Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
taRtaIya AQyaayataRtaIya AQyaayataRtaIya AQyaayataRtaIya AQyaaya
AnausaMQaana kxa kxayaaAnausaMQaana kxa kxayaaAnausaMQaana kxa kxayaaAnausaMQaana kxa kxayaa-- --nvayananvayananvayananvayana
3.1 AnausaMQaana pawtaI
3.1.1 eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI
3.1.2 paayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI
3.1.3 vaNa-naatmakxósavao-XaNa AnausaMQaana pawtaI
3.1.4 pastauta AnausaMQaana pawtaI
3.2 namaunaa cayana
3.2.1 AcCo namaunao kxI ivaSaoYataaeM
3.2.2 namaunaa cayana pawtaI
3.2.3 namaunaa cayana kxa Aakxar
3.3 saamaga`I saMkxlana kox saaQana
3.4 nyaasakxI ivaSlaoYaNa pawtaI AaOr saaMiKyakxI
3.5 AnausaMQaana kxa pa`tyaXa kxayaa-nvayana
3.1 AnausaMQaana pawtaI3.1 AnausaMQaana pawtaI3.1 AnausaMQaana pawtaI3.1 AnausaMQaana pawtaI
AnausaMQaana yah ekx sauinayaaoijata pa`ikxyaa hO | AnausaMQaana kox ilae AavaSyakx saamagaI
yaaogya pamaaNa maoM paapta kxrakxr donaovaalaI ivaQaI kxao AnausaMQaana pawtaI kxhtao hO |
kxao[- BaI saMSaaoQana kxaya- Saas~aSauw pawtaI sao ikxyaa jaanaa AavaSyakx hO, [sakox ilae
saMSaaoQana kxI yaaogya pawtaI kxa cayana kxrnaa AavaSyakx hO | saMSaaoQana kxI pawtaI kxaOnasaI haonaI
caaihe yah samasyaa kxa svar]pa, pairisqataI Aaid GaTkxaopar inaBa-r hO |
SaOiXakx AnausaMQaana vaO&aainakx pawtaIsao ikxsa tarh ikxyaa jaataa hO yah AnausaMQaana kox
samasyaa kox svar]pa par inaBa-r hO | SaOiXakx AnausaMQaana yah ivaiBanna pawtaIsaoópakxarsao ikxe jaatao
hO | AnausaMQaana kxrtao samaya AnausaMQaana kox {d\doSya, takxnaIkx, saaQana, Xao~a AaOr
kxalamaanaókxalaKaMD kxa ivacaar ikxyaa jaataa hO | [sa tarh kxa maulaBaUta AaQaar haonaovaalao SaOiXakx
AnausaMQaana pawtaIkox taIna pa`kxar bataae jaa sakxtao hO |
AnausaMQaana pawtaI AnausaMQaana pawtaI AnausaMQaana pawtaI AnausaMQaana pawtaI
eoitahaisakx AnausaMQaana vaNa-naatmakx ósavao-XaNa AnausaMQaana paayaaOigakx AnausaMQaana
pawtaI pawtaI pawtaI
(BaUtakxala sao saMbaMiQata (vata-maana kxala sao saMbaMiQata (BaivaYyakxala sao saMbaMiQata
samasyaa kxa AnausaMQaana) samasyaa kxa AnausaMQaana) samasyaa kxa AnausaMQaana)
à paMiDta bansaI ibaharI, SaOiXakx kRxita AnausaMQaana, inatya naUtana
pa`kxaSana, pauNao, paRYz k. 29
3.1.1 eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.1 eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.1 eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.1 eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI (Historical Research))))
BaUtakxala maoM GaiTta GaTnaa iBannaiBanna vya@taIósaMsqaaAaoM nao ikxe hue kxaya- kox saMbaMQa maoM
ikxyaa huAa AnausaMQaana kxao eoitahaisakx AnausaMQaana kxhtao hO | vata-maanakxalaIna GaTnaaAaoM kxa Aqa-
lagaanao kox ilae BaUtakxalaIna GaTnaaAaoM kxa saMdBa- saamagaI kox r]pa maoM {payaaoga ikxyaa jaataa hO |
eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI yah paacaIna pawtaIyaaoMmaoM sao parMparagata calatao Aa[- hu[- pawtaI hO |
[sa pawtaImaoM saaQanaaoMkox icaikxtsaa kxao AtyaMta mahtvapaUNa- sqaana hO | [sa AnausaMQaana pawtaImaoM
BaUtakxalaIna GaTnaaAaoM kxa sausaMgata, yaqaaqa- AaOr vastauinaYz vaNa-na evaM Aalaaocanaa kxI jaataI hO |
à Da. kx%haDo baI. ema., 2007, Saas~aIya AnausaMQaana pawtaI, ipaMpaLapauro
A^nD kM. paiblaSar, naagapaUr, paRYz k`. 24ó25
eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI kxa mahtva eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI kxa mahtva eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI kxa mahtva eoitahaisakx AnausaMQaana pawtaI kxa mahtva
1) samaaja maoM AMQaivaSvaasaógalatafxhmaI kxa inarakxrNa kxrnaa |
2) ikxsaI BaI tarh paXapaata naa kxr sahanauBaUtaIpaUva-kx ivacaar kxrnaa |
3) AlagaAlaga kxalaKaMD kox ókxalakox AadSa- samaJaanaokox ilae |
4) iBannaiBanna camatkxairkx GaTnaa samaJanao kox ilae |
5) Aadró&aana donao kox saMbaMQa maoM ivaSvaasa inamaa-Na kxrnaa |
6) samaaja kox baDo vya@taI AaOr saMsqaakox kxaya- samaJanaokox ilae |
eoitahaisakx AnausaMQaana ko pakxareoitahaisakx AnausaMQaana ko pakxareoitahaisakx AnausaMQaana ko pakxareoitahaisakx AnausaMQaana ko pakxar
1)jaIvanacair~a 2)saMsqaa AaOr saMGaTnaa 4)vaO&aainakx AnausaMQaana 5)saMdBa- AnausaMQaana
kxa [itahasa AaOr ga`Mqa AnausaMQaana
3) SaOiXakx ivacaar pa`vaah kxa [itahasa
eoitahaisakx AnausaMQaana kxI saIZIyaMaeoitahaisakx AnausaMQaana kxI saIZIyaMaeoitahaisakx AnausaMQaana kxI saIZIyaMaeoitahaisakx AnausaMQaana kxI saIZIyaMa
1) samasyaa kxa caunaava (selection of the problem)
2) saamagaI saMgah (collection of data)
3) pa`apta saamagaI kxI Aalaaocanaa (criticism of data)
4) saamagaI ivaSlaoYaNa AaOr Aqa-inava-cana (Interpretation of data)
5) AnausaMQaana Ahvaala laoKana (Writing of the research report)
à Da. iBaMtaaDo iva. ra., 2010, SaOiXakx AnausaMQaana pawtaI, inatya naUtana
pa`kxaSana, pauNao, paRYz k. 82
3.1.2 pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.2 pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.2 pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI (3.1.2 pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI (Experimental Research))))
ivaiSaYT pa`yaaoga kxrnao kox baad {pakxmaaoM kxa Aayaaojana kxrnao kox saaqa pairisqataImaoM
kxaOnasaa badlaava haotaa hO yah doKanao kxao pa`ayaaOigakx pawtaI kxhtao hO |
@yaa hao sakxtaa hO? yaa @yaa haonaa caaihe? eosao BaivaYyakxalaIna GaTnaaAaoMsao saMbainQata
[sa pa`kxarkxI jaanakxarI pa`ayaaOigakx pawtaI maoM AataI hO | Aaja Aistatva maoM rhnaovaalaI parMtau
