Tapura Re'o 2010-11 Ruti.pdf

TAPURA RE'ORuti 2010

Ko nape 'ana te paraneta e tahi hai 'īŋoa rapa nui

Pē hē ana pāpa'i i te mail hai ti'ara'a rapa nui

He nu'u 'arimani u'i i te me'e mātāmu'a o Haŋa Hemū

4

11

3

He manu tu'u pa he roe rova'a 'i Rapa Nui

Ko rova'a 'ana e tahi manu 'iti-'iti tu'u pa he roe 'i Rapa Nui. Te me'e nei he parau 'āpī e tahi mo te ao ta'ato'a, 'i te me'e 'ina he nu'u ra'e i 'ite o ruŋa i te manu nei.

7

He rei mo hāito i te taŋata tu'u mai ki Rapa Nui

6

'I te ho'e 'ahuru mā maha mahana o Taŋaroa 'Uri i haka taka-taka ai e te Conadi i te nu'u hōnui o te kāiŋa o ruŋa i te roa ena o te re'o pa he 'Ūmaŋa Hatu Re'o, pa he mā'ori hāpī, pa he nu'u huri puka, pa he taote hāpī o ruŋa i te re'o 'e he tētahi atu nu'u aŋa mo te riva-riva o te re'o rapa nui.

11

He aŋa o ruŋa i te re'o

2 TĀPURA RE'ORuti 2010

Te vānaŋa o te hoa ve'a

'I te 'āva'e ena o Hora Nui i e'a haka 'ou atu ai a Tāpura Re'o. Te ve'a nei i e'a atu ai hai hā'ū'ū o hau. Pē hē te aura'a: 'i te ha'amata o tū 'āva'e ena o Hora Nui i mātaki ai te proyecto o te bicentenario mo te nu'u ai o te rāua aŋa mo hā'ū'ū e hau hai tara. He no-no'i ia a mātou a roto hai tara mo haka e'a haka 'ou atu o te ve'a nei; he rāve'a, pa'i, e tahi mo haka 'ite i te parau 'āpī o te henua hai 'arero mau 'ā o te taŋata o te motu nei. He rova'a mai ia rā tara mai te Fondo de Cultura o te Gobierno Regional o Valparaiso. Hora nei te ve'a ena e kōrua e tai'o mai ena hai hā'ū'ū o te 'Ūmaŋa Hatu Re'o i e'a atu ena; 'e pē hiva 'ā ana ai haka 'ou te rāve'a mai te tētahi nu'u mo hā'ū'ū mai 'i te aŋa nei.

Maria Eugenia Tuki Pakarati

Ko Tāpura Re'o 'i te Bicentenario

Huru kē hure kē te me'e e topa mai ena 'i te henua nei. E ai rō 'ana te me'e mo te riva-riva, ki te mana'u o te tētahi 'e e ai rō 'ā ta'e pē ira. E ai rō 'ā te nu'u ko koa 'ā 'e e ai rō 'ā te nu'u 'ina. ¿Pē hē ia a tātou ana riva-riva 'i te oho iŋa tu'u pē nei? Hai 'ite o tātou, te taŋata ta'ato'a ta'e pē tū huru tahi 'ā te mana'u. Mo 'ite rō o tātou i te me'e nei, he 'ite tātou mo mo'a i te rua. He 'ite tako'a a tātou mo mātaki i te māhatu ki te me'e mā'eha, ma'itaki 'e ne-he-nehe. Ta'e 'ō ki te me'e rake-rake, pa he ha'a'ino, mākota, 'e vā-vā. Mo aŋa rō i te me'e nei, ka kī atu: “e ni'o 'ā i te pō'auahi” 'E a tātou ko 'ite 'ana, 'ina e tahi me'e riva-riva e'a mai mai roto i te pō'auahi. 'O ira te me'e o tātou mo 'oka he me'e riva-riva, ta'e 'ō he mauku pū-pū.

Ka tai'o hai here.

Hoa ve'a,Maria Eugenia Tuki Pakarati

Tu'u A HaroHetu'u PūTarahaoVai Tu'u NuiVai Tu'u PotuMaro'AnakenaHora 'ItiHora NuiTaŋaroa 'UriRutiKoro

Te 'āva'e o te matahiti

Hoa ve'a: Maria Eugenia Tuki Pakarati • Taŋata pāpa'i: Virginia Atan, Maria Eugenia Tuki Pakarati, Marcus Edensky • I huri ki te 'arero rapa nui: Maria Eugenia Tuki Pakarati • Revision de ortografía: Maria Eugenia Tuki Pakarati, Nancy Weber • Hoho'a: Virginia Atan, Maria Eugenia Tuki Pakarati, Marcus Edensky


¿E haŋa rō 'ana koe mo haka ma'u i ta'a mail e pāpa'i hai ti'ara'a rapa nui?

Pē hē koe ana me'eKa haka topa mai te tekarao

mai roto i te internet 'o ka pāpa'i mai ki Tāpura Re'o, mai te kona nei

http://ripperz.net/marcus/tekarao_rapa_nui.zip (244 kb)

ka to'o mai te archivo. Ki oti ka mātaki “haha'o.exe” 'e he in-tara he oti rō 'ai.

Pē hē koe ana activa

'I raro o te kao-kao mata'u o te monitor te 'avahata 'iti-'iti e tahi. A ira koe ana u'i ko tekarao hē ta'a tekarao ena ka usa ena, he kiriki ia koe a ruŋa. He kiri-ki haka 'ou koe a te kona ena e hā'aki ena “Español (Chile)”. E riva tako'a nō koe mo rei ō'ou i te me'e ena he ”Alt” 'i tū hora 'ana ararua ko te me'e ena he “Shift”, he rāve'a e tahi mo hōrou ō'ou mo kamiare i te tekarao.

Te vōkare roa-roa (ā, ē, ī...)

Te vōkare roa-roa mo pāpa'i, e rei 'i ra'e i te pito-pito ena ‘<’, ki oti te vōkare era 'ā'au e haŋa era.

< + a = 'ā< + A = Ā

ŊTe ti'ara'a ena he “eŋe” (ŋ):

ana pāpa'i hai ‘g’, ko kamiare 'ana, pa'i, mo eŋe. 'E mo haŋa ō'ou mo pāpa'i i te ‘g’, ka rei 'i ra'e i te pito-pito ena “<”.

'E'e ( ' )Te ti'ara'a ena he 'e'e ( ' ): ana

pāpa'i e rei a ruŋa i te pito-pito ena mo te acento tire.

Te 'e'e pē nei [ ' ] e pāpa'i ena 'i te Microsoft Word 2007 'e 'i te

Te haka tere iŋa o te tekaraotētahi programa e kamiare hoko tahi nō 'ā ki te me'e pē nei [ ' ] 'o ki te me'e pē rā [ ' ]. Mo e'a riva-riva o te 'e'e, e haka mate te

me'e kamiare atu i te 'e'e.Te haka mate iŋa o nei me'e:

e uru koe ki te kona ena e hā'aki rō 'ana: “Herramientas”, he mātaki te kona ena e hā'aki rō 'ā: “Autocorrección”.

'I te kona ena “Autoformato e pāpa'i rō 'ana” he haka kore koe i te tāpa'o ena o te kona ena e hā'aki rō 'ā: “Comillas rectas” con “comillas tipográficos”. Ki oti he rei koe a te kona ena: “Aceptar”.

Marcus EdenskyI huri ki te 'arero rapa nui:


Ko riva 'ā 'i te hora nei mo pāpa'i i te tāua mail hai re'o tupuna.

