Tarkovsky Sineması

7/28/2019 Tarkovsky Sinemas

1/8

Tarkovsky Sinemas, Sanat ve Stalker Filmi

Andrei Tarkovsky, sinema sanatn bir avu filmiyle tepeden trnaa dntrmbyk bir ynetmen; sanatn ve insan varlnn amac zerine dnm birbilge; d dnya ile idealleri arasndaki uyumsuzluktan muzdarip bir mnzev; bir

ada dervi. Bunlarn hangisi Tarkovs...kyyi daha ok tanmlar?

Genelde sanatn, zelde de sinemann tepeden trnaa profana teslim olduu birdnemde ortaya kan bir byk sinema ynetmeni olan Tarkovskyyi dier tmynetmenlerden ayran da profan ile kutsal arasndaki ilikide tutunduu tavrdr.nsann ruhsal bir varlk olduunun bilincinde olan ve bu ruhsall ortayakoymak iin sanatna hayatn adayan bir ynetmenden bahsediyoruz.

nsann ruhsal alan ile kopan balarnn, insanda yaratt derin elikilerin,acnnfarknda olmas ve bunlar sinemasnn ortasna koymas, byk yetenei ileiirsel bir hayat kavrayna sahip olmas onu sinema sanatnda ayr bir yerekoyar. Sinemada ruhsallk elbette ele alnmtr. nsan ruhsal bir varlk olarak elealmak iin yola kan filmlerin byk ounluunun, insan ilikilerine,cinsellie,insann psikolojisine, sosyolojisine, politikaya saplanp kalmas, bu filmlerin

buradan syrlp akn alanla, ruhsal alan ile balant kurmasn zorlatrr. Bufilmlerde ruhsallkfilmin iinde bir yer oluturur. Bu bazen dinsel bir olayn veyadeneyimin aktarm, bazen mitolojik konular etrafnda dnmeler olarak yeralabilir. Ancak btn bunlar bu filmleri ruhsal alanla ilikide sorunlu hallerindenkurtaramazlar. Bu filmlerde ruhsallk, film iinde alanlardan bir alan iken,Tarkovsky filmlerinde ruhsallk filmin tmne ikin vaziyettedir. Filmin kendisiinsann ruhsal ynn gsterir nk.

Ne olursa olsun bir meta olarak tketilmek istenmeyen her trl sanatn amac,

hi phesiz kendine ve evresine, hayatn ve insan varlnn amacn aklamak,yani insanolunun gezegenimizdeki varolu nedenini ve amacn gstermekolmaldr. Hatta belki de hi aklamaya bile kalkmadan onlar bu soruyla karkarya brakmaldr. (Mhrlenmi Zaman- Andrei Tarkovsky) Sanatn amacn

bu ekilde tanmlayan Tarkovsky iin, sanat, insan etkinlikleri arasndaki enkutsal, en bencil olmayan etkinlik olarak tanmlanabilir. evresi ile kurduu iliki

biimi dolaysyla, i dnyasnn ve ruhunun uyumsuzluunu fark eden insannuyum zlemidir sanat. deale duyulan zlem( Mhrlenmi Zaman- Andrei

Tarkovsky). zlenen bu idealin, istenen bu uyumun asla gerekleemeyecekolmas insandaki bitip tkenmeyen acnn da kaynan oluturur. nsan iin sanat,

bu uyumun, bu ideal zleminin bulunmak istendii bir ka, ya da daha doru


2/8

tabiriyle bu uyumun ve idealin bulunabildii yegne insan etkinliidir. Buanlamda sanatn dinsel deneyimle ilikisi de, ortak amalar ve bu amalaraulamada tuttuklar ruhsalyolun benzerlii ile belirgin hle gelir.