pa`yaaoga sao inamaa-Na kxrkox [icCta BaivaYyakxalaIna pairisqataI pa`ayaaOigakx pawtaI maoM AataI hO |
[sa pawtaI maoM kxaya-kxarNasaMbaMQa kxa inaQaa-rNa kxr SaOiXakx pagataI kxI taulanaa kxrkox
maUlyaaMkxna ikxyaa jaataa hO | pa`tyaXa inarIXaNa kxrkox ivaivaQa maapanaaoMkxI sahayataa sao maUlyaaMkxna
haotaa hO | saamaga`I saMkxlana kox ilae inarIXaNa, saaXaatkxar, samaajaimataI, manaaovaO&aainakx
kxsaaOTIya^Ma, safxlataa kxsaaOTIya^Ma, payaaoga Aaid saaQanaaoM kxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | inarIXaNa
kxa svar]pa yah inayaMi~ata inarIXaNa kxa haotaa hO |
[sa AnausaMQaana pawtaImaoM samasyaa kox Anausaar kxmasao kxma dao samaUh kxI AavaSyakxtaa
haotaI hO, yah dao samaUh inamnailaiKata hO |
1. pa`ayaaOigakx samaUh
2. inayaMi~ata samaUh
pa`ayaaOigakx samaUh par pa`yaaoga ikxe jaatao hO, Aqavaa {pacaar ikxe jaatao hO | taqaa inayaMi~ata
samaUh par payaaoga nahIM ikxe jaatao hO Aqavaa {pacaarsao paUNa-ta: Ailapta rKaa jaataa hO | AnausaMQaana
kox pa`ikxyaa maoM hmanao ikxe hue pa`yaaoga Aqavaa {pacaar kxa @yaa pairNaama huAa? yah doKanao kox ilae
hmaoM [sa pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaImaoM {payau-@ta dao samaUh kxI AavaSyakxtaa haotaI hO |
[sa pawtaImaoM {pacaar paUva-parIXaNa ikxyaa jaataa hO taqaa {pacaarkox baadkxa {ttar
parIXaNa ikxyaa jaataa hO |
à marazo ema. jaI., 2005, kRxtaISaaoQa hstapauistakxa, ma.ra.SaO.saM.va pa.
pa. , pauNao, paRYz k. 24
pa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI kxI saIZIyaMapa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI kxI saIZIyaMapa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI kxI saIZIyaMapa`ayaaOigakx AnausaMQaana pawtaI kxI saIZIyaMa
(1) (3) (5) (7)
samasyaa kxqana namaunaa cayana ikxe hue kxayaa-nvayana inaYkxYa- inakxalanaa
kxa maapana
(2) (4) (6) (8)
saMbaMiQata saaihtya pa`tyaXa saamagaI ivaSlaoYaNa Ahvaala
kxa savao-XaNa kxayaa-nvayana AaOr Aqa-inava-cana laoKana kxrnaa
paayaaOigakx pawtaI kxa mahtva paayaaOigakx pawtaI kxa mahtva paayaaOigakx pawtaI kxa mahtva paayaaOigakx pawtaI kxa mahtva
pa`ayaaOigakx pawtaI yah ekx mahtvapaUNa- pawtaI maanaI jaataI hO | kRxitaSaaoQana maoM yah pawtaI
baDI maa~aa maoM {payaaoga maoM laayaI jaataI hO | [sa pawtaIkxa mahtva hma inamnailaiKata bataa sakxtao
hOMx|
1) pa`ayaaOigakx pawtaI kxa kxaya- Saas~aSauw pawtaI sao calataa hO | iva&aana ivaYaya maoM [sa
pawtaI kxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | [sa pawtaImaoM jahMa AavaSyakxtaa haotaI hO vahMa
badlaava ikxyaa jaataa hO |
2) pa`yaaoga kxrnao kox baad Aanaovaalao pairNaama kxa inaiScata kxarNa kxaOnasaa hO? yah [sa
pawtaIWara samaJataa hO |
3) [sa pawtaImaoM Aanaovaalao Anaumaana pairSauw haotao hO, nahIM taao {samaoM pairSauwtaa laanao kxa
pa`yaasa ikxyaa jaataa hO |
4) AnausaMQaana maoM jaao paa@kxlpanaa rKaI jaataI hO {sakxI jaMaca saMKyaaSaas~aIya pawtaI sao
kxrnaa yaaogya haotaa hO | [sailae [sa pawtaI maoM paa@kxlpanaa kxI jaMaca kxI jaataI hO |
à Da. GaaormaaoDo ko. yaU.ó Da. GaaormaaoDo kxlaa, 2008, SaOiXakx AnausaMQaana kox
maUlatatva, ivaVa pakxaSana, naagapaUr, paRYz k. 301
3.1.3 vaNa3.1.3 vaNa3.1.3 vaNa3.1.3 vaNa-- --naatmakxósavaonaatmakxósavaonaatmakxósavaonaatmakxósavao-- --XaNa AnausaMQaana pawtaIXaNa AnausaMQaana pawtaIXaNa AnausaMQaana pawtaIXaNa AnausaMQaana pawtaI
vaNa-naatmakx AnausaMQaana maoM vata-maana isqataI sao saMbainQata parIXaNa ikxyaa jaataa hO | taqaa
pa`SnaaoM kox {ttar Kaaojanao kox ilae AaQaar saamagaI kxI sahayataa sao saamaga`I saMkxilata kxI jaataI
hOx| Aae hue janasamaudaya kox paitasaad sao {sa janasamaudaya kox laXaNaaoM kox baaromaoM inaYkxYa-
inakxalanao kxa payaasa ikxyaa jaataa hO |
“Aaja @yaa hO?” [sa pa`Sna kxa {ttar hmaoM vaNa-naatmakx AnausaMQaana pawtaI sao imalataa hO |
SaOiXakx AnausaMQaana maoM savao-XaNa AnausaMQaana pawtaI kxa AiQakx pamaaNa maoM {payaaoga ikxyaa jaataa hO |
SaOiXakx AnausaMQaana maoM savao-XaNa AnausaMQaana pawtaI kxao pa`mauKa pawtaI maoM Saaimala ikxyaa jaataa hO |
vyavahar maoM AiQakx pa`maaNa maoM [sa pawtaI kxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | savao-XaNa pawtaI sao ikxsaI
ekx samasyaa kxa maulaBaUta kxarNa Kaaojaa nahIM jaataa bailkx isaf-x samasyaa AaOr {sakox kxarNa kxa
sahsaMbaMQa dSaa-yaa jaataa hO | [sa pawtaIkxa bahutaaMSaI pamaaNa maoM {payaaoga ikxyaa jaataa hao taao BaI
[sa pawtaI kxao Anaokx naama sao saMbaaoiQata ikxyaa jaataa hO | 1) savao-XaNa pawtaI (Survey
Method) 2) vaNa-naatmakx pawtaI (Descriptive Method) 3) AadSa-maUlakx savao-XaNa
pawtaI (Normative survey Method)
savao-XaNa pawtaI maoM vata-maanapar bala idyaa jaataa hO | [sa pawtaI maoM ekx tarfx maoM isaf-x
jaanakxarI haotaI hO taao dusaro tarfx sao saaocao taao payaaoga hO, [sailae koxvala saamaga`I kxa {samaoM
samaavaoSa haotaa hO taqaa payaaogaSaIlataakxI AaOr {samaoM sao Anaumaana inakxalanaokxI vaRttaI BaI {samaoM
idKaa[- dotaI hO | [na saBaI tarfx sao ivacaar kxrtao hue savao-XaNa yaanao pa`cailata taqyaaoMkxa saMkxlana,
vaNa-na, spaYTIkxrNa evaM maUlyaaMkxna haotaa hO, yah kxha jaa sakxtaa hO | [samaoM savao-XaNa AaOr vaNa-na
BaI hO |
savao-XaNa sao hma taIna pahlaUAaoMkxI jaanakxarI paapta kxrtao hO
1) vata-maana isqataI
2) ApaoiXata isqataI
3) AavaSyakx saaQanaaoMkxa baaoQa
vaNa-naatmakx AnausaMQaana kxI sahayataa sao inamna taIna paSnaaoMkox {ttar Kaaojao jaatao hO
1) saMbaMiQata SaOiXakx samasyaa kox baaromaoM AajakxI pairisqataI @yaa hO?
