònh yïu, cho sûå hiïíu biïë t lêîn nhaugiûäa caác dên töåc vaâ sûå húåp taác tronghoaâ bònh…q




di saãnTÛÂ TRONG

Baâi, aãnh: TRÊÌN ÀÙNG

Sau ngaây khai trûúng tuyïëndu lõch mang tïn "Theodoâng nhêåt kyá Àùång Thuây

Trêm" höìi àêìu thaáng 3 vûâa röìi, höìchûáa nûúác Liïåt Sún - núi khúãi àêìucuãa tour du lõch àùåc biïåt, nûúác àaäcaån hún, àûúâng dêîn vïì núi àùåtTraåm xaá Àûác Phöí trong chiïëntranh vaâ cuäng laâ núi nûä baác sô Àùång Thuây Trêm ngaä xuöëng tûâ 36nùm trûúác cuäng vùæng veã hún.Khöng hùèn loâng ngûúäng möå cuãanhûäng ngûúâi yïu mïën chõ Trêm àaä

vúi caån, song cung caách töí chûáccho möåt chuyïën haânh hûúng mangmaâu huyïìn thoaåi lêîn têm linh naây

cho du khaách cuãa ngaânh du lõchQuaãng Ngaäi àaä laâm cho bao ngûúâiphaãi naãn loâng.

Tuy nhiïn, àiïìu àoá khöng laâmbêån têm àaåo diïîn Àùång Nhêåt Minhcuâng nhoám laâm phim göìm nhaâ thú Nguyïîn Thõ Höìng Ngaát, àaåo diïînTêët Bònh cuâng caác hoåa sô, nhaâ quayphim cuãa Haäng phim truyïån 1. Hoåhaânh hûúng vïì núi tûâng in dêëuchên ngûúâi con gaái nhoã nhùæn êëy laâàïí hêm noáng laåi nhûäng caãm xuác àaätûâng laâm hoå phaãi rúi nûúác mùæt khiàoåc cuöën nhêåt kyá. Noái àuáng hún,nhûäng ngûúâi ài tiïìn traåm àïí àùåt

nïìn cho böå phim naây muöën traãiloâng ngûúäng möå cuãa mònh taåichñnh caánh rûâng maâ chõ Thuây

Trêm àaä ngaä xuöëng.Trúâi noáng bûác suöët mêëy ngaây

qua chúåt dõu maát hùèn sau trêån mûaraâo giûäa buöí i saáng khi bûúác chêncuãa àoaân laâm phim àùåt lïn cûãarûâng dêîn vaâo núi coá Traåm xaá ÀûácPhöí nùm 1970. Nhaâ thú NguyïînThõ Höìng Ngaát, Giaám àöëc Haängphim truyïån 1 khe kheä: "Chùæc laâchõ Thuây Trêm phuâ höå chuáng ta!".Àaåo diïîn Àùång Nhêåt Minh tröngkhoãe maånh hún caái tuöí i U70 (öngsinh nùm 1938) cuãa mònh. Öngbûúác nhûäng bûúác chên thêåt lùång leä.Coá möåt chuát àùm chiïu, möåt chuát

böìi höìi, möåt chuát nuöëi tiïëc àangcuöån xoaáy trong öng. "Öng coá caãmthêëy nhû mònh laâ ngûúâi àïën

"ÀÛÂNG ÀÖËTtrong ào àaä co lûãa"

Cêu noi bònh thûúâng nhûng rêt nöíitiïëng nay àa trúã nïn quen thuöåc

vúi hang triïåu triïåu ngûúi ViïåtNam suöët möåt nùm qua kïí tû ngaycöng bö cuön nhêt kyá cuãa nû Bacsô-Anh huâng lûåc lûúång vuä trangÀùng Thuây Trêm trïn cac phûúngtiïån truyïìn thöng höi thang 7 nùm2005. Cêu noi àoá la cuãa NguyïînTrung Hiïëu, thöng dõch viïn, khithêy viïn sô quan Myä Fred àõnh

cho cuön vúã hoc tro chùng chõtchûä viïët nay vao ngon lûãa tai khuquên sûå cuãa Mô úã Go Höi, Àûác Phöí-Quang Ngai cuöëi nùm 1970. Cêunoi ào bêy giúâ àûúåc àao diïîn,NSND Àùng Nhêt Minh lam àïì chomöt bö phim nhûåa ma öng se thûåchiïn trong nùm nay.

Àaåo diïîn Àùång Nhêåt Minh, nhaâ biïn kõch Nguyïîn ThõHöìng Ngaát, àaåo diïîn Têë t Bònh taåi núi Àùång Thuây Trêmhy sinh




muöån?". "ÖÌ, khöng. Muöån haysúám laâ tuây têm thöi. Caã nûúác, röìicaã thïë giúái seä phaãi "söët" lïn vúáingûúâi con gaái naây. Cuöëi nùm nay,möåt nhaâ xuêët baãn danh tiïëng úã Mô seä xuêët baãn cuöën "Nhêåt kyá ÀùångThuâ y Trêm" bùçng nhiïìu thûá tiïëngkhaác nhau. Hy voång seä coá möåt "bigbang" khi cuöën saách chaâo àúâi"."Coân phim cuãa öng thò sao?". Öngkhöng traã lúâi trûåc tiïëp maâ heån töicuöëi buöí i, röìi chó tay vïì phña àaåodiïîn Têët Bònh - ngûúâi töí chûác moåithùæng lúåi cuãa... chuyïën ài, àöìng

thúâi laâ "tay hoâm chòa khoáa" cho böåphim naây. Öng Bònh khöng giêëudiïëm vïì mûác àöå "hoaânh traáng" cuãaphim: "Khoaãng 1 triïåu USD choböå phim. Vúái Têy, phim cúä triïåuàö chùèng laâ caái "àinh" gò, nhûngvúái ta, êëy laâ caã möåt ûu aái lúán cuãaNhaâ nûúác. Khöng gian cuãa phimcoá thïí quay möåt söë caãnh úã ÀûácPhöí , úã Haâ Nöåi - dô nhiïn, vaâ coá caãbïn Mô nûäa. Öng Minh viïët kõchbaãn röìi laâm àaåo diïîn luön. Tñnhöng lêu nay vêîn vêåy, vûâa viïët kõchbaãn vûâa laâm àaåo diïîn. Àiïìu àoá seätaåo nhûäng ûu thïë riïng cho möåtngûúâi laâm phim coá nhiïìu kinhnghiïåm nhû öng. Khöng noái ngoanheá, töi rêët gheát cuåm tûâ naây: "Öngêëy laâ möåt trong nhûäng...". Caái chûä"nhûäng" àoá noá coá veã khöng thêåtloâng cho lùæm, noá "mùåt trêån" quaá.Öng Àùång Nhêåt Minh, theo töi, laâàaåo diïîn söë 1 cuãa Viïåt Nam hiïån

nay. Thïë giúái biïët àïën àiïån aãnhViïåt Nam cuäng nhúâ cöng cuãa öngêëy. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ höåiàöìng thêí m àõnh laåi choån kõch baãncuãa öng vaâ do öng laâm àaåo diïîn vïìböå phim rêët nhaåy caãm nhûng cuängrêët khoá khùn naây".

Àaåo diïîn Têët Bònh vûâa ài vûâatrao àöí i vúái töi suöët chùång àûúânglïn núi chõ Thuây Trêm ngaä xuöëng.Chöëc chöëc öng laåi ngöìi àaánh uyåchxuöëng àêët àïí... thúã! Öng baão rùçngkõch baãn àaä xong nhûng caác öngmuöën vaâo têån núi chõ Thuây Trêmtûâng söëng, chiïën àêëu vaâ hy sinh àïí

biïët thïm vïì têëm loâng cuãa baâ conÀûác Phöí daânh cho chõ, cuäng laâdaânh cho caách maång trong nhûängnùm chiïën tranh. Trûâ anh quayphim vaâ anh hoåa sô coân treã, söëngûúâi coân laåi cuäng àaä lúán tuöí i nïnviïåc ngûúåc döëc lïn núi chõ Trêmtûâng yïn nghó laâ caã möåt thûã thaáchlúán vúái hoå. "Àïën vúái chõ ThuâyTrêm coân laâ möåt cuöåc trùæc nghiïåmchñnh xaác vïì sûác khoãe cuãa möîingûúâi". Coá ngûúâi àaä nhêån xeát nhû thïë. Riïng töi thò thïm àiïìu naây:Khöng möåt ai ài xong tour du lõch

àùåc biïåt naây vïì maâ àau öëm caã, duârêët mïåt. Àoá laâ möåt àiïìu vûâa kyâdiïåu vûâa kyâ laå khoá lyá giaãi àûúåc.Nhaâ thú Nguyïîn Thõ Höìng Ngaáttûâng laâ möåt thanh niïn xung phongthúâi chiïën tranh nïn khöng laå gòcaãnh úã rûâng, êëy vêåy maâ chõ vêîn cûáxuyát xoa cho caãnh trñ núi naây.Hònh nhû möîi ngûúâi àïìu gùåp laåimöåt quaá khûá cuãa mònh thúâi trai treãkhi àùåt chên àïën khu rûâng naây.Chuáng töi buâi nguâi thùæp nhûäng neánhûúng lïn núi chõ Trêm tûâng yïnnghó. Trúâi àöåt ngöåt nöí i gioá. Caánhrûâng nhû hoang laånh hún. Caã möåtquaá khûá trêån maåc nhû hiïån vïì trïntûâng khuön mùåt cuãa nhûäng ngûúâilaâm phim. Àaåo diïîn Àùång NhêåtMinh liïn tuåc múã söí ra ghi cheáp.Àaåo diïîn Têët Bònh ró tai töi: "ÖngMinh coá thïí thay àöí i caã kõch baãnkia àêëy, nïëu öng thêëy khöng öí n".

Xuöëng nuái. Caã àoaân mïåt nhoaâi

nhûng ai cuäng maän nguyïån. Vúáikñp laâm phim thò àêy laâ chuyïën àithûåc tïë rêët hûäu ñch. Töi baám öngÀùång Nhêåt Minh: "Cöët phim dûåatrïn cuöën nhêåt kyá, öng àõnh "giaãithñch" nöåi dung cuöën nhêåt kyá haylaâ...?". "Phim khöng minh hoåacuöën nhêåt kyá. Ai laåi laâm thïë, duâmöåt söë sûå kiïån vaâ nhên vêåt trongnhêåt kyá seä àûúåc taái hiïån trongphim. Nhên vêåt trung têm laâ ÀùångThuây Trêm, nhên vêåt thûá hai laâcuöën nhêåt kyá. Caái àoång laåi lêu naytrong loâng ngûúâi àoåc khi xem cuöënnhêåt kyá laâ söë phêån cuãa noá chûá

khöng chó laâ nöåi dung cuãa noá. Trïnthïë giúái coá rêët nhiïìu cuöën nhêåt kyácuãa caác yïëu nhên, nhû nhêåt kyá cuãaChe Guevara chùèng haån, song noákhöng trúã thaânh möåt hiïån tûúångvûâa thaãng thöët vûâa cuöëng quyát nhû Nhêåt kyá Àùång Thuây Trêm. Söëphêån cuãa cuöën nhêåt kyá laâ möåtchuöîi daâi cuãa nhûäng may mùæn tònhcúâ. Vñ nhû Nguyïîn Trung Hiïëu laângûúâi khöng coá chuát maáu mï vùnchûúng chûä nghôa thò chùæc cuöënnhêåt kyá àaä thaânh tro. Nïëu öng Fredlaâ ngûúâi "ñt chûä" thò cuöën nhêåt kyá

seä vônh viïîn nùçm trong möåt ngùnkeáo naâo àoá cuãa gia àònh öng. Nïëucuöën nhêåt kyá khöng rúi vaâo taygiùåc maâ àûúåc chuyïí n vïì Haâ Nöåithò "cuöåc àúâi" cuãa noá àaä khaác. Nïëuchõ Thuây Trêm coân söëng thò maäimaäi cuöën nhêåt kyá kia khöng ai biïëtàûúåc nhûäng gò trong àoá ngoaâi taácgiaã cuãa noá. Nïëu cuöën nhêåt kyá "trúãvïì" súám hún nùm 2005 thò chùæc laâkhöng trúã thaânh möåt hiïån tûúång

nhû chuáng ta àaä biïët... Noái toám laåi,àoá laâ möåt söë phêån kyâ laå, khöng thïí lyá giaãi àûúåc". "Öng coá bõ cêu thuácgò khöng khi laâm phim naây?"."Phim naây khöng laâm àïí "chaâomûâng" möåt ngaây lïî naâo àoá nïn töithanh thaãn cho viïåc sùæp xïëp thúâigian. Töi chùèng bõ cêu thuác gòngoaâi loâng ngûúäng möå chõ ThuâyTrêm. Chõ êëy coân laâ hoåc troâ öng cuåtöi nûäa (böë NSND Àùång Nhêåt

Minh laâ Baác sô Àùång Vùn Ngûä -ngûúâi àûúåc Baác Höì múâi vïì thamgia khaáng chiïën chöëng Phaáp khiöng àang cöng taác úã Nhêåt Baãn nùm1946)".

Kñp laâm phim coân àûúåc gùåpcaác nhên chûáng cuâng thúâi vúái chõThuây Trêm taåi Àûác Phöí möåt ngaâysau àoá. Àaåo diïîn Àùång Nhêåt Minhgoåi hoå laâ tro noáng luön uã ngoån lûãacuãa Àùång Thuây Trêm suöët mêëychuåc nùm qua. Hy voång ngoån lûãa

êëy seä buâng chaáy thïm lïn qua böåphim naây, dûå kiïën seä hoaân thaânhvaâo cuöëi nùm 2007.q




NGUYÏÎN TROÅNG TAÅO

1Nghe ca nhaåc qua radio coá caái

thuá laâ chó nghe nhaåc, êm nhaåc cûároát vaâo ta, gioång haát cûá roát vaâo ta,ta khöng bõ chi phöëi búãi bêët cûá thûágò khaác ngoaâi êm nhaåc. Möåt thûáêm nhaåc thuêìn khiïët àïën nöîi ta coácaãm giaác laâ êm nhaåc àang chungsöëng cuâng cú thïí , nghôa laâ noá coácuâng àúâi söëng cuãa baãn thên ta, laâmcho ta böîng dûng giaâu coá, böîngdûng hûng phêën khaác thûúâng.

Êm nhaåc truyïìn hònh thò khaác.Ta vûâa nghe nhaåc, vûâa àûúåc xem

trònh diïîn. Hún thïë nûäa, nhûänghònh aãnh "minh hoåa" cho taác phêí mêm nhaåc vö cuâng phong phuá giuápta tûúãng tûúång rùçng, êm nhaåckhöng chó coá êm thanh maâ coân coámaâu sùæc, hònh haâi. Ta coá caãm giaácnhû mònh àang tham dûå vaâo cuöåctrònh diïîn cuãa nghïå sô, thêåm chñcuâng hoå phiïu du qua nhûäng vuângthïë giúái thûåc hû, yïu thûúng haykhöí àau maâ ta chûa tûâng biïët túái.Vaâ khi truyïìn hònh söë xuêët hiïån,thò ca nhaåc truyïìn hònh coá möåt sûácmaånh ngoaâi tûúãng tûúång cuãa conngûúâi.

2Tûâ khi coá truyïìn hònh laâ coá ca

nhaåc truyïìn hònh. Kïí tûâ khi àoá, taböîng quïn dêìn thoái quen ài xemca nhaåc. Àêëy khöng phaãi laâ möåtàiïìu hoaân toaân töët. Nïëu laâ hoaântoaân töët thò viïåc gò ngûúâi ta phaãi boãra caã trùm nghòn àöìng àïí xem canhaåc trong nhaâ haát, trong khi xemca nhaåc truyïìn hònh chó töën mêëyàöìng. Xem "ca nhaåc söëng" thuá võ

CA NHAÅCtruyïìn hònh

höm nayTRONG ÀÚÂI SÖËNG




nhû àïën sên vêån àöång xem boángàaá. Nhûng ta laâm gò coá àuã àiïìukiïån àïí àïën têët caã caác sên boáng àaácuäng nhû têët caã caác sên khêëu canhaåc? Vaâ thïë laâ truyïìn hònh àaä

giuáp ta giaãi quyïët ngay nöîi sêìumuöån àoá. Ta chaán xem ca nhaåckïnh A thò chuyïín sang ca nhaåckïnh B. Chaán kïnh B thò chuyïí nkïnh C... Laåi coá loaåi tivi àúâi múáicoân lûu trïn maân hònh mêëy kïnhcuâng luác. Ta ngöìi trûúác tivi nhaâmònh maâ xem ca nhaåc toaân thïëgiúái. Cêìu truyïìn hònh thêåt tiïån lúåi.Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân àaä àaânh.Luäng Cuá - Caâ Mau - Trûúâng Sa

cuâng haát. Xem ca nhaåc truyïìn hònhtrûåc tiïëp vö cuâng hûáng thuá. Ta nhû keã phên thên maâ röët cuöåc vêîn chómöåt traái tim àang rung lïn cuângêm nhaåc...

