T R K S A N AY C L E R V E A D A M L A R I D E R N E

TARH1839-1939Yrd. Do. Dr. Ahmet Kuya Yayn YnetmeniGalatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Prof. Dr. Feroz AhmadMassachusetts niversitesi (Boston) Tarih Blm

Yrd. Do. Dr. Ahmet ErsoyBoazii niversitesi Tarih Blm

Prof. Dr. Cemal KafadarHarvard niversitesi Tarih Blm

Do. Dr. M. Asm KaramerlioluBoazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. evket PamukBoazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. Zafer ToprakBoazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

Prof. Dr. Mete Tunaystanbul Bilgi niversitesi Tarih Blm

zgr TresayGalatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Aralk 2006 (Yayn No. TSAD-T/2006/11-425)Merutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepeba / stanbul Telefon : (0212) 249 19 29 Telefax: (0212) 249 13 50

2006, TSAD

Tm haklar sakldr. Bu eserin tamam ya da bir blm, 4110 sayl Yasa ile deiik 5846 sayl FSEK uyarnca, kullanlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazl izin alnmadka, hibir ekil ve yntemle ilenmek, oaltlmak, oaltlm nshalar yaylmak, satlmak, kiralanmak, dn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baka teknik, saysal ve/veya elektronik yntemlerle iletilmek suretiyle kullanlamaz.

Tarih 1839-1939 kitab, (7, 9, 10, 15, 16 ve 18. blmleriyle 26-31, 34-35, 78-81, 84-85,98-101, 240-247 ve 254-255. sayfalar hari) Jean-Michel Lambin, Annette Becker, Odile Louage, Marie-Anne Matard-Bonucci, Jean-Franois Sirinelli, Jean Vassort, Jean-Luc Villette, Nicolas Werth, Jos Zimniak tarafndan hazrlanan

HISTOIRE PREMIRE, Hachette Livre Education 1997 kitabnn tercmesidir.

ISBN : 9944-405-03-5

Birinci Bask / 2 000 adet baslmtr.

MKADO MATBAACILIK ve Tic. Ltd. ti. Oto Sanayi Mah. mam eme Cad. G/47 Sokak No:6 Seyrantepe - stanbul Tel: (0212) 289 27 93 Faks: (0212) 289 08 96

NSZTSAD, zel sektr temsil eden sanayici ve iadamlar tarafndan 1971 ylnda, Anayasamzn ve Dernekler Kanununun ilgili hkmlerine uygun olarak kurulmu, kamu yararna alan bir dernek olup gnll bir sivil toplum rgtdr. TSAD, demokrasi ve insan haklar evrensel ilkelerine bal, giriim, inan ve dnce zgrlklerine saygl, yalnzca asli grevlerine odaklanm etkin bir devletin varolduu Trkiyede, Atatrkn ada uygarlk hedefine ve ilkelerine sadk toplumsal yapnn gelimesine ve demokratik sivil toplum ve laik hukuk devleti anlaynn yerlemesine yardmc olur. TSAD, piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapsnn yerlemesine ve i dnyasnn evrensel i ahlk ilkelerine uygun bir biimde faaliyette bulunmasna alr. TSAD, uluslararas entegrasyon hedefi dorultusunda Trk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn arttrlarak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kalc bir yer edinmesi gerektiine inanr ve bu ynde alr. TSAD, Trkiyede liberal ekonomi kurallarnn yerlemesinin yansra, lkenin insan ve doal kaynaklarnn teknolojik yeniliklerle desteklenerek en etkin biimde kullanmn, verimlilik ve kalite ykseliini srekli klacak ortamn yaratlmas yoluyla rekabet gcnn artrlmasn hedef alan politikalar destekler. TSAD, misyonu dorultusunda ve faaliyetleri erevesinde, lke gndeminde bulunan konularla ilgili grlerini bilimsel almalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu grlerden hareketle kamuoyunda tartma platformlarnn olumasn salar. TSAD, eitim sistemi ve eitim politikalar konularnda daha nce yaplm olan almalarn, ortaretim iin yardmc ders kitaplar yaymlamak yoluyla geniletmitir. Bu dorultuda yaynlanan Corafya 2001, Corafya 2002, Felsefe 2002 ve Tarih 2002 kitaplarnn yansra, elinizdeki Tarih 1839-1939 hazrlanmtr.

3

Tarih 1839-1939, Hachette Yaynevinin, "Hachette ducation dizisi iinde yer alan, Jean-Michel Lambin ynetimindeki, lise nc snflara ynelik Histoire - Premires adl kitaptan yola klarak hazrlanmtr. Kitabn Tanzimat Fermanndan kinci Dnya Sava ncesine kadar olan dnemde Avrupa ve dnya tarihine ilikin blmleri Trkeye evrilmi, Fransann siyasal ve toplumsal tarihine ilikin blmleri ise karlarak, bunlarn yerine Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihi blmleri konmutur. Bu yaplrken, doal olarak, kitabn kronolojik yapsnda deiiklikler olmu ve kitap, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihlerindeki nemli dnm noktalarndan yola klarak yeniden blmlendirilmitir. Ayrca, kitabn ilk ksmnda yer alan ve iktisad, din ve sanatsal gelimeleri anlatan blmne, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetindeki gelimeleri veren alt blmler eklenmitir. Tarih 1839-1939, daha nce yaynlanan 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih 2002 ile ayn zellikleri tayan bir kitap. rencilere, ad ortaretimdeki tarih derslerinin en banda hep geen, ama rencilerin hemen hemen hi grmedikleri bir eyi, "tarihsel belge"yi veriyor. Bunun pedagojik yararn uzun uzadya kantlamaya almak gerekmez. Ne de olsa belgelerdir tarihi bir inan nesnesi ya da bir ideoloji olmaktan karan. Ayrca belgelerin, tarih kitabn skc bir kitap olmaktan kurtarmak ve retilen konunun bellekte daha iyi yer etmesini salamak gibi hatr saylr iki ilevi daha var. Ancak, Tarih 18391939da belgelerin sunumunda bir yenilik yapld ve dnemin Trkesi bugnn genlerinin anlayabilecei, yaln bir Trkeye aktarld. Tarih 1839-1939, tpk 1939-2002 dnemini kapsayan Tarih 2002 gibi, tarih renimini ezbercilikten kurtaracak, renciye analitik ve eletirel bir yaklam kazandracak ve giderek rencide daha fazla merak uyandracak bir yntemle hazrlanmtr. TSAD ve Tarih 1839-1939 kitabnn yaz kurulu, elinizdeki kitabn Trkiyede son yllarda okul kitaplarna ilikin olarak ortaya kan tartmalara bu adan da bir katkda bulunacana inanyorlar. Tarih 1839-1939un nc bir zgnl de, zellikle Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetine ilikin blmlerinde, son yirmi be, otuz yldr

4

lkemizde ve yurt dnda yaplm olan tarih aratrmalarnn bir sentezini sunma abasdr. Bilindii gibi tarih, her nesil tarafndan yeniden yazlr. Ancak yeniden yazlan bu tarih, ders kitaplarna genellikle ge yansr. Tarih 18391939un yaz kurulu, bu gecikmeyi biraz olsun kapatabildii inancndadr. Bu alma, alfabetik srayla, Anadolu Endstri Holding A.., Doan irketler Grubu Holding A.., Eczacba Holding A.., Enka Holding A.., Hedef Alliance Holding A.., Nurol Holding Yatrm A.. ve Tekfen Holding A..nin maddi katklaryla gerekletirilmitir. Tarih 1839-1939un hazrlanma aamasnda birok kiinin, kendilerine nemsiz gzkecek, ama yaz kurulu iin ok deerli katklar oldu. Yaz kurulu, Fahri Arala, Ercment Asile, Zeynep Atademire, Prof. Dr. Sheyl Batuma, Aylin Beiryana, Ferhat Boratava, Esra Dicleye, Anastasia Falierouya, Sacit Kutluya, Fahri zdemire, Onur ztrke, Zeynep arlaka, Lorans Tanatar Baruha, Yaar Temize, Berna Toksoya, Dr. Alexandre Toumarkinee, Ate Usluya, Murat Yurdakula ve zellikle kitabn evirisini byk bir titizlikle gerekletirdii gibi, kitabn olumasnda byk bir zveriyle her trl editrlk abasn gsteren Esra Atuka teekkr bir bor bilir.

5

Dnemin balca izlekleri KitabnzI. Sanayi a ve uygarl19. yzyl ortalarndan 1939a. 1. Avrupa ve Kuzey Amerikada sanayi ayla birlikte yaanan ekonomik ve toplumsal dnmler, ideolojiler. 2. Avrupa ve dnya. 3. Din, kltr ve sanat.

Birinci blm: Sanayi a uygarlKonu 1 Konu 2 Konu 3 Konu 4 Konu 5 Ekonomik byme ve sanayileme 1839dan 1939da toplum ve ideolojiler Dnyada Avrupa egemenlii 1839dan 1939a dinsel yaam 1839dan 1939a sanat ve kltr

II. Uluslar ve Devletler19. yzyl ortalarndan 1914e. 1. Avrupada 1914 ncesi uluslar ve ulusu hareketler. 2. Muhafazakr gelenek ve liberal ilerleme arasnda sanayi devletleri. 3. 1839dan 1918e Osmanl mparatorluu.

kinci blm: Uluslar ve DevletlerKonu 6 Konu 11 Konu 8 Konu 7 Konu 9 Uluslar, devletler ve Avrupada ulusuluk sorunlar (1815-1914) Uluslararas ilikiler ve atmalar Mutlakiyet ve demokrasi Osmanl mparatorluunda reform (1839-1876) Osmanl mparatorluunda mutlakiyet ve modernleme (1876-1908) kinci Merutiyet (1908-1918)

Konu 10

III. Bir savatan dierine (1914-1939)19. yzyl ortalarndan 1914e 1. Birinci Dnya Sava, Rus Devrimi ve Avrupada alkantlar. 2. Liberal demokrasilerin bunalm. 3. 1918den 1939a Trkiye.

nc blm: Bir savatan dierineKonu 12 Konu 13 Konu 14 Konu 17 Konu 15 Konu 16 Konu 18 Birinci Dnya Sava (1914-1918) Rusyada devrim Birinci Dnya Savann sonular Zaferden bunalma liberal demokrasi Mill Mcadele (1918-1923) Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930) Trkiyede tek-parti ynetimi (1931-1939) Faizm Nazizm Stalinizm Savaa doru

4. Totaliter rejimler: Faizm, nazizm, stalinizm.

Konu 19 Konu 20 Sonu blm olarak, haritalar yardmyla dnyann Konu 21 savaa doru ilerleyii incelenecek (1935-1939). Konu 226

I. Sanayi a uygarlSayfa 12-107

1839

1856

1876I. Merutiyet

1908II. Merutiyet

1914-1918I. Dnya Sava

1923Cumhuriyet

1939

II. Uluslar ve devletler (19. yzyl ortalarndan 1914e)Sayfa 108-227

1839

1856

1876I. Merutiyet

1908II. Merutiyet

1914-1918I. Dnya Sava

1923Cumhuriyet

1939

III. Bir savatan dierine (1914-1939)Sayfa 228-417

1839

1856

1876I. Merutiyet

1908II. Merutiyet

1914-1918I. Dnya Sava

1923Cumhuriyet

1939

19. yzyl ortalarndan 1939a dnya Kitabn ierii:Bu kitap, bir dnemi tm ayrntlaryla kapsama iddias tamyor. Ortaokulda edindiiniz bilgilerden yola karak, dnemle ilgili nemli inceleme eksenlerini ortaya karmay hedefliyor. Bu eksenler dneme damgasn vuran iki nemli veri etrafnda biimleniyor: Bir yanda tm toplumsal, ideolojik ve kltrel sonularyla sanayileme olgusu, dier yanda dourduu siyasal gelimeler, lkeleri Birinci Dnya Savana srkleyen anlamazlklar ve yaratt tm alkantlarla uluslama olgusu. Kitap, bu dorultuda, olaylarla ilgili bilgileri birbirine eklemek yerine, dnemin zihinsel altyapsn anlalr klmay hedefliyor. mparatorluktan cumhuriyete Trkiyenin incelenmesinde ise belirgin bir yaklam izleniyor. zenle seilen ve derinlemesine zmlenen belli sayda belgenin incelenmesi, konunun dalmasn nleyerek sorunsaln aa kmasn salyor. Kitap, tarih retmenlerinin ders programn ilerken kullanacaklar pedagojik yntemlerin seiminde ve konu srasnn takibinde zgr olduklarn gzard etmeksizin, dnemin belli bal izleklerini belirli bir manta uygun olarak veriyor.