Pē hē ana pāpa'i i te mail hai ti'ara'a rapa nui

Hai rāve'a nei e riva nō 'i te hora nei mo pāpa'i i te karapeta hai ti'ara'a rapa nui.


I tu'u rō mai te nu'u 'arimani 'i tū 'āva'e ena o 'Anakena ki Rapa Nui e aŋa 'ā i te estudio cientí-fico o te 'aro ta'ato'a ena o Haŋa Hemū. Te nu'u nei i hā'aki mo oho mai o te MOP mo u'i hoki he aŋi mau 'ā ko tī-tiŋi 'ā 'o ko ŋā'aha-'aha 'ā te henua, te mōai, te ahu 'e te tētahi atu tao'a tupu-na 'i te mākini 'e 'i te paura haka pakakina e te MOP.

I 'ui-'ui rō a Tāpura Re'o ki te mana'u o Enrique Pakarati o ruŋa o Haŋa Hemū. 'E pē nei i 'ui ai:

¿Pē hē, ki tu'u mana'u, te horo uŋa atu ena o ruŋa i te 'ati topa 'i Haŋa Hemū, i te roa he tōtōā e te mākini o kōrua i te tao'a tupuna o ira?

– “Ki tō'oku mana'u, e ai tako'a rō 'ā, pa'i, te me'e kai tano. Kai aŋa 'ā, pa'i, te estudio de im-pacto medio ambiental.”

– “Tā'aku me'e nei e kī atu ena, kai oti 'ā te estudio de impacto medio ambiental, ki pāhono atu ai. 'E 'i te hora nei 'ī e aŋa 'ā e tahi estudio arqueológico 'e kai mao 'ā, pa'i. Ki oti tahi mai te me'e era he tī-tika tahi ia te aŋa.”

– “Te Obras Publicas, ko aŋa mai era 'ā 3 estudio arque-ológico: te estudio ra'e i aŋa o te arqueólogo era ko Christo-pher Stevenson, te rua 'a José

He nu'u 'arimani u'i i te me'e mātāmu'a o Haŋa Hemū

Ramírez 'e te toru 'a Noriluz Hermosilla. 'E, he hā estudio nei e aŋa mai ena e te nu'u 'arimani 'i Haŋa Hemū.”

– “Pē ira 'ā, 'i te matahiti 1994-95 i aŋa rō te estudio de impacto medio ambiental, 'e rā estudio kai haka take'a i hope'a mau rō 'avai ki te Sistema de Evaluación de Impacto Medio Ambiental. He haka take'a iho 'i te hora nei, 'ai era ka tī-tika iho te aŋa.”

¿'A 'ai i uŋa i te roŋo ki te ŋā 'arimani ena mo aŋa i te estudio arqueológico 'i Haŋa Hemū?

– “O te Consejo Local de Monumentos i uŋa i te roŋo. 'I ruŋa, pa'i, te 'īŋoa o Sonia Haoa, o Raúl Teao, o Mario Tuki 'e tētahi atu nu'u rapa nui ena koe e 'ite mai ena.”

Te Estudio ena o te nu'u 'arimani ena, ¿e haka take'a rō 'o e haka aŋi-aŋi rō ki te taŋata ta'ato'a?

– “'Ē-ē. Ki oti riva-riva mai te aŋa o te nu'u 'arimani ena, he u'i atu mo haka take'a, mo 'a'amu 'e mo haka aŋi-aŋi ki te taŋata i rā aŋa.”

¿'I hē te ŋā estudio ena e toru kī iho mai ena e koe ana rava'a mai e te taŋata?

– “'Ina kai publica.”¿E hia 'āva'e ka aŋa ena

te nu'u 'arimani ena 'i Rapa Nui?

– “Ki te hope'a o te matahiti.”¿E ai rō 'ā e tahi convenio o

te nu'u 'arimani ena ananake ko te Consejo o te Monumen-to 'e ko te MOP?

– “Kai 'ite mai au. Te con-venio i aŋa ai, pa'i, ki te nu'u 'arimani mau nō era mo aŋa mai e rāua i te estudio. Ki oti te aŋa o te nu'u era, he va'ai mai ki te MOP, ki te Consejo de Monu-mentos, 'e ki oti he haka take'a ki te taŋata. 'E te kona ra'e mo haka take'a o te aŋa era, he Siste-

ma de Evaluación de Impacto Medio Ambiental.”

Ki tu'u mana'u pa he rapa nui, ¿ko tano 'ā e tī-tiŋi e oho mai era te henua?

– “'I muri, pa'i, te mōai ko ŋā'aha-'aha 'ā, te ahu, 'e rauhuru atu tao'a tupuna. 'E, 'i te kona oro mā'ea era o te MOP e ai rō 'ā te pīturi ko pariŋi 'ā. E ai rō 'ā te hoho'a ko to'o 'ā 'i ruŋa e e'a era te pū'oko haka tere o te Bienes Nacionales.”

¿O te MOP te pīturi era i huri 'i ira?

– “E ko ai o te MOP. Te pīturi o mātou e haka rē ena 'i te vore-ga 'e te rua me'e, 'i te hora era he haka vera 'i roto 'i te mākini, 'i rā hora e to'o iho mai era te tura mo ma'u mo oho mo huri ki roto i te remachaora. E ko ai 'i kampō.”

Te kona nei a au e kī atu ena, ko te kona oro mā'ea era, ta'e ko Haŋa Hemū.


– “¡'A! He aŋi 'ā ta'u vānaŋa ena.”

¿Mo ai ia pē ira, he aha ia te MOP e huri era i te pīturi 'i te kona era?

– “Ta'e i huri, koi'ite ko toto 'ā te tura 'e 'ai ka ŋa'aha. 'O ira e tehe era te pīturi. Te rua me'e, koi'ite he accidente te pīturi i pariŋi ai 'i te kona era, ta'e 'ō pē nei ē: i haŋa e mātou mo huri.”

E ai rō 'ā te hoho'a o te homo e tahi 'i te ara era o Viri iŋa o Tuki. ¿O kōrua i tanu i rā homo? ¿'I 'aŋahē kōrua i tanu ai 'e he aha kōrua i tiaki ai ki te hora nei mo tanu iho?

– “O mātou o te Obras Públi-cas i tanu 'i te mahana hopu 25 o Hora Nui. A mātou i ta'e tanu ai, e tiaki 'ā ki te geólogo e tahi mo oho mai mo u'i riva-riva he aha i e'a ai te me'e era.”

– “Ki tō'oku mana'u ta'e te me'e era he homo. Te me'e, pa'i, he homo 'i mu'a ā, he meteorito. 'E te kī o te geólogo, te me'e era he miti iŋa o te vai a te kona o ruŋa 'i te mā'uŋa 'ai ka turu ka oho mai a raro. Ko kai ko oho mai 'ā e te vai era e miti era, he 'opo atu i te 'ō'one 'e he emu atu te henua. Ta'e he ta'u ra'e o te e'a o te me'e era, he rua ta'u nei. 'I ruŋa i te parau aŋa era e te geólogo, pē nei e kī era, pē mu'a ka oho ena he ai haka 'ou te me'e era, kā 10 matahiti.”

¿E puru rō a Haŋa Hemū 'i te ŋā 'ati ta'ato'a topa ena?

– “Kai 'ite mai. Ki tō'oku mana'u e ko puru. Hai mā'ea oro, pa'i, o ira te taŋata e aŋa

ena i te rāua hare. 'E mo puru, he oho ia ki a Tire 'e mai ira ana tari mai te kīkiri 'e te 'one a ruŋa i te pahī.”