3Nhúâ coá êm nhaåc truyïìn hònh

maâ ta nhêån biïët àûúåc thõnh suy cuãaàúâi söëng êm nhaåc toaân cêìu. Ta biïëtnhaåc cöí àiïí n vêîn coân söëng trongcaác nhaâ haát giao hûúãng thñnh

phoâng hay nhûäng ngaây kyã niïåmcaác bêåc thiïn taâi êm nhaåc. Ta biïëtnhaåc dên gian vêîn höìi sinh trongnhûäng kyâ liïn hoan, höåi diïîn hay lïîhöåi vuâng miïìn. Ta biïët nhaåc treãngêåp traân vaâ coá sûác kñch àöång dêychuyïìn löi cuöën tuöí i treã khùæp nùmchêu nhû khöng bao giúâ ngûângnghó. Nhûäng thêìn tûúång A, nhûängngöi sao B, C, D... liïn tuåc thay àöí ingöi thûá nhû nhûäng cuöåc maratontûúãng àïën kiïåt sûác. Nhûäng ca sô

xuêët hiïån bûâng saáng röìi luåi taân.Nhûäng nhoám nhaåc moåc lïn nhû nêëm sau mûa. Nhûäng nhaåc sô khúãi

nghiïåp hay töí ng kïët sûå nghiïåp êmnhaåc àïìu mang àïën cho ta niïìmvui hay nöîi buöìn khoá taã. Ta àûúåcgùåp úã àêy nhûäng ngûúâi tûâ lêu vùængboáng. Ta cuäng àûúåc gùåp úã àêy

nhûäng ngûúâi haâng ngaây vêîn cûúâinoái caånh mònh. Hoå àaä laâm ta bêëtngúâ vò nhûäng cöëng hiïën maâ nhúâtruyïìn hònh ta múái àûúåc seã chia.Truyïìn hònh àaä mang àïën cho tamöåt toaân caãnh êm nhaåc. Baån coábao giúâ nghô vêåy khöng?

4Nhiïìu ngûúâi than phiïìn ca

nhaåc truyïìn hònh "ùn xöí i". Nhiïìutaác phêí m nhaåt nheäo, vö böí . Nhiïìu

"gioång haát karaoke". Nhiïìu phongcaách nhñ nhöë reã tiïìn. Nhiïìu chûúngtrònh lùng xï àïí quaãng caáo hún laâàïí giúái thiïåu nghïå thuêåt. Nhiïìuthúâi trang ca sô húã hang phaãn caãm.Nhiïìu goác maáy phoáng àaåi nhûänghònh aãnh cêìn dêëu ài hún laâ phö baâytrûúác mùæt baân dên thiïn haå... Nöåihay ngoaåi, àöng hay têy àïìu chaåytheo thõ hiïëu, vaâ khöng traánh khoãinhûäng duåc voång reã tiïìn. Maâ khöngchó trïn truyïìn hònh, nhiïìu chûúngtrònh ca nhaåc khöng truyïìn hònhcuäng àua àoâi nhùçm chiïu duå cöngchuáng vaâo caái bêîy cuãa hoå giùng ra.Àïí thu tiïìn. Àïí taåo "eáp phï". Àïí nöí i danh bùçng moåi caách. Röët cuöåc,vö tònh hoå àaä xö àêí y haâng loaåt treãvõ thaânh niïn lao vaâo caác öí "lùæcnhaãy" àiïn loaån, xa hoa truåy laåc.Àêëy laâ dêëu hiïåu cuãa sûå suy àöìi àaåoàûác maâ xaä höåi àaä rung chuöng lïnaán.

5Vêng, ta coá thïí xem truyïìn

hònh vaâ cuäng coá thïí khöng. Nhûng

thûã hoãi trïn thïë giúái naây coá mêëy aikhöng xem truyïìn hònh? Vaâ húnnûäa laâ ca nhaåc truyïìn hònh? Tûâ treãcon àïën ngûúâi lúán àïìu coá nhu cêìuthûúãng thûác nghïå thuêåt, àùåc biïåt laâ

ca nhaåc. Khi vui haát lïn. Khi buöìncuäng haát lïn. Khi lao àöång haát lïn.Khi àaánh giùåc cuäng haát lïn. Canhaåc mang sùén trong noá möåt sûácmaånh vaâ möåt sûác quyïën ruä àïën ghïgúám. Vò thïë maâ coá kïnh ca nhaåctruyïìn hònh riïng, khöng bao giúâsúå löî. Nhu cêìu êm nhaåc nhû laâ möåtnhu cêìu tûå thên cuãa möîi con ngûúâi,khöng phaãi ai eáp buöåc. Búãi thïë maâcaác chûúng trònh êm nhaåc truyïìn

hònh luön àûúåc khaán giaã "khaithaác" àïí thûúãng thûác. Àêëy laâ möåtlúåi thïë àùåc biïåt cuãa nhûäng ngûúâilaâm ca nhaåc truyïìn hònh. Nhûängnhaâ biïn kõch, nhûäng nhaâ àaåo diïîn,nhûäng nhaâ quay phim, nhûäng nhaâsaãn xuêët ca nhaåc truyïìn hònh caângngaây caâng àûúåc trên troång, ngûúängmöå. Nhiïìu nhaåc sô, ca sô nhúâ canhaåc truyïìn hònh maâ danh nöí i nhû cöìn. Vaâ khi àaä àûúåc hêm möå, coánghôa laâ ngûúâi ta coá thïí haái ra tiïìnbùçng chñnh nghïì nghiïåp vaâ taâinùng cuãa hoå. Ngûúåc laåi, nhûängngûúâi laâm truyïìn hònh cuäng àûúåcvinh danh.

Ta laâ ngûúâi yïu êm nhaåc haychó laâ húi yïu êm nhaåc thöi, thò tavêîn phaãi caãm ún hoå - nhûäng ngûúâitham gia vaâo chûúng trònh ca nhaåctruyïìn hònh, duâ hoå xuêët hiïån haykhöng xuêët hiïån trïn maân hònh.Caãm ún vaâ hy voång. Seä coá nhiïìu

hún nûäa nhûäng chûúng trònh canhaåc truyïìn hònh sinh àöång, sêusùæc vaâ àeåp löång lêîy...q

Tûâ khi co truyïn hònh la co ca nhactruyïìn hònh. Kïí tûâ khi àoá, ta böng

quïn dên thoi quen ài xem ca nhac.Àêy khöng phai la möt àiïìu hoan

toan töt...




VÛÚNG DUY BIÏN

Vïì àiïu khùæc: Tûâ nhûäng chêë t liïåu quen thuöåc: àöìng,göî, àaá, xuêë t hiïån úã àònh, chuâa, nhaâ möì… nay àaä raquaãng trûúâng, baão taâng, cöng viïn… vúái caác chêë t

liïåu phong phuá nhû: inox, baåch kim, thuyã tinh… vaâ àïì taâithò àa daång hún: tûâ caá nhên, anh huâng, laänh tuå àïë n tònhyïu, chiïë n tranh, hoaâ bònh…

Vïì höåi hoåa: tûâ chêë t liïåu giêëy gioá, luåa, nay àaä thïmnhiïìu chêë t liïåu múái nhû: sún dêìu, sún maâi, phêë n, böåt maâu,than, chò àûúåc veä trïn giêëy, vaãi, göî, àaá, kñnh… vaâ khönggian cuäng àûúåc thay àöíi lúán, tûúng tûå nhû sûå thay àöíikhöng gian cuãa àiïu khùæc.

Nhòn chung, sûå thay àöíi bõ taác àöång nhiïìu vò:- Xaä höåi phaát triïín.- Múã cûãa - höåi nhêåp - giao lûu…Myä thuêåt hiïån àaåi Viïåt Nam àang chõu taác àöång búãi caác

yïë u töë trïn. Coá àiïìu hiïån nay möåt böå phêån coá xu hûúángthñch sûã duång tûâ Àûúng Àaåi - nhû möåt biïåt lêåp cuãa möåtnhoám ngûúâi, nhû laâ trûâu tûúång cuãa hiïån àaåi hoùåc nhû möåtböå phêån cêë p tiïë n cuãa hiïån àaåi! Hoå taåo ra àïí moåi ngûúâi coá

caãm giaác nhû Àûúng Àaåi laâ möåt trûúâng phaái, möåt thïí loaåiàaä àûúåc taách ra khoãi hiïån àaåi, hay àûúåc ai àoá "khoanh laåi"thaânh möåt khu vûåc daânh riïng cho möåt söë tòm toâi khaác laå(àïí dïî àûúåc taâi trúå?). Vêåy nïìn Myä thuêåt Àûúng Àaåi cuãa

Viïåt Nam hiïån nay coá leä phaãi chia tiïë p nhoã ra chùng? Vñduå nhû: "Àûúng Àaåi hiïån thûåc" - "Àûúng Àaåi trûâu tûúång" -"Àûúng Àaåi sùæp àùåt", "Àûúng Àaåi Video Art", thõ giaác…

Vaâ têë t caã caác nghïå sô khaác söë ng trong xaä höåi naây, saángtaåo theo nhõp söë ng cuãa xaä höåi hiïån àaåi höm nay, phaãn aánhcuöåc söë ng höm nay… trong söë hoå ai laâ nghïå sô ÀûúngÀaåi? Coân ai khöng? Theo tiïu chñ naâo goåi cho àuáng? Haynhûäng loaåi hònh nghïå thuêåt du nhêåp chêu Êu múái goåi laâ

Àûúng Àaåi? Hay cûá caái gò trûâu tûúång, cao siïu, khoá hiïíumúái goåi laâ Àûúng Àaåi?Thêåm chñ coá luác, höåi coá hùèn "Trung têm nghïå thuêåt

Àûúng Àaåi" (?) vêåy têët caã nhûäng nghïå sô khaác coân laåi vêînàûúng söëng, àûúng saáng taåo... khöng laâ Àûúng Àaåi. Haycoá sûå khaác nhau: Myä thuêåt Viïåt Nam höm nay vúái Myä thuêåtÀûúng Àaåi?! Hoùåc laâ nhûäng nghïå sô theo trûúâng phaái hiïånthûåc, chên phûúng khöng laâ "Àûúng Àaåi"...?

"Cùæt khuác" Myä thuêåt Viïåt Nam àïí daán maác Àûúng Àaåilaâ khöng nïn. Noái Àûúng Àaåi cho töíng thïí caã nïìn Myäthuêåt hiïån nay, cuöåc söë ng hiïån nay, nghïå sô hiïån nay múáilaâ àuáng. Vêë n àïì laâ cuöåc söë ng vaâ saáng taåo cuãa ngûúâi nghïåsô laâm sao mang àûúåc húi thúã cuãa cuöåc söë ng höm nay,

hoaâ húåp àûúåc caái TÖI cuãa nghïå sô vúái caái CHUNG cuãacöång àöìng vaâ vaâo thúâi àiïím naây, nïë u ai àoá khöng hoaâ húåpàûúåc, hoùåc chûa hoaâ húåp àûúåc… thò cuäng àûâng vöåi coi àoálaâ biïíu hiïån duy nhêë t cuãa taâi nùng!

Vai suy nghô vïì àûúng àaåitrong my thuêt Viïåt Nam

Khoaãnh khùæ c chuyïí n giao thiïn niïn kyã àêì y biïë n àöå ng àûúå c baá o trûúá c úã nhiïìu lônh vûå c: Kyä

thuêå t, vùn hoaá, xaä höåi, khoa hoå c vaâ cöng nghïå ... ngûúâi ta hy voå ng möî i lônh vûå c àïìu coá nhûä ng bûúá c ngoùå t àêì y taá o baå o, àöå t phaá, vûúå t tröåi... vaâ trong Myä thuêåt cuä ng vêå y, suöë t thïë kyã 20 àïë n nhûä ng nùm àêìu thïë kyã 21 naâ y, ngûúâi ta àïìu coá thïí thêë y úã caá c giai àoaån: Tûâ Myä thuêå t Dên gian àïën Myä thuêåt Àöng Dûúng röìi Myä thuêå t hiïå n àaåi Viïå t Nam trong vaâ sau chiïë n tranh àïë n nay... àïìu coá nhûä ng thaâ nh tûåu vaâ dêëu êë n àaá ng

ghi nhêå n. Coá thïí ài àïë n möå t nhêå n xeá t "chuã quan" laâ: Nïì n Myä thuêå t Viïå t Nam tûâ cöí àïë n kim, àang phaá t triïí n àuá ng qui luêå t chung: Tûâ dên gian àïë n chñnh thöëng, vaâ àïë n nay phaá t triïí n phong phuá, àa daång vaâ höåi nhêå p nhanh choá ng.





Vaâ theo lõch sûã Myä thuêåt, caách àêy saáu, baãy mûúi nùm,nhûäng ngûúâi ài tiïn phong nhû: Tö Ngoåc Vên - úã sún dêìu,Nguyïîn Gia Trñ - úã sún maâi, Nguyïîn Phan Chaánh - úã luåa,

Diïåp Minh Chêu - úã àiïu khùæc... Thò coá goåi laâ Àûúng Àaåicuãa nhûäng nùm àoá? Vaâ nhû vêåy, nhûäng "hoaå sô ÀûúngÀaåi" (theo möåt söë tuyïín choån tuyâ hûáng, khöng coá tiïu chñ)höm nay, 50 nùm sau seä goåi laâ gò? Chùæc laâ nhûäng ngûúâi"saáng lêåp Àûúng Àaåi" cuãa Nghïå thuêåt Viïåt Nam? (vò gêìnàêy, tûâ Àûúng Àaåi múái xuêë t hiïån).

Vêåy laâ chûä Àûúng Àaåi xuêë t hiïån chûa lêu úã ta... àaä vaâàang àûúåc sûã duång coá phêìn húi dïî daäi, vaâ thiïë u chuêínmûåc...

Höåi nhêåp, têë t nhiïn laâ nhiïìu caái múái àûúåc du nhêåp, chûänghôa cuäng vêåy chuáng töi bùn khoùn cho möåt söë àaánh giaá,tuyïn ngön, sùæp chûä, duâng tûâ... cuãa caác bêåc naây, bêåc noåmang tñnh Àûúng Àaåi bêy giúâ (!)

Nhiïìu luác ngêîm nghô, sao quïn hoåc cú baãn quaánhanh, àïí lao vaâo möåt sûå aão aãnh, huyïîn hoùåc cuãa:

- Caách àùåt teeïn taác phêí m laå tai - Caách chúi ngön tûâ thêåt kïu - Caách trònh baây taác phêí m khaác ngûúâi - Caách bònh luêån truác trùæ c Hiïån àaåi - dên töåc khoá hún, cao siïu hún nhiïìu so vúái

hiïån àaåi - phi dên töåc. Búãi vò hiïån àaåi maâ úã àêu cuäng thêë y,cuäng giöë ng, cuäng gùåp… seä mêë t ài sûå àa daång, phong phuá(xeát úã cêë p àöå toaân cêìu).

Luác naây àêy, theo thiïín nghô, caác nghïå sô cêìn coá sûåàõnh hûúáng (hoaân toaân khöng aáp àùåt), cho àuáng vúái têmhöìn, tònh caãm dên töåc, thêím myä dên töåc. Vò vêåy, cêìn coábaãn lônh Myä thuêåt Viïåt Nam trûúác khi höåi nhêåp, khi êë y caã

àiïìu hay, vaâ àiïìu dúã cuãa thïë giúái àïìu traân vaâo. Vaâ caái hayseä àûúåc àoán nhêån, phaát huy, coân caái dúã, seä àûúåc ngùnngûâa, àiïìu chónh...

Coân gò buöìn hún khi tñnh toaân cêìu laåi aãnh hûúãng quaánhanh túái möåt lônh vûåc nhaåy caãm, cêìn giûä gòn baãn sùæc: àoálaâ Vùn hoaá, laâ Nghïå thuêåt?

Hay... baãn lônh chûa coá... nïn khöng giûä àûúåc baãnsùæc?

Thûúâng thò caác cûúâng quöë c, kinh tïë huâng hêåu, lõch sûãlêu àúâi thûúâng giûä vûäng àûúåc baãn lônh Vùn hoaá nïn hoå giûäàûúåc baãn sùæc (vñ duå nhû Trung Quöë c, Nhêåt Baãn, Mïhicö,Braxin...) vaâ ta, nïë u khöng tónh taáo, trong luöìng höåi nhêåpseä rêë t dïî tûå àaánh mêët baãn sùæc Vùn hoaá quñ giaá cuãa chñnhmònh.

Trong àúâi söëng Myä thuêåt (caã trong saáng taác, phï bònh,lyá luêån) höm nay, theo chuáng töi, nïn traánh:

- Hoùåc laâ dûåa dêîm theo löë i tû duy cuãa Têy maâ phaán ta,chï ta. Ta phaãi thïë naây, thïë noå...

- Hoùåc baão thuã ta laâ nhêë t, saánh têìm vúái thïë giúái laâ möåttrong nhûäng trung têm Myä thuêåt cuãa khu vûåc, chêu luåc...

Nïë u khöng coá sûå àiïìu chónh, caã hai löë i suy nghô trïnàïìu laâ cûåc àoan.

Möåt àiïìu khaá nghõch caãnh laâ, trong khi nhûäng traâo lûunghïå thuêåt hiïån àaåi (nhû sùæp àùåt, video art, trûâu tûúång...)àûúåc ra àúâi trong möåt xaä höåi phaát triïín úã möåt trònh àöå nhêë tàõnh, dên trñ vaâ nïìn vùn hoaá úã möåt mûác àöå nhêë t àõnh (thòmúái coá cöng chuáng röång raäi) thò sûå "nhêåp khêíu" cuãa ta qua

möåt söë àúåt, möåt söë cuöåc trûng baây, giúái thiïåu… coá nïn vöåivaä nhêån àõnh rùçng "nïìn nghïå thuêåt Àûúng Àaåi àaä úã möåttrònh àöå naây noå..." khöng?...

Töi thiïë t nghô, nïìn kinh tïë cuãa ta, Xaä höåi cuãa ta vaâ dên

trñ cuãa ta múái àang úã nhoám nûúác bùæt àêìu giai àoaån phaáttriïín, tòm caách àïí höåi nhêåp vaâ phaát triïín. Phaãi phêë n àêë uthïm nûäa chuáng ta múái coá möåt nïìn taãng dên trñ coá trònh àöå

trung bònh. Vêåy phöí cêåp àûúåc möåt cuöåc söë ng Myä thuêåt úãmûác trung bònh cuãa thïë giúái àaä laâ möåt ûúác mú! (Àûâng nghô rùçng, phaát triïín Myä thuêåt àûúåc úã vaâi ba thaânh phöë àaä vöåinhêån àõnh: nïìn, phong traâo, xu hûúáng… cuãa Myä thuêåt ViïåtNam "Àûúng... rêë t Àaåi..." so vúái möåt àêë t nûúác 83 triïåudên).