Sanat Yaratcnn aynadaki cilvesidir. Biz sanatlar bu jesti tekrarlamaktan,

taklit etmekten baka birey yapmyoruz. Bu yzden, Yaratandan bamsz birsanata asla inanmyorum. Tanrsz bir sanata inanmyorum. Sanatn anlamyakarmadr. Bu benim yakarm. Eer bu dua, bu yakar, benim filmleriminsanlar Tanrya yneltebilirse ne mutlu bana. Yaamm esas anlamn bulacak.Hizmet etmek. Ama bunu asla bakalarna empoze etmeye kalkmayacam.Hizmet etmek, fethetmek demek deildir. (France-Culturen 7 Ocak 1986Saysndaki Tarkovsky Rportaj)

Sanatnn ortaya koyduu sanat eserinin, Aristocu manada dnyann bir kopyasdeil (mimesis), Allahn insana verdii yaratma yeteneinin zgn,tekrarlanamayan ve kopyalanamayan bir davurumu olduunu dnyorum.Sanat, kendisine verilen hediyenin farknda olan, ama Tarkovskynin deyimiyle

bu hediyeden vn duyan deil, bu hediye ile hizmet etmek isteyen birhizmetkardr.

Sanatsal kavrayn ortaya konmas ile bir sufinin hakkati dolaysz alglamasarasnda benzerlikler vardr. Bu iki kavray da aklla deil, kiinin dnya ile,hakkat ile kurduu ilikinin ekli ile birbirleriyle benzeirler. Sanat, algs vekavrayyla her seferinde dnyann yeni ve benzersiz grntsn, mutlakgerein bir hiyeroglifi olarak ortaya koyar. (Mhrlenmi Zaman- AndreiTarkovsky) Sanat iin de aynen bir mistik gibi, sezgisel olarak hakkatin elegeirilmesi sz konusudur. Sanat pozitivist gereklik algsnn bizden gizlediitinsel gerekliin kavraynn yoludur bu anlamda.

Tarkovsky iin sanat, tinsel olana ulama, madd gerekliin ok tesindeki tinselalana nfuz etme yetisidir. Sanatnn sahip olduu bu yeti ise kendisine hizmetetmesi karl bahedilmitir. Tarkovsky, hizmet etmeyi, insan davranlarnnen asili ve bireysellie varmann tek yolu olan zveride bulur. Gnmzdezveriyi unutan insanln, insanlklarn da unutmas Tarkovsky filmlerinin deana sorunudur.

Tarkovsky iin sanat, insana sonsuzluu duyumsatan bir deneyimdir. Bu

deneyimin szcklerle asla aktarlamayacan dnen Tarkovsky, bu anlamdaeitli dinlerin mistik gelenekleriyle ve elbette tasavvuf ile paralel bir dnceiindedir. Mistik deneyim ile baz insanlara ak olan bu sonsuzluk deneyimi,


3/8

sanat ile her insan iin mmkn hle gelir. Sanat, sonsuzluu denenebilir klarTarkovskyye gre.

Eer, gerekliin bilimsel ve duygusuz bir ekilde kavranmas, hibir zamansonu gelmeyen bir merdivenin basamaklarn trmanmakla e anlama geliyorsa,

sanatsal kavray da insana, kendi iinde mkemmel ve btnlemi, sonuolmayan bir alanlar sistemini hatrlatr. Bu alanlar, bazen birbirlerini tamamlar,

bazen birbirleriyle de eliir; ama hibir art altnda birbirlerinin yerinidolduramazlar. Aksine, birbirlerini zenginletirir, btnsellikleriyle sonsuza dekuzanan, her eyin zerinde zel bir alan olutururlar. Kendi iindesebeplendirilmi ve her daim geerliliini koruyacak olan bu iirsel vahiy, insanakimin kopyas olduunu kavradn ve bunu ifade etmek iin yetenee sahipolduunu kantlamaktadr. (Mhrlenmi Zaman- Andrei Tarkovsky)

Dnyadan edindii izlenimin dolaysz olmasyla ve bunu aktarabilmektekiyeteneiyle sanat, Cahit Koytakn syledii gibi bir anlamda tanr mezidir.Ancak, burada modern sanatn, nden ba dnen ve kendi egolaryla babaakalan sanatlarnn kendilerini tanr sanan dekadanslarndan deil, Yaratan ilekurduu iliki ve ona yakarmasyla insan denen varln ne olduunu bilen ve

bunu hizmet etmekle anlatmaya alan bir hizmetkr, bir muzdarip sanatfigrnden bahsediyorum. Tarkovsky, ite bu ikinci sanat tipindendir.Gzel, peinden komayandan kendisini gizler diyen Tarkovsky iin sanat, ite

bu gzeli arama yoludur. Bulmak deil, aramann kendisidir esas olan.