7

Kitabnzdaki pedagojik kaynaklarKitabnz size ok sayda pedagojik kaynak sunuyor. Bu kaynaklarn yardmyla:- bilgiye en abuk ekilde ulaabilirsiniz (anahtar szckler, szlk ve biyografiler); - bilgilerinizi toparlayabilir ve zenginletirebilirsiniz ("Konunun zeti" balkl sayfalar); - snavlara daha iyi hazrlanmak iin alma ynteminizi gelitirebilirsiniz: belgelerin yorumlanmas ve kompozisyon ("Yntem" sayfalar); - dersin programndan baz konular zerinde derinlemesine inceleme yapabilir ve tarihilerin tartma konular zerinde dnebilirsiniz ("Dosya" sayfalar).

alma yntemi alma yntemi edinme ya da gelitirmeYntem sayfalarn Belgelerin yorumlanmas: statistikleri okuma ve karlatrma Harita okuma, haritalar karlatrma Tarihsel metin incelemesi (1) Tarihsel belge olarak fotoraf okuma Tarihsel metin incelemesi (2) Tarihsel belge olarak karikatr inceleme ki metni karlatrma (1) ki metni karlatrma (2) Tarihsel metin incelemesi (3) Siyasal sylem zmlemesi Siyasal program incelemesi n Kompozisyon: 1. Konunun okunmas, devin sunulmas 2. "Tablo" tr konu 3. "zmleme" tr konu 4. "Karlatrma" tr konu n Aralar: Bir film sekansnn zmlenmesi ift girili tablo Siyasal terimlerle tanma Bir tarih mzesini ziyaret yntem Edebiyat ve tarih statistikl erin okun mas ve kar latrlm Biyografi yazma as1Carmaux kmr made cret ve krlar (frank nlerinde olarak).Yl 1860 1865 1869 1875 1881 1886 1889 1895 1900 1905 1913 Ortalama cret 1,97 2,20 2,12 2,96 3,34 3,94 3,88 4,32 4,39 4,89 5,47 Elde edilen kr 886 500 771 836 790 342 2 241 131 2 875 409 1 929 465 1 885 949 1 730 480 2 393 798 2 635 818 4 861 784

Balam haritalarda grme 1850lere doru sanayi Avrupas 1930larn banda sanayi Avrupas Smrge imparatorluklar 1850de Avrupann siyasal haritas Savata Avrupa ve Ortadou 1923-1924te Avrupa ve Ortadou Diktatrlklerin hamleleri, 1936-1939 1 Eyll 1939da Avrupa

33 69 85 145 191 225 253 267 301 319 377 49 163 337 391 105 125 209 281 363 405

Sanayi AvrupasA t l a s O k y a n u s uGlasgow

SVEStokholm Sankt Peterburg

A t l a s O k y a n u s u

NORVEOslo

SVE

FNLANDYALeningrad Stokholm

BRLEK KRALLIKNewcastle Lancashire Yorkshire Galler Londra

Moskova

Glasgow

Kuzey DeniziNewcastle Moskova

Kuzey DeniziPRUS YAVarova Smolensk

BRLEK KRALLIKLancashire Liverpool

Yorkshire Midlands Londra Gdynia

Smolensk

Ren

Nord Paris NantesSaint-Nazaire

Ruhr

Berlin Saksonya Bohemya Moravya Viyana

RUSYADi

Galler

ALMANYARuhrRe n

Silezya

ny

ep

Norder

Berlin

Lodz

Varova

Donetz NantesSaint-Nazaire Paris Lorraine

FRANSALe Creusot Lyon SaintEtienne

Saksonya Bohemya Prag SilezyaTu na

RUSYA POLONYADi ny ep er

AVUSTURYATu

FRANSASaintEtienne Le Creusot Lyon

Viyana Budapete Triyeste Belgrad

Dniepropetrovsk Donbas

Asturias

na

SPANYAMadrit

Cenova

KaradenizOS MA

Asturias Bask Blgesi Madrit Katalonya Barselona

Milan Torino Cenova

ROMANYAPloeti Bkre

Odessa

NL

TALYARoma

YUGOSLAVYASofya

KaradenizBULGARSTANstanbul Selanik Ankara zmir Adana

I M P

stanbul

AR

AT

SPANYA

OR

LU

U

YUNANSTAN

A k d e n i z500 km 500 km

A k d e n i zDemir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Kmr Demir

Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Dier sanayi kollar Germen Konfederasyonu 1850de balca demiryollar

Kmr Demir

Dier sanayi kollar 1930lara doru balca demiryollar

Petrol Hidroelektrik santrali

1

1850lere doru sanayi Avrupas.

2

1930larn banda sanayi Avrupas.

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (Birleik Krallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas) kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerde ve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgeler bunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve Germen Konfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda ve dankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydayd ve maden kmr havzalarnda younlamt (rnein ngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr). Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel (keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veya pamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyinden ya da Hindistandan) balyd.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann geneline yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tm ayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa ve Silezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzyln banda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollar domutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retim yelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evre kesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayileme yava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrji alanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirin ilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenova sanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayi gcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

16

17

Konunun zne inmeSENTEZ

konunun zeti1850-1940 yllar arasn ekonomik da birbir ini izleye byme n iki sanay u gelim - nemli elerle akla i devrim miktarlarda ine dayal nabilir: olarak servetin - Teknik gerekleen sermaye bulular, olarak yatr - irketlerin ma dn daha iyi trlmesi rgtlenme , Ekonomik si. byme dzenli dnemleri olmad. (1873-1896 Refah dne olarak birbir aras by mleri (1850 ini izledi k bunalm, -1873, 1896. 1929) ile 1930lu Glklerle yllarda durgunluk mcadele dnya buna etmek iin lm) srek - 19. yzy baz giriim li l sonunda lerde bulun korumac - 20. yzy uldu: ekonomi l balarnda politikalar n itibaren - 1930lu na bavu yllarda tketime rulmas, devletin destek verilm ekonomiye esi (fordi mdahales zm), i.

r, bir ya ye olana da birde k tanyan n fazla belirl rakamsal tnda topla i gzlemi veri dizile bir arada nabilir: ridir. Bu - Dei lmegzlemler iklik gste balk ren gelim Carmaux aleler (rne kmr made k: 1860-1913 - Karlatr nlerinde aras malar (rne cret ve - Dal krlar); k: eitli mlar (rne k: Bir bte lkelerin sanay giyim, vs.). i retimi); iindeki harcamala r: Kira, gda, STA

STATST K VER TRLER n statistikle

"Konunun zeti" sayfalar Sentez blm Kartrmayalm blmKARITIRM AYALIM

2

eitli lkele rin sanay (dnya toplam i retim i iindeki pay, % olarak ).1914 35,8 14,3 14,1 7 4,4 1929 42,2 11,6 9,4 6,6 4,3

ABD Almanya Birleik Krallk Fransa Rusya/SSCB

1938 32,7 10,7 9,2 4,5

3

1913te iki bte (altn frank olarak).

Pierre Lon 18,5 (yay.), Histoir e conom sociale du ique et monde (Paris, 1977-1978).

Harcamalar : Kira . . . . .

Vergilerden sonra kalan gelir....... .......

Memur Burjuva 6 000 F 25 000 F

....... ....... Istma, aydnla . 900 F tma . . . . . 3 750 F ....... Mutfak giderle .... 300 F ri . . . . . . . . 1 250 F ....... Giyecek .... ve temizl 2 400 eme . . . . 6 250 F ....... ocuklarn . 780 F eitim giderle 3 250 F ri . . . . . . Salk harcam 420 F alar . . . . 2 500 F ....... ..... Hizmetliler 60 F ....... ....... 500 F ....... ..... Elence, 360 F seyahat ....... 700 F ....... Beklenmedik .... 420 F giderler . 3 300 F ....... ..... Tasarruf ....... 120 F ....... 1 500 F ....... ....... . 240 F 2 000 F

k: Bir mem gda ya n yzdeleri da giyim urun ya hesaplama harcamala da bir burju k n Bir grafi rnn pay vann bte ne kada k oluturma sinde rdr? ru incele k ve elde mek de edilen erile genellikle - Erin ri genelden yararldr: in genel grnm zele do- Eri zeri nasl (art nde , azal, art, Bden birden fazla aam sabit duru a gstermek Cye azal m)? - Erin , vs. olas m? in grn Adan Bye ndeki bu n Son olara deiimler k, yapacam i nasl akla - Giri blm yabiliriz? z nde istati yorumlar yazm - Sapta amz gerek stiin tr, nan gelim ir: tarihi, kayn eler - Sonu a verilm blmnde tanmlanmal ve akla elidir; ise, kar nmaldr; lan ana fikir yazlm aldr.

KLERN AIKLAN n statistik MASI ve dizileri akla ZML yararl olabi ENMES yabilmek lir. rne iin baze

NMASI n statistik veriler tablo sayda nem biiminde li geyi gsterilir. - ncele dikkate Bu verile me konu almak gerek ri okurk sunu belirt - Tablo ir: en ok en balk da verile ; n bilgilerin - Kullanlan kayna; birimler: Bunlar brt greli dee rler (%, deerler ya da sz konu gstergele (frank, ton, litre) su oldu unda, refer r) olabilir. ya (gsterge ans alna Greli dee da = 100). n yla dikka rler n Tablo t etmek nun gerekir - Gelime okunmas kolay ya da karm istatistikle ak olabi - Karlatr ri yl yl okunur; lir. ma manda hem istatistikleri iki eksene yllk gelim gre okun de rakam maldr: dizileri arasn e gzlenmeli (yks Ayn zanoktalar elme ya daki farkla da d farkllk r karlatr ), hem gsteriyors iin yzd lmaldr. eleri hesap a, karl Balang - Dal atrma lamak m istati olana stiklerinde ilgin olabilir; yaratmak gerekir ise, verile (rnek: r arasndaki Bir bte nin farkl farklar kalemleri). incelemek STATST

TSTKLE RN OKU

KTAP LAR

- Charle s DICKENS, Zor Gnler , ev. L. Baydo an (stanbul, 2000). - Eric J. HOBSBAWM , Devrim a, ev. S. ener (Ankara, 2003). ANSK LOPED - Tanzim attan Cumhu riyete Trkiye Ansiklo pedisi (stanbul, 1985): "ktisadi Yap" (cilt III) ve "Sanayi" (cilt V) blm leri. MZE - Rahmi Ko Sanay i Mzes (Stlce i - stanbu l)

OK UY GEZ ALIM ELM

Bir irket , retim in tm aam alarn bnyesinde bir araya getirdiind e (rnein, demir made nciliinden metalrjik dntrm e sanayiine) dikey younlam adan sz edilir. Eer bu irket retim in ayn seviye sinde faaliy gsteren et ok sayda kuruluu bir araya toplamsa , bu yatay younlam adr.