Ngêîm ra rùçng, laâm vaâ thïí nghiïåm, tòm toâi laâ àiïìu bònhthûúâng rêë t nïn laâm nhûng àûâng àïí sûå tûå àaánh boáng tïntuöíi vaâ sûå tûå khùèng àõnh chuã quan cuãa möåt söë caá nhên maâcoá nhûäng "tuyïn ngön" vöåi vaâng, chuã quan...

Àûúng Àaåi laâ möåt khoaãng thúâi gian nhêë t thúâi cuãa lõchsûã, Àûúng Àaåi höm nay seä laâ lõch sûã cuãa ngaây mai, vaâ cûáluön luön nhû vêåy... àïìu àùån theo voâng quay cuãa thúâi

gian... àaânh rùçng, trong saáng taåo, trong bònh luêån, trongsuy nghô... chuáng ta muöë n coá nhûäng caái múái, caái laå àïí thuhuát àûúåc cöng chuáng. Nhûng khöng nïn noái bûâa, khöngthïí lêë y chuã quan laâm khaách quan, khöng thïí lêë y caá thïíthaânh töíng thïí!

Cêìn nhúá rùçng, chûä quöë c ngûä (xuêë t hiïån úã Viïåt Namàêìu thïë kyã 19) cuäng phaãi cêìn túái caã trùm nùm múái coá sûåàõnh hònh, chuêín mûåc sau khi àûúåc phöí cêåp (coá mûúån caãPhaáp ngûä, Haán ngûä...).

Vêåy thò, ngön tûâ Myä thuêåt Têy Êu, àïí coá thïí trúã thaânhphöí cêåp trong bònh luêån Myä thuêåt, cuäng nhû trong cuöåcsöë ng Myä thuêåt cêìn phaãi àûúåc tiïë p nhêån coá cú súã, coá cöngchuáng (khöng nïn àöåt ngöåt àûa ra bùçng tuyïn ngön Viïåtngûä röìi múã ngoùåc laâ tiïë ng ngoaåi!). Vûâa kïu, vûâa laå vaâ vûâa

saáo röîng!Hiïån nay, möåt söë hoåa sô treã (hoùåc noái röång laâ caác nhaâ

nghïå thuêåt) coá xu hûúáng tòm toâi, thïí nghiïåm úã caác lônh vûåc,caác trûúâng phaái, caác khuynh hûúáng nghïå thuêåt vaâ töi nghô,chuáng ta rêë t nïn khuyïë n khñch, cöí vuä cho nhûäng tinh thêìnvûún cao, bay xa, nhûäng tòm toâi, biïë n chuyïín, àöåt phaá...vaâ cuäng àaä àûúåc chûáng kiïë n möåt söë thïí nghiïåm rêëtnghiïm tuác, coá quan niïåm vaâ nhêån thûác roä raâng. Nhûngcuäng khöng ñt, ài vaâo hûúáng naây vúái sûå bïë tùæc, hoùåc tröë ncú baãn, hoùåc tòm danh tiïë ng... röìi tûå cuâng nhau huyïînhoùåc vïì mònh… (hoaân toaân khaác vúái sûå laäng maån, bayböíng cêìn coá... cuãa nghïå sô).

Thêåm chñ coá möåt söë "nghïå sô" tûå veä cho mònh möåt võ trñ,

möåt tû thïë, möåt têìm cúä naâo àoá… nhûng laåi gioãi "mûúånàûúâng dû luêån"... röìi taåo cho mònh nhûäng vêìng "haâo quangaão", "giaá trõ aão"... trong khi trònh àöå thêåt sûå laåi chûa vûúåtqua nöíi kiïë n thûác cú baãn...

Nghïå thuêåt cao siïu, noái cho cuâng laâ TÊM HÖÌN TÒNHCAÃM THÊÅT cuãa caá nhên nghïå sô, khöng thïí lai cùng, dunhêåp vaâ vay mûúån. Caâng khöng thïí duâng caái TÛÅ CAÃMcuãa caá nhên àïí laái hay thu huát vaâ muöën úã cöng chuáng sûåÀÖÌNG CAÃM khiïn cûúäng.

Nghïå thuêåt laâ bao la, caác nghïå sô saáng taåo khöng giúáihaån, nhûng caâng röång múã, caâng vûún xa seä caâng thêë ymònh roä hún, chñnh xaác hún. Cuäng nhû ngöìi taâu vuä truå, baycaâng cao, caâng xa caâng thêë y traái àêët beá nhoã biïë t chûâng

naâo...Haäy dûå caãm chñnh xaác hún cho nhûäng dûå àõnh, saángtaåo cuãa mònh. Mang baãn sùæc, tònh caãm, têm höìn mònh, àêëtnûúác mònh seä àaåt àöå cao siïu vônh cûãu trong nghïå thuêåt.q




Giaáo sû Trêìn Vùn Giaâumöt hoåc gia lúánChùc chùn Trên Vùn Giau la möåt trong nhûäng tac

gia àûúng àai lún nhêt cuãa Viïåt Nam. Öng khúãinghiïåp khao cûu va trûúc tac tûâ rêt súm. Àêunhûäng nùm 30 cuãa thïë ky trûúác, ngay khi con

hoc tai Trûúâng Àai hoc Phûúng Àöng mang tïnLïnin ú Mac Tû Khoa, öng àa tham gia soan thaova chùp buát cho möt sö vùn kiïån quan trong cuãaQuöc tïë Cöng san co liïn quan àïën viïåc chó àao

Àang Cöng san Àöng Dûúng. Tûâ nùm 1935 àïënnùm 1941, suöt gên bay nùm trong nha tu àïë

quöc, luác úã Kham Lún (Sai Gon), khi ú Cön Àaova trong trai têp trung Ta Lai, Trên Vùn Giau

thûúâng xoay trên trïn nïìn xi mùng cuãa xa lim,cùm cuåi, bñ mêt soaån ra hang chuc tai liïåu tuyïn

truyïìn, huên luyïån. Vûút qua sûå rònh rêp, àon roikhuãng bö cuãa mêt tham, võ "Giao sû ào" ngay êy,bñ thû xûá uãy Trên Vùn Giau àa hùm húã tham gia

giang day cho cac lúp huên luyïån cua Àang úãtrong tuâ, gop phên trang bõ cho nhiïìu lúp can bö,

àang viïn nhûäng tri thûác ly luêån va ky nùngtuyïn truyïìn, tö chûc cöt yïëu nhêt.

ÀINH XUÊN LÊMPHAÅM HÖÌNG TUNG

GS Trêìn Vùn Giaâu vaâ GS Vuä Khiïu







thuyïët Maác-Lïnin möåt caách khoahoåc - àuáng nhû Maác tûâng àoâi hoãi.Nhúâ thïë maâ trong khi vêån duångphûúng phaáp luêån maác-xñt vaâonghiïn cûáu lõch sûã dên töåc, öng àaägiaãm thiïíu àûúåc töëi àa nhûängkhuyïët têåt do bïånh giaáo àiïìu, maáymoác vöën laâ cùn bïånh khaá trêìm khacuãa giúái sûã gia maác-xñt khöng chóúã Viïåt Nam maâ úã nhiïìu nûúác thuöåcphe XHCN trûúác àêy. Quaã thûåc,öng àaä nghiïìn ngêîm rêët nhiïìutrong viïåc vêån duång lyá thuyïët vïìhònh thaái kinh tïë - xaä höåi vaâ hoåc

thuyïët àêëu tranh giai cêëp vaâo viïåcphên kyâ lõch sûã Viïåt Nam, vaâchñnh öng cuäng súám nhêån ra rùçngkhöng thïí cûá nhêët nhêët phaãi "goâ"giai àoaån naây hay giai àoaån khaáccuãa lõch sûã dên töåc vaâo hònh thaáikinh tïë - xaä höåi naây hay hònh thaáikinh tïë - xaä höåi kia. Nguyïn tùæcquan troång nhêët trong nhêån thûác vaâtrònh baây lõch sûã cuãa Trêìn VùnGiaâu laâ tön troång sûå thûåc. Àoá laâcaách viïët sûã maâ öng goåi laâ "viïåc coángaây thaáng, ngûúâi coá tïn tuöí i".Saách öng viïët, tûâ Chöë ng xêm lùng,Giai cêë p cöng nhên Viïåt Nam (haiböå) àïën Miïìn Nam giûä vûä ng thaânhàöìng vaâ Sûå phaá t triïí n cuã a tû tûúãngúã Viïåt Nam cûá ngöìn ngöån tû liïåu, tû liïåu tûâ nhiïìu phña, khai thaác tûânhiïìu nguöìn. Öng laåi vöën rêët cêí ntroång trong sûu têìm vaâ sûã duång sûãliïåu, luön luön phï phaán, so saánh,àõnh roä àöå xaác tñn cuãa chuáng. Tû

liïåu öng àaä duâng thûúâng phaãi coáchuá dêîn roä raâng. Phêìn naâo chûa roä,coân nghi ngúâ, öng cuäng noái roä àïí ngûúâi àoåc thêån troång, tûå kiïí mchûáng. Cöng trònh cuãa öng, duâ ùmùæp nhûäng tû liïåu nhûng ngûúâi àoåckhöng hïì thêëy nhaâm chaán, maângûúåc laåi bõ cuöën huát maånh meä docaách öng biïån giaãi rêët huâng höìn,maåch laåc. Vò thïë maâ khöng chóngûúâi hoåc sûã, nghiïn cûáu sûã úãtrong nûúác maâ caã hoåc giaã nûúácngoaâi cuäng ham àoåc saách cuãa öng.Öng laâ hoåc giaã Viïåt Nam àûúngàaåi àûúåc trñch dêîn nhiïìu nhêët trong

caác cöng trònh cuãa ngûúâi nûúácngoaâi viïët vïì lõch sûã Viïåt Nam cêånàaåi. Lêåt xem phêìn danh muåc taâiliïåu tham khaão úã cuöëi caác cöngtrònh nghiïn cûáu cuãa caác hoåc giaãnûúác ngoaâi nöí i tiïëng nhû David G.Marr, William J. Duiker, Jayne S.Werner, Huyânh Kim Khaánh,Alexander B. Woodside, SteinTonnesson, Daniel Hemery, PierreBrocheux, Martin Murray,Bernard B. Fall, Shawn F.McHale, Furuta Motoo, WilfredLulei... bao giúâ cuäng coá möåt vaâi

àêìu taâi liïåu cuãa Trêìn Vùn Giaâu.Khöng hùèn nhûäng hoåc giaã noái trïnkhi tham khaão saách cuãa öng àïìunhêët trñ vúái caác luêån àiïí m cuãa öng.Nhûng duâ yá kiïën hoå coá khaác hoùåctraái hùèn vúái quan àiïím cuãa öng -trong khoa hoåc thò àiïìu àoá cuäng laâchuyïån bònh thûúâng thöi, thò hoåàïìu toã ra nïí troång öng. Khöng ñtngûúâi ca ngúåi öng chùèng keám gòhoåc troâ öng tön vinh öng úã trongnûúác...

Ngaây nay, viïåc aáp duång caáccaách tiïëp cêån cuãa nhên hoåc, xaä höåihoåc vaâ folklore hoåc vaâo nghiïncûáu vaâ trònh baây lõch sûã theo kiïí u"bottom up" àang ngaây möåt trúãnïn thõnh haânh trong giúái sûã gianhiïìu nûúác, vaâ àaä bùæt àêìu coá dêëuhiïåu trúã thaânh xu hûúáng cûåc àoan,"thêëy cêy maâ khöng thêëy rûâng".Chñnh trong böëi caãnh naây böå saáchGiai cêë p cöng nhên Viïåt Nam cuãa

Trêìn Vùn Giaâu laåi caâng khùèngàõnh àûúåc giaá trõ coá tñnh phûúngphaáp luêån cuãa noá. Trong khi viïëtsûã, duâ lêëy phong traâo quêìn chuánglaâm àöëi tûúång chñnh, Trêìn VùnGiaâu vêîn duy trò àûúåc caái nhòn àadiïån, àa chiïìu, khöng cûåc àoan,khöng thiïn lïåch. Nghiïn cûáu vïìcöng nhên maâ chó ra caái ranh giúáichñnh trõ - xaä höåi vûâa roä raâng, vûâamong manh giûäa hai lúáp ngûúâi,möåt lúáp laâ "thêìy", lúáp kia laâ "thúå";chó ra àûúåc möëi tûúng taác giûäachñnh thïí, àoaân thïí quêìn chuáng vaâgiai cêëp cöng nhên thò úã Viïåt Nam

chó coá Trêìn Vùn Giaâu laâm àûúåc,coân úã nûúác ngoaâi Joseph Buttingervaâ Martin Murray múái chó gúåi raàûúåc möåt vaâi yá tûúãng theo hûúángàoá maâ thöi.

Böå saách khaác cuãa Trêìn VùnGiaâu cuäng rêët nöí i tiïëng caã úã trongnûúác vaâ úã nûúác ngoaâi chñnh laâcöng trònh göìm ba têåp Sûå phaát triïí n cuã a tû tûúãng úã Viïåt Nam tûâthïë kyã XIX àïë n Caá ch maång thaá ngTaá m maâ öng cöng böë trong khoaãngthúâi gian 1973-1993. Àêy chñnh laâböå cöng trònh maâ öng Duång cöng,

Duång têm, Duång trñ nhiïìu hún caãàïí hoaân thaânh. Vöën chuyïn viïëtgiaáo trònh, khaão cûáu vaâ dûång laåilõch sûã caác phong traâo quêìn chuáng,khi bùæt àêìu bûúác sang lônh vûåcnghiïn cûáu lõch sûã tû tûúãng ViïåtNam, Trêìn Vùn Giaâu biïët rêët roärùçng öng àang tûå mònh àaãm nhêånmöåt nhiïåm vuå rêët khoá khùn, phûáctaåp.

Trong lúâi noái àêìu cho Têåp I,öng kïí rùçng: "Àïì taâi Sûå phaát triïíncuãa tû tûúãng úã Viïåt Nam tûâ thïë kyãXIX àïën Caách maång thaáng Taám àaäàïën vúái töi gêìn nhû tûå nhiïn saukhi töi viïët xong böå Giai cêëp cöngnhên Viïåt Nam". Thïë nhûng: "Àúnthûúng àöåc maä ài vaâo lônh vûåc lõchsûã tû tûúãng, ñt ra laâ trong nhûängbûúác àêìu, thêåt laâ àaáng lo, àaáng súå,khöng phaãi khöng coá luác naâo chuânchên (...). ÚÃ àêy vêën àïì thò rêët hêëpdêîn, viïåc laâm laåi rêët khoá khùn, caái

gò cuäng khaá múái laå, chó coá möåt caáiquen thuöåc laâ phûúng phaáp luêån,nhûng caác nguyïn lyá cuãa phûúngphaáp luêån ûáng duång vaâo lõch sûã tû tûúãng Viïåt Nam thò sao laâ àuáng,chùæc chùæn phaãi vaâo viïåc möåt höìilêu múái biïët roä àûúåc". Tñnh caách,hay àuáng hún, nhên caách cuãa TrêìnVùn Giaâu laâ thïë: trong hoaåt àöångcaách maång cuäng nhû trong laoàöång hoåc thuêåt, öng ûa choån viïåckhoá, ûa laâm ngûúâi múã àûúâng vaâkhai phaá, khöng phaãi cöët lêåp choàûúåc kyâ cöng àïí lûu danh vúái hêåuthïë, maâ cöët phaá caái thïë bïë tùæc, àaáp





ûáng àoâi hoãi cuãa thûåc tiïîn.Quaã thêåt laâ àïën cuöëi nhûäng

nùm 60, àêìu nhûäng nùm 70 cuãa thïëkyã 20, khöng chó caách maång ViïåtNam maâ chñnh laâ nhu cêìu phaáttriïí n chung cuãa àêët nûúác, àùåc biïåtlaâ cuãa chñnh baãn thên caác ngaânhKHXH&NV, àoâi hoãi phaãi coá möåtsûå trònh baây mang tñnh hïå thöëng vaâtöí ng kïët vïì diïîn trònh tû tûúãng ViïåtNam tûâ khi Phaáp xêm lûúåc túái1945. Àoá laâ nhiïåm vuå nan giaãi vaâquaá phûác taåp, ngoaâi Trêìn Vùn Giaâukhoá coá ai coá àuã tû caách, nùng lûåc

vaâ baãn lônh àïí àaãm nhêån. Trêìn VùnGiaâu àaä tûå nhêån lêëy nhiïåm vuå àoávïì mònh, lao têm, khöí tûá, thêåntroång vaâ bïìn bó khaão cûáu suöët hún20 nùm, vaâ chñnh úã àêy caái Têm vaâcaái Taâi cuãa öng àaä toaã saáng maånhmeä nhêët. Ngay sau khi hai têåp àêìucuãa cöng trònh àûúåc cöng böë(1973-1975) noá àaä àûúåc giúái khoahoåc trong nûúác vaâ quöëc tïë nhiïåtliïåt chaâo àoán. David G. Marr, möåttrong nhûäng chuyïn gia lúán nhêëtvïì Viïåt Nam úã phûúng Têy àaänhêån xeát vïì böå saách nhû sau:"Trong söë caá c cöng trònh àaä xuêë t baã n bùçng moåi thûá tiïëng trïn thïë giúá i thò àoá laâ böå sûã töët nhêë t vïì tû tûúã ng Viïåt Nam". (Marr, David G.,Vietnamese Tradition on Trial,1920-1945. University of California Presss, Berkeley, 1981,p. 449).

