T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

TARİHÇİ OLARAK İBN KESÎR

Yüksek Lisans Tezi

ZİYA POLAT

İstanbul 2006

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

TARİHÇİ OLARAK İBN KESÎR

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan

ZİYA POLAT

Danışman:

Prof. Dr. ZİYA KAZICI

İstanbul 2006

Marmara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Tez Onay Belgesi

İLAHİYAT Anabilim Dalı İSLAM TARİHİ Bitim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi ZİYA POLAT nın TARİHÇİ OLARAK İBN KESîR adlı tez çalışması. Enstitümüz Yönetim Kurulunun 13.07.2006 tarih ve 2006-7/11 sayılı kararıyla ile oluşturulan jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

Öğretim Üyesi Adı Soyadı imzası

Tez Savunma Tarihi : 6 / 12 / 2006

1) Tez Danışmanı : PROF. DR. ZİYA KAZICI

2) Jüri Üyesi : PROF. DR. ZİYA YILMAZER

3) Jüri Üyesi : PROF. DR. BEDRETTİN ÇETİNER

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................................... 4

KISALTMALAR ....................................................................................................................................... 6

ÖNSÖZ ....................................................................................................................................................... 7

GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 9

TARİH VE TARİHLE İLGİLİ KAVRAMLAR.....................................................................................10 1- Tarihin Kelime Anlamı..................................................................................................................10 2- Tarih İlminin Tarifi ve Konusu .....................................................................................................11 4- Tarih Metotolojisi .........................................................................................................................14

BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................................................16

XIV.Y.YILDA MEMLÛKLER DEVLETİ ............................................................................................16

A– SİYÂSÎ DURUM .............................................................................................................................17 1- Nâsır Muhammed B. Kalâvûn (741/1341) ....................................................................................18 2- Nâsır Muhammed’in Oğulları (1341–1361) .................................................................................20 3- Nâsır Muhammed’in Torunları (1361–1382) ...............................................................................23 4- İbn Kesîr’in Yaşadığı Dönemde Mısır Abbâsî Halîfeleri ..............................................................24 5- XIV. Y.Yılda Dımaşk .....................................................................................................................26

C- SOSYAL DURUM............................................................................................................................27 D- İLMÎ VE KÜLTÜREL DURUM ......................................................................................................32

İKİNCİ BÖLÜM.......................................................................................................................................36

İBN KESÎR HAYATI VE ESERLERİ ...................................................................................................36

A- HAYATI ...........................................................................................................................................37 1- Doğumu ve Nesebi ........................................................................................................................37 2- Ailesi .............................................................................................................................................39 3- Eğitimi ve Hocaları.......................................................................................................................40 4- Seyahatleri ....................................................................................................................................42

5

5- Hocalığı ve Aldığı Görevler ..........................................................................................................42 6- Mahkeme Heyeti Üyeliği ...............................................................................................................44 7- Siyâsî Tavrı ...................................................................................................................................45 8- Vefatı .............................................................................................................................................47

B- İLMÎ ŞAHSİYETİ.............................................................................................................................48 C- ESERLERİ ........................................................................................................................................52

1- Tarih ve Tabakat ...........................................................................................................................53 2- Tefsîr .............................................................................................................................................58 3- Hadîs .............................................................................................................................................59 4- Fıkıh ..............................................................................................................................................63 5- Diğer Eserleri: ..............................................................................................................................65 6- Kaybolan Eserleri .........................................................................................................................66

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................................................71

EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE AÇISINDAN İBN KESÎR’İN TARİHÇİLİĞİ ....................................71

A- XIV. Y.YILDA İSLÂM TARİHÇİLİĞİ ...........................................................................................72 1- Genel Özellikleri ...........................................................................................................................72 2- Önemli Tarihçiler..........................................................................................................................75

B- EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ ..........................................................78 C- EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN KAYNAKLARI........................................................................83

1- Kur’ân...........................................................................................................................................83 2- Sünnet............................................................................................................................................85 3- Kendinden Önceki Kaynaklar .......................................................................................................87 4- Yahudi ve Hıristiyanların Yazılı Kaynakları (İsrâîliyât)...............................................................88 5- Devlet Kayıtları.............................................................................................................................89 6- Şâhit Olduğu Olaylar....................................................................................................................90 7- Şahıslar .........................................................................................................................................91 8- Mektuplar......................................................................................................................................91 9- Şiirler ............................................................................................................................................92

D- TARİH ANLAYIŞI...........................................................................................................................94 E- ÜSLÛBU...........................................................................................................................................97 F- METODU ........................................................................................................................................100

1- el-Bidâye’deki Metodu ................................................................................................................101 2- el-Bidâye’deki Tenkîdleri ............................................................................................................110

G- TARİHİ KAYNAK OLMA DEGERİ .............................................................................................112 H- KENDİNDEN SONRAKİ TARİHÇİLERE ETKİSİ ......................................................................113

SONUÇ ....................................................................................................................................................117

BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................................................119

6

KISALTMALAR

age : Adı geçen eser

b. : İbn, bin, oğlu

bkz : Bakınız

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

drl : Derleyen

ed : Editör

h : Hicrî

haz : Hazırlayan

hz. : Hazreti

İA : İslâm Ansiklopedisi

İFAV : Marmara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Vakfı

İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi

m : Miladî

MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

nşr : Neşreden

şrh : Şerh

thk : Tahkik

trc : Tercüme eden

ts : Tarihsiz

v : Vefatı

vd : Ve devamı

y.y. : Yayınlayanı yok

7

ÖNSÖZ

XI. Yüzyılda başlayan Haçlı saldırılarıyla birlikte İslâm dünyası büyük bir

sıkıntıya girmiştir. Bu saldırıların sıkıntısı henüz tam olarak atlatılamamışken yaklaşık

iki asır sonra, 1258 yılında, hilâfetin başkenti Bağdat’a giren Moğollar halîfeyi

öldürmüş, şehri yakıp yıkmış ve Müslümanlara ait kültürel mirası yağmalamışlardır.

İşgaller sonucu Müslümanların siyâsî, sosyal ve kültürel durumları bozulmuştur. Bu

olumsuzluklara rağmen Müslümanlar ümitsizliğe düşmemişler ve kültürel alanda büyük

bir birikim oluşturmuşlardır.

Memlûkler döneminde Haçlı ve Moğol saldırıları hız yitirmekle birlikte, bu iki

gücün tehditlerinin devam etmesi İslâm dünyasını bir müddet daha meşgul etmiştir.

Müslümanlar bu sıkıntılardan kurtulmanın hal çarelerini ararlarken, Memlûkler

Süleyman Kutûz döneminde Ayn Câlût savaşında Moğolları durdurmuş, Suriye ve

Mısır’ı Moğol tehlikesinden kurtararak İslâm dünyasına büyük bir nefes aldırmışlardır.

Suriye bazen işgale uğrasa da Memlûkler’in idaresi altında olan bu iki bölge İslâm

dünyasının ilmî ve kültürel merkezi haline gelmişti. İşte İbn Kesîr, bu sıkıntıların devam

ettiği sosyal, siyasal ve kültürel ortamda, Dımaşk’ta yetişen büyük âlimlerimizden

biridir. O, dönemin önde gelen âlimlerden ders almış, birçok öğrenci yetiştirmiş ve çok

değerli eserler telif etmiştir. “Tarihçi Olarak İbn Kesîr” adlı tezimizle onun hayatını,

eserlerini ve tarihçiliğini konu edindik.

Araştırmamız bir giriş, üç bölüm ve bir de sonuç yazısından oluşmaktadır.

Birinci bölümde İbn Kesîr’in içinde doğduğu, yaşadığı ve vefat ettiği siyâsî, sosyal ve

8

kültürel ortamı; ikinci bölümde hayatını, eserlerini ve ilmî şahsiyetini; üçüncü bölümde

de dönemin İslâm tarihçiliğinin özelliklerini ve o dönemde yaşamış büyük tarihçileri;

İbn Kesîr’in tarih anlayışını ve metodunu, kullandığı kaynakları ve etkisini el-Bidâye ile

sınırlandırarak ele aldık. Son olarak da sonuç yazısıyla tezimizi tamamladık.

Bu vesileyle konuyu seçmemde bana yardımcı olan ve araştırmam boyunca

desteğini esirgemeyen değerli hocam Prof Dr. Ziya Kazıcı beye; tenkîdleriyle bana yol

gösteren Prof. Dr. Ziya Yılmazer, Prof. Dr. Bedreddin Çetiner ve ismini anamadığım

diğer hocalarıma teşekkürü borç bilirim.

Ayrıca bu çalışmayı yaparken yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarıma; görev

yaptığım Ümraniye İstiklal İlköğretim Okulunun değerli yönetici ve öğretmenlerine; -

özellikle okul Müdürü Haydar Dökmetepelioğlu’na, Türkçe Öğretmeni Hüseyin

Daşçi’ya, İngilizce Öğretmenleri Zafer Polat ve Seçil Simsar’a - araştırmamız boyunca

istifâde ettiğimiz İSAM kütüphanesinin değerli çalışanlarına, teşekkür ederim.

Ziya Polat

2006

9

GİRİŞ

10

TARİH VE TARİHLE İLGİLİ KAVRAMLAR

1- Tarihin Kelime Anlamı

Tarih kelimesi Arapça’dan Türkçe’ye geçmekle 1 birlikte kelimenin kökeni

hakkında farlı rivâyetlerde bulunulmuştur. Arapça e-r-h (v-r-h) kökünden geldiği

söylenmektedir.2 Sehâvî bu kelimenin Arapça kökenli olduğunu ve “vaktin bilinmesi”

anlamına geldiğini söylemektedir.3 İbn Manzûr da bu kelimenin “vaktin bilinmesi”

anlamına geldiğini söylemektedir.4 Kısacası bu kelime Arap dilinde “vakti belirleme”

anlamına gelmektedir.5

Bazı tarihçiler bu kelimenin, yabancı dillerden Arapça’ya geçtiğini söylerler.

Çünkü câhiliye devri Arap şiirinde ve Kur’ân’da tarih kelimesi geçmez. Kur’ân-ı

Kerîm’de “esâtîr’ul-evvelîn”6 öncekilerin masalları anlamında bir terim

kullanılmaktadır. Bazı tarihçiler bu kelimenin Araplara has olmadığını, Müslümanların

bu kelimeyi ehl-i kitaptan aldığını söylemektedir. Mesela tarih kelimesinin İbranice’de

ay manasına gelen “yarex” kelimesinden geldiği söylenmektedir.7 Buna göre “ay”ın

tarifi anlamına gelir ki bu da tarihî bir olayın zamanını tayin ve tespiti, diğer taraftan da

bunun meydana gelme zamanını ifade eder.8

Havârizmî’ye isnad edilen görüşe göre de “tarih” kelimesi Arapça değildir. Ona

göre Farsça “mahrûz”dan (ay’ın görülmesi) alınarak Arapçalaştırılmış olduğu ve bu

kelimenin ay başlangıçlarının belirlenmesi anlamına geldiği söylenir.9

Batı dillerindeki tarih kelimesi, Yunanca “istoria” kelimesinden gelir ve “tek tek

hadîseleri araştırma ve inceleme” mânâsını ifade eder. Bu kelime Arapça’ya ustûre

1 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s, 9 2 Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî İbn Manzur, Lisânü’l-Lisân Tehzîbu Lisâni’l- Arab, Abde Ali Mihenna (thk), Beyrut 1993, I, s, 23 3 Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman es- Sehâvî, el-İ’lân bi’t-Tevbîh li-Men Zemme Ehlet’t-Târîh, Franz Rosenthal (thk), Salih Ahmed Ali (trc), Beyrut, s, 14 4 İbn Manzûr, Tehzîbu Lisân, I, 23 5 Kasım Şulul, Kafiyeci’de Tarih Usulü, İstanbul 2003, s. 77 6 Kur’ân- Kerim, En’am, 25; Enfal, 31; Nahl, 24 7 A. Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul, 1985, s. 2 8 Hamilton A. R. Gibb, “Tarih”, İslâm Ansiklopedisi (İA), İstanbul 1979, XI, s, 777 9 Gibb, “Tarih” İA, XI, 777

11

(efsane, mitoloji) olarak geçmiştir.10 Nitekim yukarıda bahsettiğimiz gibi Kur’ân’da

esâtîr’ul-evvelîn kavramı geçmektedir. Özellikle bu kavramın geçtiği âyetlere

baktığımızda inanmayanların Kur’ân’da anlatılanlar için, bunlar eskilerin masallarıdır,

dediklerini görürüz. Buna göre tarihin bir kısmı efsane ve mitolojiden oluşmaktadır.

Bütün bunlardan hareketle tarihin yer (mekan), zaman ve mitoloji de göz önünde

bulundurularak, ayla bağlantılı bir zaman çizgisi olduğunu söylemek, konuyu özetlemek

açısından yeterli olacaktır.11 Ayrıca tarih kelimesi, tarih düşüncesinin gelişmesine

paralel olarak, XIX. yüzyılda genişledi ve genelleşti. Buna göre ister canlı ister cansız

olsun, kavranabilen her şeye uygulanır oldu.12

2- Tarih İlminin Tarifi ve Konusu

Tarih ilminin birçok tanımı mevcuttur. Ayrıntıya girmeden birkaç tanesini

aktarmak istiyoruz. Bazı tarihçiler tarihi geçmişin bilimi olma bakımından ele

almışlardır. Tarih, en kısa tanımıyla geçmişin araştırılmasıdır.13 Bilim olarak tarih,

eleştirici bir gözle tarihteki olayları inceleyen, onları anlatan ve yorumlayan bir

alandır.14

Diğer bir tanıma göre tarih, toplumların ve insanların durumlarını, başlarından

geçen bütün olayların vaktini bilmek ve zamanını tayin etmektir. Yani tarih, meydana

gelen olayları (zamanın olaylarını) vaktin tayin edilmesi bakımından inceleyen bilim

dalıdır.15 Aynı şekilde tarih, zamanı, hallerini ve onunla ilgili şeylerin hallerini, bunları

belirlemek (tayîn) ve vakitlerini tespit etmek (tevkît) açısından ele alan bir ilimdir.16 Bu

tanımlarda zaman, vaktin tayini ve insanın fiillerinin öncelendiğini görmekteyiz.

10 Şahin Uçar, Tarih Felsefesi Meseleleri, İstanbul 1997, s, 15 11 Murat Ağarı, İslâm Tarihine Metotolojik Bir Yaklaşım, Van 2004, s, 26 12 Sabri Hizmetli, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991, s. 6 13 R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, İstanbul 2000, s, 147 14 Süleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Ankara 1997, s, 435 15 Sehâvî, age, 17 16 Şulul, age, 80

12

Bazı tarihçiler insanların fiillerini, ilmi ve kültürel boyutlarını öne çıkaran

tanımlar yapmışlardır. Buna göre tarih, ictimaî bünyenin âzası olmak itibariyle

insanlığın fiil ve fikirlerinin inkişâfını takip eden bilgidir.17

Bazı tarihçiler tarihi, tarihçi ile olguları arasında kesintisiz bir karşılıklı etkileşim

süreci, bugün ile geçmiş arasında bitmez bir diyalog18 olarak tanımlamışlardır. Burada

tarihle tarihçi arasındaki ilişki öncelenmiştir. Bu ilişkide geçmişten dersler ve ibretler

çıkartılmalıdır. Ya da geçmişin tecrübesinden istifâde edip bugünü ona göre

düzenlemek gerektiği vurgulanmaktadır.

Türkiye’de son dönemlerdeki çalışmalarda, daha çok teknik tanımların revaçta

olduğunu görmekteyiz. Buna göre, tarih tanımı içerisinde insan, yer, zaman, ve belge

kavramları mutlaka bulunmalıdır. Dolayısıyla, insanoğlunun geçmişte meydana

getirdiği olayları, zaman ve mekan çerçevesinde, yazılı belgelere dayandırarak anlatan

ve geleceğe ışık tutan ilme tarih denir.19 Başka bir tanım da ise: Niceliksel zaman

açısından geçmişte olup bitenleri, toplumların geçirdikleri dönemleri yer ve zaman

belirterek anlatan; geçmişte yaşanan olaylar arasında nedensel ilişkiler kurmaya

çalışarak bu ilişkileri belge ve kanıtlara dayandırarak sistematik olarak incelemeyi konu

edinen disiplin,20 olduğu söylenmiştir. Bu tanım daha kapsamlı ve daha teknik ifadeler

içermektedir. Aslında bu tanımlar daha çok tarih araştırmalarında nasıl bir teknik

(metot, yöntem) izlenmelidir sorusunun cevaplarıdır. Tarihî bir inceleme, bir ölçüde,

nedenlerin incelenmesidir; yoksa yapılan kronoloji olur. Tarih, insanoğlunun gördüğü

ilk andan başlayarak, kopuksuz bir çizgi biçiminde, bu güne doğru aktığına ve geleceğe

doğru akacağına göre, her bilim dalında bulunan “neden-sonuç” ilişkisi, tarihin de

ilgilenmesi gereken bir bağlantı olmalıdır.21

Aynı şekilde bazı tarihçiler tarihin iyi ve kötü yönleriyle tekerrür eden bir

dersten ibaret22 olduğunu söylemişlerdir. Bu çerçevede tarihe bir bütün gözüyle bakan

İslâm tarihçileri, insanların, tarihten ibret alıp hayatlarını ona göre düzenlemesi

gerektiğini söylemişlerdir. Bazı İslâm tarihçileri buna paralel olarak tarihin gelecekte

17 Togan, age, s, 2 18 Edward Hallet Carr, Tarih Nedir, Gizem Gürtürk (trc), İstanbul 1996, s, 37 19 Ekrem Memiş, Genel Tarih, Konya 2002, s, 20 20 Ömer Demîr ve Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara 1998, s, 271 21 Oral Sander, Siyâsî Tarih, Ankara 1984, s, 2 22 İbn Esîr, İslâm Tarihi, Ahmet Ağırakça ve ark (trc), İstanbul 1985, I, s, 5

13

vukû bulacak olayların ve kıyametle ilgili durumların bilgisini de içerdiğini23

söylemişlerdir.

Tarih çok çeşitli alanlarla ilgilendiğinden, tanımında olduğu gibi konusunun

tespitinde de çeşitliliğe rastlamaktayız.24 Tarih, insanın faaliyetleri netîcesinde meydana

gelen olaylarla ilgilenir. Başka bir ifadeyle tarih, bir olaylar dizisini değil, insanların

düşüncelerinin ifadesi olan ve zamanla ortaya çıkan olayları; insanların yönlendirdiği

sosyal gelenekleri konu edînîr. Bunları şekillendiren kanunları bulmayı, gelişme-çöküş;

tekâmül-yozlaşma şart ve safhalarını açıklığa kavuşturmayı vazife edînîr.25

İslâm tarihçilerinden bazıları tarihin konusunun insan ve zaman olduğunu

söylemişlerdir. Tarih insan için var olan arızi (zamana ve şartlara bağlı olan) durumları

insan ve zaman açısından ayrıntılı bir şekilde inceler.26 Tarihin konusu insan, onun

meydana getirdiği olaylar ve bunlarla ilgili her şeydir.27 Bu çerçevede bir camianın

şuurlu uzuvları olan insanların yaptıkları bütün faaliyetler tarihin konusu dâhilindedir.

Fakat insanların biyolojik ve fizyolojik hareketleri bunun dışındadır.28

İbn Haldûn (v 808/1406)’a göre tarihin konusu, umran, yani toplumsal yaşamdır.

Toplumsal yaşamı ilgilendiren bütün her şey umran ilminin kapsamındadır. Tarih,

umranın geçmişte medyana gelenden bahsettiği için ve umranı oluşturan da insan

olduğu için dolaylı olarak insanı konu alır.29

Şöyle veya böyle tanımlansın yukarıdaki bilgilerin ortak noktasına göre tarihin

konusu insan ve onun yaptığı bilinçli fiillerinin tümüdür. Tabi bu fiiller geçmişte

yapılan fiillerdir. Bugün yapılan veya yapılmamış filer tarihin konusu olamazlar. Diğer

bir deyişle tarih, ilk insanın yaratılmasından bu tarafa, kayda geçsin veya geçmesin var

olan bir bütündür. Bizim üzerinde durduğumuz ise, kaydına başlanılan tarihtir. Yani bir

bakıma tarihçiliğin tarihidir. Bu çerçeveden bakınca tarihin konusunun zamanda ve

mekânda meydana gelen olaylar zinciri (insanın müdahalesi olsun veya olmasın)

olduğunu söyleyebiliriz.30

23 Sehâvî, age, 17 24 Murat Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, İstanbul 2002, s, XXXIII 25 Mübahat S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul 1995, s, 2-3 26 Sehâvî, age, 17 27 Hizmetli, age, 15 28 Togan, age, 8 29 İbn Haldûn Abdurrahman b. Muhammed Hadramî, Mukaddime, Halil Kendir (trc), İstanbul 2004, I, s, 69 30 Ağarı, Müslüman Coğrafyacılar, XXXV

14

4- Tarih Metotolojisi

İlmî çalışmalar bir usul çerçevesinde yapılmalıdır. Usul çerçevesinde

yapılmayan çalışmalar ilmî çalışma olamaz. Usul, ilmî bir çalışma yaparken o

çalışmanın sınırlarının ve kaynaklarının ne olduğu, hangi yollarla yapılacağı, hangi

araçları neden ve nasıl kullanacağını açıklar. Yani amaçladığımız hedefe ulaşabilmek

için kullandığımız yol ve yöntem bütünüdür.

Tarih araştırmalarında takip edilen metot tarihe karşı alınan tavır ve yönelişle

ilgilidir.31 Dolayısıyla tek tek ilmî çalışmaları yapanların kendine göre bir metodu

vardır. Biz de bu çalışmamızda İbn Kesîr’in tarih metodunu inceliyoruz. Tarih

metotolojisi ise bundan daha farklıdır. Belirli disiplinler özelinde, gerçekliğin

anlaşılması ve açıklanmasına yönelik bilgilerin üretilmesinde kullanılan yol, yöntem ve

yordamları inceleyen bilim dalına metotoloji denir.32 Metotoloji her şeyden önce tek tek

bilimler tarafından ortaya konan amaçların açıklığa kavuşturulması işiyle uğraşır. O,

ikinci olarak bilimlerin bu amaçlara ulaşmak için kullandıkları yöntemlerin özünü,

doğasını ve başka yöntemler karşısındaki durumlarını gözler önüne serer.33

Tarih felsefesi, metotolojiden daha farklı ve daha kapsamlı bir alandır. Tarih

Felsefesi, bütün bir tarihsel sürece ilişkin olarak geniş kapsamlı bir açıklama yada

yorum sunmayı amaçlayan, “tarihin anlamı, amacı nedir?”, “Tarihsel değişme ve

gelişmeyi yöneten temel yasalar nelerdir?” sorularını doyurucu bir biçimde

cevaplamaya çalışan felsefe disiplinidir.34 Başka bir deyişle Tarih Felsefesi, tarihin

felsefi problemler açısından bir yorumunu yapmakta, tarihî hadîselerin seyrinde hangi

kanunların ve illetlerin hakim olduğunu ortaya koymaya çalışmaktır.35 Tarih Felsefesi,

geçmişte neler olup bittiğini araştıran tarih biliminden farklı olarak, geçmişte olup

bitenlerin nedenlerini araştırır.36 Tarih Felsefesi, tarihi, tarihî bilgiyi ve bunların

31 Uçar, age, 29 32 Demîr ve Acar, age, 195 33 Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul 2005, s, 1170 34 Cevizci, age, 1586 35 Mustafa Öztürk, Tarih Felsefesi, Elazığ 1999, s, 4 36 Öztürk, age, 5

15

meselelerini ele alan, bunlara çözüm arayan felsefe dalıdır.37 Tarih felsefesi, tarihî

hadîseleri zaman ve mekan zinciri içerisinde tesbit edip değerlendirmek değildir.38

İki tür tarih felsefesi vardır. Spekülatif Tarih Felsefesi ve Analitik Tarih

Felsefesi. İkincisi Türkiye’de daha çok Tenkîdî Tarih Felsefesi olarak bilinir.

Birincisine göre tarih, evrensel gerçekliği olan ve belirli ilkelere uyan bir süreçtir.39

Burada tarih belirli bir amaç çerçevesinde yorumlanır. Analitik tarih felsefesi nesnesi

ise tarihî olaylar veya tarih değildir. Onun nesnesi tarihçi ve tarihçinin tarih

araştırmalarında kullandığı metotlardır. Gerek 20. yüzyılda gerekse daha önceki tarih

felsefecilerine yapılan tenkîdler sebebiyle, zamanımızda tarih felsefesiyle uğraşanlar

daha çok metotoloji (tenkîdî tarih felsefesi) üzerinde çalışmayı tercih ediyorlar.

Metotoloji tarihçiliğin felsefesidir.40

Tarih tenkîdi, tarihte doğruyu yanlıştan ayırt etmeye tahsis edilmiş bir metotdur.

Tarih tenkîdi bir kafanın ürünü değildir. Diğer bilim dalarından da yardım alır.41 Yani

tarih felsefesi tarih, sanat, felsefe ve ilimdeki bütün bakış açılarının bir sentezidir.42

37 Bolay, age, 435 38 Öztürk, age, 4 39 Cevizci, age, 1587 40 Uçar, age, 31 41 Leon E Halkın, Tarih Tenkîdînîn Unsurları, Bahaeddin Yediyıldız (trc), Ankara 1989, s. 3 42 Uçar, age, 42

16

BİRİNCİ BÖLÜM

XIV.Y.YILDA MEMLÛKLER DEVLETİ

17

A– SİYÂSÎ DURUM

Memlûkler Devleti, hem İslâm tarihinin hem de dünya tarihinin en ilginç

devletlerinden biridir. Çünkü bu devlet, köle ve asker olarak hükümdarlara hizmet

etmek için saraya alınanların, zamanla güçlenerek İslâm tarihinde kurdukları büyük

devletlerden biridir. Bu devleti kuranlar Mısır Eyyûbî hükümdarlarından Salih

Necmüddin Eyyûb’un memlûkleridir.43

Memlûk “tasarruf edilen; sahip olunan; hizmetçi; hizmetli; beyaz köle”

demektir.44 Sözlük mânası “bir kimsenin mülkiyetinde bulunan esir” karşılığı olarak

hem erkek hem de kadın esir için kullanılmıştır.45 Emevîler zamanında, satın alınıp

sonra azat edilen bir köle-askeri nitelemek için kullanılmış olan kullanılmıştır.46

Memlûkler, genellikle Kafkaslardan ve Orta Asya steplerinden gelen ve Türk diye

adlandırılan kavimlerden seçilirdi47

Memlûkler daha çok Abbâsîler döneminde yoğun bir şekilde kullanılmaya

başlanmıştır. Abbâsî devleti Horasan ve civarındaki Arap olmayan unsurun, özellikle de

İranlıların, desteğiyle başarıya ulaşmıştır.48

İslâm tarihinde “memlûk asker” sisteminin en bariz örnekleri, Mısır’da

görüşülmüştür.49 Nitekim Mısır’da kurulan ilk Türk devleti olan Tolunuğulları,50

İhşidîler; Fatımîler ve Eyyûbîler memlûk sistemi sayesinde ayakta durmuşlardır. Ayrıca

Eyyûbîler’in varisi olan Selçuklular’da da bu sistem görülür.51

Selâhaddin Eyyûbî’den itibaren Mısır ve Suriye’de istihdam edilen

memlûkler’in sayısı çok artmış52 ve nihâyetinde bu devlet yerine Mısır’ı 1250-1382

43 Hayati Ülkü, İslâm Tarihi, İstanbul 1982, s, 704 44 Kazım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri Tarihi, Ankara 1989, s, 1 45 İsmâil Yiğit, “Memlûkler”, İslâm Tarihi, İstanbul 1991, VII, s, 9 46 Andre Clot, Kölelerin İmparatorluğu, Turhan Ilgaz (trc), İstanbul 2005, s, 14 47 Süleyman Kızıltoprak, “Memlûk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIX, İstanbul 2004, s.87–88 48 D. Sourdel, “Abbasî Hilâfeti” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I, s, 115-119 49 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 13 50 Claude Cahen, İslâmiyet, Esat Mermi Erendor (trc), Ankara 1990, I, s, 211 51 Yılmaz Öztuna, İslâm Devletleri, Ankara 1996, I, 345 52 Kızıltoprak, “Memlûk” DİA, XXIX, 88

18

yılları arasında yönetecek olan Bahrî Memlûkler kurulmuştur.53 Mısır’da Eyyûbî

ordusundaki Türk asıllı azatlı emîrlerden İzzeddin Aybek tarafından kurulan

(648/1250),54 dönemin tarihçilerinin Türk devleti olarak adlandırdığı Memlûkler, Bahrî

Memlûkler (1250–1382) ve Burcî Memlûkler (1383–1517) olmak üzere iki dönemde

incelenebilir.55 İşte İbn Kesîr Bahrî Memlûkler’in iktidarda olduğu dönemde yaşamıştır.

1- Nâsır Muhammed B. Kalâvûn (741/1341)

Araştırmamızı ilgilendiren dönemin yarısı, Nâsır Muhammed dönemine denk

gelmektedir. İbn Kesîr açısından bu dönem gençlik yılları, eğitimini tamamladığı ve

hocalığa ayak bastığı yıllardır. Nâsır Muhammed hem tahtta kalma açısından hem de

etkileri açısından Memlûkler Devleti’nin en önemli sultânıdır. O, saltanat müddetinin

uzunluğu ve bu müddet zarfında meydana gelen önemli gelişmelerden dolayı,

Memlûkler tarihinde önemli bir yer işgal eder. Mısır halkı da onu seviyor ve onun tahtta

kalışını istikrâr, emniyet ve refahın garantisi görüyordu. Bu yüzden Kalâvûn ailesinin

Memlûkler tarihindeki ehemmiyeti bu ailenin kurucusu Mansûr Kalâvûn’dan değil, oğlu

Nâsır Muhammed’den gelmektedir.56 Bir sultân olarak Nâsır dendiğinde, Mısır’a

emniyet ve refahı getiren kabiliyetli ve azimli bir hükümdar akla gelir.57

9 yaşında sultânlığı devralan Nâsır Muhammed, memlûk ümerâsının mücadelesi

sonucu tahttan indirildi ve yerine Melikü’l-Âdil Ketboğa sultân ilan edildi (694/1294).58

Fakat ülke idaresinde başarılı olamayan Ketboğa da bir müddet sonra tahttan indirildi59

yerine Melikü’l Mansûr Hüsameddin Lâçin getirildi.60 Lâçin de emîrlerin arazilerini

sınırlandırınca öldürüldü (698/1299). Bunun üzerine Kerek’te bulunan Nâsır

Muhammed ikinci defa sultân ilan edildi.61 Sultân Kâhire’de bilhassa halk tarafından

53 H. İbrahim, Tarih, V, 143 54 M. Sobernheim, “Memlûkler” İA, VII, 692 55 İsmâil Yiğit, “Memlûkler”, DİA, , İstanbul 2004, XXIX, 90 56 Kazım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, Ankara 2002, V, s, 108 57 Bernard Levis, “Eyyûbîler ve Memlûk Saltanatı”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I, 227 58 Kasım Abduh Kasım, “Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XXX, 547 59 Colt, age, 76 60 Asri Çubukçu, “Lâçin”, DİA, XXVII, s, 39 61 Kasım, “Kalâvûn”, DİA, XXX, 547

19

sıcak bir şekilde karşılandı. Sultânı, memlûk ümerâsının tayin etmesine rağmen halkın

da Kalâvûn ailesinin şahsında ülkenin refahını gördüğü için kendi tercihini ortaya

koyduğu ilk defa bu hadîse vesilesiyle görülmektedir.62.

İkinci iktidarında da emîrlerin egemenliği altında kalan Nâsır Muhammed bu

döneminde daha çok Moğollarla mücadele etti. Moğollara karşı kazanılan zaferler,

iktidarda etkili olamayan Nâsır Muhammed’den ziyade, memlûk ümerâsının

başarılarıdır.63 Bu dönemde Moğollar’ın tehdidi bittiği gibi özellikle Suriye sahilindeki

Ervad adası (702/1302) fethedilince sahildeki fetih hareketi de tamamlanmış oldu.64

Bu dönemde İlhanlılar Suriye’nin tamamına yakınını işgal etmeyi başardı. İbn

Teymiye İlhanlı hükümdarı ile görüşüp, onu Şam’ı işgal etmeme hususunda ikna etmiş

olmasına rağmen, yöre talan edilmiş, birçok insan öldürülmüştü. Ancak Memlûkler

ordusu İlhanlı ordusunu büyük bir hezimete uğratarak Suriye kapılarını onlara tamamen

kapatmayı başarmıştı.65 Fakat bu dönemin solarına doğru ümerânın baskısından iyice

bunalan sultân Kerek’e gidip tahttan çekildiğini açıkladı. Bunun üzerine toplanan

memlûk ümerâsı Rükneddin Baybrs’ı, “Melik Muzaffer unvanıyla sultân ilan etti

(708/1309).66 Baybars’ın sultânlığı Burcî Memlûkler’in ilk zaferiydi. Ama bu zafer,

Burcî Memlûkler yeterince güçlenmediği için kısa süreli olmuştu.67

Aradan birkaç ay geçince iktidar mücadelesi tekrar başladı. Hem Baybars’tan

tehdit alan hem de tekrar başa geçmek isteyen Nâsır Muhammed, kendisine bağlı kalan

Suriye ümerâsından yardım istedi. Hemen ardından Mısır’daki emîrlerin bir kısmı da

Nâsır Muhammed’e geldiler ve onu Mısır’a yürümeye teşvik ettiler. Bunun üzerine

Bayabrs tahttan feragat etti (17 Şubat 1310) ve Nâsır Muhammed’e elçi gönderip af

diledi. Ancak bu arada hazineden büyük miktârda para alarak Kâhire’den kaçtı. Fakat

Gazze yakınlarında yakalandı ve sultân’ın huzurunda öldürüldü.68

Nâsır Muhammed’in bu üçüncü saltanatı, gerek onun hayatında, gerekse Mısır

ve Memlûkler’in tarihinde fevkalade mühim bir yer tutar. Önceki dönemlerde başından

geçenlerden tecrübe kazanan Nâsır bu dönemde gerçek şahsiyetini ortaya koydu; bütün

62 Kopraman, “Memlûkler”, Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, VI, s, 483 63 Colt, age, 76 64 Kasım, “Kalâvûn”, DİA, XXX, 547 65 İrfan Aycan, M. Mahfuz Söylemez, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara 1998, s. 86 66 İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994, XIV, s, 105 67 Şehabeddin Tekindağ, Berkûk Devrinde Memlûk Sultânlığı, İstanbul 1961,s., 35 68 Kazım Yaşar Kopraman, “Baybars II”, DİA, V, 224

20

devlet işlerini eline alarak, ümerânın kendisine tahakküm etmesine müsaade etmedi. Bu

sayede uzun süre iktidarda kaldı.69 Nâsır Muhammed’in bu üçüncü saltanatı otuz bir yıl

sürmüştür (1310–1341). Bu uzun saltanatı esnasında o, Suriye’yi Haçlılardan

temizlediği gibi İlhanlı tehlikesini bertaraf etmiş; içeride sükûn ve istikrârı temin

ederken, dışarıda ise devletin itibarını yükseltmiştir. Bu dönemde Memlûkler Devleti en

geniş hudutlara ulaştı ve büyük devletler arasına girdi.70 Hatta zamanın en iyi ve en

güçlü devleti oldu.71

Tarihçiler Nâsır Muhammed’i tedbirli, heybetli, herkesin kendisine itaat ettiği,

devlet işlerini sıkı tutan, deha sahibi bir sultân olarak tavsif ederler. Bu dönemde devlet

düzeninde birçok gelişme olduğu gibi devletin ekonomik durumu da en üst seviyeye

çıkmıştır. Onun zamanında yapılan cami, medrese, han hamam, çeşme ve saraylardan

pek çoğu bugün ayaktadır. Bütün bu işleri yaparken Nâsır Muhammed, kendisine

yürekten bağlı ümerânın desteğinden faydalanmıştır. Ancak ümerâya karşı içinde bir

ukde sürekli var olmuştur.72

2- Nâsır Muhammed’in Oğulları (1341–1361)

Nâsır Muhammed’den sonra Memlûkler yeni bir döneme girdi. Bu dönemde, İbn

Kesîr’in vefat ettiği tarihe kadar iç karışıklar devam etmiştir. Bu sürede halîfelik hariç

devletin bütün kademelerinde istikrârlı bir yönetim oluşturulamâmıştır. Memlûkler

arasında meydana gelen iktidar mücadeleleri ve buna bağlı olarak değişen nâiblikler

istikrârsızlığın başlıca kaynağıydı. Halk tedirgin olmuş, işgaller, suikastlar, toplumsal

huzursuzluklar devam etmiştir. Fakat her şeye rağmen ilmî ve kültürel hayat varlığını

devam ettirmiştir. O dönemde yetişen âlimler günümüze kadar etkisini devam ettiren

eserler ortaya koymuşlardır. Şüphesiz bunların en önemlilerinden biri hadîs, tefsîr, fıkıh

ve tarih gibi alanlarda çok değerli eserler ortaya koyan İbn Kesîr’dir.

69 Rıza Nur, Türk Tarihi, E Kılıç (haz.), İstanbul 1980, IX, s, 279 70 Kasım, “Kalâvûn” DİA, XXX, 548 71 İbn Haldûn, Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, Vecdi Akyüz (trc), İstanbul 2004, s. 203 72 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 110

21

İşte bu yeni dönem Nâsır Muhammed’in ardından yerini dolduramayan oğulları

ve torunları dönemidir. Bahrî Memlûkler’in sona ermesine kadar geçen kırk iki yıllık

sürede sekiz oğlu ve dört torunu sultânlık yaptı.73 Bahrî Memlûkler’in çöküşüne ve

Burcî Memlûkler’in saltanatı ele geçirmesine kadar (784/1382) devam eden bu devrin

en bariz vasfı Nâsır Muhammed’in oğul ve torunlarından çoğunun yaşlarının küçük

olması sebebiyle ümerânın elinde oyuncak olmaları, ümerânın nüfuzunun artması,

emîrler arasındaki bitmez-tükenmez çekişmeler ve sultânların kısa sürelerle sık sık

değişmeleridir.74 Nâsır Muhammed’in oğullarının hüküm sürdüğü 20 yıl zarfında

(1341-1361) sekiz hükümdar gelip geçmiştir ki, her birine ortalama 2.5 yıl düşmektedir.

Bu da dönemin siyâsî bakımdan ne kadar istikrârsız olduğunu gösterir.75

Nâsır Muhammed’in ilk oğlu Ebû Bekir 20 yaşında sultân olmuştu. Onun

iktidarı, bir sultâna yakışmayan yaşantısından dolayı, aynı yıl içinde öldürülünce son

buldu.76

Sekiz yaşında tahta çıkarılan ikinci oğlu Alâaddin Küçük, beş ay sonra emîrler

tarafından tahttan indirildi.77 Nâsır Muhammed’in üçüncü oğlu üç buçuk ay sultânlık

unvanını taşıyabilmişti. Şihâbeddin Ahmet de yaşantısı ve kendisini sultân ilan eden

ümerâya kötü davranışları sonucu, tehlikede olduğunu sezince Kerek’e gitti. Bunun

üzerine onu hal edip kardeşi İsmâil’i sultân ilan ettiler.78 On yedi yaşında tahta çıkarılan

Nâsır’ın dördüncü oğlu da üç yıl süren saltanatında kumandanların elinde oyuncak oldu.