– “Te me'e nō, tara ri'a-ri'a te tara mo 'auhau o te tari mai i te kīkiri. E tahi hanere ta'utini 'i te mētera kuviko e 'auhau ena. Mo ai pē ira, e tahi mētera kuviko o te 'one e tahi hānere ta'utini tara tire. ¡Ta'e ko te karo haka reka ena!”

¿'I hē e noho ena te tara era o te 'one, o te mā'ea 'e o te kīkiri e ho'o ena? ¿E haka aŋa rō 'ā ki te aŋa o te kāiŋa nei?

– “'I te Obras Públicas 'e 'i roto i te cuenta o te Municipali-dad e hāpa'o ena.”

¿Ka hia tara i putu-putu, mai te hora ra'e ha'amata ho'o era o te 'one 'e o te kīkiri e te MOP?

– “Tara rava mau ena. 'I tū matahiti raro era (2008) ko roto i te 400 hānere mione tara tire 'e 'i tū matahiti oti ena (2009) e 300-400 hānere mione tara tire, ko tu'u-tu'u ko oho mai 'ana, pa'i, te proyecto nu-nui pa he 'ōtere Explora, 'ōtere Haŋa Roa 'e te tētahi haka 'ou atu. Te rahi mau o te tara i o'o mai ai 'i tū matahiti hope'a ena.”

¿E aŋa rō te aeropuerto?– “Te tara era mo aŋa o tū

aeropuerto 'āpī era, ko oho 'ā ki te 'ati era o te terremoto. Te me'e nō ena ka aŋa ena mai Tu'u 'a Haro pē mu'a, he hono-hono he oho 'i te vāeŋa tini o te aero-puerto 'i te ŋā kona pū-pū era 'e

'i te kona topa ena o te tutu o te manureva.”

¿Mo te aha te tara era e haka tere ena?

– “Mo te taŋata aŋa 'i te kona tī-tiŋi paura era, 'e 'i te kona oro mā'ea era. Te me'e tano mo te tara era, e u'i te ŋā pū'oko haka tere henua nei o Rapa Nui e haka piri i te mana'u mo kī ki te tara era mo noho 'i te kāiŋa nei, te aura'a: mo te ara mo haka riva-riva, mo te hāpī 'e tētahi atu me'e.”

Mo ai tā'ue haka 'ou o te megaproyecto mo aŋa 'i Rapa Nui pē mu'a ka oho ena, ¿ko mana'u 'ā kōrua mo kī 'i ruŋa 'i te licitación ki te contratis-ta, mo tari mai i te rāua 'one, i te rāua mā'ea mai i a Tire mo te rāua aŋa?

– “He aŋi 'ā te vānaŋa ena, 'e he tano ki te vānaŋa nei pē nei ē: e ha'a'au te pū'oko haka tere o Rapa Nui e tahi mau nō me'e mo kī. 'Ina ko haka rehe-rehe. Te me'e haŋa he kī: ka haka rē tahi mai te tara era mo te aŋa o te henua. Te mā'ea era ka oro era he haka rē mai mo te nu'u veve te ha'aaura'a, mo te nu'u rapa nui mo aŋa i te rāua hare. 'E te proyecto nu-nui tu'u mai mai rā, proyecto fiko ena te ha'aaura'a, e riva nō mo tari mai i te 'one o rāua mai rā mau 'ā. Te kīkiri 'e te 'one e tano nō mo ai mo te nu'u o te henua nei. 'Ina, pa'i, te tātou pāhī mo tari mai i te tātou 'one.”

Virginia Atan

He haka 'ite iŋa o te nūna'a Makenu Re'o Rapa Nui i te rāua mana'u pē hē ana hāito i te nu'u tu'u mai ki Rapa Nui.

'I te mahana toru, piti 'ahuru o te 'āva'e ena o Taŋaroa 'Uri i haka 'ite ai te nūna'a o te Makenu Re'o Rapa Nui ki te taŋata ta'ato'a o te kāiŋa i te rāua mana'u (pro-puesta) o ruŋa i te rei mo haka noho i te taŋata kē noho mai 'i te motu nei. 'I rā mahana i tu'u rō te pū'oko o te PDI 'e he haka 'ite mai i te hauha'a mo hōrou mo e'a o te rei nei. He aha ana haka hōrou, ki te kī o te kope nei: mai i a Hora Nui o tū matahiti oti ena ki a Hora Nui o te matahiti nei i o'o mai ai ki te motu nei e 95 taŋata taparahi-ta'ata kimi e te rei o Tire 'e e 1.150 i ai rō te rāua hape ki te rei pa he tafa i te rua, pa he toke i te rua taŋata e haka noho hai haŋo 'o hai hoe, pa he ture moni 'e pa he aha atu pa he aha atu. Te mana'u nei (propu-esta) ko va'ai 'ana e te nūna'a o te Makenu Re'o 'i tū mahana hopu 23 o Taŋaroa 'Uri ki te secretario de interior ko Rodrigo Uvilla, he pū'oko o te 'amurama'a aŋa o ruŋa i te rei mo hāito i te nu'u ana o'o mai ki te motu nei.

Te nu'u haŋa mo 'ata 'ite o ruŋa i te mana'u nei, ka haka hāhine ki te nu'u o te Makenu Re'o; mo rāua e haka take'a atu i te rāua mana'u era (propuesta).

Virginia Atan

He aha ana haka hōrou te rei mo hāito i te taŋata tu'u mai ki Rapa Nui


Te kī o te Subsecretario o te Interior Raúl Ubilla: “Te aŋa o rāua i oho mai ai mo u'i i te mana'u o te rapa nui o ruŋa i te roa ena, he hāito i te taŋata tu'u mai noho 'i rapa nui, mo haka taka-taka i te ŋā mana'u pūai ena o te ta'ato'a nō mo ha-ha'o ki roto i te rei nui-nui o te tire (he Constitución), he hāito i te taŋata tu'u mai noho 'i Rapa Nui.

“'I tū matahiti oti ena, i tu'u

ai ki roto i te parlamento, te re-forma constitucional e kī rō 'ā: E hāito te tu'u iŋa, te noho iŋa 'e te vari iŋa mai o te taŋata kē a Rapa Nui 'e a Juan Fernandez. Ko ha'ati'a mai 'ā e te sēnao 'i te 27 o 'Anakena 'e ai te reforma nei e noho mai era 'i roto 'i te piha aŋa o te riputao.

“Ko kī 'ā mo haka ke'o-ke'o, 'e te huru he 'ē mai e te riputao

He rei mo hāito i te taŋata tu'u mai ki Rapa Nuite reforma nei. Mo ai pē ira, ki te hope'a o te matahiti 'o ki te ha'amata iŋa o te mata-hiti ena, ko ai ko oti 'ā te rei nei he hāito te o'o iŋa mai, te noho iŋa 'e te vari iŋa mai o te taŋata kē ki Rapa Nui. Te aŋa nei i haka

tika ai 'o 'ati te nātura o te motu nei 'i te rahi o te taŋata noho mai 'i nei.

“Mo tiaki ki te hope'a o te matahiti ana aŋa iho i te rei nei, he roa-roa haka 'ou tō'ona e'a iŋa mai. Ta'e, pa'i, pa he me'e ko rito era 'ā i te taŋata o te motu nei 'e he 'ē mai e te sēnao, he ha'amata he hāito rō 'ai ia te taŋata oho mai ki Rapa Nui.