Trong caách viïët sûã cuãa phûúng

Têy, möåt àiïìu töëi kõ laâ: sûã giakhöng àûúåc pheáp böåc löå tònh caãmcaá nhên cuãa mònh trong khi mö taãhoùåc luêån giaãi lõch sûã. Àiïìu àoákhiïën cho caác trang sûã hoå viïët baogiúâ cuäng mang möåt veã khaách quan,àöi khi túái mûác laånh luâng, mùåc duânhaâ sûã hoåc lúán ngûúâi Àûác JohannMartin Chladenius àaä viïët tûâ thïëkyã 18 rùçng: "Quaã thûåc laâ sai lêìmkhi ngûúâi ta àoâi hoã i rùçng nhaâ viïë t sûã phaã i thïí hiïån mònh nhû möåt thûá

ngûúâi khöng tön giaá o, vö töí quöë c,khöng gia àònh, maâ khöng biïë t rùçng àang àoâi hoã i caá i khöng thïí

àoâi hoãi".Àoåc saách cuãa Trêìn Vùn Giaâu,

ngûúâi ta coá thïí caãm nhêån àûúåc caãcaái Têm vaâ caái Tònh öng gûãi gùæmvaâo trong tûâng trang viïët. Vúáinhûäng thaán tûâ rêët àiïí n hònh "Öhö!", "A ha!" "Gúám thay!" "UÁida!" ngûúâi àoåc nhû àang nghe thêëyöng diïîn thuyïët, thêëy öng khi cûúâivui raång rúä, khi hoám hónh, chuacay, khi nöíi trêån löi àònh, khikhinh bó, cûúâi cúåt... Coá hai àiïìucêìn phaãi noái roä laâ:

Thûá nhêët, duâ khöng ngêìn ngaåithïí hiïån thaái àöå cuãa mònh nhû vêåy,nhûng Trêìn Vùn Giaâu khöng hïì vòthïë maâ vi phaåm quy tùæc khaáchquan, trung thûåc cuãa ngûúâi viïët sûã,búãi leä öng luön luön àûáng vûängtrïn lêåp trûúâng dên töåc, tûác laâ àûángvïì phña quêìn chuáng nhên dên ViïåtNam maâ trònh baây vaâ phaán xeát lõchsûã. Ngûúâi ta thêëy öng khen, chïmaâ khöng goâ boá, gûúång eáp haythiïn lïåch. Chùèng haån, ngay caã khiöng "mùæng moã" caái chuã nghôaquöëc gia cuãa Phaåm Quyânh vaânhoám Nam Phong laâ thûá "chuãnghôa quöëc gia ùn xin", thò ngûúâi tacuäng chó thêëy coá caái nghiïm khùæccuãa Dên töåc vaâ Nhên dên, chûákhöng phaãi sûå lïn aán cuãa riïng möåtcaá nhên con ngûúâi laâ Trêìn VùnGiaâu.

Thûá hai, nïn nhúá rùçng TrêìnVùn Giaâu khöng chó laâ möåt sûã gialúán maâ trûúác hïët chñnh laâ möåt nhênvêåt lõch sûã lúán cuãa lõch sûã ViïåtNam cêån hiïån àaåi. Öng khöng chólaâ ngûúâi viïët sûã, maâ coân goáp phêìnlaâm ra lõch sûã. Àöëi vúái nhiïìu sûåkiïån lúán, öng khöng chó laâ ngûúâitrûåc tiïëp tham gia úã "vai phuå" maâlaâ vúái "vai chñnh", thêåm chñ laângûúâi "àaåo diïîn" nûäa. Vúái lúåi thïëcuãa "ngûúâi trong cuöåc", öng dïîdaâng nùæm bùæt àûúåc àuáng baãn chêët,

hiïí u àuáng chiïìu sêu cuãa sûå kiïån vaâquaá trònh lõch sûã, vûâa bùçng trñ tuïå,vaâ coân bùçng caã tònh caãm vaâ sûå traãi

nghiïåm caá nhên. Thïë nhûng cuängvò vêåy, "ngûúâi trong cuöåc" khi viïëtsûã rêët dïî bõ "caái töi" laâm cho thiïnlïåch, vaâ baãn thên Trêìn Vùn Giaâu yáthûác àûúåc vïì àiïìu naây. Chñnh vòvêåy, viïët sûã, duâ khen hay chï öngàïìu coá yá thûác rêët roä: khöng bao giúâchó dûåa vaâo tònh caãm, kinhnghiïåm, traãi nghiïåm baãn thên, maânhêët nhêët dûåa vaâo sûã liïåu. Vò vêåymaâ ngûúâi ta, nhêët laâ hoåc giaã nûúácngoaâi, duâ thêëy öng khen - chï dûädöåi, raåch roâi maâ vêîn ham àoåc saáchöng, khöng chï öng cûåc àoan, caãm

tñnh, voä àoaán.Cuöëi cuâng, àïí tiïëp cêån caáccöng trònh khoa hoåc cuãa Trêìn VùnGiaâu, coá leä cuäng nïn biïët thïmrùçng öng laâ con ngûúâi phaãi gaánhchõu nhiïìu niïìm àau lúán. "Nhênsinh thûá c tûå àa ûu hoaån" - ÛÁc Trai- Nguyïîn Traäi noái thïë - vêån vaâongûúâi ÛÁc Trai vaâ Trêìn Vùn Giaâunhû thïë. Löå trònh baäo töë gêåp gïìnhcuãa àúâi öng, tûâ möåt trñ thûác Têyhoåc, con nhaâ giaâu, trúã thaânh nhaâcaách maång chuyïn nghiïåp, tuânhên, laänh tuå, röìi cuöëi cuâng thaânhhoåc giaã, thaânh ngûúâi viïët sûã, laâ löåtrònh cuãa nhiïìu niïìm àau nhên thïë.Cha öng mêët khi öng coân biïåt xûá,nhiïìu nùm sau tröën mêåt thaám trúãvïì lùång leä laåy möì cha úã möåt khuruöång giûäa àïm vùæng veã; röìi meåöng cuäng lùång leä ra ài khi öng coânbön ba khùæp caác chiïën trûúâng;ngûúâi vúå hiïìn thuåc cuãa öng phöi

pha caã tuöí i thanh xuên moân moãiàúåi chöìng, coá luác àaä phaãi vaâo chuâaài tu àïí traánh sûå gieâm pha aác àöåccuãa dû luêån... Nhûng àoá múái chó laâ"nhûäng niïìm àau nhoã". Coân nhûängnöîi buöìn, nhûäng niïìm àau lúán húnàaä baám àuöíi, aám aãnh öng suöëtnhiïìu nùm thaáng. Coá thêëu hiïíunhûäng nöîi niïìm cuãa loâng öng tamúái phêìn naâo thêëy àûúåc nghõ lûåcphi thûúâng cuãa öng, múái hiïí u àûúåcrùçng öng khöng chó laâ möåt chiïën sô caách maång kiïn cûúâng, möåt hoåcgiaã, ngûúâi Thêìy lúán, maâ coân chñnhlaâ möåt NHÊN CAÁCH LÚÁN.q




Taå Thõ HònhChên dung möåt cêu Quan hoå

Möt ba úã trong lang àeo tuái àïën nha baHònh hoc hat. Lang lïn phö lêu röi nhûngcac ba vên quen goi nhau la ngûúâi trongxom giïng. Va con phö cuãa thanh phöBùc Ninh àa mang tïn múái, caác ba vêngoi: phö Boâ - nhû nhiïu chuåc nùm trûúác.

NSÛT Taå Thõ Hònh


NGUYÏÎN QUANG HÛNG

Höm nay, baâ baån hoåc baâi

gioång Vùåt: Nùm canh,àuáng laâ caái baâi maâ baâ Hònh

thñch nhêët. Höìi 1968, 1969, àûúåccuå Nguyïn daåy cho, baâ cûá thaãgioång úái úâi suöët ngaây. Àïm hömàeân tùæt töëi om vò maáy bay Myä bùænphaá maâ vêîn cûá Naâ y anh Hai úi, Naâ y anh Hai úi... Boån treã con baão,meå laâm gò maâ àïm cûá goåi ai maäithïë?... Quan hoå thò hêìu nhû baâi naâocuäng hïët thûa laåi gûãi. Cûá haát triïìn

miïn mêëy chuåc nùm roâng, thûã hoãibaâ àaä goåi ai, goåi ai bao nhiïunghòn, bao nhiïu vaån lêìn?

Goåi maäi, haát maäi khöng chaán,caái lúâi, caái tònh Quan hoå thò caâng àivaâo caâng mï àùæm. Baâ Hònh haát àöi

vúái baâ Ngêìn, baâ Saáo, baâ Hûúâng.Sau coá öng Dûáa, öng Àuåt úã Buâi,öng Baân, öng Cûúâng úã Choåi, baâLùng, Phuá bïn Thanh Phûúng, öngTrûúâng, öng Xuên trïn Àoå Xaá, coákhi möåt thaáng ài haát 16 töëi. Höìi êëylaâm gò àaä coá àiïån, le loái möåt ngoånàeân baäo treo trïn àêìu, trúã ra vïì laâluác gaâ gaáy saáng. Caác cuå May, cuåNguyïn vaâ nhiïìu cuå khaác, röìi öngtruâm Vang cuãa laâng cho "àaámthanh niïn" theo àïën caác canh haátàïí hoåc hoãi, höåi naâo cuäng ài. Haát tûâtoác xanh àïën giúâ baåc àêìu, thónhthoaãng nhaâ ai coá viïåc laåi ruã nhau

múã canh haát, thên thiïët lùæm! Kïí thòhúi buöìn cûúâi chûá coá nhûäng lêìnliïìn anh Quan hoå phaãi mûúån quêìn

aáo cuãa chöìng liïìn chõ - nhû baâHònh chùèng haån, àïí ài haát. Baâ Hònhbaão: Coá khi tòm àûúåc baån haát coânkhoá hún baån àúâi êëy! Vò baån haátphaãi cuâng thuöåc, cuâng luyïån vúáimònh àïí luöìn gioång sao cho kheáo,maâ trong quan hïå phaãi yá húåp têmàêìu, anh mûúâi em chñn, nhûúângnhõn nhau chûá khöng àûúåc tranhgiaânh. Sùæc saão quaá cuäng khöngchúi vúái nhau àûúåc. Baâ thò àûúåc caãàöi àûúâng, öng xaä nhiïìu lêìn coântröng con cho baâ ài thi. Höìi quyïí n Lúâi Quan hoå cheáp tay cuãa baâ raáchnaát, öng coân kyâ coåm cheáp laåi sang

AÃNH: QUANG HÛNG







Maái võn

cuöåc àúâiBaâi, aãnh: ÀÖÎ ÀÛÁC

Ö

ng laâ Àinh Vùn Ên, ngûúâiMûúâng. Thûúâng àûúåcquen goåi laâ Àinh Ên.

Quï öng úã baãn Thaãi. Trûúáccaách maång thaáng 8-1945, baãn Thaãithuöåc töíng Quang Huy, chêu PhuâYïn, tónh Nghôa Löå. Khi chêu uyáCêìm Vùn Noâ cai quaãn chêu PhuâYïn thò Baãn Thaãi coá 41 höå ngûúâiMûúâng laâm dên Cuöng cho nhaâChêu. Dên Cuöng laâ nhoám höå dênàûúåc chñnh quyïìn cai trõ cùæt chonhaâ Chêu uyá sûã duång. Cûá möîi höåcûã möåt lao àöång nam khoeã maånh

laâm viïåc cho nhaâ Chêu quanh nùmthò àûúåc miïîn moåi phu phen taåpdõch. Nhaâ öng coá àïën 12 anh em,10 laâ con trai, öng àûáng thûá 8, gêìnaáp uát trong àaám con trai nïn viïåcphuåc dõch nhaâ chêu uyá rúi vaâo taycaác anh lúán. Caách maång thaángTaám thaânh cöng, öng múái chó laâchuá choai trong àaám tûå vïå khaángchiïën úã chêu Phuâ Yïn. Öng hoåcrêët nhanh tiïëng Taây khi àûúåc biïnchïë vaâo àaåi àöåi 721 böå àöåi ngûúâi

Cao Bùçng. Vùn hoaá phöí thöng chólaâ àaánh vêìn àûúåc vaâi chûä, hoåc loãmtheo saách cuãa anh trai àang theo

Cuöc àúâi Àinh Ên àa gùæn chùt vúái vùn hoadên gian tûâ khi theo cach mang. Vùn hoa dên

gian àa trúã thanh mai võn cuöc àúâi cuãa öng.Tuöi treã öng àa duâng vùn hoa dên gian àïí

hoat àöng tuyïn truyïìn cach mang.

Öng Àinh Vùn Ên vaâ möåt söë cöng trònhnghiïn cûáu




tiïí u hoåc. Àïën bònh dên hoåc vuå banàïm "diïåt giùåc döët" theo hoåc möåt

thaáng öng biïët cöång, trûâ, nhên haicon söë. Àêëy laâ böì chûä nghôa banàêìu àïí bùæt àêìu laâm viïåc, chó coá vêåythöi.

Chó coá vêåy thöi maâ nhêån cöngtaác tuyïn truyïìn vêån àöång caáchmaång! Öng coân nhúá luác êëy hoaåtàöång chuã yïëu úã vuâng Mai - Thuêån(Mai Chêu - Thuêån Chêu), vuângngûúâi Thaái trùæng, Thaái àen. Önghoåc tiïëng Thaái. Theo öng kïí , cêutuåc ngûä àêìu tiïn biïët àûúåc laåi laâ

cuãa ngûúâi Thaái: "Khaã u duá cuöngàin/Cùm kim duá nùè ng nùåm" (Cúmúã trong àêët/Canh úã trong nûúác).Hoùåc "Haá p nùåm ha àin àeng/Teá ngmûúng ha phuã taã u" (Àùæp nûúác tòmàêët àoã /Dûång baãn tòm ngûúâi giaâ".Öng baão tuåc ngûä dïî nhúá vò noá saátngay vúái àúâi söëng vaâ caách vñ vonrêët êën tûúång. Cuöën söí nhoã àïí cheápnhûäng cêu tuåc ngûä àûúåc hònh thaânhtûâ àêëy. Noá giuáp cho cöng viïåc vêånàöång quêìn chuáng thïm thuêån lúåi.

Öng khöng nghô àoá laâ caách vûâalaâm vûâa hoåc. Maäi sau naây tûå töí ngkïët múái dêìn hiïí u ra. Nhûäng nùm êëycoá luác àûúåc cûã ài hoåc trûúâng quênchñnh cuäng chó laâ nghe phöí biïënchuã trûúng chñnh saách vaâ hoåc quênsûå, khöng coá chuyïån böìi dûúängkiïën thûác vùn hoaá... Kiïën thûác àïí ài vêån àöång laâ tûå hoåc. Cuöën söí ghituåc ngûä, ngaån ngûä daây lïn, nhûängcêu chuyïån dên gian, cöí tñch àûúåc

biïët thïm möîi lêìn cùæm baãn laâm àêìythïm caái böì hiïí u biïët cuãa öng! Öngduâng nhûäng hiïí u biïët êëy àïí tiïëpcêån vúái moåi ngûúâi úã baãn, naâo àaäbiïët yá nghôa gò, giaá trõ gò.

Röìi nùm 1955 giaãi phoáng miïìnBùæc, kïë àïën 20 nùm àaánh Mô öngvêîn vûâa laâm viïåc vûâa hoåc böí tuácvùn hoaá, böí tuác nghiïåp vuå, hïët lúápngùæn àïën lúáp daâi. Röìi nùm 1968àûúåc vïì trûúâng viïët vùn. Hïët khoaáhoåc öng noái vúái thêìy: "Gioãi lùæm töilaâm àûúåc ngûúâi cheâo àoâ bïën Àuåcàûa caác anh ài vaän caãnh chuâaHûúng chûá viïët laách àûúåc gò".

Àang vêìn va (taåm dõch laâ Haá t vûúân hoa) laâ taác phêí m truyïìn khêí u

dên gian nöíi tiïëng cuãa ngûúâiMûúâng. Coá thïí vñ noá nhû truyïånKiïìu vúái ngûúâi Kinh. Àoá laâ thïí loaåi mo trong lïî tang. Lêìn àêìu tiïnöng lo thu nhùåt sûu têìm thò bõ möåtvõ quan chûác cêëp trïn chuåp cho caáimuä "töìn cöí !" laâ phêìn tûã laåc hêåuàaáng ngúâ. May maâ sau àoá coá baâiviïët cuãa nhaâ vùn Tö Hoaâi àaánh giaácao giaá trõ taác phêím dên gian naâymaâ öng thoaát naån. Öng dõch Àangvêìn va sang tiïëng Kinh vaâo nhûäng

giúâ nghó trong nùm 1971. 1973 khivïì hoåc chñnh trõ úã trûúâng NguyïînAÁi Quöëc. Àïën bêy giúâ öng vêîn nhúávaâ thuöåc loâng 9 chûúng trong Àang vêìn va giaãi thñch sûå hònhthaânh trúâi àêët, con ngûúâi vaâ xaä höåiMûúâng, möëi quan hïå giûäa caái töåcngûúâi, ûáng xûã cuãa xaä höåi vúái tònhyïu àöi lûáa vaâ öng cho rùçngchûúng haát gheåo daâi nhêët vaâ lúâi cacuäng hay nhêët noái vïì Khoái Va - Naâng tiïn... Àoá laâ nhûäng haåt ngoåccuãa Vùn hoaá Mûúâng...