İsmâil, saltanatı süresince kardeşleriyle uğraştı.79

Nâsır Muhammed’in beşinci oğlu Melik Kâmil Şaban ise on dört ay süren

saltanatının son birkaç ayı dışında tahta oturmasını sağlayan üvey babasının etkisi

altında kaldı. Ölümü de vergiler sonucu çıkan bir isyân yüzünden oldu.80 İsyândan önce

kardeşi Hiccî’yi rakip olarak gördüğü için öldürmek istedi fakat başarılı olamadı.81

73 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 74 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 111 75 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 492 76 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 82 77 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 492 78 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 83-84 79 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 84-85 80 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 81 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 493

22

Nâsır Muhammed’in on beş yaşında tahta çıkarılan altıncı oğlu, Zeynüddin I

Hiccî de sert politikası ve eğlenceye düşkünlüğü sebebiyle aynı akıbete maruz kaldı.82

On bir yaşında tahta geçirilen ve babasının unvanını alan Nâsır Hasan sekiz

kardeşi içinde babasının başarısını tekrarlayan tek sultân oldu. Sultânın çocuk yaşta

olmasını fırsat bilen nâibler yönetimi ellerine aldılar. Buna direnen Nâsır Hasan

tahtından oldu.83 Yerine kardeşi Selâhaddin sultân ilan edildi.84 Sultân Hasan’ın ilk

döneminde en önemli olay hiç şüphesiz İbn Kesîr’in dehşetli bir şekilde aktardığı veba

hastalığıdır.85 Bu hastalık Kırımda ortaya çıkıp Avrupa’ya sirâyet etmiş, oradan da

İslâm Dünyasına geçmiştir.

14 yaşında sultân olan Selâhaddin döneminde de ülkeyi emîrler yönetti. Bir süre

sonra emîrler arsında ihtilaf baş gösterdi. Bunun üzerine çıkan ayaklanmada sultân

halledilerek tutuklandı ve yerine kardeşi Nâsır Hasan üç yıl aradan sonra ikinci defa

tahta geçirildi.86

Nâsır Hasan, ikinci saltanatının ilk yıllarında zorlansa da yönetimi eline almasını

bildi. İlk olarak babasının memlûklerini tasfiye edip kendisine ait yeni birlikler

oluşturdu.87 Küçük Ermeni Krallığı88 ile mücadele eden Hasan 761/1360 yılında yeni

kurduğu memlûklerinin desteğiyle Tarsus, Adana ve diğer bazı kaleleri fethetti. Ancak

sonunda bu uygulamâsının kurbanı oldu; memlûklerinden bir grubun isyânı netîcesinde

onu tahttan indirdiler.89 Onu tahtından eden asıl sebep koyduğu ağır vergiler yüzünden

halkın desteğini kaybetmesi ve maaşlarının azaltıldığını ileri süren Seyfeddin Yelboğa

ile aralarının açılması idi.90

Yukarıda da söylediğimiz gibi Nâsır Muhammed’in oğulları dönemi Memlûkler

Devleti açısından istikrârsız bir dönemdir. Bu dönemde sultân olan Nâsır Muhammed’in

oğulları, lakapları ve saltanat yılları aşağıdaki gibidir:

-el-Melik el-Mansûr Seyfeddin Ebû Bekir (7 Haziran 1341–6 Ağustos 1341)

-el-Melik el-Eşref Alâeddin Küçük (6 Ağustos 1341–10 Ocak 1342)

82 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 86 83 Abdülkerim Özaydın, “Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XVI, 332 84 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 86-87 85 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 349 86 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 87-88 87 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 88 88 Özaydın, “Hasan”, DİA, XVI, 332 89 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 90 Özaydın, “Hasan”, DİA, XVI, 332

23

-el-Melik en-Nâsır Şihâbeddin Ahmed (10 Ocak 1342–27 Haziran 1342)

-el-Melik es-Salih İmameddin İsmâil (27 Haziran 1342–4 Ağustos 1345)

-el-Melik el-Kamil Seyfeddin Şaban (4 Ağustos 1345–19 Eylül 1346)

-el-Melik el-Muzaffer Zeyneddin Hacı (19 Eylül 1346–16 Aralık 1347)

-el-Melik en-Nâsır Bedreddin Hasan (18 Aralık 1347–12 Ağustos 1351) (I.S)

-el-Melik es-Salih Selâhaddin (12 Ağustos 1351–20 Ekim 1354)

-el Melik en-Nâsır Bedreddin Hasan (20 Ekim 1354–17 Mart 1361) (II. S)

3- Nâsır Muhammed’in Torunları (1361–1382)

Nâsır Muhammed’in torunlarının devri de tıpkı oğullarının ki gibidir. Sultânlar

çocuk yaştadırlar. Bu dönemde ümerânın nüfuzu arttığı gibi ümerâ arasındaki çatışmalar

da şiddetlenmiştir. Hatta çatışmalar Kâhire sokaklarına taşmış ve ülke şiddetli bir

kargaşaya sürüklenmiştir.91

İsyanı gerçekleştiren emîrlerin I. Haccî’nin oğlu Selâhaddin’i tahta

geçirmeleriyle, Nâsır Muhammed’in torunlarının dönemi (1361–1382) başlamış oldu.

Dedesinin politikasını takip etmek isteyen Hiccî ile ümerânın arası açıldı. Sonunda onu

tahttan indirip amcası Hüseyin’in oğlu Melik Eşref Şaban’ı geçiren Yelboğa yönetime

de hakim oldu.92

764/1363’te henüz on yaşında iken tahta çıkan Melik Eşref Şaban 768/1367

yılından itibaren yönetimi eline almayı başardı. Onun zamanında önemli hadîseler

yaşandı.93 Haçlılar İskenderiye’yi istila etti. Haçlı donanması büyük katliam yaparak

şehri tahrip etti. Bu arada Memlûkler ordusunun yaklaştığı duyulunca kadınları,

çocukları ve bol miktârda ganimeti gemilere doldurup geri çekildi.94

Bu sıkıntılara rağmen, otoriter bir sultân olan Melik Eşref’in saltanatının ikinci

yarısı, oldukça sakin ve istikrârlı geçti. Fakat Melik Eşref’in otoriter bir sultân olması

durumu değiştirdi. Bundan sıkılan bir grup komutan, sultânın hac niyetiyle Kâhire’den

91 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 111 92 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 90 93 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 94 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 466–467

24

ayrılışından bir süre sonra öldüğü şayiasını yayarak Kal’atülcebel’de henüz yedi

yaşındaki oğlu Alâeddin Ali’yi tahta çıkarıp, Melik Eşref’i öldürdüler.95

İbn Kesîr vefat ettiği 774 yılında Memlûkler Devleti’nin sultânı Melik Eşref idi.

Fakat Nâsır Muhammed’den sonra hiçbir şey değişmemiş, İbn Kesîr’in vefat ettiği yıla

kadar memlûk emîrleri arasında rekabet devam etmiştir. Melik Eşreften sonra Nâsır

Muhammed’in torunlarından ikisi daha sultân olmuşlardır. Alâeddin Ali’nin zamanı

güçlü emîr gruplarının mücadelesine sahne oldu. Bu mücadelenin galibi Burcî

Memlûkler’inin lideri Berkûk, atabekü’l-asâkîrlik makamını ele geçirdikten sonra Türk

asıllı emîrleri tasfiye etti. Sultânın vefatı üzerine tahta çıkardığı on bir yaşındaki kardeşi

Zeynüddin II. Hiccî zamanında (1381–1382) yönetimi elinde tuttu. Sonunda küçük

yaştaki sultânın aczini gerekçe göstererek tahta oturdu. (Ramazan 784/Kasım 1382)96

Hasan Nâsır’ın ikinci kez getirildiği saltanattan azledilerek yarine Hiccî’nin oğlu

Selâhaddin Muhammed’in sultân ilan edilmesiyle başlayan Nâsır Muhammed’in

torunları ve saltanat yılları aşağıdaki gibidir.

-el-Melik el-Mansûr Selâhaddin Muhammed b. Hacı (17 Mart 1361-30 Mayıs

1363)

-el-Melik el-Eşref Zeyneddin Şaban b. Hüseyin (30 Mayıs 1363-14 Mart 1377)

-el-Melik el-Mansûr Ali b. Şaban b. Hüseyin (14 Mart 1377-19 Mart 1381)

-el-Melik es-Salih Zeyneddin hacı b. Şaban b. Hüseyin (20 Mart 1381-26 Kasım

1382).97

4- İbn Kesîr’in Yaşadığı Dönemde Mısır Abbâsî Halîfeleri

Memlûkler hükümdarı Seyfeddin Kutûz, Ayn Câlût mevkiinde Moğol ordusunu

yenmek suretiyle, İslâm dünyasını kasıp kavuran Moğollara büyük bir darbe indirdi. Bu

zaferle İslâm dünyasındaki prestiji artan Memlûkler Devleti’nin başına, aynı yıl Kutûz’u

öldüren Baybars geçti. Memlûkler sultânı Baybars’ın saltanat sürdüğü on yedi yıllık

95 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 96 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 97 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 112

25

dönemin en önemli olayı, daha önce Moğollar tarafından ortadan kaldırılan yeni bir

Abbâsî Halîfeliği tesis etmeye çalışmasıdır. Asıl amacı tahtını korumak ve hakim

olduğu saraya İslâm âleminde bir üstünlük havası vermekti. Bunun için Moğol

katliamından canını zor kurtarıp Dımaşk’a kaçan Halîfe Zâhir’in oğlunu, Kâhire’ye

davet eder ve Mustansır lakabı ile Halîfe ilan eder (659/1261). Bir müddet sonra

Halîfeyi bir ordu başında Bağdat’ı almak için Moğollara karşı gönderir. Yapılan savaşta

Halîfe öldürülür. Buna üzülen Baybars aynı aileden Emîr Ebu’l-Abbâs’ı “Hâkim bi-

Emrillah” lakabıyla Halîfe ilan eder. Bu Halîfelerin sadece dînî konularda söz hakkı

vardı. Bundan sonra Halîfelik iki buçuk asır boyunca Ebu’l-Abbâs’ın çocuklarında

kaldı. Memlûkler idaresindeki Abbasî Halîfeliği Yavuz Sultân Selim’in (1512-1520)

Mısır’ı fethetmesiyle son buldu ve Halîfelik Osmanlılara geçti.98

İşte İbn Kesîr aynı zamanda İslâm dünyasının genelinin Halîfe olarak kabul

ettiği, fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi devlet yönetiminde hiçbir etkisi olmayan,

adeta Memlûk sultânlarının oyuncağı haline gelen Mısır Abbâsî Halîfeleri döneminde

yaşamıştır. İbn Kesîr’in yaşadığı dönem içinde 5 Halîfe görevde bulunmuştur. Onun

çocukluk ve gençlik yılları I. Müstekfi Billâh (701–736), orta yaşları Birinci Vâsık

Billâh (736–742), sonraki yılları ise II. Hâkim Biemrillâh (742–753), Birinci Mutazıd

Billâh (753–763), I. Mütevekkil Alellâh (763–785) dönemlerinde geçmiştir. İbn Kesîr

II. Hâkim Biemrillah’ın Halîfe olmasıyla ilgili şunları söylemektedir: “Halîfe Ebü’l-

Kasım, babası tarafından veliaht olarak atanmıştı. Ancak Nâsır ona bu imkânı

vermemiş, yerine Ebû İshak İbrahim’i atamış ve ona Vâsık Billah lakabını takmıştı.

Kâhire’de sadece bir cuma onun adına hutbe okundu, sonra Mansûr Ebû Bekir, onu

azletti ve sözünü ettiğimiz Ebül-Kasım’ı hilafete geçirdi ve kendisine Müstansır

lakabını taktı.99 Bu Halîfe 753 yılı ortalarında, o dönemde bütün dünyayı kasıp kavuran

ve milyonlarca insanın ölümüne neden olan, vebadan ölmüştür.100

Memlûkler dönemi Abbâsî hilafetine baktığımızda, her ne kadar sultân’ın

vesâyeti altında bir Halîfelik mevcut ise de siyâsî belirsizlik ve kargaşa Halîfeler için

geçerli değildir. Göreve gelen Halîfelerin çok azı müstesna diğerleri ölümlerine kadar

98 Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2001, s, 112-114 99 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 304 100 Mahmud Şakir, Hz. Âdem’den Bugüne İslâm Tarihi. Ferit Aydın (trc), İstanbul 1995, V, s, 400

26

görevlerini devam ettirmişlerdir. Bu çerçevede Mısır, Memlûkler Devleti sayesinde, her

türlü tecavüzden uzak kalarak sosyal ve kültürel açıdan ilerleme kaydetmiştir.101

5- XIV. Y.Yılda Dımaşk

Memlûkler Devleti’ndeki önemli ilim merkezlerinden biri de Dımaşk idi.

Dımaşk bölgesi Memlûkler Devleti zamanında Mısır kadar şanslı olmamıştır. Mısır

saltanat merkezi olmanın ayrıcalığını yaşarken, Suriye uzun zaman Haçlı ve Moğol

işgaliyle boğuşmak zorunda kalmıştır. Aynı zamanda Memlûkler’in kalesi olan Suriye,

pek çok saldırıya maruz kalmıştır. Göz kamaştırıcı eserlerin bulunduğu bu şehirler

sürekli bir istikrâr yerine, sık sık anarşi ve sosyal çalkantılardan zarar görmüştür.102

Suriye’nin bir kısmı, önce Haçlı sonra da Moğol işgali altında kalmıştır. Hatta bugün

Suriye’nin başkenti olarak bildiğimiz Şam şehri, kısa süreli de olsa Moğol işgaline

uğramıştır. Bu tehditler ve işgallerden dolayı şehir bazen boşaltılmış ve halkı başta

Kâhire olmak üzere diğer yerlere göç etmişlerdir.

Memlûkler Devleti idarî ve mülkî makamlarının en önemlilerinden Dımaşk

nâibü’s-saltana’lığı Mısır’daki nâiblikle eşit sayılırdı. Kâhire’deki nâibü’s-saltana ile

aynı haklara sahip bulunan Dımaşk nâibü’s-saltanası bölgede sultânın temsilcisi idi.

sultân gibi, haftanın belirli günlerinde Dımaşk’taki darü’l-adl de mezâlim mahkemesi

duruşmalarına başkanlık eder, davalıları dinlerdi. Bundan dolayı Dımaşk nâibliği

Memlûkler için son derece önemliydi. Bölgedeki diğer nâibliklerin ve emîrlerin

desteğini kazanan Dımaşk nâibinin Memlûkler tahtını ele geçirmesi dahi mümkün

oluyordu.103 Bu durumundan dolayı Suriye, sürekli memlûk ümerâsının nüfuz

mücadelesine sahne olmuş ve bu bölgede huzursuzluklar bitmek bilmemiştir.104

Sultânın değişmesine veya çeşitli şekillerde görevden alınmasına bağlı olarak nâibler

sürekli değişirlerdi. Hatta bazen sultân değişikliği bile Dımaşk’ı karıştırırdı. Mesela

Nâsır Muhammed’in üçüncü kez tahta çıkışında meydana gelen mücadelede Dımaşk

101 Tekindağ, Memlûk Sultânlığı, 28 102 Andre Mıquel, Doğuştan Günümüze İslâm Medeniyeti, Ahmet Fidan-Hasan Menteş (trc), İstanbul 2003, s, 309 103 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 193 104 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 298

27

halkı endişelenmiş fakat Nâsır’ın kan dökmeden başarılı olması halkı rahatlatmıştır. Bu

olay esnasında sultân Dımaşk’a gelmiş İbn Kesîr buna bizzat şahit olmuştur.105

Bütün olanlara rağmen Dımaşk, Memlûkler Devleti’nin ikinci büyük kenti

olarak, iki buçuk yüzyıl boyunca siyâsî, ekonomik, dînî ve entelektüel bir merkez

olmanın kendisine kazandırmış olduğu yeri hep koruyacaktır. Sultânlar Dımaşk’a büyük

bir önem vermiştir. Dımaşk’ın iç kalesi uzun bir muhasaraya dayanacak şekilde inşa

edilmiştir. Darphâne kurulmuş, güçlü bir mühimmat ve büyük bir yiyecek deposu

oluşturulmuştur. Aynı zamanda sultânların kullandığı bir saray inşa edilmiştir. Dımaşk

askerî ve stratejik açıdan önemli bir merkezdir. Suriye gibi sınır bölgesinde yer alan bir

yere güçlü bir nâib atamak her zaman problem olabilir düşüncesiyle ayrıca iç kaleden

sorumlu ve güçlü yetkileri olan biri vali olarak atanırdı. Bu vali sultân tarafından atanır

ve ondan emîr alırdı. İç kale İslâm’ın kaygılı günlerdeki kalesidir.106

C- SOSYAL DURUM

Makrizî (845/1442) Mısır’da insanları 7 toplumsal sınıfa ayırmaktadır. Bunlar:

1. Yöneticiler (ehlu’d-devle),

2. Zengin Tüccarlar,

3. Orta kısım tüccarlar, çarşı esnafı

4. Çiftçiler; ziraatla uğraşırlar, köylerde ve taşrada otururlar,

5. Fukahâ’nın yüceleri ve fukara ilim talebeleri,

6. Zanaatkarlar, ücretli hizmet ehli,

7. İhtiyaç sahipleri ve miskinler: insanlardan dilenirler ve insanların sırtından

geçinirler.107

105 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 110-111 106 Clot, age, 183 107 Takyüddin Ahmed b. Ali Makrizî,, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme, Muhammed Mustafa Ziyâde, Cemâleddin Muhammed eş-Şeyyal (thk), Kâhire 2002/1422.s, 72-73

28

Makrizî’nin toplumu bu şekilde ele almasına baktığımızda, o dönemin

Memlûkler Devleti’nin toplumsal yapısının özünün böyle olduğunu rahatlıkla

görebiliriz. Biz de Makrizî’nin verdiği bu sınıflamadan faydalanarak Memlûkler

Devleti’nde, toplumun genel yapısını ele almaya çalışacağız.

Bu çerçevede Memlûkler Devleti’nde sosyal yapı, temelde iki farklı unsurdan

meydana geliyordu. Bunlardan birincisi sultân, emîrler ve askerlerden oluşan imtiyazlı

askerî tabaka, diğeri ise, halktı.108 Bu iki kesim ülke yönetiminde sahip oldukları haklar

bakımından, birbirinden kesin bir şekilde ayrılıyorlardı.109 Halk da kendi içinde iki

kısma ayrılıyordu: Yerli halk ve Moğol tehlikesinden kaçıp gelen çeşitli milletlerin

oluşturduğu göçmenler. İkinci kesim, özellikle orta Asya’dan gelen göçmen guruplar,

Türk kavimlerindendi. Memlûk sultânları bunları para karşılığı çeşitli yerlere yerleştirip,

o bölgeleri tehlikelere karşı koruduğu gibi bunlardan memlûkler de oluşturuyordu.110

İşte bu memlûkler önce eğitimden geçiriliyor sonrada devletin çeşitli kademelerinde

görevlendiriliyorlardı. Sultânlar da bunların arasından çıkıyordu.111 Bunlar Suriye ve

Mısır’da imtiyazlı bir askeri tabaka olarak hüküm sürdükleri gibi iktisadî hayatı da

ellerinde tutmuşlardı.112 Yerli halk her ne kadar yönetimde bulunmamışsa da ihtiyaç

gereği halktan bazıları devletin çeşitli kademelerinde görevlendirilmişlerdi. Bunlar en

yüksek derecesini özel kâtiplik ve dîvân başkanlıklarının oluşturduğu sivil hizmetlerdi.

Bu hizmetlere de Yahudiler, Hıristiyanlar veya dönmeler tercih ediliyordu.113

Memlûkler dışında kalan yerli halkın da kendi arasında çeşitli tabakalardan

oluştuğunu söylemiştik. Bu tabakalar birbirinden çeşitli bakımlardan ayrıldığı gibi

devletin de onlara bakışı farklı olup her birinin hakları ve görevleri farklıydı.114 Bu

çeşitlilik Ayn Câlût savaşından sonra artarak devam etti. Çünkü Moğol işgalinden kaçan

Müslümanların çoğu bu devlete sığınmışlardı.115 Memlûkler aynı zamanda bu

çeşitlilikten istifâde ederek bu ülkeleri istedikleri gibi yönetmişlerdi. Fakat bu onların

108 Bahattin Keleş, “Memlûkler Döneminde Sosyal Yapı” Türkler, V, s. 394 109 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 379 110 Tekindağ, age, 31 111 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 394 112 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 379 113 Carl Brockelmann, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Neşet Çağatay (trc), Ankara, 1992, s. 197 114 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 28 115 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 381

29

bu topraklarda sömürgeci oldukları anlamına gelmez. Çünkü onlar bu toprakları kendi

mülkleri gibi yönettiler ve atalarının topraklarıymışçasına savundular.116

Ülkenin hakimi olan memlûkler tabakasından sonra gelen ikinci tabaka, ilim

adamlarının oluşturduğu ulemâ kesimidir. Sultânlar siyâsî, iktisadî ve mâlî konularda

kendilerini güven içerisinde hissetmeleri için daima ulemâyla yakınlık kurmuşlardır.117

Ordu ve yürütme dışında geriye kalan bütün alanlar “entelektüel” diye tanımlanan

görevlere uygun olan kişilerin, en başta da İslâm doktrin ve yasalarına ilişkin bilgileri

sayesinde Müslüman cemaate din ve ahlâk yolunda rehberlik edebileceklerin elindeydi.

Ulemâ imparatorluğun beyni ve ışığıydı, Memlûkler de silahlı gücüydü.118 Ulemâ

yönetimle halk arasında aracı oluyorlar ve toplumun şekillenmesinde en önemli

fonksiyonu icra ediyorlardı.119 Bu çerçevede ulema, kadılık (adâlet) ve müderrislik

(eğitim) gibi görevler yanında120 kâtiplik ve çeşitli divanlarda da görev almışlardır.121

Nitekim İbn Kesîr’in sultânın kâtibi olarak görev yaptığını biliyoruz.122 Çarşı ve

pazarları denetleyen kişiler olan muhtesibler de ulema sınıfına mensupturlar ve yetkileri

sonsuzdur. Görevleri, ticari işlemlerin dürüstlüğüne, ürünlerin niteliğine, paranın

değerine göz kulak olmaktır. Vergileri onlar toplar, çarşı ve pazarlardaki düzenin

korunmasını onlar sağlarlardı.123 Bütün bunlarla birlikte ulemanın etkisinde varlığını

hissettiren tasavvuf hareketi Memlûkler döneminde altın çağını yaşadı. Şeyhlerin hem

halk hem de sultân üzerinde büyük etkileri vardı.124

Yine halkın oluşturduğu guruplardan biri de tüccarlardır. Bunları zengin ve orta

halli tüccarlar olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Zengin tüccarlar uluslar arası alanda büyük

işler yapanlar, orta halliler ise daha çok çarşı ve pazarda esnaf olarak iş yapanlardır.125

Toplumsal basamakların en tepesinde, iktidarı ellerinde tutan Memlûkler’den ayrı, ama

onlarla bütünleşmeye özendikleri ulemâya yakın olarak büyük tâcirler, toplum içinde

116 Clot, age, 163 117 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 118 Clot, age, 165 119 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 120 Brockelmann, age, 197 121 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 29 122 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 111 123 Clot, age, 168 124 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 125 Makrizî, İğâse, 72

30

çok önemli bir yer işgal etmektedirler.126 Memlûkler her zaman ihtiyaç duyabilecekleri

düşüncesiyle tüccarlara iyi muamelede bulunmuşlar ve ihtiyaç duyduklarında da

mallarını müsadere etmişlerdir. Bundan dolayı tüccarlar durumlarından memnûn

olmamışlardır.127

Aynı şekilde Kâhire ve diğer büyük şehirlerde “avâm” tabir edilen işçi,

zanâatkâr, satıcı, taşıyıcı ve yoksullardan oluşan büyük bir kesim mevcuttu. Avâm

kesimi toplumun diğer kesimlerine nazaran çok kötü şartlar altında yaşıyordu.128 Bunlar

toplumun en alt kesiminde yer alan yasadışı insanlar ve evsiz takımın, ayaklanmacıların

ve yağmacıların asıl kitlesini oluşturuyordu. Dilenciler, işsizler, çeşitli nedenlerle

topraklarını terk etmiş köylüler yıkılmış evlerde ve camilerin kenarlarında

barınıyorlardı.129 Bunlar genelde diğer insanların sırtından geçinirlerdi.130

Yine bunların dışında göçebe Arap kabileleri mevcuttu. Bunların geneli çobanlık

yapıyordu. Göçebe kabileler bazen Memlûkler’den geniş iktâlar131 almalarına rağmen

genel yaşantılarından pek memnûn olmadıkları için sık sık isyân ederlerdi. İsyânlarını

önlemek için sultânlar onların yerlerini değiştirmek zorunda kalırlardı. Bazen de onları

sindirmek için devlet, silaha başvurmak zorunda kalırdı.132 Bundan dolayı göçebe

kabileler hem devlet hem de halk için büyük bir memnûniyetsizlik kaynağıydı.133

Memlûkler Devleti’nde halkın çoğunluğunu teşkil eden çiftçiler de mevcuttu.

Bunlar yönetimden ilgi görmüyordu. Ağır vergiler ve bazı valilerin keyfî uygulamaları

bu kesimi canından bezdirmişti.134 Genelde maddi sıkıntı içinde olan çiftçiler son

dönemde emeklerinin karşılığını dahi alamıyorlardı.135 Geçinemeyen çiftçiler

bulundukları yerleri terk etmek zorunda kaldılar. Böylece bazı köyler tamamen ıssız

kaldı ve toprak gelirinde büyük düşüşler yaşandı. Buna bağlı olarak da ülke ekonomisi

bozuldu.136 Aslında ortaçağda dünyanın birçok yerinde durum bundan farksızdı.

126 Clot, age, 168 127 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 128 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 129 Clot, age, 171 130 Makrizî, İğâse, 73 131 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 132 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 397 133 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 134 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 135 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 136 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 397

31

Yoksulluktan dolayı çeşitli salgın hastalıklar da daha çok bu kesimi vuruyordu. Bazen

köyler ve kasabalar tümden yok olabiliyordu.137

Memlûkler Devleti’nde, Müslüman halkın çoğunluğu dört ehl-i sünnet

mezhebinden birine bağlıydı. Fatımîler dönemindeki şiî etkisini ortadan kaldırmak için

Selâhaddin Eyyûbî Mısır halkının bu mezheplerden birine girmeleri için gayret

göstermiştir. Mısır’da önce Şâfiî ve Mâlikîler daha sonra Hanefî ve Hanbelîler

çoğaldı.138 Memlûkler’de I. Baybars döneminde Hanbelîliğe de baş kadı atanarak bütün

mezheplerin devlet nezdinde kabulü sağlandı.139

İmparatorluk nüfusunun ezici çoğunluğunu oluşturan Sünnîler; Araplar,

Mısırlılar, Mağripliler, Türkler, Moğollar, İranlılar gibi çok farklı soylardan

gelmekteydi. Ama bunların da çoğunluğu Arap idi. Yerli gayr-i müslimler yalnızca

Kıptîler ve Yahudilerdi.140 Çoğunluğu Hıristiyan olan gayr-i müslimler ülkenin değişik

yerlerinde dağınık yaşarlardı. Memlûkler bunlara karşı bazen yumuşak bazen de sert

politika izlemişlerdir. Bu çerçevede bazen Kıptîleri değerlendirir onları mâlî teşkilatta

çalıştırırlardı.141 Memlûk sultânları bu Yahudi ve Hıristiyan vatandaşlarının başına,

kendileri tarafından seçilen din adamlarını nâzır olarak tayin ederlerdi. Ayrıca eğitim ve

öğretim kurumlarına sahip olan gayr-i müslimler vakıflar da kurabiliyorlardı.142 Bu

ortama rağmen Müslümanlarla gayr-i müslimler arasındaki ilişkiler bazen sıkıntılı

olabilmiştir. Özellikle Haçlı saldırıları ve Moğol işgalleri esnasında yerli gayr-i

müslimler bazen Müslümanlara zor anlar yaşatmışlardır.143

Mısır ve Suriye’nin bütün şehirlerinde insanlar dînî inançları, kökenleri ve

mesleklerine göre toplandıkları mahallelerde otururlardı. Bu mahalleler doğal şekilde

oluşurdu. Yahudi ve Hıristiyan mahalleleri vardı. Müslümanlar da aynı mezhep veya

tarikattan olanlar kendi mahallelerinde yaşarlardı. Fakat buna rağmen gündüz herkes

şehrin her tarafında istediği işi yapardı.144

137 Clot, age, 174 138 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 383 139 Brockelmann, age, 196 140 Clot, age, 171 141 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 142 Yiğit, “Memlûkler” DİA, XXIX, 96 143 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 467; 470 144 Clot, age, 187

32

Vakıflar İslâm Medeniyetinin temel taşını oluştururlar. İslâm ülkelerinin

tümünde olduğu gibi Memlûkler’de de vakıflar sosyal hayatın vazgeçilmez unsûru

olmuşlardır. Vakıflar Peygamber Efendimizle birlikte ortaya çıkmışlardır. Ondan sonra

da hızlı bir şekilde artarak devam etmiştir.145 Memlûkler dönemine gelindiğinde vakıf

sistemi iyice yerleşmiştir. Bu alanda eğitim başta olmak üzere toplumdaki bütün

ihtiyaçlar için vakıflar kurulmuştur. Özellikle incelediğimiz dönemin Dımaşk’ında o

kadar çok vakıf vardır ki İbn Battuta bu konuda şunları söylemektedir: “Dımaşk’taki

vakıfların hepsini ve gelirlerini saymak imkânsız! Öyle çok vakıf var ki! Mesela biri,

hacca gitmeye gücü yetmeyenler için. Bir başka vakıf da fakir ailelerin kızlarına çeyiz

sağlıyor. Bir diğer vakıf esirlerin ve kölelerin özgürleştirilmesi için yapılmış. Bir diğer

vakıf yolculara tahsis edilmiş. Bir diğer vakıf yolların tamiri ve kaldırımların

düzeltilmesi için hizmet veriyor. Bir gün Dımaşk sokaklarından birinde yürüyordum.

Küçük bir köle gördüm. Elinde bulunan tabağı yere düşürerek kırdı! Halk kölenin

başına toplandı. İçlerinden biri: ‘Kardeş! Tabağın parçalarını topla ve bu işle ilgili

vakfın müdürüne götür!’ dedi. Köle parçaları topladıktan sonra adamla birlikte müdüre

gitti. Vakfın müdürü tabak parçalarını görünce tutarını sayıp köleye teslim etti.”146

D- İLMÎ VE KÜLTÜREL DURUM

Hulefâ-i raşidîn döneminden itibaren İslâmî ilimlerin en önemli merkezleri

arasına giren Kâhire ve Dımaşk şehirleri, yaklaşık iki buçuk asır süren Memlûkler

zamanında, sadece bu devletin değil, bütün İslâm dünyasının en büyük iki kültür

merkezi idi.147 Bu yönetim sayesinde Mısır, sanat ve düşüncede büyük bir merkez

olarak varlığını devan ettirdiği gibi148 her türlü müdahaleden uzak kalarak149 ilim ve

145 Ziya Kazıcı, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985 s, 49 146 İbn Battuta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî, İbn Battuta Seyahatnamesi, A. Sait Aykut (trc), İstanbul 2004, I, s, 151 147 Yiğit, Tarih, VII, 243 148 Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, İstanbul 1990, II, s, 516-7 149 Tekindağ, age, 28

33

kültür açısından iyi bir ortamın doğmasına neden olmuştur.150 Aslında bu ortamı ortaya

çıkaran dînî ruh ve heyecandır. O dönemde İslâm ülkelerinin Haçlı ve Moğol işgali

altında olması bu heyecanın hem halkta hem de yöneticilerde yüksek seviyede olmasını

sağlamıştır.

Tarihin bu anında topraklarını korumada güçlük çeken Müslümanlar bu

işgallerden dolayı çeşitli yerlere göç etmişledir. Bu göçler esnasında İslâm dünyasının

diğer bölgelerinde yetişmiş birçok âlimin Mısır ve Dımaşk’a gelmesiyle151 muazzam bir

kültürel birikim oluşmuş, Müslümanlar bu birikim sayesinde kültürel mirası koruyarak

İslâm toplumunu ayakta tutmasını bilmişlerdir. Özellikle yerli Hıristiyan ve Yahudilerin

bu işgaller esnasında işgalcilere destek olmaları, Müslümanları daha iyi motive

etmiştir.152

Müslümanların zor şartlar altında da olsa ilmî çalışmalarını devam ettirdiklerini

ve bu alanda büyük bir birikim meydana getirdiklerini söyledik. Bu birikim o dönemin

eğitim kurumları olan medreseler aracılığıyla meydana getirilmiştir. Medreseler

bugünkü gibi resmî devlet kurumları değildir. Bu kurumlar daha çok Müslüman

hayırseverlerin oluşturduğu vakıflar sayesinde oluşturulurdu. Buna devlet de büyük bir

katkıda bulunurdu. Çünkü başta sultân olmak üzere büyük emîrler Memlûk

topraklarının her tarafında medrese yapmışlar ve yapılan medreseleri büyük törenlerle

açmışlardır.153 Memlûk sultânları ve ümerâsı bu yolla halkın gönlünü kazanmasını

bilmişlerdir. Nitekim Nâsır Muhammed döneminde Kâhire’ye uğrayan İbn Battuta,

Mısır’daki medreselerle ilgili şunları söylemektedir: “Mısır’da medreseler öyle çoktur

ki sayısını kimse bilmez.”154 Aynı şekilde Dımaşk V. yüzyıldan başlayarak sonraki

dönemlerde özellikle Memlûkler devrinde medreselerin en yoğun olduğu şehir haline

gelmiştir.155 Dımaşk’taki medreseleri ve sayısını öğrenmek için Nuaymî’nin 1500’lü

yıllarda yazdığı eserine bakmak yeterli olacaktır. Nuaymî o dönemde Dımaşk

bölgesinde içinde eğitim yapılan 550 civarında mescidin ismini, külliyesini ve

görevlisinin olup olmadığını yazarak belirtmiştir.156 Bunu da o devirde inşa edilmiş ve

150 A. Vehbi Ecer, İslâm Tarihi Dersleri II, Kayseri 1995, s. 29 151 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 243 152 Şakir, İslâm Tarihi, V, 345 153 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 41-42 154 İbn Battuta, Seyahatname, s. 48 155 İsmet Kayaoğulları, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara 1984, s, 127 156 Nuaymî, Ebü'l-Mefahir Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed B.Ömer, ed-Dâris fi Tarihi’l-Medâris,

34

hala ayakta duran mescitler, tekkeler, medreseler ve kütüphaneler ispat etmektedir. İşte

İbn Kesîr böyle bir kültürel ortamda yetişmiştir.

İbn Kesîr’in yaşadığı dönemde medrese bazında en yoğun şehir olan Dımaşk’ın

aynı zamanda büyük bir ilim merkezi olduğunu biliyoruz. Çeşitli alanlarda eğitim veren

medreseler yanında tek alanda eğitim veren medreseler de mevcuttu. Tefsîr alanında

eğitim veren medreselere Dâru’l-Kur’ân, ilki Dımaşk’ta157 açılan ve hadîs alanında

eğitim veren medreselere de Dâru’l-Hadîs denirdi. Nitekim İbn Kesîr’in Dımaşk’taki en

büyük hadîs medresesi olan Dârü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye’nin158 reisliğini yaptığını

biliyoruz. Dımaşk’ta sadece fıkıh alanında eğitim veren medreseler de mevcuttu.159 Bu

medreselerde dört mezhebin fıkhı okutulmakla birlikte daha çok Şafiî ve Hanbelî fıkhı

okutulmaktaydı.160 Kur’ân, hadîs ve fıkıhla birlikte bu dönemin medreselerinde kelâma

da büyük bir önem verilmekteydi. Şiîliğin etkisini ortadan kaldırmak için Sünnî kelâm

ekollerine verilen destek, Memlûkler döneminde artarak devam etmiştir. Nitekim bunun

sonucunda Eşarîliğin, Hanbelîlerin savundukları selefî sistem dışında, tüm kelâm

sistemlerinin etkisini azalttığını bilmekteyiz.161

Memlûkler döneminde medreselerin bu derece artması, ilmî faaliyeti oldukça

yaygınlaştırmıştı. Bu faaliyet, dînî ilimlerin tedrisatının yapıldığı, ilim halkaları şeklinde

olurdu.162 Medreseler de çeşitli dînî ve aklî ilimler bir arada okutulduğu için talebelerin

aynı anda birkaç ilim dalında kendilerini yetiştirmelerine imkan hazırlıyordu. Bu, çok

yönlü eğitim sayesinde, ortaçağ İslâm dünyası, sosyal ve kültürel alanda diğer dünya

ülkelerinden daha ileri düzeye varmıştır. Bu dönemde telif edilen eserlerin o dönemde

dünyanın diğer bölgelerinde telif edilen eserlerden sayıca çok fazla olduğu sık sık

belirtilmiştir.163

Yine bu dönemde Mısır’da, yönetimdeki tecrübeleriyle birlikte ilim ve sanatla

ilgilenen devlet adamları da vardı. Bunların hazırladığı eserlerden önemli bir

Cafet Husenî (thk), Kâhire 1988, II, 303-370 157 Ziya Kazıcı, İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul 1983, s, 66 158 İbn Kadı Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr, Tarihu İbn Kadı Şühbe, Adnan Derviş (thk) Dımaşk 1994, III, s. 417 159 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 245 160 Aycan-Söylemez, Ttarih Okumaları, 89 161 Aycan-Söylemez, Tarih Okumaları, 90 162 Şakir, İslâm Tarihi, V, 345 163 Kayaoğlu, İslâm Kurumları, 128-129

35

ansiklopedi edebiyatı ortaya çıkmıştır.164 Bu alanda yapılan çalışmaların çoğunluğunu

dil ile ilgili yazılan eserler oluşturmaktadır. Dil çalışmaları daha önce yazılmış eserler

üzerine yoğunlaşmakla birlikte, Arap dilinin en geniş lügatleri bu dönemde telif

edilmiştir.165

Bütün bu ilmî faaliyetlerin ortaya çıkmasında etkisi olan kütüphaneler ve

camiler de dikkat çeken bir öneme sahiptir. Medreselerde olduğu gibi kütüphane ve

câmi yapımında da sultânlar ve emîrler öncülük ediyordu. Mesela sultânlar Kâhire’deki

Kalatu’l-Cebel kütüphanesinde kıymetli kitaplar toplamışlardır. Yine bu dönemde her

medrese ve caminin birer kütüphanesi vardı.166

Bu birikim ve faaliyetin sonucunda birçok âlim yetişmiştir. İşte İbn Kesîr

Memlûkler dönemindeki bu kültürel faaliyet içinde yetişmiş büyük hadîs, tefsîr ve tarih

bilginlerinden biridir. Onun yaşadığı dönemde naklî ilimlerde şu âlimler yetişmiştir: İbn

Zemlekânî (727/1327), İbn Teymiye (728/1328), İbn Cemaâ (733/1333), Kazvînî

(739/1338), Mizzî (742/1341), Zehebî (748/1348), Takiyüddîn es-Sübkî (756/1355), İbn

Kayyım el-Cezviyye (751/1350), İbn Âkil (769/1367).167 Bu âlimlerin geneli birçok

alanda eser vermişlerdir. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve tarih bunların başlıcalarıdır.