“'O ira a au 'e te nu'u oho mai

nei 'i muri i a au, ka aŋa atu ena 'i te ŋā mahana nei, mo haka roŋo atu, mo 'a'amu mai i te kōrua mana'u 'e i te me'e haŋa o kōrua mo ha-ha'o ki ruŋa i te rei nei, mo u'i mo haka taka-taka mo ha'aputu i te mana'u ri-riva ena, ki tano tahi ai te me'e haŋa o te rapa nui.

“'I te pō'ā o 'aŋarīnā i piri ai a au ki tētahi nūna'a rapa nui, 'e

ko pāpa'i era 'ā i te rāua mana'u. 'Ata hau i te riva mo ai pē ira, he hōro-horou, pa'i, te aŋa nei.” Pē ira te kī tako'a o te Subsecretario o te Interior.

“Te me'e haŋa,” —i kī ai e te Pū'oko Haka Tere o te Nūna'a Aŋa ki te Rūhia, ko Edgard Her-everi—, “he aŋa riva-riva i te rei mo hāito o te taŋata ana tu'u mai ki Rapa Nui a roto i te roa: turis-mo sustentable y de calidad. Ko haka piri era 'ā, pa'i, te mana'u o te rapa nui mo te aŋa nei 'i tū matahiti oti ena o te 2009 'i roto i te hare hāpī. Te me'e o te hora nei, he haka tano-tano he oho i rā aŋa, ki ke'o-ke'o ai te aŋa nei”.

“E ai tako'a rō 'ā te ku'i-ku'i o te aŋa nei.” —i kī ai e te Pū'oko Ma'u Vānaŋa o te Makenu Re'o Rapa Nui, ko Ivonne Calderón. “Pē nei te ha'aaura'a: te rei nei ana aŋa hai mana'u o te rapa nui; pē ira e kī era 'i ruŋa i te rei De-claración de los Derechos de los Pueblos Indígenas. Te rāve'a mo

aŋa riva-riva o te rei nei, e ai te kope ma'u ture e tahi mo hā'ū'ū mai ki te aŋa nei. Ka tahi matahi-ti o te aŋa o te oho mai o mātou, ko rito 'ā nei aŋa. Te me'e haŋa nō o mātou: he haka 'ite 'e he 'ui-'ui ki te rapa nui ana ai ko tano 'ā ki te rāua mana'u. Ki oti te ŋā aŋa ra'e nei: he to'o mai e tahi kope ma'u ture mo haka aŋi-aŋi mo oho ki te rapa nui ana ai ko

tano 'ā. 'Ai era ia ka va'ai iho atu mātou i te aŋa nei. Roa ena, pa'i, mo va'ai nō atu. kai 'ui hia i te mana'u o te rapa nui, e ko tano.” Pē ira a Ivonne i kī ai ki te Sub-secretario o te Interior.

Pē nei tako'a te Subsecre-tario del Interior i kī ai ki te ŋā nūna'a nei: 'i muri i a ia, te kope ma'u ture oho mai mai te Sub-secretaria de la Presidencia, ko Eduardo Riquelme, taote con-stitucionalista tire, mo aŋa 'e mo haka tano-tano i te me'e haŋa o kōrua, mo ha-ha'o ki te rei ena mo hāito i te taŋata ana tu'u mai ki Rapa Nui.

Pē ira i piri haka 'ou ai 'i te mahana 14 'e 15 o Hora Nui te nūna'a o te Makenu Re'o Rapa Nui, 'e o te Nūna'a Aŋa ki te Rūhia, ki tū taŋata nei ko Edu-ardo Riquelme.

Te me'e i vānaŋa 'i te ŋā ma-hana nei:

1.- I te rahi o te tara mo rava'a mai mo haka tere i Rapa Nui mai te rūhia. E aŋi-aŋi riva-riva 'i ra'e, ko ai te nu'u he rūhia 'e ko ai te nu'u oho mai mo noho 'i nei 'i Rapa Nui;

2.- Pē hē te 'auhau iŋa o te nu'u ka o'o mai ena ki Rapa Nui;

3.- Mā'ai e ha'aputu i te tara ka 'auhau mai ena e te rūhia 'i te hora tu'u mai ki Rapa Nui;

4.- Ki te aha ki te aha ka haka tere ena te tara 'ouhou mai e te tūrita;

5.- Mā'ai e kī ki te aha ki te aha ka haka tere ena te tara 'au-hau mai e te tūrita.

Te me'e haŋa 'i te hora nei he haka topa i te mana'u: Pē hē te rapa nui i haŋa ai mo hāito i te taŋata o'o mai ki Rapa Nui. Mo haŋa o kōrua mo va'ai i te kōrua mana'u o ruŋa i te aŋa nei e haka uŋa te kōrua mana'u ki [email protected].

Virginia Atan

He piri iŋa o te nūna'a Makenu Re'o Rapa Nui, Cámara de Turismo 'e o te 'Umaŋa Hatu Re'o ki te Subsecretario del Interior 'i te mahana 13 o Hora Nui.

Mahana i piri o te nūna'a o te Makenu Re'o Rapa Nui 'e o te Cámara o te Tūrita ki a Eduardo Riquelme, kope ma'u ture o te Subsecretaria de la Presidencia.


He manu tu'u pa he roe rova'a 'i Rapa Nui

1 mm o te roa-roa o te manu nei.

Te manu nei i rova'a ai mai roto i te huŋa –huŋa miro paka-paka.

Ko rova'a 'ana e tahi manu 'iti-'iti tu'u pa he roe 'i Rapa Nui. Te me'e nei he parau 'āpī e tahi mo te ao ta'ato'a, 'i te me'e 'ina he nu'u ra'e i 'ite o ruŋa i te manu nei. I rova'a ai te manu nei mai roto i te 'ana e tahi o Roiho. I hau rō atu te karu raiti i te nui-nui 'e tō'ona kōrore, mea-mea 'e e 'apa tu'u rō 'ana pa he roe.

Te nūna'a era o rāua i rova'a te manu nei o te kope ko Jut Wynne te pū'oko. E aŋa ena 'i te Universidad o Arizona 'i Marite. Te nu'u nei ko aŋi-aŋi 'ana pē hē te fauna o te henua nei i kamiare i oho mai ai ka toru hānere ma-tahiti atu a tu'a. Ki te rāua kī: te manu ena o 'aŋarīnā 'i Rapa Nui; mai te rua henua i ma'u mai ai, ta'e he manu tuai o te motu mau nei 'ā. Hai me'e nei i mana'u ai

te nu'u nei mo kimi a roto i te 'ana i te manu tahito o te motu nei. I kimi ai a roto i te 'ana, 'i te me'e era he kona e ko rova'a te 'ati e te 'animare 'i te me'e era kona puru.

Ki te u'i o te nu'u cientifico, te rova'a i te manu nei he me'e nui-nui e tahi mo rāua, 'i te me'e era, te rahi ra'a o te manu tuai o te motu nei ko ŋaro tahi 'ana. Te me'e ta'e aŋi-aŋi riva-riva e te cientifico ana ai te manu nei 'i Rapa Nui mau nō. E tano nō ki te rāua kī: mai te tētahi motu ena o te pōrinetia i ma'u mai ai. Te me'e nō kai rova'a 'ana e te tētahi nu'u 'i te tētahi henua.



Pē nei te aura'a: 'i tū 'āva'e ena o Hora 'Iti i tu'u rō mai ki Rapa Nui te taŋata ma'u ture e tahi o te henua papa'ā ko Leonardo Crippa, aŋa o te Indian Law Re-source Center.