Taác phêí m thûá hai dõch sangtiïëng Viïåt laâ "Hiïë n Hom - Cùæm Àöi" möåt taác phêí m dên gian Thaáiàöì söå do nhaâ thú ngûúâi Thaái LoâVùn Cêåy sûu têìm. Öng dõch dûúáisûå hûúáng dêîn cuãa chñnh Loâ VùnCêåy "àöi khi chónh tûâng tûâ möåt". 4lêìn dõch ài, sûãa laåi múái xong. Öngcoá caãm tûúãng rùçng àêy khöng phaãilaâ cöng viïåc dõch saách, maâ laâ baâi

hoåc tiïëng Thaái cuöëi cuâng cuãa àúâimònh. Àoá laâ nùm 1994. Sau àoángoaâi sûu têìm àöåc lêåp öng coânàûáng chuã biïn "Töí ng têåp Vùn hoåcdên gian Thaá i" 3 têåp àûúåc laâmtrong 7 nùm thò hoaân thaânh (1992-1999)

Öng baão "coá àïën àêu laâm àïënàêëy", vêåy maâ nïëu tñnh khúãi nghiïåplaâ dõch Àang vêìn va nùm 1971 choàïën nay öng àaä in 6 taác phêím sûutêìm vaâ dõch, chuã yïëu laâ Vùn hoaádên gian Mûúâng vaâ Thaái vúái gêìnvaån trang in. Àoá laâ chûa kïí 8 baãnthaão khaác vïì tuåc lïå cûúái xin, dûång

nhaâ, lïî tang, tuåc mûâng nhaâ múái cuãangûúâi Mûúâng baãn Thaãi vaâ "moán ùn

dên gian cuãa ngûúâi Mûúâng Teâ".Duâ khi troâ chuyïån öng coá nhùæcnhiïìu àïën hai ngûúâi anh laâ TuêënViïåt (coân coá tïn laâ Thõnh Long) vaâGiaáo sû Vuä Khiïu laâ ngûúâi àaä luönkhñch lïå öng laâm viïåc nhûng tröåmnghô trïn nhêët àïí coá àûúåc thaânhquaã höm nay chñnh laâ loâng yïu vùnhoaá dên gian àïën say àùæm nhû maáuthõt cuãa mònh thò öng múái laâm àûúåcnhû vêåy. Ai àaä tûâng úã rûâng Sún La

lùæng nghe mûa àïm thò seä thêëuhiïí u caái bïìn bó cuãa thiïn nhiïn,bïìn bó möåt caách lò lúåm cuãa mûarûâng cûá tûâng gioåt tûâng gioåt nûúácnhoã àïìu. Nheå chúi vúi vêåy maâ laâmnïn luä cuöën Söng Àaâ. Caái bïìn bócuãa Àinh Ên cuäng coá thïí vñ nhû vêåy.

Xeát cho cuâng, cuöåc àúâi ÀinhÊn àaä gùæn chùåt vúái vùn hoaá dêngian tûâ khi theo caách maång. Vùnhoaá dên gian àaä trúã thaânh maái võncuöåc àúâi cuãa öng. Tuöí i treã öng àaäduâng vùn hoaá dên gian àïí hoaåtàöång tuyïn truyïìn caách maång. Khilaâm sûu têìm, öng cuäng chó laâm taytraái. Tay phaãi coân laâm quaãn lyá nhaânûúác bïn Súã Vùn hoaá Thöng tinSún La. Röìi sau àoá laâ Chuã tõch Höåivùn nghïå. Nhûng thaânh quaã vïì saãnphêím xaä höåi cuãa öng múái thêåt sûåàïí ngûúâi ta kñnh troång. Vúái khöëilûúång êëy, ngûúâi àûúåc àaâo taåo àïí chó laâm chuyïn mön thöi coá khivêîn khöng àaåt àûúåc. Caã àúâi önglaâm viïåc vúái phûúng chêm "löåinûúá c àïë n àêu/bùæ c cêìu àïën àêë y".Ai ngúâ cöng viïåc tay traái laåi thaânhgiaá trõ chuã chöët cuãa àúâi öng vúáimöåt loaåt caác taác phêí m àaä sûu têìm,nghiïn cûáu vaâ dõch. Bêy giúâ ngûúâita biïët àïën Àinh Ên, möåt nhaâ folk-lore hún laâ möåt Trûúãng ty, möåtGiaám àöëc Súã hoùåc möåt Chuã tõch

Höåi vùn nghïå, duâ öng daânh chotraách nhiïåm cho cöng viïåc quaãn lyánhiïìu thúâi gian hún...q









Baâi, aãnh: TRÊÌN ÀÕNH

Ngûúâi cha cuãa GS.TSNguyïîn Lên Tuêët laâGS.TS, Nhaâ giaáo nhên dên

Nguyïîn Lên - ngûúâi thõ trûúãngcuöëi cuâng cuãa chïë àöå phong kiïënViïåt Nam úã kinh thaânh Huïë. Caáchmaång Thaáng Taám nùm 1945 thaânhcöng, gia àònh Nguyïîn Lên rúâikinh thaânh xûa ra thuã àö Haâ Nöåi.Röìi nhûäng nùm thaáng cuãa cuöåckhaáng chiïën chöëng Phaáp lêìn thûáhai, gia àònh nhaâ giaáo Nguyïîn Lên

lïn chiïën khu Viïåt Bùæc sau àoá sangTrung Quöëc daåy vaâ hoåc úã Khu hoåcxaá Viïåt Nam taåi Nam Ninh .

Lên Tuêët - ngûúâi con traitrûúãng cuãa gia àònh - trúã thaânh anhböå àöåi Cuå Höì. Anh vûâa öm suángvûâa öm möång trúã thaânh nhaåc sô vaâbùæt àêìu saáng taác nhûäng ca khuácàêìu àúâi ca ngúåi böå àöåi Cuå Höì, cangúåi veã àeåp cuãa thön nûä, cuãa tònhquên dên vaâ möëi bang giao quöëc tïëàêìu tiïn cuãa Chñnh quyïìn Dên chuãCöång hoaâ non treã.

Sau àoá, Lên Tuêët àûúåc Nhaâ

nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoaâcûã ài hoåc taåi khoa Saáng taác cuãaNhaåc viïån Lvöëp (Liïn Xö), röìi öngchuyïí n àïën hoåc tiïëp úã Nhaåc viïånLeningrad vaâ töët nghiïåp úã àêy nùm1970. Tiïëp tuåc con àûúâng nghïåthuêåt, Lên Tuêët àaä baão vïå luêån aánthaåc sô taåi Hoåc viïån Kõch nghïå -Êm nhaåc - Kyä thuêåt àiïån aãnhLeningrad vaâ tiïëp tuåc 13 nùm roângraä cöng viïåc cuãa nhaâ soaån nhaåc-thêìy giaáo taåi Hoåc viïån Nghïå thuêåtUfa- Nga. Tûâ 1984, öng giaãng daåytaåi Nhaåc viïån Novosibirsk.

NGÛÚI NGA HÖN VIÏÅT

Öng la möt trong sö19 Viïåt kiïìu nhên

danh hiïåu "Vinh danhNûúác Viïåt" nùm 2005.Ào la nhac sô, Nghï sô

Cöng huên (NSCH)CHLB Nga, Giao sû -Tiïën sô (GS -TS)

Nguyïîn Lên Tuêt.Nguyïîn Lên Tuêët




Hiïån nay, úã tuöí i ngoaâi 70, Lên Tuêëtvêîn laâ Chuã nhiïåm khoa Saáng taác cuãaNhaåc viïån Novosibirsk- möåt trongnhûäng trung têm êm nhaåc lúán cuãa nûúácNga. Möîi khi höìi tûúãng vïì con àûúângêm nhaåc cuãa mònh, öng thûúâng tûå haâovïì viïåc mònh àaä tûâng laâ "hoåc troâ cuãahoåc troâ Shostakovichs"- möåt trongnhûäng nhaâ soaån nhaåc vô àaåi cuãa thïëgiúái.

Ngoaâi giao hûúãng laâ doâng nhaåcchñnh maâ öng theo àuöí i trong hún 50nùm qua, Nguyïîn Lên Tuêët coân laâ taácgiaã cuãa nhiïìu taác phêí m khñ nhaåc vaâ

xûúáng êm, cantatas. Öng àaä viïët nhûängbaãn giao hûúãng nöí i tiïëng, àûúåc nhiïìudaân nhaåc giao hûúãng úã Nga vaâ möåt söëthaânh phöë chêu Êu vaâ chêu AÁ biïíu diïînnhiïìu lêìn nhû "Dûå caã m nöåi chiïë n", "Töí quöëc töi", "Gûãi ngûúâi yïu phûúng xa"...

Vïì êm nhaåc cuãa Lên Tuêët, nhiïìunhaâ lyá luêån phï bònh Nga nöí i tiïëng chorùçng öng àaä kheáo leáo vêån duång ngönngûä êm nhaåc truyïìn thöëng Viïåt Nam vaâcöí àiïí n chêu Êu àïí diïîn taã thaânh cöng

nhûäng sùæc thaái thiïn nhiïn, phong tuåctêåp quaán vaâ tònh yïu tuöí i treã cuãa mònh.Lên Tuêët coân laâ taác giaã cuãa nhûäng cöngtrònh nghiïn cûáu vïì kõch nghïå truyïìnthöëng Viïåt Nam vaâ nhiïìu taác phêí m lyáluêån phï bònh êm nhaåc vaâ kõch nghïånoái chung.

Trong hai nùm 2003-2004, öng àaäthûåc hiïån möåt chûúng trònh êm nhaåcriïng cuãa mònh taåi Nga vaâ nhêån àûúåcsûå àaánh giaá cao cuãa àöìng nghiïåp.

Lên Tuêët vaâ nhaâ soaån nhaåc ngûúâiPhaáp göëc Viïåt Nguyïîn Thiïn Àaåo àangchuêín bõ kïë hoaåch vïì àïm balï göìm haivúã kõch muáa "Trûúng Chi" cuãa NguyïînThiïn Àaåo vaâ "Thiïn Thai" cuãaNguyïîn Lên Tuêët do NSND NguyïînCöng Nhaåc laâm biïn àaåo cöng diïîn úãViïåt Nam trong nùm 2006.

Vúái tû caách laâ Chuã tõch Höåi ngûúâiViïåt úã vuâng Sibir, Nguyïîn Lên Tuêët àaäàoáng goáp hïët sûác mònh cho tònh hûäunghõ Nga - Viïåt noái chung, cho sûå phaát

triïí n vaâ cuãng cöë möëi quan hïå húåp taácgiûäa Novosibirsk vúái Haâ Nöåi noáiriïng.q

Nhaâ giaáo Nhên dên - GS Nguyïîn Lên (ngûúâi ngöìi) vúái baãy ngûúâi con trai àïìu laâ GS.PGS, TS caác ngaânh khoa hoåc khaác nhau trong àoá coá GS.TS Nguyïîn Lên Tuêët (giûäa).

GS Nguyïîn Lên Tuêë t nhêån bùçng "Vinh danh nûúác Viïåt"

Àïm hoâa nhaåc chuác mûâng nhaåc sô Nguyïîn Lên Tuêë t 70 tuöíi.





GIAO HÛÚÃNG

Ba mûúi nùm sau, tònh cúâ àûúåcvõ tuác Nho baån thúâi cùæt coãchùn trêu vúái ngûúâi töi cêìn

gùåp cho hay: Lúâi baâi ca êë y laâ cuãa "àöìNghïå" Sún Tuâng quï laâng Hoa Luyä,nay laâ xaä Diïîn Kim huyïån Diïîn

Chêu. Hún nûãa thïë kyã öng êë y söënglaâm viïåc taåi àêë t Thùng Long nhûngchêët Nghïå trong Sún Tuâng àêåm àùåclùæm. Sau khi nghe chêë t gioång nùångnhû cöëi àaá cuãa tay nhaâ baáo muöë nàûúåc öng daânh cho möåt giúâ vïì xuêë txûá lúâi ca, "Àöì Nghïå" Sún Tuâng cûúâivaâ êë m traâ Thaái chûa kõp ngêë m öngàaä cuâng töi raåch luöìng thúâi gian.

Nùm 1955 mònh àûúåc Trungûúng Àoaân cûã laâm Phoá Àoaân Thanhniïn sinh viïn Viïåt Nam ài dûå Liïnhoan Thanh niïn sinh viïn thïë giúái

lêìn thûá 5 töí chûác taåi BuàapestHunggari, khi àïë n Trung Quöë c baånböë trñ Àoaân ta nghó laåi Haán Khêíu vaâài thùm Baão taâng Khuêë t Nguyïn.Saáng êë y àûáng trïn goâ Liïîu Thanh,à/c phiïn dõch ngûúâi Hoa noái vúáimònh: Nhòn sang bïn kia laâ TûúngÀaâm quï Baác Mao - ngoån lûãa toaãsaáng Trung Quöë c vaâ caã chêu AÁ.Mònh nghe maâ im lùång, höm sau laâmbaâi thú gûãi àùng trïn túâ TrûúângGiang tónh Vuä Haán:

Mïnh mang söng nûúác

Trûúâng Giang Vûúåt qua Vuä Haán vûúåt sang Àöng Höì

Trùng theo lûã ng àûä ng maån àoâ

Trùng cuâng töi bûúác lïn goâLiïî u Thanh

Anh cûúâi töi àûáng bïn anh Nhòn qua mêë y lúáp nuái

xanh Tûúng Àaâm Böìi höì i töi tûúã ng söng Lam Mùåt trúâi tûâ àoá chiïë u toaân

nûúác töi.Öng cûúâi hïí haã - Baån tûå haâo laänh

tuå cuãa baån, mònh tûå haâo laänh tuå cuãamònh!

Taâu àïën Matxcova, caã àoaân vûâabûúác xuöë ng sên ga àaä thêë y haângtrùm thiïë u nûä thuã àö cuãa àêë t nûúácLïnin àöåi noán cêìm hoa chúâ àoán caácbaån Viïåt Nam. Hònh aãnh thiïëu nûäLiïn Xö nghiïng nghiïng vaânh noánbaâi thú duyïn daáng vêîy chaâo caácbaån treã àïë n tûâ Viïåt Nam khiïë n SúnTuâng vö cuâng xuác àöång. Kïë t thuácLiïn hoan trúã vïì nûúác öng nhû bõ thöimiïn búãi êë n tûúång sêu sùæc êë y, khöng

lêu sau, baâi Gûã i em chiïë c noán baâi thú ra àúâi vaâ àûúåc àùng trïn baáo Thöë ngNhêë t, àêìu nhûäng nùm 1960 NXB Laoàöång choån àûa baâi thú in trong têåpBaân tay yïu cuãa nhiïìu taác giaã.

Sau ngaây Töí quöë c thöë ng nhêë t,Höåi Nhaåc syä Viïåt Nam phöë i húåp vúáiÀaâi Tiïë ng noái Viïåt Nam múã cuöåc thisaáng taác ca khuác ca ngúåi àêë t nûúácquï hûúng thöë ng nhêë t, Nhaåc syä LïViïåt Hoaâ phöí nhaåc baâi thú vaâ lêë yluön tïn baâi thú cuãa öng laâm tïn cakhuác Gûã i em chiïëc noán baâi thú , ca

khuác liïìn àûúåc nhaåc syä Àöî Nhuêångiúái thiïåu trïn chûúng trònh Cêu laåcböå êm nhaåc Àaâi Tiïëng noái Viïåt Namvaâ toaã lan khùæp moåi miïìn àêë t nûúác.

Ngaây êë y Sún Tuâng chó biïë t baâi thú cuãa mònh àûúåc möåt nhaåc syä tïn laâ LïViïåt Hoaâ phöí nhaåc thaânh cöng, cakhuác àaä taåo àûúåc dêë u êë n sêu àêåmtrong haâng triïåu thñnh giaã nghe àaâi.Nhiïìu nùm sau kïí tûâ ngaây ca khuácàûúåc phaát soáng, öng laâm thú vaâ önglaâm nhaåc chùèng biïë t mùåt nhau àïíchung vui. Böîng möåt höm cuäng taåi"chiïë u vùn" naây (öng chó xuöë ng saângöî àang ngöìi), bûäa àoá nhaåc syä VùnCao àang àaâm àaåo vúái chuã nhaâ thò võkhaách laå bûúác vaâo tûå giúái thiïåu:Mong anh xaá löîi. Em laâ Lï Viïåt Hoaâài tòm anh khùæp giúâ múái ra àûúåc núianh truá. Trûúác laâ gûãi mêëy àöìngnhuêån buát vaâ caãm ún anh coá baâi thú àïí em coá ca khuác ài vaâo loâng ngûúâi,sau nûäa xin thûa vúái anh, ngûúâi taàang kiïån em rùçng noán baâi thú laâ cuãaxûá Huïë , taåi sao nhaåc syä "vú vaâo" àïíthaânh noán baâi thú xûá Nghïå?