n Yata y ve dikey yo unlamaDikey younl ama Yatay younl ama Kmr maden i

Yksek

frn

elik fabrika s

Mekanik inaat

ABDde atsu trust, youn lama yoluy hakim konu la ekono ma gelmi minin bir bir irket Almanyad sektrnde i ifade eder. a konze rn, serma bir grup ye katlm irketi anlat laryla birbir mak iin Japonyada lerine bala kullanlr. zaibatsu, nm bir banka eitli sanay etrafnda i kollarnda yaplanm, finans ve faaliyet birbirinden sanayi grubu gsteren ok sayda ayr ve dur. irketten oluan n Hisse, bir irket serma yesinin payla N irketi, 100 liralk 10.000 hissey rndan biridir. rne Temett e blnebilir in, 1.000 ise bir blm .000 lira . e ileminin Eer 1900 sermayesi sonucudur: ylnda N olan irketi 30.00 irketin temett bir yllk denecekt 0 lira kr kr hisse ir. Buna elde etmi saysna gre, bir se, hisse blnr. hissenin bana 3 getirisi % lira tutar 3 olacaktr. nda

n Trust, konzern

Tersane

ve zaib

Hisse ve temett

32

33

8

Tarihsel terimler ve kiilern Ders sayfalarnda yer alan anahtar szckler n Biyografiler:ABDLHAMT II AHMET CEVDET PAA AHMET RIZA BEY Yusuf AKURA L PAA Mustafa Kemal ATATRK Celal BAYAR Otto von BISMARCK Nikolay BUHARN Camillo CAVOUR Friedrich ENGELS ENVER PAA Charles de FOUCAULD Francisco FRANCO Sigmund FREUD FUAT PAA Mohandas GAND 169 82 186 206 134 293/309/351 342 119 396 116 50 205 74 412 98 135 67 Giuseppe GARBALD Andr GDE Joseph GOEBBELS Herman GOERNG Ziya GKALP Theodor HERZL Heinrich HMMLER Adolf HTLER HO MN smet NN Franz KAFKA Yakup Kadri KARAOSMANOLU Aleksandr KERENSK John Maynard KEYNES LENN Abraham LNCOLN Andr MALRAUX 126 99 390 390 207 75 390 382 66 351 99 363 260 25 259 154 99 Karl MARX MEHMET VI VAHDETTN Kavalal MEHMET AL PAA MDHAT PAA Benito MUSSOLN MUSTAFA RET PAA MUTSU HTO NAMIK KEMAL OSMAN HAMD BEY Recep PEKER Franklin ROOSEVELT "Prens" SABAHATTN BEY TALAT PAA Lev TOLSTOY Lev TROK ZYA PAA 50 288 139 172 369 130 62 136 102 343 332 187 205 93 262 137

n Kitabn sonunda yer alan szlk

n "Konunun zeti" sayfalarnda yer alan "Kartrmayalm" blm

"Dosya" sayfalarn Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi n Marksizmin kurucusu Karl Marx n Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal n Hilafetin ykselii ve sonu n Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar n Garibaldi ve talyan birlii n Alafranga / Alaturka n Sansr uygulamas n II. Merutiyette kadnlar n Saraybosna, 28 Haziran 1914DosyaOsmanl borlar ve Dyun-u Umumiye YnetimiOsmanl mparatorluunun Krm Savandan itibaren mali skntlar nedeniyle almaya balad d borlar, gelir salayacak ekonomik alanlara yatrlmadklar iin, giderek denemez oldu (bkz. s. 168 ve 182). Alacakllarn haklarn korumak zere 1881de kurulan Dyun-u Umumiye Ynetimi ise, Osmanl Devletinin son dnemlerinin belki de en nemli zellii olan egemenlik haklarnn yitirilmesi srecindeki en etkin elerden biri oldu. Bu kurum, herhangi bir zel irketten fark olmamasna karn, Byk Glerin diplomatlarnca kendi devletlerinin temsilcisi gibi grld. Bylece ortaya, Parvus Efendinin 1914te dedii gibi, iki maliye ynetimi ortaya kt. Bunlardan biri, Avrupa ynnden aktan aa korunan Dyun-u Umumiye, bryse Avrupann srekli olarak bask altnda tuttuu ve sktrd Osmanl Maliye Bakanlyd.* Birinci Dnya Savann balamasyla Osmanl Devleti d bor demelerini durdurdu, Dyun-u Umumiyenin faaliyetleri askya alnd. Osmanl Devletinin d borlar 1923 ylnda Lozandaki bar grmelerinin en nemli ve karmak maddelerinden birini oluturdu. Uzun tartmalardan sonra Osmanl Devletinin denmemi borlar nfus ve dier konular dikkate alnarak miras devletler arasnda paylatrld. Trkiye tm borlarn yzde 67sini devralmay kabul etti. Lozanda varlan anlama uyarnca bor demeleri 1929 ylnda balad. Trkiye Cumhuriyeti, Lozan sonrasnda ngrlen yllk miktarlardan daha az deme yaparak Osmanl borlarn 1954 ylna kadar ortadan kaldrmtr.(*) Parvus Efendi, Trkiyenin Mal Tutsakl, 2. bask (stanbul, 1977).

34-35 50-51 70-71 86-87 106-107 126-127 146-147 192-193 210-211 226-227

n anakkale Savalar n S. M. Ayzentayn imzal bir film, Ekim n 1914ten 1923e Ortadou n stikll Mahkemeleri n Yeni Trk alfabesi n 1930lu yllarda yaanan bunalmn kkenleri n Gzellik yarmalar n Faist ynetim altnda sanat n Nazi ideolojisi n Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?3Dyun-u Umumiye binas (imdilerde stanbul Erkek Lisesi, Caalolu, stanbul).

254-255 268-269 282-283 302-303 320-321 338-339 364-365 378-379 392-393 406-407

n Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma 164-165

4 1Alnan ilk borlar.

Muharrem Kararnamesi.

1854te Krm Savann balangcndan az sonra Osmanl mparatorluu ilk gerek borcunu ngiltereden almtr. % 80 fii ihral* ve % 6 faizli olan bu bor Hazineye 2,5 milyon Osmanl altn temin etmitir. Bu borcun faiziyle birlikte denmesi iin Msr vergisi karlk gsterilmitir. Charles Morawitz, Les finances de la Turquie kitabnda, "ok abuk renilen ve allan eyler vardr. Osmanl mparatorluu borlanmaya balar balamaz bu alanda derhal ileri gitmitir" der. Bu gr ileri sren yazarn hakkn teslim edeceiz. lk borcun zerinden henz bir sene gemiken imparatorluk 1855te olaanst diyebileceimiz koullar altnda ikinci bir bor almtr. hra fiyat 102 5/8 ve faiz haddi % 4 olan bu bor hazineye 5,65 milyon Osmanl altn temin etmitir. Karlk, Msr vergisinin birinci bortan serbest kalan ksm ile Suriye ve zmir gmrkleri gelirleridir. Allageldik devlet gelirleriyle bu borlarn toplam sava masraflarn karlamaya yine yetmedii iin imparatorluk, zorunlu bir i borlanma anlamna gelen kt para basma nlemine de bavurmutur. "Eshm- cedde", "tahvilt- mmtze" ve "eshm- mmtze" adlarn tayan bu senetler (hepsine birden "sergi" de denilmekte idi), % 6 faizli ve eitli vadeli bir tr hazine bonosu idi. Piyasaya srlen bu tr bonolarn toplam deeri de be milyonu am bulunuyordu. Hazinenin senelik bor yknn arlatn ve para piyasasnn kemeke iinde bunaldn gren Abdlmecit, masraflarn kslmasn ve dzenli bir bte kartmak ve uygulamak iin zel bir komisyon oluturulmasn emretmitir. ...

1881 ylnda d borlar alacakllarnn vekilleri stanbula davet edilerek ... grmeler yapld. Sonuta meydana gelen anlama Muharrem Kararnamesi ile tesbit edildi (20 Kasm 1881). Bu kararnameye gre, Maliye Bakanl dnda bamsz bir Dyun-u Umumiye ynetimi kuruluyordu. Yedi kiilik bir konsey bu ynetimi salayacakt. Konseyde bir ngiliz delegesi ngiliz, Hollandal ve Belikal alacakllar, bir Fransz, bir Alman, bir talyan, bir Avusturya-Macaristan, bir Osmanl delegesi de mensup olduklar memleketlerin alacakllarn, bundan baka bir temsilci de Galata bankerlerini temsil edeceklerdi. Temsilciler, alacakllar tarafndan be yl iin seilecekti ve yeniden seilebileceklerdi. Konsey, [... kimi] vergileri toplayp onlarla d borlarn faiz ve amortismanlarn demeyi salayacakt. Hkmet bu konuda her trl yardmda bulunacak ve gerektiinde yeni ynetimi askeri gle koruyacakt. Hkmetin, konseyde danmanlk sfatyla bir komiseri bulunacakt. Hkmet ile konsey arasndaki anlamazlklar, hakem yoluyla zlecekti. Hakem karar kesindi. Konsey, kendi memurlarn diledii gibi tayin etmekte serbestti. 5.000 kiilik bir kadro bu yolla meydana getirilmiti. Memurlarn yzde ikisi yabanc, dierleri yerli idi. Yerli Hristiyanlarn says % 7 kadard. Konsey, balangta yalnz kendisine braklm olan vergileri toplamakla yetindi. Sonradan sanayi ve ticaret atlmlarna da girimek yoluyla etkinlik alann geniletti ve gelitirdi.Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, cilt VIII (Ankara, 1962).

5

Dyun-u Umumiye zerine.

2

1872-1873 mali ylnda devlet giderleri.1.000 kese (500 kuru) Genel borlar Ordu ve donanma Sivil ynetim Hanedan Bayndrlk ileri Maliye Eitim Salk ve ticaret (tarm dahil) Dier 1.891 945 580 262 229 198 16 13 147 % 44,2 22,1 13,6 6,1 5,3 4,6 0,4 0,3 3,4

Mali reformlarn baarl olabilmesi iin bilgi, sebat ve zellikle o zamanki koullar altnda, kamu harcamalarnda tasarrufa uymak gerekirdi. Bunlarn hibiri bulunmad iin, kurulan uluslararas mali reform komisyonlarna karn olumlu bir sonu elde edilemedi. Gnlk giderleri bile karlamakta srekli sknt iinde bulunan Hazine, ar koullarn ileride douraca mali ve siyasal sonular kale almadan yabanc piyasalardan bor almaya devam etti. Arada da (1861 ve 1876) toplam 50 milyonu aan kt para karld.Refii kr Suvla, Tanzimat Devrinde stikrazlar, Tanzimat I (stanbul, 1940). (*) Yani bor alnd kabul edilen rakamn yalnzca % 80i Osmanl Devletinin eline geiyordu.

Avrupann Osmanl mparatorluunda giderek genileyen faaliyetinin simgesi ve tayc gc olan Osmanl Dyun-u Umumiye daresi gittike byk boyutlara ulaan konsolide Osmanl borlarnn Avrupal alacakllara geri denmesini denetlemek zere 1881 ylnda kuruldu. Osmanl hkmetinin bir kuruluu gibi ilev grmesine ramen hkmete deil kendi hissedarlarna kar sorumluydu. Dyun-u Umumiye tuz, balklk, pul, ipek, ttn ve alkolden alnan vergiler, damga resmi, baz blgelerden alnan harlar gibi nemli gelir kaynaklarn ve dier baz gelirleri dorudan denetimi altnda tutmaktayd. Asl olan, bunlarn en zengin ve en kolay toplanr gelir kaynaklar olmasyd. Dyun-u Umumiye daresinin kurulmas son dnem Osmanl tarihi iinde bile bir dnm noktasdr. Bu idarenin oluturulmas ondokuzuncu yzylda Osmanl egemenlik haklarndan verilen en nemli dnlerden biri olduu gibi, Avrupallarn ilerde Osmanllarn borlarn reddetme olaslndan duyduklar kukular da gidermiti [...] Verdiklerini geri alacaklarndan artk emin olan Avrupal yatrmclarn yoksullam Osmanl hazinesine nerdikleri yeni borlar toplam yabanc bor miktarn daha da arttryordu. Dyun-u Umumiye daresinin kuruluundan sonra Osmanl ekonomisinin geni ve gittike genileyen bir kesiminin ileyii kademeli olarak yabanc denetimi altna girerek artk Osmanl hazinesini deil Avrupal alacakllar zenginletirmekteydi. ou Osmanl uyruu olan binlerce Dyun memuru, Osmanl ehir ve kylerine yaylarak Paris, Berlin ve Londradaki kupon sahipleri adna vergi topluyordu. Batnn iktisadi karlar gibi byrken, Osmanl mparatorluunun iktisadi ve siyasi zgrl ve Avrupayla ilikilerindeki seenekleri o lde daralmaktayd.Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908) (New York, 1983).