2) [samaoM AanaovaalaI samasyaaeM AaOr ~auTIyaMa kxaOnasaI hO?
3) imalao hue jaanakxarI kox saharo ivaivaQa taj&aaoM kxI raya laokxr SaaoQakxtaa- nao Kaudkox
&aana AaOr AnauBava ivacaar maoM laokxr [sa samasyaapar kxaOnasaa {paaya Kaaojaa?
savaosavaosavaosavao-- --XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM
1)1)1)1) ivaiSaYT samaya maoM AiQakx jaanakxarI ivaiSaYT samaya maoM AiQakx jaanakxarI ivaiSaYT samaya maoM AiQakx jaanakxarI ivaiSaYT samaya maoM AiQakx jaanakxarI
[sa pawtaImaoM jaanakxarI saMkxlaIta kxI jaataI hO | jyaada sao jyaada jaanakxarI kuxC
mayaa-idta samaya maoM hma paapta kxr sakxtao hO | Alaga Alaga paSnaavalaI dokxr ó saaXaatkxar
laokxr bahutasaI jaanakxarI kxma samaya maoM pa`apta kxI jaataI hO |
2)2)2)2) vatavatavatavata-- --maana saamagaI maana saamagaI maana saamagaI maana saamagaI saMkxlana kxao mahtvasaMkxlana kxao mahtvasaMkxlana kxao mahtvasaMkxlana kxao mahtva
savao-XaNa yah janasaMKyaa kox ivaSaoYataaAaoM sao saMbaMiQata hO taqaa vah AlagaAlaga {ma`gauT
sao saMbaMiQata hO | [sailae AlagaAlaga {ma`gauT kxI vata-maana ivaSaoYataaeM saMkxilata ikxe jaatao
hO |
3)3)3)3) samaUhkxI ivaSaoYataaAaoMsao samaUhkxI ivaSaoYataaAaoMsao samaUhkxI ivaSaoYataaAaoMsao samaUhkxI ivaSaoYataaAaoMsao saMbaMiQatasaMbaMiQatasaMbaMiQatasaMbaMiQata
savao-XaNa maoM AnausaMQaana yah janasaMKyaa kox ivaSaoYataaAaoM sao saMbaMiQata hO Aqaa-ta samaUhkox
kox ivaSaoYataaAaoM sao saMbaMiQata hO | vah ikxsaI BaI vya@taIkox ivaSaoYataaAaoM sao saMbaMiQata nahIM haotaa
hO | savao-XaNaWara ikxsaI BaI ivaSaoYa vya@taI yaa saMsqaa kxI GaTnaaAaoM kxI ivaSaotaaAaoM kxI
jaanakxarI jaana laonaa yah hotaU nahIM haotaa hO taao samaUh kox ólaaokxpavaah kxI pavaRttaI jaana laonaa
yah savao-XaNa kxa mauKya hotaU hO |
4)4)4)4) savaosavaosavaosavao-- --XaNamaoM saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakXaNamaoM saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakXaNamaoM saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakXaNamaoM saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakx pahlaUx pahlaUx pahlaUx pahlaU
savao-XaNa yah saMKyaatmakx taqaa gauNaatmakx BaI haotaa hO | inarIXaNa kox saharo ikxe hue
ikxsaI ekx samaUhmaoM ó GaTkxmaoM kxaOnasao gauNa hO [sa pakxarkxI jaanakxarI imalaanao kox ilae
savao-XaNa kxa {payaaoga haotaa hO | taqaa ikxsaI ekx samaUh maoM ó GaTk xmaoM gauNaivaSaoYataa haonaovaalaaoM
kxI saMKyaatmakx jaanakxarI paapta kxr sakxtao hO |
5)5)5)5) BaaYaa kxao mahtvaBaaYaa kxao mahtvaBaaYaa kxao mahtvaBaaYaa kxao mahtva
savao-XaNa maoM BaaYaa kxao mahtva haotaa hO [saI kox saaqa gaiNata kox saaMkoxitakx BaaYaakxa BaI
pa`yaaoga haotaa hO |
6)6)6)6) sqaainaksqaainaksqaainaksqaainakx star kxI samasyaaAaoMkxa inarakxrNa x star kxI samasyaaAaoMkxa inarakxrNa x star kxI samasyaaAaoMkxa inarakxrNa x star kxI samasyaaAaoMkxa inarakxrNa
savao-XaNaWara sqaainakx star kxI samasyaaeM kxaOnasao hO taqaa {na samasyaaAaoMkox
inarakxrNa kox ilae sqaainakx Anaumaana laonaokox ilae yah pawtaI {payao@ta hO |
7)7)7)7) savaosavaosavaosavao-- --XaNa maoM gaiNataI icanhaoM kxa {payaaogaXaNa maoM gaiNataI icanhaoM kxa {payaaogaXaNa maoM gaiNataI icanhaoM kxa {payaaogaXaNa maoM gaiNataI icanhaoM kxa {payaaoga
savao-XaNa kxrtao samaya SaaoQakxtaa- gaiNata kox icanhaoM kxa {payaaoga kxr sakxtaa hO |
samasyaa kxao idSaaMikxta tarhsao hla kxrnao maoM sahayataa haotaI hO | Saaibdkx BaaYaa AaOr
gaiNatakox icanh [nakox {payaaoga sao savao-XaNa kxao idSaa paapta haotaI hO |
à mauLo ra. Sa. {maazo iva. tau., 1977, SaOiXakx AnausaMQaana kox maUlatatva, saaihtya
pa`saar koMxd` saItaabaDI-, naagapaUr, paRYz k. 112à113
à Da. iBaMtaaDo iva. ra., 2010, SaOiXakx AnausaMQaana pawtaI, inatyanaUtana pa`kxaSana,
pauNao, paRYz k. 92
saaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savao-- --XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM XaNa pawtaI kxI ivaSaoYataaeM
1) savao-XaNa yah saamaanyata: taIqa-kx Codatmakx haotaa hO |
2) ivaiSaYT kxalakxI jaanakxarI Anya ikxsaIBaI pawtaIsao yahMa baDI maa~aa maoM saMkxilata kxr
sakxtao hO |
3) janasaMKyaa baDI haotaI hO |
4) savao-XaNa samasyaakxa svar]pa inaiScata haotaa hO AaOr hotaU sauspaYT haotaa hO |
5) savao-XaNamaoM BaaYaa kxao mahtva hO |
6) savao-XaNa yah vya@taIkox ivaSaoYataaAao sao saMbainQata naa haokxr samaUh yaa janasaMKyaa kxI
ivaSaoYataaAaoMsao saMbainQata hO |