Gnmz sanatnda, tketim kltrnden beslenen, Adornoun kavramlatrdekliyle kltr endstrisi ile ilikisi olan ve insann, kendi varl ile ilgili entemel sorular dahi sormasn engelleyen bir eilim hakimdir. Sinema sanat da

byk oranda endstrilemi ve bu kltr endstrisinin egemenlii altnagirmitir. Sanatya has duyarlla, hakkat ile iliki biiminin bilincine deil,

sadece teknik donanma sahip olan bir takm insanlarn sinema filmi yapmaskarsnda, bufilmlerin, bir endstriye, bir reklam alanna hitap ettiini sylemekve kendisiyle ilgili en temel sorularn uzanda kalm insann sorunlarna areolmak bir yana daha da rmeye yol aacan sylemek gerekmektedir. Sonuta

bir sanatn (mesela sinemann) tekniini renmek olduka tli bir konudur veeninde sonunda renilebilir. Ancak sanat olmak ve bu duyarlla sahip olmakAllah vergisidir. Ayrca bu yetenek de yetmez. Sanatnn bu yeteneinin

bilincinde olmas ve bir hizmetkar olduunun farknda olmas gerekir.

Filmlerini, bir politik fikre, bir dnceye, bir gre angajman olarak kullananynetmenlerin aksine Tarkovsky iin, sanatn ilevi, dnmeyi tevik etmek, bir


4/8

dnce iletmek ya da bir rnek oluturmak deildir. Sanatn amac, daha ok,insan lme hazrlamak, onu i dnyasnn en gizli kesinden vurmaktr. Bu daTarkovsky iin dua demektir, yakar demektir. Sanat eserini sanatnn Yaratanayakar olarak gren Tarkovsky iin bunun tesinde bir sanat varoluu yoktur.Tarkovsynin filmleri hakknda konumak zordur. Zordur, nk filmleri belirli

bir yk stne, belirli bir fikir iletimi stne kurulmaz. Daha ok bir manevideneyim talep eder. O deneyimi yaayan insanlar iin esizdir, o deneyimiyaayamayanlar iin ise skc,yava, duraan ve anlalmaz! Ancak, bununentelektel bir sekincilikle ilgisi yoktur. Tam tersi, Tarkovsky bir sanat eserinideneyimlemek iin ak yreklilik ve teslimiyetin yeterli olduunu dnr.Sanatsnn yakarn kulaklarnda duyabilen bir ak yreklilik!

nsan varolduu srece, bireyler husule getirme eilimi de varolacaktr. nsan

kendini insan olarak hissettii srece bireyler yapmaya giriecektir. te onuYaratcsna balayan ey burada. Neye yarar sanat? Bu sorgulamann cevab uformlde yatyor: Sanat bir yakartr. Bu hereyi anlatyor. nsan sanataraclyla umudunu dile getirir. Bu umudu dile getirmeyen, manev temeliolmayan hibir eyin sanatla ilgisi yoktur, bunlar ancak parlak birer entellektelanaliz olabilirler. Picassonun tm eserleri bu entellektel analiz zerinekurulmutur. Picasso dnyay kendi analizi, kendi entellektel yeniden-yaplanmas adna boyar. Adnn tm prestijine ramen, itiraf etmeliyim ki, sanatahibir zaman ulaamadn dnyorum. (France-Culturen 7 Ocak 1986Saysndaki Tarkovsky Rportaj)