YORUMLAYABLMEK N1. Osmanl Devleti niin ve ne zaman d borlanma srecini balatt? 2. Osmanl Devleti ald borlar neden geri deyemedi? 3. 19. yzyl ortalarnda Osmanl maliyesinin ne tr sorunlar vard? 4. Dyun-u Umumiye Ynetimi hangi koullarda ve niin kuruldu? 5. Dyun-u Umumiye Ynetiminin nasl siyasal bir ilev de kazandn yorumlaynz.

B E C E R N Z k u l l a n nDa bamllkta i dinamiklerin rolnn saptanmas

Dosya

Kaynak: Charles Issawi, The Economic History of the Middle East 1800-1914 (Chicago, 1966).

34

35

9

NDEKLERBRNC BLM KNC BLM

SANAY AI UYGARLIIKonu 1: Ekonomik byme ve sanayileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Sanayi Avrupas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 I. Sanayi atlm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 II. Sanayi devriminin dnyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 III. Bymenin dalgalanmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 IV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914 . . . . . . . . . . . . . . .26 V. ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi . . . . . . . . . . . .34 Konu 2: 1839dan 1939a toplum ve ideolojiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36I. Kentlilerin oalmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 II. Sanayi toplumlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 III. Liberalizm ve uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 IV. Kapitalizme kar verilen mcadeleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Dosya : Marksizmin kurucusu Karl Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

ULUSLAR ve DEVLETLERKonu 6: Uluslar, devletler ve Avrupada ulusuluk sorunlar (1815-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1101850de Avrupann siyasal haritas I. 1848 sonras ulusu talepler II. talyann douu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 . . . . . . . . .118

III. Almanyann douu ve talyan birliinin tamamlanmas IV. Balkanlarda ulusu hareketler V. 19. yzyl sonunda ulusuluk Konunun zeti/Yntem

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Dosya : Garibaldi ve talyan birlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Konu 7: Osmanl mparatorluunda reform (1839-1876) . . . . . .128I. Tanzimat Ferman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

II. Osmanl kimlii IV. Msr Meselesi V. Dou Sorunu

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

III. Tanzimat aydnlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

Konu 3: Dnyada Avrupa egemenlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 1914te smrge imparatorluklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 I. 19. yzyl dnyasnda Avrupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 II. Avrupa egemenliinin genilemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 III. 20. yzyla girerken Avrupann stnl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 IV. Ykselen iki g . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 V. 1918 sonras: Avrupa hl egemen mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Dosya : Ferdinand de Lesseps ve Svey Kanal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Konu 4: 1839dan 1939a dinsel yaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72

Konunun zeti/ Yntem

Dosya : Alaturka - Alafranga

Konu 8: Mutlakiyet ve demokrasiI. Demokrasinin ilerlemesi II. Anglo-sakson demokrasileri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

III. Otoriter bir monari: Almanya

IV. okuluslu bir devlet: Avusturya-Macaristan V. Reformlar ve otokrasi arasnda Rusya Konunun zeti/ Yntem

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162 . . . . . . . . .164

Dosya : Alsace-Lorrainede siyasal yaam ve Almanlatrma

I. Avrupada dinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 II. Toplumsal ve siyasal gelimeler karsnda Kiliseler . . . . . . . . . . . . . . . . .76 III. Batda laikliin yerlemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 IV. Osmanl-Trk toplumunda laikleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Dosya : Hilafetin ykselii ve sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

Konu 9: Osmanl mparatorluunda mutlakiyet ve modernleme (1876-1908) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166I. Byk kriz (1875-1878) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182

II. Siyaset ve ulusuluk III. Mutlakiyet rejimi

Konu 5: 1839dan 1939a sanat ve kltr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88I. Sanatta devrimler ve Belle poqueun almlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 II. Kitle kltrne doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 III. lgnlk Yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 IV. Bakaldr ve umut arasnda edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 V. Tanzimattan Cumhuriyete mimar ve resim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 Dosya : Charlie Chaplin ve Modern Zamanlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

IV. Modernlemede sreklilik Konunun zeti/ Yntem

V. Jn Trkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190

Dosya : Sansr uygulamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192

Konu 10: kinci Merutiyet (1908-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194I. Zor balang (1908-1909). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196

II. Sancl yllar (1909-1913)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204

III. ttihat ve Terakki iktidar (1913-1918) IV. Trk ulusuluu ve "mill iktisat" Konunun zeti/ Yntem Dosya : II. Merutiyette kadnlar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .208 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210

10

Konu 11: Uluslararas ilikiler ve atmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212 I. 1815 Avrupasnn sorgulanmas (1850-1870) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 II. Bismarck Avrupas (1870-1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 III. Uyumazlklarn artmas (1890-1905) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 IV. "Silahl bar" (1905-1914) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220 V. 1914 yaznda kan kriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 Dosya : Saraybosna, 28 Haziran 1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226

Konu 17: Zaferden bunalma liberal demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . .322I. 1918: Liberal demokrasinin zaferi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .324

II. 1920li yllarda refah ve snrlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .326 III. Savan yasad ilan edilmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328

IV. Krizin demokrasiler zerindeki etkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330 V. Ufuklar kararyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334 Konunun zeti/ Yntem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .336 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .338

Dosya : 1930larda yaanan buhrann kkenleri

Konu 18: Trkiyede tek-parti ynetimi (1931-1939) . . . . . . . . . . . .340

NC BLM

I.

1930larda parti ve devlet

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .342 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .346 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348

BR SAVATAN DERNEKonu 12: Birinci Dnya Sava (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 Savata Avrupa ve Ortadou: 1914ten 1917ye cepheler . . . . . . . . . . . . . . . .232 I. Bartan savaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234 II. Cepheler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 III. Dnya apnda bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238 IV. Osmanl Devletinin savaa girii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 V. mparatorluun sonuna doru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242 VI. Topyekn bir sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246 VII. Cephe gerisinde sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248 VIII. Savatan brakmalara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252 Dosya : anakkale Savalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254 Konu 13: Rusyada devrim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256I. ubat 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258 II. Ekim 1917 Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260 III. Hayatta kalma abas ve kurulu yllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262 IV. 1921 dnemeci ve NEPin oluturulmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266 Dosya : S. M. Ayzentayn imzal bir film: Ekim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .268

II. Rejimin ideolojik temelleri IV. Atatrk ve nn

III. Dnce dnyasyla ilikiler V. Toplumun biimlendirilmesi Konunun zeti/ Yntem

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358

VI. 1930larda Trkiyenin d politikas Dosya : Gzellik yarmalar

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .362 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364

Konu 19: Faizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366I. Faizmin iktidara geii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368

II. Faist diktatrlk IV. "Yeni insan"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370

III. Totaliter devlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378

Konunun zeti/ Yntem

Dosya : Faist ynetim altnda sanat

Konu 20: Nazizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380I. Hitlerin iktidar ele geirmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .382 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .386

II. "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fhrer" III. Nazileen Almanya Dosya : Nazi ideolojisi Konunun zeti/ Yntem

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .390

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .392

Konu 14: Birinci Dnya Savann sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 1923-1924te Avrupa ve Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272 I. ller, ykmlar, ykntlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274 II. Dayatlan antlamalar, reddedilen antlamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276 III. Devrimler, ayaklanmalar ve ulusu hareketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280 Dosya : 1914ten 1923e Ortadou . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282 Konu 15: Mill Mcadele (1918-1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284 I. Milli Mcadelenin balangc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .286 II. Trkiye Byk Millet Meclisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292 III. Anadolu Sava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296 IV. Osmanl Devletinin sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300 Dosya : stikll Mahkemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .302 Konu 16: Trkiyede Cumhuriyet ve devrimler (1923-1930) . .304 I. Lozan Antlamas ve Halk Frkas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306 II. Trkiye Cumhuriyetine gei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308 III. Yeni devletin oluumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310 IV. Cumhuriyet devrimi ve sorunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314 Konunun zeti/ Yntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .318 Dosya : Yeni Trk alfabesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320

Konu 21: StalinizmI.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .396 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400

NEPin glkleri (1924-1929)

II. Byk dnm noktas (1930-1933) III. Diktatrlk ve korku (1934-1939) Konunun zeti/ Yntem

IV. Belirleyici on yln bilanosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .404 . . . . . . . .406

Dosya : Nazizm ve stalinizm farkl iki totaliter rejim miydi?

Konu 22: Savaa doruI. 1936-1937 dnemeci

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408

Byyen tehlikeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .412 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .416

II. Anschluss ve Sdet sorunu

III. Nihai kriz (mart-eyll 1939)

Szlk

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .418

11

BRNC BLM

SANAY AI UYGARLIIKONULAR1. EKONOMK BYME VESANAYLEME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s.

14

2. 1839DAN 1939A TOPLUMVE DEOLOJLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .s.

36

3. DNYADA AVRUPA EGEMENL . . . . . . . . . . . . . .s. 52 4. 1839DAN 1939A DNSEL YAAM . . . . . . . . . . . . . . . s. 72 5. 1839DAN 1939A SANAT VE KLTR . . . . . . . . . . .s. 88

Yukar Silezyada (Prusya) bir demirhane, 1875. Adolf von Menzel (1815-1905) imzal tablo, Berlin, Ulusal Galeri.

1 Ekonomik bymeve sanayileme1 850-1940 arasnda, Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya, kitle retiminin gelimesinisalayacak mthi bir ekonomik byme yaadlar. Sanayilemeye dayal benzeri grlmemi bu byme dzenli deildi. Sz konusu dnem boyunca, byme ve bunalmlar nemli dalgalanmalarla yer deitirdiler. n Byme ekonominin tm kollarn ve tm lkeleri eit biimde kapsyor muydu? n Byme sanayi dnyasnda ne gibi dnmlere yol at?

KONU

KONUNUN PLANII. II. III. IV. V. Sanayi atlm Sanayi devriminin dnyas Bymenin dalgalanmalar Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914 ki dnya sava arasnda Trkiye ekonomisi

Konunun zeti / Yntem Dosya : Osmanl borlar ve Dyun-u Umumiye Ynetimi

1848 Kaliforniyada altna hcum

ABDde (Oklahoma) 1869 ve Rusyada (Bak)1870 petrol bulunmas

1881 Dyun-u Umumiyenin kurulmas

1914 Birinci Dnya Savann balangc

Birinci sanayi devrimi kinci sanayi devrimiAvrupada demiryolu inaatnda patlama (1850-1870)1930LU YILLARDA BUNALIM

BYK BUNALIM

1850

1860

1870

18801878 Edison ampul

1890

1900

1910

1920

19301936 J. M. Keynes: stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi

1846 Birleik Krallkn serbest ticaret sistemini kabul etmesi

Fordizmin balangc

14

1

1846da Roubaixde (Fransa, Nord blgesi) Motte-Bossut fabrikas. Suluboya, Roubaix Mzesi.

2

1891de ngilterede ekin dvlrken...