Nhaåc syä Lï Viïåt Hoaâ cho biïë t,möåt thñnh giaã göë c Huïë hiïån söë ng úãPhaáp viïë t thû gûãi vïì Höåi Nhaåc syä VNvaâ Àaâi TNVN, lúâi leä khaá gay gùæt, sùénsaâng kiïån nhaåc syä nïë u khöng chõuviïë t thû àñnh chñnh cöng khai trïnbaáo, traã laåi noán baâi thú cho xûá Huïë !Tûâ höm nhêån àûúåc... töë i hêåu thû,nhaåc syä Lï Viïåt Hoaâ mêë t ùn mêë t nguã,anh vaâ baån beâ cêë t cöng ài tòm SúnTuâng àïí lêë y yá kiïë n traã lúâi "nguyïnàún". Trên troång àùåt ly rûúåu vûâa roátvaâo tay Lï Viïåt Hoaâ, Sún Tuâng vui veã

- Tûúãng laâ chuyïån gò ghï gúám,chuyïån êë y thò khoãi lo, cûá bònh tônhngöìi xuöë ng àêy anh em ta "taâu suöë t"hïë t ly höåi ngöå vúái taác giaã Quöë c ca

Noán baâi thú xûá Nghïå

BÕ KIÏÅN?Gûãi em chiïëc non bai thú xûá Nghïå va Mötkhuác têm tònh cuãa ngûúâi Ha Tônh, la hai cakhuác chuáng töi rêt yïu thñch tûâ nhûäng nùmcon trong quên ngu. Tuy vêy, chuáng töi chûabiïët tac gia bai thú lùng àong loâng ngûúâi àûúåc

phöí nhac Gûãi em chiïëc non bai thú la ai!AÃNH: ÀOAÂN ÀÛÁC MINH




Viïåt Nam àaä! Sau tiïëng '"khaâ" dïîphö hïë t ruöåt gan cuãa nghiïåp cêìmbuát, Sún Tuâng vaâo chuyïån. Nhaåc syä

Vùn Cao trêìm tû nhû àónh nuái maâthoaåt nhòn ngúä öng àang hoaá thaåch,coân taác giaã ca khuác Gûã i em chiïë c noán baâI thú thò luái huái ghi vaâo söí tayyá tûá cuãa ngûúâi laâm thú àaåi thïí laâ:Sau khi àaánh thùæng Têy Sún, nùm1802 Gia Long lïn ngöi bêë y giúâ múáichoån Huïë laâm Kinh àö, tûâ àoá vïì sautrïn khùæp àêë t nûúác hïî coá àùåc saãn gòàïìu mang àïë n Kinh àö Huïë tiïë n vua,riïng xûá Nghïå choån noán baâi thú laâthûá àùåc saãn nöíi tiïë ng coá tûâ xûa mangvaâo Huïë tiïë n vua. Ca dao coân lûu

giûä chuyïån naây:Em laâ con gaái nhaâ giaâu Meå cha thaách cûúái ra maâu

xinh xao Cûúái em trùm têë m gêë m àaâo Möåt trùm viïn ngoåc hai mûúi taám

öng sao trïn trúâi Traáp vaâng nhêån àuã trùm àöi ÖË ng thuöë c bùçng baåc öë ng vöi

bùçng vaâng Sùæ m xe tûá maä àûa sang Àïí quan viïn hoå nhaâ naâng

àûa dêu

Ba trùm noán Nghïå àöåi àêì u Möåt ngûúâi möåt caái quaåt Taâu thêåt xinh...

Vïì sau xûá Huïë cuäng du nhêåpnghïì laâm noán vaâ noán baâi thú xûá Huïë sau naây cuäng ài vaâo loâng ngûúâi.Nhûng àiïìu àoá khöng thïí phuã nhêånnghïì chùçm noán baâi thú coá úã xûá Nghïåtrûúác, vïì sau múái coá mùåt úã xûá Huïë !Cûá luåc hïë t kho taâng ca dao tuyïåtkhöng thêë y cêu naâo noái vïì noán baâithú xûá Huïë caã. Lï Viïåt Hoaâ thúãphaâo: Caãm ún anh giuáp em thoaát

hiïím! Nghe àêu tûâ khi nhêån àûúåchöìi êm cuãa nhaåc syä Lï Viïåt Hoaâ dêînmêë y cêu ca dao khùèng àõnh xûá Nghïålaâ “cöë hûúng” cuãa nghïì chùçm noánbaâi thú, “nguyïn àún” khöng viïë t thû àoâi kiïån nhaåc syä ra toaâ nûäa!

Sún Tuâng trêìm ngêm: Gêìn 30nùm trûúác caã ngûúâi laâm nhaåc vaângûúâi laâm thú nïë u ra toaâ cuäng khoámaâ thua kiïån nhúâ cûá liïåu laâ nguöìn cadao söë ng maäi giûäa àúâi! Trûúác khitiïîn khaách rúâi khoãi "chiïë u vùn", vúáichêë t gioång Nghïå úã ngûúäng baát tuêìn

Nhaâ vùn Sún Tuâng àoåc cho töi cheáptoaân böå baâi Gûã i em chiïë c noán baâi thú.q

Vinh, thaáng Nùm 2006

Anh gûãi cho em chiïëc noán baâi thú xûá Nghïå

Mang hònh boá ng quï hûúng Lúåp vaâo àêy trùm nhúá

ngaân thûúng Khi mûa nùæng noán baâi thú

che chúãQuï hûúng anh Nghïå An

soáng gioá Àêët dêåu phïn tûâ thuúã nûúác

khai sinh Noán Nghïå nghiïng che

bao khuác quên haânh Noáng gioåt maá u höìng

Nghïå An Xö viïët Maâu laá choái mêy trúâi non biïëc Choáp vûún cao choán voát àónh

Àeâo Ngang

Daãi quai xanh doâng nûúá c söng Lam

Möåt lêìn anh ài xa Töí quöëc Gùåp ngûúâi con gaái Liïn Xö Duyïn daáng cûúâi nghiïng

noá n baâi thú In boáng daâi trïn àûúâng phöë

Maåc Tû Khoa Anh thêëy caã quï hûúng

hiïån vïì Öi quï hûúng yïu mïën Söng Lam uöën khuác ïm àïìm

Soáng nûúác long lanh nhû mùæt meå hiïì n

Tùæm maát baä i ngö ruöång luáa Cûãa Höåi saáng laânh ngoån gioá Con thuyïìn reä soáng ra khúi Tiïëng haát àoâ àûa quyïån aánh

trùng ngúâi Tha thiïët àiïåu ên tònh hoâ heån Nûúác dûúái söng khi àêìy

khi caån Trùng trïn trúâi khi toã khi múâTònh hai ta tûâ bêëy àïën giúâ

Vêîn troân vaânh vaånh nhû chiïëc noán baâi thú em àöåi àêìu Öi quï hûúng nùång

tònh thûúng nhúá Cêu hoâ àûáng giûäa loâng ta Bao nùm bao neão àûúâng

gian khoá Noán baâi thú möåt baãn tònh ca Nhúá buöí i quï hûúng mõt muâ

khoái lûãa Anh ài, meå tiïîn möåt quaäng

àûúâng xa Meå trao anh chiïëc noán baâi thú Phuá t giêy lùång leä Nùæng ngúâi trong mùæt meåMeå dùån anh nhû nhùæc lúâi thïì Giêëy raách thò giûä lêëy lïì Noán raách thò giûä lêëy mï àöåi àêìu Nùm thaáng anh ài toác meå

ngaã maâu

Àêët nûúác ngúâi hûúng sùæc múá i Anh lúá n lïn trong lûãa khoái Noán baâi thú saáng giûäa

quï hûúng Nhúá em trong êëy yïu thûúng Anh gûãi tùång noá n baâi thú quï meåGûãi cho em caã doâng söng cûãa bïí Caã vêì ng trùng vaâ caã trúâi xanh Tin tûúãng em úi miïìn Bùæc

quï anh Cêy vûúân àaä xanh caânh

ngoåt quaã

Miïìn Nam quï em maáu lûãa Haåt gieo röìi ta seä haái hoa Tin tûúãng em úi ngaây êëy

khöng xa Em àöåi noán baâi thú ài àoán ngaây

höåi múái Nûúác non liïìn möåt giaãi Veån troân nhû chiïëc noán baâi thú Anh cuâng em chung möåt

gioång hoâNûúác dûúá i söng khi àêìy khi caån Trùng trïn trúâi khi saáng khi lu

Loâng dên ta àöëi vúái Baá c Höì Vêîn troân vaânh vaånh nhû chiïëc noán baâi thú em àöåi àêìu.

SÚN TUÂNG

Gûãi em chiïëc noán baâi thú





giêëy Lan laâm moãng manh vaâ rûåcrúä nhû hoa thêåt, khöng lo chöî tiïuthuå. Nhûng cuöåc àúâi laåi khöng àêí yNhêët Chi Lan vaâo trûúâng Àaåi hoåcMyä thuêåt, dêîu sûå taâi hoa kia coá thïí giuáp chõ trúã thaânh möåt hoaå sô,khöng nöíi danh thò chñ ñt cuäng laâmöåt ngûúâi coá möåt con àûúâng höåihoaå riïng cho mònh. Lan àaä boã dúãviïåc hoåc sau khi töët nghiïåp lúáp 12,nhûng nöîi àam mï veä vúâi vêîn traânngêåp trong traái tim chõ. Röìi phongtraâo thû phaáp núã röå. Cêu laåc böå thû phaáp Nha Trang laåi coá mùåt möåt

nhaâ thû phaáp nûä vúái neát veä nhû taåohöìn cho con chûä. Chñnh trong thúâigian viïët thû phaáp, àaä kõp cho Lantñch luyä kiïën thûác, vûâa cho êën haânhcuöën: "Thû phaáp Viïåt" nhênFestival Huïë 2004.

Trong möåt chuyïën gheá PhanThiïët thùm con trai laâ NguyïînÀònh Hûng vaâo àêìu nùm 2004,Nhêët Chi Lan gheá thùm nhaâ möåtngûúâi baån àang coá möåt böå sûu têåp

göëm Chùm cöí . Nhûäng bònh, loågöëm àaä traãi thúâi gian êëy àaä thu huátchõ ngay tûác khùæc. Phuát gheá thùm

àõnh mïånh àoá àaä hûúáng chõ vïì möåtmiïìn àêët cuãa àêët seát vaâ lûãa nung.Nhêët Chi Lan quyïët àõnh choåncöng viïåc taái hiïån nhûäng bònh, loågöëm cöí Chùm bêëy lêu nay chó coântrong quaá khûá. Chõ àaä boã cöngviïåc, túái têån hai laâng göëm Chùmnöí i tiïëng: Baâu Truác vaâ Bùæc Bònh.Rêët nhiïìu ngaây chõ úã àoá vúái àöibaân tay tröån àêët seát, trùn trúã vúáinhûäng bònh göëm àïí nghô caách thïí hiïån chuáng thaânh taác phêí m nghïåthuêåt. Nhûng lêìn gheá àoá chó laâkhúãi àêìu cho möåt cuöåc phuåc höìi

göëm Chùm cöí . Chõ laåi lïn àûúângàïën nhiïìu núi, vaâo thû viïån, gheávaâo caác núi coá cöång àöìng ngûúâiChùm sinh söëng, tòm hiïí u vaâ sûutêåp mêîu göëm Chùm cöí . Chõ têmsûå: "Chó vò niïìm àam mï, búãimònh àêu phaãi laâ ngûúâi giaâu coá.Nhûng coá thïí búãi cuöåc àúâi sùæp àùåtcho mònh sûå gùåp gúä kyâ laå naây".

Ngûúâi con gaái Àaâ Laåt àaä dûângchên taåi Phan Thiïët tûâ àoá. Àïí röìiàïën nay, nhiïìu ngûúâi biïët àïën

Nhêët Chi Lan vúái phoâng trûng baâycuãa chõ taåi söë 5 Lyá Tûå Troång, Phan

Thiïët. Ai bûúác chên vaâomaâ khöng kinh ngaåc trûúácveã àeåp àïën laå cuãa nhûängbònh göëm Chùm kia, ai laåichùèng muöën àem vïì choriïng mònh möåt taác phêí m.Chõ àaä phaãi mêët caã nùmtrúâi vêët vaã àïí taåo ra nhûängtaác phêí m giûä tñnh trung

thûåc cuãa vùn hoaá Chùm cöí ,nhûng trong àoá khöngthiïëu sûå ngêîu hûáng, baylûúån cuãa baân tay kheáo leáo.Giúâ àêy, dûúái baân tay cuãaNhêët Chi Lan, caác loaåigöëm myä nghïå Chùm Pa coániïn àaåi tûâ thïë kyã 9 àïën 18àaä àûúåc taái hiïån. Nhêët ChiLan àaä hïå thöëng chuáng vaâdûång laåi, röìi chõ àaä choån

laâng göëm Baâu Truác (NinhPhûúác, Ninh Thuêån) àïí thûåc hiïån yá tûúãng cuãa

mònh. Chõ giaãi thñch vïì àiïìu naây:"Töi choån Baâu Truác vò àêët seát úãàêy coá thïí laâm nhûäng chiïëc bònhto. Vaâ cuäng do ngûúâi dên úã àêysùén saâng tiïëp nhêån caái múái".

Thaáng 6/2005, hai chiïëc bònhgöëm Chùm lúán nhêët àaä àûúåc àûavaâo Kyã luåc Viïåt do hoaå sô Nhêët ChiLan thiïët kïë. Chiïëc lúán nhêët cao1,8 meát. Hai chiïëc bònh göëm söëngàöång vúái nhûäng hoaå tiïët hoa vùnvïì nhûäng àiïåu muáa Chùm, maâugöëm tröån cuâng lûãa rêët àeåp. Cuöåcbaán àêëu giaá do baáo Saâi Goân Giaãi

Phoáng töí chûác giuáp àúä treã emngheâo àaä baán hai bònh göëm trïnvúái giaá 300 triïåu àöìng. Àiïìu thuá võchñnh laâ trong quaá trònh laâm haichiïëc bònh göëm Chùm kia, chõ coáthiïët kïë thïm möåt bònh khaác cuängcao 1,8 meát, nhûng do chõ chûa haâiloâng vúái chiïëc bònh naây, nïn giûälaåi. Chõ cuäng àaä hoaân thaânh trongthaáng 10/2005 möåt phiïn baãn thaápChùm thu nhoã vúái kïët cêëu giöëngnhû möåt thaáp Chùm thêåt. Chõ àùåtlaâm nhûäng viïn gaåch Chùm theocöng thûác cuãa mònh, sau àoá maâimoãng àïí cho chuáng kïët dñnh vúáinhau tûå nhiïn. Thaáp Chùm cao1,2m naây àûúåc trûng baây taåi PhanThiïët.

Giúâ àêy, möîi ngaây cuãa NhêëtChi Lan laâ möîi ngaây bêån röån. Chõài vaâ vïì tûâ Phan Thiïët àïën NinhThuêån, àïí hoaân thaânh nhûäng taácphêí m göëm cuãa mònh. Nhûäng bònh

göëm, tûúång göëm mang sùæc thaáiriïng, coá sûå rung àöång cuãa loângngûúâi trïn tûâng hoa vùn, hoaå tiïët.Ngay caã maâu khoái baám trïn göëmnung cuäng gúåi nhúá vïì möåt khönggian laå. Töi àaä dûâng laåi rêët lêutrong thïë giúái göëm cuãa Nhêët ChiLan. Bïn caånh nhûäng bònh, tûúånggöî, chõ àaä daânh möåt võ trñ riïng chotaác phêí m mònh yïu thñch: "Thiïë unûä Chùm dêng nûúá c." Chñnh chõ

àaä laâm cho göëm Chùm coá möåt àúâisöëng khaác, kyâ laå hún àúâi chuáng coá:Göëm Chùm cöí nghïå thuêåt.q


Chiïë c bònh cao 1,8m




àêët nûúácDOÅC THEO

VUÄ THÖËNG NHÊËT

"Ghe chiïu Ca Maucùæm sao trïn búâkinh..." Ba Ngan!

"Nghe öng nhaái... choái tainhûng nhòn chúå nöí i Ba Ngaân laåithêëy xoát xa. Höìi coân chúå nöí i Ngaä

Baãy (Phuång Hiïåp, nay laâ thõ xaäTên Hiïåp - Hêåu Giang), giêëc naây,tuy mùåt trúâi àaä lïn nhûng vêîn coân

haâng trùm ghe tuå höåi, buön baán òxeâo...", Tû Bònh, chuã ghe, ngûúâibaãn àõa theo nghïì chúã khaách àaätrïn 10 nùm, noái vúái àöi mùæt àûúåmbuöìn nhòn doåc khuác söng vùænglùång, loe hoe hún mûúâi chiïëc gheàang dêåp dïình àúåi möëi.

Caách àêy hún 4 nùm, nhùçm

laâm thöng thoaáng giao thöng thuãyvaâ traánh ö nhiïîm möi trûúâng dolûúång raác thaãi trïn söng quaá lúán,

"Àêy la khu chúå nöíi àöc àao cuãa thïë giúái, cêngiûä gòn, phat huy". Nùm 1992, thuyïìn trûúãngtau Calypso-Jacques-Yves Cousteau - nöi tiïëngàa nhên xet nhû vêy. Àïí co àûúåc bö phim tailiïu àöc àao vïì chúå nöíi Nga Bay - Phuång Hiïåp(sau ào àûúåc phat trïn 100 àai truyïìn hònh trïnthï giúi) võ thuyïìn trûúãng nay àa phai duângthuãy phi cú cuâng 4 ca nö chuyïn duâng nhûngcuäng phai mêt ca ngay trúâi múái tam xong.

Nhûng nay, "ngûúâi xûa canh cuä" àêu röi?

Àau àaáu höìn söngAÃNH: THOMAS PRIMAULT




chúå nöí i Ngaä Baãy phaãi di dúâi vïì BaNgaân trïn söng Caái Cön (xaä ÀaåiThaânh - thõ xaä Tên Hiïåp), caách võtrñ cuä hún 3 cêy söë. "Mêåt àöå giaothöng thuãy khu vûåc Ngaä Baãy quaácao. Àaä xaãy ra tai naån chïët ngûúâi.Sau laåi thïm tuyïën taâu cao töëc CaâMau chaåy xeá nûúác töëi ngaây...", öngNguyïîn Vùn Huyïìn, Chuã tõchUBND thõ trêën Tên Hiïåp lyá giaãi.Chúå nöíi Ba Ngaân chó coá möåtnhaánh chñnh tûâ Kïë Saách (SoácTrùng) lïn, chuã yïëu buön baán só.Caác ghe taâu neáp vaâo nhaánh söng,

khi thuêån mua vûâa baán thò cuöåc"giao thûúng" chêëm dûát trongvoâng chûa àêìy tiïëng àöìng höì.Cuäng theo Tû Bònh, trûúác àêy möîingaây anh àûa àoán caã 2 - 3 àúåtkhaách ra chúå nöí i Ngaä Baãy, thu

nhêåp trïn trùm ngaân àöìng nhûngkhi chúå dúâi vïì Ba Ngaân caã tuêìnhïn lùæm cuäng chó vúát vaát àûúåc 70 -80 ngaân àöìng... "Khaách Têy bêygiúâ heão lùæm, caã thaáng múái coá vaâingûúâi", Tû Bònh than. Hoå daåtxuöëng chúå nöí i Ngaä Nùm (SoácTrùng) hay ngûúåc lïn Traâ Ön(Vônh Long), thêåm chñ voåt lïn têånCaái Beâ (Tiïìn Giang). Chúå nöí i NgaäBaãy "mêët tñch" khaá tûác tûúãi, ngayngûúâi úã àöìng bùçng söng Cûãu Longcuäng lêëy laâm ngaåc nhiïn khi quaylaåi. "Khaách tûâng ài tua Ngaä Baãy

mònh àûa vïì Ba Ngaân hoå cûå quaátrúâi. Nhûng chúå Ngaä Baãy coân àêunûäa maâ ài!", anh Haãi, hûúáng dêînviïn du lõch Cêìn Thú ngêåm nguâi!