Byk bir sanat eserinin szn edeceim katmandaki almlarnn birkombinasyonu olduunu dnyorum. Bu katmanlardan birincisi, eserin (mesela

bir filmin) grnrdeki gereklik boyutudur. Bu boyutuyla her film bir gerekhikayeye sahiptir aslnda. Filmin ikinci katman olarak, onun alegorik

anlamlarn syleyebiliriz. Alegorik anlamlar ounlukla sanatnn kast ettiiama sembollerin arkasna gizledii anlamlardr. nc katman ise filmin tinselkatmandr. Bana kalrsa bir sanat eseri, ister bir roman, ister bir film olsun, bunc katmana alabildii oranda ve bu nc katmann, ikinci katmansembollerinden soyup saf bir iirsellie ulatrabildii oranda bayapt deerikazanr ve zamandan, mekandan, kltrden bamsz bir halde yaamnsrdrebilir. Tinsel katman, aynen bir mistik deneyim gibi, sanat eserini,izleyicisinin (okuyucusunun) kendi ruhsal deneyimine ortak eder ve eseri, her

kiinin kendi deneyiminde, kendi tinselliinde yaatr. Artk, alegorik katmansanatnn gizli niyetini saklamak zere kulland sembollerin cirit att bir alandeil, her kiide farkl bir deneyim alanna imkn veren ve tinsel alanla


5/8

btnleen bir alan olur. Gereklik katman ise ilk andaki grnrln yavayava yitirip, hakkate alan bir kapya doru dnmeye balar.

Bu katmann (gerek, alegorik ve tinsel) en mkemmel ekilde ortayakonulabildii filmlerden olan Stalker-z Src, bir filmin ulaabilecei

zirvelerin en ykseklerindenbirisi ve bana kalrsa sinema tarihinin en nemlifilmlerinden birisidir. Bir filmin iire, tinsel alana bu kadar yaknlaabildii okaz film biliyorum.

Bir bilim kurgu hikyesini k noktas olarak seen Tarkovsky, bu knoktasndan hareketle insann en temel ruhsal atmalarna, krizlerine k tutar.Bilinmeyen bir zamanda, bilinmeyen bir lkede bir yere meteor dmtr. Ometeorun bulunduu alana bir takm inceleme ekipleri gnderilmi, ama hibirisi

geri dnmemitir. Bu alan Zone- Blge olarak adlandrlr ve ziyarete kapanr.nk burada oraya giren her insann isteinin gerekletii bir yer vardr :Room- Oda. Stalker, bu blgeye istekli kiileri gtrp onlarn istekleriningereklemesini salayan kiilerden birisidir. Filmde, birisiilhamn kaybetmi

bir yazar, dieri bir bilim adam olan iki kiiyi blgeye gtrr Stalker. Film,Stalker, Yazar ve Bilim Adamnn yolculuudur bu anlamda.

Filmin gerek katman, yani grnr hikaye boyutu bundan ibarettir. Ancak,filmi asl nemli yapan ey, filmin insan ruhunu grnr klmadaki becerisidir.Bir ada dervi olarak Tarkovsky, adeta bir modern zaman Mantk-ut Tayryapmtr.

Byk mutasavvf Feridddin Attarn Mantk-ut Tayr adl eserinde, kular,padiahlar Simurgu bulmak zere yola kmak isterler. Onlara en bilge kuolan Hdhd nderlik edecektir. Kularn tek tek gelip kendilerine dair

konumalarndan ve bunlardan eitli zelliklerin tasavvuf tahlilininyaplmasndan sonra kular Hdhde baka sorular yneltirler. Cevaplardansonra kular yola dmek isterler ncelikle Hdhd onlara aklayc bir konumayapar. Fakat bu konumann ardndan bahane getirmeye balarlar. Hdhd tek tek

bahaneleri cevaplar. Bahanelerin sonunda bir kuun yolu anlatmasn istemesizerine Hdhd Simurga ulamak iin gidilecek yolu anlatr; almas gerekilenyedi vadi vardr, hepsi de etindir. Vadilerin adlar srasyla: Talep, Ak, Marifet,stina (ihtiyaszlk), Tevhid, Hayret, son olarak da Fakr ve Fenadr. Hdhd bu

vadilerin her birini anlatr, daha sonra etkilenen kular yola koyulurlar. Binlerceku olarak ktklar yoldan sadece otuzu Simurgun derghna varabilir. SonundaSimurgu grdklerinde ise Simurgun kendileri olduunu fark ederler; dergh


6/8

aslnda bir aynadan ibarettir.