7) savao-XaNa yah gauNaatmakx taqaa saMKyaatmakx hO |
8) sqaainakx samasyaaAaoMkxa inarakxrNa [sa pawtaIsao paBaavaI r]pasao kxr sakxtao hO |
9) Saaibdkxx vaNa-nakoxx saaqa gaiNatakox icanhaoMkxa BaI {payaaoga ikxyaa jaataa hO |
10) samasyaakxI vata-maana isqataI samaJakxr {_oSya, saamagaI saMkxlana, Aalaaocanaa AaOr
Aqa-inava-cana [na baataaoMkxa QyaanapaUva-kx ivacaar kxrkox yaaojanaa [sa pawtaI maoM kxI jaataI hO |
savaosavaosavaosavao-- --XaNaWara jaanakxarI pa`apta kxrnaa XaNaWara jaanakxarI pa`apta kxrnaa XaNaWara jaanakxarI pa`apta kxrnaa XaNaWara jaanakxarI pa`apta kxrnaa
savao-XaNaWara SaaoQakxtaa-kxao inamnailaiKata jaanakxarI paapta kxrnao maoM sahayataa haotaI hO |
1)1)1)1) AavaSyakx saamagaI kxI KaaojaAavaSyakx saamagaI kxI KaaojaAavaSyakx saamagaI kxI KaaojaAavaSyakx saamagaI kxI Kaaoja
savao-XaNa maoM SaaoQakxtaa- kxao ApaoiXata isqataIkxI pahcaana haotaI hO | [sa isqataI maoM
inaima-ta samasyaaAaoMkxa {ttar Kaaojanaa jar]rI haotaa hO | [sailae AnausaMQaanamaoM AavaSyakx
saaQanasaamaga`IkxI AaOr payatnaaoMkxI jar]rta lagaogaI [sa ivaYayamaoM jaanakxarI imalataI hO |
2)2)2)2) vatavatavatavata-- --maana isqataI maana isqataI maana isqataI maana isqataI
savao-XaNamaoM ivaiSaYT Xao~akxa savao-XaNa ikxyaa jaataa hO [sailae {sa Xao~a kox
vata-maanakxalaIna pairisqataIkxI jaanakxarI {palabQa haotaI hO | Aqaa-ta kxaOnasaI pairisqataImaoM
kxaOnasaI jaanakxarI paapta kxI jaa sakxtaI hO [sa baaromaoM jaanakxarI imalataI hO |
3)3)3)3) ApaoiXata isqataI ApaoiXata isqataI ApaoiXata isqataI ApaoiXata isqataI
savao-XaNamaoM SaaoQakxtaa- kxao kuxxC samasyaa inamaa-Na hu[- taao {sakxa inarakxrNa kxrnaokox
ilae kuxC {paaya Kaaojanao haotao hO | [na {paayaaoMkox ilae SaaoQakxtaa- kxao AavaSyakx pairisqataI
ikxsa tarh haonaI caaihe [sa ivaYaya kxI jaanakxarI savao-XaNaWara paapta hO |
savaosavaosavaosavao-- --XaNa kox pa`kxarXaNa kox pa`kxarXaNa kox pa`kxarXaNa kox pa`kxar
(1) (3) (5) (7)
skUxla savao-XaNa savao-XaNa AavaR<aI namaunaa cayana savao-XaNa parIXaNa
AQyayana savao-XaNa
(2) (4) (6)
savao-XaNa namaunaa sahayataa
maUlyaaMkxna savao-XaNa AQyayana
savaosavaosavaosavao-- --XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva
savao-XaNa pawtaIkox mahtva hma inamnailaiKata bataa sakxtao hO |
1)1)1)1) vatavatavatavata-- --maana isqataI kxI Kaaojamaana isqataI kxI Kaaojamaana isqataI kxI Kaaojamaana isqataI kxI Kaaoja
savao-XaNakxa mauKya {_oSya AlagaAlaga Xao~aaoMkox vata-maana isqataI kxI Kaaoja kxrnaa hO |
kuxC samaya vata-maana isqataIkxI Kaaoja laokxr badlaava laanao kox ilae {palabQa taqyaaoMkxa
maUlyaaMkxna ikxyaa jaataa hO | [sa {parantasao yaaogya maaga-dSa-na kxrnao maoM sahayataa imalataI hO |
2)2)2)2) vasvasvasvastauinaYz pawtaIkxa AnausaMQaana tauinaYz pawtaIkxa AnausaMQaana tauinaYz pawtaIkxa AnausaMQaana tauinaYz pawtaIkxa AnausaMQaana
AnausaMQaanakox savao-XaNa pawtaImaoM Anaokx pakxarkxI samasyaaeM mahsaUsa haotaI hO | laoikxna
ifxrBaI inaima-ta samasyaaAaoMkxa inarakxrNa ikxyaa jaataa hO | [sailae pairisqataIkxa Aakxlana
ikxyaa jaataa hO | [sailae savao-XaNakxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO |
3)3)3)3) saaQanaaoMkxI inaimasaaQanaaoMkxI inaimasaaQanaaoMkxI inaimasaaQanaaoMkxI inaima-- --taItaItaItaI
savao-XaNa pawtaImaoM jaanakxarI paapta kxI jaataI hO [sailae saaQanaaoMkxI inaima-taI kxI
jaataI hO |
4)4)4)4) ivacaar AaOr spaYTIkxrNaaoMkxI pahcaanaivacaar AaOr spaYTIkxrNaaoMkxI pahcaanaivacaar AaOr spaYTIkxrNaaoMkxI pahcaanaivacaar AaOr spaYTIkxrNaaoMkxI pahcaana
AnausaMQaanamaoM samasyaa inamaa-Na hu[- taao samasyaa samaJakxr {sakox Anausaar ivacaar AaOr
spaYTIkxrNa dokxr yaaogya pawtaIkxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO |
5)5)5)5) paUrkx jaanakxarI {palabQapaUrkx jaanakxarI {palabQapaUrkx jaanakxarI {palabQapaUrkx jaanakxarI {palabQa
ikxsaI BaI maUlaBaUta AnausaMQaanamaoM savao-XaNa pawtaIkxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | [sakox
ilae AnausaMQaanamaoM paUrkx jaanakxarI {palabQa kxrnaa AavaSyakx haotaa hO |
saaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savaosaaraMSa maoM savao-- --XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva XaNa pawtaI kxa mahtva
1) vata-maana SaOiXakx GaTkxaoMkxI pahcaana haokxr SaaoQakxtaa-kox samasyaaAaoMkxa inarakxrNa ikxyaa
jaataa hO |
2) yaaogya {payau@ta saaQanaaoMkxa {payaaoga kxrkox saamaga`I kxa saMkxlana ikxyaa jaataa hO |