E hā mahana o te taŋata nei i noho mai ai. I 'a'amu rō mai e te kope nei pē hē te rāua aŋa iŋa, ki a ai a rāua e aŋa ena, 'e i haka 'ite tako'a rō mai rāuhuru atu ture o rāua i rē.

I hoki era te io nei, i ma'u rō me'e rahi nō atu parau i va'ai e te rapa nui o ruŋa i te 'ati topa ki a rāua. Rā ŋā parau i ma'u ai mo u'i e te nu'u nei o te Indian Law i te rāve'a mo hā'ū'ū ki te 'ati nei o te rapa nui a roto i te haka tere iŋa tano o te ao ta'ato'a.

'E 'i tū 'āva'e ena o Hora Nui, i tu'u mai ai te parau 'āpī o te kope nei, 'e hora piti o te ahi-ahi 'i te 'Ōtere Haŋa Roa i piri ai te tāŋata mo haka roŋo i tā'ana vānaŋa.

Ki te hua'ai 'a Hitoraŋi i haka ma'u mai ai e te kope nei ko Crippa i te vānaŋa mo haka 'ite ki te rapa nui ta'ato'a.

Te roŋo: mo va'ai o te rapa nui i te rāua poder e tāpura 'i roto i te nōtāria ki riva ai a ia mo ma'u i te ture o te taŋata o te motu nei ki roto i te Corte Interamericana o te Derechos Humanos 'e ki

roto i te Comisión Interameri-cana de Derechos Humanos mo hapa'o i te rapa nui. Ki tā'ana kī: Pē hiva 'ā te rapa nui ta'ato'a ana haka taka-taka pa he hua'ai mo aŋa i te parau nei ki riva ai a rāua, te nūna'a ma'u turu o te Indian Law, mo hāpa'o i te taŋata o te motu nei, ka ai atu he taŋata, he vi'e, 'o he ŋā poki, ka ai te rāua ture henua 'o ka ta'e ai.

'I ra'e ki te turu ki te nōtāria, ka oho ki te taŋata ma'u ture ena o te hare tāvana ko Paul Díaz. I a ia te mandato especial nei. 'I ira ana pāpa'i ana tāpura i te 'īŋoa, 'e ki oti he turu he tāpura i te nōtāria, 'ai ka haka ma'u iho ki te taŋata nei ko Crippa.

'I te mahana mau nei 'ā o Hora Nui, piri nei 'i te 'ōtere, i tu'u tako'a rō ki ira te pū'oko haka tere o te Parlamento Rapa Nui, ko Leviante Araki, 'e te rāua pū'oko hāpa'o o te haka tere iŋa taŋata ko Eriti Teave Hei. Te rāua kī: e ai haka 'ou rō 'ana te rua rāve'a mo haka hōro-horou o te parau nei. E riva nō te Parla-mento Rapa Nui mo tāpura i te parau uŋa mai nei e Leo Crippa. Pē nei te aura'a: mo te pū'oko o te 36 hua'ai o te motu nei. He rāve'a ra'e nei mo haka topa i te horo ra'e o te rapa nui 'i roto i te Comisión Interamericana o te Derechos Humanos.

Te parauti'a o te aŋa nei, te In-dian Law 'ina he aŋa ki te taŋata e tahi. E ma'u ena i te ture, e ai o te nūna'a taŋata o te henua e tahi. Mo riva o te horo ra'e nei o te rapa nui, e rahi te taŋata ana tāpura i tū parau uŋa mai nei e Crippa.

Mo ai o te kōrua 'ui o ruŋa i te parau nei ka pāpa'i ki a: [email protected] 'o he kimi kōrua i te rāua aŋa i te www.indianlaw.org.

Virginia Atan

He parau 'āpī o Washington

Leo Crippa, taŋata ma'u ture o te Indian Law Resource Center.


'I te mahana tāpati 12 o Hora Nui i tu'u mai ai ki Rapa Nui, te Subsecretario del Interior ko Raúl Ubilla, 'e i piri rō ki te hua'ai o te Hitoraŋi hora pae o te ahi-ahi, ki marere mai mai te piri iŋa 'i roto i te 'ōtere. I turu mai ai te hua'ai o te Hitoraŋi ki te hare o te suerekao, i hokorua rō mai i a rāua e tētahi hua'ai o te kāiŋa.

I hatu rō e nua 'Aravitera Hito ki tētahi ŋā hua'ai era mo hokorua i a rāua ki te hare o te suerekao. 'E i tu'u era ki ira, kai ha'ati'a ki tētahi ŋā hua'ai era mo hokorua i te Hitoraŋi ki roto i te piri nei o rāua koia ko te Subsec-retario o te Interior.

'Ina kai ha'ati'a i te taŋata mo uru mo mata'ite i te rāua vānaŋa, 'āmui kai ha'ati'a mo uru o te nu'u periorita ki roto i te re-unione nei, 'e pē ira tako'a 'ā kai ha'ati'a i a Vero Tuki mo ma'u i te mākini mo hoho'a 'i roto.

Me'e māere te me'e nei, mo haka topa riva-riva o te mana'u.

Ka ai atu pē ira, te vānaŋa i kī ai e te subsecretario ki te hua'ai nei he Hitoraŋi, ko te me'e kī ra'e era 'ā: “Te me'e hope'a o te riva-riva e e'a kōrua mai roto i te 'ōtere, 'e ki oti he aŋa te 'amurama'a e tahi mo vānaŋa, mo kimi i te rāve'a haka 'ou e tahi.”

Te kī 'a nua 'Aravitera: “I haka mira-mira i oho nō mai i a mātou

'i roto 'e i haka tāika nō mai. Ko kī 'ana e au, e ko tano a mātou mo e'a mai roto i te 'ōtere, 'ī, pa'i, i haho tō'oku hua'ai. E ko e'a mātou ki te more iŋa o te ŋao, 'ātā ka haka tī-tika rō mai e rāua (e te fiko) i te rāua hape aŋa era 'i mu'a ā ki tō'oku nua era.”

'E 'i te ŋā mahana noho mai era o te Subsecretario o te Inte-rior i tuha'a rō i te parau henua ki te nu'u rapa nui, he nu'u ko haka pāpa'i era 'ā i a rāua, mo va'ai tō rāua o te henua.

“'Ina e tahi fiko haŋa mo haka tī-tika i te 'ati aŋa era e rāua 'i mu'a ā. Te me'e haŋa rahi mo kī ki te rapa nui: “Ka noho 'iti nō

mai kōrua, e aŋa te 'amurama'a, e vānaŋa te ŋā me'e nei 'i ruŋa i te 'amurama'a e tahi, 'e 'ina he me'e ra'e i va'ai ki te rapa nui. (…) Te me'e haŋa o te taŋata o te henua nei: he haka hoki tahi e te fiko i te rāua henua 'i te hora mau nei 'ā.”

I vānaŋa rō te uka e tahi o te hua'ai 'a Hitoraŋi ko Marisol Hito a roto i te CNN o Tire 'e pē nei tā'ana kī: “I te matahiti 1966, hora aŋa era o te Rei Pas-cua, i no-no'i ai e te fiko ki te rapa nui hai pārehe-rehe henua mo aŋa o te me'e mo ma'u i te kāiŋa a roto i te hauha'a. He va'ai ia e te hua'ai. I oti era he to'o mai

e te Korfo he ho'o ki te nu'u ta'e he rapa nui, te aura'a: ki te hau kē 'e he ai mau rō 'ai pē ira. 'Ina kai ha'atura ki te rei aŋa mau era 'ā e rāua.” “Te rāve'a mau nō mo haka mao o te 'ati ta'ato'a nei, he haka hoki tahi mai e te tire i te henua ta'ato'a o te rapa n nui.” (Mo haŋa o kōrua mo haka roŋo i te 'a'amu nei 'a Marisol Hito ka uru ki te www.cnnchile.com.)