Bu dönemde İslâm tarihçiliğinin de ağırlık merkezi Dımaşk ve Mısır bölgeleri

oldu. Dönemin tarihçileri hem bürokratlar hem de din âlimleri arasından çıktı. Genel

İslâm tarihi yazanların yanında, sadece yaşadıkları devrin tarihini veya bir hanedanın,

bir şehrin tarihini yazanlar da oldu.168 Bu eserler yazarların bizzat tanık oldukları olaylar

hakkında bize sağladıkları bilgilerle büyük bir değer taşırlar.169 Bu dönemde tarih

alanında meşhur olan şahıslar da şunlardır: Ebû’l-Fida (732/1331), Birzâlî (739/1338),

İbnü’l-Verdi (749/1349), Umerî (749/1349), Safedî (764/1363), Kütübî (764/1363), İbn

Habib el-Halebî (779/1377).170

164 Mıquel, İslâm Medeniyeti, 312-13 165 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 308 166 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VII, 42 167 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 257-314 168 Şeşen, age, 176 169 Clot, age, 231 170 Şeşen, age, 176-232

36

İKİNCİ BÖLÜM

İBN KESÎR HAYATI VE ESERLERİ

37

A- HAYATI

1- Doğumu ve Nesebi

Ebü’l-Fidâ İmâmüddîn İsmâil b. el-Hatip171 Şihabüddîn172 Ebi Hafs173 Ömer b.

Kesir b. Dav’ b. Dar’174 (Dir’)175b.Kesîr b. Dav’ b. Zer’176 Zeynüddîn177 el-Kaysî178 el-

Kureşî el-Busravî eş-Şeyhî179 ed-Dımaşkî eş-Şafiî

İbn Kesîr’in nesebi ve künyeleri çok faklı şekillerde söylenmiştir. Biz, bu neseb

ve künyelerinin tamamının hem ortak paydalarını hem de farklılıkları belirterek, uzun

bir neseb ve künye ortaya koymaya çalıştık. Çünkü bu, İbn Kesîr gibi büyük bir âlimin

daha iyi tanınmasına sebep olacağı gibi ilmî vasıfları konusunda da bize ipucu

verecektir. Yukarıdan çıkan sonuca göre İbn Kesîr’in bilinen ve hayatını anlatan bütün

âlimlerin üzerinde birleştiği ortak nesebi ve künyeleri şöyledir:

Ebu’l-Fidâ İmâmüddiîn İsmâil b. Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr b. Dav’ el-

Kureşî el-Busrâvi ed-Dımaşkî eş-Şafiî.

İbn Kesîr adıyla meşhur olmuştur. Dedesinin180 ismiyle tanınan bu büyük âlime

henüz genç yaşlarda iken birçok özelliğinden dolayı hürmet edilmiştir. İmâdüddîn

lakabıyla anılmıştır. Meşhur künyesi ise Ebu’l Fidâ dır.181

Hicrî 700 (1300)182 veya 701 (1301)183 yılında Dımaşk’a bağlı Busrâ şehrinin

doğusuna düşen ve annesinin184 köyü olan Mecdel185 (Micdel)186 de dünyaya geldi.

171 İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed, İnbâü'l-Ğumr bi-enbâi'l-umr fi't-târih, Beyrut 1986, I, s. 45 172 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45 173 İbn Tağriberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mulûki’l-Mısr ve’l-Kâhire, Kâhire 1929, XI, s. 123 174 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45 175 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416 176 Hüseynî, Ebü'l-Mehâsin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-Hasan, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, Beyrut 1956, s. 57 177 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416 178 İbn Hacer, ed-Dürerü’l-Kâmine, Beyrut, 1931, I, 373 179 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 373 180 Mesud er-Rahman Han en-Nedvî, el-İmam İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut 1999, s. 27. 181 Nedvi, age, 27. 182 İbn Hacer, İnbâu’l-Ğumr, 45; İbn Hacer, Dürer, 373; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, IV, 1508

38

İbn Kesîr’in yaşadığı dönemde ve vefatından sonraki ilk yüzyıl içinde yazılan

kaynaklarda, doğumuyla ilgili verilen tarihlerde bir birliktelikten söz etmek mümkün

değildir. Bu kaynakları ve verdikleri doğum tarihini şöyle sıralayabiliriz: Zehebî (v.

748/1348) Tezkiretü’l-Huffâz adlı eserinde 700/1300 veya daha sonraki tarihlerde doğdu

şeklinde bir ifade kullanmaktadır. İbn Kâdî Şühbe (v. 851/1447) hem Târihu İbn Kâdî

Şühbe (III, 417) hem de Tabakâtü’ş-Şâfiiyye (III, 85) adlı eserlerinde 701/1301 yılında

doğduğunu söylemektedir. İbn Hacer (v. 852/1449) İnbâu’l-Ğumr (I, 45) adlı eserinde

hicri 700/1300’de ed-Dürer (I, 373) adlı eserinde de 700/1300 veya az sonra ifadelerini

kullanmaktadır. İbn Tağriberdî (v. 874/1469) en-Nücûmu’z-Zâhire (XI, 123) adlı

eserinde İbn Kesîr’in 701/1301’de doğduğunu söylemektedir. Sonraki dönemlerde

İbnü’l-İmâd (v. 1089/1679) tarafından yazılan Şezerâtü’z-Zeheb (VIII, 397) adlı eserde

İbn Kesîr’in 700/1300’de doğduğu söylenmektedir. Bu bilgilerden çıkan sonuca göre

İbn Kesîr’in doğum tarihi net değildir. Ama o el-Bidâye’de 703 yılı olaylarını anlatırken

babasının vefatına da geniş bir şekilde yer vermektedir. İbn Kesîr burada babası vefat

ettiğinde 3 yaşında olduğunu söylemektedir.187 Bu durumu göz önünde

bulundurduğumuzda bugün genel kanaate göre 701/1301 olarak bilinen İbn Kesîr’in

doğumunun 700/1300, daha doğrusu bu yılın sonunda doğmuş olması ihtimâlî daha

doğru görünmektedir. Çünkü İbn Kesîr babasının cemaziyel evvel ayında vefat ettiğini

söylemektedir. Bu ay da miladî takvimde 1303’ün son ayına denk gelmektedir.

Zehebî’yle birlikte İbn Hacer’in verdiği 700/1300 veya daha sonrası spekülasyonlara

neden olmuş gibi görünmektedir. Sonuç olarak biz İbn Kesîr’in verdiği tarihe

yoğunlaşmanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz.

183 Hüseynî, Zeylu tezkireti’l-huffâz, 57; İbn Tağriberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire,123; İbn Kâdî Şühbe, Târîhu İbn Kâdî Şühbe, III, 416 184 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, (thk) Sami b. Muhammed es-Selâme (thk), Riyad 1997, I, 13 185 Hüseynî, Zeylu tezkireti'l-huffâz, 57 186 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, I, 13 187 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 82

39

2- Ailesi

İbn Kesîr henüz üç yaşındayken babasını kaybeder. Yukarıda bahsettiğimiz gibi

el-Bidâye’de 703/1300 yılı olaylarını anlatırken üç yaşında olduğunu söyler. Bu esnada

babası, ailesi ve çocukluğu hakkında tafsilatlı bilgiler verir. Babası, başlangıçta Ebû

Hanîfe mezhebine göre fıkıh okumuş, Züccâcî’nin Cemel adlı eserini ezberlemiş, nahiv,

Arapça ve lügatle ilgilenmiş, Arap şiirlerini ezberlemişti. Hatta yüksek ve güzel

derecede şiirler söylemeye, medihler yapmaya, mersiyeler yazmaya, biraz da hiciv

tarzında şiirler söylemeye başlamıştı. Babası Busrâ’nın doğusundaki bir köyün

hatipliğine başlamış, sonra da Şafiî fıkhını öğrenip o mezhebe geçmişti. İbn Kesîr

devamında babası ve ailesi hakkında şu bilgileri vermektedir: “Söylendiğine göre

babam cidden güzel hutbe irad eder, halk tarafından itibar görürmüş. Dindar, fasih ve

tatlı konuşan bir kimse olduğundan sözleri tesirliymiş. Kendisine ve ailesine yumuşak

muamele edildiği için buralarda ikameti tercih etmiş. Annemden ve üvey annemden

birkaç çocuğu doğmuştu ki, bunların en büyüğü İsmâil sonra Yunus sonra İdrîs idi.

Bunlar, benim üvey kardeşlerimdi. Annemden ise Abdülvehhâb, Abdülaziz,

Muhammed ve birkaç kız çocuk doğmuştu ki bunların en küçüğü bendim. Bana da vefat

eden üvey kardeşim İsmâil’in ismini verdiler. Babam hicretin 703. senesinin

cemaziyülevvel ayında Müceydel köyünde vefat etti. O zamanlar ben üç yaşında bir

çocuktum. Vefatından sonra 707/1307 senesinde Kemâleddîn Abdülvehhâb’la birlikte

Dımaşk’a göçtük.”188

İbn Kesîr, el-Bidâye’de Dımaşk’a ilk gelişlerini ve nereye yerleştiklerini birkaç

cümleyle anlatır. Dımaşk o dönemin önemli ilim merkezlerinden biridir.189 Burası

İsmâil’in eğitimi için bulunmaz bir mekandır. Ağabeyi Abdülvehhâb onun eğitimiyle

yakından ilgilenir. Onun yönlendirmesiyle de İsmâil zaman kaybetmeden eğitimine

başlar. O, ilk dersleri ağabeyi Abdülvehhâb’dan alır. Hatta ilk fıkıh derslerini de ondan

alır.190

188 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 82–83 189 Şirvanlı Mahmûd, Tarîh-i İbn-i Kesîr Tercümesi Giriş-İnceleme-Metin -Sözlük, Muhammet Yelten (Haz), Ankara 1988, s, 33 190 Abdülkerim Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, İstanbul 1999, XX, 132

40

3- Eğitimi ve Hocaları

İbn Kesîr, küçük yaşlardan itibaren ilmî faaliyetlere yoğunlaşır. Kendi ifadesiyle

11 yaşındayken Kur’ân-ı hatmetmiştir.191 Bundan kasıt hafızlık olsa gerek. Çünkü

henüz gençlik yıllarında hadîs kitapları ezberleyen ve eser telif eden birinin o dönemde

11 yaşındayken Kur’ân-ı baştan sona sadece öğrenip okumuş olması anormal bir durum

olur. Buradan onun 11 yaşındayken Kur’ân-ı hıfzettiğini çıkarabiliriz. Ayrıca o

dönemde çokça hadîs ezberleyenlere hafız denirdi. Bu dönemde o, Burhaneddin el-

Fezârî192 (v. 729/1329) ve Kemaleddin İbn Kâdî Şühbe’den193 (v. 726/1326) fıkıh

dersleri almaya başlar. 718/1318 yılında Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin, “et-Tenbîh” adlı

kitabını hocasına arz eder ve İbn Hacib’in “Muhtasâr” adlı eserini ezberler. Gençlik

yıllarında “el-Ahkâm alâ Ebvabi’t-Tenbîh” adlı bir kitap yazıp hocasına sunar. Hocası

Burhâneddîn el-Fezârî kitabı beğenir ve bu değerli eserinden dolayı genç öğrencisini

tebrik eder.194 Bu eserinden sonra hocası Burhâneddîn el-Fezârî İbn Kesîr’in eğitimine

daha bir önem verir.

İbn Kesîr, te’life başladığı dönemde eğitimini de devam ettirir. Daha sonraları

tarihçiliğini etkileyecek olan hadîs ilmine iyice yoğunlaşır. O, Kasım b. Asâkir,195 İbn

Şahne196 (730) ve İbn Süveydî’den197 hadîs dersleri alır. Müellifimiz bu esnada hocası

el-İsbahânî’den198 (v. 749/1348) de usûl dersleri alır. İbn Kâdî Şühbe (v. 851/1447)

Tabakâtü’ş-Şafiiyye adlı eserinde İbn Kesîr’in usûl hocasının el-İsfahânî olduğunu

söyler.

İbn Kesîr, yine küçük yaşlardan itibaren Dımaşk’ın en büyük Dârü’l-Hadîs’i

olan Eşrefiyye’nin başında bulunan199 ve dönemin en büyük hadîs hafızlarından olan

Yusuf b. Abdurrahman el-Mizzî’den (v. 742/1341) hadîs dersleri almaya başlar.200 İbn

Teymiye’den sonra İbn Kesîr üzerinde en çok etkili olan hocasıdır. İbn Kesîr hocası

191 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464 192 İbn Kâdî Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr, Ahmed, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, Hafız Abdülhâlim Han (thk), Beyrut 1987, III, s. 85 193 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 194 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416 195 Hüseynî, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, 58 196 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 197 Hüseynî, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, 58 198 İbn Hacer, İnbâu’l-Ğumr, I, 45 199 Yaşar Kandemîr, “Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman”, DİA, XXX, s. 220-21 200 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85

41

Mizzî’den uzun süre ders alır. Sonraki yıllarda evlilik yoluyla hocası Mizzî’ye akraba

olur. Hocasının kızı Zeynep’le201 evlenen İbn Kesîr, hayatı boyunca hocasından bir daha

ayrılamayacaktır. İbn Kesîr el-Bidâye adlı eserinde hicri 742 yılının olaylarından

bahsederken hem hocası hem de kayınpederi olan Mizzî’den de bahseder.202 Veba’ya

yakalanan hocası birkaç gün içinde vefat eder. Aynı şekilde o el-Bidâye’de hicri 741 yılı

olaylarını anlatırken o yıl vefat eden Kayınvalidesi Âişe’den (v. 741/1340) de övgü dolu

sözlerle bahseder.203

İbn Kesîr, özellikle tarih ilminde hocası Birzâlî’nin (v. 739/1339) etkisinde

kalmıştır. Nitekim İbn Kesîr, 665–738/1266–1338 yılları arasındaki olayları kaleme

alırken daha çok Birzâlî’nin el-Muktefi ve Mu’cemü’ş-şüyûh adlı eserlerine dayanmıştır

Müellifimiz sonraki yıllarda düşünce bakımından en çok etkisinde kaldığı İbn

Teymiye’den (v. 728/1328) ders alamaya başlar. İbn Teymiye’den sadece hadîs dersleri

almamıştır. Kendi ifadesine göre usûl, fürû’, nahiv, lügat vs. gibi konularda İbn

Teymiye’den istifâde etmiştir204. İbn Teymiye’nin onun yanında apayrı bir yeri vardır.

Özellikle el-Bidâye’nin yaşadığı dönemdeki olayları anlatan XIV. cildi İbn Teymiye’ye

endekslenmiştir. Nerdeyse onun vefat yılı olan 728/1328 yılına kadar olan tarihte

olaylar İbn Teymiye çerçevesinde ele alınmıştır. Onun İbn Teymiye’ye karşı özel bir

ilgisi vardı. En zor anlarında İbn Teymiye’yi savunmuştur. Nitekim İbn Kesîr, İbn

Teymiye ile birlikte hareket ettiğinden ve onun vefatından sonra özellikle boşanma

konusunda İbn Teymiye’ye göre fetva verdiğinden, çeşitli haksızlıklara maruz

kalmıştır.205

Özetle İbn Kesîr, dönemin en önemli hocalarından ders almıştır. Mizzî onun

hem hocası hem de kayınpederidir. Zehebî ve Burhaneddin el-Fezârî’den ders almıştır.

Gençlik yıllarında, hayatı boyunca düşüncelerini en çok etkileyecek olan hocası İbn

Teymiye’den ders almış, ondan dolayı bazı sıkıntılar çekmiştir.

201 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 305 202 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 305 203 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 301-302 204 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 228 205 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85

42

4- Seyahatleri

İbn Kesîr, 731/1331 yılında seçkin bir toplulukla hacca gider. Şam’ın ileri gelen

âlimlerinden bir çoğunun içinde bulunduğu kafile 8 Şevval/14 Temmuz Pazartesi günü

yola koyulur. İbn Kesîr, Şeyh Ömer Selâvî’nin görevli kâtibi olarak kafilede yer

almıştır. O, bu yıl hacca giden Şam kafilesinde dörtyüz Fakih, dört Medrese ve Dârü’l-

Hadîs görevlilerinin bir arada bulunduğunu söylemektedir. Aynı şekilde Mısır’dan ve

diğer yerlerden de bir o kadar âlim bu yılki hac kafilesinde bir araya gelmişti.206 Bu

durum, Dımaşk’taki ve diğer bölgelerdeki ilmî ve kültürel durumun hangi seviyede

olduğun gösteren güzel bir örnektir.

5- Hocalığı ve Aldığı Görevler

İbn Kesîr öğrenimini tamamladıktan sonra hatip, müderris, kıraat âlimi, müftü ve

mahkeme heyeti üyesi olarak çeşitli görevlerde bulundu.207 Ebû Bekir el-Harîrî’nin

kâtipliğini yaptığı208 11 Cemaziyülevvel 736’da (27 Aralık 1335) Dımaşk’ta Şâfiîlere

tahsis edilmiş olan Necibiyye Medresesi’nde209 ders vermeye başladı ve ölümüne kadar

bu görevini sürdürdü. İbn Kesîr’in hoca olarak atandığı ilk medresedir.210 16 Muharrem

746’da (19 Mayıs 1345) Bahâeddin Mercânî’nin yaptırdığı Mizze Camii’nde hutbe

okumak üzere görevlendirildi.211 Hocası Zehebî 13 Zilkade 748/ 14 Şubat 1348’de vefat

edince, İbn Kesîr onun yerine Dımaşk’taki Sâlihiyye Medresesi’ne tayin edildi.212

Kur’ân ve hadîs ilimlerinin öğretildiği213 medresenin önemi Zehebî’nin orada hoca

olmasından da anlaşılabilir. Bu medresede verdiği ilk derse fukahâ, ulemâ, kadılar ve 206 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 211 207 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 208 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 209 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 210 Adnan b. Muhammed b. Abdullah Al-u Şeleş, el-İmam İbn Kesîr ve eseruhû fi ilmi’l-hadîs rivâyeten ve dirâyeten, Amman 2005/1425, s, 77; bundan sonra hem metin içinde hem de dipnotta bu eserin yazarı için Şeleş ifadesi kullanılacaktır. Bibliyografyada Al-u Şeleş’e bakılmalıdır. 211 Özaydın, “İbn Keîir”, DİA, XX, 132 212 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 213 Şeleş, age, 76

43

kalabalık bir halk topluluğu katıldı. Bu derste İbn Kesîr, İmam Ahmed b. Hanbel’in;

Şafiî, Mâlîk, Zührî, Abdurrahman b. Ka’b b. Mâlik tarikîyle Rasûlullah (sav)’den

rivâyet etmiş olduğu şu hadîsi ele aldı:214

“Mü’minin canı cennet ağacına konmuş bir kuştur. Diriltileceği güne kadar o

ağaçta bekler ve o günde diriltilen cesedine, girer.”

İbn Kesîr Takiyüddîn es-Sübkî’nin 756/1355’te vefatından sonra kısa bir süre

Dımaşk’ta Dârü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye’nin215 reisliğini yaptı. Bu medrese Dımaşk’taki en

büyük hadîs mektebiydi. Eyyûbîler döneminde kurulan bu medresede birçok meşhur

âlim hocalık yapmıştı. Şihâbüddin el-Makdîsî (v. 665/1268), İbn Zemlekânî (v.

727/1327), Zehebî ve Mizzî bunlardan bazılarıdır. Bunlardan son üçü de İbn Kesîr’in

hocasıdır.216 Ancak daha sonra İbn Teymiye’nin etkisinde kalarak fetva vermesi bu

görevinin kısa sürmesine neden olmuştur. Onun bu yükselişini çekemeyenler Dımaşk

nâibine, aleyhinde şehadette bulundular. Dârü’l-Eşrefiyye’ye atanmasından kısa bir

müddet sonra görevinden alınır.217 Nitekim İbn Kesîr’in görüşlerinden ötürü çok büyük

sıkıntılara maruz kaldığını biliyoruz. Ayrıca Dârü’l-Kur’ân ve Dârü’l-Hadîsi’t-

Tenkıziyye’de ders verdi.218 Adından da anlaşılacağı üzere Kur’ân ve hadîs ilimlerinin

öğretildiği bir medreseydi. Hocası Zehebî’den sonra bu göreve getirildi.219

762’de (1361) isyân ettiği için azledilen Dımaşk valisi Beytemür Şaban 766’da

(Nisan–Mayıs 1365) Dımaşk’a gelince onun şerefine Sahîh-i Buhârî’nin ezbere

okunması işini organize etme görevi İbn Kesîr’e verildi.220 Emevî camisiyle birlikte 7

ayrı yerde okunan ve aynı günde bitirilen hatimleri bizzat İbn Kesîr dinledi. Başka

yerlerde de Buhârî okundu. Hanbelîler de Sahîh-i Müslim okudular.221

214 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 215 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 417 216 Şeleş, age, 74-75 217 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 218 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 219 Şeleş, age, 77 220 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 221 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464

44

6- Mahkeme Heyeti Üyeliği

İbn Kesîr, o dönemde birçok önemli mahkemede görev alır. Bu mahkemelerin

bir kısmı siyâsî mahiyettedir. Ama o, bu davaların tümünde hiç çekinmeden doğru

olduğuna kanaat getirdiği şekilde karar vermiştir.

İbn Kesîr, 741/1341 yılında ulûhiyyet iddiasında bulunan, Peygamberleri

ayıplayan, Hulûliye mezhebine mensûb olan222 Osman ed-Dekâkî’nin yargılandığı

Dârüssaâde’deki adalet sarayında mahkeme üyesi olarak görev yaptı. Bu mahkemeye

ulemâdan birçok kişi katıldı. Mizzî ve Zehebî gibi dönemin büyük âlimlerinin görev

aldığı bu mahkemede İbn Kesîr de baştan sona kadar bulunmuştu.223

Ayrıca Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’a küfür ettiği ve Emeviyye

Camiî’nde Sünnîlerle birlikte namaz kılmayı reddettiği için Mâlikî kadısı tarafından

kırbaç cezasına çarptırılan Hilleli bir Şiî, daha sonra Dârüssaâde’de toplanan mahkeme

heyeti tarafından idâm cezasına mahkum edildi (755/1354). Bu mahkeme heyetinin

üyeleri arasında İbn Kesîr’de bulunuyordu.224 Olayı önemine binaen İbn Kesîr’in

kaleminden nakledelim:

“Cemâziyelevvel ayının on altısında pazartesi günü Hilleli Râfızîlerden biri

Dımaşk Camiî’ne (Emevî Camiî’ne) gelerek Muhammed ailesine ilk zulmeden adama

aralıksız peş peşe sövmeye başladı. İnsanlarla birlikte namaz kılmadı ve hazır olan

cenazenin de namazını kılmadı. Kaldı ki o esnada insanlar namaza durmuşlardı. Kendisi

ise sövgüsünü tekrarlıyor, sesini yükseltiyordu. Namazı tamamladıktan sonra insanlar,

üzerine yürüdüler. Onu yakaladılar. Şafiîlerin baş kadısı da bu cenaze namazını

insanlarla birlikte kılanlardandı. Söven bu adamın yanına gittim ve “Muhammed

ailesine zulmeden kimdir?” diye sordum. O da “Ebû Bekir Sıddîk’tır” diye cevap verdi.

Sonra yüksek sesle insanlara duyurarak: “Allah Ebû Bekir’e, Ömer’e, Osman’a,

Muâviye ve Yezid’e lanet etsin.” dedi ve bu sözünü de iki kez tekrarladı. Hâkim onun

zindana atılmasını emretti. Sonra Mâlikî kadısı onu huzuruna çağırtıp kırbaçladı. Dayak

yerken dahi yüksek sesle ancak bir şakinin söyleyebileceği sözleri söylüyor, sövüp lanet

222 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 302 223 İbn Kesîr, Tarih, XVI, 303 224 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132

45

okuyordu. Bu adamın adı Ali b. Ebü’l-Fadl b. Muhammed b. Hüseyin b. Kesîr idi.

Sonra cemaziyülevvel ayının onyedinci günü olan Perşembeye girildiğinde Dârüssaâde

Sarayında onunla ilgili görüşmeyi yapmak üzere bir meclis kuruldu. Bu mecliste dört

mezhebin kadıları hazır bulundu. Kendisi de meclise çağırıldı. Mahkeme sonucu Mâlikî

kadısının kararıyla idamına hükmedildi.”225

756/1355 yılında Kadi’l Kudat Takkıyyüddîn es-Sübkî 756/1355, Altunboğa en-

Nâsırî ve Kutlutboğa el-Fahrî’nin yetimlerin mallarına el uzatmalarına göz yummakla

itham edilmesi üzerine kurulan mahkemede görev aldı ve kadıyı savundu. 26

Rebiülevvel 766 (1361) yılında Emîr Mengliboğa tarafından teşkil edilen ve

Dârüssaâde’de toplanan mahkeme heyetinde bulundu. Kanuna aykırı icraat yapmakla

suçlanan Kadı Taceddîn b. Takiyüddîn es-Sübkî lehinde oy kullanarak Mengliboğa’nın

takdirini kazandı.226

7- Siyâsî Tavrı

Yönetim aleyhindeki her türlü isyâna karşı olan İbn Kesîr, Memlûkler Devleti ile

olduğu kadar ulema ve halkla da iyi ilişkiler içindeydi ve hemen her konuda ılımlı

politika takip edilmesinden yanaydı.227 753/1352 yılında Haleb nâibi Emîr Seyfeddin

Yelboğa Arûş; Trablus, Hama ve Suğd nâibleriyle birleşip Memlûk sultânı el-Melikü’s-

Salih’e isyân eder. Dımaşk’a girer ve Dımaşk nâibi Emîr Seyfeddin Ergun el-

Kâmilî’yi228 tehdit eder.229 Fakat sultân’ın, Halîfe I. Mu’tezıd230 ile birlikte orduyu alıp

Dımaşk’a gelmesi üzerine Yelboğa kaçar.231 İşte İbn Kesîr bu isyân da Sultân’ı

desteklemişti. Bu tavrı daha sonraları İbn Kesîr’i devlet nezdinde saygın bir yere

getirecektir. Nitekim bu olaydan sonra Sultânla birlikte Dımaşk’a gelen Halîfe, onu,

devlete bağımlılığının bir mükâfatı olarak Dimâğiye Medresesi’nde huzuruna kabul etti.

İbn Kesîr, bu ziyareti şöyle anlatmaktadır: “Ramazanın onunda cumartesi günü

225 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 382 226 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 227 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 228 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 370 229 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 373 230 Öztuna, age, I, 115 231 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 375

46

Dimâğiye Medresesi’nde bulunan Halîfe Mu’tezıd Billâh’ın ziyaretine gittik. Kendisine

selam verdik. Bulunduğu medrese Bâbü’l-Ferec dahilindeydi. Kendisine İmam Ahmed

b. Hanbel’in Muhammed b. İdrîs eş-Şafliî'den kendi müsnedinde rivâyet ettiği bir cüz

hadîsi okudum. Şekli güzel, sözü tatlı, mütevazı, güzel anlayışlı ve sözü hoş bir gençti

bu Halîfe. Allah selefine de rahmet etsin.232

İbn Kesîr, emîrler arasında meydana gelen siyâsî çekişmelerde de tarafsız

kalmayı yeğlemiştir. Nitekim 762/1361 yılında Dımaşk’ta saltanat nâibi olan emîr

Seyfeddin Baydemîr, Mısır Atabeki Emîr Seyfeddin Yelboğa ile aralarındaki siyâsî

çekişme için İbn Kesîr’den fetva ister; fakat İbn Kesîr verdiği cevapta onun değil de

kendi istediklerini yazmıştır. O, kendisine sorulan fetva hakkında şunları söylemiştir:

“Fetva sormak amacıyla bana yazılı olarak şöyle bir soru gönderilmişti: ‘Bir

hükümdarın bir köle satın alıp o köleye ihsanda bulunması, ona mal verip onu devlet

kademesinde yükseltmesi, sonra o kölenin, efendisine hücum edip onu öldürmesi,

malını alıp vârislerini o maldan mahrum bırakması, kendisinin ise memleket tahtına

geçmesi, tahta geçtikten sonra ülkenin nâiblerinden bazılarına, öldürmek amacıyla

yanına gelmeleri için haber göndermesi durumunda, haber gönderilen bu nâib onun

yanma gitmese olur mu? Yahut kendi canını ve malını korumak için tahta geçen bu

köle, hükümdarla savaşması durumunda öldürülürse şehit sayılır mı, sayılmaz mı?

Öldürülen hükümdarın vârislerinin miras hakkını kurtarmak amacıyla uğraş veren kimse

sevap kazanır mı? Onun kısasını tatbik etmek için çabalayan kimse sevap kazanır mı,

kazanmaz mı? Bu hususta lütfen bize fetva verin. Sizin sevabınızı da Allah versin.’

Emîrden bu soruyu bana getirene dedim ki: “Eğer onun amacı kendisini Allah’a

karşı olan sorumluluktan kurtarmaksa Cenâb-ı Allah onun niyetini ve amacını herkesten

daha iyi bilir. Sonucunda bundan daha ağır bir mefsedete yol açacak belirli bir hakkı

elde etmeye çalışmasın. Bu talebini normal yoldan elde edebileceği bir zamana kadar

ertelesin. Ama bu fetvayı istemekteki maksadı, bununla devlet erkânını ve emîrleri

etrafında toplamak için güç sahibi olmaksa, o zaman bu fetvayı önce büyük kadılardan

ve âlimlerden sorması gerekir. Bunlardan sonra diğer müftülere sorsun. Allah doğruya

ulaşma hususunda başarı verecek olan yegâne zattır.”233

232 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 376 233 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 425

47

8- Vefatı

İbn Kesîr, halk arasında çok sevilirdi. Memlûkler yönetimi, İbn Teymiye’nin

fikirlerini desteklediği için önceleri kendisine iyi davranmadıysa da hayatının sonlarına

doğru kendisine hürmet ederdi. O henüz hayattayken eserlerinin bir çoğu İslâm

dünyasının her tarafına yayılmıştı.234 Çektiği bütün sıkıntılara rağmen hayatının

sonlarına doğru yönetim ona gerekli ilgiyi göstermiş, vefa borcu olarak onu Emevî

Cami’înde tefsîr dersi vermekle görevlendirmişti. Onun, hem halk arasındaki sevgisinin

hem de yönetim tarafından gördüğü rağbetin göstergesi olarak 767/1366 yılı Şevval

ayının 28’inde Emevî Cami’înde verdiği tefsîr dersini tarihinden aktaralım: “Çarşamba

günü sabahleyin Allame Şeyh İmamüddîn b. Kesîr, Emevî Camiî’nde tefsîr dersi

vermeye başladı. Dersin verildiği yeri, daha önce Melikü’l-Ümerâ saltanat nâibi Emîr

Seyfeddin Mengliboğa, caminin vakıf gelirlerini sarf ederek onarmıştı. Allah ona

rahmet etsin. Buradaki talebelere aylık on dirhem, muidlere ve yetkili kâtibe yirmi

dirhem, müderrise de seksen dirhem maaş bağlandı. Saltanat nâibi, dersi dinlemeye

geldiğinde çok miktârda da sadaka dağıttı. Derste kadılar ve âyan tabakasına mensup

kimseler de hazır bulundular. İlk derste Fatiha’nın tefsîri işlendi. O gün gerçekten

mahşerî bir gündü. Hamd ve minnet Allah’adır. Muvaffakiyet ve iffet de ancak Allah'ın

sayesindedir. Hanbelîlerin Kadısı Şeyh Şerefüddin el-Makdîsî, divanların nazırı

Sadeddin b. Tac İshâk, Sır kâtibi Fethüddin b. Şehit (ki bu zat aynı zamanda Şeyhü’ş-

Şüyûh idi), Şam ordularının nazırı Burhaneddin b. Hillî, Beytü’l-Mal vekili Kadı

Veliyyüddin b. Kadi’l-Kudat Bahâeddin Ebü'l-Bekâ da bu derste dinleyici olarak hazır

bulundular.”235

Kıbrıs Frankları’nın İslâm ülkelerine karşı başlattıkları saldırıyı sürdürmeleri

üzerine gerekli askeri tedbirleri alan Dımaşk valisi Emîr Mencek 770/1368–69’da

halkın cihada katılması gerektiği konusunda ondan fetva istedi. Bunun üzerine İbn Kesîr

el-İctihâd fi talebi’l-cihâd adıyla bir eser yazdı.236

234 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 235 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 476 236 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133

48

Kaynakların ifadesine göre gözlerini kaybettiği ihtiyarlık yıllarında sıkıntılar

çekti.237 İbn Hacer’in naklettiğine göre İbn Kesîr hayatının sonlarında çok sıkıntı

çekmiştir.238 O, gençliğinde başladığı kitap yazmaya hayatı boyunca devam etmiştir.

Tarih alanında yazdığı eserlerle yaşadığı dönemin en büyük tarihçisi olmuştur.239

Hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybeden ve aynı zamanda büyük sıkıntılar

çeken İbn Kesîr, 26 Şaban 774’te (20 Şubat 1373) Dımaşk’ta vefat etti. Vasiyeti

uyarınca Dımaşk’ta Babünnâsr dışındaki Sûfiye Mezarlığı’na hocası İbn Teymiyye’nin

yanına defnedildi.240

B- İLMÎ ŞAHSİYETİ

İbn Kesîr’in, çocuk yaşta ailesiyle birlikte dönemin ilim merkezlerinden biri olan

Dımaşk’a yerleşmesi, onun, ilim dünyasına erken ayak basmasına sebep olmuştur. İlk

dersleri ağabeyinden alan İbn Kesîr, kısa süre sonra diğer hocalardan ders almaya

başlar.

O, henüz 18 yaşındayken et-Tenbîh adlı kitabı ezberler ve hocasına okur. Hemen

ardından İbn Hacib’in Muhtasar adlı eserini ezberler.241 İbn Kesîr, henüz gençlik

yıllarında “Kitabu’l-Ahkâm alâ Ebvâbi’t-Tenbîh” adında bir kitap yazar ve bu kitabı

hocası Burhâneddin el-Fezârî’ye takdim eder hocası kitabı beğenir ve İbn Kesîr’i takdir

eder. Hadîs ezberlemeye önem veren İbn Kesîr, bu yaşlarda hadîs ilmiyle ilgili

metotolojiyi elde etmişti.242 Aynı şekilde tarihe ilgisi ve merakı bu yaşlarda başlamış,

tarihle ilgili birçok kaynak okumuştu. Özellikle el-Bidâye’ye örnek aldığı İbn Esîr’in ve

Taberî’nin tarihleri bunlara örnek verilebilir. Ayrıca ders aldığı hocalarından bir

çoğunun (Zehebî, Mizzî, Birzâlî v.s.) aynı zamanda tarihçi olmaları İbn Kesîr’in tarihe

237 Şirvanlı Mahmud, Tarih-i İbn-i Kesîr Tercümesi, IV. Cilt, 2. Kısım, Mehdi Ergüzel (haz), Ankara 1999, s. XV 238 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 239 Ali Aktan, İslâm Tarihi (Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar), Kayseri 2003, s. 19 240 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 241 İbn Hacer İnbaü'l-Ğumr, I, 45 242 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85

49

yönelmesinde etkili olmuştur. İbn Kâdî Şühbe onun ilmî yetkinliğini anlatırken “Hatta

o, gençliğinde bütün bu ilimlerin üstesinden gelmişti”243 şeklinde bir ifade

kullanmaktadır. Bu da İbn Kesîr’in henüz çok erken denilebilecek yaşlarda tefsîr, hadîs,

fıkıh ve tarih ilimlerinde büyük bir ilerleme kaydettiğini gösterir.

İbn Kesîr’in ilmî açıdan değerlendirmesini yaşadığı dönemde ve sonraki

dönemlerde yazılmış eserlerde yapılan değerlendirmelerin bir kısmını aktararak

yapalım:

Hocası Zehebî onun hakkında şöyle der: “Müftî imam, yetenekli, kabiliyetli,

muhteşem bir fakih, çok yönlü bir muhaddis ve fakih, nakilci müfessir, birçok faydalı

eseri vardır.244

Öğrencisi İbn Hiccî (v. 816/1413) de şöyle demiştir: “O bize ulaştırdığı hadîs

metinlerinin tümünü ezberlemişti. O hadîsleri tahlil ederek (cerh ederek) râvileriyle,

sahîh ve zayıf yönleriyle bize öğretirdi. Akranları ve hocaları onu böyle bilirdi. Hadîsi

ve tarihi iyi bilirdi (hadîsten ve tarihten birçok şey getirdi). Az unuturdu. Anlayışı derin

olan bir fakihti, zihni çok sağlamdı, çok şey bilirdi. Son zamanlarında et-Tenbih adlı

eseri ezberliyordu. Arap dilcileriyle derin tartışmalara girer, şiir yazardı. Bildiğim bir

şey var ki onu çokça ziyaret etmekle ve onunla bir arada bulunmakla kendisinden çok

istifâde ettim (onunla yaptığım bütün ilmi toplantılarda ve onu her ziyaret edişimde

ondan sadece istifâde etim).245 Lügatçilerle çok esaslı tartışmalara girerdi, şiir yazardı.

Altı yıl boyunca onunla birlikte oldum, sık sık ona gittim geldim, bundan önce de aynı

meclislerde bulunduk.”246

İbn Hacer (v. 852/1449) onun hakkında şunları söylemektedir: Bilgisi çoktu. Az

unuturdu. Anlayışı sağlam biriydi. Arap belagatçılarıyla tartışmalara girer ve geç

saatlere kadar onlara çeşitli örneklerle dersler verirdi. Güzel şiirler yazardı. Ayrıca

Zehebî onu hadîs metinlerini ezberlemekle vasıflandırmıştır. Çok öğrenci yetiştirdi.247

Aynî (v. 855/1451) onun hakkında şöyle demiştir: Ulemânın önderlerinden ve

hafızlarındandı. Çok hadîs dinledi, topladı, tasnif etti. Ders verdi, vaaz etti ve kitap telif

etti. Tefsîr, hadîs ve tarih hakkına çok fazla bilgisi vardı. Ezberlemekle ve yazmakla

243 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 244 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 373-374 245 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 246 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416-7 247 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, I, 46

50

meşhur olmuştu. Tarih, tefsîr ve hadîs ilmi onula son buldu. Onun çok faydalı ve çeşitli

eserleri vardır.248

İbn Kesîr eğitimini tamamladıktan sonra 736/1335 yılında Dımaşk’ta Şafiîlere

tahsis edilmiş olan Necîbiye Medresesi’nde249 ders vermeye başladı ve vefatına kadar

bu görevini sürdürdü. İbn Kesîr başka görevlere atansa da Necîbiye Medresesi’ndeki

görevinden hiç ayrılmayacaktır. 16 Muharrem 746’da (19 Mayıs 1345) Bahaeddin

Mercanî’nin yaptırdığı Mizze Camiî’nde hutbe okumak üzere görevlendirildi.250

İbn Kesîr sonraki yıllarda o dönemde Dımaşk’ın en önemli eğitim merkezlerinde

hocalık yapacaktır. Hocası Zehebî’nin 13 Zilkade 748’de vefatından sonra Ümmü Sâlih

medresesinin hocalığına getirildi.251 İbn Kesîr’in “Onun vefatı ile hadîs şeyhlerinin ve

hafızlarının sonu gelmiş oldu” dediği büyük muhaddis Zehebî’nin yerine bu kuruma

hoca olarak atanmıştır. Ümmü Sâlih’de verdiği ilk derse hem devletin ileri gelenleri

hem ulemanın büyükleri hem de kalabalık bir dinleyici kitlesi katılmıştı.252

İbn Kesîr, hocası Takiyüddîn es-Sübkî’nin vefatından 253 sonra da Darü’l

Hadîsi’l Eşrefiyye’nin hocalığını kısa bir müdet için üstlendi. Fakat sonradan bu görev

elinden alındı.254 Darü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye İbn Kesîr’in ilmi kariyeri için, özellikle

hadîs alanında, varabileceği en yüksek noktalardan biridir. Çünkü bu okul o dönemde

Dımaşk’taki en yüksek hadîs öğretim merkezidir. Ama yukarıda da değindiğimiz gibi

onun bu durumunu çekemeyenlerden olsa gerek kısa bir müddet sonra bu görevinden

alınmıştır.