3) vata-maanakxala kox ilae {payau@ta BaUtakxalakxa AByaasa kxrkox BaivaYyakxalaIna pa`gataI kxa
ivacaar ikxyaa jaataa hO |
4) AnausaMQaana Xao~amaoM nayaoM GaTkxaoMkxa ivacaar haokxr ivaYayaXao~amaoM &aana kox Xao~a maoM vaRwI haotaI
hOx|
à Da. GaaormaaoDo ko. yaU., 2008, SaOiXakx AnausaMQaana kox maUlatatva, ivaVa
pa`kxaSana, naagapaUr, paRYz k. 254
3.1.4 pa`stauta AnausaMQaana pawtaI3.1.4 pa`stauta AnausaMQaana pawtaI3.1.4 pa`stauta AnausaMQaana pawtaI3.1.4 pa`stauta AnausaMQaana pawtaI
pa`stauta AnausaMQaana maoM SaaoQakxtaa-nao vaNa-naatmakxxAnausaMQaana pawtaI kox pa`kxaraoM maoM sao savao-XaNa
pawtaI kxa caunaava ikxyaa hO |
3.2 namaunaa cayana3.2 namaunaa cayana3.2 namaunaa cayana3.2 namaunaa cayana
ikxsaI BaI AnausaMQaana kxa saMbaMQa ijasa janasaMKyaa sao Aataa hO, {sa janasaMKyaa kox baaromaoM
pa`apta jaanakxarI kxI sahayataa sao inaYkxYa- inakxalao jaatao hO | [na inaYkxYaao-Mkxa saamaanyaIkxrNa
ikxyaa jaataa hO | janasaMKyaa baDI hao taao {palabQa samaya maoM baDI janasaMKyaa sao jaanakxarI paapta
kxrnaa kxizna haotaa hO | pairNaamasvar]pa samaya jyaada lagataa hO | taqaa baDI saMKyaa par inayaM~aNa
rKakxr kxayaa-nvayana kxrnaa kxizna hao jaataa hO | [sailae [sa janasaMKyaakxa paitainaiQatva
kxrnaovaalaa CaoTa samaUh (namaunaa) caunaa jaataa hO, [sa namaunao kxao namaunaa cayana (Sample) kxha
jaataa hO | baDo janasaMKyaa kox bajaaya namaunaosao jaanakxarI pa`apta kxrkox inaYkxYa- inakxalao jaatao hO |
inaYkxYa- kxa saamaanyaIkxrNa ikxyaa jaataa hO, [sailae ikxsaI BaI AnausaMQaanamaoM namaunaa cayana kxa
mahtva haotaa hO |
SaOiXakx AnausaMQaanakox samasyaaAaoMkxa {ttar Kaaojakxr AnausaMQaana pa`ikxyaa paUNa- kxrnao kox
ilae jaao jaanakxarI paapta kxrnaI haotaI hO {sao vya@taI Aqavaa saMsqaa Wara pa`apta kxrnaI haotaI hO |
eosaI jaanakxarI donaovaalaa GaTkx kxao paitasaadkx kxhtao hO | {nhaoMnao ide hue pa`itasaad kox kxarNa
{nhoM paitasaadkx kxhtao hO | ivaiSaYT pa`itasaadkxaoMmaoM kuxC gauNaQama- samaana haotao hO eosao samaana
pa`itasaadkxaoMkxa samaUh ikxyaa jaataa hO | ikxsaI ivaSaoYa samaUh kox saBaI paitasaadkxaoMkxao ekxsaaqa
janasaMKyaa kxhtao hO |
namaunaa cayana kox saMbaMQa maoM George and Hatt kxhtao hO,
“A sample as the name implies is smaller representative of large
whole.”
à Da. iBaMtaaDo iva. ra., 2010, SaOiXakx AnausaMQaana kox pawtaI,
inatyanaUtana pakxaSana, pauNao, paRYz k. 72
baaogaaDbaaogaaDbaaogaaDbaaogaaD-- --sasasasa
namaunaa cayana yaanao paUva-inayaaoijata yaaojanaa kox Anausaar (baDo samaUh sao) caunao gayao paitaSata |
AnausaMQaana sao imalao hue jaanakxarI kox AaQaar sao inaYkxYa- inakxalao jaatao hO | eosao inaYkxYaao-M
kxa saBaI AQyayana Xao~a kox ilae {payaaoga ikxyaa jaataa hO | [sailae SaaoQakxtaa- kxao Apanao
jaanakxarI kox AaQaar par saamaanyaIkxrNa kxrnaa haotaa hO | eosao saamaanyaIkxrNa kox ilae saMpaUNa-
AQyayana Xao~a kxa AQyayana kxrnaa AsaMBava haotaa hO | kx[- baar AQyayana Xao~a [tanaa ivastaRta haotaa
hO kxI {sasao saMpaUNa- AQyayana Xao~a kxa AQyayana kxrtao samaya {samaoM badlaava hao sakxtaa hO AaOr
[sailae namaunaa cayana sao saamaga`I kxa paRqa:kxrNa kxrkox ivaSvasanaIya inaYkxYa- inakxalao jaatao hO |
laoikxna [sakox ilae caunaa huAa namaunaa AQyayana ivaYaya kxa sahI paitainaiQatva kxrnaovaalaa caaihe |
DblyaU. jaI. kxakxhDblyaU. jaI. kxakxhDblyaU. jaI. kxakxhDblyaU. jaI. kxakxh-- --na na na na
[nakox Anausaar patyaokx Saas~a kxa AQyayana kxrtao samaya &aanasaMvaQa-na kox ilae kuxC Baaga
kxa hI AQyayana kxrnaa haotaa hO | saBaI AQyayana Xao~a kxa pairpaUNa- AQyayana kxrnao kox ilae hmaaro
paasa saaQanaaoM kxI samaRwtaa nahIM hO AaOr saBaI AQyayana Xao~a kxa AQyayana kxrnaa patyaXa maoM saMBava
BaI nahIM hO [sailae saIimata BaagaaoM kxa AQyayana kxrnao ko yaaogya maaga- kxao namaunaa cayana kxhtao hO |
AnausaMQaana kox paikxyaa maoM saMpaUNa- janasaMKyaa kxa hma AnausaMQaana kox ilae {payaaoga kxr
sakxtao hO, laoikxna vah samaya AaOr Kacao- kox dRYTIsao takxlaIfxdoh saaibata haotaa hO, [saI ilae saBaI
kxao ekxsaaqa naa lao sakox taao BaI janasaMKyaa kxa pa`aitainaiQakx namaunaa AaOr yaadRicCkx namaunaa
caunanaokxI saMkxlpanaa Aagao Aa[- | SaaoQakxtaa-nao Apanao AnausaMQaana paikxyaa maoM Agar saMpaUNa- janasaMKyaa
kxa samaavaoSa ikxyaa taao {sa SaaoQakxtaa- kxao janasaMKyaa kox caunaava kxI jar]rta nahIM lagataI hO