A. W. Chesher imzal tablo, Londra, zel koleksiyon.

15

Sanayi AvrupasA t l a s O k y a n u s uGlasgow

SVEStokholm Sankt Peterburg

BRLEK KRALLIKNewcastle Lancashire Yorkshire Galler Londra

Moskova

Kuzey DeniziPRUS YAVarova Smolensk

Ren

Nord Paris NantesSaint-Nazaire

Ruhr

Berlin Saksonya Bohemya Moravya Viyana

RUSYADi

Silezya

ny

ep

er

Donetz

FRANSALe Creusot Lyon SaintEtienne

AVUSTURYATu

Asturias

na

SPANYAMadrit

Cenova

KaradenizOS MA

NL

I M

stanbul

PA

RA

TO

RL

U

U

A k d e n i z500 km

Kmr Demir

Demir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Dier sanayi kollar Germen Konfederasyonu 1850de balca demiryollar

1

1850lere doru sanayi Avrupas.

n Birinci sanayi devrimi Kuzey Bat Avrupay (Birleik Krallk, Kuzey ve Dou Fransa, Belika, Ren havzas) kapsyordu. Ekonomik bakmdan hamle (retimde, gelirlerde ve tketimde nemli oranda byme) yapan ilk blgeler bunlar oldu. Birleik Krallk, Fransa ve Germen Konfederasyonu dnda ise, sanayi merkezleri az sayda ve dankt.

n Demir madenciliinin gelitii blgeler az saydayd ve maden kmr havzalarnda younlamt (rnein ngilterenin orta kesimi, Fransann kuzeyi, Belika, Ruhr). Buna karlk, tekstil blgeleri daha dankt ve bitkisel (keten, jt) ya da hayvansal (yn) lif retim alanlarna veya pamuk ithalatna (Amerika Birleik Devletlerinin gneyinden ya da Hindistandan) balyd.

16

A t l a s O k y a n u s u

NORVEOslo Glasgow

SVE

FNLANDYALeningrad Stokholm

Kuzey DeniziNewcastle Moskova

BRLEK KRALLIKLancashire Liverpool Galler

Yorkshire Midlands Londra Nord Paris LorraineRe n

Smolensk Gdynia

ALMANYARuhr Berlin Lodz Varova Saksonya Bohemya Prag SilezyaTu na

RUSYA POLONYADi ny ep er

NantesSaint-Nazaire

FRANSASaintEtienne Asturias Bask Blgesi Madrit Katalonya Barselona Le Creusot Lyon

Viyana Budapete Triyeste Belgrad

Dniepropetrovsk Donbas

Milan Torino Cenova

ROMANYAPloeti Bkre

Odessa

TALYARoma

YUGOSLAVYASofya

KaradenizBULGARSTANstanbul Selanik Ankara zmir Adana

SPANYA

YUNANSTAN

500 km

A k d e n i zDemir-elik sanayii ve dntrmeye dayal metalrji Tekstil sanayii

Kmr Demir

Dier sanayi kollar 1930lara doru balca demiryollar

Petrol Hidroelektrik santrali

2

1930larn banda sanayi Avrupas.

n 1930lu yllarn banda, snai kalknma Avrupann geneline yaylmt. 1850li yllarn eski sanayi merkezlerinin tm ayaktayd ve zenginlemilerdi (rnein Kuzey Fransa ve Silezya). 1870li yllarda kurulan kimya ya da 20. yzyln banda ortaya kan otomotiv gibi yeni sanayi kollar domutu. Pek ok sanayi blgesinde artk geni bir retim yelpazesine rastlanyordu.

n Avrupann Katalonya ya da Varova yresi gibi evre kesimlerinde yeni sanayi blgeleri ortaya kt; sanayileme yava yava baz Balkan kentlerine de yayld. Metalrji alanndaki gelimeler Lorraine blgesinde karlan demirin ilenmesine olanak tand; talyann Milano-Torino-Cenova sanayi geni iyice belirginleti; Sovyetler Birlii de sanayi gcn, zellikle Donbas havzasnda gelitirmeye balad.

17

I. Sanayi atlmA N A H T A R S Z C K L E R EKONOMK BYMEretimin srekli ve geri dn olmayacak biimde artmas. Bu art, ekonominin rgtlenmesinde baz dnmleri de beraberinde getirir.

1850 ile 1940 arasnda Avrupa ve Kuzey Amerika lkeleri ile Japonya nemli bir ekonomik byme* yaadlar: Fransann toplam retimi drt katna, Amerika Birleik Devletlerininki ise yirmi katna kt. Bu bymenin nedeni, ardarda gelen iki sanayi devrimi* idi.

A. Birinci sanayi devriminin kkenleri ve aamalar

Belge 1, 2, 3 ve 4

SANAY DEVRMSanayinin youn bir dnm geirdii dnem. Yeni tekniklerin kullanm, yeni ekonomik faaliyet alanlarnn gelimesi ve retimin nemli oranda bymesi ile kendini gsterir.

n Giriim zgrlne inanan baz insanlar, kr elde etmek umuduyla irketler kurma riskini gze almam olsalard, sanayi devrimleri de mmkn olmayacakt. Bu irketler ilk aamada tarm ve ticaretten elde edilen kazanlar sayesinde kuruldular; ardndan, sanayinin getirdii kr yeni faaliyet alanlarnn gelimesini salad. n Birinci sanayi devrimi kmre, 1769da sko James Watt tarafndan gelitirilen buhar makinesine ve tekstil makineleri, yeni dkm ve elik retim yntemleri gibi yeni tekniklere dayal olarak balad. Sanayi devriminin olgunlua eriebilmesi iin gerekli tm koullar ok erken bir tarihte bir araya getiren Birleik Krallk, ekonomik k yakalayan ilk lke oldu. 18. yzyldan balayarak, madenlerini, dokuma sanayiini (pamuk), 19. yzylda ise demir-elik sanayiini gelitirdi. Fabrikalar, domestic system*i oluturan dank atlyelerin zararna oalmaya balad; bir yandan demiryolu a rlrken, dumana boulmu "kara ehir" manzaralar ortaya kt. n 19. yzyln ortalarna gelindiinde, birinci sanayi devrimi Birleik Krallkta tamamlanm, Fransann Kuzey ve Dou blgeleriyle Belikada ise yeni balamt. Almanyada, lkenin 1871de birlemesinden sonra zellikle Ren blgesi ve Saksonyada yayld. Ktann geri kalan blmnde Bohemya-Moravya gibi sanayi adalar bulunsa da, bunlar daha yaltlm durumdayd. Avrupa dnda sanayi devrimi, 19. yzyl ortalarnda, zengin doal kaynaklardan ve kitleler halinde gelen gmenlerle dinamik giriimcilerin varlndan yararlanan Amerika Birleik Devletlerinde balad. 1868den itibaren (Meiji dnemi) modernlemeye balayan Japonyada da benzer bir gelime gzlemleniyordu.

S

Z

L

K

* Domestic system

milyon ton elik 100 Japonya Rusya 80 ABD Fransa Almanya Birleik Krallk 60

B. kinci sanayi devrimi

Belge 1 ve 5

40

n 1880lere doru balayan ve 20. yzyln ilk yarsnda olgunlaan ikinci sanayi devrimi, yeni enerji kaynaklarna, yani petrol ve elektrie dayalyd. Petroln snai olarak ilenmesine ABDde 1859dan itibaren (Titusville, Oklahoma), Rusyada ise Bakde, Hazar Denizi kylarnda 1860ta baland. 19. yzyln sonunda petrol, enerji kayna olarak kullanlyordu (patlamal motorlar). Elektriin kullanm, uzak mesafelere tanmasna olanak tanyan ilerlemeler sayesinde (yksek gerilim hatlar) ve hem hanelerde (Edison lambas, 1870) hem de sanayide salad olanaklarn artmasyla geliti. Gbre, yapay dokumalar, tarm makineleri, imalt makineleri ve otomobil retiminde de artc gelimeler yaand. n lk olarak, artk Birleik Krallkn nne gemi olan ABD ve Almanyada gerekleen bu ikinci devrim, 1920den sonra yeni bulularla (radyo, uak, elektrikli aletler) devam etti. Bylece nc bir devrim balam oluyordu. Ancak bu kalknma birka lkeyle snrlyd: 1938de, dnya sanayi retiminin % 79u yalnzca alt lke (ABD, Almanya, Birleik Krallk, Fransa, SSCB ve Japonya) tarafndan gerekletiriliyordu.

20

0 1860

1880

1900

1938

1 Balca sanayi lkelerinde elik retimi. 18

2

1855 Dnya Sergisinde Sanayi Saray, Paris.

Sanayinin zaferi yalnzca sergilenen makinelerde deil, galerinin mimarsinde de kendini gsteriyor.

3

Creusotya ziyaret.

Gidip gelen iilerin ounun yznde metal kafesli bir maske vard; dizlerine kadar gelen iri izmeler giyiyorlard; gsleri ve kollar sacdan bir tr zrhla kaplyd; sanki bir savaa gider gibi silahlanmlard. Evet, sava; bu gl ve cesur iilerin drt bir yandan fkran atee kar, erimi kor paralarna ve kvlcmlara kar vermek zorunda olduklar mcadele gerek bir savat. Sk sk kavradklar uzun maalar yardmyla, kor ktlelerini frnlardan ekiyorlar, sonra bunlar ittikleri el arabalarna yerletirerek ekile dvlmek zere devasa rslerin yanna gtryorlard. Ancak bu eki, ilingirlerin ya da ky demircilerinin kullandklar sradan ekilere hi mi hi benzemiyordu; iki stun arasnda buhar gcyle kalkarak tavana kadar ykselen ve olanca arlyla rsn zerine dveren lk bir demir blouydu. yi bak, Julien, dedi Bay Gertal. te sanayi harikalarndan biri. lk kez Creusotda u anda iinde bulunduumuz fabrikada retilen ve kullanlan, adna buharl ahmerdan dedikleri ey bu ite. Bu ekicin arl 3000-5000 kilo arasnda Vurduu darbelerin iddetini tahmin edebilirsin. Tam o srada, devasa ktle sanki grnmez bir g tarafndan itilmi gibi hareketlendi; ii rsn zerine iri bir blok kor yerletirmiti. Bir iaret yapt ve havan ekici birdenbire inerek demiri yamyass etti. Fkrtt kvlcm bulutu o kadar parlakt ki, o kadar uzakta olmasna ramen Julien gzlerini kapatmak zorunda kald.G. Bruno [Augustine Tuillerie], Le Tour de France par deux enfants (Paris, 1877).

4

lk buharl lokomotiflerden biri.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

%

Rusya ABD

Japonya SSCB

Fransa Almanya

Birleik Krallk

0 1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1938

5

Dnyada imalat sanayiinin evrimi. 1. malat sanayiinde pay azalan ve artan lkeler hangileridir? 2. Grafikte yer alan alt lke dnda kalan lkelerin imalat sanayiindeki pay nedir?

19

II. Sanayi devriminin dnyasA N A H T A R S Z C K L E R SERMAYEBir irketin, rnein binalar, makineler satn alarak ilemesini salamak zere yatrlan paralarn tm.

A. Sanayinin dnyay dntrmesi

Belge 5

n Sanayinin bymesi tamaclk alanndaki atlmlara dayanyordu: 19. yzylda demiryolu ve buharl gemiler, 20. yzyl balarnda da karayolu tamacl geliti. Tarmda makineleme retkenlii* arttryor, bu da krdan kente g hareketini hzlandryor ve gda maddeleri retiminin artmasna olanak tanyordu. Kentlerin yaps deimiti. Fabrikalar kentlerde younlatndan, byk bir igcne ihtiya duyuluyordu; kenar mahalleler, banliyler geliiyordu. n Devletler, 1868 sonras Japonya ve 1917 sonras Rusya dnda, sanayinin geliimine ender olarak mdahale ediyorlard. Yine de bu gelimeye tmyle ilgisiz kaldklar sylenemez, nk sanayi ayn zamanda asker gcn de temelini oluturuyordu. 19141918 sava bunun kantdr.

MENKUL KIYMETLER BORSASIHisse senedi alm-satm ilemlerinin gerekletirildii yer.