'I nei mahana mau nei 'ā o te ho'e 'ahuru mā piti o Hora Nui, ki oti te piri o te Hitoraŋi ki te Subsecreterario del Interior, i piri tako'a rō ki te nūna'a rapa nui haka 'ou.

Te kī o te Subsecretario del Interior: a rāua i oho mai ai mo haka roŋo i te 'ati nei o te rapa nui. Te aura'a, he ŋā 'amurama'a haka piri era 'i te 24 o Hora 'Iti 'i roto i te mōnea: he estatuto, he hāito i te nu'u tu'u mai ki Rapa Nui, he haka tere iŋa hauha'a mo te kāiŋa 'e he ture henua.

Huru kē huru kē te Subsecre-tario i pū'oko i te ŋā 'amurama'a nei, 'āmui tako'a te nu'u o te Co-deipa 'e o te Consejo Munici-pal. “Āpō he ha'amata mātou he piri ki te taŋata mo aŋi-aŋi i te 'ati 'e mo ma'u i te mana'u o te rapa nui. Mā'aku e pū'oko i te 'amurama'a o te migracion 'e mo te Subsecretario o te Bi-enes Nacionales e pū'oko i te 'amurama'a o te ture henua. E rua nūna'a taŋata ka aŋa ena 'i te ŋā mahana nei, 'e tāpati ena ka tu'u mai tētahi atu nu'u mo aŋa i te ŋā tētahi 'amurama'a ena. A mātou, pa'i, hora kai o te maha-na piti ko hoki 'ā ki a Tire.”

Te me'e haŋa he aŋi-aŋi 'e he 'ite o rāua i te mana'u o te rahi ra'a o te taŋata noho 'i Rapa Nui.

Te kope ma'u vānaŋa o tū nūna'a haka 'ou nei, ko Joel Huke 'e te kope huri vānaŋa ko

He hua'ai 'a Hitoraŋi 'e he subsecretario o te interior (12/09/2010)

He tu'u iŋa o te Hitoraŋi ki te hare o te suerekao mo vānaŋa ki te Subsecretario o te Interior.

He Rapa Nui hokorua i te hua'ai 'a Hitoraŋi.

He e'a iŋa o te Hitoraŋi mai te vānaŋa iŋa ki te Subsecretario o te Interior.


'Eriti Teave Hei. Te kī 'a Joel Huke: “A mātou he hakaara o te 'ariki, te ture o mātou he henua. Te haŋa he 'ite mai, pē hē mātou ka rava'a mai nei i te mātou henua. Te me'e haŋa, he kona ta'ato'a o te kāiŋa nei ko Rapa Nui, ta'e nō 'ō ko te pārehe-rehe 'aru-'aru ena e te hua'ai. Te haŋa o mātou, he ma'u ō'ou i te mana'u nei o mātou ki te pū'oko haka tere o kōrua ko Sebastian

Piñera. Te mana'u o mātou, pē mu'a ka oho ena he hāito i te mātou henua hai GPS 'o hoki haka 'ou mai te nu'u o te Bienes Nacionales o tāpa'o hape mai i te mātou kāiŋa. 'Ī mātou e tiaki

rō atu ki te kōrua pāhono.”Te kī o te Subsecretario: “'I te

ho'e mahana o Hora Nui i u'i ai i te rāve'a tano mo aŋa. Pē ira i haka topa ai te mana'u: e haka roŋo ki te hua'ai ta'ato'a ai o te rāua 'ati o ruŋa i te henua, hua'ai va'ai era i te rāua parau ki te In-tendente. 'E te me'e no-no'i mai ena e kōrua, e ko tano au mo kī atu i te mana'u o te fiko. E haka topa riva-riva, pa'i, i te mana'u,

'e mo ai pē ira, e aŋi-aŋi mai i te kōrua mana'u mau 'e i te kōrua me'e haŋa. Tā'aku me'e haŋa, he ma'u i te kōrua mana'u pūai ena ki te kona mo aŋa mai ai e mātou i te me'e hope'a o te tano mo te

ta'ato'a o kōrua o te rapa nui.

Te vānaŋa o te Subsecretar-io de Bienes Nacionales: “Te 'amurama'a o te henua i haka piri ai 'i te 24 o Hora 'Iti. I aŋa rō rāua 'i te 25 'e 'i te 26 mahana o nei 'āva'e. 'I te ho'e mahana o Hora Nui i tāpura ai e mātou i te rāve'a pē hē mātou ka aŋa ena. Te rapa nui o roto ko Raúl Teao, ko Carlos Riroroko, 'e ko Jaime Tapia, pa he taŋata ma'uture aŋa ki te tāvana. Nei rāve'a, he ha'aputu i te parau ta'ato'a o ruŋa i te henua horo mai ena e kōrua, 'e te rua rāve'a, he haka piri i te 'a'amu 'e i te vānaŋa o ruŋa i nā ŋā henua ena kōrua e horo mai ena 'i nei 'i Rapa Nui. Te me'e ra'e ko no-no'i ana mātou ki te parau ta'ato'a ai ena i te 'aramā 'i tū mahana pae oti ena, 'e nā he va'ai tahi mai i te parau ta'ato'a no-no'i nei. 'E pē ira 'ana, ko rava'a tahi mai 'ana te parau ta'ato'a o roto i te archivo nacional digitalizado 'e tako'a te parau ta'ato'a ai 'i te Bienes Na-cionales. 'I ruŋa 'ā i kī rō mātou ki te taŋata mo tari tahi mai i te rāua parau, mana'u e rāua he parau mo hā'ū'ū ki te aŋa nei. Te me'e hope'a, he ai o mātou 'i nei mo haka roŋo atu ki te kōrua mana'u 'e ki te kōrua me'e haŋa. Ki te aŋa era mātou i oho mai ai mo haka roŋo atu ki a kōrua 'ātā ki te mahana piti. Ko haka roŋo 'ana mātou e 15 horo koia ko te pāpa'i 'e ko te karava i te re'o o te kōrua vānaŋa, 'o ai haka 'ou te mana'u 'ino. Hai ŋā vānaŋa nei o kōrua, ka uŋa iho ena e mātou i te mana'u tano ki te Gobierno del Interior o ruŋa i te rāve'a hope'a o te riva-riva ki te mātou mana'u o te gobierno mo kōrua. Pē ira te 'amurama'a o te ture he-nua e aŋa atu ena 'i te hora nei.”

Te kī o te suerekao: “E 'ui ki te rahi ra'a o te rapa nui, hoki, ko haŋa 'ana a rāua ta'ato'a mo hoki mai o te kāiŋa ki te rima o te rapa nui. Nā te fiko he tuha'a he oho haka 'ou atu i te henua, kora'iti

(12/09/2010)

kora'iti 'ina ko veve-veve, 'e mo kī mai kōrua ki te viri-viri o te henua, e ko tano, he pe'e-pe'e te vānaŋa. Te ŋā nu'u ena ko 'aru-'aru 'ā i te henua e ko haka e'a. He rara he oho nō i te parauti'a 'e he va'ai i te me'e mo tano ki a rāua. Nā, kōrua he rava'a he oho i te kōrua henua, pa he me'e nei: kora'iti kora'iti, ta'e pē nei ē: e tahi nō 'ō hora.”