laoikxna {sanao Agar janasaMKyaa kxa paaitainaiQakx namaunaa ilayaa taao {sao namaunaa cayana pawtaIkxa
{payaaoga kxrnaa haotaa hO |
namaunao kox cayana pawtaI kxa yaaogya {payaaoga kxrkox Agar AnausaMQaana kxa inaYkxYa- inakxalaa
taao Aanaovaalao inaYkxYa- maoM paUNa-ta: ekxjaOsaa pana Aanaovaalaa na hao taao BaI saaQaarNata: najaidkxI
pa`itaSata dr Aataa hO | [sailae [sa pawtaIsao najaidkx pairSauw inaYkxYa- inakxalatao Aatao hO |
[sasao eosaa kxha jaa sakxtaa hO kxI, ijana GaTkxaoM kox ivaYaya maoM AnausaMQaana kxrnaa hO vah
{nakxI saMKyaa yaanao AQyayanaXao~a AaOr AQyayana Xao~a sao caunaa huAa CaoTa Baaga yaanao namaunaa |
namaunaa caunaava kxa yah tatva hO, kxI jaiTlataa maoM ekxijanasaIpaNaa, paitainaiQatva, saMpaUNa- sahI
jaanakxarI kxI Saur]Aata AavaSyakx nahIM haotaI hO |
namaunaa cayana kxrtao samaya imalaI hu[- jaanakxarI paitainaiQakx na hao taao Anaokx ~auiTyaMa
rhtaI hO | [saIilae namaunaa ivaSvasanaIya haonaa AavaSyakx hO | yah Qyaana maoM laokxr hI SaaoQakxtaa- nao
zaNao ijalao kox AaidvaasaI Xao~a kox koMxd`pamauKaaoM kxa samaavaoSa ikxyaa hO |
3.2.1 AcCo namaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeM 3.2.1 AcCo namaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeM 3.2.1 AcCo namaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeM 3.2.1 AcCo namaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeM
namaunaa ijatanaa yaqaaqa- haotaa hO {tanaa {sakxI ivaSvasanaIyataa yaaogya samaJaI jaataI hO,
[sailae AcCo namaunao kxI ivaSaoYataaeM hma inamnailaiKata bataa sakxtao hO |
AcCa namaunaaónamaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeMAcCa namaunaaónamaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeMAcCa namaunaaónamaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeMAcCa namaunaaónamaunaa cayana kxI ivaSaoYataaeM
à Da. kx%haDo baI. ema., 2007, Saas~aIya AnausaMQaana pawtaI,
ipaMpaLapauro AND kM.x paiblaSar, naagapaUr, paRYz k. 141
namaunaa
paaitainaiQakx
haotaa hO
vyaavahairkx
AnauBavapar
AaQaairta haotaa hO
paXapaata AaOr
paUva-ga`h sao
vaMicata haotaa hO
AQyayana ivaYaya
kox {_oSyaaoMsao
saMbaMiQata haotaa hO
payaa-pta
Aakxar
saamaanya&aana AaOr
tak-xpar AaQaairta
janasaMKyaa maaQyamaaoMkxa
sahI AMdaja
3.2.2 namaunaa cayana kxI pawtaIyaMa 3.2.2 namaunaa cayana kxI pawtaIyaMa 3.2.2 namaunaa cayana kxI pawtaIyaMa 3.2.2 namaunaa cayana kxI pawtaIyaMa
namaunaa cayana pawtaI kox pakxar
à Da. GaaormaaoDo ko. yaU.ó Da. GaaormaaoDo kxlaa, 2008, SaOiXakx AnausaMQaana kox
maUlatatva, ivaVa pakxaSana, naagapaUr, paRYz k. 416 sao 421
pamaaNabaw namaunaa
Apa`maaNabaw namaunaa
Baaryau@ta namaunaa
sauivaQaanausaar namaunaa
sahotaUkx namaunaa
kxaoTa namaunaa
svayaMinavaa-icata namaunaa
la^aTrI pawtaI
kxaD- yaa iTkxT
gaID inayaimata AMkxna pawta
itappaoT pawta
kxaoTa pawta
Ainayaimata AMkxna pawta
saMBaavyataa namaunaa cayana (Probability Sampling)
saada yaadRicCkx namaunaa (Random
Sampling)
AsaMBaavyataa namaunaa cayana (Non-Probability Sampling)
starIya yaadRicCkx namaunaa (Stratified
Random Sampling)
vyavasqaapanabaw namaunaa (Systematic
Sampling)
bahustarIya namaunaa (Multiphase
Sampling)
bahupadI yaa ekxkx pauMja namaunaa
(Multistagr or
cluster Sampling)
namaunaa cayana kxI dao pawtaIya^Ma hO |
1. saMBaavyataapar AaQaairta pawtaI
2. AsaMBaavyataapar AaQaairta pawtaI
1) saMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI1) saMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI1) saMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI1) saMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI
nyaadiSa-ta janasaMKyaasao hr ekx GaTkx kxao namaunao maoM Saaimala haonao kxa Avasar
ikxtanao pa`maaNa maoM imalaogaa yah hma bataa sakxtao hO, taBaI {sa caunaava pawtaI kxao saMBaavyataa
cayana pawtaI kxhtao hO |
2) AsaMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI2) AsaMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI2) AsaMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI2) AsaMBaavyataa namaunaa cayana pawtaI
SaaoQakxtaa- Kaudkxao Aaramadayakx laganaovaalaa namaunaa [sa pawtaIsao caunataa hO {sa
samaya Apanao &aana AaOr AnauBava kxa {payaaoga vah paaitainaiQakx namaunaa cayana kox ilae kxr
sakxtaa hO |
3.2.2.1 saugama yaadRicCkx namaunaa cayana (3.2.2.1 saugama yaadRicCkx namaunaa cayana (3.2.2.1 saugama yaadRicCkx namaunaa cayana (3.2.2.1 saugama yaadRicCkx namaunaa cayana (Simple Random sampling Method))))