B. Sermayenin daha etkin kullanlmasS Z L K

Belge 1

* retkenlik * Borsann kmesi * Kartel * Temett (bkz. s. 32)

n Bir irketin ileyii sermaye* gerektirir. Kk irketlerde, aile sermayesi genellikle yeterlidir, ancak byk irketler daha byk miktarlarda para bulmak zorundadrlar. Bu irketler, 19. yzyl ortalarndan itibaren halka ak iletme* sistemini gelitirdiler. Bu sisteme gre, hisselere blnen sermaye hissedarlarn elinde bulunur. Her hisse yllk krdan temett* ad verilen bir pay elde eder. Hisseler, arz-talep yasasna gre menkul kymetler borsas*nda deitirilebilir. Bolluk dnemlerinde deerleri artar, alm fiyatndan daha pahalya satlabilirler. Buna karlk, eer ekonomik faaliyet yavalarsa, hisselerin deeri der ve hissedarlar hisselerini olabilecek en hzl biimde elden karmaya alrlar. Hisse senedi deerlerinin birdenbire dmesi de borsann kmesi*ne yol aabilir. n Ticar bankalar kendi sermayelerini irketlere uzun vadeli kredi (10 yldan fazla) vermek iin kullanyorlard. Mevduat bankalar ise, tasarruf sahiplerinin paralarn ekerek ksa vadeli kredi (5 yldan az) veriyorlard. Baz irketler bankalara bavurmuyor ve kendi kendilerini finanse ediyorlard. 1914e kadar altn para standard, paralarn istikrarn korumaya devam etti. nemli lkelerin paralarnn altn olarak sabit bir karl vard; bylece uluslararas ticaret, kur deiikliklerinden etkilenmiyordu. Ama 1914-1918 sava bu sistemin kmesine neden oldu.

Ynetim Kurulu Kr datr Seer

Hissedarlar Genel Kurulu Krlar Seerler Hissedarlar(Binalar, makineler, hammadde stoklar, hazr rn stoklar)

Sermaye

C. irketlerin etkinliinin artmas

Belge 2, 3, 4 ve 6

n irketler belli alanlarda younlama sayesinde rgtlenme yntemlerini iyiletirdiler. Bu ekilde, daha dk maliyetle daha fazla retim yapabilen trstler, konzernler ve zaibatsular ortaya kt (bkz. s. 32). Baka byk irketler, pazar paylaarak rekabeti snrlamak amacyla kartel*ler oluturmak zere aralarnda anlatlar (1914 ncesinin elik karteli gibi). n Mhendisler, maliyet fiyatlarn dren yeni retim teknikleri gelitirdiler (1855te bulunan Bessemer elik retim teknii). Almanyada sanayi, niversitelerde yrtlen aratrmalardan yararlanyordu. Snai retimde alma yntemleri de geliiyordu. Amerikal Taylor, 19. yzyln sonlarnda iilerin retim srecinde gerekletirdikleri hareketleri en ufak paralarna ayrarak kronometre ile lmeyi nerdi. 1913te Ford tarafndan gelitirilen retim hatt iilii ile birletirilen bu yntem, yani taylorizm, sanayide retkenliin artmasn salad. Gereksiz kat ynleri nedeniyle ok erken tarihlerde eletirilmeye balam olsalar da, hat iilii ve taylorizm zellikle otomotiv sektrnde hzla yayld (1914ten nce Renault fabrikalarnda olduu gibi).

Emek

iler

1 Kapitalist irket rgtlenmesi. 20

Maalar

2

Justus von Liebigin laboratuvar, Giessen (Almanya), 1840.

Aratrma, 19. yzyln ortalarndan itibaren Almanyann bymesinde rol oynayan en nemli unsurlardan biri oldu.

3

Ford irketinde Taylor yntemlerinin uygulanmas.

4

Taylor yntemlerine tepki.

1 km

Tourcoing

Piston ve piston kolu montajn ele alalm. Eski sisteme gre, bu ilem yalnzca dakika sryor ve pek de zerinde durulmas gerekmeyen bir imi gibi duruyordu. Bu ii yapmak iin iki tezgah ve 28 adam bulunuyordu. Dokuz saatte toplam 175 piston ve piston kolu monte ediyorlard... Yaplan ilemi inceleyen ustaba, bunun iin dakika harcanyor olmasna ard. ilerin hareketlerini kronometre ile lt ve dokuz saatten drdnn gidi-gelilerle getiini farketti. Montajc tezgahn terk etmiyordu, ama montaj biten paray kenara koymak iin biraz teye gidip gelmek zorundayd. Yaplmas gereken i alt ilemden oluuyordu. Ustaba tm ii aamaya ayrd, tezgaha bir kzak yerletirdi ve iki tarafna er adam koydu. Her adam, ilemin tmnden sorumlu olmak yerine yalnzca te birini yapyor, bylece yer deitirmesine de gerek kalmyordu. Ekibi oluturan iilerin says 28den 14e indi. Bugn, 7 adam sekiz saatte 2.600 montaj gerekletiriyor. Bu konuda ne kadar tasarruf salandn hesaplamak gerekmez bile.Henry Ford, My Life and Work (New York, 1922).

veren, retimi tasavvur edilemeyecek boyutlarda arttrmak amacyla kronometraj sistemini yerletirmek istiyor. Bu yalnzca ksa vadeli bir ama. Aslnda Taylor yntemi iverenin ok daha yksekleri hedeflemesine olanak tanyor. verenin istedii, iileri yaptklar ile ilgili her trl inisiyatiften yoksun brakmaktr. verenin istedii, iilerin retim srecine dorudan en ufak bir katkda bile bulunmalarna engel olmaktr. Bunu nasl m yapacak? ok basit! Artk iinin dnmesine izin verilmiyor; gerekli tm zihinsel faaliyetleri onun yerine kronometraj brosunda gerekletiriyorlar. iye ise, her ilemin blnd pek ok basit hareketten birini hzla ve sonsuza dek gerekletirmekten baka yapacak bir i kalmyor. Eh, eer beenilen bir iiyseniz, sabahtan akama yalnzca sizden istenenleri yapmakla yetineceksiniz. veren emekilerin zihinsel seviyesini drmeyi, onlar ilerinden tiksindirmeyi ve ayn zamanda her trl idealden yoksun brakmay ite byle tasarlyor!Fransz CGT sendikasnn Renault fabrikalarnda datlan el ilan, 1913.

1800de kent merkezleri 1848de kent merkezleri 1914te banliylerle birlikte il snrlar

Roubaix

19. yzylda Fransann Roubaix ve Tourcoing kentlerinin bymesi.

5

UNITED STATES STEEL CORPORATION - (USS)1901de nominal semaye: 1.400 milyon dolar

CARNEGIE GRUBU Pittsburghda 19 yksek frn

MOORE GRUBU(American Tinplate ve National Steel)

J.-P. MORGAN GRUBU NATIONAL TUBE Co AMERICAN STEEL & WIRE Co

FEDERAL STEEL CORPORATIONbirlemeleri sonucunda olutu

1. Metinden hareketle, Taylor yntemlerinin neye dayandn aklayn. 2. Bu yntemlerin uygulanmas iilerin alma hayatnda ne gibi dnmler meydana getirmi olabilir?

1. Metinden hareketle, taylorizmin neye dayandn aklaynz. 2. Sendikann bu el ilanna gre, iiler taylorizme neden karydlar?

MINNESOTA ILLINOIS LORRAIN IRON Co STEEL Co STEEL Co

ELGIN JOLIET & EASTERN RAILROAD

ABDde irketlerin yatay olarak gruplamasna bir rnek: "US Steel Corporation"n oluumu.

6

21

III. Bymenin dalgalanmalarA N A H T A S Z C K R

A. Refahtan bunalma: 19. yzyln ikinci yarsndan...

Belge 1 ve 3

BUNALIMEkonomik faaliyetin nemli oranda ve srekli olarak gerilemesi. Bu gerilemeye genellikle isizlik elik eder.

n 1850 ve 1860l yllarda Avrupa ekonomisi artc bir byme yaad. Kaliforniyada (1848) ve Avustralyada (1850) altn madenlerinin kefedilmesiyle ortaya kan para bolluu ve demiryollarnn geliimi sayesinde, konjonktr* de buna olanak tanyordu. Sanayi rnlerine olan talep artyor ve Fransa, Birleik Krallk ve Belikada ylda % 34 orannda nemli bir ekonomik byme salyordu. n 1870li yllarn banda, konjonktr olumsuz bir hal ald. 1873te Viyana Borsasnn kmesi byk bunalm* (1873-1896) balatarak refah dneminin sonunu getirdi. Sanayilemi lkelerde ekonomik byme oran % 2nin altna dt. Bu skntlarn pek ok nedeni vard: - Kaliforniyadaki madenlerin tkenmesiyle altn ktl ba gstermiti; - nceki dnemde gerekletirilen nemli yatrm*lar her zaman umulan krlar getirmemi, dolaysyla yeni yatrmlar yapmak iin gerekli sermaye bulunamaz olmutu; - 1873ten nce bymeyi besleyen teknik ilerlemeler tm meyvelerini vermilerdi ve yenileri pek beklenmiyordu; - Patronlar sorunlarn artk cretleri drerek zemiyorlard; sendikalar halinde rgtlenen iiler (bkz. s. 46), kendilerini savunmay renmilerdi.

S

Z

L

K

* Konjonktr * Yatrm * Speklasyon (bkz. s. 339)

B. 20. yzyln ilk yarsna

Belge 2, 4, 5 ve 6

Dnya altn retimi (ton)700 Altn madenlerinin kefi 600 Kaliforniya ve Avustralya Alaska Gney Afrika

n 1896dan itibaren sanayi dnyas, ksmen yeni altn madenlerinin kefi (Alaska ve Gney Afrika) sayesinde, yeniden byme srecine girdi. zellikle ABDde ok ak grnen bu byme, 1914-1918 savandan sonra da devam etti. 1920li yllarda, Avrupa ve ABDde sanayi retimi % 50den fazla art gsterirken, sanayileme de evreyi ve toplumlar dntrmeye devam ediyordu. nsanlar toplu tamaclk, yaam konforu ve elence alannda yeni olanaklara kavutu. Bu modernleme, ekonominin hl geleneksel tarma dayal olduu dnyann geri kalan geni blgeleri (Asya, Afrika ve Latin Amerika) ile byk bir tezat oluturuyordu. n 1896da balayan byme sreci, ekim 1929da borsa speklasyon*lar yznden Wall Street Borsasnn kmesiyle (bkz. s. 330) birdenbire son buldu. Bu olay, abartl bir biimde borsaya yatrm yapm olan ok sayda bankann iflas etmesine neden oldu. Amerikan ekonomisinin dzeni bozuldu. Bankalarn g kaybetmesi nedeniyle, ne irketlere bor vermek ne de tketim kredileri salamak iin gerekli sermaye bulunabiliyordu. n Ancak, ABDnin yaad ekonomik glkler hisse senedi deerlerinin bu biimde dmesini aklamak iin yeterli olmayabilir. Kriz kmadan aylar nce, lkede tketimin azald gze arpyordu. Bu anlamda kriz, ayn zamanda talep yetersizliine bir cevap olarak ortaya kmt ve isizliin byk oranda artmasna yol at: 1933 ylnn banda, 12 milyon Amerikal isizdi. Kriz, sanayilemi dnyann tamamna hzla yayld. Amerikallarn Avrupaya yatrdklar sermayeleri toplu halde geri ekmeleri, bu ktada da (zellikle Avusturya ve Almanyada) bankalarn iflas etmesine neden oldu. Bunun yal Avrupa ktas zerindeki etkileri de Kuzey Amerikadakilerle aynyd: isizlik ve toplumsal kriz.

500

400

300

200

100

0 1830

1850

1870

1890 19001910

Refah

Bunalm

Refah

1

Dnya altn retimi.

Altn retimi, 19. yzylda ekonomik konjonktrn nemli gelerinden biriydi.

22

4

20. yzyl balarnda atlm ve ilerleme.