Stalker filmi de aynen Mantk-ut Tayr gibi tasavvuf anlamaya ak bir filmdir.Filmin tinsel katman, dier katmanlarn ierecek ve kapsayacak kadar geniler.nsann hakkat araynn bir davurumu olarak yansyan filmde, bu arayn

eitli vehelerini gzmzn nne getirmemizi salayan Tarkovsky, bir ekildehakkatle ilikisi asndan ayr insanla bizi kar karya getirir. Mantk-utTayrn deiik zelliklere sahip kular gibiAkl, filmde daha ok Bilim Adam ile grnr hldedir. Soyutlamayladnmeyi bile beceremiyorsun. Belki profesrsn ama cahil olanndandiyerek Bilim Adamnn aalayan Yazar asndan insan hayat anlamnsanatta bulur. Ancak, bu iki insan tipinde eksik olan ey imandr. Tam bir imaninsan olan Stalker ise kendisini bakalarnn hizmetine adam ac eken birisidir.

Yazar, sanatn gcne inanr, ancak phecidir. man etmeyi, dua etmeyi kusurolarak grr.

Blgeye ulatktan sonra Odaya yolculuk en ksa yoldan deil, Stalkeringsterdii dolambal yollardan olur. Dz ve en ksa grnen yol en doru vetehlikesiz olan yol deildir. eitli zorluklardan geildikten sonra Odann nnekadar gelinir. Ama Yazar ve Profesr odaya girme cesaretlerini kendilerinde

bulamazlar. nk Odada en derin, aclardanbyyen en byk istekler(sylenen istek deil) gerek olmaktadr. Odann hemen nnde hepsinin ahlkizaaflar ortaya kar. Profesr, Oday, kt niyetliler girmesin diye yok etmekzere gelmitir. Yazar ise kendisiyle yzleme, en derin aclaryla yzlemecesaretinde deildir. Burada da tasavvuf bir analoji kurulabilir. Hdhd vekularn getii zorluklarla dolu vadilerin benzerlerinden Stalkern yolgstermesi ile geen bu iki kii, en nemli yerde taklp kalmtr. nk,getikleri vadilerin onlardan istediini gerekletirememilerdir. Ne inanlar, ne

kendilerine gvenleri, ne ahlaklar buna yetmemitir. Fenaya erecekleri ve huzurbulacaklar yerin bir adm tesinde bulunduklar halde imanlar olmad iin ierigirmeye cesaret edememilerdir.

Burada kimler Odaya ulamakta baarl olyorlar diye bir soruya, Stalker iyiler ya da ktler deil, ama umutsuzlar diye cevap verir. Blge ve Oda,umudunu, tutunacak daln (Tanry) yitirmi insanlk iin tek umuttur. manetmeyi unutmu insanlk iin bir umut profilidir Stalker. Sevgide ve zveride

kurtuluu bulan, Blgeyi anayurdu gren birisi. Blge harici her yerin kendisiiin hapis olduunu sylemesiyle, yurdundan ayr dm neyin hikayesiyle nekadar da rtyor! Blge, insanlkiin bir anayurt, belki, kendisinden


7/8

uzaklatrp sahtesine teslim olduumuz hayatn bizzat kendisi! Hayata atlminsann, istekleriyle ve kendisiyle yzlemesi iin, bencilliklerinden zveriyeyolculuk etmesi belki de.