Ayrıca Darü’l-Kur’ân ve Darü’l-Hadîsi’t-Tenkıziyye’de ders verdi. 28 Şevval

767’de (8 Temmuz 1366) Emeviyye Camii’nde Fatiha suresinin tefsîrini yaptığı derste

melikü’l-ümerâ ve nâibü’s-Saltana Seyfeddin Mengliboğa, kadılar ve ileri gelen devlet

adamları da katıldı.255

762’de (1361–61) isyân ettiği için azledilen Dımaşk valisi Beytemür Şaban

766’da (Nisan –Mayıs 1365) Dımaşk’a gelince onun şerefine Sahih-i Buhârî’nin ezbere

248 İbn Tağriberdî, en-Nücumu’z-Zâhire, XI, 123 249 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 250 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 251 Huseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 58 252 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 253 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 385 254 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 255 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132

51

okunması işini organize etme görevi İbn Kesîr’e verildi.256 Emevî camisiyle birlikte 7

ayrı yerde okunan ve aynı günde bitirilen hatimleri bizzat İbn Kesîr dinledi. Başka

yerlerde de Buharî okundu. Hanbelîler de Sahihi Müslim okudular.257

İbn Kesîr’in ilimî şöhreti kısa bir sürede çevredeki beldelere ulaştı. Bunun

sonucu olarak İslâm dünyasının çeşitli yerlerinden öğrenciler ondan icazet almaya

geldiler. İbn Kesîr, 763/1361 yılında Tebriz ve Horasan taraflarından Acem bir gencin

Dımaşk’a geldiğini, bu gencin Buharî’yi, Müslim’i, Câmiü’l-Mesânîdi, Keşşâf’ı ve

diğer bazı kaynakları ezberlediğini söylemektedir. İbn Kesîr, bu gencin Buharî’yi çok az

hata ile kendisi ve Dımaşk’ın önde gelen âlimlerine okuduğunu belirtmektedir. İbn

Kesîr, daha sonra o gencin kendisine “ Aslında ben memleketimden sırf seni ziyaret

etmeye, senden icazet almaya gelmiştim, senin ünün bizim memlekette çok yaygındır,

adın da hayli şöhretlidir.” dediğini belirtmektedir.258

İbn Kesîr’in ilmi sadece hadîs, tarih, tefsîr ve fıkıhla sınırlı değildir.

Müellifimizin arap dilinde ve şiirde de çok ileri derecede olduğu söylenmektedir. İbn

Hacer, onun hakkında şunları söylemektedir: “Arap belagatçılarıyla tartışmalara girer ve

geç saatlere kadar onlara çeşitli örneklerle dersler verirdi. Güzel şiirler yazardı.”259

Talebesi İbn Hiccî de şunları söylemektedir: “Lugatçilerle çok esaslı tartışmalara girer,

şiir yazardı.”260

İskenderiye 767/1365’te Haçlılar tarafından işgal edilir. Bu işgal sonucu

İskenderiye harabeye döner. Bunun üzerine Memlûk Sultânı Dımaşk’a bir ferman

göndererek Şam’daki bütün Hıristiyanların tutuklanmasını, İskenderiye’de harabeye

dönen yerlerin onarımı için mallarının dörtte birinin alınmasını emreder. Ayrıca bu

paralarla gemiler onarılacak ve Haçlılara karşı sefer düzenlenecekti. İbn Kesîr bu

kararın şer’î olmadığını ve şerîata dayandığını söylemenin de câiz olmadığını söyler. Bu

aykırı görüşünden dolayı saltanat nâibi tarafından konuyla ilgili görüşmeye çağrılır. İbn

Kesîr, ona, Hıristiyanlara yapılanların caiz olmadığını söyler. Bunun üzerine nâib Mısır

Fukahasının sultâna fetva verdiklerini söyler. Buna rağmen İbn Kesîr şöyle der: “Bu

şer’an câiz olmayacak davranışlardandır. Her hangi bir kimsenin bu yolda fetva vermesi

256 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 257 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464 258 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 441–442 259 İbn Hacer, İnbaü'l-Ğumr, I, 46 260 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 417

52

de câiz olmaz, onlar bize cizye ödedikleri, alçalıp horlandıkları, Zimmîlik statüsünde

bulundukları, İslâm dînînin hükümleri dimdik ayakta durduğu sürece kendilerinden

almış olduğumuz cizye dışında bir tek dirhem dahi almamız câiz olmaz. Emîr bunu

rahatlıkla bilecek durumda biridir” dediğimde o, “Ne yapayım bu hususta bana emîr

gelmiştir, emre muhalefet etmem imkânsızdır” dedi. Daha sonra nâib İbn Kesîr’in

söyledikleri çerçevesinde sultâna taleplerde bulunduğunu söyler. Ama gelen emîrde

değişen bir şey olmamıştır. 261 İbn Kesîr’in ilmî kişiliği sultânın kararı da olsa verilen

karara karşı durmayı gerektirmiştir. Onun için kararın kimden geldiği değil; doğru ve

hakikate uygun olması önemlidir. Dolayısıyla İbn Kesîr, sultân tarafından alınan karar

da olsa şeraite aykırı olduğu için karara itiraz etmiştir. Bu tür davranışlar İbn Kesîr’in

halk tarafından sevilmesine neden olmuştur.

İbn Kesîr Kadi’l Kudat Taceddin es-Sübkî ile ilgili yapılan toplantıda olayın

tarafı olmuş Kadi’l Kudat’ı savunmuştur. Kendi ifadesiyle lehte ve aleyhte yazılan

tutanaklarda “ben onda hayır ve iyilikten başka bir şey görmedim” diyerek lehte

şahitlikte bulunmuştur.262 Hem bu hem de yukarıda Hıristiyanların durumuyla ilgili

görüşmede İbn Kesîr’in tavrı İslâm âliminin büyüklüğüne yakışır şekilde olmuştur.

C- ESERLERİ

İbn Kesîr hayatı boyunca tefsîr, hadîs, fıkıh ve tarih gibi çeşitli alanlarda birçok

eser telif etmiştir. Bu alanlarda yazdığı eserlerin bir kısmı günümüze kadar gelmiş ve

çeşitli şahıslar tarafından tahkîk edilerek yayımlanmıştır. Birçoğu ise kaybolduğundan

yayımlanmış eserlerinden yola çıkılarak ancak isimleri belirlenebilmiştir. Son yapılan

araştırmalarda İbn Kesîr’in birçoğu risale (cüz) halinde olan 64 adet eseri tesbit

261 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 467–468 262 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 469

53

edilmiştir.263 Bunların bir kısmı tercüme edilerek dilimize kazandırılmıştır. Tercüme

edilenlerin başında el-Bidâye264 ve Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm265 adlı eserleri gelmektedir.

Araştırmamızda İbn Kesîr’e ait olduğunu bildiğimiz eserleri 6 başlık altında

tasnîf edip tanıtmaya çalıştık. Bu kısımda İbn Kesîr’in eserlerinin, varsa Türkçe

tercümelerini yoksa Arapça matbularını kullandık. Eserleri tanıtırken önce ilk dönem

kaynakları kullandık. Özellikle İbn Kesîr’in kendi eserlerinden istifâde ettik. Daha sonra

da son dönemde İbn Kesîr hakkında yapılmış çeşitli araştırmalardan istifâde ettik.

1- Tarih ve Tabakat

a)- el-Bidâye ve’n-Nihâye: Yaratılmışların tarihi diyebileceğimiz bu eser, İbn

Kesîr’in büyük tarihçiler arasında yer almasını sağlamıştır. İbn Kesîr bu eserini, İbnü’l-

Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târih’ adlı eserinde takib ettiği metota göre yazmıştır. Klasik

kaynaklarda eserin 54 cüzden oluştuğu söylenmiştir.266 Kâtib Çelebi, eserin 10 cilt

olduğunu, İbn Kesîr’in Kitap ve Sünnetten nakilleri esas aldığını, sahih ve zayıf selef

haberlerinden seçim yaptığını, İsrâîliyâtla ilgili bir kısım rivâyetleri aldığını

söylemektedir. Ayrıca o, eserin hicretten itibaren yıllara göre tasnif edildiğini

belirtmiştir.267

İbn Kesîr’in biyografisini yazan bütün tarihçiler bu eseri zikretmişlerdir. Bazıları

eserin tam ismini zikretmekle birlikte268 bazıları da tarih yazdığını söylemişlerdir.269 İbn

Kâdî Şühbe tarihinde bu eserden bahsetmemekle birlikte Tabakâtü’ş-Şâfiiyye adlı

eserinde İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adında bir eser tasnif ettiğini

söylemektedir.270

263 Şeleş, age, 93-96 264 İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994-5, I-XV 265 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, H. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (trc), İstanbul 1983- 1994, I-XVI 266 Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed Havlânî, el-Bedrü’t-Tâli’ bi-Mehâsin men Ba’de’l-Karni's-Sabi’, Beyrut I, 153 267 Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn an Esâmii’l-Kütüb ve’l-Funûn, Edıted By, Gustavus Fluegel, Beyrut 1835,II, 24 268 Davûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakatü’l-Müfessirin, Beyrut, I, 112; İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374; İbnü’l-İmad, Şezeratü’z-Zeheb, VIII, 398 269 Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut 1956, 361 270 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85

54

Eser Mehmet Keskin tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, Prof. Dr. Ziya Kazıcı

tarafından “İbn Kesîr ve Tarihi” adıyla İbn Kesîr’in İslâm tarihindeki öneminden,

eserdeki üslûbundan ve metodundan bahseden bir takdim yazısı yazılmış ve son cildi de

fihrist olmak üzere 15 cilt halinde yayımlanmıştır.

b)- el-Fusûl fî Sîreti’r-Resûl: İlk defa el-Fusûl fi İhtisâri Sîreti’r-Resûl adıyla

neşredilen eser (Kâhire 1357/1939), daha sonra Muhammed İdü’l-Hatravî ile

Muhyiddin Mestû (Beyrut-Dımaşk 1400/1980; Mekke-Beyrut 1405/1985; Medine-

Beyrut-Dımaşk 1413/1992) ve Seyyid b. Abbâs el-Cüleymî (Kâhire 1410/1990; Beyrut

(1413/1993) tarafından yayımlanmıştır.271 Bu eser bazı kaynaklarda Sîretün Sağîretün272

ismiyle ifade edilmiştir. Bazı kaynaklarda da İbn Kesîr’in küçük bir siyerinin olduğu

söylenmiştir.273 Bunlara rağmen bu eserin es-Sîretü’n-Nebeviyye’nin muhtasarı

olduğunu biliyoruz. Çünkü İbn Kesîr’den sonra yazılmış biyografiler bu eseri Sîretün

Sağiretün adıyla bize ulaştırmışlardır. Ayrıca Nedvî, İbn Kesîr’in Peygamber

Efendimizin hayatıyla ilgili olan eserlerinin kısa ve uzun sîret olmak üzere iki olduğunu

söylemektedir.274 Nitekim son dönemde yapılan bazı çalışmalarda, İbn Kesîr’in es-

Sîretü’n-Nebeviyyetü’l-Metûle adında kaybolan bir eserinin olduğu söylenmektedir.275

Bu eser iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda detaylı bir şekilde

Peygamber Efendimizin hayatı ve gazveleri, ikinci kısımda ise yaşantısı, şemâili ve

peygamberlik özellikleri anlatılmaktadır.276

c)- Şemâilü Resûlillâh ve Delâilü Nübüvvetihi ve Fedâiluhû ve Hasâisuhû:

İbn Kesîr’in biyografisini yazanlardan hiçbiri bu kitaptan bahsetmemiştir. Fakat onun

bu isimle bilinen müstakil bir eseridir. Prof. Mustafa Abdulvâhid bu eseri onun

tarihinden ayrı müstakil bir cilt halinde tahkîk edip Sîretü’n-Nebeviyye ile birlikte

271 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 272 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416; İbnü’l-Îmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399 273 Davûdî, age, I, 112 274 Nedvî, age, 109 275 Şeleş, age, 108 276 İbn Kesîr, el-Fusûl f î Sîret’r-Resûl, (thk) Muhammed el-Îyd Hatrâvi, Muhyiddin Mestû, Beyrut 1988, 302 s.

55

yayımlamıştır.277 Son dönemde yazılmış diğer kaynaklarda da bu yönde bilgiler

mevcuttur.278

Eser Naim Erdoğan tarafından Şemâilü’r-Resûl adıyla 1982 yılında Türkçe’ye

tercüme edilmiştir. Bu eser Mustafa Abdülvahid’in tahkîk ettiği metnin Türkçesidir.

Eser Peygamber Efendimizin şemâili, mûcizeleri ve peygamberlikle ilgili özelliklerini

anlatmaktadır.279

d)- Sîretü Ömer b. Abdülaziz: İbn Kesîr’in böyle bir eserinin olduğunu kesin

olarak söyleyemeyiz, kendisi bu konuda şunları söylemektedir: “Ömer b. Abdülaziz’in

sîretine gelince, biz bunun çok faydalı olan kısımlarını naklettik. Naklettiklerimiz,

anlatmadıklarımızın delili ve işareti sayılır.”280 Bu metinden onun Ömer b. Abdülaziz

ile ilgili bir kitap yazdığı sonucu çıkmaz. İbn Kesîr’in hayatını anlatan biyografi

yazarları da böyle bir eserden bahsetmemişlerdir. Buna rağmen son dönemde yapılmış

araştırmalarda, İbn Kesîr’in burada aktardığından yola çıkılarak onun Ömer b. Adülaziz

ile ilgili küçük bir kitapçık yazmış olabileceği söylenmektedir.281 Çünkü bu isimle İbn

Kesîr’e ait olduğu sanılan bir eser Mısır’da (1400/1980) ve Tanta’da (1418/1998) iki

defa yayımlanmıştır.282

e)- Menâkıbü’l-İmâm eş-Şâfiî: Klasik eserlerimiz eseri bu isimle

aktarmışlardır.283 Fakat Bağdatlı İsmâil Paşa, İbn Kesîr’e ait el-Vadihu’n-Nefis fi

Menakıbıi’l-İmam Muhammed İbn İdris adında bir eser nakletmektedir. Bu eserin

Menâkıbü’l-İmam eş-Şafiî olup olmadığını bilemiyoruz. Çünkü Bağdatlı bu eser

hakkında herhangi bir bilgi vermemiştir.284

277 Nedvî, age, 111-112 278 Şeleş, age, 101 279 İbn Kesîr, Şemâilü’r-Resûl, Naim Erdoğan (trc), İstanbul 1983 280 İbn Kesîr, Tarih, IX, 336-7 281 Nedvî, age, 112 282 Şeleş, age, 101 283 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, VI, 150; İbn Tağriberdi, en-Nücumu’z-Zahire, XI, 123; Davûdî, age, I, 112 284 Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâi’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musânnifîn, İstanbul 1951, I, 215

56

Bazı araştırmacılar bu eserin Tabakâtü’ş-Şâfiyye’nin bir parçası olduğunu İbn

Kesîr’in ifadesinden yola çıkarak söylemektedir.285 Böyle olsun veya olmasın İbn

Kesîr’in Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî adında bir eserinin olduğunu biliyoruz. Çünkü bu

eserin bir nüshası Mısır’daki Teşsterbeti Kütüphanesinde 3390 numarada Tabakatü’ş-

Şafiiyye ile birlikte kayıtlıdır.286 Ayrıca bu eserin Halil İbrahim Molla Hatır tarafından

tahkîk edilip 1992 yılında Riyad da basıldığını biliyoruz.287

f)- Tabakâtü Fukahâ’i’ş-Şâfi’iyye: Klasik kaynaklarda Tabakatü’ş-Şafiiyye288

veya Tabakatü’l-Fukaha289 olarak geçen eser, İbn Kâdî Şühbe’nin deyimiyle tabakat

usulü290 veya yıllara291 göre düzenlenmiştir. Muhammed Zeynuhum ve Ahmet Ömer

Hâşim tarafından yapılan tahkîkli metinde, eserin, tabakat usulüne göre yazıldığını

görmekteyiz. İbn Kâdî Şühbe’nin neden iki farklı şekilde verdiğini bilemiyoruz. İbn

Kesîr bu eserde hicri 705/1305 yılına kadar yaşamış Şâfiî âlimlerinin hayatını konu

edinmiştir. Eser 10 tabakadan oluşmaktadır, her tabaka da 5 mertebeden oluşmakta ve

10. tabakanın 5. mertebesinde son bulmaktadır.292 Ayrıca İbn Kesîr bu eserde İmam

Şâfiî’nin hayatına genişçe yer ayırdığını ve onun sünnetle ilgili şiir, nesir, hikmet ve

mev’izelerinden yeteri kadarını naklettiğini söylemektedir.293 Afîfüddin Abdullah b.

Muhammed bu esere bir zeyl yazmış; Sehâvî de bu eserden istifâde etmiştir.294 Ahmed

Ömer Hâşim ve Muhammed Ali Zeynuhum tarafından Abadi’nin zeyliyle birlikte üç cilt

halinde yayımlanmıştır.295 İbn Kesîr bu eserinde Sübkî ile olan fıkhî ihtilâflarını da

ortaya koymuştur.296

285 Nedvî, age, 125 286 Şâkir Mustafa, et-Târihü’l-Arabî ve’l-Müerrihûn, Beyrut 1993, IV, s, 85 287 İbn Kesîr, Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî, Halil İbrahim Molla Hatır (thk), Beyrut 1992, 307 s. 288 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361; Davûdî, age, I, 112; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 144 289 İbn Tağriberdî, age, 123 290 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416 291 İbn Kâdî Şühbe, Tabakatü’ş-Şafiiyye, III, 86 292 İbn Kesîr, Tabakâtüı Fukahâi’ş-Şâfiiyyîn, Ahmed Ömer Hâşim-Muhammed Ali Zeynühüm (thk), Kâhire 1993, I-III 293 İbn Kesîr, Tarih, X, 430 294 Nedvî, age, 126 295 İbn Kesîr, Tabakâtüı Fukahâi’ş-Şâfiiyyîn, Kâhire 1993 296 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133

57

g)- et-Tekmîl fi Ma’rifeti’s-Sikati ve’z-Zu’afâ ve’l-Mecâhil: İbn Kesîr,

tarihinde, eserden tam ismiyle bahsetmiştir.297 Başka kitaplarında bu eserden et-Tekmil

diye bahsetmiştir.298 Kitabın ismi konusunda bir problem bulunmamaktadır. Çünkü

biyografi yazarları kitabı et-Tekmîl ismiyle aktarmışlardır.299 Kâtib Çelebi ise eseri

Tekmiletün fi Esmâi’s-Sikati ve’z-Zuafâ olarak aktarmaktadır.300 5 ciltten301 müteşekkil

olan bu eser hadîs rivâyet eden sahâbîler, tâbiîler ve müksirûn ansiklopedisi

şeklindedir.302 Bazı kaynaklarda Tehzibü’l-Kemal adlı eseri ihtisar edip âhiret ilgili bazı

konular eklediğ303, bazılarında ise Mizzî’nin Tezhîbü’l-Kemâl ve Zehebî’nin Mizânü’l-

i’tidâl adlı eserlerinin ilaveli ihtisârından ibaret olduğu söylenmiştir.304 Bu eserin 9.

cüz’ü Mısır Halk Kütüphanesinde 24667/b de kayıtlıdır.305

h)- el-Kevâkibü’d-Dürarî fi’t-Târih: İbn Kesîr’in tarihle ilgili 10 ciltlik başka

bir eserinin olduğu birçok kaynak tarafından söylenmektedir.306 Bazı kaynaklarda ise

büyük tarihinden ayrı fakat ondan alıntı yapılarak yazıldığı belirtilmektedir.307 Buradan

bu eserin el-Bidâye’nin özeti olduğunu anlıyoruz.308 Fakat bahsedilen eserin bu eser

olup olmadığını bilmiyoruz. Başka bir kaynakta ise bu eserin üç cilt olduğu ve üçüncü

cildînîn İstanbul’daki Halk Kütüphanesinde 5016 numarada kayıtlı olduğu

söylenmektedir.309

i)- Sîretü Mengliboğa (Ma yünteka ve yübteğa min sîreti Mengliboğa):

biyografi eserlerinde bu kitap ismi geçmemekle birlikte Sehâvî Ma Yünteka ve Yüpteğâ

fi Sîreti’l-Muazz es-Seyfî Mengliboğa adıyla bu eserden bahsetmiştir.310 Eser Melikü’n-

Nâsır Hasan’ın memlûklerinden, onun Halep ve Dımaşk nâibi olan emîr

297 İbn Kesîr, Tarih, III, 349 298 Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisari Ulûmi’l-Hadîs, Kâhire 1958, s. 202 299 İbn Kâdî Şühbe, Tabakatü’ş-Şafiiyye, III, 86; Suyuti, Zeylu Tezkiretü’l-Huffaz, 361 300 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 398 301 Şevkânî, el-Bedrü’t-tâli’, I, 153 302 Nedvî, age, 122 303 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; Davûdî, age, I, 112 304 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85 305 Şeleş, age, 103 306 İbn Tağriberdî, en-Nücumu’z-Zâhire, XI, 123 307 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, V, 261; Bağdatlı, Hediyyetü’l-Ârifîn, I, 215 308 Nedvî, age, 126 309 Şâkir Mustafa, et-Tarihü’l-Arabî, IV, 85 310 Sehâvî, el-İ’lân, s, 369

58

Mengliboğa’nın hayatına dairdir.311 Memlûkler döneminde birçok görevde bulunan

Mengliboğa 764-768/1363-1367 yılları arasında Dımaşk nâibliği312 de yapmıştır.

2- Tefsîr

a)- Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm: İbn Kesîr’in isminin müfessir olarak anılmasına

sebep olan bu eser, müellifimizin tefsîr alanındaki en önemli telifidir. Kur’ân’ın, Kur’ân

ve hadîslerle313 tefsîri olan bu esere, İbn Kesîr el-Bidâye’de birçok atıfta

bulunmuştur.314 Onun hayatını yazan eski tarihçilerin tümü bu eserinden

bahsetmekte,315 bir kısmı da yukarda geçtiği şekliyle eserin ismini vermekte ve on cilt

olduğunu belirtmektedirler.316 Klasik tarihçiler tarafından bu tefsîrin eşsiz olduğu ve

henüz böyle bir tefsîrin yazılmadığı söylenmektedir.317 Yine bu eserin ciltleri bulan

meşhur bir tefsîr olduğu; mezhepler hakkında bilgiler bulunduğu, tarihi bilgiler

naklettiği ve eski eserler hakkında çeşitli bilgilerin bulunduğu; güzel bir dili olduğu ve

kendi dönemine kadar yazılan en güzel tefsîr olduğu söylenmektedir.318

İbn Kesîr, el-Bidâye’de kullandığı metodu burada da kullanmıştır. Tefsîr edilen

âyetler önce âyetlerle, sonra hadîslerle, sonra sahabe sözü ve büyüklerin sözleri ile tefsîr

edilmiştir. Rivâyet tefsîrleri arasında önemli bir yeri olan eser birçok defa basılmıştır.

(Kâhire 1342/1923, 1390/1971; Beyrut 1980, 1416/1996; İstanbul 1984; Riyad

1418/1997)319 Yusuf Abdurrahman Mar’aşli, tefsîrde geçen hadîsleri alfabetik olarak

sıralamış, başına fihrist ilmi ile ilgili bir mukaddime koyarak 1986 yılında Beyrut’ta

Fihrisü Ehâdîs-i İbn Kesîr adıyla neşretmiştir. Hacı Bekir Karlığa ve Bedreddin Çetiner

tarafından Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (I-XVI,

İstanbul 1983–1988, 1994–1994). İlk cildi tamamen Kur’ân ilimlerine ayrılan

311 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 312 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 454 313 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 349 314 İbn Kesîr, Tarih, III, 79; 159 315 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 398; Davûdî, age, I, 112 316 İbn Tağriberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire, XI, 123 317 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 318 Şevkânî, Bedrü’t-Tâli’, I, 153 319 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133

59

tercümenin son cildi de tefsîr tarihi ve indekslere ayrılmıştır. Son olarak Cize’de 2000

yılında Mustafa es-Seyyid Muhammed ve arkadaşları tarafından tahkîk edilerek yeniden

yayımlanmıştır.320

b)- Fezâ’ilü’l-Kur’ân: Aslında bu eser Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm’den ayrı olarak

yazılmıştır. Ama sonradan İbn Kesîr tarafından Kur’ân’ın yazılması, toplanması ve dil

özelliklerini kapsayacak şekilde Kur’ân tarihi olarak düzenlenmiş, en sonda ise tefsîrle

birleştirilmiştir321. Bundan dolayı İbn Kesîr’in hayatını yazan eski tarihçiler bu eserden

bahsetmemişlerdir. Fakat son dönemde İbn Kesîr’in hayatıyla ilgili çalışma yapanlar bu

kitabı tefsîrinden ayrı bir eser olarak değerlendirmişlerdir.322 Özellikle Brockelmann

bunların başında gelmektedir.323.

Fedailü’l-Kur’ân ve Tarihu Cem’ihi şeklinde bir isimle de zikredilen324 eser

1987 yılında Beyrut’ta yayımlanmıştır.325 Ahmed Hamdi İmam bu eserden yaptığı

seçmeleri Muhtârât min Fezâ’ili’l-Kur’ân adıyla 1981 yılında Kâhire’de yayımlamış;

Mehmet Sofuoğlu eseri Kur’ân’ın Faziletleri adıyla 1978 yılında İstanbul’da Türkçe’ye

tercüme etmiştir.326

3- Hadîs

a)- Câmi’u’l-Mesânîd ve’s-Sünenil-Hâdi li-Akvâmi’s-Senen: Eserin ismi

tarihçiler tarafından farklı rivâyet edilmekle birlikte İbn Kesîr, el-Bidâye’de el-

Müsnedül Kebîr ve es-Sünen olarak ifade etmiştir. Bu eser Camiu’l-Mesanid ve’s-Sünen

olarak bilinir. Ayrıca bu eser el-Hedy ve’s-Senen fî Ehâdisi’l-Mesânid ve’s-Sünen,327

320 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm (thk) Mustafa es-Seyyid Muhammed ve diğerleri, Cize 2000/1421 321 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhû ala Ebvâbi’l-ilm, Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansûre 1992, I, s, 70 322 Şeleş, age, 100; İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 70; 323 Nedvî, age, 99 324 İsmâil Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, Ankara 1988, II, s, 209 325 İbn Kesîr, Fezâilü’l-Kur’ân, Beyrut, 1987 326 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 327 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85

60

Cemi’l-Mesânîdi’l-Aşere328 ve Kitaben fi Camii’l-Mesanidi’l-Aşere adlarıyla da

bilinmektedir. İbn Kesîr’in oğlu Ömer’in yazdığı nüshayı gördüğünü söyleyen İbn

Hacer, ondan bir nüsha da kendisinin istinsah ettiğini söylemektedir.329

İbn Kesîr bu eserde, Kütübi’s-Sitte, 4 Müsned ve başka kitaplarla birlikte toplam

10 eseri bir araya getirdiği bilinmektedir.330 Yani bu eserde Kütüb-i Sitte ve Ahmed b.

Hanbel, Ebu Ya’la el-Mevsilî, Ahmed b. Amr el-Bezzâr’ın müsnedleriyle Taberânî’nin

iki mu’ceminde mevcut hadîsler ele alınmış, bu eserlerde rivâyeti bulunan sahâbeler

alfabetik olarak sıralanıp bütün rivâyetleri bir araya getirilmiş, sahabi ve diğer hadîs

râvilerinin hayatı hakkında bilgi verilmiştir. 331 Cami’u’l-mesanid Abdülmu’ti Emin

Kal’aci tarafından 1994 yılında 37 cilt halinde Beyrut’ta neşredilmiştir. Son olarak 2002

yılında Kal’aci tarafında Beyrut’ta 17 cilt halinde tekrar yayımlanmıştır.332

b)- İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs (el-Bâ’isü’l-Hasîs): İbn Kesîr, Muhtasar-ı Ulûmi’l-

Hadîs veya İhtisârı Ulûmi’l-Hadîs adlarıyla bu eserinden bahsetmiştir.333 Klasik

eserlerin bazılarında İbn Kesîr’in Ulûmu’l-Hadîs adıyla bir eser yazdığı;334 bazılarında

Muhtasar-ı İbn Hacib’in hadîslerini tahric ettiği;335 bazılarında ise Ulûmu’l-Hadîs’i

ihtisar ettiği söylenmekte fakat eserin içeriği hakkında bilgi verilmemektedir.336 Ama

elimizde eserin matbu nüshası olduğundan hakkında yeterli bilgi edinebiliyoruz. Bu

nüshalara baktığımızda eserin İbnü’s-Salâh’ın, eş-Şehrezûrî’nin Mukaddimetü İbni’s-

Salah diye tanınan Ulumu’l-hadîs adlı eserinin özeti olduğunu görürüz. İbn Kesîr esere

önemli ilavelerde bulunmuş, ihitlâflı konularda kendi tercihini belirtmiştir.337 İbn Kesîr,

eserde İbn Salâh’ın metodunu kullanmış338 ve Ulûmi’l-Hadîs’in tertibini bozmadan

ihtisar etmiştir. İbn Kesîr, dağınık konuları bir araya getirmiş el-Beyhâkî’nin (v.

328 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 398 329 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 47 330 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85; Şevkânî, Bedrü’t-Tâli’, I, 153; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 575; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 331 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 332 Şeleş, age, 96 333 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 71 334 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 335 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 336 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 249 337 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 338 Nedvî, age, 114

61

458/1066) el-Medhal’inden istifâde etmek suretiyle eksik gördüğü bazı kısımları

tamamlamıştır.339

Mekke, Medine, Tarablusşam ve İslâm dünyasının çeşitli yerlerinde eserin el

yazması nüshaları mevcuttur.340 Eser, ilk olarak Şeyh Muhammed Abdurrezzâk Hamza

tarafından şerh edilerek İhtisâr-ı Ulûmi’l-Hadîs adıyla yayımlanmıştır.341 Daha sonra

Ahmed Muhammed Şâkir tarafından el-Bâ’isü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs

adıyla şerh edilerek yayımlanmıştır.342 Ayrıca Salah Muhammed Uveyzâ tarafından

şerh edilerek 1989 yılında Beyrut’ta da basılmıştır.343 Birçok baskısı yapılan eser

(Kâhire 1355, 1370, 1377/1958; Beyrut 1387; Riyad-Dımaşk 1414/1994, 1417/1996)

daha çok el-Ba’isü’l-Hasis adıyla meşhur olmuştur.344

c)- Müsnedü’l-Fâruk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhû ala Ebvâbi’l-İlm: İbn

Kesîr Hz. Ömer’in hayatıyla ilgili Sîretü Ömer adlı bir eser yazdığını söylemektedir.345

Eserin, İbn Kesîr hattıyla yazılı bir nüshası Mısır Kütüphanesinde mevcuttur.346 Kitap,

adından da anlaşıldığı üzere Hz. Ömer’in ilimle ilgili sözlerinin derlemesidir. Bu eser

Abdulmu’ti Emin Kal’aci tarafında tahkik edilerek aynı isimle iki cilt halinde

yayımlanmıştır. Kal’aci kitabın baş tarafına Hz. Ömer’in fıkhî dirâyetini örneklerle

anlatan bir yazı eklemiş; daha sonra İbn Kesîr’in hayatını anlatmıştır.347

d)- Tühfetü’t-Tâlib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasar-i İbni’l-Hâcib: İbn Kesîr

kendisi böyle bir eser yazdığından bahsetmemiştir. Tarihinde İbn Hâcib’in Fıkıh

Usulüne dair muhtasarını ezberlediğini söylemektedir.348 Klasik biyografi yazarlarının

bir kısmı İbn Kesîr’in, Muhtasar-ı İbn Hacib’in hadîslerini tahric ettiğini söylemekte;349

bazıları da bu eserin Takyüddin İbn Rafi’nin hattıyla yazılmış bir nüshasını gördüğünü

339 İsmâil Lütfü Çakan, Hadîs Usûlü, İstanbul, 1989, s, 18 340 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 71-72 341 Nedvî, age, 114 342 Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, Kâhire 1958, 252 s. 343 İbn Kesîr, İhtisâr-ı Ulûmi’l-Hadîs, Salah Muhammed Uveyza (şrh), Beyrut 1989, 200 s. 344 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 345 İbn Kesîr, Tarih, VII, 220 346 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 74 347 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhu ala Ebvâbi’l-İlm, Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansure 1992 348 İbn Kesîr, Tarih, XIII, 328 349 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361; İbn Tağriberdî, Nücumü’z-Zahîre, XI, 123; Davûdî, age, I, 112

62

söylemektedirler.350 Son dönem biyografi yazarları eseri Muhtasar-ı İbn Hâcib351 ve

Tahrîcü Ehâdîsi Muhtasarı İbn Hâcib352 adlarıyla farklı iki şekilde zikretmişlerdir.

Eser İbnü’l-Hacib’in Muhtatsarü’l-münteka adlı eserindeki hadîslerin tahricidir.

353 Abdulgani b. Humeyd b. Mahmud el-Kübeysî tarafından önsöz ve İbn Kesîr’in

hayatı eklenerek 1986 yılında Mekke’de neşredilmiştir.354

İlginç olan eserin Mâlîkî mezhebine ait olmasıdır. İbn Kesîr Şâfiîdir. Şafiî olan

birinin eseri okuması bir yana İbn Kesîr ezberlemiştir. Bu durum, onun ilmî kudretini

göstermektedir.

e)- Tahrîcu Ehâdîsi Edilleti’t-Tenbîh: İbn Kesîr’in genç yaşlardayken bu eseri

ezberlediğini biliyoruz. Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin, Şâfiî fıkhına dair Edilleti’-Tenbîh adlı

muhtasar eserdeki hadîslerin tahrîci355 olan kitabın, Muhammed İbrahim es-Samerrâi

tarafından tahkîk edildiği belirtilmektedir.356

f)- Muhtasarü’l-Medhal ila Kitabi’s-Sünen li’l-Beyhâkî: Beyhâkî’nin iki

kitabının ihtisarı şeklindedir.357 Müellif İbnü’s-Salâh’ın Ulûmu’l-Hadîs’ini ihtisar ettiği

metotla Beyhâkî’nin el-Medhal’ini de ihtisar ettiğini belirtmiştir.358 Kitabın el yazması

mevcuttur ama nerede olduğu bilinmemektedir.359

g)- Ehadîsü’t-Tevhîd ve’l-Red ala’ş-Şirk: Bu eser 1397/1977 yılında Delhi’de

basılmıştır.360 Brockelmann bu eseri İbn Kesîr adına kaydetmiştir.361 Fakat eser

hakkında herhangi bir bilgimiz yoktur.

350 İbn Hacer, İnbaü'l-Ğumr, 45; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 351 Şeleş, age, 101 352 Nedvî, age, 136 353 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 354 İbn Kesîr, Tühfetü’t-Tâlib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasari İbni’l-Hâcib, Mekke 1986, 572 s. 355 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 356 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 357 Nedvî, age, 131 358 Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs, s, 19 359 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX; 134 360 Şeleş, ager, 101 361 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 76

63

4- Fıkıh a)- el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd: Frankların İslâm beldelerine saldırmaları

üzerine Memlûkler’in Dımaşk nâibi Emîr Mencek’in isteği üzerine İbn Kesîr bu eseri

yazmıştır.362 Haçlılara karşı Müslümanları cihada teşvik amacıyla yazılan eserde İbn

Teymiye’nin es-Siyâsetü’ş-Şer’iyye’sinden istifâde edilmiştir.363 İbn Kesîr bu eserde

tarihte takip ettiği metodu takip etmiştir. Müslümanları düşman kuvvetlerine karşı

gayrete getirsin ve vatanlarını savunsunlar diye cihadın fazîleti ve vücûbiyeti ile ilgili

önce âyetleri aktarmış ardından hadîsleri zikretmiş364 sonra da İslâm tarihinden çeşitli

örnekler vermiştir: Tebük seferi, Hz. Ebû Bekir döneminde Irak ve Şam’ın fethi, Hz.

Ömer döneminde Kudüs’ün fethi, Fâtımî Devleti ve Selâhaddin Eyyûbî ile ilgili

örnekler bunlardan birkaç tanesidir. İlk defa 1347/1928’de yayımlanan eser daha sonra

Abdullah Abdürrahim Useylan (Riyad 1401/1981, 1402/1982, 1412/1992) tarafından

neşredilmiştir.365 Eser en son Muhammed Zeynühüm tarafından 1993 yılında Kâhire’de

neşredilmiştir.366

b)- İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh: Klasik kaynaklarda bu eserle

ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadık. Fakat bu eserin bir nüshasının Türkiye’de

Feyzullah Efendi Kütüphanesinde 783/2 numarada kayıtlı olduğu söylenmektedir.367

Behçet Yusuf Hamed Ebu’t-Tayyîb eseri tahkik etmiş 1996 yılında Beyrut’ta iki

cilt halinde yayımlamıştır. Aynı şekilde Prof. Muhammed İbrahim es-Samrâi de eseri

tahkik etmiştir.368 Eseri Şafii ilmihali şeklinde telif edilmiştir.369

c)- Kitâbü’l-Ahkâm ala Ebvâbi’t--Tenbîh: İbn Kesîr’in ilk eseridir. Gençlik

yıllarında yazmıştır.370 Ebu İshak eş-Şirâzî’nin et-Tenbih’ine şerh mahiyetindedir.371

İbn Kesîr, bu eserinden dolayı hocası Burhaneddin el-Fezari’nin takdirini kazanmıştır.