Yal dnyamz hi dnya savandan hemen nceki yllarda olduu kadar sevmemitim. [] Krk yl sren bar lkelerin ekonomik dzenini salamlatrmt. [] Yal Avrupamzn tm lkelerinde neredeyse ayn biimde hissedilen bir atlm balyordu. [] Zenginliin artt ve daha geni kesimlere yayld, hereyde hissediliyordu. Bir icat, bir keif eskisinin yerini alyor ve herbiri gz ap kapayncaya kadar herkese maloluyordu. [] Blriot Man Denizi zerinden utuunda, sanki bizim kahramanmzm gibi Viyanada sevin lklar atmtk.Stefan Zweig, Dnn Dnyas (Stokholm, 1942).

2

Yatrmlardaki belirsizliin aynas Borsa.

19. yzyldan bir karikatr: Solda art, sada d.

3

ada bir tann gznden 19. yzyl sonu bunalm.

Ekonomik faaliyetimizin son durumunu anlatmak iin, ngiltere ve ABDde "snai ve ticar buhran" ya da "ekonomik buhran" szcklerini benimsediler. Kriz genellikle ani, bazen iddetli, ama ksa sreli ve kesin sonular olan bir sarsntdr ve ilerin yeniden canlanmas fazla gecikmez. "Buhran" szc, zenginliin toplumsal hareketinde nemli bir hz ve younluk kayb ifade eder. Bu, tpk yaamn ar ar, derece derece snmesi gibidir ve etkileri, srecin uzunluu ve tnelin ucundaki n bir trl grnmemesi nedeniyle iyice arlar. Bylesine vahim olan bu olgunun biz hem mimarlar hem de kurbanlaryz; yle mimarlar ve kurbanlar ki, ou bilinsiz, buhrann daha mutlu yarnlar m hazrlad, yoksa toplumsal bir zlmenin habercisi mi olduu konusunda ise hemen hemen tm kararsz. Buhran, tam anlamyla uzun sreli bir kriz, ekonomik dengelerde genel nedenleri hl varln koruyan bir koputur. Buhran, ite bu uzama nedeniyle yava yava ahlak dnyasna da yaylr; ekonomik yaamdaki yavalamaya ahlak k elik eder. Toplumlarn manev yaamlarnn ilevleri, organik ve ekonomik yaamlarndaki bozukluklarn darbesini yer. Evliliklerin zorlamas gelecekte inan eksikliine yol aacak, intihar ve su oranlarndaki art ekonomik dengedeki kopuun uursuz n yayacaktr.Hector Denis, La Dpression conomique et sociale et lhistoire des prix (Brksel, 1895). 25 20 15 10 5 01925 1927 1929 1931 1933 1935 1937 1939 Aktif nfus iinde isizlerin oran (%)

5

1927 tarihli Citron reklam.

"Fransz sanayiine katkda bulunun, Citron satn aln."

Bu yazara gre, 19. yzyl sonu bunalmnn balca zellikleri nelerdir?

Refahtan krize: ABDde isizlik. 6

Refah

Kriz

23

A

N A H T A S Z C K

R

C. Dalgalanmalarn aklanmas: Devre kuram

Belge 2 ve 3

EKONOMK DEVRELERretimi, ticareti, istihdam, fiyatlar, maalar, vs. etkileyen dalgalanmalar. Bir devre iinde bir byme ve bir durgunluk ya da yavalama aamas yer alr.

n ktisatlar, ekonomik refah ve klme dnemlerinin dnml olarak yer deitirmesi zerinde dnmeye daha 19. yzylda balamlard. 1862de Juglar, 6 ile 11 yl arasnda deien aralklarla atlm ve kriz aamalarnn birbirini izledii ekonomik devre*leri tanmlad. 20. yzylda Kondratiyev ve Schumpeter gibi baka iktisatlar, Juglarn dalgalanmalarnn zerine oturan yaklak 25 yllk baka aamalar olduunu ortaya kardlar. "A aamas"nda retim, cretler ve krlar ykselirken, "B aamas"nda duruyor ya da dyordu. n Kriz dnemleri ya da B aamalar iflas ve issizlik getiriyor, ama en zayf irketleri ortadan kaldrarak ve dierlerini i kalitesini ve retkenlii arttrmaya zorlayarak ekonominin saln kazanmasna katkda bulunuyordu. Bu aba bir kez gerekletirildikten sonra, ekonomi yeniden atlma geebiliyordu. Ama bunu ehresi deimi olarak yapyordu; sahnede n plana yeni faaliyet kollar geiyordu. Schumpetere gre krizler ekonominin gelimesi iin vazgeilmezdi.

S

Z

L

K

* Fordizm * Serbest ticaret * Korumaclk * Devalasyon

D. Dalgalanmalarla mcadele: ktisat politikalar

Belge 1, 4 ve 5

n Sanayi ekonomilerinde glkler, kt hasatlarn zora soktuu tarm ekonomilerinde olduu gibi retim azlndan deil, retim fazlasndan kaynaklanr. rnlerin srlecei pazar sorunu ortaya kar. nceleri bu ihtiyac i pazarlar karlyordu. 19. yzyldan itibaren byk maazalar almaya balad (1849da Londrada Harrods, 1852de Pariste Le Bon March gibi). 1914te, Amerikal otomobil reticisi Ford, daha ok tketmeleri ve zellikle kendi rettii otomobilleri satn alabilmeleri iin iilerinin maalarn arttrd; bu uygulamaya fordizm* ad verildi. Bir yandan da "reklam" ve kredilerle pazar canlandrma abas iine girildi. n Birleik Krallk, retimini darya daha kolay satabilmek iin 19. yzyln ortalarndan itibaren serbest ticaret* ilkesini benimsedi. Onu 1860da Fransann yapt gibi pek ok lke izledi. Ancak sanayilemi lkeler arasndaki rekabet younlanca, bu politikann yerini korumaclk* ald: Her lke kendi pazarn, zellikle 19. yzyl sonundaki byk bunalm srasnda, yani 1873-1896 dneminde, yksek gmrk tarifeleri ile korumaya alt. Sanayilemi lkeler arasndaki rekabetin sertlii mal ve smrgeci bir emperyalizmin ortaya kmasna neden oldu. n 1929 krizi, rnlerin srlebilecei pazarlar bulma kaygsn iyice canlandrd. ngiliz iktisat Keynes (1883-1946), stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi (1936) adl eserinde, krize zm olarak tketimin arttrlmasn nerdi. Onun bu nerileri ABD, Birleik Krallk ve Fransada izlenen politikalara esin kayna oldu. Bu politikalar sonucunda toplu tketim artt ve devletlerin ekonomik yaamdaki rol nem kazand. Bunun yan sra devletler, ekonomilerini ABDde Tennessee vadisine kurulan barajlar gibi byk bayndrlk almalar ve silah siparileri yoluyla da iyiletirmeye abalyorlard. Ayn zamanda uluslararas rekabet byyor ve korumac politikalar Birleik Krallk da dahil olmak zere her yerde gleniyordu. n 19. yzylda ve 1920lerde yaanan ekonomik bymenin temelini oluturan parasal istikrar bu gelimelere kurban edildi. ABD gibi pek ok lke, ihracatlarn arttrmak amacyla devalasyon* yapma yoluna gittiler. Japonya ve Almanya gibi baka lkeler ise, ekonomik glklerin zmn, kendilerine yeni kaynaklar salayaca dncesiyle, topraklarn geniletmekte aradlar. te bu tercih, dnyay kinci Dnya Savana srkleyecekti.

1930lu yllarda, ngilterede korumac tepkiler."Alman rnlerini boykot edin. ngiliz mal satn aln."

1

24

Kondratiyev devreleri. 2Savalar (Krm, Amerikan i sava, talya, 1870 Fransa, Meksika); 1848 devrimleri Bismarck sistemi Savalar (spanya-ABD, Boerler, Japonya, Balkanlar, 1914-1918); 1917 Devrimi ki sava aras (1939-1945, in Hindi, Kore, Vietnam, Cezayir); in Devrimi1973

3

19. yzyl sonu iktisat tarihine uyarlanm devre kuram.

A1873

B

A

1920

B

A

Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev 1892 doumlu bir Rus iktisatdr. Konjonktrn Byk Devreleri adl eserinde, gnmzde hl kendi adyla anlan ekonomik devreleri aklar. 1920den 1928e kadar SSCB Konjonktr Enstitsn yneten Kondratiyev, daha sonra bu grevden uzaklatrld. 1930da tutukland ve 1938de kuruna dizildi. Byk bir devrenin ykselme dalgas gerilemeye balamadan nceki yirmi yl boyunca, teknik icatlar alannda nemli bir faaliyet gze arpar. Ykselme dalgas balamadan nce ve balang aamasnda, bu icatlarn sanayi alannda geni lde uyguland gzlenir. Bu uygulamalar retim ilikilerinin yeniden dzenlenmesine baldr []. 1870li yllardan itibaren doa bilimlerindeki hzl ilerlemelere bal olarak, teknik alanda, zellikle de elektrik konusunda nemli icatlar yapld []. 1870-1890 yllar arasnda gerekleen bu teknik baarlar, hzla sanayide uygulama alan buldu. zellikle kimya ve elektrik sanayii derin bir dnm, bir tr yeni sanayi devrimi geirdi. 1890lardan itibaren, elektrik kullanm motor tekniklerinde adeta devrim yaratt. Motor gc ve i aletleri, aydnlatma ve iletiim alannda da hzla ilerledi. Ve tpk 19. yzyln ilk yarsnda yaygn buhar kullanmnda olduu gibi, elektriin ve kimya alanndaki bulularn yaygn kullanm da ekonomik kalknmann yeniden hz kazand bir dneme rastlad.Nikolay Dimitriyevi Kondratiyev, Konjonktrn Byk Devreleri [Rusa] (Moskova, 1926).

1940 1896 1848

Demiryollar, Buharl gemiler

Kimya sanayii, elektrik, petrol, otomobil Kondratiyev devreleri

Nkleer

B Y O G R A F 4John Maynard Keynes (1883-1946).Cambridge niversitesinde iktisat profesr olan Keynes, iktisatlar arasnda hakim olan grlere kar sk sk zgn tavrlar alrd. rnein, 1919da Almanyaya dayatlan sava tazminatlarnn ok yksek olduunu sylemi, 1920li yllarda da ngiliz hkmetinin izledii deflasyon politikasn eletirmiti. Ancak kendisini nl yapan, 1930lu yllardaki kriz srasnda gelitirdii ve zellikle stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi adl kitabnda aklad fikirleri oldu. Uygulanmasn istedii liberalizm ilkelerine bal olan Keynes, tketimi, zellikle de halk tketimini arttrmann kanlmaz olduuna inanyordu. Bunu salamak iin, klasik liberalizmin tm dogmalarna kar karak, altn para standardndan vazgeilmesini ve devletin ekonomiye mdahale etmesini savunmakta tereddt etmedi. Bu tezler 1930lardan itibaren ve zellikle kinci Dnya Savandan sonra etkili oldu. ngiltere Merkez Bankasnn genel mdr yardmcl grevine getirilen Keynes, 1944te dnya para sisteminin yeniden ina edildii Bretton Woods Konferansna katld; ancak konferansta tm nerileri kabul edilmedi.

1930larn en nl bayndrlk 5 almalarndan biri: San Franciscoda Golden Gate Kprs.

25

IV. Kreselleme anda Osmanl ekonomisi, 1838-1914S Z L K* D ticaret hacmi * Sikke

Sanayi devrimi sonrasnda, 1820lerden Birinci Dnya Savana kadar geen yaklak yz yllk srede Osmanl Devleti, Batnn asker, siyasal ve iktisad gcyle kar karya geldi. Osmanl ynetimi bir dizi reformla devletin gcn artrmaya alrken ekonomi de da almaya balad. Kreselleme a olarak da anlan bu dnemde Bat Avrupa ile Osmanl ekonomisinin ilikisi ticaret ve yatrmlar yoluyla oldu. Mamul mallar ile tarmsal mallar arasndaki ticaret daha nce grlmemi boyutlarda ve hzla geniledi. Yzyl ilerledike Bat Avrupal giriimcilerin yatrmlar da nem kazanmaya balad.

