Tapura Re'o 2010-6 Maro.pdf

TAPURA RE'OMaro 2010

Pē hē ana ta'e ŋaro te 'arero rapa nui – 'i ruŋa i te puka 'iti-'iti 'i roto

He 'ariki o Rapa Nui

'O te aha te ŋā poki ana hāpī hai re'o henua 5

9

“Te me'e mana'u mau nō o te ma'ori rapa nui, he kete mau nō era o rāua, ta'e he hāpī i te ŋā poki.”

Te vi'e nei, ko Carmen Luz Zasso Paoa, i to'o ai e te taŋata o Rapa Nui mo tāvana henua 'i te matahiti piti ta'utini mā va'u. E ono 'āva'e toe he tano tō'ona rua matahiti 'i te aŋa nei. A ia ka e'a 'i te ono mahana o koro o te matahiti piti hānere ho'e 'ahuru mā piti.

8

“Te me'e haŋa o mātou o te Parlamento he hoki mai o Rapa Nui mai te rima o te hau tire”

7

2 TĀPURA RE'OMaro 2010

Te vānaŋa o te hoa ve'a

Hoa ve'a, editor: Soleil Tuki Manutomatoma • Taŋata pāpa'i: Marcus Edensky, Virginia Haoa, Christopher Browder • I huri ki te 'arero rapa nui: Miti Raŋi Te Ra'ā, Soleil Tuki Manutomatoma • Revision de traducciones: Maria Eugenia Tuki Pakarati, Merina Ma-nutomatoma Pakarati • Revision de ortografía: Maria Eugenia Tuki Pakarati, Nancy Weber • Hoho'a: Marcus EdenskyMāuru-uru ki a Roberto Weber Ch. 'e ki a Nancy Thiesen de Weber i te rahi o te rāua hā'ū'ū ki te taŋata rapa nui mo pāpa'i riva-riva i te rāua 'arero.

'I te mahana 19 o Vai Tu'u Potu, te nūna'a o te Vaka Ama Rapa Nui i oho ai ki te motu harani nei ko Nueva Caledo-nia ki te 'ā'ati vaka. Mai roto i te ŋā nūna'a nei ko Tere Vaka, ko Mata Hoe Vaka 'e ko Heke Makau i vae mai ai i te taŋata mo te nūna'a hoe o Rapa Nui. Te pūai o te aŋa nei he hoe vaka ko nui-nui ko oho 'ana 'i te ao ta'ato'a. 'I 'aŋarīnā e piti 'ahuru henua e hāpī mai ena i te hoe vaka ki te rāua taŋata henua. 'I roto i te rua matahiti e aŋa ena te ŋoŋoro nei o te 'ā'ati vaka.

'I te matahiti 2002 te matahiti ra'e o te nūna'a hoe vaka o Rapa Nui i oho ai i 'ā'ati ai 'i Bora-Bo-ra. Mai rā matahiti te nūna'a o Rapa Nui e oho ena ki te ŋoŋoro

He 'ā'ati 'i Nueva Caledonia te nūna'a hoe vaka o Rapa Nui

nui-nui nei he 'ā'ati Hoe Vaka. 'I te matahiti 2004 i oho ai ki Hawai'i ki te motu era ko Hilo. 'I te 2006 i oho ai ki 'Ao Tea Roa 'e 'i te 2008 'i California, USA.

Me'e nui-nui te aŋa tere he-nua 'i roto i te aŋa nei he hoe vaka. 'I te kona era 'i ira e piri tahi era ananake, te nūna'a o te motu ta'ato'a e haka take'a ena i te rāua haka tere henua. ¿Pē hē te Rapa Nui e haka take'a ena i te rāua haka tere henua? A rāua e haka take'a ena hai hoko . 'E te maori e haka take'a ena hai haka. Ta'ato'a nūna'a hoe vaka o tētahi motu era e haka take'a tako'a ena i te rāua 'ori.

Mai te matahiti 2007 te Vaka Ama Rapa Nui i ha'amata ai i 'ā'ati ai 'i Sudamerica. 'I tū ma-

tahiti oti ena i hoki ai te nūna'a nei o Rapa Nui ki rā 'ā'ati 'e ko rāua i rē.

Te pū'oko o te nūna'a hoe vaka nei ko Jovino Tuki i kī mai i tā'ana vānaŋa:– Te taŋata mātāmu'a o te hora tuai era e oho era ki te rāua motu a ruŋa i te vaka. Ta'e o te harani, o te panioro 'e o te paratane i oho ra'e mai ki te ŋā motu nei, o te mā'ohi i oho ra'e mai. 'O ira e ai ena te haŋa pūai ki te 'ā'ati nei he hoe vaka. 'O ira mātou e haŋa nei mo haka take'a i te tātou pūai mo te hoe vaka.

Marcus EdenskyI huri ki te 'arero rapa nui:

Soleil Tuki Manutomatoma

O te nūna'a Tahiti te 'īŋoa ko Toa'ura i haka reka i te hua'ai 'i te 30 mahana o Vai Tu'u Nui. O te nūna'a o te Vaka Ama Rapa Nui i aŋa i te ŋoŋoro nei mo ha'aputu i te tara mo oho ki te 'ā'ati hoe vaka 'i Nueva Caledonia.

Tu'u A HaroHetu'u PūTarahaoVai Tu'u NuiVai Tu'u PotuMaro'AnakenaHora 'ItiHora NuiTaŋaroa 'UriRutiKoro

Te 'āva'e o te matahiti

Huru kē huru kē te pāpa'i iŋa o te taŋata i te 'arero rapa nui. Te oho iŋa nei, 'ina he tano mo 'ata haka pūai pe mu'a ka oho ena i te pāpa'i iŋa tano o te re'o rapa nui. Te ve'a nei i aŋa ai mo ai e tahi mau nō pāpa'i iŋa i te 'arero rapa nui. 'O ira i mana'u ai 'i te hora nei mo huri i tō'ona 'īŋoa ki Tāpura Re'o, te aura'a, he tāpura iŋa i te re'o.