362 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 156 363 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 364 Nedvî, age, 116-7 365 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 366 İbn Kesîr, el-İctihad fi Talebi’l-Cihad,(thk) Abdullah b. Abdurrahim Useylan, Riyad 1982, 135, s 367 Nedvî, age, 136 368 Nedvî, age, 136 369 İbn Kesîr, İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh, Behçet Yusuf Hamd Ebû Tayyib (thk), Beyrut 1996 370 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45; İbn Kâdî Şühbe, Tarih, 416; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 397; Dâvûdî,

64

d)- el-Ahkamü’l-kebir: İbn Kesîr hem tarihinde372 hem tefsîrinde373 hem de el-

Baisü’l-Hasis374 adlı eserinde de bu kitaptan bahsetmiştir. Birçok kaynakta kitabın

fıkıhla ilgili hacimli bir eser olduğu ve bitirilemediği söylenmektedir.375 İbn Kesîr’in el-

Bidâye’de bu eserle ilgili verdiği örneklere baktığımızda, eserin fıkıh ansiklopedisi

şeklinde tasarlandığını görürüz.376

Kısacası bu eser hadîs, tefsîr ve hac bahsine kadar fıkhi konulardan bahseden377

ve İbn Kesîr’in Menasik, Bey’, Libas, Ezan gibi konuları da ekleyeceğini söylediği

büyük bir eserdir.378

e)- Şerhu’t-Tenbîh li Ebi İshâk eş-Şirâzî: İbn Kesîr böyle bir eser yazdığını

söylemekte ve baş kısmında Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin biyografisini de geniş bir şekilde

yazdığını söylemektedir.379 Klasik kaynaklarımızın bazılarında İbn Kesîr’in, Şirâzî’nin

et-Tenbîh fi Furûi’l-Fıkhi’ş-Şâfiî adlı eserinin bir kısmını şerh ettiği söylenmektedir.380

İbn Kesîr Şirazi’nin Şâfiî fıkhının furûa dair meselelerini anlatan381 bu eserden

çok etkilenmiş ve hayatı boyunca bu eserden vazgeçememiştir. Nitekim birçok kaynak

onun et-Tenbîh’i ezberlediğini, 718/1319 yılında hocasına arz ettiğini382 ve hayatının

sonuna kadar da bu kitabı elinden düşürmediğini söylemektedir.383

age, I, 113 371 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 372 İbn Kesîr, Tarih, III, 378; 382 373 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 727 374 Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs, 202 375 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374; İbn Kâdî Şühbe, Tababatü’ş-Şafiiyye, III, 86; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 399; Dâvûdî, age, I, 112; Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 376 İbn Kesîr, Tarih, III, 441; IV, 511; IV, 569 377 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 378 Nedvî, age, 133 379 İbn Kesîr, Tarih, XII, 255 380 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Dâvûdî, age, I, 112 381 Nedvî, age, 135 382 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 398 383 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 46; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Dâvûdî, age, I, 113

65

5- Diğer Eserleri:

İbn Kesîr’in, bunların dışında çeşitli konulardan bahseden birçok eseri de

mevcuttur. Bunlardan bazılarını, özellikle matbu olan veya yazma halinde bulunan

eserlerini tanıttık.

a)- el-Fiten ve’l-Melâhim: İbn Kesîr, el-Bidâye’nin değişik yerlerinde bu eserin

ismini anmış ve bu eserde Mesîh ve Deccâlla ilgili çeşitli açıklamalarda bulunduğunu

söylemiştir.384 Bu eser, âyetler ve Hz. Peygamberin verdiği bazı bilgilerden yola

çıkılarak, kıyamet alametleri, Hz. İsa, Âhiret vb. konular hakkında yazılmıştır.385

Bu eserin değişik isimlerle birçok Arapça baskısı yapılmıştır. İlk olarak

Muhammed Fehim Ebû Ubeyh Riyad’da 1968 yılında iki cilt halinde Nihâyetü’l-Bidâye

ve’n-Nihâye fi’l-Fiten ve’l-Melâhim adıyla; aynı isimle Muhammed Tâhâ Zeynî tahkîk

ederek 1969 yılında Kâhire’de; Muhammed Ahmed Abdülaziz 1988 yılında Beyrut’ta

en-Nihâye fi'l-Fiten ve'l-Melâhim adıyla; en son olarak da Yusuf Ali Büdeyvi 1993

yılında Dımaşk da el-Fiten ve'l-Melâhim: el-Vâkıâ fî Âhiri'z-Zamân adıyla

yayımlamıştır. Eser daha sonra Mehmet Keskin tarafında Türkçe’ye çevrilmiş 2001

yılında İstanbul’da yayımlanmıştır.

b)- Mevlîdu Resulullâh: İbn Kesîr’i anlatan hiçbir tarihçi bu eserden

bahsetmemiştir. Eseri Selahaddîn Müneccid Amerika’da bulmuş ve 1961 yılında

Beyrut’ta bastırmıştır. Amerika’da bulunan nüsha hicri VIII. asrın sonlarında yani İbn

Kesîr’in yaşadığı asrın sonunda yazılmıştır. Müneccid, İbn Teymiye’nin

öğrencilerinden ve Dımaşk’taki Muzafferiye camisi müezzinlerinden birinin talebi

üzerine İbn Kesîr’in bu eseri yazdığını söylemektedir.386 Bu eserin İbn Zemlekânî’nin

Mu’cizâtü’n-Nebeviyye adlı kitabını tamamlayan bölüm olduğu ve Mısır’da tahkîk

edilmeden basıldığı da söylemektedir.387

384 İbn Kesîr, Tarih, II, 152; VII, 91 385 İbn Kesîr, Ölüm Ötesi Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 2001, 496 s. 386 İbn Kesîr, Mevlîdu Resulullâh, Selahaddîn Müneccid (thk), Beyrut 1961, s, 9 387 Şeleş, age, 102

66

c)- Kitabü’l-Akaid: İbn Kesîr’in akâidle ilgili olan bu eserin bir nüshası

Cidde’de Melik Abdülaziz Üniversitesi Kütüphanesinde 7/13793 numarada kayıtlı

olduğu söylenmektedir.388 Bu bilgiye başka kaynaklarda rastlamadık.

d)- Risâletün fi Ehâdîsi’l-İşrâk: Bu risalenin bir adet yazma nüshasının

Bağdat’ta olduğu söylenmektedir.389 Diğer kaynaklarda bu eserle ilgili herhangi bir bilgi

bulamâdık.

e)- Şuabü’l-Îmân: Bu eserin tam bir nüshası Bağdat’ta Suphi Bedri Samrâi

Kütüphanesinde kayıtlı olduğu söylenmektedir.390 Bu eserle ilgili de diğer kaynaklarda

herhangi bir bilgi mevcut değildir.

6- Kaybolan Eserleri

Yapılan son araştırmalarda İbn Kesîr’in birçoğu risâle şeklinde olan 64 eserinin

tesbit edildiğini söylemiştik. Bunların birçoğu kaybolup günümüze ulaşmamış veya

nerde olduğu bilinmemektedir. Bu eserlerini kaybolanlar başlığı altında ele aldık ve

önemli olanları elimizdeki bilgilerle tanıtmaya çalıştık.

ı)- Şerhu Sahîhi’l-Buhârî: İbn Kesîr, Buhârî’nin Sahîhi’ni şerh ettiğini

söylemektedir.391 Muhtemelen hayatının sonlarında şerh etmeye başladı ama

bitiremeden vefat etti. İbn Kesîr’in hayatını yazanların hemen tümü böyle bir eserden

bahsederler.392 Bu bilgilere rağmen İbn Kesîr’in, Buhârî’nin hangi kısımlarını şerh ettiği

bilinmemektedir.393 Mantıken baktığımızda eserin ilk bölümlerini şerh etmiş olması

388 Şeleş, age, 104 389 Şeleş, age, 104 390 Şeleş, age, 104 391 İbn Kesîr, Tarih, XI, 75 392 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; İbnü’l-Îmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; Dâvûdî, age, I, 112 393 Nedvî, age, 129

67

yüksek bir ihtimaldir. Nitekim Kâtib Çelebi de İbn Kesîr’in Buhari’nin baş kısımlarını

şerh ettiğini söylemekedir.394

d)- Sîretü Ebi Bekr es-Sıddık Rasûlullah (sav)’ın vahiy katiplerinden biri de Hz.

Ebû Bekir’dir. İbn Kesîr Hz. Ebu Bekir ile ilgili yazdığı kitap hakkında şunları

söylemektedir: “Hz. Ebû Bekir’in sîreti, rivâyet ettiği hadîsleri ve kendisinden rivâyet

edilen eserleri hakkında bir ciltlik kitap telif ettim.”395 Başka bir yerde de şunları

söylemektedir: “Biz, Hz. Ebû Bekir’in biyografisini, sîretini, yaptığı savaşları, ondan

rivâyet edilen hadîs ve ahkamı bir ciltlik bir eserde derledik.”396 Aynı şekilde İbn Kesîr

el-Bidâye’nin başka yerlerinde de bu eseri yazdığını söylemktedir.397 İlk dönem

tarihçilerinde böyle bir bilgi bulunmamasına rağmen, son dönemde İbn Kesîr’le ilgili

yapılmış bütün araştırmalarda, el-Bidâye kaynak gösterilerek bu eserden

bahsedilmiştir.398 İbn Kesîr’in eserlerini tahkîk eden Kal’acî,399Hatrâvi ve Mestu400 da

İbn Kesîr’i kaynak göstererek bu eserden bahsetmişlerdir. Kısacası bu eserle ilgili İbn

Kesîr’in verdiği bilgi dışında herhangi bir bilgi bizde bulunmamaktadır.

ğ)- Bütlanü Vad’il Cizyeti an Yahûdi Hayber: Cüz’ün fi’r-Red ala Kitâbi

Refi’l-Cizyeti401 adıyla da aktarılan kitap Hayber Yahudileri hakkında telif edilmiştir.

Hayber Yahudileri, kendilerinden cizyenin kaldırıldığına dair Hz. Ali vasıtasıyla Hz.

Peygamberden bir yazı gönderildiğini ve bu yazıya da bir gurup sahabenin de şahit

olduğunu söylemişlerdir. İbn Kesîr, böyle bir yazının olmadığını ve Yahudilerin, hem

Hz. Peygambere hem de sahabeye iftira attığını söylemiştir. O, bu konuyu açıklayan bir

ciltlik müstakil bir kitap yazdığını ve mezhep imamlarının bu konudaki sözlerini de bu

kitapta toplayıp bir araya getirdiğini söylemektedir.402 Fakat İbn Kesîr, konuyla ilgili bir

394 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 531 395 İbn Kesîr, Tarih, V, 575 396 İbn Kesîr, Tarih, VII, 34 397 İbn Kesîr, Tarih, III, 43 398 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 77 399 Şeleş, age, 104 400 İbn Kesîr, el-Fusûl fî Sîret’r-Resûl, 55 401 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 83 402 İbn Kesîr, Tarih, V, 575-576

68

ciltlik müstakil bir kitap yazdığını açık bir şekilde söylemesine rağmen, son dönemde

yapılmış araştırmalarda bu eserin “cüz” olduğu söylenmiştir.403

ğ)- Tercümetü Şeyhu’l-İslâm İbn Teymiye: İbn Kesîr, hicrî 728 yılı olaylarını

anlatırken İbn Teymiye’nin vefatın geniş bir şekilde aktarmıştır. Bu bölümde onun

hayatıyla ilgili ayrı bir kitap yazmayı düşündüğünü, bu konuyla ilgili daha önce

yazılmış eserlerden istifâde edeceğini söylemiştir. İbn Kesîr, İbn Teymiye’nin başından

geçen olaylardan; çeşitli ilimlere vakıf oluşundan; fazilet, cesaret, cömertlik, samimiyet,

zâhidlik ve âbidliğinden, oluşan veciz bir biyografiyi özet olarak sunacağını

söylemektedir.404 Klasik kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlamadık. Son dönemde

yapılmış çalışmalardan ise sadece biri bu eseri kaydetmiştir. 405

f)- Risaletün Fi’s-Sima’: Bu eserin varlığından sadece Kâtib Çelebi bahsetmiş

fakat tam ismini vermemiştir. Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn’da Müzik ile ilgili problem

diye başlık attıktan sonra, konuyla ilgili yapılan tartışmaları aktarmış bu arada hangi

şahısların konuyla ilgili eser yazdığından da bahsetmiştir. Ona göre İbn Kesîr, müzik

konusunda yapılan tartışmalardan dolayı bu eseri yazmıştır.406 Son dönemde İbn Kesîr

hakkında yapılan biyografi çalışmalarında bu eser Meseletü’s-Simâi’l-Eğânî bi’l-

Elhân407 ve Kitabü’s-Sema’408 adlarıyla da zikredilmiş ve musikinin hükmüne dair

olduğu söylenmiştir. Fakat eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığıyla ilgili herhangi bir

bilgiye sahip değiliz.

g)- Kitâbü’s-Siyâm: İbn Kesîr, oruçla ilgili bir kitap yazdığını ve bu kitapta oruç

konusunu etraflıca incelediğini söylemektedir.409 Son dönem kaynaklarında bu eserin

oruçla ilgili âyetleri bir araya topladığı söylenmektedir.410 Eserin yazma olarak bir

403 Şeleş, age, 107 404 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 232-233 405 Şeleş, age, 106 406 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, III, 616-617 407 Şeleş, age, 108 408 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 409 İbn Kesîr, Hadîslerle K. Kerim Tefsîri, III, 708 410 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 81

69

nüshasının var olduğu söylenmekte fakat nerede olduğu hakkında bilgi

verilmemektedir.411 Buna rağmen biz eserin kaybolduğunu biliyoruz.412

o)- Cüz’ün fi’l-Ehâdîsi’l-Vârideti fi Katli’l-Kilâb: İbn Kesîr, hicri 749/1348

yılında ortaya çıkan ve kendi deyimiyle milyonlarca insanın ölümüne yol açan taun

hastalığından dolayı köpeklerin öldürülebileceği ile ilgili hadîsleri bir cüz halinde

toplamıştır. Bu eserinde ulema arasındaki ihtilaflara da yer vermiştir.413 Eser günümüze

ulaşmamıştır.414

l)- Cüz’ü fî Fethi’l-Kostantiniyyeti: İbn Kesîr, Âli İmrân sûresi 55. âyetin

tefsîrini yaparken Nur suresi 55. âyeti örnek vermiş ve Müslümanların Şam bölgesini

Hıristiyanlardan alıp onları Kostantiniyye’ye sığınmak zorunda bıraktıkları gibi bir gün

mutlaka Kostantiniyye’yi de fethedeceklerini söylemiştir. Çünkü Hz. Peygamber bu

konuda Müslümanları müjdelemiştir.415 Klasik biyografi eserlerinde İbn Kesîr’in bu

eserinden bahsedilmemiştir. Fakat son dönemde yapılan bütün çalışmalarda bu eser

zikredilmiştir. Eser kaybolduğu veya nerede olduğu bilinmediği için, İbn Kesîr’in

verdiği bilgi dışında herhangi bir malumata rastlamadık.416

İbn Kesîr, Müslümanların ahir zamanda Kostantiniye’ye hakim olacağını

Kitabu’l-Melahim adlı eserde yazdığını söylemektedir.417 Bu eserle ilgili açıklama

“Diğer Eserleri” bölümünde verilmiştir.

d)- Cüz’ün fi Duhûli Mü’mini’l-Cinni el-Cenneti: İbn Kesîr, Ahkaf Suresi 31.

âyetin tefsîrini yaparken, cinlerin cennete girip girmeyeceği ile ilgili âyetlerin tümünü

bir araya toplayıp bir “cüz” halinde derlediğini söylemektedir.418 Klasik kaynaklarda

411 Şeleş, age, 105 412 Nedvî, age, 145 413 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 350 414 Şeleş, age, 106 415 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, H. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner (trc), İstanbul, 1983- 1994, IV, 1261 416 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 84; Şeleş, age, 108 417 İbn Kesîr, Tarih, VII, 91 418 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, XII, 7275

70

eserle ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadık. Son dönemde yapılan çalışmalarda da

eserin kaybolduğu dışında herhangi bir bilgi mevcut değildir.419

m)- Tabakâtü İmâdü’d-Din: Kâtib Çelebi, İbn Kesîr’e ait böyle bir eserin

varlığından bahsetmekte; fakat hakkında hiçbir bilgi vermemektedir.420

n)- Zeyl Ala Târîh-i İbn Ebi Şâme: İbn Kesîr, Ebû Şâme’nin tarihine zeyl

yazdığını söylemektedir.421 Bu eser de kaybolmuştur.422

f)- Sıfatü’n-Nâr: Ateş ve ateşin sıfatları hakkında yazılmış olan bu eser Kitâbü

Sıfati’n-Nâr423 olarak da ifade edilmiştir. Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri’nin Türkçe

çevirisinde, bunun ayrı bir kitap olmadığı, İbn Kesîr’in, bu ifadeyle tefsîrin içindeki

“ateşin sıfatları” bölümüne atıfta bulunduğu ve “konuyla ilgili detaylı açıklamaların bu

bölümde yapıldığı” şeklinde bir ifade kullanılmıştır.424 Fakat eserin Arapça metnine

baktığımızda İbn Kesîr, burada Sıfatü’n-Nâr adında kitap yazdığını söylemektedir.425

Nitekim son dönemde yapılan çalışmalar bu eseri zikretmişler ve kaybolduğunu

söylemişlerdir.426

i)- Ehadîs’el-Usûl: İbn Kesîr, tefsîrinde “Müslümanların ittifakı onları hatadan

korur” konusunda bir çok hadîs rivâyet edildiğini, bu hadîsleri derleyip konuyla ilgili

Ehadîs el-Usûl adında bir eser yazdığını söylemektedir.427 Son dönemde İbn Kesîr

hakkında yapılan çalışmalarda, eser bu isimle ifade edilmiş ve kaybolduğu

söylenmiştir.428

419 Şeleş, age, 107; İbn Kesî, Müsnedü’l-Fârûk, I, 86; Nedvî, age, 146 420 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 421 İbn Kesîr, Tarih, XIII, 294 422 Şeleş, age, 104 423 Nedvî, age, 145 424 İbn Kesîr, Hadîslerle K. Kerim Tefsîri, XV, 8579 425 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 469 426 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 85 427 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, V, 1928 428 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 78; Şeleş, age, 105

71

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE AÇISINDAN İBN KESÎR’İN TARİHÇİLİĞİ

72

A- XIV. Y.YILDA İSLÂM TARİHÇİLİĞİ

1- Genel Özellikleri

İslâm tarih geleneği iki ekolün birleşmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bunlardan

biri tefsîr, hadîs ve fıkıhla uğraşanlar tarafından oluşturulan Medine tarih ekolü, diğeri

ise hadîs, dil, şiir ve haber (tarih) araştırmacıları tarafından meydana getirilen Irak tarih

ekolüdür. Önceleri Mekke ve Medine’de yoğunlaşan birinci ekolün takipçileri, daha

sonraları Dımaşk’ı da merkez haline getirmişlerdir. İkinci ekolün takipçileri ise daha

çok Kûfe ve Basra çevresinde yoğunlaşmışlardı. Bu iki ekolün birleşmesiyle İslâm

tarihçiliği meydana gelmiştir.429

Haçlı ve Moğol istilalarının etkisiyle Memlûkler döneminde Mısır ve Dımaşk

ilmî ve kültürel açıdan İslâm dünyasının merkezi haline geldi. İslâm tarihçiliği, yetişen

büyük tarihçiler ve kaleme alınan tarihî eserler bakımından en parlak çağını şüphesiz bu

dönemde yaşamıştır. İslâm tarihinin hiçbir dönemi, tarihî kaynakların zenginliği

bakımından, Memlûkler dönemiyle mukayese edilemez denilse yanlış olmaz. Bunun en

büyük göstergesi, sayıları büyük rakamlara ulaşan ve pek çoğu ciltler tutan Memlûkler

Devleti tarihî kaynaklarıdır. Mesela Nüveyrî, Aynî, Zehebî, İbn Kesîr ve İbn Tağriberdî

gibi büyük tarihçiler eserlerini bu dönemde yazmışlardır.430 Bu birikimin oluşmasının

en büyük sebebi yukarıda değindiğimiz gibi Haçlı ve Moğol istilalarıdır. Diğer bir sebep

ise Memlûk sultânları ve devlet adamlarının tarihçileri himaye edip onlara önemli

görevler vermeleridir.431 Bu ikinci sebep aynı zamanda bürokrat tarihçilerin yetişmesine

vesile olmuştur.

429 Şeşen, age, 19 430 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 252 431 Şeşen, age, 176

73

XIII. yüzyılda Arapça ve Farsça tarihçilik birbirinden ayrılmaya başlar. Bir

yandan da Memlûkler’in etkisi ve çeviri eserler aracılığıyla Türkçe tarihçiliğin temeli

atılır.432 Çok geçmeden de Türkçe eserler yazılmaya başlanacaktır.433

Bu dönem tarihçiliğinin en büyük özeliği genel İslâm tarihçiliğinin yeniden

canlanması ve tarihin, İslâm toplumunun olaylarından bahseden bir ilim olduğu

düşüncesinin, tekrar yaygınlaşmasıdır. Bu düşünceyle tarihçiler siyâsî olayları ve

önemli şahısların biyografilerini kaydettiler.434 Genel tarih yazanlar daha önceki

dönemlere ait malzemeyi çeşitli kaynaklardan özetlediler.435 Eserlerinin son kısmında

ise yaşadıkları döneme ait tarihi malzemeyi verdiler. Bu son kısımla ilgili bilgiler kendi

gözlemlerine, arşiv malzemelerine ve olaylara şahit olmuş kişilerden aldıkları hatıralara

dayanıyordu. Bu tarihler belli bir usûle göre yazılıyordu. Buna göre, yaratılışla başlayan

tarihler, hicretten itibaren yıllara göre tertip ediliyor, her yıla başlarken, halîfe, sultân,

vezir ve diğer üst seviyedeki şahısların isimleri zikrediliyor, bilahare o yılın önemli

olayları kronolojik olarak anlatılıyor, en sonunda da o yıl içinde vefat eden tanınmış

şahısların isimleri ve bazılarının hal tercümeleri veriliyordu.436 Bütün bu olayların tarihi

günü gününe kaydediliyordu.437 Bu metodu İbn Kesîr’in eserinde açık bir şekilde

görebiliriz.438

Genel İslâm tarihi yazanların yanında, sadece yaşadıkları devrin, bir hanedanın,

bir sultânın,439 veya bir şehrin tarihini yazanlar da oldu. Yaşadıkları devrin tarihini

yazanlar, genel tarih yazanların kendi devirlerini yazarken dayandıkları malzemeye

dayandılar.440

Bu dönemin en büyük özelliklerinden biri de biyografi edebiyatının her alanında

eserlerin yazılmasıdır. Genel biyografi kitapları yanında belli sahalarda -ilim adamları

ve İslâm tarihinin diğer meşhur simaları için- çok sayıda biyografi kitapları da yazıldı.

Her iki tür biyografi kitapları ya tabakat yada alfabetik usûl üzere kaleme alındı.441

432 Şeşen, age, 111 433 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 253 434 Şeşen, age, 111 435 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 436 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 437 R. Stephen Humphreys, İslâm Tarih Metotolojisi, İstanbul 2004, s, 167 438 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20;27 vd. 439 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 440 Şeşen, age, 176 441 Şeşen, age, 176

74

Zehebî ve İbn Hacer, gibi, İslâm tarihinin en meşhur biyografi âlimleri bu dönemde

yetişmiştir. Onların bu sahadaki eserleri, yerleri doldurulamâyacak kıymetli kültür

hazineleridir.442

Tarih eserlerinde biyografilerin yoğun olması sentezci tarih anlayışını ortaya

çıkarmıştır. Yani siyâsî tarih iler biyografi bir arada yazılmıştır. Hatta tarih kitaplarının

önemli bir kısmı biyografilerden meydana gelmiştir denilebilir. Bazen Zehebî’nin genel

tarihinde olduğu gibi vefeyât (nekroloji) haberleri siyâsî olayları gölgeler. Siyâsî

olayların anlatımı küçük sayıda irtibatsız cümleler haline gelir.443 Bunun en önemli

nedeni bir önceki devirde biyografi yazarı olan din âlimlerinin yeniden siyâsî tarih

yazmaya başlamalarıdır.444

Bu dönemin özelliklerinden biri de zeyl yama geleneğinin oldukça yaygın

olmasıdır. Mesela Birzalî, Ebû Şame’nin; İbnü’l-Verdi de Ebû’l-Fidâ’nın tarihine zeyl

yazmıştır.445 Nitekim İbn Kesîr’in tarihi de Birzalî’nin tarihine zeyl olduğu

söylenebilir.446 Zeyl geleneği nakilciliğin devamı anlamına geliyordu. Çünkü zeyl

yazanlar önceki bilgileri nerdeyse değiştirmeden aktarıyor sonuna da kendi

dönemleriyle ilgili bilgileri ekliyorlardı.

Yine önceki dönemlerde olduğu gibi bu dönemin tarihlerinin önemli bir özelliği

de ahlaki öğüt vermeleridir. Nitekim İbn Kesîr buna azami derecede dikkat etmiş ve

bunu her fırsatta vurgulamıştır.

Son olarak şunu söyleyebiliriz ki İslâm tarihi her devirde yeniden yazıldı. Bu

durum bize aynı konulardan yeniden söz edilmesi gibi görünebilir. Ancak İslâm

tarihinin her devrinde ortaya çıkan malzemeye göre yeni kuşaklar tarafından yeniden

değerlendirildiği ve bu yönden yeni inceleme ve araştırmalar yapıldığı, meydana gelen

olayların değişik zamanlarda yeni bir anlayış ve metotla incelendiği, belirli ölçüler

içerisinde tenkîd ve tahlîle tabi tutulduğu da bir gerçektir.447 Dönemi bu açıdan

değerlendirdiğimizde tarih felsefesi alanında bir çok çalışmanın yapıldığını görürüz. İbn

Kesîr’in yaşadığı çağda İslâm tarihçileri geçmişin birikiminden istifâde edip tarih

442 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 253 443 Şeşen, age, 111 444 Şeşen, age, 111 445 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 446 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 447 Hizmetli, age, 99

75

metotolojisi anlamında birçok yenilik ortaya koymuşlardır. Bu alandaki çalışmalar tarih

düşüncesini nazariyeleştiren İbn Haldûn (v. 1406) ile zirveye ulaşmıştır.448

2- Önemli Tarihçiler

Bu dönemde İslâm dünyasının her tarafında olduğu gibi Memlûkler Devleti’nde

de birçok tarihçi yetişmiştir. Nitekim İslâm tarihinin hiçbir döneminin, tarih kaynakların

zenginliği bakımından, Memlûkler dönemiyle mukayese edilemeyeceğini söyledik.

Bu dönemde yetişen büyük tarihçilerden biri Eyyûbî ailesinden gelen ve Hama

nâibi olan Melik el-Müeyyed İmâmüddîn İsmâil Ebu’l-Fidâ’dır (v. 732/1331).449 Ebu’l-

Fidâ aynı zamanda büyük bir âlimdi. Fıkıh, astronomi, tıp ve benzeri bir çok ilimde

ilerlemişti. Çeşitli tasnif eserler ile iki büyük ciltlik bir tarih telif etmiştir.450 el-

Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer adlı eseri Ebu’l-Fidâ tarihi diye meşhur olmuştur. Bu kitap

Avrupa da erken tarihlerde tanınmıştır.451 Yazar eserde özellikle kendi çağını güzel bir

üslûpla anlatmıştır. Bu açıdan dönemin önemli kaynakları arasında değerlendirilir.

Müellif pek çok kaynaktan yararlanmıştır. Asıl metin, bütünüyle 1826’da İstanbul

Matbaâ-i Âmire’de ve birkaç defa Mısır’da basılmıştır. Müellifin tashîhinden geçmiş bir

el yazması, Fransa milli kütüphanesindedir.452 Ebu’l-Fidâ’nın bu eseri dışında

Takvîmü’l-Büldân adlı coğrafya eseri453 ve Tarîhü’d-Devleti’l-Hvarzmiyye adında bir

tarih kitabı da mevcuttur.454

İlmî gelişmesini Memlûkler Devleti’nde tamamlayan ve aslen Türk455 olan

Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî (v. 748/1347) bu dönemin

büyük tarihçilerindendir. İbn Kesîr’in hocası olan ve el-Bidâye’nin de kaynakları

arasında yer alan İmâm Zehebî, Tarîhü Düveli’l-İslâm adlı eseriyle tanınmıştır.456

Zehebî bu eserde her on seneyi bir tabaka kabul etmiş ve eserini 700/1300 yılına kadar 448 Şulul, Kâfiyeci’de Tarih Usûlu, 17 449 Şeşen, age, 178 450 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 258 451 Şeşen, age, 179 452 Algül, İslâm Tarihi, 40 453 Şeşen, age, 180 454 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 335 455 Şeşen, age, 185 456 Ecer, İslâm Tarihi Dersleri II, 29

76

getirerek 70 tabakada tamamlamıştır. O İslâm tarihçileri arasında, olayların

toplanmasında gösterdiği dikkat ve özenle tanınmıştır.457 İslâm tarihçisi ve

muhaddislerin şeyhi olan ve İbn Kesîr’in “Onun vefatı ile hadîs şeyhlerinin ve

hafızlarının sonu geldi”458 sözüyle değerlendirdiği İmâm Zehebî’nin Siyerü Â’lâmi’n-

Nübelâ adında 23 cilt olarak neşredilen meşhur bir biyografi eseri de vardır.459 Bunların

dışında yıllara göre tasnif edilmiş, 700/1300 yılına kadar gelen ve 40 cilt halinde 14

yılda tamamlanan biyografi ağırlıklı genel bir İslâm tarihi olan Tarîhü’l-İslâm adında

bir eseri de vardır. Zehebî’nin tarih konularında 148 eseri olduğu söylenmektedir.460

İbn Kesîr’in faydalandığı isimler arasında yer alan Alemüddin Ebu Muhammed

el-Birzâlî (v. 739/1338) Şam tarihçisiydi.461 Târîhu Mısır ve Dımaşk adıyla bilinen bir

eseri vardır. Şihabüddin Ebû Şâme’nin tarihinin zeyli olan bu eser olayları 738/1337

yılına kadar getirir.462 İbn Kesîr bu eseri hakkında şunları söylemektedir: “Şeyhimiz

hafız Alemüddin el-Birzâlî’nin, Şeyhi Şihabüddin Ebu Şâme el-Makdîsî’nin tarihine

yazdığı zeylin’de anlattığı tarihî bilgiler burada sona ermektedir. Ben de onun tarihine

zamanımıza kadar olan olaylardan bahseden bir zeyil yazdım. Bu yazma işi hicretin

751. senesinde cemaziyelâhir ayının yirmisinde çarşamba günü sona erdi.”463

Anlaşıldığı kadarıyla el-Bidâye’nin bundan sonraki kısmı Birzâlî’nin bu eserine zeyil

olarak yazılmıştır. Ayrıca Birzâlî 3000464 civarındaki hocasının biyografisini anlattığı

Mu’cemü’ş-Şuyûh adında 20 ciltten fazla tutan dev bir eser de yazmıştır. Bu eserin bir

kısmı zamanımıza kadar gelmiştir.465

Bu dönemin önemli tarihçilerinden biri de Ahmed b. Yahya el-Omarî (v.

749/1348)’dir. Omarî’nin üç ansiklopedik eseri vardır. Bunların en meşhuru tarih,

coğrafya, biyografi, devlet teşkilatı ve idarecilik bakımından466 önemli olan Mesâlikü’l-

Ebsâr fi Memâliki’l-Ensâr adlı eseridir.467

457 Şemseddin Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991, s, 201-202 458 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 347–348 459 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 278 460 Şeşen, age, 185 461 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 295-296 462 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 337 463 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 464 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 337 465 Şeşen, age, 183 466 Şeşen, age, 191 467 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 339

77

Yine bu dönemde babası, İzeddin Aybek’in memlûklarından olan468 ve 20

yaşında Dımaşk’a gelen Halil b. Aybek es-Safedî (v. 764/1363) dönemin önemli Türk

asıllı tarihçilerindendir.469 Daha çok biyografi alanında meşhur olan Safedî’nin en

önemli eseri el-Vâfî bi’l-Vefâyât adlı biyografik ansiklopedisidir.470

Tâceddin Abdülvahhâb b. Ali es-Sübkî (v. 771/1370) dönemin önemli biyografi

yazarlarındandır. Bu alanda bilinen en önemli eseri Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ adlı

eseridir.471 Sübkî bu eserin başına tarih felsefesi açısında değerli olan bir bölüm

yazmıştır. Tarihçinin nasıl olması gerektiğini anlatan bu bölümde babasının

görüşlerinden istifâde etmiştir.472

Dönemin ve tüm İslâm tarihçiliğinin zirve ismi olan İbn Haldûn (v.

808/1406)’da bu dönemde yaşamıştır. Endülüs’te doğan ve İslâm dünyasının birçok

yerini gezen İbn Haldûn hayatının son 20 yılını Memlûkler yönetimi altında Mısır’da

geçirmiştir. İbn Haldûn özellikle el-İber adlı eserinin Mukaddime bölümünde tarih

felsefesi konusunda ortaya koyduğu düşünceleri açısından İslâm tarihinin nadir

simalarındandır.473 Bu eserinde dolayı birçok tarihçi onun metodunu benimsemiş ve

çizgisini devam ettirmiştir.

İşte İbn Kesîr, yukarıda bahsettiğimiz bütün tarihçilerin çağdaşıdır. Bunların

birçoğundan etkilenerek tarih düşüncesini geliştirmiş ve tarihle ilgili birçok eser

yazmıştır. Bu eserlerinde o, yukarıda ismini saydığımız tarihçiler dışında birçok

tarihçiden bahsetmiş, onların hayat hikayelerini yazmış ve eserlerinden bahsetmiştir. 474

468 Şeşen, age, 192 469 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 339 470 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 326 471 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, 196 472 A. Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1985, s, 156 473 İbn Haldûn, Mukaddime, Halil Kendir (trc), İstanbul, 2004 474 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 452-453

78

B- El-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

İbn Kesîr el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı eseriyle önemli tarihçiler arasında yer

almıştır. Bu eser, 15 cilt halinde Türkçe’ye çevrilmiştir. Araştırmamızın bundan sonraki

bölümü İbn Kesîr’in bu eseriyle ilgili olacaktır.

Siyer ve Meğâzî ile başlayan İslâm tarihi; daha sonraları; Fütûhat, Tabakât,

Mucemât, Genel Tarihler, Halîfeler ve İslâm Devletleri Tarihi, Eyyâmü’l-Arab,

Menâkıb gibi çeşitli alanlara ayrılmış ve bu alanlarda çok sayıda eser yazılmıştır.475

el-Bidâye, yukarıdaki sınıflamaya göre genel tarih özelliği taşımaktadır. Buna

göre İbn Kesîr, ilk varlığın yaratılmasından başlayarak; Arş, Kürsü, Melekler, Cinler ve

ilk insanın yaratılmasını anlatır. Daha sonra, Peygamberler tarihini ve Siyer-i Nebî’yi

ele alır. Bundan sonra Hulefâ-i Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler en son da yaşadığı dönemi

anlatır. İbn Kesîr, bazı yılarda dünyadaki çeşitli devletlerde meydana gelen önemli

olaylardan da bahseder. Eserin son kısmı ise kıyamet alametleri, âhiret, cennet ve

cehennem gibi konulara ayrılmıştır.

el-Bidâye’nin en büyük özelliklerinden biri de çok çeşitli kaynaklardan istifâde

edilerek yazılmış olmasıdır. Eserin tümünde önce Kur’ân ve Sünnet’teki bilgiler

aktarılmış, sonra İslâm tarihinin diğer kaynakları ve İsrâilî rivayetlerle konu

süslenmiştir.476 Bu konu sonraki bölümlerde anlatılacağı için burada ayrıntıya

girmiyoruz.

Eserin başka bir özelliği de önemli bir kısmının siyâsî olaylara ayrılmış

olmasıdır. Nitekim İbn Kesîr, Memlûkler devleti’nde meydana gelen siyâsî gelişmeleri

en ince ayrıntısına kadar anlatmıştır. Her yılın başında devletin önemli kademelerinde

görevli olan şahısların isimlerini zikretmiştir. Mesela, 694/1294 yılında devletin çeşitli

kademelerinde görev alanlar hakkında şu bilgiler verilmektedir; “Müslümanların

Halîfesi Hâkim bi-Emrillah, İslâm ülkesinin Sultânı Melik Nâsır Muhammd b. Kalavun

idi. Ülkenin idarecisi ve askerlerin atabeyi Emîr Zeyneddin Kutboğa, Şam nâibi Emîr

475 Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, İstanbul 1986, I, 14 476 İbn Kesîr, Tarih, I, 3; 298

79

İzzeeddin Aybek el-Hamevî, Dımaşk veziri Takiyüddîn Tevbe et-Tikrîtî, divanların

nazırı Şemseddin el-Azer, Şâfiîlerin Kadısı Bedreddin b. Cema’a, Hanefiîerin Kadısı

Hüsameddin er-Râzî, Mâlikîlerin Kadısı Cemaleddin ez-Zevâvî, Hanbelîlerin Kadısı

Şerefüddin Hasan, muhtesip Şihabüddin Hanefi, nakibüleşraf Zeyneddin b. Adnan,

Beytü’l-mal vekili ve Emevi Camii’nin nâzırı Taceddin eş-Şirâzî, belde hatibi

Şerefüddün el-Makdîsî idi.”477 Daha sonra anlattığı yıl içerisinde meydana gelen diğer

siyâsî gelişmeleri aktarmıştır. Bu çerçevede o yıl varsa Halîfe478 ve sultân479

değişikliğinden, emîrler arasında meydana gelen mücadelelerden,480 devlet

kademelerindeki değişiklerden,481 ayaklanmalardan,482 devletler arası ilişkilerden,

savaşlardan483 ve çeşitli siyâsî olaylardan484 bahsetmiştir.

İbn Kesîr, el-Bidâye’de başka bir özelliği de eğitimle ilgili çok detaylı bilgiler

vermektedir. Onun anlattıklarından yola çıkarak eğitim camiasında “ilk ders”

geleneğinin oluştuğunu görüyoruz. Buna göre önemli eğitim kurumlarından birine

atanan âlimler, törenle devletin ileri gelenlerinin katıldığı ve halka da açık olan bir ders

verirlerdi. Ataması yapılan âlim bu dersle görevine başlamış olurdu. Mesela İbn Kesîr,

693/1294 yılında Cemaleddin el-Kazvînî’nin Mesrûriye Medresesinde muazzam ve

görkemli bir ders verdiğini söylemektedir.485 el-Bidâye’de bu konuyla ilgili birçok

örnek verilebilir.486 Yine o, eğitim câmiasında vefat eden önemli âlimlerin hayatlarını

titizlikle aktarmıştır. Buna göre onların hangi medresede ders verdiklerini, hangi

ilimlerle meşgul olduklarını ve vefatlarında yerlerine kimin geçtiğini detaylı bir şekilde

anlatmıştır.487. Aynı şekilde o, eğitim kurumları hakkında da çeşitli bilgiler vermiştir.488

Bu dönemde faaliyette olan eğitim kurumlarının tümü vakıflar aracılığıyla

yaptırılmıştır.489 İbn Kesîr, o yıl içinde vakıflar aracılığıyla yapılan yeni eğitim kurumu

477 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20, 27, 41 478 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 64 479 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 15-16 480 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 32-34 481 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 130; 61; 400 482 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20 483 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 47; 73 484 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 21 485 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17 486 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 21 487 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 166; 190 488 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 289 489 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 37

80

varsa onlar hakkında da bilgi vermiştir.490

el-Bidâye, biyografi bakımından da zengin bir içeriğe sahiptir.491 İbn Kesîr, her

yıla ait olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden meşhur kişilerin hayatları hakkında

kısaca bilgiler vermiştir. Eser bu yönüyle İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’ine benzemektedir.492

Örneğin İbn Kemâleddin b. Zemlekânî (v. 727/1327),493 İbn Teymiye,494 Burhâneddîn

el-Fezârî (v. 729/1329),495 Alâeddin el-Konevî (v. 729/1329),496 İzeddîn el-Makdîsî (v.

731/1331),497 Halîfe Müstekfî Billah,498 ve Nâsır Muhammed499 gibi şahısların

nesepleri, doğumları, hayatları ve vefat tarihleri hakkında özlü bilgiler vermektedir.

Ayrıca bu şahısların hangi ilimlerde etkili ve yetkili oldukları, varsa eserleri, devlet

kademelerinde aldıkları görevler ve toplumsal statülerinden bahsetmektedir.500 Bu

özellik çok az istisna dışında bütün yıllar için geçerlidir.