A. 1838 Ticaret Antlamas

Belge 1 ve 2

n 1838 ylnn 16 Austos gn Sadrazam Reit Paann Boaziinde Balta Limanndaki konanda Reit Paa ile ngiliz elisi Ponsonby iki devlet arasnda yeni bir ticaret antlamas imzalyorlard. Bu antlamay ayn yl Fransa ile, daha sonra da dier Avrupa devletleriyle imzalanan ve benzeri koullar ieren dierleri izleyecektir. n 1838 ncesinde Osmanl Devleti hem ithalat hem de ihracat zerinden yzde 3 orannda gmrk vergisi almaktayd. Balta Liman Antlamas ihracata uygulanan vergileri yzde 12ye karyor, ithalattan alnan vergiyi ise yzde 5 olarak saptyordu. hracattan alnan vergiler Birinci Dnya Savana kadar yzde 1 dzeyinde kald. thalattan alnan vergiler ise Osmanl ynetiminin abalar sonucunda bir miktar artrlm, 1861de yzde 5ten yzde 8e, 1905te yzde 11e ve 1908de yzde 15e karlabilmitir. Osmanl Devleti 1838 Antlamasn ancak Birinci Dnya Sava baladktan sonra bir kenara itebilecek ve ancak savan getirdii olaanst koullarda daha bamsz bir d ticaret politikas izleyebilecektir. n Bu antlamann kendi bana Osmanl sanayiini yktn ileri srmek yanltc olur. 19. yzyla gelindiinde Osmanl zanaatleri dinamizmini byk lde yitirmiti. Bat Avrupa sanayii ile rekabet edebilmesi ok zordu. Ancak bu antlama, Osmanl hkmetlerinin daha sonralar bamsz d ticaret politikas izleyebilme seeneini ortadan kaldrmtr. Osmanl ynetimi, antlamann iktisad ve mal sonularndan habersiz olmamakla birlikte, esas olarak siyasal nedenlerle, Birleik Krallkn Osmanl Devletinin toprak btnln korumasn salamak iin bu antlamay imzalamtr (bkz. s. 130).

B. D ticaret1Anadoludan yllk ihracat miktarlar, 1820-1912.Yllar 1820-1822 1838-1840 1850-1852 1874-1876 1897-1899 1910-1912 Endeks (1820-1822 = 100) 100 138 200 582 980 1 250

Belge 1, 2, 4 ve 5

n 19. yzyln balarnda Osmanl d ticaret hacmi*, imparatorluk iindeki toplam retimin yzde 1 ya da 2sini amyordu. mparatorluun kendi i ticareti d ticaretten ok daha nemliydi. Avrupada Napolyon Savalarnn sona ermesinden sonra bu tablo hzla deiti. Osmanl ekonomisi gda maddeleri ve hammaddeler ihra eden, buna karlk mamul mallar ve belirli gda maddeleri ithal eden bir ekonomi durumuna geldi. Birinci Dnya Savana kadarki dnemde Osmanl d ticareti 10 kattan daha fazla artmt. n Ttn, zm, incir, ham ipek, tiftik, afyon, mee palamudu, fndk, pamuk ve zeytinya gibi tarmsal rnler 19. yzylda Osmanl mparatorluunun temel ihra mallarn oluturuyordu. Ticaretin ve kent nfusunun artna kout olarak tarmda pazar iin retim de yaygnlamaya balad. n Bat Avrupadan yaplan ithalatn yardan fazlas mamul mallardan, zellikle de pamuklu ve ynl tekstil rnlerinden oluuyordu. 20. yzyln balarna gelindiinde, kentlisiyle kylsyle, yoksuluyla zenginiyle Anadolu ve imparatorluk nfusu byk lde ithal mal pamuklu kuma ya da ithal mal iplik ile yerel olarak dokunmu pamuklu kuma kullanmaktayd. Sanayi Devriminin rnlerinin rekabeti karsnda, zanaatlara dayal retim faaliyetleri kimi dallarda direnebilmi ancak pek ok dalda gerilemiti.

Kaynak: evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, 1820-1913 (stanbul, 1994).

26

2

Diyarbakrda el sanatlar (1889).

... Diyarbakrda ihracata ynelik retim yapan imalt trleri unlardr: bakrclk, demircilik, deri iilii, ipekli ve pamuklu dokumaclk ve ipek bcei yetitiricilii. Tenekecilik, nalbantlk, duvarclk, kerestecilik, marangozluk, kunduraclk, vs. gibi zanaatlar yalnzca yerel tketim iin retiyorlar. Bakrclk: Diyarbakrda bu retim kolu eskiden ok canlyd. Yerel tketim ve ihracat iin alan 230 imalthanede, ylda 65.00070.000 kilo civarnda ilenmi bakr retilirdi. Hepsi Hristiyan olan 600 usta ve ii, % 25-30 net kr brakan bu ile geimlerini salard. Bakrn te ikisi ihra edilir, kalan yerli piyasaya verilirdi. nde gelen ihracat pazarlar Musul, Badat, Harput, Malatya ve Erzurumdu. Bu 230 imalathanenin imdilerde yalnzca 30 tanesi ayakta; alan ii says ise 100 civarnda. Sata sunulan miktar 16.000 kilo olduu gibi, krllk oran da % 5-6ya dmtr. hracat tmyle durmu gibidir. ... Deri iilii: Yirmi yl nce Diyarbakrda, her biri drt-be ii altran 80 tabakhane (debbahane) vard. Ylda yaklak 15.000 Osmanl liras deerinde deri retirlerdi ve net krlar % 25-30 idi. Bu deriler Musul, Badat, Harput, Malatya, Sivas, Erzurum ve Trabzona ihra edilirdi. Bugn Diyarbakrda yalnzca yedi tabakhane kalmtr ve rettikleri derinin piyasa deeri 2.000 liray bulmuyor. retim yerli pazara ynelik; ok az bir miktar da Harput ve Malatyaya gnderiliyor. Bu i kolundaki krllk oran ise imdilerde yalnzca % 9-10 civarnda.Fransz konsolosu Bertrandn raporundan, Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914 (Chicago, 1980).

4

Osmanl Devletinin nde gelen ihra rnleri, 1909-1913 (toplam ihracat iindeki paylaryla).1909 Kuru zm Ham ipek Fndk Pamuk Tiftik Arpa Afyon pek koza ncir Mee palamudu Yapa Yumurta Zeytinya Susam Buday Dier* 8,9 10,0 3,7 5,0 5,1 1,4 2,6 3,3 3,4 4,5 1,6 3,2 2,3 0,9 0,2 43,9 1910 6,3 7,2 5,6 3,8 3,9 3,8 5,0 3,7 3,3 2,8 3,1 2,6 3,1 1,7 0,4 43,7 1911 7,7 6,7 3,9 3,9 2,6 6,2 3,1 4,6 2,4 1,6 3,4 2,5 2,1 1,5 1,6 46,2 1913 10,4 6,8 5,3 5,6 3,4 3,6 3,7 2,4 2,6 2,5 3,2 2,7 1,6 0,8 0,5 44,9

Osmanl kt paralar. Osmanl Bankasnn kartt (16 Kasm 1863) ilk kt para olan 200 kuruluk banknotun n ve arka yz.19. yzyla kadar Osmanl para dzeni sadece altn, gm ve bakr sikke*lerden oluuyordu. lk Osmanl kt paralar kaime ad altnda 1840 ylnda piyasaya srld. 1863 ylndan itibaren kat paralar devletin verdii yetki ile Osmanl Bankas piyasaya srmeye balad. Ayrca 1877-1878 Rus Sava ve Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti ek gelir salamak amacyla byk miktarlarda kat para basmtr. Bu uygulama fiyatlarda nemli artlara neden olmutur.

3

5

Tarmda gelime.

hracatn bu kadar artmas, ihra edilen mallarn retimindeki nemli artn sonucudur. rnein, 1884te ttn ekilen alann toplam 192.262 dnmd; bu miktar 1911de 814.162 olmutur. 1884te 22,5 milyon kilo olan rn miktar 1911de 63,5 milyon kiloyu buldu. Akdeniz kysnda, en nemli pamuk yetitirme blgesi olan Adanann retimi, 1896 ylndan 1914 ylna kadar, 400 tondan 33.750 tona kt... zm ve incir retimi de cidd bir art gsterdi. 1904ten 1913e zm retimi 36.000 tondan 69.000 tona, incir retimi ise 18.000 tondan 32.000 tona kt.A. D. Naviev, Aerki ekonomiki turtsii (Moskova ve Leningrad, 1937).

(*) Dier rnler arasnda bulunan ve yukardaki rnlerin oundan daha nemli oranlarda ihra edilen ttn ve dokuma hal, veri eksiklikleri dolaysyla bu tabloya alnmamtr. Kaynak: evket Pamuk, 19. Yzylda Osmanl D Ticareti (Ankara, 1995).

27

A

N A H T A S Z C K

R

C. Demiryollar

Belge 2, 3 ve 4

DYUN-U UMUMYE YNETM1881de Osmanl borlarnn denmesini dzenlemek zere oluturulan uluslararas kurum. Ayrca bkz. s. 34-35.

n 19. yzylda Osmanl ekonomisindeki en nemli gelimelerden biri de demiryolu yapmdr. Osmanl yneticileri demiryollarndan birok yarar bekliyorlard. Bunlarn banda i gvenliin salanmas, devlet gcnn imparatorluun uzak kelerine ulatrlmas ve sava dnemlerinde cepheye asker ve malzeme tanabilmesi geliyordu. Demiryollar sayesinde tarmsal vergilerin daha etkin bir biimde toplanabilecei ve Anadolu gibi bo topraklarn bulunduu blgelerde yeni alanlarn tarmsal retime alaca da umulmaktayd. n Osmanl Devletinin sunduu kr garantileri demiryollarnn yapmn ve iletmesini stlenen yabanc irketlere ok elverili koullar sunuyordu. 19. yzylda Anadoluda yaplan demiryollarnn en nemlileri Ege blgesinde zmir-Aydn ve zmir-Kasaba hatlar, stanbulu Anadoluya balayan zmit-Ankara ve Eskiehir-Konya hatlardr.

D. D borlarn Osmanl Devleti Krm Sava srasnda, 1854ten itibaren Bat Avrupadan bor almaya balad. Elverisiz koullarla, ok yksek faizlerle alnan borlardan sonra Osmanl Devleti, 1876da borlarn deyemez duruma geldiini ilan etmek zorunda kald. n Osmanl Devleti ile alacakllarn temsilcileri arasnda balayan mzakereler, aralk 1881de imzalanan bir antlamayla sonuland. Hicri takvime gre "Muharrem Kararnamesi" diye adlandrlan bu antlama ile d borlarn miktarlar indiriliyor, deme koullar yeniden dzenleniyordu. Buna karlk Osmanl Devleti, yabanc alacakllarn temsilcisi olarak alacak ve devletin vergi gelirlerinin bir blmn toplayp yabanc alacakllara aktaracak yeni bir rgtn kurulmasn kabul ediyordu. Bylece Osmanl maliyesinin nemli kimi gelir kaynaklar Dyun-u Umumiye (Genel Borlar) Ynetimi* ad verilen ve yabanc alacakllar tarafndan ynetilen bu yeni kurulua teslim edilidi. n 1914e gelindiinde, Osmanl Devletinin d borlar 160 milyon ngiliz lirasna ulayordu. Mal bunalm yine arlam, eski borlarn anapara ve faizlerini deyebilmek iin giderek artan miktarlarda yeni bor bulmak zorunluluu belirmiti. Osmanllar her yeni borlanma iin yabanc devletlere yeni dnler vermek zorunda kalyorlard.

E. Anadoluda nfus ve gelir dzeyi

Belge 1, 5 ve 6

1

Bugnk Trkiye snrlar iinde nfus, 1840-1939.Yllar 1840 1880 1914 1927 1939 Nfus (milyon) 10 13 16 13,5 17