Mo ai o ta'a me'e haŋa mo 'ui mai 'o mo kī mai o ruŋa i te ve'a nei, ka haka ma'u mai ki [email protected].

Ka tai'o hai here.

Hoa ve'a,Soleil Tuki Manutoma-

toma

Te vānaŋa ta'ato'a kī o ruŋa i te ve'a nei, o roto i te haha mau 'ā o te kope era ki a ia i haka 'ui ai.Las opiniones expresadas en los articulos son exclusivas de las personas entrevistadas.


O te nūna'a e tahi te 'īŋoa ko “Rapa Nui Film Fest” i ma'u mai i te teata o Latinoamerica ki Rapa Nui. 'I tū matahiti oti ena i oho mai ai mo ha'amata i te aŋa nei.

'I te mahana era 14 ki te 18 o Vai Tu'u Nui o te matahiti nei, i haka uŋa ai i te roŋo ki te mahiŋo ta'ato'a o Rapa Nui mo pae mai mo māta'i-ta'i i te pērīkura paniore. E 11 pērīkura 'āpī i ma'u mai ai mo māta'i-ta'i e te taŋata. Me’e rahi te nu'u i oho ai i mata'i-ta'i ai i rā ŋā pērīkura.

I vānaŋa rō mātou ananake ko te vi'e nei ko Isidora Ca-bezón, he pū'oko o tū nūna'a nei he Rapa Nui Film Fest e pē nei a ia i kī mai ai:

– 'I te haŋa rahi ō'oku ki Rapa Nui, mātou ananake ko tō'oku repahoa i haŋa mo aŋa i te aŋa nei o te teata. 'O ira mātou i ma'u mai ai i te ŋā pērīkura nei ki Rapa Nui. 'E 'ī mātou e u'i ana i te rāve'a mo haka piri o te mana'u mai Latinoamerica ki Rapa Nui. Pē ira ka take'a ena e kōrua pē hē te haka tere iŋa o rā

ŋā kona. ¿Pē hē te kōrua aŋa i oti ai?

– Riva-riva. 'O ira mātou i koa ai 'o te aŋi-aŋi e te rapa nui i te mātou aŋa nei o te teata.

'I roto i te internet e hā'aki rō 'ā te kōrua haŋa mo haka piri o te mana'u o Rapa Nui ki te Latinoamerica. ¿He aha kōrua i haŋa ai ki rā me'e?– Te tumu o mātou i haŋa ai ki te aŋa nei mo haka piri o te mana'u o Rapa Nui ki te Latinoamerica: e haka tere nei mātou i te mātou henua ta'e pa he haka tere iŋa rapa nui. E ai rō 'ana tako'a te me'e tu'u pa he me'e o te rapa nui.

– A tātou ta'ato'a o Tire. E mana'u rō 'ā mātou e ai rō 'ā te me'e riva-riva o Latinoamerica mo va'ai mai ki Rapa Nui.

¿E mana'u rō 'ā kōrua pē

nei ē: e roa-roa rahi rō 'ana te ŋā henua nei ararua?– 'Ina. ¡'Ina! Pē nei te ha'aaura'a: mo mana'u ō'oku pē nei ē: e ai rō 'ana te hauha'a o te hau 'arimani, he haka hāhine tō'oku mana'u

Isidora Cabezón, he pū'oko o te nūna’a nei he Rapa Nui Film Fest.

Pērīkura vānaŋa hai 'arero tire 'i Rapa Nuiki a rāua. A mātou e haŋa rō 'ā mo 'ite i te mana'u o tētahi hau. ¡Me'e riva rā me'e!

¿Pē hē te ŋā me'e nei ana ta'e ai he me'e rake-rake mo te haka tere iŋa o Rapa Nui? – Mo haka piri o te taŋata i te rāua mārama-rama, he ai te mana'u riva-riva. Pē ira ana 'ata pūai te tātou mana'u pe mu'a ka oho ena. Pē nei te ha'aaura'a: mo 'ite o mātou ko ai kōrua, he aŋi-aŋi e mātou he aha te mātou me'e pē kōrua 'e tētahi me'e ta'e

pē kōrua. He me'e riva-riva mo te aŋa tere henua 'e mo te taŋata ta'ato'a mo mo'a i te mana'u o tētahi. 'Ina mātou e ko haŋa mo tōtōvā i tētahi hau.

Pē nei a Isidora i 'a'amu tako'a mai ai ko haŋa 'ana a rāua mo hoki mai matahiti ena mo aŋa haka 'ou i te aŋa nei he teata.




'I tū 'āva'e ena o Vai Tu'u Nui e tahi nūna'a o te hare hāpī i te me'e tuai o 'Arimani ananake ko te nu'u rapa nui i tano ai te rāua toru matahiti o te oho mai o te hāpī o ruŋa i te me'e o te motu nei.

Te nu'u nei i aŋa rō hai mākini take'a i te roto o te 'ō'one 'e i keri tako'a rō a rāua. Te kona i keriko Ava Raŋa Uka o Toroke Hau, 'e he raro o Ma'uŋa Terevaka, hāhine ki Ahu Hānua-nua mea. 'I te kona nei i rova'a ai e tahi puna vai. Te puna nei hai paeŋa e ho'e 'ahuru mā ho'e ko tarai riva-riva 'ā i aŋa ai. Tō'ona nui-nui 5m x 2,75m x 1,5m.

'I ruŋa i te mā'ea o roto i rā puna e tarai rō 'ana te me'e tu'u

He puna vai o Ava Raŋa Uka o Toroke Hau

He puna vai rova'a era nei o Ava Raŋa Uka o Toroke Hau. Te puna nei ko tano haka 'ou 'ā.

pa he va'e taŋata, te vaka 'e te pōhotu. I rova'a tako'a rō 'i ira i te mako'i nau 'ōpata, i te karu o te ipukaha, i te kare 'e i te rauh-uru nō atu me'e mo tarai. Rā ŋā karu nau 'ōpata era o te ta'u era o te pae hānere. Pē ira te nu'u nei i 'ite ai te puna nei o rā ta'u tako'a.