Zayflk harika bir eydir, ghibir ey. Bir insan yeni doduunda zayf ve

esnektir, ld zaman ise sert, kaskat ve duygusuzdur. Bir aa byrken zayf,esnek ve tazedir. Kuru ve sert hle geldiinde lr. Sertlik ve g lmnarkadalardr. Esneklik ve zayflk ise varolu tazeliinin ifadeleridir. (LaoTzuFilmde Stalkern ifadeleri )Entelektel birikimin iki kanadn temsil edenYazar ve Profesr, Stalkern karlk beklemeyen zverisini, katksz imannanlayamazlar. Stalker iin Blge bu insanlk iin son umuttur. Onu yok etmekinsanl da uurumunda yalnz ve umutsuz brakmak demektir. Artk kimseoraya gitmek istemeyecek, artk kimse inanmyor diyerek alayan Stalkera,

kendisini zveriyle ve karlk beklemeyen akla seven kars gtrecek kimsebulamazsan beni gtr diye evkatle ve sevgiyle cevap verir. ocuklar, zSrclerin ocuklarnda sk olan bir mutant ocuktur. Ayaklar yoktur. Stalker,karsna ya sende de ie yaramazsa? diye cevap verir. Umudun olmasnn, oumudun gerek olmasndan ok daha nemli olmas! Peki ayaklar olmayanocuun, son sahnede 9.Senfoninin arka planda duyulduu o mucizevsahnesinde Tarkovsky ne kast ediyor? Byle bir soru Tarkovskyye ayp etmekolur; ama ben cevap vermek istiyorum; belki insanla umudun bitmedii olabilirmi?

Gerek katmannda bir yolculuk var. Alegori katmannda tinsel katmanaulaamayan insanlar iin ok deiik alegoriler mevcut;ama bunlarn hibirisinikastetmeyen(ya da hepsini kast eden) ve bu anlamda sembol kullanmayan bir

Tarkovsky sz konusu. Ancaktinsel katmannn almas ve deneyimlenmesiylealegorik ve gerek katmannn man bulduu bir alm. Herkesin ayr

deneyimine ak ve msait byk bir bayapt.Stalkern acsyla aclanmak ve kendi aclarmzn, araylarmzn kaynanadoru yolculuk imkn. Neden saf ve temiz bir imana sahip deiliz? Zamanzaman Yazar kadar pheci, Profesr gibi mantk olmann getirdii ruhfakirliimizi tekrar tekrar anlama imkn. Her izleyiimde ayr bir deneyimeimkan veren bir hazine. Bir kanatta Yazarn, ikinci kanatta Bilim Adamnnolduu ama uamayan ku iin eksikliin nerde olduunu kefetme imkan!Stalker byle bir film ite, her izlenite yeni bir mcevherine ahit olduunuz

hazine.

Stalkern konusu hakknda konuabilmek ok zordur, konumaya her teebbsn


8/8

de baarszlkla sonulanmas doaldr. Nefes kesici grntler eliinde suyunaltndaki mikro dnyaya yakndan bakp, onlarla temaa ederken, EduardArtemyevin olaanst mziinin bir duyulup bir kesilen sesi eliinde derinleredalmak ve ncilden, Kurann Kyamet Sresindeki ayetlere ok benzeyenayetleri dinlemek. Ruha, grntyle bu kadar yakn olunabileceini kefetmek.

Stalkerda Hz. sann safln grmek. Stalker, o, grnt asndan olaanstdinlenme sahnelerinde, tartan Yazar ve Profesre ncilden, Hz.sann dirilip,yolculuk eden iki insann yanna geldii ama o insanlarn Hz.sann yzntanmad blm anlatrken kurulan ilikiyi kefetmek! Sinemanngrntsyle, sesiyle gelebilecei keml noktalarndan birisi Stalker filmi.Sinematografisi, tasavvuf, kal deil hle odakl olmas, ruhsal alana almaimknn gstermesi asndan her ynetmen iin esiz bir kaynak olabilecekmahiyette Stalker filmi. Uzun planlar ve gerekliin eitli ynlerini

deneyimlememize imkn veren eitli kamera alarnn kullanm ile Stalkertinsel alana ulama becerisini, sinematografisinin mkemmelliiyle btnleyengerek bir bayapttr. Stalker filmini izlemeyen, gerek bir sinema sanatnn nedemek olduuna henz ahit olmamtr kanaatimce.( Enver Glen )

Documents

Tarkovsky Sineması