Te aŋa tako'a o te Subsecre-tario o te Interior i oho mai ai, he tuha'a i te parau henua ki te nu'u rapa rui, nu'u ko haka pāpa'i era 'ā ki to rāua o te henua mo tuha'a.

Te me'e ta'e reka nō o te aŋa tuha'a nei o te henua e te Sub-secretario ko Ubilla, ta'e e haka tī-tika 'ā i te 'ati nei, e 'ata haka rahi 'ā i te aŋa 'e i te 'ati o ruŋa i te aŋa nei he henua. Ko 'ite tahi 'ana, pa'i, e te taŋata: te henua nei o te Rapa Nui. 'E i kī tako'a rō 'i mu'a 'ā e te Pū'oko Haka Tere o Tire ko Ricardo Lagos 'i roto 'i Koro Paina Kori: “Te henua o kōrua i haka pāpa'i ai e te tire mo hāpa'o atu i te kōrua hauha'a. 'O ira 'ī he haka hoki kora'iti he oho atu.”

Te 'ui: ¿He aha i tuha'a iho ai 'i te hora nei te henua ki ture e te rapa nui? ¿Hai mana'u hē e tuha'a ena 'i nā ŋā henua? ¿E piri rō 'ā te mana'u o te ŋā Pū'oko Haka Tere henua ena o ruŋa i te 'ati ta'ato'a nei? ¿E oho rō 'ā te ŋā Pū'oko Haka Tere nei o te kāiŋa e 'ui rō 'ā, e 'ā'a-'a'amu rō 'ā mo aŋi-aŋi riva-riva i te 'ati o te ŋā nu'u 'a-'aru ena i te rāua henua?

Me'e rahi te me'e ta'e au e noho mai ena 'i te kāiŋa. Te me'e haŋa, he haka piri e tahi mau nō mana'u.

Nā, e ai rō 'ā te mata e u'i mai ena mai ruŋa 'e mai te ao ta'ato'a. 'Ina kōrua ko ri'a-ri'a ana kī kōrua i te parauti'a.

Virginia Atan

He nuna'a taŋata koia ko te Subsecretario o te Interior.


Te ahu ena ko Akivi i haka tu'u haka 'ou o te kope e tahi te 'īŋoa ko William Mulloy. Te taŋata nei i tu'u ra'e mai ai ki nei 'i roto i te ara oho mai o Kontiki (Thor Heyerdahl) ki te porinetia 'i te matahiti 1955-56. 'I te ta'u nei e aŋa era te kope nei pa he pū'oko o te departamento o te antropologia 'i te Universidad o Wyoming. E rima 'āva'e ō'ona i noho mai 'i nei 'i rā matahiti 'e he pohe rō 'ai ki te me'e tupuna

Ka pae 'ahuru matahiti o te haka tu'u iŋa era o Ahu Akivi

o te motu nei. 'E 'i te matahiti 1960 i haka tu'u ai i Ahu Akivi ararua ko Gonzalo Figueroa.

'I te hope'a o te ono 'ahuru te nūna'a ena e kī ena hai vānaŋa papa'ā: World Monument Fund, koia ko te Universidad o Wyo-ming, he National Endowment for the Humanities o Mariti 'e he Oficina o te Planificación o te Tire i hā'ū'ū ai ki a koā Mulloy 'i te rāua aŋa he haka tu'u i te ahu. Te ahu o te kope nei i haka tu'u,

Te vi'e nei te poki 'a William Mulloy, ko Brigid Mulloy.

o roto i te piti 'ahuru matahiti aŋa ō'ona 'i nei, ko Ahu Akivi, ko Ahu Vai Teka ('i te ha'amata o te ono 'ahuru), ko Ahu ko te Riku, ko Ahu Tāhai, ko Ahu Vai 'Uri (1968-1970); ko Ahu Huri 'a 'Ureŋa (1972); 'e 'i te matahiti mau nei 'ā e rua ahu haka 'ou 'ina he 'īŋoa 'i Haŋa Kio'e; ko 'Ōroŋo (1976-78) 'e ko Ahu o Kava.

'O ira, 'i te matahiti nei, 'i te ho'e 'ahuru mā piti mahana o Taŋaroa 'Uri i aŋa ai e te ŋā poki 'a William Mulloy i te ŋoŋoro hai 'umu tahu mo haka mana'u i te haka tu'u iŋa o Ahu Akivi. Nu'u ri'a-ri'a te nu'u i tu'u ai ki te ŋoŋoro nei: he ŋā poki mau 'ā a Mulloy koia ko te makupuna, hunoŋa, 'e he repahoa o te hua'ai 'a Mulloy oho mai mai te henua

papa'ā 'e he nu'u rapa nui ta'ato'a hā'ū'ū era ki a Mulloy 'i te haka tu'u iŋa era o te ahu ena ko Ahu Akivi.

'E pē nei te kī o te poki e tahi 'a Mulloy ko Brigid:

– “He me'e hope'a o te hōnui te haka tu'u iŋa era o te ahu nei mo te taŋata rapa nui. Ko māroa haka 'ou 'ana, pa'i, te mōai koia ko tō'ona mana, 'e ko ai tako'a 'ana te ahu nei pa he me'e mo haka hio-hio haka 'ou i te haka tere iŋa mātāmu'a o te taŋata o te motu nei. 'E te me'e hauha'a mo 'ite e te taŋata o ruŋa i te ahu nei, i haka tu'u ai pa he me'e tuai mau era 'ā i papa i iri hai mā'ea.”




'I te matahiti 2005 i rova'a ai e tahi paraneta ŋo'i-ŋo'i haka 'ou 'i roto i te sistema solar nei, 'i rā atu era o te kona teka o te para-neta ena ko Pluton. Te paraneta nei i take'a ra'e o te ŋā kope nei ko M. E. Brown, C.A. Trujillo 'e ko D.L. Rabinowitz mai te kona u'i hetu'u ko Palomar o Marite 'i California. Te ruŋa o te para-neta nei e puru rō 'ā e te etano 'e metano, e riva tako'a nō e te nitrogeno ko iero 'ā. Ki te kī o te nu'u nei: 'ina he saterite o te paraneta nei. E toru hānere matahiti mo teka tahi i te ra'ā. Ka ha'aaura'a atu e tahi mata-hiti mo te paraneta nei, ka kī e toru hānere matahiti mo te tātou paraneta nei.

Ko nape 'ana te paraneta e tahi hai 'īŋoa rapa nui

I nape ai i te 'īŋoa o te para-neta nei ko Make-make. O te kope ena ko M. Brown i nape. Ki te rāua kī, pa'i, te 'atua era ko Make-make he 'atua o te fertili-dad. E hānautama rō 'ana, pa'i, tā'ana vi'e hora rova'a era i te paraneta nei.

'I a Maro o te matahiti 2008, te Unión Astronómica Interna-cional i ha-ha'o ai i te paraneta nei koi'ite e kī rō i a ia he “Plu-toides” he 'īŋoa kī mo te para-neta ŋo'i-ŋo'i pē nei. 'E 'i te 15 o 'Anakena i kī ai he Plutoide mau 'ā.