İbn Kesîr’in eseri aynı zamanda bir bibliyografya özelliğine de sahiptir. Çünkü

eser, o yıl yaşanmış olayları anlatırken olaylarla ilgili yazılmış kitapları da yazarıyla

birlikte nakletmektedir. Mesela Hıristiyan Assaf olayı ile ilgili olarak İbn Teymiye’nin

“es-Sârimü’l-Meslûl ala Sabbi’r-Rasûl” adlı eserini yazdığından bahsetmektedir.501

Ayrıca İbn Kesîr, tarihçi Kemâleddin el-Fûtî’nin biri 55 cilt diğeri de 20 cilt olan iki

farklı tarih eseri yazdığını söyler.502

el-Bidâye’nin özelliklerinden biri de siyasî olaylar dışında sosyal, kültürel ve

ekonomik yapı hakkında geniş bilgiler vermesidir. Bu anlamda esere İslâm tarih ve

kültür ansiklopedisi demek daha uygun olur. Mesela İbn Kesîr el-Bidâye’de sosyal

hayatın problemlerinden,503 halkın kültür seviyesinden,504 örf ve adetlerinden, yaşam

biçimlerinden,505 yardımlaşmalarından,506 din507 ve mezheplerinden508 bahsetmiş

490 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 44; 244 491 Ali Aktan, Tarih, 20 492 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 131 493 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 221 494 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226 495 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 240 496 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 242 497 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 252 498 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 298 499 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 303 500 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 18, 19, 20, 23–26, 29–31, 36–38, 56–57, 62, 66–67, 76–77 501 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17 502 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 187 503 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 55 504 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 505 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 22; 61

81

devletin ordusu509 ve ekonomisi510 hakkında da çeşitli bilgiler vermiştir. Şehirlerde

yapılan mimarî eserler ve şehirlerin onarımı,511 vakıflarla ilgili yapılan çalışmalar,512

doğal ve sosyal afetler,513 yangınlar, hastalıklar,514 özellikle 749-753/1347-1352 yılları

arasında ortaya çıkan ve milyonlarca insanın ölümüne sebep olan Taun hastalığı

hakkında dehşet verici bilgiler vermektedir. Bunların dışında toplumu ilgilendiren

hemen hemen bütün konularda el-Bidâye’de bilgiler bulunabilir.

İbn Kesîr, toplumu genelde ulema önderliğinde tanıtmaya çalışmıştır. Çünkü

ulema toplumun önderidir ve toplumsal hayat üzerinde son derece etkilidir. Bunu eserin

son cildine baktığımızda daha iyi görürüz. Çünkü İbn Kesîr, bu cildin neredeyse yarısını

İbn Teymiye’nin hayatı çerçevesinde yazmıştır.515

İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye’de geçen bazı siyâsî olayların Hz. Peygamber

tarafından önceden haber verildiğini söyleyerek âyet ve hadîslerle yorumlamaya

çalışmıştır.516 Mesela hicri on üçüncü yılın başında Hz. Ebû Bekir Şam’a ordu

göndermiştir. İbn Kesîr’e göre Hz. Ebû Bekir, Tevbe Suresi 123. âyete ve Hz.

Peygambere uymak için böyle yapmıştır.517 Yine Hz. Ömer döneminde Şam’da ortaya

çıkan veba salgınını hadsilerle açıklamıştır.518 Ayrıca İran’ın fethi ile Hz. Osman519 ve

Hz. Ali’nin520 hilafetleri döneminde meydana gelen birçok olay buna örnek verilebilir.

Sonraki dönemlerde de bununla ilgili örnekler mevcuttur. Mesela o, Fars hükümdarının

ölümünü bir hadîsle yorumlamıştır.521 Aynı şekilde 235/850 yılında vefat eden Bağdat

valisini durumunu “Rabbimiz! Biz yöneticilerimize ve büyüklerimize itaat etmiştik.

506 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 28 507 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17; 297 508 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20 509 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 40; 138 510 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 22; 27; 28; 33 511 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 210; 224; 238 512 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 25; 37 513 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 27 514 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348-354 515 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 15-233 516 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 517 İbn Kesîr, Tarih, VII, 9 518 İbn Kesîr, Tarih, VII, 128 519 İbn Kesîr, Tarih, VII, 238-301 520 İbn Kesîr, Tarih, VII, 360-519 521 İbn Kesîr, Tarih, VII, 263

82

Fakat onlar bizi yoldan saptırdılar.”522 âyetiyle açıklıyor. Çünkü vali Kur’ân’ın mahlûk

olduğu konusunda halka baskı yapmıştı.523

el-Bidâye’deki bu özellik İbn Kesîr’in yaşadığı dönemdeki bazı olaylar içinde

geçerlidir. Mesela onun yaşadığı dönemde 750/1349 yılında meydana gelen Dımaşk

saltanat nâibi Ergun Şahın tutuklanması olayını524 örnek verebiliriz. İbn Kesir konuyu

naklettikten sonra şu ayetlerle açıklamaya çalışmaktadır: “Mülkün sahibi olan Allah’ım!

Mülkü dilediğine verirsin. Dilediğinden çekip alırsın. Dilediğini aziz kılar, dilediğini

alçaltırsın.”525 “Kasabaların halkı gece uyurlarken azabımızın kendilerine gelmesinden

güvende miydiler? Yahut kasabaların halkı, kuşluk vakti eğlenirlerken azabımızın

kendilerine gelmesinden güvende miydiler? Onlar, Allah’ın düzeninden güvende

miydiler? Allah'ın düzeninden ancak mahvolacak millet güvende olur.”526

Ayrıca İbn Kesîr, eserinde tefsîr, fıkıh, lügat, coğrafya,527 şiir ve edebiyat

bilgilerine de yer vermiştir. Mesela yeri geldikçe âyetleri tefsîr etmiş ve bazı

çıkarımlarda bulunmuştur.528 Fıkhî konulara da genişçe yer vermiş; gerektiği zaman

uzun bilgiler aktarmış; konusuna göre de tartışmıştır.529

522 Kur’ân-ı Kerim, Ahzab, 67 523 İbn Kesîr, Tarih, X, 527 524 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 355–356 525 Kur’ân-ı Kerîm, Ali İmran, 26 526 Kur’ân-ı Kerîm, A’raf, 97/98 527 İbn Kesîr, Tarih, I, 25; 28 528 İbn Kesîr, Tarih, III, 370 529 İbn Kesîr, Tarih, III, 344; 381; 498-500; VII, 43, 55, 141; X, 456-457

83

C- El-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN KAYNAKLARI

1- Kur’ân

Kur’ân ne tarih, ne coğrafya ve nede bir başka bilim dalının kitabıdır.530 Onun,

son din olan İslâm’ın temel kitabı olması ve İslâm tarihinin ilk yazılı kaynağı olması

esas itibariyle İslâmî ilimlerin temelini oluşturmasına sebep olmuştur.531

Kur’ân’a göre tarih, insanoğlunun ve evrenin tarihidir. Allah da insanın ve

evrenin Rabbidir. İnsanın Rabbi olan Allah, insanı başıboş ve sebepsiz yaratmamıştır.

Allah, insanı belli bir amaç için yaratmış, onun başarılarına karar vermek için kendi

kriterini koymuştur. Dolayısıyla Kur’ân, tarihî malzemeyi, Allah’ın koyduğu kriterler

çerçevesinde insanı terbiye etmek ve ona sünnetullahı öğretmek için kullanmıştır.532

Kur’ân, bu görevini yerine getirirken insan ibret alsın diye çeşitli kıssalar anlatır. Bu

kıssalar, tedrici bir biçimde toplumların gelişimine paralel olarak onların dînî, ahlakî ve

siyâsî davranışların iyilerinden örnek, kötülerinden ibret alınmasını ister.533 Kur’ân bu

davranışlarından dolayı kimi milletlerin yükseldiği kiminin de yok olduğu, ancak

Allah’ın peygamberlerine inananların başarılı olduğunu söyler.534 Kur’ân’ın yaklaşık

üçte birini oluşturan535 bu kıssaları salt hikayecilik, edebiyat veya kuru bir olayın

nakledilmesi olarak değerlendirmek doğru olmaz.536 Her tarihçi fiilen meydana gelmiş

bu metinleri bilmek zorundadır.537 Çünkü bu metinler aynı zamanda tarihe ait bilgileri

barındıran bir bilgi kaynağıdır.538

Kur’ân’ın nazil olması, yazılması ve derlenmesi İslâm tarihçileri ve İslâm tarih

yazıcılığı için önemli örneklerdir. Müslüman tarihçiler hem Kur’ân’daki kıssaları hem 530 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 85 531 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 147 532 Ecer, İslâm Tarihi Dersleri, 8 533 Kasım Şulul, “İslâm Düşüncesinde Tarih Felsefesi”, Dîvân İlmi Araştırmalar, İstanbul 2001/2, Sayı 11, s, 96 534 Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, Tercüme Kurulu, İstanbul 1996, I, s. 46 535 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 92 536 Ömer Özsoy, Sünnetullah, Ankara, 1994, s. 99 537 Humphreys, İslâm Tarih Metotolojisi, 43 538 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 87

84

de Kur’ân’nın indiriliş sürecinde meydana gelen çeşitli olayları ve toplatılmasıyla ilgili

bilgileri iyi değerlendirip tarihçilikle ilgili temel ilkeleri bunlardan çıkarmışlardır.539

Böylece Müslümanlara has bir tarihçilik oluşmuştur. Çünkü İslâm tarihçiliği diğer

alanların aksine batıdan etkilenmemiştir. İslâm’ın ilk asırlarında tarihle ilgili hiçbir

çeviri yapılmamış olması bunun en büyük kanıtıdır. Bu da Müslümanların

oluşturdukları bu ilmin özgün olduğunu ve kaynağının Kur’ân ve hadîsle birlikte

Müslümanların kendileri olduğunu ortaya koymaktadır. Bu ilim doğrudan doğruya

İslâm medeniyetinin bir ürünüdür.540 Bu Müslümanların tarih ilminde başka

topluluklardan etkilenmediği anlamına gelmez.541

İbn Kesîr, her şeyden önce yukarıda çerçevesini çizdiğimiz şekilde ilk kaynak

olarak Kur’ân’dan istifâde etmiştir. O, “Ey Muhammed! Geçmiş olayları sana böyle

anlatırız”542 âyetini aktardıktan sonra şunları söylemektedir: “Cenâb-ı Allah,

peygamberine geçmişteki mahlukatın haberlerini, mazide kalan ümmetlerin

durumlarını, dostlarına ne yaptığını, düşmanlarının başına ne getirdiğini anlatmıştır.”543

İbn Kesîr eserini bu âyet çerçevesinde Kur’ân’dan çıkardığı ilkeler üzerine bina

etmiştir. Mesela o, eserinin peygamberler tarihi kısmında Hz. İsmâil’in kurban edilmesi

olayını anlatırken önce Kur’ân âyetlerini vermiştir.544 Aynı şekilde Hz. Peygamberin

hayatını anlattığı bölümde, Bedir Savaşını anlatırken de önce âyetleri aktarmıştır.545

Kısacası müellifimiz önce Kur’ân’dan âyetler nakletmiş; bu âyetlerle konunun

çerçevesini çizmiş sonra diğer bilgileri bunun üzerine bina etmiştir. İbn Kesîr Kur’ân’a

aykırı gördüğü rivâyetleri almamıştır. Aldıklarının eksikliklerini ve hatalarını ortaya

koymuş, niçin öyle olmayacağını açıklamaya çalışmıştır.546 Çünkü peygamberler tarihi

ve siyer hakkında hiç şüphesiz ilk kaynak Kur’ân’dır.547

539 Kâşif, Seyyîde İsmâil, İslâm Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, Mehmet Şeker ve diğerleri (trc), İzmir 1997, s, 24-26 540 Şeşen, age, 13 541 Şeşen, age, 16 542 Kur’ân-ı Kerim, Tâhâ Suresi, 99 543 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 544 İbn Kesîr, Tarih, I, 225 545 İbn Kesîr, Tarih, III, 383 546 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 547 İsmâil Yiğit, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004, s. 25

85

2- Sünnet

İslâm tarihinin ikinci temel kaynağı Sünnettir. Sünnet, Kur’ân’ın Peygamber

Efendimiz tarafından yapılmış tefsîridir. Bu sebeple de bütün İslâmî ilimlere kaynaklık

etmektedir.548 Diğer bir deyişle Hz. Peygamberin fiil, söz ve takrirleri, İslâm

tarihçiliğinde, peygamberler tarihi ve siyer alanında araştırma yapanlar için ikinci

önemli kaynağı oluşturur. Bu açıdan sünnet tarihe büyük bir katkıda bulunmaktadır.

İslâm tarihçiliğinde Sünnet’in ikinci katkısı metot yönünden olmuştur.549

Sünnet’in naklinde göz önünde bulundurulan birçok (hadîs metotolojisi anlamında)

husus tarihe dair haberlerin naklinde de dikkate alınıyordu.550 Nitekim bazı

araştırmacılar tarihin önce Sünnet’in şemsiyesi altında geliştiğini;551 yeterli birikime

ulaşınca da hadîs metotolojisinden istifâde ederek bağımsız bir ilim seviyesine geldiğini

söylemişlerdir. Bu çerçevede bazı tarihçiler, tarih ilmini hadîs ilimlerinden bir ilim

olarak değerlendirmişlerdir.552 Tarih alanında yapılan ilk çalışmaların muhaddisler

tarafından yapılmış olması bu görüşü desteklemektedir.553 Bu alanda yazılan ilk kitaplar

siyer ve meğâzi ile ilgili kitaplardır. Bu eserler Sünnet’in aktarılması yoluyla

oluşturulmuştur. Sünnet ve tarih konusunda ilk derlemeyi yapan İbn Şihâb (v. 124/670)

İslâm tarihinde ilk muhaddis ve müverrihtir.554 İbn İshâk (v. 150/767) ve Vâkıdî (v.

207/823) de Sünnet ve tarih alanlarında çalışma yapmış diğer şahıslardır.555

Ayrıca muhaddislerin biyografi alanındaki çalışmaları da tarih üzerinde ciddi

etkiler meydana getirmiştir. Muhaddisler, “cerh ve ta’dil” ilmiyle râviler hakkındaki

bilgileri derliyorlardı. Bununla birlikte “râvilerin eleştirisi” (nakdu’r rical) adında ayrı

bir ilim dalı da ortaya çıktı. Bu konuda çok önemli eserler telif edildi.556 Kısa bir

müddet sonra râvilerle ilgili tabakat kitapları yazıldı. Eşzamanlı bir şekilde tarihçiler de

bu metotları kullanmaya başladılar. Hatta daha önce Hz. Ömer döneminde yapılan

ensâb çalışması buna örnek gösterilebilir. Bu çalışma aynı zamanda bir tarih

548 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 101 549 Ekrem Ziya Umerî, Medine Toplumu, Nureddin Yıldız (trc), İstanbul, 1988, s, 25 550 Şeşen, age, 21 551 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 168 552 Sehâvî, el-İ’lân, 44 553 Şeşen, age, 21 554 Şeşen, age, 24 555 Şeşen, age, 26-29 556 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 174

86

çalışmasıdır.557 Bu usûllerin tümü aynı zamanda İslâm tarihi kaynaklarının sıhhatini de

tesbit eder.

Sünnet’in İslâm tarihine en büyük katkılarından biri de metin tenkîdçiliğidir.

Hadîs metotolojisi bilginleri, rivâyetlerin kabul edilebilir olmaları hususunda çok hassas

davrandılar. Rivâyetleri metin açısından şiddetli bir eleştiriye tabi tuttular. Bu alanda da

“metinlerin eleştirisi” (nakd-ı mutûn) adında ayrı bir ilim ortaya çıktı. Bu alanda büyük

âlimler yetişti ve önemli eserler telif edildi.558

İbn Kesîr, Kur’ân’dan sonra Sünnetten istifâde ederek eserini yazmıştır.559

Müellifimiz hem muhaddis hem de tarihçidir. el-Bidaye’de muhaddis olmasının etkisi

bâriz bir şekilde görülür. İbn Kesîr, Hz. Peygamber dönemiyle ilgili bir olayı aktarırken

âyetlerden sonra sahih gördüğü bütün hadîsleri aktarmış eksik olanları farklı rivâyetlerle

tamamlamaya çalışmıştır. O, sahih olduğuna inandığı hadîsleri olduğu gibi aktarmış560

ve genellikle kaynağını zikretmiş, aynı konuda çok sayıda hadîs varsa kaynağı

tekrarlamaya gerek görmemiştir. Bir rivâyeti peşin hükümle tekzibe kalkışmamış, onu

başka kaynaklardan da araştırmıştır.561 Bu hadîsler iki şekilde ele alınabilir. Birincisi

farklı yollardan gelen benzer hadîsler. İkincisi hem farklı yoldan gelen, hem de farklı

anlatımları olan hadîsler. Bu da olaya çeşitli boyutlardan bakma imkanı vermektedir.562

Bazen rivâyetleri çeşitli ifadelerle eleştirmiş daha sonra başka rivâyetlerle

desteklemiştir. Mesela Uhud günü Ebû Süfyân’nın söyledikleri ile ilgili bir rivâyetin

garip olduğunu söyledikten sonra başka rivâyetler aktarıp konuyu netleştirmiştir.563

Diğer ifadeleri şöyle sıralayabiliriz: “bu garip bir rivâyettir.”564 “Bu hadîs, her haliyle

münkerdir.”565 “bu garip bir hadîstir.”566 İbn Kesîr bu ifadeler gibi birçok ifade

kullanmıştır.

557 Şeşen, age, 18 558 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 174 559 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 560 İbn Kesîr, Tarih, IV, 22 561 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 562 İbn Kesîr, Tarih, III 563 İbn Kesîr, Tarih, IV, 48 564 İbn Kesîr, Tarih, IV, 45 565 İbn Kesîr, Tarih, III, 42 566 İbn Kesîr, Tarih, IV, 47

87

3- Kendinden Önceki Kaynaklar

İbn Kesîr, eserinde Kur’ân ve Sünnet dışında birçok kaynak kullanmıştır.

Konuyu fazla dağıtmadan kısaca onun dilinden hangi kaynakları kullandığını

öğrenelim. İbn Kesîr bu konuda şunları söylemektedir: “Bu konularla ilgili kitab,

sünnet, eser ve âlimler nezdinde menkul bulunan haberlerden nakiller yapacağım. O

âlimler ki, peygamberlerin mirasçılarıdırlar. Muhammed Mustafa (sav)’nın nübüvvet

kandilinden nur ve ışık almışlardır. Nübüvvet kandilini getiren Muhammed Mustafa’ya

salat-ü selâmların en faziletlisi olsun.”567

Yukarıda da belirttiğimiz gibi İbn Kesîr, eserinde İslâm tarihiyle ilgili birçok

kaynaktan istifade etmiştir. Farklı şekillerde kullandığı kaynakların bazılarını eserin

tamamında (Taberî) bazılarını da bir bölüm (İbn İshak), bir cilt veya bir dönem için

kullanmıştır. Bununla ilgili birkaç örnek verelim:

İbn Kesîr, 665–738/1266–1338 yılları arasındaki olayları kaleme alırken daha

çok Birzâlî’nin (v. 739/1339) el-Muktefâ fi’t-Târîh ve Mu’cemü’ş-Şüyûh adlı eserlerine

dayanmıştır.568 O, Birzâlî’den yaptığı nakille ilgili şunları söylemektedir: “Birzâlî’nin,

Ebu Şâme’nin (665/1268) tarihine yazdığı zeylinde anlattığı tarihî bilgiler burada sona

ermektedir. Ben de onun tarihine zamanımıza kadar olan olaylardan bahseden bir zeyil

yazdım. Bu yazma işi hicretin 751. senesinde cemaziyelahir ayının yirmisinde çarşamba

günü sona erdi.”569

Bunlardan başka istifâde ettiğini söylediği diğer kaynaklardan bazıları şöyle

sıralanabilir: İbn İshak, Sîretu İbn İshak; İbn Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye; İbn Sa’d et-

Tabakâtü’l-Kübrâ; Halîfe b. Hayyat, Kitâbü’t-Tabakât; İbn Kuteybe, el-Ma’arif;

Taberî, Târîhü’t-Taberî; Ebu’l-Hasan el-Eş’ari, Makâlâtü’l-İslâmiyyin; Ebu Nuaym el-

İsfahani, Hilyetü’l-Evliya; İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva ve’n-Nihal; Hatîb el-

Bağdâdî, Târihu Bağdad; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem; Ebu

Şâme el-Makdîsî, Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn; Kurtûbî, Tefsîr. Ebu Bekir

el-Harâitî, “Hevâifü’l Cânn” İbn Asakir, Feharisu Târîhu Medîneti Dımaşk; Vakıdî;

Nevevî, Süheyli; Mizzî; v.d.

567 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 568 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 569 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293

88

İbn Kesîr bu kaynaklarla birlikte birçok hadîs kitabından da istifâde etmiştir.

Kütübi’s-Sitte bunlara örnek verilebilir.

4- Yahudi ve Hıristiyanların Yazılı Kaynakları (İsrâîliyât)

Klasik İslâm tarihi kaynaklarında İsrâilî rivâyetlerin bolca kullanıldığını

biliyoruz. Mesela Taberî’nin tarihi en çok İsrâilî rivâyet barındıran eserlerden biridir.

İbn Kesîr, bu kaynaklardan istifâde ettiği için o da İsrâilî rivâyet kullanmıştır. Ama o,

bu rivayetlerin kullanımı konusunda katı bir tutum içindedir. Rivâyetleri belli ölçülere

göre değerlendirmiş, bu ölçülere uygun olanları kullanmıştır.

Allah, İsrailoğullarına birçok peygamber göndermiş, onlar da bu peygamberlerin

hayat hikayelerini çeşitli vasıtalarla kayıt altına almışlardır. Günümüze kadar ulaşan bu

kayıtların bir çoğu sahîh değildir. Bundan dolayı Hz. Peygamber Kur’ân ve Sünnete

aykırı olmayanları aktarma izni vermiştir.570 Kur’ân ve sünnetten sonra Peygamberler

tarihi ile ilgili bilgiler bu kaynaklarda bulunur. İslâm tarihçileri de Peygamberler Tarihi

ile ilgili eser yazarken İsrailoğullarının kaynaklarına başvurmak zorunda kalmışlardır.571

İşte İbn Kesîr de bu anlamda sadece Peygamberler tarihi kısmı için İsrâîlî rivâyetler

kullanmıştır. O, bu konuda şunları söylemektedir: “Biz, İsrâîliyât haberlerinden, ancak

Allah’ın kitabına ve Rasûlü’nün sünnetine muhalif olmayıp, şeriat sahibi tarafından

nakline izin verilenleri nakledeceğiz ki, bunlar da ne yalanlanan ne de doğrulanan

İsrâîliyât haberleridir. Bunlar da bizce muhtasar olan hususlar, ayrıntılı bir şekilde

açıklanmaktadır. Ya da belirsiz hususlar, belirginlik kazanacaktır. Gerçi bunları

belirlemede de fazla bir fayda yoktur, ancak biz ihtiyaç duyduğumuzdan veya delil

saydığımızdan değil de kokuyu süslemek bakımından bu haberlere başvuracağız.572

Mesela İbn Kesîr, Hz. Adem’in yaratılması ile ilgili aktardığı rivâyetlerin

birçoğunun hadîsler tarafından desteklenen İsrâîliyât olduğunu söylemekte, ve konuyla

ilgili hadîsleri nakletmektedir.573 Yine o, Şam’ın güneyinde Kan Mağarası olarak

570 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 571 Şeşen, age, 23 572 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 573 İbn Kesîr, Tarih, I, 115

89

bilinen bir mağaranın varlığından bahsetmekte ve ehl-i kitap kaynaklarında Kabil’in

kardeşi Habil’i bu mağarada öldürdüğünü söylemektedir. Fakat İbn Kesîr, konuyla ilgili

Sünnetten destekleyici bir şey bulamadığını söylemektedir.574 Ayrıca o, Hz. İbrahim’in

Hz. Hacer ile evlenmesi ve Hz. İsmâil’in doğmasını anlatırken ehl-i kitap kaynaklarını

kullanmıştır.575 Aynı şekilde o, Hz. İbrahim’in çocuklarından hangisini kurban ettiği

konusunu tartışmakta Kur’ân’dan ve Sünnetten delil getirerek kurban edilenin Hz.

İsmâil olduğunu, aksini iddia edenlerin ehl-i kitab kaynaklarına dayandıklarını

söylemektedir.576

5- Devlet Kayıtları

İbn Kesîr, yaşadığı dönemle ilgili bilgi verirken devlet sicilinden (arşiv),çeşitli

tutanaklardan, sultanların fermenlarından, mahkeme kayıtlarından faydalanmıştır. Bu

durum el-Bidâye’nin kaynaklarının çeşitliliğini, sıhhatini ve değerini ortaya

koymaktadır.577 Mesela İbn Kesîr, Şam nâibi olan Emîr Seyfeddin Ergun Şah’ın

öldürülmesiyle ilgili şu bilgileri vermektedir: “Emîr Seyfeddin Ergun Şah boğazlandı,

ama intihar ettiğine dair tutanak tutulmuştu. Doğrusunu yüce Allah daha iyi bilir.”578

İbn Kesîr, Sultân tarafından gönderilen fermanları da kaynak olarak

kullanmıştır.579 Nitekim onun naklettiği şu olay, konumuza açıklık getirmektedir:

“Rebiyülevvel ayında Emîr Seyfeddin Mencük, sultân için bir medrese ve Mescid-i

Aksa’nın batı tarafında bir hankah yaptırmak üzere Kudüs’e gitti. Kendisi için altın

yaldızla yazılan fermanı Dımaşk’a getirdi. İnsanlar bu fermanı gördüler. Ben de bunun

bir nüshasını gördüm. Fermanda sultân ona son derece tazimkâr ifadelerle hitap ediyor,

onu övüyordu. Eski hizmetlerini şükranla anıyor, bu devlete yararlı bir kimse olduğunu

574 İbn Kesîr, Tarih, I, 126 575 İbn Kesîr, Tarih, I, 219 576 İbn Kesîr, Tarih, I, 228 577 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 308 578 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 356 579 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 161

90

ifade ediyor, önce yapmış olduğu hatalarını affettiğini bildiriyordu. Hülasa onun

biyografisini çok güzel ibarelerle anlatıyordu.”580

İbn Kesîr, sultân tarafından gönderilen birçok fermanı kaynak olarak kullandığı

gibi Dımaşk’ta oturan nâibin fermanlarını581 da kaynak olarak kullanmıştır. Bu

fermanlar ya devlet kademelerine yapılan çeşitli atamaları582 ya eğitimle ilgili çeşitli

görevlendirmeleri583 ya da sosyal hayatla ilgili çeşitli düzenlemeleri584 esas alan

fermanlardı.

6- Şâhit Olduğu Olaylar

İbn Kesîr, yaşadığı dönemin önde gelen şahsiyetleri arasındadır. Bu açıdan o, el-

Bidâye’nin son cildînî yazarken gördükleri ve yaşadıklarından istifâde etmiştir. Eser bu

açıdan yazıldığı dönemi anlatan en önemli kaynaklardan biri olarak bilinmektedir.

İbn Kesîr, siyâsî açıdan birçok önemli olaya şahit olmuş ve bunları eserinde

aktarmıştır. Sultân Nâsır Muhammed’in, 713/1313 yılında Hac’dan dönerken, Dımaşk’a

uğramasına bizzat şahid olmuştur.585 Aynı şekilde o, Üstadı İbn Teymiye’nin

cenazesine de şahit olmuştur. Bu olayla ilgili farklı şahıslar ve kaynaklardan istifâde

ettiği gibi kendi gördüklerini de yazmıştır.586 İbn Kesîr, 753/1352 yılında Memlûk

Sultânı Melikü’s-Salih Kalâvûn ve Halîfe I. Mu’tezıd b. el-Müstekfî’nin Dımaşk’a

gelmelerine şahit olmuş ve Halîfe ile görüşmüştür.587

759/1358 yılında Dımaşk’a atanan üç yeni Kadı’nın hil’at giymeleri ve Gazâliye

Medresesinde ders vermelerini ve diğer gelişmeleri İbn Kesîr bizzat takip etmiştir. O,

bu durumu ben de orada hazır bulundum ifadeleriyle anlatmaktadır.588

Aynı şekilde İbn Kesîr, eğitim camiasında şâhit olduğu görev değişikliklerini ve

meydana gelen olayları da zikretmiştir. Mesela “İzzeddin b. Cemâa’nın Kâmiliye Darül- 580 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 408 581 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 154 582 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 145; 583 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 154; 168 584 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 61 585 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 134 586 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226–34 587 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 375 588 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 398

91

Hadîsi'ndeki şeyhlik589 görevini Şeyh İmadüddin ed-Dimyatî’ye devrettiğini söylemekte

ve törenden sonra Dımyatî’nin yaptığı ilk dersi anlatmaktadır.590

7- Şahıslar

İbn Kesîr yaşadığı dönemi yazarken şahıslardan da bolca istifâde etmiştir. Bu

konuda olayları nakleden İbn Kesîr’in kullandığı ifadelerden birkaçı şöyledir: Şeyhimiz

Allame İmamüddin İbn Kesîr merhumun Kadı Eminüddin b. Kalanisi’ye anlattığını

gör;591 Bağdat’ın reislerinden ve tüccarlarından Şeyh Abdurrahman el-Bağdadî ile yine

Bağdatlı olup meşrubat simsarlığı yapan Şeyh Şiha-beddin el-Attar’ın bana haber

verdiklerine göre;592 Bunu bana Kadi’l Kudat Taceddin anlatmıştır…593

İbn Kesîr, anlattığı olayları bazen yaşayan şahısların dilinden aktarmıştır. Mesela

Şeyh Salih Ömer b. Seyyid, İbn Teymiye’nin, Kazan Hanı ile yaptığı görüşmeyi

anlatmış İbn Kesîr de ondan nakletmiştir.594 Bu konuda başka bir örneği de Dımaşk

nâibinin ağzından aktarmıştır. Buna göre 763/1361 yılında bedevîler Dımaşk

topraklarına saldırınca nâib bölgeye gider ve saldırıyı bertaraf edip geri döner. İbn Kesîr

daha sonra olayı nâibin ağzından aktarır.595

8- Mektuplar

İbn Kesîr’in istifâde ettiği kaynaklardan bir tanesini de mektuplar

oluşturmaktadır. O, kendisine gelen mektupları kaynak olarak kullandığı gibi başka

şahıslara gönderilen mektupları da kaynak olarak kullanmıştır.

589 Buradaki şeyhlik ifadesi tarikat şeyhi anlamımda değildir. Bu ifade bir medresede en üst düzeyde görev yapan hoca için kullanılırdı 590 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 289 591 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 300 592 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 473 593 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 440; 441 594 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 163 595 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 436

92

İbn Kesîr, İbn Teymiye’nin dönemin yöneticileri tarafından İskenderiye’ye

sürgüne gönderilmesinden sonra oradaki durumu anlatan, İbn Teymiye’nin kardeşinin

gönderdiği mektubun bir kısmını eserine almıştır.596

Aynı şekilde o, İbn Teymiye’nin İskenderiye’den Kâhire’ye dönünce ailesine

yazdığı mektup hakkında şunları söylemektedir: “Şeyh İbn Teymiye, ailesine bir

mektup yazıp gönderdi. Mektubunda Allah’ın kendisine bahşettiği nimetleri ve çok

hayırları andı. Ailesinden, kendisine ait bir kısım kitapları göndermelerini talep etti. Bu

hususta Cemaleddin el-Mizzi’nin yardımına başvurmalarını istedi: Çünkü o benim

istediğim kitapları nereden ve nasıl çıkaracağını bilir. Dedi.”597

İbn Kesîr 733/1333 yılın olaylarını anlatırken şunları söylemektedir:

“Mekke’den yazılan bir mektup ise Ramazan ayında Dımaşk’a geldi. Bu mektupta

anlatıldığına göre Hicaz ülkesinde düşen yıldırımlar yüzünden bazı insanlar ölmüştü,

Ayrıca yağmurun da fazla yağdığı anlatılıyordu.”598

Aynı şekilde İbn Kesîr 756/1355 yılı olaylarını aktarırken şu bilgileri

vermektedir: “Mâlîkî Kadi’l-Kudatı’nın bir mektubunda okuduğuma göre Haçlılar

Trablusgarb’ı bu senenin Rebiülevvel ayının başında Cuma gecesi ele geçirmişlerdi.599

9- Şiirler

İbn Kesîr, eserinin çeşitli yerlerinde şiirleri kaynak olarak kullanmıştır. O, bazen

şiiri konuların anlatımında kullanmış bazen de çeşitlilik olması bakımından konuları

şiirle zenginleştirmiştir. Mesela Hz. Peygamberin şeceresini Ebû’l-Abbâs Muhammed

en-Naşî’de aldığı bir şiirle anlatmıştır.600

İbn Kesîr, özellikle câhiliyye dönemini anlatırken, yoğun bir şekilde şiir

kullanmıştır. Bunlar kendi şiirlerinden ziyade, anlattığı olaylara örnek olması için farklı

kişilerden601 veya söz konusu olarak anlattığı kişilerden602 naklettiği şiirlerdir. Bu

596 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 108 597 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 114 598 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 262 599 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 385 600 İbn Kesîr, Tarih, II, 319-323 601 İbn Kesîr, Tarih, II, 305-306; 315

93

çerçevede câhiliyye döneminin meşhur cömertlerinden Hatemî Taî’den cömertlikle;603

İmru’l-Kays’tan da çeşitli konularla ilgili şiirler aktarmıştır.604 İbn Kesîr, Peygamber

Efendimizin Peygamber olması bahsini anlatırken Varaka b. Nevfel’den birkaç şiir

nakletmiştir.605 Aynı şekilde o, Hz. Ebû Bekir’in Müslüman olmasını anlatırken de şiir

kullanmıştır.606 Bu şiirler hem konuyu anlatmakta hem de kaynak çeşitliliği

sağlamaktadır.

İbn Kesîr, bazı yerlerde aktardığı şiirlerle ilgili çeşitli yorumlarda

bulunmuştur.607 Mesela Ebû Talib, Arap cemaatinin kendi kavmi ile birlikte kendisine

baskı yapmalarından ve zarar vermelerinden korkunca, Mekke Harem’ine ve bu

Harem’in Araplar nezdindeki itibarına sığındığını ve içindeki cümleleriyle kavminin

eşrafının sevgilerini celbetmeye çalıştığı bir kaside okudu. O, bu kasidesinde Araplara;

Rasûlullah’ı kimseye teslim etmeyeceğini ölünceye kadar onu yardımsız

bırakmayacağını ifade etmişti.608

İbn Kesîr, şiirin tümünü naklettikten sonra şiir hakkında şu yorumda

bulunmuştur: “Bu, gerçekten belîğ ve şahaser bir kasidedir. Bunu ancak Ebû Tâlib gibi

bir şahsiyet söyleyebilir. Bu, Ka’be duvarına asılan Muallakat-ı Seba’dan daha güçlü bir

ifadeye sahiptir. İfade ettiği anlam bakımından da onlardan çok üstündür.”609

İbn Kesîr, kendisinin de bazı mersiyeler yazdığını söylemektedir. Bu

mersiyelerinden birindeki iki kıtasını Kadi’l-Kudat610 İzzeddin Abdülaziz b. Hâtim eş-

Şâfiî’nin (v. 767/1366) vefatı sebebiyle aktarmıştır. Bu iki mısra şöyledir:

“Sanki ölümün, sana önceden bildirilmişti.

Sen de onun için en hayırlı azığı hazırlamıştın”611

602 İbn Kesîr, Tarih, II, 313; 330 603 İbn Kesîr, Tarih, II, 347-348 604 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-356 605 İbn Kesîr, Tarih, III, 19-20 606 İbn Kesîr, Tarih, III, 44 607 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 446 608 İbn Kesîr, Tarih, III, 80-84 609 İbn Kesîr, Tarih, III, 83-84 610 Abbâsîler döneminde ortaya çıkan ve günümüz “Adalet Bakanlığına” benzeyen bir müessese. Kadi’l- Kudat devletin merkezinde oturup diğer kadıları tayin ederdi. (Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul, 2001, s, 186) 611 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 474

94

D- TARİH ANLAYIŞI

İbn Kesîr’e göre tarih, sadece bazı olayların aktarıldığı alan değildir. Tarih,

bütün insanlar için istifâde edilmesi gereken önemli bir ilim dalıdır. Bu ilim, önceki

dönemlerde meydana gelmiş çeşitli olayları, sonraki dönemlere aktararak insanların

istifâdesine sunar. İnsanlar bu bilgileri değerlendirip geçmişte meydana gelmiş

olaylardan ders almalı, yapılmış hataları tekrarlamamalı ve faydalı yönlerinden istifâde

edip erdemli ve ahlaklı bir hayat sürdürmelidir. Bu çerçevede İbn Kesîr’in, Kur’ân ve

Sünnetten aldığı ilhamla bazı tavsiye ve öğütlerde bulunmak, böylece geçmişin fazilet

ve reziletlerini teşhir ederek gelecek nesillerin ahlakını düzeltmeye hizmet etmek,

amacıyla tarihle uğraştığını söyleyebiliriz.612 Çünkü ona göre insanın Allah’a bağlanıp

geleceğe hazırlanabilmesi için geçmişten ibret almak zorundadır. Nitekim Kabil’in

öldürmekle tehdit ettiği Habil: “Beni öldürmek üzere elini uzatırsan, ben seni öldürmek

için elimi uzatmam. Çünkü ben alemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım”613 demişti.

İbn Kesîr, buradan yola çıkarak Habil’in güzel huylu olduğunu, Allah’tan korktuğu için

kardeşinin kötülüğüne misliyle karşılık vermekten uzak durduğunu söylemektedir.614

İbn Kesîr, öğretici tarihçiler arasında zikredilebilir. Bu tür tarih yazıcılığında

tarihten ibret almak ve faydalı sonuçlar çıkarmak temel amaçlardan biridir.615 Nitekim

İbn Kesîr, Hz. Peygamberin sîretini susamış gönüllere su serpecek ve hasta gönüllerdeki

marazı giderecek şekilde anlatmaya çalışacağını söylemektedir.616 Onun, bu anlayışı, el-

Bidâye’yi yazarken örnek aldığı İbn Esîr’de,617 çağdaşı İbn Haldûn’da, kendinden

sonraki dönemde yaşamış Kafiyeci’de,618 Osmanlı’nın son döneminde yaşamış büyük

tarihçilerden Cevdet Paşa’da,619 ve birçok tarihçide bulunmaktadır. İbn Haldûn, tarihin

önemli, faydaları çok ve gayeleri yüksek bir ilim olduğunu; çünkü din ve dünya işlerini 612 Kazıcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIV 613 Kur’ân-ı Kerim, Mâide, 58 614 İbn Kesîr, Tarih, I, 125 615 Togan, Tarihte Usûl, 3 616 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 617 İbn Esîr, İslâm Tarihi, I, 4-5-6 618 Şulul, Kafiyeci’de Tarih Usulü, 142 619 Nizamettin Parlak, Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb’in Siyâsî Kişiliği ve Tarihçiliği, Doktora Tezi, Ankara, 2004, 125

95

sağlam temeller üstüne kurmak isteyenler, geçmiş toplumun ahlâklarını, peygamberlerin

yaşamlarını ve mücadelelerini ancak tarih ile bilip örmek alabileceğini söylemiştir.620

Aksi halde geçmişten örnek alamayıp geleceğini hazırlamayan toplumlar yok olma

tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar.621

İbn Kesîr bu eserinde bütüncül bir tarih anlayışı geliştirmiştir. Bu anlayışı iki

yönlü olarak ele almak gerekmektedir. Birincisi o, Hz. Adem’den kendi dönemine kadar

geçen tarihi olaylardan bahsederek insanlık tarihini bir bütün olarak görmüştür. Bu

düşüncemizin en büyük delil el-Bidâye’nin peygamberler tarihi kısmıdır. Bu kısım hem

insanlık tarihinin ilk dönemi hem de Yahudilik ve Hıristiyanlık tarihidir.622 İbn Kesîr bu

dönemi yazarken, hem İslâm tarihi kaynaklarından hem de İsrâilî rivayetlerden istifâde

etmiştir.