Khöng chó vêåy, nhõp söëng cuãacû dên Ngaä Baãy, vöën chuã yïëu laâm

nghïì dõch vuå, buön baán nay cuängàaä àöíi khaác. Phöë chúå Lï Lúåi vaâbïën taâu Ngaä Baãy "trïn bïën dûúáithuyïìn" thuúã naâo nay thiïëu hùènsinh khñ. Nùm saáu giúâ saáng chúåmúái nhoám, chiïìu chûa sêåp töëi àaätan, ghe haâng cùåp bïën giaãm hùèn,haâng quaán àoáng cûãa nguã súám.

Thúâi vang sonNgûúåc thúâi gian, caác cuå kïí laåi

rùçng "caánh àöìng sêåy" naây thay àöí inhanh choáng khi "vùn minh cöngnghiïåp" (àêìu thïë kyã 20) hònh thaânh

nïn nhûäng con kinh chiïën lûúåc.Chó trong khoaãng hún mûúâi nùm,baãy ngaã söng àaä àûúåc hònh thaânhvaâ khoaãng nùm 1915 chúå nöí i NgaäBaãy ra àúâi. Haâng hoáa tûâ àoá coá thïí theo ghe haâng ngûúåc xuöi khùæp

AÃNH: KIM SÚN




àêët nûúácDOÅC THEO

miïìn Têy, sang Campuchia, lïnmiïìn Àöng Nam böå... vaâ mùåcnhiïn trúã thaânh àêìu möëi giao thöngthuãy lúán nhêët Nam kyâ. Nùçm caånhquöëc löå 1A, caách Cêìn Thú khoaãng30km vïì hûúáng Nam, laåi laâ vuânghúåp lûu cuãa baãy con söng nhoã nïn"Ngöi sao Phuång Hiïåp" - nhû ngûúâi Phaáp thûúâng goåi - coân àûúåcdûå kiïën lêåp thûúng caãng cho caãvuâng Hêåu Giang mïnh möng ngaây

trûúác.Taåi àöìng bùçng söng Cûãu Longvúái hún 8.000km söng raåch, vùn

minh söng nûúác hònh nhû coá trûúácvùn minh miïåt vûúân. "Àaåo naâo vuibùçng àaåo ài buön/Xuöë ng biïí n lïnnguöìn gaåo chúå , nûúá c söng". Chñnhnhúâ nghïì thûúng höì lïnh àïnhsoáng nûúác, möåt trong nhûäng nghïìhònh thaânh súám nhêët trïn vuâng àêëtnaây maâ caác thõ tûá sêìm uêët, nhûängtrung têm giao dõch, àö thõ lúán trïnböå sau naây múái àõnh hònh, phaáttriïí n.

Nam böå coá nhiïìu chúå nöí i trïntrùm tuöí i nöí i tiïëng caã nûúác nhûngkhöng chúå naâo "nöí i" bùçng chúå Ngaä

Baãy vïì quy mö, sûå sung tuác cuängnhû caái danh, caái thïë cuãa noá."Ngaây trûúác, vuâng trung têm chúåNgaä Baãy coá trïn 1.000 ghe taâu lúánnhoã; dõp cao àiïí m tïët coá khi àïënhún 3.000 chiïëc; àoâ ngang cuänghaâng trùm chiïëc. Àïm xuöëng àeândêìu, àeân bònh giùng giùng bêåpbïình theo soáng nûúác suöët canhthêu nhû höåi hoa àùng, thêåt kyâthuá... Chúå Ngaä Baãy nhû phúi hïëtsùæc maâu cêy traái Nam böå vaâ trúãthaânh möåt trung têm giao thûúnghaâng hoáa lúán, taác àöång maånh àïën

thõ trûúâng nöng saãn miïìn Têy",chuá Baãy Khaánh àaä hún 70 tuöíi,ngûúâi xaä Àaåi Thaânh böìi höìi nhúálaåi.

Chúå nöíi khöng "tônh" nhû chúåtrïn búâ maâ luön "àöång" búãi tûângûúâi baán lêîn ngûúâi mua àïìu phaãingöìi ghe, ài thuyïìn. "Cûãa haâng diàöång", "gia àònh di àöång", "haânghoáa di àöång", xuöìng ghe lúán nhoãtêët taã ngûúåc xuöi dûúái boáng trùng,trong aánh àeân. Duâ tiïëng maáy gheàaä aát nhõp cheâo ïm aã cuãa caác cöthön nûä ngaây naâo, duâ thúâi múã cûãachúå nöí i àaä coá nhûäng chiïëc ghe sûãduång àiïån thoaåi di àöång len loãi doåcngang nhûng caái tònh kïët giao baånbeâ "tûá haãi giai huynh àïå" vêîn hiïånroä úã caách baán buön, khöng "àiïungoa" ("chuåc coá àêìu" 16, 18; baántheo thiïn, múá, xaáo), soâng phùèng,troång tñn bïìn nghôa. Cuäng laå, àaähaâng chuåc nùm chúå nöí i Ngaä Baãy

khöng hïì xaãy ra chuyïån cûúáp giêåt,êíu àaã, ùn chùån ùn búát. Khi ghe baåncoá chuyïån, caã xoám ghe thûúng höìxuám laåi, àuâm boåc lêîn nhau...

Doâng söng phêån ngûúâi maâphêån thûúng höì buöìn ly hûúng nhû chiïëc tam baãn dêåp dïình nay chòmmai nöí i vêåy. Biïët bao phêån ngûúâi,qua nhiïìu thïë hïå nöí i tröi theo nhõpsöëng cuãa söng. Chúå Ngaä Baãy àaälùån vaâo têm thûác, truâm lïn, phaãhöìn quï vaâo möîi àúâi ngûúâi thêåtmaänh liïåt. "Anh tûâ Xaâ No àïë n/Emtûâ Ba Laá ng sang/Súåi tònh yïu aidïåt / Trïn mùåt nûúá c mïnh mang".

Heo hùæt chúå nöíi Ba Ngaân

Chúå nöíi Ngaä Baãy xûa

AÃNH: VUÄ THÖËNG NHÊËT




Con ngûúâi cú cûåc thò doâng söngxoa dõu. Doâng söng vêîn chaãy, nhû ngaân xûa àaä chaãy. Con söng cuãatuöíi thú hoâa lêîn möîi saáng chiïìu,lùån nguåp suöët àïm ngaây cuãa niïìmthûúng nhúá. Con söng bïn lúã bïnböìi nhû chúå nöí i phaãi theo con nûúácvêåy. Nûúác xoaáy nhûäng voângkhöng troân trõa. Ly röìi húåp. Tïët röìi,ngöìi trong nhaâ haâng Ngaä Baãy, chónhûäng caánh luåc bònh àang döìn vaâobúâ trong cún mûa raã rñch, anh Tuá,möåt Viïåt kiïìu àaä 15 nùm xa xûá laâmbaån beâ têìn ngêìn, trêìm lùæng: "Xa

quï, ngûúâi ta coá thïí àùæp tûúång, xêychuâa búãi khöng gian têm linh àoácuäng goáp phêìn vaâo lûu giûä höìnquï, baão töìn truyïìn thöëng, vun böìiyá thûác cöång àöìng nhûng con söngquï khùæc khoaãi caã miïìn kyá ûác, àêuai mang ài àûúåc? Vaâ töi phaãi vïì àïí hñt sêu húi söng, àïí ngùæm nhòn ghecaá"...

Chúå nöí i Ngaä Baãy coân laâ núi"tûác caãnh sinh tònh" nhûäng àiïåuhoâ, khuác haát huï tònh, tiïëng àúângioång ca taâi tûã mûúåt maâ vang khùæpluåc tónh, tûâ rêët lêu röìi. Tûâ chúå nöíikhaách coá thïí lïnh àïnh trïn nhûängchiïëc xuöìng nhoã thoåc sêu vaâo caáckinh raåch thûúãng thûác caãnh quanhai bïn àeåp tûåa bûác tranh thuãymaåc... Thúâi höåi nhêåp àõa danh naâycoân xuêët hiïån trïn hêìu hïët caáctrang web, saách hûúáng dêîn du lõchtrong ngoaâi nûúác, trïn caã maångtruy cêåp thöng tin quöëc tïë

Google.com... "Húäi con söngPhuång Hiïå p chaã y ra baã y ngaä thò lïåtöi cuä ng lai laá ng muön... doâng".Chúå nöí i Ngaä Baãy caâng vang danhhún khi baãn voång cöí "Tònh anhbaá n chiïë u" cuãa soaån giaã Viïîn Chêuqua gioång ca àêìy mï hoùåc cuãa "Àïånhêët danh ca" UÁt Traâ Ön. Nhûngnay àêu chó laâ nöîi buöìn cö àöåc cuãaanh chaâng baán chiïëu si tònh göëc CaâMau maâ coân laâ khoaãng tröëng hunhuát cuãa caã möåt khuác söng, laâ nöîihuåt hêîng àêìy tiïëc nuöëi "öm möëituyïåt tònh... göëi àêìu möîi àïm" cuãabiïët bao têm höìn luön hoaâi niïåm

chöën cuä...

Seä söng lai hön söng?

Sau caã trùm nùm phaát triïí n, chúånöí i Ngaä Baãy seä tuöåt tröi hïët vaâo dô vaäng? Möåt quyïët àõnh haânh chaánhseä laâm thay àöí i caã diïån maåo vùnhoáa möåt vuâng quï? Chúå Ngaä Baãy"xa röìi" àaä taåo aáp lûåc khöng nhoãcho chñnh quyïìn àõa phûúng.Thêåm chñ trang web cuãa tónh HêåuGiang coân múã caã chuyïn muåc àïí thu thêåp yá kiïën röång raäi vïì viïåc"ài" hay "úã" cuãa chúå nöí i Ngaä Baãy.

Roä raâng vêën àïì khöng chó laâkinh tïë maâ coân laâ vùn hoáa, têìng sêuvùn hoáa baãn àõa, khöng riïng cuãaHêåu Giang maâ caã vuâng àöìng bùçng300 nùm. Trïn caã daãi chûä S coá núiàêu laåi kïët tuå "vùn hoáa söng nûúác"àùåc sùæc, suác tñch nhû úã chúå nöíiàöìng bùçng söng Cûãu Long? Chúånöí i laâ tinh hoa cao nhêët cuãa vùnminh söng nûúác; laâ neát riïng, baãnsùæc, chó coá úã maãnh àêët phûúngNam. Chúå nöí i Ngaä Baãy coân giûä

àûúåc nhiïìu neát nguyïn sú, sinhthaái thúâi múã àêët; àoá laâ bûúác chêncuãa tiïìn nhên, laâ saáng taåo vùn hoáakinh tïë thûúng höì cuãa öng cha àaätrïn thïë kyã. Sûå huyïìn bñ cuãa haå lûudoâng Mï Köng coân do sûác quyïënruä cuãa chúå nöí i búãi noá öm troån caãvùn hoáa vêåt thïí vaâ phi vêåt thïí chótrïn möåt khuác söng. Nhiïìu dukhaách nûúác ngoaâi àaä tûâng nhêån xeátchúå nöíi Thaái Lan hiïån nay khöng

àeåp vaâ quy mö bùçng chúå nöí i NgaäBaãy, duâ hoå àaä phaãi rêët töën keám àïí phuåc höìi, laâm àa daång saãn phêí mcho ngaânh du lõch.

Vêîn biïët con ngûúâi úã àêu seäphaã höìn vaâo núi àoá nhûng liïåu chúånöí i Ba Ngaân bao giúâ múái coá àûúåcthûúng hiïåu àaä trùm nùm ài vaâoloâng ngûúâi nhû chúå nöí i Ngaä Baãy?Thûúng hiïåu laâ sûå söëng coân, laâminh chûáng cho möåt saãn phêí mhaâng hoáa. Nhûng àïí coá möåt

thûúng hiïåu cho möåt saãn phêí m vùnhoáa laåi caâng khoá. Höìn söng chñnhlaâ chúå nöí i. Chúå nöí i nöëi quaá khûá

vúái hiïån taåi vaâ caã tûúng lai, ùn sêukyá ûác bao thïë hïå. Ai núä àïí tuöåt mêëthöìn söng?

Nïn phuåc höìi laåi chúå nöí i NgaäBaãy, nïëu cêìn, Töí ng cuåc Du lõch seägoáp kinh phñ. Àoá laâ yá kiïën cuãa baâVoä Thõ Thùæng, Töí ng cuåc TrûúãngTöí ng cuåc Du lõch khi vïì thùm HêåuGiang gêìn àêy. "Àïí phuåc höìi laåichúå nöí i Ngaä Baãy, trûúác tiïn, phaãicêìn ñt nhêët trïn 50 tó àöìng", öngHuyânh Phong Tranh, Chuã tõchUBND tónh Hêåu Giang cho biïët

nhû vêåy trûúác khi lïn nhêån chûác vuåmúái, Phoá Ban chó àaåo Têy Namböå. Söë tiïìn àoá àïí giaãi toãa haângtrùm höå dên, giaãi phoáng mùåt bùçngàöëi diïån chúå Ngaä Baãy laâm êuthuyïìn, bïën baäi cho ghe taâu neoàêåu. Dûúái söng cuäng phaãi tñnh toaánphên luöìng thêåt cuå thïí . Àõa phûúngcuäng àang chó àaåo caác ngaânh chûácnùng khaão saát trïn nhiïìu mùåt vúáisûå àoáng goáp cuãa caã UÃy ban An

toaân giao thöng quöëc gia, Töí ngcuåc Du lõch... àïí nùm 2007 coá thïí triïí n khai àûúåc dûå aán phuåc höìi chúånöí i Ngaä Baãy. Quan troång laâ caáitêìm quaãn lyá, nhiïìu ngûúâi noái vêåy.Quy hoaåch, quaãn lyá laâm sao àïí saunaây con chaáu ta coá thïí khai thaác"töí ng húåp" àûúåc caã kinh tïë, dulõch, vùn hoáa...

"Caác chuã ghe phaãi àoáng möåtkhoaãn tiïìn khi vaâo chúå hoaåt àöång

vaâ ngûúâi ta duâng tiïìn naây lêåp caácàöåi gom vúát raác thaãi trïn söng",Giaám àöëc Cöng ty du lõch VoângTroân Viïåt Phan Huï cho biïët kinhnghiïåm cuãa Thaái Lan. Nïn coá khuvûåc daânh cho baán leã búãi chñnh hoaåtàöång naây múái taåo nïn sinh khñ, sûácsöëng cuãa chúå; múái taái hiïån laåi thoáiquen, têåp quaán, caái chêët "nguyïnsú" thuúã khai phaá... Vúái nhiïìuthaách thûác nhû vêåy, nhêët àõnh phaãi

coá quyïët têm thêåt lúán, khöng chócuãa Hêåu Giang, múái mong "caãnhxûa ngûúâi cuä" truâng phuâng.q




vùn hiïënDOANH NGHIÏÅP

TÖË HOA

Chiïën lúán lïn cuâng vúái caáingheâo, caái àoái triïìn miïn, vúáicaãnh meå goaá con cöi chûa

bao giúâ biïët àïën möåt bûäa ùn no àuã,

vúái loâng thûúng meå vö búâ bïën vaâkhao khaát goáp sûác mònh laâm giaâu àeåpcho quï hûúng laâ haânh trang duy

nhêët, maâ chaâng trai coá àûúåc trûúácmoåi gian nan, thûã thaách cuãa cuöåc àúâi.Nùm 1991, töët nghiïåp phöí thöng, anhkhöng thi vaâo àaåi hoåc maâ phaãi laovaâo bûún traãi lao àöång vêët vaã, vúáimong muöën kiïëm àûúåc möåt chuát tiïìn

giuáp meå trang traãi cöng núå vaâ coá thïí mua àûúåc lúån, gaâ àïí chùn nuöi choàúâi meå búát khöí , Anh ài laâm thúå möåc

Möt doanh nhên Khúãi nghiïåp thanh cöng

TÛÂ 3,7 TRIÏÅU ÀÖÌNGTöi gùp Lï Quyït Chiïën lên àêu tai cuöc hop mùtnhûäng nha doanh nghiïp treã tiïu biïíu toan quöc vaothang 3- 2002, anh la àai biïíu duy nhêt cuãa tónh PhuáTho tham dûå cuöc hop naây. Àïën khoang cuöi nùm

2002, töi gùp lai anh tai Àai höåi àai biïíu thanh lêphöi cac nha doanh nghiïåp treã toan quöc. Thang 5-2006 trong chuyïn cöng tac tai Viït trò - Phuá tho töigheá thùm Xñ nghiïåp xêy dûng tuöi tre do anh lamgiam àöc. Chiïën têm sûå anh sinh nùm 1973 úã xa HûngLong, huyïån Yïn Lêp, tónh Phuá Tho.