Hāhine ki nei puna i take'a ai e tahi 'ana. Ki te kī o te nu'u nei i rahi rō te taŋata i noho 'i te kona nei.

'I roto i te ava nei 'ā e ai tako'a rō 'ana e rua kona i titi hai mā'ea mo haka noho o te vai, e 'ī rō 'ana e te rare-rare.

Christopher BrowderI huri ki te 'arero rapa nui:

Miti Raŋi Te Ra'ā

He kona keri o Ava Raŋa Uka o Toroke Hau.


Mo ai o te mana'u o te matu'a o te ŋā poki o te kāiŋa e ai rō 'ā te hauha'a o te re'o henua mo hāpa'o 'o ŋaro. Ko tano 'ā ia te hāpī o te ŋā poki mo ai hai re'o o te henua, ka ai atu nu'u ta'e rahi te nu'u vānaŋa hai re'o tupuna. Roa hauha'a mo ma'a riva-riva o te ŋā poki i te re'o o te rāua matu'a, mo ma'u e rāua i te huru o te haka tere iŋa o te mā'ohi rapa rui.

Te re'o he 'ono o te taŋata he-nua, mo haka aŋi-aŋi ki te poki i tō'ona haka ara mai te tupuna 'ātā ki 'aŋarīnā. 'O ira te hauha'a mo hāpī 'e mo vānaŋa ki te poki hai re'o o te kāiŋa. Ta'e nō 'i te hare hāpī te re'o ana hāpī mo 'ite o te poki. Pē hiva 'ā 'i roto i te hare hua'ai 'ā ana vānaŋa rō te poki, ki ai ai tō'ona here ki te re'o henua mo vānaŋa.

'I te matahiti 2000 i ha'amata ai te hāpī ta'ato'a hai re'o henua o te ŋā poki, mai te roa ra'e ki te maha roa o te hāpī 'i te hare hāpī

'O te aha te ŋā poki ana hāpī hai re'o henua

Lorenzo Baeza Vega. E piti 'ah-uru mā hitu ŋā poki i ha'amata ai te rāua hāpī ta'ato'a hai re'o henua; o te matu’a o te ŋā poki i haŋa mo hāpī pē ira. E tahi piha hāpī pē ira 'i te matahiti ka tu'u rō ki te maha roa i hāpī ai.

'I 'aŋarīnā e tahi nō piha toe hāpī hai re'o henua, he hōŋa'a (Kinder A). Mai te tētahi henua o te Porinetia i haka keva ai te huru o te hāpī haŋa nei hai re'o o te kāiŋa mo hāpa'o i te re'o tupuna.

'I te matahiti 1990 i u'i ai 'i 'Ao Tea Roa, 1993 'i Hawai'i. A rāua i ha'amata ai hai hōŋa'a re'o ko te ŋā poki era e toru ki te pae matahiti. Ko u'i ra'e 'ā rāua i te ta'e ke'o-ke'o o te ŋā poki mo

vānaŋa hai hāpī e rua re'o, ko te re'o henua ararua ko te re'o papa'ā. 'O ira i ha'amata ai hai re'o henua nō te hāpī mai roto i te hōŋa'a re'o.

'I nei i ha'amata ra'e ai mai te roa ra'e o te hāpī (2000) 'e ki u'i ko ma'a mau 'ā te ŋā poki i hāpī hai re'o henua, he ha'amata te hāpī hai re'o henua nō 'i roto i te

Te Kinder A he piha hope'a hāpī hai re'o rapa nui o te hare hāpī Lorenzo Baeza Vega

hōŋa'a (Kinder matahiti 2003) 'e ki oti 'i roto i te hakapupa (Pre-kinder). Pē ira i hāpī i oho mai ai ka tu'u rō ki te matahiti 2007, 'e 'i te ta'e rahi o te ŋā poki hāpī hai re'o tire o te rua roa 'e o te maha roa 'i te matahiti 2008, he to'o mai he ha-ha'o ki roto i te ŋā piha era o te ŋā poki hāpī hai re'o henua, he 'anoi rō atu 'ai: ararua nō re'o e haka tere era te hāpī.

Mai rā matahiti i motu-motu rō mai ai te aŋa nei o te hāpī i te ŋā poki hai re'o henua.

'I te matahiti nei 2010, e tahi

nō piha toe hāpī a roto i te re'o henua, he hōŋa'a (Kinder A). Mo rāua e haka mao te aŋa ri'a-ri'a nei i ha'amata mai ai 'i te ma-tahiti 2000. Te ŋā poki i rova'a rō mo haka tere i te rāua hāpī a roto i te re'o o te kāiŋa. Pē ira 'ā te rāua hāito SIMCE hai re'o tire i oŋa rō te rāua 'ite ki te piha hāpī hai re'o tire nō. Te 'ono mau o nei ŋā poki, he ai e rua re'o mo haka aŋa i te rāua roro, i te rāua mārama-rama, 'e mo rāua e ma'u te re'o o te kāiŋa ka oho ena pe mu'a.

Virginia Haoa


He taote o te me'e tupuna¿Pē hē a koe i 'ite ai mo uru

i te kai-kai?– O tō'oku māmārū'au era ko Amelia Tepano Ika i hāpī mai i a au 'i tō'oku ŋā poki iŋa 'ā. 'I rā

hora, 'ina he terevisione. He rario nō e haka roŋo era au 'i te pō. Te aŋa o tō'oku māmārū'au ara-rua ko tō'oku pāpārū'au era he uru i te kai-kai.