İslâm’ın doğuşuyla birlikte İslâm devletlerini merkeze alarak tarihin akışını

belirlemiş, fakat dünyanın diğer devletlerini de ihmal etmemiştir. Özellikle İslâm

devletleriyle yakın münasebet içinde olan devletlerden bahsetmiş, bazen anlattığı yıl

içinde bu devletlerde meydana gelen olaylardan da bahsetmiştir.623 Bu açıdan onun

tarihine sadece İslâm dünyasından bahseden “İslâm tarihi” demek doğru olmaz. İbn

Kesîr bu yönden kendisinden önceki İslâm tarihçilerinden etkilenmiştir. Onun çokça

istifâde ettiği Taberî (v. 310/923) ve İbn Esîr (v. 630/1233) bunların en

önemlilerindendir.

İbn Kesîr’in bütüncül tarih anlayışının ikinci yönü ise dünya ve âhiret hayatının

birlikte idrak edilmesi gerektiği düşüncesidir. O, bu dünya hayatını âhiret hayatından

ayırt etmemiş, insanların bu dünyada yaptıklarının karşılığını mutlaka göreceğini ifade

etmiştir. Bu çerçevede o, İnsanların tarihten ibret almaları, olaylardan ders çıkarmaları

ve hayatlarını ona göre düzenlemeleri gerektiğini söylemek istemiştir adeta. Tarihe

böyle bakan İbn Kesîr, insanlık tarihini dünya sınırları içine hapsetmez; sadece bu

konuda farklı milletlerin başarılarına hüküm vermez, onların temiz, ilerlemiş veya geri

kalmış olup olmadığına bakmaz. Bunun tam tersine insanlar hakkında hüküm verirken,

dînî ve dünyevi başarılarını hesaba katar, çünkü hayatlarının bu iki cephesi birbirinden 620 İbn Haldûn, Mukaddime, I, 31 621 Parlak, İbnü’l-Hatîb, 125 622 Bu konu için Büyük İslâm Tarihinin ilk iki cildine bakılabilir. Bu ciltlerde Hz. Musa ve Beni İsrail’in diğer peygamberlerinden bahsederken aynı zamanda o kavmin tarihini de anlatmıştır. Hz. İsa’dan bahsederken de aynısı geçerlidir. 623 İbn Kesîr, Tarih, X, 417; 499

96

ayrılmaz. Bu açıdan İbn Kesîr, tarihi baştan sona kadar inceler ve sonra her iki uçta onu

muhakeme eder.624 Buna göre o, el-Bidâye’nin önsözünde önce Allah’ın insana verdiği

nimetleri saymış, ardından onların bu nimetlerle hayatlarını nasıl devam ettirdiğinden

bahsetmiş, sonra da en son varılacak yerin âhiret olduğunu söylemiştir. Nitekim bunun

bir göstergesi olarak eserinin son kısmına ölüm sonrası hayatı anlatan bir bölüm

eklemiştir.625 İbn Kesîr bu yönüyle İbn Esîr’den etkilenmiştir.626

İbn Kesîr, Tevhîd merkezli bir tarih anlayışı da geliştirmiştir. Buna göre varlığı

yaratan ve yaratılan diye ayırmıştır. Allah bütün mahlukatı yaratmış ve bunların içinden

insanı seçip üstün kılmıştır. Bu çerçevede insandan önce yaratılmış olan her şeyin

tarihini ne zaman ve nasıl yaratıldıklarını anlatmıştır.627 Bundan sonra insanın

yaratılmasına geçmiş, konuyu “Rabbin Meleklere ben yeryüzünde bir Halîfe

yaratacağım”628 âyetiyle başlatmıştır. İbn Kesîr bu âyeti şöyle yorumlamıştır: “Cenab-ı

Allah, birbirlerinin peşi sıra gelecek ve birbirlerinin yerine geçecek olan Adem ve

zürriyetini yaratmak istediğini bildirmişti.”629 Bu âyeti “sizi yeryüzünün halîfeleri

kılan”630 âyetiyle açıklayıp şöyle tefsîr etmektedir: “Yaratıklarım arasında benim yerime

hüküm verecek bir halîfe yaratacağım. Bu halîfe, Hz. Adem ve onun yerine geçecek

olanlardır. Bunlar Allah’a itaat konusunda yaratılmışlar içinde adâletle hüküm

vereceklerdir.”631 İnsanı yaratan ve onu halîfe tayin eden Allah, doğal olarak gerektiği

zaman onun yaşam biçimine müdahale edecektir. İbn Kesîr, bu anlayışı tarihinin sonraki

sayfalarında ortaya koymuş ve Allah’ın insanlara peygamberler göndererek tarihi seyre

müdahale ettiğini ortaya koymaya çalışmıştır. Allah’ın bu müdahaleleri, insanın yoldan

sapması sonucu meydana gelmiştir. Hz. Nuh,632 Hz. İbrahim, Hz. Mûsa, Hz. İsa ve

Peygamber efendimiz Hz. Muhammed (sav) bu amaçla gönderilmişlerdir. Başka bir

ifadeyle ona göre insanlık tarihinin ilk dönemleri, peygamberler aracılığıyla

oluşturulmuştur.

624 Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, I, 247 625 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 626 İbn Esîr, İslâm Tarihi, I, 5-6 627 İbn Kesîr, Tarih, I, 1-2 628 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 30 629 İbn Kesîr, Tarih, I, 90 630 Kur’ân-ı Kerîm, Neml, 62 631 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 218 632 İbn Kesîr, Tarih, I, 138

97

Ayrıca İbn Kesîr, bu anlayış çerçevesinde eserinde, Tevhîd akidesini merkeze

almıştır. Özellikle Peygamberler tarihinin anlatıldığı kısımda, peygamberlerin

mücadelelerinin tek amacının, Tevhîd akidesini yerleştirmek olduğu vurgulanmış, bu

inanca aykırı bütün düşünceler reddedilmiş ve onların sapıklık içinde olduğu

belirtilmiştir.633 Bu anlayışı tarihinin sonraki dönemlerinde sık sık görmek mümkündür.

Özellikle yaşadığı dönemde, Tevhîd akidesine aykırı bazı davranışlardan örnekler

vermiş ve bunların ortadan kaldırılışını anlatmıştır.634 Kısacası İbn Kesîr, insanlığın

akîdesinde esas olanın şirk değil Tevhîd olduğunu söylemiştir. Çünkü Hz. Âdem’den

beri, insanlığın akidesi Tevhîd idi, şirk ise sonradan ortaya çıkmıştır.635

Yine İbn Kesîr tarihteki çeşitli önemli gelişmelerin peygamberler aracılığıyla

meydana geldiğini söyleyerek bu anlayışını pekiştirmiştir. Mesela o, İdrîs Peygamberin

kalemle yazan ilk kişi olduğunu söylemektedir.636

E- ÜSLÛBU

İbn Kesîr eserinde ilmî bir Üslûb kullanmıştır. O, bazen istifâde ettiği

müellifin,637 bazen eserin,638 bazen de her ikisinin ismini birlikte vererek639 bu konudaki

hassasiyetini ortaya koymuştur. İbn Kesîr, bazen alıntıladığı rivâyetleri karşılaştırmış640

ve hangisinin daha doğru olduğunu söylemiş,641 bazen olayları tartışarak anlatmış,642

bazen de eleştiride643 bulunmuştur. Bütün bunlar onun ilmî üslubundaki ileri seviyeyi

ortaya koymaktadır. Özellikle tartışma üslubu açısından değişik örnekler vermiştir.

633 İbn Kesîr, Tarih, I, 199 634 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 85; 88-89 635 Umerî, Medine Toplumu, 19 636 İbn Kesîr, Tarih, II, 253 637 İbn Kesîr, Tarih, III, 185; 227; VII, 44; X, 21i, 223 638 İbn Kesîr, Tarih, III, 358; 419 639 İbn Kesîr, Tarih, III, 184; 241; 279; X, 45, 118, 334 640 İbn Kesîr, Tarih, III, 288 641 İbn Kesîr, Tarih, III, 240; X, 74 642 İbn Kesîr, Tarih, III, 338; 456; VII, 39 643 İbn Kesîr, Tarih, III, 347; X, 45

98

Mesela İsra ve Miraç hadîsesini tartışarak anlatmıştır. İbn Kesîr önce bütün tarafların

görüşlerini aktarmış; bu görüşlerin eksik ve hatalı yanlarını belirtmiş en sonda da

kendisi konuyla ilgili görüşlerini ortaya koymuştur.644

İbn Kesîr, eserinde ilmî açıdan düzenli ve sistemli bir Üslûb kullanmıştır.645

Bundan dolayı o, el-Bidâye’de birçok atıfta bulunmuştur. Bazen geçmişte anlattığı

konulara atıfta bulunmuş,646 bazen gelecekte anlatacağı konulara,647 bazen de kendi

kitaplarına atıfta bulunmuştur.648 İbn Kesîr en çok da tefsîrine atıfta bulunmuştur.649 Bu

durum aynı zamanda İbn Kesîr’in eserini planlı bir şekilde yazdığının göstergesidir.

Özellikle anlatacağı konulara atıfta bulunması eserini yazarken belli bir plan içinde

hareket ettiğini ortaya koymaktadır.

İbn Kesîr, çeşitli kaynaklardan istifade ettiğinden ve her dönemi kendi özellikleri

içinde ele aldığından üslûbu ve aktarım şekli çeşitlilik göstermektedir. Mesela

peygamberler tarihi ve Peygamber Efendimizin hayatı ile ilgili bölümlerde daha çok

âyet ve hadîsler kaynak olarak kullanılmıştır. Burada İbn Kesîr, konuyla ilgili sahih

gördüğü bütün hadîsleri naklettiğinden çok fazla tekrar yapılmış; dolayısıyla gerekli

görülmediği zamanlarda yorum yapılmamış, olaylar olduğu gibi aktarılmıştır. Fakat Hz.

Ebû Bekir döneminden itibaren yorumların sayısı artmış, tekrarlar azalmış; Emevî ve

Abbâsîler döneminde tekrarlar yok denecek kadar azalmıştır.

Kendi dönemini daha farklı bir şekilde ele aldığı için tekrar hiç yoktur. Çünkü

bir kısmını bizzat yaşamıştır. Kaynaklar sadece kitaplar ve rivâyetler değildir. Birçok

olayı kendisi müşahede etmiş, mektupları ve resmî belgeleri kaynak olarak kullanmış,

tahliller yapmış, siyâsî ve sosyal durumlarla ilgili yorumlarda bulunmuştur.

İbn Kesîr eserinde edebî ve şiirsel bir Üslûb kullanmıştır. Bunu eserin tümünde

çok rahat bir şekilde görebiliriz. Olayları bazen şiirle anlatmış, bazen anlattığı kişilerin

şiirlerinden örnekler vermiş,650 bazen de anlattığı olayları şiirlerle desteklemiştir.651

Hatta bazen şiir için ayrı bölüm açmıştır. Bedir savaşı hakkında söylenen şiirleri “Bedir

644 İbn Kesîr, Tarih, VII, 166-182 645 İbn Kesîr, Tarih, III, 359 646 İbn Kesîr, Tarih, III, 452; VII, 206, 215; X, 507 647 İbn Kesîr, Tarih, III, 402; 426; 446; VII, 52, 95, 159, 280; X, 14, 55, 143 648 İbn Kesîr, Tarih, III, 348-349, 378; VII, 81, 91; X, 65, 139, 424 649 İbn Kesîr, Tarih, III, 371; 375; 473 650 İbn Kesîr, Tarih, III, 242 651 İbn Kesîr, Tarih, III, 249

99

Gazvesi İçin Söylenen Şiirler” başlığı adı altında aktarmıştır.652 Şiire ve edebiyata olan

düşkünlüğü eserin akıcılığında kendînî göstermiştir. İbn Kesîr’in bu konudaki kudretini

edebiyat ve şiir meclislerine davet edilmesinde ve burada yapılan sınavlarda, sınav

kurulunda yer almasında daha iyi görebiliyoruz.653

İbn Kesîr, eserini ahlakî ve edebî öğütler veren bir Üslupla yazmıştır. Bu anlatım

şeklini eserin tamamında görmek mümkündür. Hemen her fırsatta o, olaylardan

örnekler, ibretler ve dersler çıkarır; âyet ve hadîslerle olayı açıklar, insanların istifâde

etmesi için nasîhatlerde bulunur. Bunu da çok dikkatli bir şekilde olayı bölmeden ve

araya girmeden olayların içinde doğal bir şekilde vermeye çalışır.654 Özellikle Hz.

Peygamberin hayatını anlatırken buna daha çok dikkat etmiştir. Çünkü Hz.

Peygamberin gerek hayatı, gerek şahsiyeti, ve gerekse onun zamanındaki İslâm

toplumunun hareket ve davranışları Müslümanlar için her yönüyle ideal bir örnektir.655

İbn Kesîr, diğer peygamberleri de bu Üslupla anlatmıştır. Mesela Hz. Eyyûb’un

kıssasını anlatırken bu özellik çok açık bir şekilde fark edilir.656 Bazen anlattığı

peygamberin dilinden güzel öğütler aktarır.657 Çünkü tarihin gayesi insanı Allah’ın

rızası doğrultusunda yetiştirmektir. Eğer tarih toplum için ibret vesilesi olmuyorsa kuru

bir bilgiden ibret kalır.658

İbn Kesîr eserini herkes okusun diye yazmıştır. Çünkü eserinin bazı yerlerine

ilmî açıdan tartışmalı konuları almadığını söylemektedir. Neden olarak da bazı

kimselerin konuyu iyi anlamayacakları şeklinde ifade etmiştir. İbn Kesîr konuyla ilgili

şunları söylemektedir: “Tefsîrciler, bu âyetin açıklamasını yaparken garanik hadîsesini

anlatmışlardır. Bunu yeterince anlayamayan kimseler, duymasınlar diye burada

anlatmadık. Ancak bu kıssanın aslı sahih hadîste anlatılmaktadır.”659

652 İbn Kesîr, Tarih, III, 500 653 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 443 654 İbn Kesîr, Tarih, III, 318; 492; VII, 10, 481-484 655 Kazıcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIII 656 İbn Kesîr, Tarih, III, 329-335 657 İbn Kesîr, Tarih, I, 441-442 658 Kazcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIII 659 İbn Kesîr, Tarih, III, 137

100

F- METODU

Metot, diğer deyimiyle yöntem, ilmî araştırmalar için temel öğedir. Metotsuz

yapılan ilmî çalışmalar hem amaçsız, hem de sonuçsuz olur. Çünkü metot bir usuldür.

Bir amacın gerçekleştirilebilmesi, bir hedefe ulaşılabilmesi için izlenen yol ve stratejiler

bütünüdür. Bir araştırma ve çalışmada sonuç elde etmek için kullanılan akıl yürütme

biçimidir.660

Tarih çalışmaları bir usul ve metot çerçevesinde yapılmalıdır. Aksi halde

yapılanlar hikayecilik ve rivâyetçilikten öte bir şey olmaz. İbn Kesîr el-Bidâye’yi belli

bir Metot ve usûl çerçevesinde telif etmiştir. Onun metodunda öncekilerin etkileri açık

bir şekilde görülmektedir. Mesela İbn Kesîr bu eseri, İbn Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târih adlı

eserde kullandığı Metottan etkilenerek yazmıştır.661 Fakat İbn Kesîr’in tarih metodunda

kendine has özellikler de vardır. Buna göre olayları bir kompozisyon, diğer deyimiyle

tasvir edilmiş bir tablo, şeklinde sunmaktadır. Bu kompozisyonda hem kesin ve en

doğru bilgiye ulaşılsın hem de zenginlik ve çeşitlilik olsun diye çok fazla tekrara662 yer

vermiştir. Olayları doğru değerlendirelim diye bu kompozisyonda hem doğru hem

yanlış663 hem de eksik rivâyetleri aktarmıştır. Yani o, bize karşılaştırmalı bir tarih

metodu sunmuştur.664 Kendisi de gerekli gördüğü yerlerde müdahalede bulunmuş, bazı

görüşleri diğerlerine tercih etmiş665 veya tümden reddetmiş ve kendisi yeni bir şey

söylemiştir.

İbn Kesîr, eserini belli bir usul çerçevesinde kompozisyonlaştırdığı gibi kaynak

kullanımını da bir usule göre yapmıştır. Bu çerçevede o, önce konuyla ilgili bütün

âyetleri aktarmıştır. Daha sonra rivâyet edilen hadîsleri farklılıklarıyla zikretmiş,

ardından sahabe ve tabiinin sözlerini aktarmış en sonda da ilgili eserlerden alıntılar

660 Demîr ve Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, 304 661 İbn Tağriberdî, age, XI, 123 662 İbn Kesîr, Tarih, VII, 114, 151, 218, 300; X, 98 663 İbn Kesîr, Tarih, VII, 506 664 İbn Kesîr, Tarih, VII, 99 665 İbn Kesîr, Tarih, VII, 42; 53

101

yapmıştır. Bu alıntılarının birçoğunda ya müellifin666 ya eserin667 yada her ikisini ismin

birlikte668 vermiştir. Ayrıca İbn Kesîr, Hz. Peygamberden rivayet edilen bir hadîsi

dikkate alarak,669 Kur’an ve Sünnete muhalif olmayan İsraîliyat’tan da istifâde etmiştir.

Bu göre Hz. Peygamber, bu haberlerin nakline izin vermiş fakat ne doğrulamış ne de

yalanlamıştır. İbn Kesîr bu rivayetlerle belirsiz olan konulara belirginlik kazandırmak

ve konuyu detaylandırmak istemektedir.670 Bu anlayışla o, eski tarihçilerin

incelemeksizin kabul ettikleri birçok İsrâilî rivâyeti el-Bidâye’de ayıklamıştır.671

1- el-Bidâye’deki Metodu

el-Bidâye ve’n-Nihâye genel tarih mahiyetinde bir eserdir. İbn Kesîr, eserini

yazarken ortaçağ İslâm tarih yazıcılığı geleneğine sadık kalmakla birlikte, üslûp ve

metot açısından kendine has yeni özellikler de taşımaktadır.

Buna göre el-Bidâye’yi anlattığı konular ve kullandığı kaynaklar bakımından bir

önsöz ve VIII ana bölümde ele almak mümkündür. İbn Kesîr önsözde, Hamdele ve

Salveleden sonra takip edeceği metodu ve kullandığı kaynakları anlatarak eserine

başlar. Müellif kısa tuttuğu I. Bölümün girişinde Allah’ın büyüklüğü ve yaratıcılık

sıfatıyla ilgili âyet ve hadîsleri aktarır. Bununla onun, varlığı iki düzlemde ele aldığını

görmekteyiz: Yaratan ve yaratılan. Allah kendisinden başka her şeyin yaratıcısıdır. Her

şey yokken sonradan Allah tarafından yaratıldı. Dolayısıyla her şey onun mülküdür ve

ona kulluk etmek zorundadır. Her şey O’nun güç, tasarruf ve iradesi altındadır.672

Çünkü Allah her şeyi yaratandır ve her şeyin vekili odur.673 Bundan sonra ikinci

düzleme geçer ve Allah tarafından yaratılmış olan varlıkları anlatmaya başlar. Burada

mahlukatın mahiyet ve şekil olarak farklı olmalarına rağmen, yaratılmış olma

bakımından aralarında herhangi bir farklılığın olmaması tümünü aynı düzlemde ele

666 İbn Kesîr, Tarih, VII, 151, 171, 214 667 İbn Kesîr, Tarih, VII, 207, 243 668 İbn Kesîr, Tarih, VII, 191, 343, 409 669 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 670 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 671 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 672 İbn Kesîr, Tarih, I, 5 673 Kur’ân-ı Kerîm, Zümer, 62

102

almasına neden olmuştur. Bu düşünceyle İbn Kesîr, arş, kürsü ve levhi mahfuzun

yaratılmasıyla ilgili âyet ve hadîsleri verir. Daha sonra kainatın, yedi kat gök ve onların

arasındaki her şeyin yaratılmasından bahsedilir. Varlığın delilleri olan bu bölüm,

insanlar Allah’ın yattıklarındaki hikmetlere bakıp ders alsınlar diye anlatılmıştır. Çünkü

insanın hizmetine sunulan bu mahlukatta çok büyük hikmetler vardır.674 Bu bölümü

meleklerin yaratılışı ve özellikleri,675 cinlerin yaratılması ve şeytan kıssasıyla676

bitirir.677 İbn Kesîr, insanlar Allah’ın büyüklüğünü ve mahlukattaki güzelliği

keşfedebilsin diye melekleri ve özelliklerini anlatmıştır. Çünkü melekler üstün

varlıklardır. İnsanlar onları örnek almalı, inanıp yaralı işler yapmalı ki yaratıkların en

iyilerinden olabilsinler.678 Nitekim inanıp Salih amel işleyen insanlar meleklerden de

üstün varlıklardır.679 Cin ve şeytan konusunu da insanlar bu yaratıkları bilip tanısınlar

ve onların tuzaklarına düşmesinler diye anlatmaktadır. Çünkü şeytan cinlerdendir ve

insanlar arasına fitne sokmak için fırsat kollamaktadır.680 İnsanlar, şeytanların

tuzaklarına karşı dikkatli olmalı, bunlara karşı Allah’a sığınmalıdır.681 İbn Kesîr bu iki

bölümde Kur’ân ve Sünnet Dışında genel olarak İsrâîliyât’tan istifade etmiştir.

İbn Kesîr, bütün bunları anlatıp insanların dikkatini çektikten sonra eserin II.

Bölümüne geçer ve insanın yaratılışını anlatır.682 Bundan sonra modern tarihçiliğin

konusu olan alan başlamış olur. Yaratılma bakımından aralarında herhangi bir farklılık

olmamasına rağmen, insanın akıl ve irade sahibi olması, diğer mahlukatın onun

hizmetine verilmesine; bundan dolayı da Allah’a karşı sorumlu olmasına neden

olmuştur. Sorumluluğunun gereğini yerine getirebilmesi için de insanın, kendînî ve en

büyük imtihanını bilmesi ve tanıması gerekir. Bu vesileyle, iki olay anlatılır;

Birincisinde kibirlenmesi yüzünden insana secde etmeyip Allah’a karşı gelen şeytanın

kıssasını anlatır. Bununla insanın en büyük düşmanı olan şeytanın özellikleri anlatılmış

ve kibirlenmenin kötü bir davranış olduğu vurgulanmıştır. Bunun için de insanların

674 İbn Kesîr, Tarih, I, 23 675 İbn Kesîr, Tarih, I, 46-67 676 İbn Kesîr, Tarih I, 68-86 677 İbn Kesîr, Tarih, I, 1-86 678 Kur’ân-ı Kerîm, Beyine, 7 679 İbn Kesîr, Tarih, I, 66-67 680 İbn Kesîr, Tarih, I, 73 681 İbn Kesîr, Tarih, I, 86-87 682 İbn Kesîr, Tarih, I, 87-108

103

şeytana karşı dikkatli olmaları ve kibirden sakınmaları istenmiştir.683 Diğer olayda

cennete yerleştirilen Hz. Adem ile Havva’nın, şeytana uyup yasaklanan ağaçtan

yemelerinden dolayı cennetten atılmaları anlatılır.684 Bu olayla da insana nasıl bir varlık

olduğu anlatılmış ve insanın kendisini tanıması istenmiştir.

İbn Kesîr, bundan sonra iki cilt boyunca hem Kur’ân’da hem Yahudi ve

Hıristiyan kaynaklarında ismi geçen Peygamberlerin hayatlarını gönderiliş sırasına göre

anlatır. K. Kerim’de kıssası en çok anlatılan peygamber olan Hz. Mûsa, İsrailoğulları,

Nemrut, Hızır ve Karun hakkında geniş bilgiler aktarır.685 Aynı şekilde o, sık sık atıfta

bulunduğu tefsîrinde de bu konular hakkında önemli bilgiler verir. Mesela İbn Kesîr,

Hz. Nuh’un müşrik topluma gönderilmiş ilk peygamber olduğunu söylemektedir.686 Hz.

Nuh bu topluma Allah’ın mesajlarını ilettikçe toplum ona karşı inatlaşmış ve küfründe

daha da ileri gitmiştir. Bu inada rağmen Hz. Nuh 950 yıl kavmi içinde kalmış ve

peygamberlik görevini îfa etmiştir.687 Yine bu peygamberler içinde bugün Müslümanlar

tarafından isimleri pek bilinmeyen Samuel688 (İbn Kesîr Samyoel689 peygamber adıyla

ifade etmiştir) ve Danyal690 (kitabı mukaddeste Daniel691 adıyla ifade edilmektedir)

Peygamberlerin kıssalarını da anlatır. Bu bölümde sadece peygamberleri anlatmaz.

Onların yaşadıkları toplumlar ve bu toplumların yaşantı biçimleri hakkında da bizlere

değerli bilgiler verir. İbn Kesîr, bu bölümde Zülkarneyn peygamberden sonra Ye’cûc-

Me’cûc692 ve Ashab-ı Kehf693 gibi Kur’ân’da anlatılan bütün kıssaları ve toplulukları

anlatır.

III. bölümde câhiliyye dönemi anlatılır. İbn Kesîr bu bölümde, Arabistan’da

meydana gelen fiil vakıası,694 Kusay’ın Kâbe’nin idaresini Huzâlılardan geri alması695

ve Zemzem kuyusunun Abdülmuttalib tarafından bulunması696 gibi çeşitli olaylara yer

683 İbn Kesîr, Tarih, I, 93 684 İbn Kesîr, Tarih, I, 96-108 685 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-486 686 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, VIII, 3919 687 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, XI, 6267 688 Kitabı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit, “I. Samuel”, İstanbul 1985, s, 272 689 İbn Kesîr, Tarih, II, 13-20 690 İbn Kesîr, Tarih, II, 68-71 691 Kitabı Mukaddes, Daniel, 840-855 692 İbn Kesîr, Tarih, II, 180-185 693 İbn Kesîr, Tarih, II, 186-194 694 İbn Kesîr, Tarih, II, 282-292 695 İbn Kesîr, Tarih, II, 333-341 696 İbn Kesîr, Tarih, II, 390-395

104

vermiştir. Ayrıca öhret bulmuş cömertlerden Hatemi Tâî,697 şâir İmrü’l-Kays698 ve Ka’b

b. Lüey699 gibi şahısların hayat hikayelerini de anlatmaktadır. İbn Kesîr bu bölümde,

Araplar arasında putlara tapma olayının nasıl meydana geldiğini ve yaygınlaştığını

farklı rivâyetlerle anlatır.700 Bunlardan birine göre Arabistan da puta tapma olayı ilk

olarak Huzâlılar döneminde meydana gelmiştir. Bu kabile 300 yıldan fazla Mekke’yi

yönetmiştir. Kabilenin liderlerinden biri olan Amr b. Luhay, ticaret yolculuklarından

birinde Hubel putunu Mekke’ye getirir ve insanların ona saygı gösterip tapmalarını

emreder. Başka bir rivâyette puta tapma olayı ilk olarak İsmâil oğullarında meydana

gelmiştir. Buna göre Mekke’nin kendilerine dar gelmesinden sonra oradan ayrılıp

göçenler, Harem-i Şerîf’e olan saygılarından dolayı Kâbe’den bir taş alıp kendileriyle

götürürlerdi. Konakladıkları yerde o taşı ortaya koyup Kâbe’yi tavaf eder gibi tazimde

bulunurlardı. Bir nesil sonra bu kabileler, hoşlarına giden ve güzel buldukları her taşa

tapmaya başladılar. En sonda da bu taşlar kendilerine ibadet edilen tanrılara dönüştü.

Böylece Araplar arasında puta tapıcılık başlamış oldu.701 Bundan sonra Hz. Peygamberi

müjdeleyen olayları anlatmaya başlar. Hemen ardından Peygamber Efendimizin

Doğumuyla İslâm tarihini başlatmış olur. Hz. Peygamberin peygamberlik öncesi

hayatıyla ilgili çok fazla bilgi yer almaz. Bu bölümün kaynakları kendisinden önceki

İslâm tarihi kaynaklarıdır.702

İbn Kesîr, eserin başında da bahsettiği gibi Hz. Peygamberin hayatını susamış

gönüllere su serpecek ve hastalıklı olanların da marazını giderecek şekilde anlatmaya

çalışacağını söylemektedir.703 IV. bölüm olarak sınıflandırdığımız bu kısım Kur’an ve

Sünnet çerçevesinde anlatılır. İbn Kesîr önce konuyla ilgili âyetleri; ardından gerekli

gördüğü hadisleri sahihlik, zayıflık ve noksanlıklarıyla birlikte aktarır; sonra ilgili

kaynaklardan bilgiler verilir en sonda gerekli gördüğü yerlerde yorum yapar. Aslında

onun anlatmak istediği asıl bölüm burasıdır. Nitekim eserin üçte birine yakın kısmını

Hz. Peygamberin siyerine ayırmıştır.704 Bu bölümde çok fazla tekrara yer vermekle

697 İbn Kesîr, Tarih, II, 344-351 698 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-356 699 İbn Kesîr, Tarih, II, 389-390 700 İbn Kesîr, Tarih, II, 307-311 701 İbn Kesîr, Tarih, II, 308 702 İbn Kesîr, Tarih, II, 323; 357; 367 vd 703 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 704 Türkçe çevirisini göz önünde bulundurduğumuzda 2. cildin bir kısmı ile 3,4 ve 5. ciltlerin tamamı ve 6. cildin 425 sayfasıyla birlikte toplam 4 cilt olur.

105

birlikte, Peygamber Efendimizin başından geçen her olayı insanların ibret alacağı

şekilde anlatmıştır. Çünkü İbn Kesîr, Onun hayatını zihinlere ve gönüllere kazımak

istemektedir. Bunun için önemli olayları uzun bir şekilde anlatmıştır. Hz. Peygambere

Peygamberlik gelmesi;705 Hz. Ali,706 Hz. Ebû Bekir,707 Hz. Hamza708 ve Hz. Ömer709

gibi önemli şahısların Müslüman olması; Müslümanların çektiği sıkıntılar,710 özellikle

Hicret711 ve Bedir Gazvesi712 gibi olayları uzun uzadıya anlatır. Mesela Bedir gazvesine

katılan Sahabenin isimleri alfabetik sıraya göre verir. Yıl olarak Mekke dönemi daha

fazla olmasına rağmen Medine dönemini daha uzun anlatır.713 Çünkü bu dönem ilk

İslâm toplumunun şekillendiği ve ilk İslâm Devleti’nin kurulduğu dönemdir. Hicretle

birlikte eserin tasnif metodu da şekillenir. Buna göre hicretten itibaren eserin bitiş tarihi

olan 767/1366 yılına kadar, olaylar kronolojik sıraya göre verilir.714 Ama Sîret’in

Mekke bölümü yıllara bölünmese bile her yıl meydana gelen olaylar bir arada

zikredilmiştir.715

Müellifimiz, Hz. Peygamberin vefatından sonra onun terekesi, ailesi ve

kendisine hizmet edenleri; vahiy katipleri, giydiği elbise ve kullandığı malzeme

hakkında bilgiler verir.716 Daha sonra onun Şemaili, nübüvveti ile ilgili delilleri,

mucizeleri ve gelecekle ilgili verdiği bilgileri anlatarak Sîret bölümünü tamamlamış

olur.717

İbn Kesîr, eserin V. bölümü olan Hulefâ-i Râşidîn dönemini de aynı titizlikle

anlatır. Bu dönemi önceki dönemin yöntemiyle anlatmış fakat Kur’ân ve Sünnetten çok

az istifâde ettiği için tekrarlar azalmıştır. Çünkü Peygamberin vefatı bu iki kaynağın

kesilmesine sebep olmuştur. Ama bu dönem içerisinde anlattığı konularla ilgili çok az

da olsa önce ayet ve hadîsleri aktarmıştır. Bu açıdan bölümün kaynakları daha çok

705 İbn Kesîr, Tarih, II, 473 706 İbn Kesîr, Tarih, III, 39 707 İbn Kesîr, Tarih, III, 41 708 İbn Kesîr, Tarih, III, 51 709 İbn Kesîr, Tarih, III, 118 710 İbn Kesîr, Tarih, III, 73 711 İbn Kesîr, Tarih, III, 271-308 712 İbn Kesîr, Tarih, III, 383-493 713 Mekke Dönemi III. cildin ilk 300 sayfasında anlatılır. Medine dönemi ise III. cildin son 220 sayfası, IV. cildin tamamı ve V. cildin 400 sayfasında anlatılır. 714 İbn Kesîr, Tarih, III, 309 715 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 716 İbn Kesîr, Tarih, V, 470-590 717 İbn Kesîr, Tarih, VI, 9-412

106

sahabe ve tabiîn kavlidir. Bunlar da İslâm tarihinin ilk kaynaklarından seçilerek

aktarılmıştır.718 Usame’nin ordusuyla ilgili anlatılanlar buna örnek verilebilir.719 Bu

bölümde birçok olay Kur’ân ve Sünnetle açıklanmıştır. İbn Kesîr, sahabenin, özellikle

de Hulefâ-i Râşidîn’in tavırlarını ve çeşitli konularla ilgili kararlarını, bu iki kaynakla

açıklamaya çalışır.720 Çünkü sahabe hayat tarzını Kur’ân ve Sünnete göre belirlemiştir.

Bunun için de örnek nesildir. İnsanlar bu örnek nesli dikkate almalı, hayatlarını Kur’ân

ve sünnet çerçevesinde düzenlemelidir. Bu vesileyle büyük sahabenin faziletleri ve

örnek davranışları çerçevesinde hayatları uzun uzadıya anlatılmıştır. Hz. Osman721 ve

Hz. Ali’nin722 hayatları bunlara güzel bir örnektir.

Sekizinci ciltten itibaren eserin VI. bölümü başlamış olur. Bu bölümde Emevîler

ve Abbâsîler anlatılır. el-Bidâye’nin en zayıf bölüm bu burasıdır. Çünkü İbn Kesîr bu

bölümde Taberî dışında çok az kaynak kullanmıştır. Buna rağmen çeşitli konularda

görüşleri karşılaştırmış, değerlendirmelerde bulunmuş bazı yerlerde kendi görüşünü de

söylemiştir.723 Bu bölümde de bazı olayları Kur’ân ve Sünnetle açıklamıştır. Hz. Hasan

‘ın hilafetten çekilmesi ve Muaviye’nin Halîfeliği buna örnek verilebilir.724 Yine bu

dönemde önemli şahısların hayat hikayeleri örnek alınacak şekilde anlatılır. Çünkü bu

dönemde, özellikle Emevîler’in ilk 50 yılında, birçok sahabe hayattadır. 725 Bu bölümde

önce siyâsî ve sosyal olaylar önem sırasına göre genel bir şekilde verilir, daha sonra o

yıl vefat eden meşhurların biyografileri anlatılır.726 İbn Kesîr, bundan sonraki dönemi

daha kısa anlatır. Bu bölümlerde her yıl görevde olan devlet başkanını, varsa

yardımcılarını, kadıları, valileri, nâibleri ve önemli komutanları zikretmiş daha sonra

siyâsî ve sosyal olaylardan, toplumsal afet ve hastalıklardan bahsetmiştir.

İbn Kesîr, son ciltte de yaşadığı dönemi anlatır. Taksim ettiğimiz VII. Bölüme

denk gelen bu cilt, ortaçağ Türk-İslâm tarihi için çok önemli bir kaynaktır.

Memlûkler’le ilgili727 olduğu kadar Dımaşk ve Suriye tarihi açısından da önemlidir. Bu

718 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 719 İbn Kesîr, Tarih, VI, 430-432 720 İbn Kesîr, Tarih, VII, 9; 32; 128 721 İbn Kesîr, Tarih VII, 301-352 722 İbn Kesîr, Tarih, VII, 508-555 723 İbn Kesîr, Tarih, İbn Kesîr, VIII, 350 724 İbn Kesîr, Tarih, VIII, 31; 39 725 İbn Kesîr, Tarih, VIII, 63-80; 128-137 726 İbn Kesîr, Tarih, IX, 287-302 727 Ali Aktan, Tarih, 20

107

cilt o dönemin siyâsî, sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.

Eserin anlatım metodu çok değişmemekle birlikte bu dönemde bilgiler daha net verilir.

Anlatılan yılın başında devlet kademesindeki görevliler zikredilir, sonra olaylar aylara

hatta günlere taksim edilerek anlatılır. En sonda da o yıl vefat eden önemli şahısların

biyografileri aktarılır.728 İbn Kesîr eserini 767/1366 yılı tarihi olaylarıyla sona erdirir.

Özetlemek gerekirse eserin İslâm tarihçiliği açısından en önemli bölümleri Hz.

Peygamberin hayatı, Hulefa-i Râşidîn dönemi ve İbn Kesîr’in yaşadığı dönemdir.729

Bugün tarihiyle birlikte yayınlanmayan fakat eserin VIII. bölümünü oluşturan

son kısım daha çok kıyamet ve ahiret ahvalini anlatır. İbn Kesîr, el-Bidâye’nin

önsözünde eserin son kısmında ölüm sonrası dirilişten, mezarlardan çıkıştan, kıyametin

hallerinden, Ahiret gününden Cennet ve Cehennemden bahsettiğini söylemektedir.730

Yaratılmışların tarihi ve bütüncül tarih anlayışı dediğimiz de bu anlamda, yani sadece

insanları ve diğer bütün canlıların değil bunlarla birlikte Allah’ın yaratmış olduğu ilk

varlık ve ölüm sonrası da tarihin kapsama alanı içindedir. Çünkü ona göre tarih ibret

alınması gereken bir alandır ve hayat sadece bu dünyayla sınırlı değildir. Bugün

yaşadıklarımız geleceğimizi de etkilemektedir.

Bu eserde İbn Kesîr’in nakilci yönü ağır basmaktadır. Yukarıda anlattığımız gibi

onun amacı insanlara öğütler verip hayatlarını düzene koymalarına vesile olmaktır. Bu

açıdan o, bazen hiçbir yorum yapmadan ve herhangi bir açıklamada bulunmadan

konuyla ilgili âyetler, hadîsler ve âlimlerin görüşlerini aktarmıştır.731 Bu özellik onun

nakilci bir âlim olmasından kaynaklanmaktadır. Aslında nakilcilik, olayları basit

anlamda ele alıp nakletmek demek değildir. Mesela Taberî’yi düşünelim, onun

sayesinde bize birçok olayla ilgili çok çeşitli rivâyetler ulaşmıştır. Bu rivâyetler tarih

ilmine büyük bir zenginlik katmakta ve olayları farklı açılardan değerlendirme imkanı

sağlamaktadır

İbn Kesîr için de aynı durum geçerlidir. O da üstüne düşeni yapmış Taberî dahil

birçok kaynaktan ve isimden istifâde ederek bu değerli eserini ortaya koymuştur. Bu

açıdan baktığımızda tarih için nakil olayının nedenli önemli olduğu daha iyi anlaşılır.

Çünkü nakil olmasaydı tarih de olmazdı.