Lï Quyïë t Chiïë n

Xe cuãa Xñ nghiïåp xêy dûång Tuöíi treã xïë p haâng ài caác cöng trònh




trong huyïån Lêåp Thaåch vaâ huyïånThanh Sún, sau àoá anh àïën laâmthuï cho möåt töí húåp gaåch úãphûúâng Àöìng Quang - thaânh phöëThaái Nguyïn, anh àûúåc moåi ngûúâitrong töí húåp vaâ ngûúâi dên núi àêyquyá mïën búãi sûå cêìn cuâ, chõu khoá,khöng nïì haâ bêët cûá cöng viïåc gò tûâcúm nûúác, giùåt ruä quêìn aáo cho öngchuã àïën phuå viïåc cho caác xûúãng bïtöng mûác lûúng laâ 180 ngaânàöìng/thaáng, vúái anh viïåc giuáp àúäàûúåc cho meå dûúâng nhû chó laâ möåtgiêëc mú, nhûng khöng vò thïë maâ

Chiïën naãn loâng sau möåt nùm laâmviïåc chùm chó anh àûúåc lïn thúåchñnh vaâ bùæt àêìu gûãi àûúåc nhûänggoái mò töm àêìu tiïn vïì quï chomeå, sau mêëy nùm trúâi lùn löån laâmthuï tûâ Thaái Nguyïn röìi laåi àïënCao Bùçng, Chiïën àaä tñch luyä chomöåt söë nhûäng kinh nghiïåm, caáchthûác saãn xuêët vêåt liïåu xêy dûånganh cuâng nhûäng ngûúâi baån quyïëtàõnh vïì quï khúãi nghiïåp. Thaáng11-1994 chiïën cuâng möåt ngûúâi baånmúã "Töí húåp saãn xuêët gaåch laát nïìn"vúái vöën liïëng ban àêìu chó coá 3,7triïåu àöìng, chó àuã mua möåt caáimaáy cuä, möåt ñt vêåt tû coân nhaâxûúãng thò vïì quï xin tre nûáa laâmlaán, coá thaáng hïët caã vêåt tû maâ trongtuái chó àuã tiïìn mua 3 caái baánh mò.Traãi qua bao nhiïu khoá khùn thûãthaách saãn phêí m cuãa töí húåp àaä àûúåckhaách haâng trong vaâ ngoaâi tónh tñnnhiïåm. Àïën nùm 2000 doanh thu

cuãa töí húåp àaä lïn túái con söë haângtyã àöìng. Cùn cûá vaâo cú súã vêåt chêët,nùng lûåc saãn xuêët kinh doanhthaáng 3-2001 UBND tónh Phuá Thoåàaä cêëp giêëy pheáp cho anh thaânh lêåpXñ nghiïåp xêy dûång tuöí i treã PhuáThoå, àïën nay àaä trúã thaânh möåt xñnghiïåp coá àêìy àuã xe vêån taãi, xecon, xe cêíu, xe nêng vaâ caác thiïët bõchuyïn duâng àöìng böå. Xñ nghiïåpcuãa anh àaä àûúåc laänh àaåo tónh,thaânh phöë àaánh giaá cao búãi sûå

nùng àöång saáng taåo, daám nghô,daám laâm, doanh thu àaåt möîi nùmhún 5 tyã àöìng, Chiïën àaä taåo àûúåc

cöng ùn viïåc laâm cho 80 ngûúâi laoàöång, laâ lûåc lûúång lao àöång treã cuãatónh nhaâ àang rêët khoá khùn trongviïåc tòm cöng ùn viïåc laâm, mùåc duâhoå luön khao khaát àûúåc laâm viïåc,àûúåc goáp phêìn mònh tham gia xoaáàoái giaãm ngheâo úã quï nhaâ. Nhûängnùm àêìu thaânh lêåp nghiïåp xñnghiïåp cuãa anh àaä gùåp khöng ñtkhoá khùn, vöën liïëng laåi chûa nhiïìu,duâ phaãi daânh tiïìn cho kinh doanhsaãn xuêët anh vêîn chuá troång choviïåc xêy dûång nhaâ úã cho 40 cöngnhên úã xa, chñnh vò vêåy ban àêìu

lûúng thêëp vaâ chêåm nhûng caán böåcöng nhên viïn cuãa anh vêîn àöìngsûác, àöìng loâng, gùæn boá vúái xñnghiïåp, hoå hoaân toaân tin tûúãng vaâokhaã nùng quaãn lyá, phaát triïí n kinhdoanh saãn xuêët cuãa võ giaám àöëc treãtuöíi. Àoaân kïët nhêët trñ àaä goáp phêìntaåo thïm sûác maånh àûa xñ nghiïåpài tûâ thaânh cöng naây àïën thaânhcöng khaác; tûâ saãn xuêët vêåt liïåu xêydûång nhû gaåch thoaáng, öëng cöëng,cuåc vóa àûúâng àûúåc khaách haâng tñnnhiïåm àïën 50 àún võ saãn phêí mgöìm nhiïìu chuãng loaåi phong phuá.Xñ nghiïåp àaä saãn xuêët nhiïìu öëngcöëng loaåi (phi) 100 àïën 2000 àûúåckhaách haâng xaác nhêån laâ àún võphong phuá nhêët vïì chuãng loaåi,àöìng thúâi töët nhêët vïì chêët lûúång.Caác cöng trònh giao thöng, thuyãlúåi, khu cöng nghiïåp, khu dên cû,vaâ caác cöng trònh 135 úã Phuá Thoå,Tuyïn Quang, Sún La, Yïn Baái,

Quaãng Ninh, Haâ Nöåi, ThaáiNguyïn àïìu tin duâng caác saãn phêímcuãa xñ nghiïåp XDTT Phuá Thoå.Doanh thu cuãa xñ nghiïåp nùm 2000laâ 1,5 tyã àöìng, nùm 2001 laâ 2,5 tyãàöìng, nùm 2003 àaåt 5 tyã àöìng...Mùåc duâ bêån röån vúái kinh doanhsaãn xuêët, hoåc têåp ûáng duång cöngnghïå saãn xuêët gaåch laát ngoaâi trúâithïë hïå múái, vúái hún möåt triïåu saãnphêí m ra àúâi, àaä àûúåc nhaâ thi àêëutónh Vônh Phuác sûã duång, anh vêîn

hoaân thaânh xuêët sùæc hai têëm bùçngcûã nhên kinh tïë, cûã nhên quaãn trõcöng àoaân. Xñ nghiïåp cuãa anh

tham gia àêìy àuã moåi cöng taác xaähöåi vaâ caác hoaåt àöång tûâ thiïån àöìngthúâi thûúâng xuyïn tham gia caácdiïîn àaân, caác cuöåc trao àöíi, hoåctêåp giûäa caác doanh nghiïåp trong caãnûúác vúái tû caách laâ thaânh viïn cuãahöåi doanh nghiïåp treã Viïåt Nam. Xñnghiïåp xêy dûång tuöí i treã àaä trúãthaânh xñ nghiïåp tiïu biïíu chophong traâo "Vò nûúác, vò dên, lêåpthên, lêåp nghiïåp". Laâ möåt xñnghiïåp ngoaâi quöëc doanh súámthaânh lêåp cöng àoaân cú súã vaâ thûåchiïån àêìy àuã chïë àöå baão hiïí m xaä

höåi cho cöng nhên. Têët caã caác caánböå, cöng nhên viïn cuãa xñ nghiïåpàïìu àûúåc trang bõ àöìng phuåc, duångcuå baão höå lao àöång. 12 nùm quaãnlyá, àiïìu haânh doanh nghiïåp anh àaätñch luyä àûúåc nhiïìu kinh nghiïåm tûâthûåc tïë vaâ khöng ngûâng hoåc hoãi,tñch cûåc tham gia àêìy àuã caác lúápböìi dûúäng kiïën thûác, kinh nghiïåmcöng taác do höåi àöìng caác nhaâdoanh nghiïåp töí chûác àïí tùngcûúâng thïm vöën kiïën thûác chomònh.

Xñ nghiïåp XDTT ngaây caângtùng trûúãng vïì kinh tïë, caãi thiïånàúâi söëng ngûúâi lao àöång vaâ àûúåcUBDT miïìn nuái tùång bùçng khen,àûúåc Trung ûúng àoaân tùång bùçngdoanh nghiïåp treã tiïu biïí u nhiïìunùm liïìn. Xñ nghiïåp XDTT nay àaäcoá nhûäng khu nhaâ xûúãng, vaâ khu úãrêët khang trang, saåch àeåp daânh chocaán böå, cöng nhên viïn, coá khu

vùn phoâng bïì thïë vúái hïå thöëng cêyxanh cau vua , xoaâi, cêy caãnh, ao,höì sinh thaái cho thêëy sûå an cû lêåpnghiïåp luön song haânh vúái sûå tùngtrûúãng khöng ngûâng trong KDSXcuãa xñ nghiïåp. Töi ra vïì vúái nhûängêën tûúång töët àeåp vaâ sûå khêm phuåcngûúâi giaám àöëc treã tuöí i, traân àêìynhiïåt huyïët naây, töi nhúá maäi nuåcûúâi thêåt tûúi cuãa anh, khi anhkhiïm töën cho rùçng nhûäng gò anhvaâ xñ nghiïåp XDTT Phuá Thoå àaä

laâm àûúåc chó laâ bûúác àêìu thaânhcöng trïn con àûúâng lêåp nghiïåpcuãa mònh...q




beâ baånNHÕP CÊÌU

Hoaâng hön

CÖÍ TÑCH VÔNH QUYÏÌN

Buöìn nguã gùåp chiïëu manh:Qua khuác eo cuãa höì chúåtmúã ra möåt sûúân àöìi tröìng

toaân cêy phong, maâ dûúái möîi göëc

laâ möåt baát àeân dêìu àang cho lûãangoån... Xin cuái mònh ngûúäng möåhaânh àöång sûúãi êëm cho cêy. Cuáimònh chêm àiïëu thuöëc sûúãi êëmcho mònh núi àêìu ngoån lûãa nhêëpnhaáy toãa nhiïåt bïn göëc cêy. Coá lêînchuát muâi kheát cuãa khoái àêìu tronghúi thuöëc àêìu tiïn àêëy nhûng vêînthêëy ngon. Ngon ngoåt khúi tûâkhöng gian cöí tñch hoaâng hön. Luácnaây coá tiïn nûä vúái àuäa thêìn hay coáphuâ thuãy vúái chöí i nan trïn tay xuêët

hiïån e chùèng mêëy ngaåc nhiïn.Tröën caái laånh àaä ngêëm, chuixuöëng quaán rûúåu vöën laâ cuä tûâ thïëkyã 17. Caái hay laâ ngöìi dûúái hêìmtônh lùång nhûng coá thïí nhòn gioálöång bïn ngoaâi nhúâ nhûäng ö kñnhvûâa têìm mùæt. Hay hún nûäa laâ ökñnh laåi ngang vúái mùæt àûúâng laátàaá vaâ àuáng vaâo võ trñ chúâ xe buyát.Bao nhiïu laâ aáo vaáy tung bay cuãacaác naâng Bùæc Êu lïn xe, xuöëng xe

röìi biïën khoãi "khuön hònh" toãa àimuön neão thaânh àö àaä lïn àeân.Sau mêëy phuát chuyïån troâ vúái

Êm 5 àö C. Sau giúâ chiïìu. Khu phö cö Gamla Stancuãa thu àö Stockholm vên vûún phúi nhûäng noác lêuàai trong xiïn nùng vang mêt trïn cao trong khibong töi àa nha nhem àong vuäng giûäa long phö heåp.Bao thuöëc la mang theo tûâ quï xûá nhiït àúái ruám ro

ngay khi vûâa ruát ra khoi tuái. Chiïëc zippo Mô tiïn duångtrong gio luâa la thïë böng trúã nïn vö duång. Xùng thúmcö quanh trong reát khö khöng àuã bùt möi àa lûãa.Àanh ngêm khan àiïëu thuöc àa biïën dang ma bachbö bïn búâ hö biïc xanh. Cuäng co cam giac phò pheoàêy vò àang phai phò pho thú ra húi trùng nhû khoi.




gaä hêìu baân, ngoaãnh laåi vûâa luác möåt chiïëc Volkswagenàúâi 60 trúã vaâo "khuön hònh", phña bïn kia àûúâng. "Thúâisûå" naây gêy chuát xao loâng ngûúâi ài xa nhúá nhaâ, nhúáchiïëc xe cöí caâ taâng úã nhaâ.

Cuäng Volkswagen àúâi 60. Bïn kia àûúâng, chuã nhênxuöëng xe, cêí n thêån àùåt möåt biïí n nhoã lïn trêìn xe trûúáckhi vaâo nhaâ, àoáng kñn cûãa tröën laånh. Coá thïí àoåc àûúåckhaá dïî daâng búãi chûä viïët bùçng chêët daå quang:"Welcome", xin múâi! Thò ra úã caái thuã àö giaâu sang bêåcnhêët chêu Êu, núi maâ xe Limmousin cuäng thên phêåntaxi, vêîn coá chiïëc taxi àúâi 60!

Böîng naãy ra nhu cêìu àaánh möåt chuyïën taxi cöí trúã vïìkhaách saån sau tuêìn rûúåu. Nhûng phaãi cêí n thêån hoãi hangiaá caã. Gaä hêìu baân phaá tan yá tûúãng laäng maån êëy nhûngböìi thûúâng möåt sûå thûåc laäng maån hún, nhû cöí tñch:"Khöng phaãi taxi àêu. Chuã nhên cuãa chiïëc xe laâ möåt

kiïën truác sû àêëy. ÚÃ àêy thónh thoaãng nhiïåt àöå suåt giaãmàöåt ngöåt, reát khuãng khiïëp, nhêët laâ vaâo ban àïm. Öngkiïën truác sû khöng khoáa cûãa xe bao giúâ. Vaâ..."Welcome". Xin àûúåc àoán tiïëp nhûäng ai lúä àöå àûúângcêìn möåt chöî êí n nêëp giaá buöët ngoaâi trúâi...".q

Phöë cöí Gma Stan

AÃNH: VÔNH QUYÏÌN



Baâi, aãnh: QUÖËC KYÂ

Cêy àaân Hroa (húâ roa) cuãaàöìng baâo dên töåc Cútu, gêìngiöë ng nhû cêy àaân coâ cuãa

ngûúâi Kinh. Chiïìu daâi toaân böå cêyàaân khoaãng 50 cm, àûúåc chia laâmhai phêìn chñnh: Àïë àaân laâm bùçngmöåt maãnh göî moãng, gêìn 1cm, daâitrïn 10cm, coá chaåm tröí hoa vùn hoåatiïë t rêët àeåp. Khi chúi àaân, coá thïíduâng hai ngoán chên caái vaâ troã keåp

vaâo phêìn dûúái cuãa àïë àaân àïí àõnh võcho cêy àaân. Thên àaân göìm möåtöë ng nûáa nhoã, àûúâng kñnh dûúái 30cm,àêìu dûúái àûúåc gùæn vaâo àïë àaân, phêìntrïn àïí tröëng vaâ cuäng laâ núi chûáacêìn àaân (cêìn keáo) khi khöng sûãduång. Gêìn àêìu àaân coá möåt caái chöë tbùçng tre xuyïn qua thên àaân àïí lïndêy àaân.

Dûúái chöë t, trïn thên öë ng coá gùæn3 caái nuám nhoã laâm bùçng chai choâ(nhûåa cêy choâ), hoùåc saáp ong, goåi laâvuá àaân vaâ gùæn theo chiïìu doåc cuãa

öëng, coá khoaãng caách 1cm giûäa caácvuá. Ngoaâi ra, coá möåt súåi chó (daâi húnthên àaân möåt chuát), nöë i tûâ núi tiïë pgiaáp giûäa àïë àaân vaâ thên àaân, àïë ncuöëi súåi chó thò xuyïn qua möåt maãnhvaãy con truát, cùæt theo hònh troân.

Àaân àûúåc chúi qua hai caách.Caách thûá nhêë t: duâng cêy cêìn bùçngtre hay nûáa keáo qua laåi chöî tiïë p giaápgiûäa dêy àaân vaâ thên àaân, àöìng thúâicaác ngoán tay cuãa baân tay traái bêë mdêy àaân, êm thanh phaát ra nhû

nhûäng cêy àaân bònh thûúâng khaác.Caách thûá hai, laâ àiïím rêët àùåc biïåt vaâàöåc àaáo cuãa cêy àaân naây. Ngûúâi sûãduång duâng hai haâm rùng cùæn miïë ngvoã truát vaâ giûä cho súåi chó nùçm trongtònh traång cùng ra (khöng bõ chuâng)àöìng thúâi haát (haát trong khi hai haâmrùng vêîn cöë àõnh, khöng haã miïång).Êm thanh luác bêë y giúâ nghe lúán húnvaâ khöng coân nghe tiïëng nhaåc àúnthuêìn nûäa maâ nghe hoâa quyïån lúâi calöìng trong tiïë ng nhaåc, nghe rêë t naäonuâng, àûúåm maâu hoang daä, löi cuöë nngûúâi nghe.

Theo giaâ Alùng Cêìn: "Ngûúâi biïë tchúi àaân Hroa hiïån nay rêë t hiïëm, lúáptreã bêy giúâ khöng chõu hoåc, coá nguycú thêët truyïìn". Hiïån nay, taåi thönPhuá Tuác, xaä Hoâa Phuá, Hoâa Vang(TP Àaâ Nùéng) chó coá giaâ laâng AlùngCêìn sûã duång àaân Hroa rêët àiïuluyïån. Ngoaâi ra, giaâ coân chïë taác, sûãduång thaânh thaåo caác loaåi nhaåc cuåtruyïìn thöë ng cuãa àöìng baâo dên töåcCútu nhû: keân Cabluöc, keân Kooc,saáo Rahïm, àaân Tapïh... Nhúâ coánùng khiïë u naây, goáp phêìn cho giaâlaâng Alùng Cêìn àaåt àûúåc huychûúng vaâng trong liïn hoan nghïåthuêåt quêìn chuáng vaâ gùåp gúä cuå öng,cuå baâ àeåp laäo TP Àaâ Nùéng.q

Àan Hroa va löëi hatàöc àao cuãa ngûúi Cúâ Tu

Giaâ laâng Alùng Cêìn vaâ chiïë c àaân Hroa










viïåt namVÙN HIÏËN























Documents

Tạp chí văn hiến số 8 năm 2006