E 11 'o e 12 matahiti 'ō'oku i haŋa iho ai au mo uru i te kai-kai. 'I rā hora i haka topa iho ai au i tō'oku mana'u me'e riva-riva he kai-kai. 'I tō'oku ŋā poki haŋa 'ana e take'a era e au i a rāua e uru 'ana i te kai-kai.

¿Pē hē a koe e u'i ena i te kai-kai pe mu'a ka oho ena?– 'I 'aŋarīnā e hāpī rahi rō 'ana te kai-kai 'i roto

i te nūna'a 'ori. E hāpī tako'a rō 'ana ki te nu'u o haho. 'O ira, 'ina e ko ŋaro te kai-kai. Te me'e 'ino nō, ta'e te kai-kai toe o te rapa nui. 'I te noho iŋa tuai era e hāpī era te kai-kai mai te matu'a ki tā'ana poki. 'I te hora nei 'ina rā hāpī era mai te matu'a ki tā'ana poki he aŋa haka 'ou. 'I te hora era 'ana o tō'oku māmārū'au era i oti rō ai rā oho iŋa.

¿He aha ta'a me'e aŋa mo va'ai ō'ou i tu'u 'ite ena ki tētahi?– I hāpī rō au ki te ŋā poki 'i te hare hāpī ena ko Lorenzo Baeza Vega.

'I te hora nei ko haŋa 'ana a au mo hoki haka 'ou mo hāpī ki te mātou ŋā poki nō pa he oho iŋa tuai era o tō'oku māmārū'au.



He 'a'amu iŋa mai nei e Caro-lina Tuki Pakarati pē hē a ia i 'ite ai i te uru i te kai-kai. O tō'ona māmārū'au era ko Amelia Tepano Ika, e kī ena ko Tētē, i hāpī i a ia.

¿He aha te me'e he kai-kai?– Te kai-kai he 'a'amu e haka take'a ena e uru hai hau 'e 'ai ka pāta'u-ta'u.

Te 'īŋoa o te kai-kai nei ko 'Anakena.

He uŋa e Hotu Matu'a i te ŋā io mo ma'u mai i a Ta'uto

I noho mai era te 'ariki 'i Haŋa Paria, 'i te hare Tupatu'u, he kī ki te taŋata e rua:– Ka hoki ki Hiva, ki te kāiŋa, ki te mōai mā'ea; ka to'o mai. Ku rehu 'ana 'i mu'a i te haŋa. Ana tomo atu kōrua ki mu'a ki te haŋa, e 'atakahara kōrua 'o ha-hati ia i a māhaki, i a Ta'uto i te 'ariki.

He oho e rua taŋata 'i ruŋa

He 'a'amu o te 'āva'eHe tapu mo'a

E tahi vi'e ana poreko tā'ana poki 'atariki, 'ina e ko kai a ruŋa o te poki. E haka tapa te poki, 'ai ka kai te vi'e matu'a i tā'ana kai. Ana ta'e haka tapa tā'ana poki, ana kai i te kai, e hiŋa rō te poki, e vera rō 'i te ahi. Ki ha'ere te poki, 'ina e ko kai te matu'a i te me'e ma'u i te rima o te poki. Ki nui-nui te poki, 'ina e ko kai te me'e 'amo ki te ŋao, hai me'e ma'u ki te rima ana kai te matu'a.

Ki turu te poki ki hī i te ika, e na-naŋi te hiku o te ika ana ha-ha'o ki roto ki te kete, ki aŋi-aŋi ai te ika, 'o piri ki te ika o te taŋata matu'a. Te ika o te taŋata matu'a, ko ia te ika mo kai o te vi'e matu'a. Ana ta'e kai te vi'e matu'a 'i te rima o tā'ana poki, e

i te vaka, 'ina he vave, 'ina he pari, 'ina he tokerau. He oho tou taŋata era he tomo ki Hiva.

I tomo era he u'i e māroa nō 'ana te mōai 'i mu'a i te haŋa. He ha-hati i te ŋao o te mōai ko Ta'uto. He hati te vave, he hū te tokerau, he hoa te 'ua, he hetu te pātiri, he topa te homo ki ruŋa ki te kāiŋa nei. He ma'a te 'ariki ko Hotu Matu'a 'e he taŋi:

– 'Ā, ku ha-hati 'ā te ŋao o te mōai, o Ta'uto, o te 'ariki; kai ka-kara kōrua i a māhaki.

He raŋi ki te taŋata vere tāveve:– Ka turu kōrua, ka u'i i a māhaki nā ku tomo 'ā ki 'uta ki ruŋa ki te 'one, nā 'i ruŋa i te 'one 'i Hiro Moko.

He oho te taŋata, he tu'u, he

riva-riva nō te aŋa o te poki, 'ina e ko vera, 'ina e ko ta'e rava'a te ika 'e te tētahi atu me'e.

u'i, ku tomo 'ā ki uta. He to'o i te mōai ko Ta'uto, he 'āriŋa nō 'e he ŋao. He ma'u he oho ki te 'ariki, he 'avai ki te rima o te 'ari-ki ko Hotu Matu'a.

He taŋi te 'ariki. He hakari, he va'e, he rima 'i Hiva 'ā 'i te kāiŋa. He taŋi te 'ariki:– ¡Ka oho mai koe mai Hiva, mai te kāiŋa kai nui, ŋutu 'ō'one!


Te Parlamento he nūna'a rapa nui e tahi kimi i te roa riva-riva mo te rapa nui. 'A Arsenio Chavez, taŋata o te nūna'a nei, te vānaŋa nei:– Te mātou me'e haŋa he hoki mai o Rapa Nui mai te rima o te hau tire ki te taŋata henua.