'I te ho'e 'ahuru mā maha ma-hana o Taŋaroa 'Uri i haka taka-taka ai e te Conadi i te nu'u hōnui o te kāiŋa o ruŋa i te roa ena o te re'o pa he 'Ūmaŋa Hatu Re'o, pa he mā'ori hāpī, pa he nu'u huri puka, pa he taote hāpī o ruŋa i te re'o 'e he tētahi atu nu'u aŋa mo te riva-riva o te re'o rapa nui. I haka taka-taka ai i te nu'u nei 'i te me'e era ko tu'u mai 'ana te vi'e e tahi ko Elsa Gonzales, uŋa mai e te Ministerio o te Hāpī e ma'u rō 'ana me'e rahi nō atu 'ui mo pāhono e te ŋā nu'u ta'ato'a nei. Ki te kī o te vi'e nei: te Ministerio e haŋa 'ana mo te hāpī iŋa ena o te EIB mo hāpī i te re'o henua: i te kechua, i te mapudungun, i te aymara 'e 'i te roa o te motu nei i te vānaŋa rapa nui. I haka 'ite tako'a rō mai e te vi'e nei: te ŋā 'ui ta'ato'a era i to'o mai ai e rāua mai te Plan y Programa aŋa e te nu'u o nei mau 'ā, haka aŋa e te Ministerio 'i tū ŋā matahiti oti ena 'e te programa nei ko va'ai 'ana e te Ministerio ki te Muni pa he mana'u (propuesta) o rāua o te Ministerio.

'I rā mahana i rahi rō te nu'u i haka 'ite i te rāua mana'u o ruŋa i te roa ena o te re'o. Ki te mana'u o Pētero Edmunds e kī era ki rā

He aŋa o ruŋa i te re'ovi'e: “Nā e ai rō 'ana te hare hāpī haka 'ou e rua mo hāpī i te ŋā poki hai 'arero tire. Ka haka rē te hare hāpī ena ko Lorenzo Baeza mo hāpī i te vānaŋa rapa nui. 'E tako'a ka u'i te ministerio ka va'ai hai tara mo te hāpī ena o te in-mersión”.

I vānaŋa rō te kope ena ko Roberto Weber. Ki te kī o te taŋata nei: He tao'a e tahi rā pro-puesta va'ai era e te Ministerio ki te muni. Te roa nō, te hauha'a mau o rā Plan y Programa mo te hora era 'ā o te ŋā poki e vānaŋa nō 'ana i te vānaŋa rapa nui, ta'e 'ō mo te ŋā poki o te hora nei. Te 'ati nui-nui, pa'i, 'ina he ŋā poki vānaŋa rapa nui toe. 'O ira, ki tā'ana kī: ka haka ai haka 'ou te programa de inmersión; 'ina, pa'i, he ŋā poki vānaŋa rapa nui toe.

Te hope'a o te reunione nei: 'ina e tahi o te nu'u tu'u era i pāhono ki tū 'ui ma'u mai era e te vi'e nei o te Ministerio. Te mana'u, pa'i, o te ta'ato'a e tahi mau nō: He u'i i te rāve'a mo haka ai haka 'ou o te ŋā poki e vānaŋa rō 'ana i te vānaŋa rapa nui.


He 'a'amu o te 'āva'ePē nei i 'a'amu mai te rū'au

Ko Veri Amo:He taŋata e tahi he noho 'i

te puku u'i 'Atua. He tu'u e tahi ra'ā ko Tare ko Rapahaŋo. He kī e tou taŋata era ki te vi'e ma'ara 'i Hiva. He kī e Tare ko Rapahaŋo: – “¿Hoki 'ina koe e ko tiŋa'i, 'ina e ko mākota, ana vānaŋa ki te rua taŋata?” He kī: – “'Ina”.

He oho a Tare rāua ko Rapahaŋo, he to'o mai i te vi'e mai Hiva. E tu'u mai era te vi'e, he haka moe ki te taŋata; he noho te vi'e rāua ko tā'ana kenu

'i te hare.'I tētahi ra'ā, 'ina he ahi. He

oho te vi'e ki te ahi to'o mai ki te hare era 'i Te Manavai Parera. E oho mai era ki te hare, he hoa te 'ua, he tehe te kī'ea o te 'āriŋa.

E u'i era e te kenu, ku tehe 'ā te kī'ea, he kī: – “¿Mai hē koe, i tehe ai te kī'ea?”. He kī te vi'e: – “Mai te ahi to'o mai”. He kī te kenu: – “'Ina; mai te rua taŋata koe”. He mākota, he tiŋa'i i te vi'e.

E tiŋa'i era, he e'a te vi'e ki haho mai roto mai te hare, he oho, he tere. He oho atu te kenu, he raŋi mo haka hoki mai. He

raŋi mai te vi'e: – “He oho au”.He tu'u te vi'e ki Motu Taka-

taka. He hāhine atu te kenu. He topa te 'ua kura, he hiti te hānua-nua mea; he rere te vi'e ki roto ki te hānua-nua mea, he oho ki Hiva. He taŋi te taŋata 'i ruŋa i te Motu Taka-taka; he hoki mai ki tō'ona hare.

He tu'u a Tare a Rapahaŋo, he 'ui ki te vi'e. He kī te taŋata:– “'Ina; ku tere 'ā 'i roto i te hānua-nua mea”. He kī a Tare: – “"Pē nei i kī mai ai, e ko tiŋa'i i te vi'e. Ku tiŋa'i 'ā mai nei, mai te puku era: “Ko te puku u'i 'Atua” te 'īŋoa.”

Te puku u'i 'Atua


Ka u'i nā 'i roto i te ŋā po-poto tika ena, e ai ro 'ana te nūmera. Ka haka mao te nūmera toe mo rava'a mai te ho'e ki te iva. 'Ina ko rēpite te nūmera:

Turoku• 'I roto i te ŋā po-poto tika riki-riki ena e iva.• Mai ruŋa o mai raro.• Mai te maui 'e mai te mata'u.

¿Ko ai tu'u 'īŋoa?– “Ko Chino.”¿He aha ta'a aŋa?– “He 'oka i te kai, ho'i, he

hāpa'o i te pua'a, he hāŋai i te oru.”

¿He aha te me'e hope'a o te hauha'a mō'ou?

– “¡He ŋā poki, ho'i! ¡He vi'e 'ā'aku! He aŋa 'ā'aku o 'uta.”

¿Mo hoki ō'ou a tu'a 'e mo ha'amata haka 'ou mai, ¿he aha ta'e me'e ra'e mo aŋa?

– “Ko te aŋa nei e aŋa nei e au. E ko kamiare. Aŋa riva-riva, pa'i, porque ko au mau 'ā tō'oku jefe. 'Ina, pa'i, e tahi 'ouhou i a au; 'ā'aku a au te 'ouhou. He 'ara au 'i tō'oku hora nō i haŋa; he aŋa

He mana'u o te taŋataau i tā'aku me'e nō era i haŋa.”

E 'ara ena koe 'i te pō'ā, ¿he aha ta'a me'e ŋaro'a?

– “He via haka 'ou i va'ai mai ai e te 'Atua mo ora, pa'i, —mo haŋu

haka 'ou mo te aŋa.”¿Pē hē koe e me'e ena mo

haumārū o tu'u vārua?– “E tahi nō, ho'i, me'e 'i nei

'i te hōpe'a o te tāpati, he oho koe he haka ora 'i Toroko. ¿Pē hē rā ia?”

– “He oho koe ki te disco, he turu koe ki te papa mo haka ora, pa'i, i te aŋa.”

¿He aha ta'a vānaŋa hope'a mo haka 'ite mai?

– “'Ina. 'Ina e tahi me'e mo kī. Māuru-uru nō ki te me'e nei o 'aŋarīnā e riva-riva tahi nō 'ā.”



Documents

Tapura Re'o 2010-11 Ruti.pdf