728 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 255-260 729 Ali Aktan, Tarih, 20 730 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 731 İbn Kesîr, Tarih, I, 211-213

108

İbn Kesîr eserinde söylenen bazı sözleri akıl süzgecinden geçirdiği gibi olayları

ve şahısları tarihi bilgilerle karşılaştırmış söylenenlerin niteliğini ortaya koymaya

çalışmış ve bunlarla ilgili çeşitli yorumlarda bulunmuştur. Mesela ilk Müslümanların

kim olduğu konusundaki rivâyetleri bir araya toplamış, onlardan tarihi bilgilere uygun

olmayanları tespit edip elemiştir. En sonda ise bir senteze ulaşarak kendi görüşünü

ortaya koymuştur.732 Buna göre kadınlardan ilk Müslüman olan, Hz. Hatice’dir. O, aynı

zamanda erkeklerden önce de Müslüman olmuştur. Kölelerden ilk Müslüman olan,

Zeyd b. Harise; Çocuklardan ilk Müslüman olan, Hz. Ali; Hür erkeklerden ilk

Müslüman olan da Hz. Ebû Bekir olmuştur.733 Yine bu çerçevede Hz. Ömer’in kırkıncı

Müslüman olamayacağını söylemiştir. Çünkü o Müslüman olmadan önce Habeşistan’a

hicret edenlerin sayısı seksenden fazla idi. Buna göre o, Mekke’de kalanlar içinde

kırkıncı Müslüman olmuştur.734

İbn Kesîr, eserinde bazı olayları sebep sonuç ilişkisi ve mantık kuralları

çerçevesinde anlatmıştır. Mescidi nebevinin inşaatıyla ilgili bir hadîste “Resulullah

(sav) hendeği kazarken insanlar kerpiç taşıyorlardı.” denmektedir. Buna karşılık İbn

Kesîr, hendek kazımında kerpiç taşımanın bir anlamının olamayacağını ve râvî’nin

olayları birbirine karıştırmış olabileceğini söylemiştir.735

İbn Kesîr, bazen olayların sonuçlarından yola çıkarak sebeplerini ortaya

koymaya çalışmıştır. Sultân Hasan b. Kalavun’un sultânlıktan düşürülmesini çeşitli

sebeplere dayandırmıştır. Buna göre o, Sultân Nâsır Hasan'ın tamahkârlığı ve hırsının

arttığını, halka kötü muamelede bulunduğunu, gereksiz binalar yaptırdığını, hazineye el

koyduğunu, bu paralarla kendine çok miktârda köy ve çiftlik satın aldığını söylemiştir.

Yine kendisine bağlı ümerâyı memnûn etmek için diğer ümerânın gelirlerini kısmıştı.

Bu ve buna benzer sebeplerden dolayı halkın desteğini kaybederek iktidarından

olmuştur.736 Burada da onun neden-nasılcı tarih metoduyla hareket ettiğini ve tarihe

neden sonuç açısından baktığını söyleyebiliriz.

İbn Kesîr eserinde, mümkün olduğu kadarıyla meydana gelen olayların kesin

tarihini verme çabası içine girmiştir. Önceki dönemlerle ilgili gerekli gördüğü yerlerde

732 İbn Kesîr, Tarih, III, 49-50 733 İbn Kesîr, Tarih, III, 42 734 İbn Kesîr, Tarih, III, 119 735 İbn Kesîr, Tarih, III, 325 736 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 420–421

109

olayın tarihiyle ilgili münakaşalarda bulunmuş en doğru tarihi ortaya koymaya

çalışmıştır. Mesela Hz. Hatice’nin vefatı tarihi hakkında çeşitli rivâyetleri aktardıktan

sonra onun İsrâ gecesinden önce vefat ettiği sonucuna varmıştır.737 Ama kendi

döneminde farklı bir yol izlemiş ve mümkün olduğu kadar olayları günü gününe

kaydetmeye çalışmıştır. Mesela babasının vefat tarihini yıl ve ay şeklinde,738 Hocası İbn

Teymiye’nin vefat tarihini ise yıl ay ve gün şeklinde vermiştir.739 el- Bidâye’nin çeşitli

yerlerinde bu konu ile ilgili birçok örnek mevcuttur.740

İbn Kesîr bazı bölümlerin başlarında o bölümde hangi konuları işlediğine dair

özet bilgiler de sunmuştur. Mesela İbn Kesîr Mekke dönemiyle ilgili bir bölüm

hakkında şunları söylemekteir:“Bu fasıl, Kureyş kabilesinin, Rasûlullah (sav)’a yardım

ettikleri için Haşimoğullarıyla, Abdülmuttalib oğullarına muhalefet etmesinden ve

onları Şi’bi Ebi Talib’de uzun süre muhasara altında tutmalarından, bu hususta zâlim ve

facir bir belge yazmalarından bahseder. Yine bu fasılda, anılan belgede zuhur eden ve

Rasûlullah’ın gerçek elçi olduğuna delâlet eden peygamberlik mucizelerinin

zuhurundan da bahsedilmektedir.”741

İbn Kesîr bazen anlattığı yılın sonunda o yıl meydana gelen önemli olayları özet

olarak tekrar anlatmıştır. Anlaşıldığı kadarıyla İbn Kesîr hem o yılın önemini hem de

olayların farklılığını göz önünde bulundurarak böyle bir yola baş vurmuştur. Bu

tekrarlar daha çok Medine de Hz. Peygamberin yaşadığı yıllarda742 ve Hulefâ-i Raşidîn

döneminde743 meydana gelen olaylarda söz konusudur.

İbn Kesîr el-Bidâye’nin çeşitli yerlerinde tefsîrine atıflarda bulunmuştur.

Konuyla ilgili özet bilgi verdikten sonra isteyenlerin detaylı bilgi için tefsîrine müracaat

edebileceğini söylemiştir.744 Bu konuda İbn Kesîr’in: “Tefsîrimizde bu sûreyle ilgili

olarak geniş açıklamalarda bulunduk.”745 İfadesini buna örnek verebiliriz

737 İbn Kesîr, Tarih, III, 196 738 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 83 739 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 230 740 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 451 741 İbn Kesîr, Tarih, III, 126 742 İbn Kesîr, Tarih, III, 521 743 İbn Kesîr, Tarih, VII, 54 744 İbn Kesîr, Tarih, III, 79 745 İbn Kesîr, Tarih, III, 159

110

2- el-Bidâye’deki Tenkîdleri

Rivâyetlerin tespit edilip, kitaplara geçirilmesi ilk tarihçilerin başka işlerle de

uğraşmalarına fırsat vermedi. Sonradan gelenlerin rolü ilk çalışmaların özetlenip

genişletilmesi şeklinde gerçekleşti. Bu dönemde yapılan çalışmaları inceleyenler metin

üzerinde yapılan hassas tenkîdleri görebilirler. İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye’sinde

sözünü ettiğimiz tenkîdler açıkça görülmektedir. 746 İbn Kesîr, sened ve metinle ilgili

diğer eserlere oranla çok yönlü ve ince eleştirilerde bulunmuş747 ve Kur’ân’a ters olan

rivâyetleri de tümden reddetmiştir. O, metinde bulunan çeşitli gariplikleri vurguladığ

gibi, bu garipliklerin nedenlerini hadîsteki ve gramerdeki maharetini kullanıp ortaya

koymuştur. İbn Kesîr’in anlattığına göre 701/1301 yılında ulema Hayberli Yahudiler

için cizye ödeme zorunluluğu getirir. Bunun üzerine onlar Resûlullâh (sav)’ın

kendilerini cizyeden muaf tutuğuna dair bir yazı getirirler. Ulemanın incelemesi sonucu

yazının doğru olmadığı anlaşılır. İbn Kesîr de yazıyı incelediğini ve nahiv ilminin

kurucusu olan Hz. Ali’nin böyle bir metin yazamayacağı sonucuna varmıştır.748 İbn

Kesîr burada özellikle metin eleştirisi noktasında günümüzdeki anlayışa yakın bir

görüntü çizmektedir.

Rivâyetleri bir hadîsçi gözeyle değerlendirmiş; bunları sened ve metin yönünden

gerekli gördüğü yerlerde tenkîde tabi tutmuştur. İbn Kesîr bunu yaparken de çeşitli

ifadeler kullanmıştır. Metinle ilgili eleştirilere “bu metinde şiddetli bir gariplik

vardır”749 “gerçekten bu, garip bir rivâyettir”750 “bu, garip ve münker bir hadîstir”751

gibi bunlara benzer ifadeler kullanmış,752 hatta bazen aktardığı rivayetleri tümden

reddetmiştir.753 Bu garipliğin nedeni bu ifadelerin ya Kur’ân’a ya Sünnete ya da tarihi

bilgilere uymamasıdır. Nitekim el-Bidâye’de bu anlamda birçok ifade mevcuttur.754 İbn

Kesîr, eksik ve hatalı gördüğü rivâyetleri eleştirmekle kalmamış oradaki çelişkileri

746 Umeri, Medine Toplumu, 13 747 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 748 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 65 749 İbn Kesîr, Tarih, I, 17 750 İbn Kesîr, Tarih, II, 524 751 İbn Kesîr, Tarih, VII, 342, 457; X, 86 752 İbn Kesîr, Tarih, VII, 42, 304, 526 753 İbn Kesîr, Tarih, VII, 170, 242 754 İbn Kesîr, Tarih, II, 524

111

ortaya koyup düzeltmeye de çalışmıştır.755 Senedle ilgili eleştirilerde de bulunarak “bu

şeylerin senedlerinde gariplikler vardır”756; “bu hadîsin râvilerinin çoğu zayıf

kimselerdir”757 gibi ifadeler kullanmıştır.

İbn Kesîr, kronoloji alanında çok iyi bilgilere sahiptir. Bu bilgisi sayesinde,

klasik kaynaklarla ilgili çeşitli eleştirilerde bulunmuştur. Bu eleştirilerin birçoğu İbn

İshak’a yapılan eleştirilerdir. Mesela İbn Kesîr’in, İbn İshak’tan aktardığı bir rivayete

göre Varaka b. Nevfel, işkence altında olan Bilal’e uğrar, onun söylediklerini tasdik

eder ve işkence yapanlara bu adamı öldürürlerse mezarını ibadet yeri yapacağını

söylermiş. İbn Kesîr bu rivayeti imkansız görmüştür. Çünkü Varaka b. Nevfel, vahiy

kesintisi (fetret-i vahiy) döneminde vefat etmiştir. Hz. Bilal de Müddessir suresinin

nüzulünde sonra Müslüman olmuştur. Dolayısıyla Bilal işkence görürken, Varaka b.

Nevfel’in onun yanına uğraması mümkün değildir.758 Yine İbn Kesîr, İbn İshak’n,

Mekke’den Habeşistan’a hicret eden Muhacir Müslümanlar arasında Ebu Musa el-

Eş’arî’yi de zikretmesinin garip ve tuhaf olduğunu söyleyerek İbn İshak’ı

eleştirmektedir.759 İbn Kesîr, bu konuda daha başka örnekler de verir.760 Kronoloji

bilgisi, hem rivâyetleri daha iyi yorumlamasını sağlamış hem de zaman açısından daha

sağlıklı sonuçlara varmasına imkân vermiştir.

Başka bir eleştirisi de Hz. Eb Bekir’in Müslüman olmasıyla ilgilidir. Buna göre

Hz. Ebû Bekir, Müslüman olmadan önce Peygamber Efendimizle karşılaşır. O’na bazı

sorular sorarak bilgi edinmeye çalışır. İbn İshak, Hz. Ebû Bekir’in İslâm’ı kabul

etmesine rağmen Peygamberimizin söylediklerini ikrar veya inkar etmediğini söyler.

İbn Kesîr, konuyla ilgili başka hadîsleri örnek gösterip Hz. Ebû Bekir’in tereddüt

geçirmeden hemen İman ettiğini söylemektedir.761

İbn Kesîr Taberi’ye de önemli eleştirilerde bulunur. Birçok örnek olduğu için biz

sadece bununla ilgili İbn Kesîr’in kullandığı birkaç ifadeyi aktarmakla yetineceğiz.

“Taberî bu görüşü tercih etmiştir ki bu zayıf bir görüştür.”762 Bazen İbn Kesîr, Taberînin

755 İbn Kesîr, Tarih, VII, 149 756 İbn Kesîr, Tarih, I, 18 757 İbn Kesîr, Tarih, I, 43 758 İbn Kesîr, Tarih, III, 84-85 759 İbn Kesîr, Tarih, III, 101 760 İbn Kesîr, Tarih, X, 10 761 İbn Kesîr, Tarih, III, 42-43 762 İbn Kesîr, Tarih, I, 341

112

konuyla ilgili söylediklerini aktardıktan sonra, bu sözün garip olduğunu söylemiştir.763

Başka bir ifadesi de şöyledir:“İbn Cerîr şöyle dedi, İbn Cerîr bu konuda sözü çok uzattı

ve lüzumundan fazla açıkladı.”764 Gibi ifadelerle Taberî’yi hem eleştirmiş hem de

kaynak göstermiştir.

G- TARİHİ KAYNAK OLMA DEGERİ

İbn Kesîr, bu eseri hem Taberî, İbn Asakîr, İbn Cevzî, İbn Esîr gibi ilk dönem

hem de yaşadığı dönemdeki Zehebî ve Birzâlî gibi İslâm tarihçilerinden istifâde ederek

yazmıştır.765 Bu açıdan o, kullandığı kaynakların zenginliği ve değeri bakımından İslâm

tarihi ve tarihçiliği açısından önemli bir kaynaktır. Ayrıca tefsîr, hadis, fıkıh, tarih ve

dinler tarihi gibi alanlarda önemli birikime sahip İbn Kesîr gibi büyük bir âlim

tarafından yazılmış olması, eseri daha da değerli kılmaktadır. Çünkü o, bu birikimi

sayesinde istifâde ettiği kaynakları sıkı bir eleştiriden geçirip en önemlilerini almıştır.

Mesela peygamberler tarihi bölümü İslâm tarihçiliği açısından değerli bilgiler ve

yorumlar içeren bir kaynaktır. İbn Kesir bu bölümde, Kur’ân ve Sünnete aykırı olmayan

İsrâîliyât haberlerini de kaynak olarak kullanmıştır.766 Nitekim bu çerçevede eski

tarihçilerin incelemeden kabul ettikleri birçok İsrâîliyâtı elemiştir.767

el-Bidâye’nin Hz. Peygamberin hayatını anlatan kısmı İslâm tarihçiliği açısından

en önemli kaynaklar arasında değerlendirilir.768 Bu bölümde önce Kur’ân ve Sünnetle

konuların çerçevesi çizilmiş, diğer bilgiler bunun üzerine bina edilmiştir. Kur’ân’’a

aykırı gördüğü hiçbir rivayeti almamıştır. Aldıklarının eksikliklerini ve hatalarını ortaya

koymuş neden öyle olmayacağını açıklamaya çalışmıştır.

763 İbn Kesîr, Tarih, I, 51 764 Kitapçı, age, 124 765 Şeşen, age, 197 766 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 767 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328 768 Ali Aktan , Tarih, 20

113

İbn Kesîr son ciltte de yaşadığı dönemi anlatır. Bu cildin Memlûkler Devletini

konu edinmesi769 ortaçağ Türk İslâm tarihinin en önemli kaynaklarından olmasına

neden olmuştur.770 O dönemin Dımaşk’ının siyâsî, sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili

önemli bilgiler içeren eser 767/1366 tarihi olaylarıyla sona erer.

Eserin geneline baktığımızda biyografi açısından zengin olduğunu görürüz.771

İslâm tarihinin ilk döneninden İbn Kesîr’in yaşadığı döneme kadar birçok İslâm

büyüğünün hayat hikayeleri önemine göre anlatılmıştır. Bunlardan en önemlilerinin

hayat hikayeleri uzun uzadıya anlatılmış, haklarında detaylı bilgiler verilmiştir.

Anlatılan şahıs Halîfe, sultân veya önemli bir yöneticiyse devlet yönetimindeki başarısı,

adalet anlayışı, halka karşı tavırları;772 âlimse ilmî yetkinliği, kimlerden ders aldığı,

eserleri, hangi kurumlarda ders verdiği gibi özellikleri anlatılmıştır.773

H- KENDİNDEN SONRAKİ TARİHÇİLERE ETKİSİ

İbn Kesîr, el-Bidâye ile İslâm tarihinde önemli bir iz bırakmıştır. Onun yazdığı

bu eser henüz hayattayken İslâm dünyasının çeşitli yerlerine yayılmış ve birçok kişi

tarafından okunmuştur.774 Mesela Horasan bölgesinden bir genç ondan ders almak için

gelmiş ve İbn Kesîr’in bu bölgede tanındığını, sevildiğini ve halk arasında eserlerinin

yaygın olduğunu söylemiştir.775 Sonraki dönemlerde de el-Bidâye insanlar arasında

elden ele dolaştığı gibi birçok tarihçiye kaynaklık etmiş, onlara tarihçilik açısından

örmek bir Metot sunmuştur.

İbn Kesîr kendisinden sonra birçok talebe yetiştirmiş, bunlar da sonraki

dönemleri etkileyecek birçok eser bırakmışlardır. Nitekim onun biyografisini yazan

769 Şeşen, age, 197 770 Kitapçı, Yeni İslâm Tarihi, 124-5 771 Şeşen, age, 197 772 İbn Kesîr, Tarih, VII, 220-232 773 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226-234 774 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 775 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 441-442

114

birçok tarihçi İbn Kesîr’in öğrencisinin çokluğundan bahsetmiştir.776 Bu talebelerinden

bazıları onun bu eserine çeşitli şerhler yazmışlardır. Mesela öğrencisi olan İbn Hicci,

İbn Kesîr henüz hayattayken, el-Bidâye’ye 769 yılına kadar gelen bir şerh yazmıştır.

Daha sonra bu şerhi İbn Kâdî Şühbe devam ettirmiş ve 840 yılına kadar getirmiştir.777

Nitekim klasik kaynaklarda da İbn Kâdî Şühbe’nin; Zehebî, Birzalî ve İbn Kesîr’in

tarihlerine zeyl yazdığı söylenmektedir.778 Ayrıca İbn Hiccî’nin yukarıdakinden farklı

olarak 793-815 yıllarını kapsayan el-Bidâye’ zeyli 2003 yılında Beyrutta Ebû Yahyâ

Abdullah el-Kundûrî tarafından tahkik edilerek iki cilt halinde yayımlanmıştır.

Yine Ahmed b. Ebû Bekir et-Taberânî (v. 835/1431) ve İbn Hacer el-Askalânî

(v. 852/1449) de esere birer zeyl yazmışlardır.779 Ayrıca başta İbn Kâdî Şühbe diğer

eserlerini yazarken, Bedrüddin Aynî de İslâm tarihi ile ilgili yazdığı eserlerinde İbn

Kesîr’den istifâde etmişlerdir.780 Ebü'l-Mehâsin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-

Hasan Hüseynî (765/1364), İbn Kesîr’den önce vefat etmesine rağmen hem ona

öğrencilik yapmış hem de yazdığı biyografilerde ondan istifâde etmiştir.781

Kâtib Çelebi, İnbâü’l-Ğumr adlı İbn Hacer’e ait eserin el-Bidâye’nin zeyli

olduğunu söylemektedir.782 Ayrıca Kâtib Çelebi kendi dönemindeki tarih kitaplarını

değerlendirirken el-Bidâye’yi, Zehebî ve Birzâlî’nin eserleriyle birlikte en önemli

tarihler arasında zikretmekte ve İbn Kesîr’in eserinin diğer ikisini kendinde cem

etmekle onlardan üstün olduğunu söylemektedir.783

İbn Kesîr’in bu eseri telif edildikten kısa bir süre sonra diğer dillere de tercüme

edilmiştir. Bunlardan biri Şirvanlı Mahmud (v. 855/1451)’un Tarih-i İbn Kesîr

Tercümesi adlı çevirisidir. Bu tercüme dönemin Osmanlı padişahlarından II. Murad’a

sunulmuştur.784

Eserin, tarihî olaylara dair birinci bölümü el-Bidâye ve’n-Nihâye adıyla on dört

cilt halinde basılmıştır (Kâhire 1351-1358/1932-1939). Bizi asıl ilgilendiren ve

Türkçe’ye çevrilen de bu bölümdür. Bu baskı tahkîksiz olup yanlışlarla doludur. Ayrıca

776 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 46 777 Nedvî, age, 83 778 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünun, III, 338 779 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 780 Şeşen, age, 197 781 Nedvî, age, 85 782 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 442 783 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, III, 347 784 Şirvanlı Mahmud, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi, 11

115

eserin Halep’teki Medresetü’l-Ahmediyye’de bulunan yazması bir komisyon tarafından

yedi clit (14 cüz) halinde neşredilmiştir (Beyrut 1966). Ancak bu neşrin de ciddi bir

çalışma mahsulü olmadığı ve Kâhire baskısı (1932–1939) esas alınarak yapıldığı

anlaşılmıştır. Eser, Mahmud Şirvanî tarafından Tercemetü’l-Bidâye ve’n-nihâye

(Terceme’i-Tarîh’i İbn Kesîr) adıyla Türkçe’ye de çevrilerek Osmanlı Padişahı Sultân

II. Murad’a sunulmuştur. (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 893–896;

Ayasofya, nr. 2993–2996; Fatih, nr. 4265)785 Bu çevirinin bazı bölümleri Türkiye’de

latinize edilerek yayımlanmıştır.

el-Bidâye ve’n-Nihâye’nin kısmî neşirleri de yapılmıştır. Habeşliler’in

Yemen’deki hâkimiyetinden bahseden bölümü J. F. L. George tarafından De Aethiopum

Imperio in Arabia felice adıyla (Berlin 1833), Hz. Peygamber’in hayatına dair kısımlar

Mustafa Abdülvahid tarafından es-Sîretü’n-Nebeviyye adıyla dört cilt halinde

neşredilmiş (Kâhire 1964–1966), bu kısmı daha sonra ofset baskı olarak tekrar

yayımlanmıştır (Beyrut 1936/1976). Mustafa Abdülvahid, eserin peygamberler tarihine

dair kısmını Kısasül Enbiya adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Kâhire 1968), aynı kısım

Abdülkadir Ahmed Ata tarafından da Beyrut (1982), Amman (1985) ve İskenderiye’de

(1981) neşredilmiştir.786 Eser en son Abdülmuhsin et-Türkî tarafından Cize’de 21 cilt

halinde yayımlanmıştır (1997-8-9).

el-Bidâye ve’n-Nihâye’nin, Muhammed Süleyman el-Eşkâr tarafından hazırlanan

indeksi Kuveyt’te (1404/1984), Halil Şahâde’nin hazırladığı indeks de Beyrut’ta

(1407/1987) yayımlanmıştır.787

Yukarıda anlatılanlardan İbn Kesîr’in hem yaşadığı dönemde hem de sonraki

dönemlerde İslâm tarihçiliği açısından ne kadar etkili bir şahsiyet olduğu ortaya

çıkmaktadır. İbn Kesîr’in değeri son dönemde yapılan araştırmalarla daha iyi

anlaşılmaktadır. Türkiye’de onunla ilgili yeterli araştırmalar olmamakla birlikte

dünyanın çeşitli yerlerinde, özellikle Arap dünyasında, onun tarihçiliğiyle ilgili çok

kıymetli araştırmalar yayımlanmıştır. Bunlardan onun tarihçiliğiyle ilgili olarak

Muhammed Zuhaylî’nin İbn Kesîr ed-Dımaşkî adlı bir çalışması 1995 yılında

Dımaşk’ta, bundan 4 yıl sonra da Mesud Rahman Han en-Nedvî el-İmam İbn Kesîr

785 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 786 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 787 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI.132

116

adındaki doktora çalışmasını yayımlamıştır. Aslında bu eser daha önce yayımlanmakla

birlikte yazar tarafından tekrar gözden geçirilip Dımaşk’ta yeniden yayımlanmıştır.

Ayrıca onun hadîsçiliğiyle ilgili bir eser de el-İmam İbn Kesîr ve Eseruhu fî İlmi’l-

Hadîs Rivâyeten ve Dirâyeten adıyla Adnan b. Muhammed b. Abdullah Al-u Şeleş

tarafından 2005 yılında Amman’da yayımlanmıştır. Bütün bunlar İbn Kesîr’in

çağımızdaki İslâm tarihçiliği üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır.

117

SONUÇ

İbn Kesîr, İslâm coğrafyasının işgal altında olduğu bir dönemde dünyaya gelmiş

ve ilmî gelişimini bu ortamda tamamlamıştır. Onun yaşadığı dönemde Haçlı ve Moğol

işgaliyle birlikte meydana gelen siyâsî kargaşa, İslâm dünyasında büyük sıkıntılara

sebep olmuştu. Hatta İbn Kesîr’in sınırları içinde yaşadığı Memlûkler Devleti, sürekli

siyâsî mücâdeleler ve çalkantılar içinde olmuştur. Bu durum Müslüman toplumun

sosyal ve kültürel durumunu hem olumlu hem de olumsuz yönde etkilemiştir. Olumlu

etkisi Müslümanların İslâm kültürüne sıkı sıkıya sarılıp çok sayıda âlim yetiştirmeleri,

bu sayede ilmî mirası koruyarak geliştirmeleridir. Olumsuz tarafına baktığımızda

yetişen bu âlimlerin bir çoğunun önceki bilgileri nakletme dışında çok fazla bir şey

yapmadıkları görülür. Dönemin tarihçilerinden İbn Kesîr, el-Bidâye’de klasik İslâm

tarihi kaynaklarına yaptığı eleştirilerle çağdaşlarından ayrılır. O, hem dönemin

özelliklerini taşıyan bir birikime sahip olmuş hem de bu birikime çeşitli katkılarda

bulunmuştur.

Moğol işgali ve Haçlı saldırıları nedeniyle beldelerini terk etmek zorunda kalan

birçok İslâm âlimi Memlûkler Devletine sığınmıştı. Bu vesileyle Mısır ve Dımaşk

bölgeleri İslâm dünyasının önde gelen ilim merkezleri haline gelmişti. İbn Kesîr, ailesi

diğer bölgelerden göçüp gelen Birzâlî ve İbn Teymiye gibi büyük âlimlerden ders alma

imkanı bulmuş ve bu sayede çeşitli alanlarda kendînî yetiştirmiştir. Bu arada tefsîr,

hadîs, fıkıh ve tarih gibi çeşitli ilim dallarında birçok eser telif etmiş ve bunların bir

kısmı günümüze kadar gelmiştir. el-Fusûl fî Sîreti’r-Resûl, Tabakâtü Fukahâ’i’ş-

Şâfi’iyye ve Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm yüzyılımıza ulaşmış eserlerinden bazılarıdır.

İbn Kesîr’in tefsîr, fıkıh özellikle de hadîs konusundaki uzmanlığı onun

tarihçiliğine büyük katkılarda bulunmuştur. Ders aldığı hocalarından birçoğunun hadîsçi

olmaları ve bunların büyük bir kısmının tarihle ilgilenmeleri (Birzâlî, Mizzî ve Zehebî

gibi), İbn Kesîr’i etkilemiş ve onun tarih alanında büyük eserler vermesine sebep

olmuştur. Genel tarih sınıfına giren el-Bidâye ve’n-Nihâye bu eserlerden biridir. İbn

118

Kesîr, tarih alanındaki birikimini bu eserle ortaya koymuştur. Eser, klasik İslâm

tarihçiliği açısından büyük bir örnektir. Hicretten itibaren olaylar yıllara göre

anlatılmıştır. Her yılın sonunda da o yıl vefat eden önemli şahıslar hakkında bilgiler

verilmiştir. Eser bu açıdan tabakat özelliği taşımaktadır. Ayrıca dönemin ilmî

özelliklerinden olan ansiklopedik metodu – tarih, siyaset, toplum, devlet yönetimi gibi

birçok alanla ilgili bilgi barından hacimli eserler - bu eserde de görüyoruz. İbn Kesîr, bu

eserinde siyâsî olaylarla birlikte devlet yönetimi, sosyal ve kültürel durumla ilgili

önemli bilgiler de verilmiştir. Bunlarla birlikte eserde bazen olaylar âyet ve hadîslerle

yorumlanmış, bazen de çeşitli konularda fıkhî açıklamalarda bulunmuştur.

Metot açısından dönemin eserlerinde bulunan rivayet ve tabakât özelliklerini

taşımakla birlikte eserde çeşitli konularda ince bir eleştiri hakimdir. Özellikle kullandığı

kaynakları eleştirel bir gözle değerlendirmiş ve en sahîh rivâyetleri kullanmaya gayret

etmiştir. Ayrıca İbn Kesîr, eserinde Tevhîd düşüncesini merkeze almış ve insanlar ibret

alsınlar diye bazen olayları ahlâkî öğüt verecek şekilde anlatmıştır. Çünkü ona göre

tarih ibret alınması gereken bir alandır ve hayat sadece bu dünyayla sınırlı değildir.

Bugün yaşadıklarımız geleceğimizi de etkilemektedir.

İbn Kesîr, hadîs ve tefsîrde olduğu gibi tarih alanında da büyük bir birikime

sahipti. O, elde ettiği bu birikim sayesinde birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bu

öğrencilerinden bazıları tarihî eserlerinden istifâde ederek önemli eserler telif

etmişlerdir. Bazıları da onun tarihine zeyl yazmış, bu zeyillerin bir kısmı günümüze

kadar gelmiştir. Öğrencilerinden İbn Hiccî’nin yazdığı zeyli buna örnek verebiliriz.

Sonuç itibariyle şunu söyleyebiliriz ki; İbn Kesîr, İslâm dünyasında tarih

alanında yetişmiş seçkin şahsiyetlerden biridir. Her şeyden önce o, kendisinden önceki

tarihçilik anlayışını, kendi dönemindeki tarihçilikle birleştirerek özgün bir Üslûb ve

metot ortaya koymuştur. Bunu da tarih alanındaki en büyük eseri olan el-Bidâye’de

pratiğe dökmüştür.

119

BİBLİYOGRAFYA

Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, Tercüme Kurulu (trc), İstanbul 1996, I

Ağarı, Murat, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, İstanbul 2002

___________, İslâm Tarihine Metotolojik Bir Yaklaşım, Van 2004

Aktan, Ali, İslâm Tarihi (Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar), Kayseri

2003

Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İstanbul 1986

Al-u Şeleş, Adnan b. Muhammed b. Abdullah, el-İmam İbn Kesîr ve Eseruhu fi

İlmi’l- Hadîs Rivâyeten Dirâyeteyn, Amman 2005/1425

120

Aycan, İrfan, Söylemez, M. Mahfuz, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara 1998

Bağdatlı, İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâi’l-Müellifîn ve Âsârü’l-

Musannifîn, İstanbul 1951, I

Bolay, Süleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Ankara 1997

Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Prof. Dr. Neşet

Çağatay (trc), Ankara 1992

Cahen, Claude, İslâmiyet, Esat Mermi Erendor (trc), Ankara 1990, I

Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir, Gizem Gürtürk (trc), İstanbul 1996

Cerrahoğlu, İsmâil, Tefsîr Tarihi, Ankara 1988, II

Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul 2005

Clot, Andre, Kölelerin İmparatorluğu, Turhan Ilgaz (trc), İstanbul 2005

Collingwood, R. G., Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, Erol Özvar (trc) İstanbul

2000

Çakan, İsmâil Lütfü, Hadîs Usûlü, İstanbul 1989

Çubukçu, Asri, “Lâçin”, DİA, XXVII

Davûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtü’l-Müfessirin,

Beyrut, I

Demîr, Ömer ve Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara 1998

121

Dûrî, A.Aziz, İlk Dönem İslâm Tarihi, Hayrettin Yücesoy (trc), İstanbul 1991

Ecer A. Vehbi, İslâm Tarihi Dersleri, Kayseri 1991

____________, İslâm Tarihi Dersleri II, Kayseri 1995

Gibb, Hamilton A. R., “Tarih”, İA, İstanbul 1979, XI

Günaltay, M. Şemseddin, İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991

Güngör, Erol, Tarihte Türkler, İstanbul 1992

Halkın, Leon E, Tarih Tenkîdinin Unsurları, Bahaeddin Yediyıldız (trc), Ankara 1989

Hasan, İbrahim Hasan, Tarih, İsmâil Yiğit-Nusrettin Bolelili (trc), İstanbul 1986, V

Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991

Humphreys, R. Stephen, İslâm Tarih Metotolojisi, Murtaza Bedir ve Fuat

Aydın (trc), İstanbul 2004

Hüseynî, Ebü'l-Mehasin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-Hasan, Zeylu’t-

Tezkiretü'l-Huffâz, Beyrut 1956

İbn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, A.

Sait Aykut (trc), İstanbul 2004

İbn-Esîr, İslâm Tarihi, Ahmet Ağırakça ve ark (trc), İstanbul 1985, I

İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed el-Askalani, İnbâü'l-Ğumr bi-Enbâi'l-

Umr fi't-Tarih, Beyrut 1986, I

122

İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed Hadramî, Mukaddime, Halil

Kendir (trc), İstanbul, 2004, I

__________, Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, Vecdi Akyüz (trc), İstanbul 2004

İbn Kâdî Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebu Bekr, Târîhu İbn Kâdî Şühbe, Adnan

Derviş (thk) Dımaşk 1994, III

______________, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebu Bekr, Ahmed, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye,

Hafız Abdülhâlim Han (thk), Beyrut 1987, III, s. 85

İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmâil b. Ömer, el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd,

(thk), Muhammed Zeynuhum, Kâhire, 1993

________, el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd, Abdullah b. Abdurrahim Useylan (thk), Riyad,

1982

_________, Fezâilü’l-Kur’ân, Beyrut 1987

_________, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994–5, I-XIV

_________, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî (thk), Cize

1997/1417

_________, el-Fusûl fi Sîreti’r-Resûl, Muhammed el-İyd Hatravî-Muhyiddin Mestu

(thk), Beyrut 1988

_________, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, H. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (trc),

İstanbul 1983-1994, I-XVI

_________, İhtisâr-ı Ulumi’l-Hadîs, Salah Muhammed Uveyza (şrh), Beyrut 1989

123

_________, İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh, Behçet Yusuf Hamd Ebu

Tayyib (thk), Beyrut 1996/1416

_________, Menâkîbü’l-İmâm eş-Şâfii, Halil İbrahim Molla Hatır (thk), Beyrut 1992

_________, Mevlîdu Resûlullâh, Selahaddin Müneccid (thk), Beyrut 1961

_________, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhu ala Ebvâbi’l-ilm,

Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansure 1992

_________, Nihâyetü'l-Bidâye ve’n-Nihâye fi'l-Fiten ve'l- Melâhim, Muhammed Taha

Zeynî (thk), Kâhire 1969, I

_________, Ölüm Ötesi Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 2001

_________, Şemâîlü’r-Resûl, , Naim Erdoğan (trc), İstanbul 1983

_________, Tabakâtü Fukâhai’ş-Şâfiiyyîn, Ahmed Ömer Haşim-Muhammed Ali

Zeynühüm (thk), Kâhire 1993, I-III

_________, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, Sami b. Muhammed es-Selame (thk), Riyad,

1997, I

_________, Tühfetü’t-Talib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasari İbni’l-Hâcib, Mekke 1986

İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l-

Lisân Tehzîbu Lisâni’l- Arab, Abde Ali Mihenna (thk), Beyrut 1993

İbn Tağriberdi, en-Nücâmu’z-Zâhire fi Muluki’l-Mısr ve’l-Kâhire, Kâhire

1929, IX

İzzetî, Ebulfazl, İslâm’ın Yayılış Tarihine Giriş, Cahit Koytak (trc), İstanbul 1984

124

Kandemîr, Yaşar, “Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman”, DİA, XXX, İstanbul 2005

Kâşif, Seyyîde İsmâil, İslâm Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, Mehmet

Şeker ve diğerleri (trc), İzmir 1997

Kasım, Kasım Abduh, “Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XXX

Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-Zünân an Esâmii’l-

Kütüb ve’l Fünûn, Gustavus Fluegel (ed), Beyrut 1835, I-VII

Kayaoğulları, İsmet, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara 1984

Kazıcı, Ziya, İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul 1983

__________, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2001

__________, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985

__________, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1994, I

Keleş, Bahattin, “Memlûkler Döneminde Sosyal Yapı” Türkler, Ankara 2002, V

Kitabı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit, İstanbul 1985

Kızıltoprak, Süleyman, “Memlûk”, DİA, İstanbul 2004

Kitapçı, Zekeriya, Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya 1994

Kopraman, Kazım Yaşar, “Baybars II”, DİA, V, 224

Kopraman, Kazım Yaşar, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, Ankara 2002, V

125

Kopraman, Kazım Yaşar, Mısır Memlûkleri Tarihi, Ankara 1989

Levis, Bernard, “Eyyûbîler ve Memlûk Saltanatı”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti,

Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I,

Kütükoğlu, Mübahat S, Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul 1995

Mahmud, Şirvanlı, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi IV. Cilt, 1. Kısım, Arslan

Tekin(haz), Ankara 1998

_______________, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi Giriş-İnceleme-Metin -Sözlük,

Muhammet Yelten (haz), Ankara 1998

_______________, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi IV. Cilt, 2. Kısım, Mehdi Ergüzel

(haz), Ankara 1999

Makrizî, Takyüddin Ahmed b. Ali, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme, Muhammed

Mustafa Ziyade, Cemaleddin Muhammed eş-Şeyyal (thk), Kâhire 2002/1422.

Memiş, Ekrem, Genel Tarih, Konya 2002

Mıquel, Andre, Doğuştan Günümüze İslâm Medeniyeti, Ahmet Fidan-Hasan

Menteş (trc), İstanbul 2003

Mustafa, Şakir, et-Tarihü’l-Arabi ve’l-Müerrihun, Beyrut 1993

Nuaymî, Ebü'l-Mefahir Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed B.Ömer, ed-Dâris fî

Târîhi’l-Medâris, Cafet Huseni (thk), Kâhire 1988, II

Nedvî, Mesud er-Rahman Han, el-İmâm İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut 1999

126

Nur, Rıza, Türk Tarihi, E Kılıç (Haz.), İstanbul 1980, IX

Özaydın, Abdülkerim, “İbn Kesîr”, DİA, İstanbul 1999, XX

Özaydın, Abdülkerim, “Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XVI

Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Ankara 1994

Öztuna, Yılmaz, İslâm Devletleri, Ankara 1996, I

Öztürk, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elazığ 1999

Parlak, Nizamettin, Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb’in Siyâsî Kişiliği ve Tarihçiliği,

Doktora Tezi, Ankara 2004

Sander Oral, Siyâsî Tarih, Ankara 1984

Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, el-İ’lân bi’t-Tevbîh li-

Men Zemme Ehlet’t-Târih, Franz Rosenthal (thk); Salih Ahmed Ali Beyrut (trc)

Sobernheim, M., “Memlûkler” İA, VII, 692

Sourdel, D. “Abbâsî Hilafeti” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc),

İstanbul 1997, I

Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Zeylu Tezkiretü’l-

Huffâz, Beyrut, 1956

Şakir, Ahmed Muhammed, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs,

Kâhire 1958

127

Şakir, Mahmud, Hz. Âdem’den Bugüne İslâm Tarihi. Ferit Aydın (trc),

İstanbul 1995

Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998

Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed Havlânî, el-Bedrü’t-

Tali’ bi-Mehasin men Ba’de’l-Karni’s-Sâbi’, Beyrut

Şulul, Kasım, “İslâm Düşüncesinde Tarih Felsefesi”, Divan, İstanbul 2001/2, Sayı 11

Şulul, Kasım, Kafiyeci’de Tarih Usulü, İstanbul 2003

Tanilli, Server, İnsanlık Tarihine Giriş, İstanbul 1991, I

Tekindağ, Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memluk Sultânlığı, İstanbul 1961

Togan, A. Zeki Velidî, Tarihte Usul, İstanbul 1985

Uçar, Şahin, Tarih Felsefesi Meseleleri, İstanbul 1997

Umerî, Ekrem Ziya, Medine Toplumu, Nureddin Yıldız (trc), İstanbul 1988

Ülkü, Hayati, İslâm Tarihi, İstanbul 1982

Yiğit, İsmâil, “Memlûkler”, İslâm Tarihi, İstanbul 1991, VII

Yiğit, İsmâil, “Memlûkler”, DİA, XXIX, İstanbul 2004

Yiğit, İsmâil, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004