Mai te mahana o'o ra'e era o Pētero Edmunds Paoa mo su-erekao 'i te 'āva'e oti ena o Vai Tu'u Nui, te Parlamento i noho

“Te me'e haŋa o mātou o te Parlamento he hoki mai o Rapa Nui mai te rima o te hau tire”

ai 'i mu'a o tō'ona hare aŋa.Te kī tako'a 'a Arsenio:

– He noho mātou i nei, ka rava'a haka 'ou rō mai te roa mo haka tere haka 'ou e tātou i te tātou henua, ka ai atu e tiaki mātou e maha 'ahuru matahiti 'i te kona nei.

A Mario Tuki Hey, he pū'oko haka tere o te hāpī 'i roto i te nūna'a nei he Parlamento, i

Koro'iti-koro'iti e haka tī-tika ena 'i te rāua kona noho.

pāhono mai i te vānaŋa nei:¿He aha te ture o kōrua o

te Parlamento mo Pētero Ed-munds, e noho ena kōrua 'i mu'a o tō'ona kona aŋa mai te mahana o'o era 'ā ō'ona mo suerekao?– Pē nei te ha'aaura'a. 'Ina he mātou ture mo Pētero. Te me'e ta'e tano mai ki a mātou he huru o Pētero i o'o i suerekao ai. Ko pāpa'i 'ana mātou 'i ruŋa

E haka tu'u 'ana 'i te kona nei i te hare 'āpī mo te Parlamento.

– 'Ina he mātou ture mo Pētero. Te me'e ta'e tano mai ki a mātou he huru o Pētero i o'o i suerekao ai.

i te parau e tahi e rima 'īŋoa o te taŋata haŋa e mātou mo suer-ekao. A Pētero 'ina o ruŋa o rā parau. 'O ira te mātou ta'e haka au. Ko ŋaro 'ana te mātou moe mana'u mo te hau tire 'i te rāua aŋa ta'e tano.

¿Pē hē te mana'u o te Par-lamento e u'i ena i a Rapa Nui mo haka tere hai tō'ona taŋata henua 'e ta'e hai hau tire?– A Rapa Nui ta'e he me'e paŋaha'a e tahi mo te hau tire. Te taŋata henua o Rapa Nui e ora nei hai rāve'a o rāua mau 'ā. 'I te hora nei 'i Rapa Nui, e 30 tau-taumiro, e 20 PDI 'e he nūna'a aŋa 'i te aeronautica. Te tara ta'ato'a 'ouhou ki te nu'u nei, 'ina he noho mai 'i nei, e


hoki tahi nō 'ā ki a Tire.¿Ko mana'u 'ana kōrua

pē hē ana rava'a mai i te tara mo haka tere i te 'ōpītara, i te hare hāpī 'e mo haka riva-riva i te ara?– E ai rō 'ana te tara mo te ŋā me'e ena ta'e 'ō e haka 'ouhou i te impuesto ki te taŋata. 'I rā hora

'ana u'i atu tētahi rāve'a. Ta'e he me'e e veve-veve rō 'ana.

¿Mai hē ana to'o mai te tara mo te ŋā me'e ena?– E ai rō 'ana te mātou tara. 'Ī mātou e haka piri 'ana ki te motu e 16 o roto i te Porinetia 'e mai roto te 'apa tara ana poreko mai.

– Mo oho ō'ou ki te henua papa'ā pē Marite, e ko ha'ati'a i te 'avione mo topa i te rāua hen-ua mo ai 'ina kai 'ouhou. E tano nō mo me'e tako'a pē ira 'i nei 'i Rapa Nui. E ko pau te hauha'a o te henua nei.


Te vi'e nei, ko Carmen Luz Zasso Paoa, i to'o ai e te taŋata o Rapa Nui mo tāvana henua 'i te matahiti piti ta'utini mā va'u. E ono 'āva'e toe he tano tō'ona rua matahiti 'i te aŋa nei. A ia ka e'a 'i te ono mahana o koro o te matahiti piti hānere ho'e 'ahuru mā piti.

Carmen:– 'Ina au e ko haŋa haka 'ou mo o'o mo tāvana henua. Ana ai koe he 'ui mai, he parauti'a, 'ina au e ko haŋa haka 'ou mo tāvana he-nua. Te aŋa nei 'ina he paŋaha'a rahi, tō'ona me'e nō rohi-rohi ri'a-ri'a, 'i te me'e era 'i tū ma-tahiti oti ena e rima 'āva'e 'e e toru mahana i hoa ai te 'ua. Ka ai atu pē ira, riva-riva te mātou me'e ta'ato'a i e'a ai. I ai rō, pa'i, te mātou me'e i aŋa: ko 'ata rahi 'ana te ŋā poki ai o te veka, ko hā'ū'ū 'ana mātou ki te ŋā poki o te Hare Rapa Nui 'i Hiva, ko rē

'ana te nu'u 'ā'ati o nei ¡e ko pau! I hā'ū'ū rahi rō mātou ki te nu'u o te deporte 'e ki te ŋā poki hāpī.

¿Ki tu'u mana'u e pe'e rō atu 'ana te taŋata?– Kai 'ite mai ana ai e pe'e rō mai 'ā; te me'e ŋāro'a e au, he rahi o te rāua haŋa mai 'e he pu'a iŋa mai o te rāua rima ki te aŋa nei. E hape nei au, he haka tī-tika haka 'ou mai i a au e te nu'u.

– 'I te aŋa tu'u pē nei, e ai ro 'ana e rua huru o te u'i iŋa o te taŋata. E ai rō 'ā, pa'i, te nu'u 'ina kai voto mai, ko rova'a 'ana e au mo haŋa mai, 'e e ai rō 'ā te nu'u i voto rō mai, 'ina he koa i tā'aku me'e nei e aŋa atu ena. O te me'e ta'ato'a nei ia, ka kī atu: e pe'e rō mai 'ā te nu'u ki a au 'e e haŋa rahi rō mai 'ana.