[sa pawtaImaoM janasaMKyaamaoM kox hr ekx GaTkx kxao caunao jaanao kxa samaana Avasar
haotaa hO, [sailae ekx kox caunaava sao dusarokox caunaavapar kxao[- BaI pairNaama nahIM haotaa hO |
3.2.2.2 la^aTrI pawtaI (3.2.2.2 la^aTrI pawtaI (3.2.2.2 la^aTrI pawtaI (3.2.2.2 la^aTrI pawtaI (Lottery Method))))
namaunaa cayana kxa yah dusara Aasaana pa`kxar hO | ivaYaya vastaukxI yaa saamagaI kox
saBaI ekxkxaoMkxao kxmaaMkx dokxr vah kxmaaMkx svataM~a ica$IyaaoMpar ilaKao jaatao hO | vah ekx
D/ma yaa paoTImaoM rKakxr D/ma yaa paoTI kxao Z@kxna lagaayaa jaataa hO | D/ma {parinacao
Gaumaakxr saBaI ica$IyaMa ekx dusaro maoM imalaa[- jaataI hO baad maoM ijatanao namaunao caunanao hO
{tanaI ica$IyaMa {sa D/ma maoM sao AbaaoQa baalakx yaa vya@taI kox haqasao A^MaKa baMd kxrkox
inakxalaI jaataI hO, {nhIMkxa hI samaavaoSa namaunaa cayana maoM ikxyaa jaataa hO |
3.2.2.3 saarNaI pawtaI 3.2.2.3 saarNaI pawtaI 3.2.2.3 saarNaI pawtaI 3.2.2.3 saarNaI pawtaI
Saas~aIya pawtaIsao taOyaar ikxe hue saarNaImaoMsao hmaoM AavaSyakx namaunaa caunanao
Aatao hO | ifxSaor iTpaoT gaoTsa\ kox eosao saarNaIyaMa paisaw hO |
3.2.2.4 ga`ID pawtaI 3.2.2.4 ga`ID pawtaI 3.2.2.4 ga`ID pawtaI 3.2.2.4 ga`ID pawtaI
jaba ikxsaI ekx ivaiSaYT BaaOgaaoilakx padoSasao kuxC Baaga ekxkx kox r]pa maoM caunanaa
haotaa hO taba yah pawtaI {payaaoga maoM laa[- jaataI hO |
3.2.2.5 gaucC namaunaa 3.2.2.5 gaucC namaunaa 3.2.2.5 gaucC namaunaa 3.2.2.5 gaucC namaunaa
janasaMKyaa yah AsaMKya eosao sava-saaQaarNa jaOsao samaUh maoM ivaBaajaIta haotao hO taba
gaucC namaunaa cayana pawtaI kxa {payaaoga haotaa hO |
namaunaa cayana pawtaI kox {payaaoga sao SaaoQakxtaa- kxao AnausaMQaana ivaYayakxa saKaaola AQyayana
kxrnaa saMBava haotaa hO | taqaa pa`itasaadkxaoMkxI saMKyaa mayaa-idta haonao sao mayaa-idta jaanakxarI kxI
yaaogya Aalaaocanaa, saarNaIkxrNa, Aqa-inava-cana kxrnaa SaaoQakxtaa- kxao saMBava huAa AaOr mayaa-idta
pa`itasaadkxaoM kox kxarNa jaanakxarI imalaanao kxa kxaya- saulaBa huAa | taqaa mayaa-idta paitasaadkx haonao
kox vajah sao AnausaMQaana saKaaola AaOr saivastaar haokxr {sasao inakxlao hue inaYkxYa- AiQakx vaOQa,
ivaSvasanaIya AaOr pairSauw isaw haoMgao |
3.2.3 namaunaa cayana kxa Aakxar (3.2.3 namaunaa cayana kxa Aakxar (3.2.3 namaunaa cayana kxa Aakxar (3.2.3 namaunaa cayana kxa Aakxar (Size Of Sample) ) ) )
namaunao kxa Aakxar zhratao samaya AQyayana ivaYaya, {palabQa janasaMKyaa, AQyayana pawtaI,
{palabQa saamagaI, janasaMKyaa kxa vagaI-kxrNa, namaunaa cayana pawtaI, BaaOgaaoilakx Xao~a, pairSauwtaa
star [na saBaIkxa ivacaar kxrnaa haotaa hO |
pa`stauta AnausaMQaana kox janasaMKyaa maoM SaaoQakxtaa- nao zaNao ijalao kox 07 tahsaIla kox 90
koMxdpamauKaaoMkxa caunaava ikxyaa gayaa |
3.3 saamagaI saMkxlana kox saaQana3.3 saamagaI saMkxlana kox saaQana3.3 saamagaI saMkxlana kox saaQana3.3 saamagaI saMkxlana kox saaQana
SaaoQakxtaa-kxao caunao hue ivaYayakxao hla kxrnao kox ilae ivaivaQa pakxarkxI jaanakxarI
(saamagaI) paapta kxrnaI haotaI hO | {sakxa saMkxlana kxrkox {sakoxWara Aqa-inava-cana kxrnaa haotaa hO
| laoikxna yah jaanakxarI paapta kxrnao kox ilae {sao ivaivaQa saaQanaaoMkxa {payaaoga kxrnaa haotaa hO,
yah {payaaoga ikxe hue saMdiBa-ta saaQanaaoMkxao AnausaMQaana kox saaQana kxhtao hO | AnausaMQaana yah sahI
Aqa-sao saamagaI kox ivaivaQa pa`kxar par inaBa-r hO | [sailae SaaoQakxtaa- kxao saamaga`I saMkxlana kox
ivaivaQa saaQanaaoMkxa AQyayana kxrkox yaaogya saaQana kxa caunaava kxrnaa haotaa hO | Apanaa caunaava kOxsao
yaaogya isaw hao sakxtaa hO [sakxa ivacaar saaqa- haonao kox ilae saamaga`I saMkxlana kox ivaivaQa
saaQanaaoMkox samaIXaNa kxI jaanakxarI SaaoQakxtaa- kxao haonaa AavaSyakx haotaI hO |
AnausaMQaana kox saaQana
1. manaaovaO&aainakx kxsaaOTIya^Ma
2. inarIXaNa
3. saaXaatkxar
4. laoKana saaQana
[saI kox saaqahI Aagao paSnaavalaI, paDtaala saUcaI, padinaScayana Ea`oNaI, gaunaaMkxnapai~akxa
jaOsao Anaokx saaQanaaoMsao SaaoQakxtaa-nao yaaogya saaQanaaoMkxa caunaava kxrnaa AavaSyakx haotaa hO |
AnausaMQaana saaQanaaoMkox pakxar
inarIXaNa paSnaavalaI SaaoiQakxa pa`maaiNata kxsaaOTI
saaXaatkxar padinaScayana Ea`oNaI samaajaimataI AMkxpa~a
AiBavaRttaI maaipakxa paDtaala saUcaI pa`XaopanaSaIla takxnaIkx
à mauLo ra. Sa. {maazo iva. tau., 1977, SaOiXakx AnausaMQaana kox maUlatatva,
saaihtya pasaar koMxd saItaabaDI-, naagapaUr, paRYz k. 181