¿He aha ta'a me'e hope'a o te hauha'a ka aŋa ena e koe 'i te hora ena ō'ou he tāvana henua? – Hora no-no'i era ō'oku ki te voto, te me'e 'ā'aku i kī, he haka ma'itaki au i te kāiŋa mai te me'e 'ino, he haka tī-tika au i te aŋa iŋa o te hare, te aura'a he haka riva-riva i te noho iŋa o te taŋata o te motu nei. He haka riva-riva a au 'i te kona ena ko mekerā 'ā, he haka nehe-nehe i te taha tai, 'e he haka aŋa a au hai kona riva-ri-va, mo haŋa haka 'ou ai te taŋata mo ha'ere. He vahi-vahi riva-riva tako'a a mātou i te henua, he aŋa mātou e tahi rei mo kī 'i kona hē ana aŋa i te hare ruŋa nui 'e 'i kona hē ana ta'e aŋa, pē ira 'ā mo

te puna vai. Matahiti nei, me'e rahi nō atu me'e ena ka take'a ena e te taŋata. He tutu mātou i te iŋo-iŋo he haka riro he mā'ea mo mekerā o te ara.

¿He aha te me'e hauha'a i take'a e koe o tū cabildo oti ena?– E toru me'e hauha'a e au i take'a o te cabildo: Te me'e ra'e, te taŋata e haŋa rō 'ana ki te ca-bildo 'e e haŋa rō 'ana mo tātake 'e mo haka 'ite i te me'e 'ina he tano ki a rāua. Te rua, e haŋa rō 'ana te taŋata mo haka tī-tika i te noho iŋa o te kāiŋa nei, ka ai atu ta'e he me'e e haŋa mau rō 'ana 'ō e rāua. Ko aŋi-aŋi 'ana e aŋa mau 'ā te me'e nei.

– 'I te haka roŋo o mātou ki te vānaŋa o te nu'u ena 'ina he haŋa ki te 'ati ena o te 'ava, 'ī mātou e aŋa atu ena ki te nu'u o rāua te ŋā kona ho'o 'ava ena 'e te ŋā kona 'ori ena mo 'ata haka riva-riva i te rāua aŋa 'e i te rāua kona aŋa. 'Ī tako'a a mātou e u'i atu ena i te rāve'a, mo ta'e ha'ati'a haka 'ou i te nu'u arienta 'auto mo 'āpapa i te rāua 'auto 'i te ara. E haka tano 'ana mātou ki te mana'u o te taŋata.

– Te toru, ko te vānaŋa ena o ruŋa o te nu'u oho mai noho 'i nei 'i Rapa Nui. Te kī o te taŋata o te motu nei, ta'e ka oho 'ō te nu'u kē ena mai nei. Te kī, mo noho mai o rāua 'i te motu nei, e 'ite: kāiŋa tahito te motu nei 'e he kona mo te tūrita. Mo ai, pa'i, o te nu'u kī i te vānaŋa ta'e tano

ki te tūrita e ko haŋa haka 'ou mo hoki mai.

¿E ai ro 'ana te nu'u o kōrua o te muni, u'i 'o ho'o te ŋā poki riki-riki i te 'ava? ¿He aha te kōrua me'e ka aŋa ena 'o ai pe ira?– 'E-ē, 'i te 'āva'e ena a kōrua ka 'ite. Te me'e ra'e, pa'i, o mātou e aŋa atu ena, pē hē te rei ana hā'ū'ū mai o ruŋa i te 'ati ena. Ta'ato'a nu'u e kī ena te motu nei he “territorio especial” 'e he aŋi 'ā, te roa nō 'ina e tahi parau ena kī pē nei ē: pē hē te territorio es-pecial nei ana haka tere.

A mātou te nu'u aŋa i te ve'a nei, e haŋa rō 'ana mo haka pūai i te re'o henua. 'O ira e haŋa rō 'ana a mātou mo 'ite o ruŋa i te hāpī ena he inmersión, ¿e ai rō 'ana a'u vānaŋa mo kī mai o ruŋa?– E haŋa rō 'ana au mo aŋi-aŋi riva-riva e te taŋata o te motu nei, te hāpī ena o te inmersión 'ina e tahi parau ena o te Minite-rio o te Hāpī (Ministerio de Edu-cación) e hā'aki rō 'ana pē nei ē: e ha'ati'a rō 'ā i te hāpī iŋa nei. ¿'I hē te “plan 'e te programa” o te prekinder, kinder, o te 1º, 2º, 3º 'e o te 4º? E haŋa rō 'ana au mo ma'u mai e te nu'u ma'ori rapa nui ena mo haka take'a mai i te rāua programa. ¿He aha e 'eta-'eta ena? ¿He aha e ta'e aŋa riva-riva ena i te rāua aŋa? 'Ī te 'ati o te nu'u ena.

“Te me'e mana'u mau nō o te ma'ori rapa nui, he kete mau nō era o rāua, ta'e he hāpī i te ŋā poki.”


– Te vānaŋa rapa nui ta'e he me'e e ta'e haŋa rō 'ā e au. Ka kī mai rā koe, ¿he aha mo haka piri e hā rapa nui mo huri i te kupu vānaŋa tire e tahi ki te vānaŋa rapa nui, e ta'e rova'a ena mo huri ki te mana'u mau nō e tahi? ¿I 'a 'ai te tī-tika mau mo huri i te vānaŋa rapa nui? 'O ira, he ani atu a au: ka haka tī-tika kōrua, he oti mau 'ā.

– Te parauti'a 'ina e tahi nu'u ta'e haŋa ki te programa de inmer-sión, te me'e nō, 'ina he Miniterio o Hāpī e ko 'auhau. 'Ina he va'ai mai i te moni mo te inmersíón, e va'ai mai ena mo te intercultural bilingüe, te aura'a, ka vānaŋa hai vānaŋa rapa nui 'e hai vānaŋa tire. 'Ina he o'o te me'e nei ki roto i te pū'oko o te nu'u ma'ori rapa nui ena. E haŋa 'ā mo hāpī i te me'e ta'ato'a hai vānaŋa rapa nui nō. Te roa, pa'i, 'ina he fico

he va'ai mai i te moni mo te hāpī iŋa ena o rāua e haŋa ena.

¿Ka ki 'ō te inmersión i haka kore ai he tara kore?

– Ta'e pē ira. I haka kore ai 'o te ai 'ina he nu'u ma'ori rapa nui ena he haŋa mo aŋa e tahi me'e. Mo ai, pa'i, he parauti'a mau 'ina a rāua he haŋa mo ŋaro o te vānaŋa rapa nui, ¿he aha ia e mana'u ena ki te moni nō era mo 'auhau i a rāua 'e 'ina he haka topa i te rāua hora mo hāpī i te ŋā poki? Te me'e mana'u o te nu'u ena, he kete mau nō era o rāua, ta'e he ŋā poki. 'Āhani, pa'i, ta'e pē ira, ko ai era 'ana te rāua plan y programa de edu-cación mo te inmersión. Te tī-tika mau 'ina he nu'u ena he 'ite 'i hē a rāua e māroa mai ena.

¿He aha ta'a me'e aŋa mo

ta'e ŋaro o te hauha'a henua?– E ko pau. ¿Ka kī 'ō 'ina e

koe he take'a i te Tāpati? 'E te hā'ū'ū nei ō'oku ki te 'Ūmaŋa Hatu Re'o, ¿e aha 'ā a au? Tō'oku 'ōpani nei 'ai te nui-nui mo te nu'u aŋa 'o ŋaro te hauha'a he-nua, 'ina e au he puru. E tano rō

'ana, ho'i, te mahana 'ina he tara mo hā'ū'ū 'e te rahi mau o te ma-hana, 'ē-ē. Ka kī 'ō e parau'ino mai 'ana koe 'i te 'ui ena 'ā'au.


Miti Raŋi Te Ra'ā

He 'ariki o Rapa Nui

A Jenny, he kope e tahi o te kāiŋa nei. E tu'u rō 'ana a ia pa he 'ariki o te motu nei 'e 'ī ia ko haŋa 'ana mo haka 'ite mai 'o te aha.

– 'O te mōai i to'o i a au mo 'ariki o Rapa Nui.

¿He aha te mōai i to'o ai i a koe mo 'ariki?

– ¡Kai 'ite mai! 'Ina a au kai kī ki te mōai: “¡Ka to'o koe i a au!” (he kata). I to'o ai i a au mo haka riva-riva i a Rapa Nui. 'I ra'e ki

tō'oku mate, he va'ai tahi au i a au mo tō'oku henua 'e ko te me'e nei te hope'a o tō'oku koa.

Te 'Atua i vānaŋa rō mai 'i te

hora era ka va'u 'o ka iva ō'oku matahiti 'e 'i te rahi o tō'ona haka take'a iŋa mai, he kī ia au: "Ko tano 'ā, e te 'Atua ē, ka aŋa ta'e me'e ena i haŋa 'i ruŋa i a au. E noho atu ena a au, mo aŋa atu ki a koe."

¿Mo te aha i a koe i to'o ai?– Mo haka rē i te roŋo parauti'a, ko te roŋo ena pē nei ē: te kona ta'ato'a e ai rō 'ana te rāua haka tere iŋa, te rāua 'a'amu 'e te rāua mana'u. Ko te roŋo ena, te he-nua e ko pe'e i te moni. A au he pū'oko o Rapa Nui 'i te ao ta'ato'a. He kope ma'u roŋo mo haumārū o te kuhane.

'I tū matahiti oti ena e toru mahana i haka noho ai kōrua i te 'avione. ¿E riva rō koe mo kī mai he aha kōrua i aŋa ai i rā me'e?

– 'Ina a au kai kī ki te mōai: “¡Ka to'o koe i a au mo 'ariki!”


I tātū ai a Jenny i tō'ona 'āriŋa he haŋa 'e he mo'a ō'ona i te motu nei.©

GungaJim

Dow

ns - Denver A

rea

'I tū 'āva'e oti ena o Vai Tu'u Nui, te vi'e nei ko Jo Anne van Tilburg, tō'ona hau he marite, i ha'amata ai i te aŋa he keri mōai 'i Rano Raraku. Te tumu o te aŋa nei mo ha'aputu i te me'e 'āpī take'a e rāua 'i ruŋa i te mōai.

'I te hope'a o rā 'āva'e 'ā i oho ai te nu'u i tōtōvā ai 'i rā kona aŋa

He tōtōvā i te kona aŋa keri– Te 'īŋoa nei he “Conaf ” he “Corporación Nacional Forestal” 'i te 'arero tire. Te rāua aŋa he 'oka miro 'e ta'e he haka tere i te kona tupuna o Rapa Nui.

era o rā nu'u. He to'o i te mākini hāito 'ua, tokerau 'e he tōtōvā i te mōai. Pē ira 'ā i to'o tako'a rō i te karapā pu'a era i rā mōai. 'I te ketu iŋa mai i rā mākini, he hetu te me'e tu'u pa he koropā ki te

– 'O te 'Atua i kī mai mo moto ō'oku mo tō'oku me'e. E haka aŋi-aŋi 'ā mātou i te me'e.

– ¡Ka to'o tu'u 'auto, ka to'o tu'u... ka mātaki rā tō'oku ara. 'Ina mātou kai haŋa haka 'ou mo tu'u mai o te nu'u ta'e au, o te nu'u ta'e 'ite i te mo'a 'e 'ō'one, ma'u i te tūrita ki te 'āriŋa ora, e ha'a'ī mai ena i te rāua kete hai tupuna. Hai me'e nei e haka 'iti-'iti 'ana a rāua i te mātou hauha'a.

¿He aha e ta'e hauha'a haka 'ou ena te haka tere iŋa rapa nui?– He o'o mai o te me'e ta'e tano mai te rua henua. He tu'u mai o te nu'u kē ki te motu nei 'e he noho rō mai 'ai.

– Pē nei e kī ena e te tire: te henua nei o rāua. Ki tā'aku kī 'i te roa poritika nō era, 'e te parauti'a mau te hoa henua he rapa nui nei e māroa atu ena 'i nei. Nā e ai tako'a rō 'ana me'e rahi nō atu rapa nui 'ina e tahi roro, 'ina e tahi rāua rāve'a pē hē ana haka riva-riva i te motu nei.

– Mo ai e ho'e hānere rapa nui, e ai pa he me'e e tahi mau nō. Ta'e 'ō e ho'e hānere e topa-topa kē rō 'ana.

¿Pē hē te rapa nui e haka piri ena i a rāua?– Hai koro, e aŋa e tahi koro pai-na; 'i ira ana hāpa'o, ana hāpī, 'e ana haka take'a i te me'e nei. Pē ira ana haka pūai i te haka tere iŋa o te rapa nui.


Miti Raŋi Te Ra'ā


¿Ko ai tu'u 'īŋoa?– Ko Varesa Tuki.

¿He aha ta'a aŋa?– He ho'o me'e.

¿He aha te me'e hope'a o te hauha'a mō'ou?– He hāpa'o i te mātou me'e tu-puna.

¿Mo hoki ō'ou a tu'a 'e mo ha'amata haka 'ou mai, ¿he aha ta'a me'e ra'e mo aŋa?– He haka kore i te 'auto 'e he hāito i te nu'u tu'u mai ki te motu nei.

E 'ara ena koe 'i te pō'ā, ¿he aha ta'a me'e ŋaro'a?– 'I muri i a au te 'Atua.

¿Pē hē koe e me'e ena mo haumārū o tu'u vārua?– He pure.

¿He aha ta'a vānaŋa hope'a mo haka 'ite mai?– Ki hāpa'o tātou ta'ato'a i te tātou me'e tupuna. Ki hāpī i te tātou ŋā poki i te re'o henua 'e i te tātou 'a'amu tuai. Tā'aku me'e haŋa tako'a he piri tahi o mātou o te rapa nui.


Miti Raŋi Te Ra'ā

He mana'u o te taŋata

– Ki te ŋā nu'u ena e ta'e 'ouhou ena i te rāua tara o te subsidio, e mana'u e 'ouhou, ki ai tako'a ai te tara mo tētahi mo aŋa o te rāua hare.

— Amelia Hotu– 'Ina kai tano te Conaf e haka 'ouhou ena i te tūrita papa'ā 'ata hau rō atu te tara ki te tara haka 'ouhou ki te tūrita tire mo māta'i-ta'i i te tātou hauha'a he-nua. Me'e ta'e au te me'e nei mo te nu'u aŋa tūrita.

— Neka Atan

He vānaŋa o te nu'u 'i te ara– “Mo te taŋata tī-tika e 'ouhou te hape o te taŋata hara.” - ¡Ko te riva i te poritika o te Banco del Estado o ruŋa i te haka tārahu mo te subsidio!

— Tūava– E haka nehe-nehe te kona haka ora ena o te kao-kao o te hare pure 'e ai ka aŋa rō 'i rā kona hai me’e mo kori o te ŋā poki.

— Rosario– Te vānaŋa haŋa rahi o te in-titucione mo kī: “Ko standby 'ā mātou 'i te hora nei”.

— Pakarati

mōai e he rereku.'A Ninoska Cuadros Hucke,

pū'oko o te Conaf, i kī mai: o te nu'u era o te Parlamento i tōtōvā i rā kona. Ko kī tako'a mai 'ā e Ninoska pē nei ē: a Jo Anne ko māna'u-na'u rahi 'ana pē hē te aŋa nei ka topa ena pe mu'a ka oho ena.

Te aŋa nei ko haka noho 'ā 'ātā ka oti rō te ture o ruŋa i te 'ati nei.

'A Mario Tuki Hey he pū'oko o te nūna'a hāpī 'i te Parlamento. Pē nei tā'ana kī:

– 'A mātou te Comisión de Desarrollo i vānaŋa hope'a ai. He kī mātou ki te suerekao, ki te pū'oko o te Conaf 'e ki te pū'oko o te Consejo Monumento o Rapa Nui, pē nei ē: e ko ha'ati'a mātou mo keri haka 'ou e tahi me'e 'i Rapa Nui. Ki haka tī-tika te mātou mana'u ana ha'ati'a iho a mātou mo keri.

– E ko tano mo haka tere e te Conaf i te Parque Nacional” o Rapa Nui. Te 'īŋoa nei he “Conaf ” he “Corporación Na-cional Forestal” 'i te 'arero tire. Te rāua aŋa he 'oka miro 'e ta'e he haka tere i te kona tupuna o Rapa Nui.

– Ta'ato'a ahu e ai rō 'ā te rāua hakaara. ¿Pē hē ia te nu'u o te kona kē ana oho mai ana keri tahaŋa kai 'ui hia mai?

– E ko tano te nu'u era mo

oho mai mo keri tahaŋa, mo ai mo te tire e ha'ati'a.

– Pa he oho iŋa era 'ā o te Par-lamento ki Rano Raraku i to'o era i te mākini, pē ira tako'a 'ana a mātou ka aŋa ena.



Pē hē ana aŋa:

Ka u'i nā 'i roto i te ŋā po-poto tika ena, e ai ro 'ana te nūmera. Ka haka mao te nūmera toe mo rava'a mai te ho'e ki te iva. 'Ina ko rēpite te nūmera:

Turoku

'Ina e ko aŋa rahi: E aŋa rahi rō:

• 'I roto i te ŋā po-poto tika riki-riki ena e iva.• Mai ruŋa o mai raro.• Mai te maui 'e mai te mata'u.

Documents

Tapura Re'o 2010-6 Maro.pdf