3.3.1 pa`SnaavalaI 3.3.1 pa`SnaavalaI 3.3.1 pa`SnaavalaI 3.3.1 pa`SnaavalaI
pa`stauta AnausaMQaanamaoM SaaoQakxtaa-nao paSnaavalaI [sa saaQana kxa {payaaoga ikxyaa hO | namaunaa
samaUh kxao Aqavaa paitasaadkx kxao donao kox paSnaaoMkox saU~abaw tarIkox sao ikxe hue saMkxlana kxao
pa`SnaavalaI kxhtao hO | paSnaavalaI Aqaa-ta iBanna iBanna vya@taIyaaoM sao ijasakox {ttar maMgaae jaatao hO
eosao pa`SnaaoMkxI taailakxa, ijasasao pa`maaiNata {ttar paapta haotao hO, {nakxa {payaaoga saaMiKyakxIkox
ilae ikxyaa jaataa hO |
pa`SnaavalaI yah SaaoQakxtaa-kxaox ApaoiXata Qyaoya takx pahu^McaanaovaalaI ekx Ea`RMKalaa hO |
{sakoxWara SaaoQakxtaa- samaUh kxa manaaogata jaanakxr {nakxa gaUTaoMmaoM vagaI-kxrNa kxrtaa hO AaOr
saMKyaaSaas~aIya pawtaI sao {sapar ivacaar ikxyaa jaataa hO |
AnausaMQaana ivaYaya kox saMdBa- maoM [sa AnausaMQaanaWara saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakx eosao daonaao
pa`kxarkxI jaanakxarI paapta kxI jaataI hO | paitasaadkxaoMkxI saMKyaa AaOr {nakxa SaaoQakxtaa- kox
vaastavya sao ikxtanaa dUr vaastava hO [na dao GaTkxaoMkxa ivacaar kxrkox vya@taIgata saMpak-x ASa@ya hao
taao paSnaavalaI kxa {payaaoga ikxxyaa jaataa hO |
3.3.2 pa`SnaavalaI kox pa`kxar (3.3.2 pa`SnaavalaI kox pa`kxar (3.3.2 pa`SnaavalaI kox pa`kxar (3.3.2 pa`SnaavalaI kox pa`kxar (Types of Questionnare))))
paSnaavalaI kox pakxar
3.3.3 {ttama paSnaavalaI kox gauNa 3.3.3 {ttama paSnaavalaI kox gauNa 3.3.3 {ttama paSnaavalaI kox gauNa 3.3.3 {ttama paSnaavalaI kox gauNa
1. {ttama paSnaavalaI Aakxar sao CaoTI AaOr saImaIta haotaI hO |
2. pa`Sna ina:saMidgQa AaOr vaOQa haotao hO |
3. AavaSyakx vahMa saUcanaa ilaKaI haotaI hO |
4. jaanakxarI spaYT AaOr samaJanaomaoM Aasaana hao eosao pa`SnaaoMkxa svar]pa haotaa hO |
5. pa`SnaavalaI AakxYa-kx AaOr k`xmabaw haotaI hO |
6. pa`SnaaoM kox gauTaoMkxa ivaBaajana ikxe haotao hO |
7. pa`SnaaoMkxI paunaravaRttaI nahIM haotaI hO |
8. {sakoxWara imalao hue AaQaar saamagaI kxa gaNana, ivaSlaoYaNa AaOr Aqa-inava-cana kxrnaa
saulaBa haotaa hO |
9. pa`itasaadkxaoM kxI vaOyai@takx jaanakxarI pa`apta kxr sakxtao hO |
10. saamagaI saMkxlana kxI rFtaar baZa sakxtao hO |
11. {ttar ilaiKata svar]pamaoM haonao sao sabaUta rhtaa hO |
12. tanaavaivarihta vaataavarNa maoM ó mau@ta vaataavarNa maoM paitasaadkx paSnaavalaI Bar sakxtaa hO |
13. pa`SnaavalaI paaosTsao BaI BaojaI jaataI hO |
14. dUr rhnaovaalao paitasaadkxaoM kxao pa`SnaavalaI yah ekx AcCa maaga- hO |
saMricata pa`SnaavalaI (Structured
questionnare)
baMidsta paSnaavalaI (Close
questionnare)
ica~amaya pa`SnaavalaI (Pictural
questionnare)
AsaMricata paSnaavalaI (Non structured
questionnare)
mau@ta paSnaavalaI (Open
questionnare)
imai~ata paSnaavalaI (Mixed
questionnare)
paSnaavalaI kox fxayapaSnaavalaI kox fxayapaSnaavalaI kox fxayapaSnaavalaI kox fxayado ó gauNa AakRxtaI do ó gauNa AakRxtaI do ó gauNa AakRxtaI do ó gauNa AakRxtaI
à Da. paarsanaIsa homalataa, 2006, SaOiXakx AnausaMQaana saamagaI saMkxlana takxinakx
AaOr saaQana, inatya naUtana pa`kxaSana, pauNao, paRYz k. 34
3.3.4 pa`SnaavalaI kxI saImaae^M 3.3.4 pa`SnaavalaI kxI saImaae^M 3.3.4 pa`SnaavalaI kxI saImaae^M 3.3.4 pa`SnaavalaI kxI saImaae^M
1. paSnaavalaIkxI vaOQataa paitasaadkxkox baaOiwkx saamaqya-par AaOr sahI jabaaba donaopar inaBa-r
haotaI hO |
2. kx[-baar saMSaoQakxWara ikxtanaa BaI Qyaana sao paSna taOyaar ikxyaa hao taao BaI {sakxa Aqa-
paitasaadkx kxBaIkxBaI Alaga lagaanao kxI saMBaavanaa haotaI hO |
3. paSnaavalaI Bar donao kxa pamaaNa kxma haotaa hO |
4. paitasaad kxBaIkxBaI kxma imalataa hO |
5. kxBaIkxBaI ApaUNa- jaanakxarI imalataI hO |
6. saKaaola AQyayana ASa@ya hO |
7. Anya kox sahayataa kox bagaOr {ttar ide jaatao hO |
8. vaadga`sta maud\daoMpar mata donao par {paoXaa kxI jaataI hO |
9. paitasaadkx kxa Karaba hstaaXar
10. kxBaIkxBaI paSnaavalaIkxa gaaMiBaya- QyaanamaoM naa Aanaosao paSnaavalaI laaparvaahIsao BarI jaataI
hO |
fxayado
kxma Kacao-kxI
SaaoQakxtaa- paiSaiXata haonaa AavaSyakx nahIM
vaOyai@takx pa`Baava paDtaa nahIM hO |
vastauinaYz jaanakxarI imalataI hO |
paitasaadkxaoMkox ilae Aasaana haotaa hO |
ivaSaala Xao~a kxa AQyayana ikxyaa jaataa hO
samaya kxI bacata haotaI hO |
saaMiKyakxIya pa`yaaoga kxrnaa Aasaana
{i_YTanaugaamaI saMkxlana kxr sakxtao hO |
paunaravaRttaI kxr sakxtao hO |
svayaMpaSaaisata
pa`stauta AnausaMQaanamaoM SaaoQakxtaa-nao paSnaavalaI yah saaQana kxa {payaaoga kxrnao kxa inaiScata
ikxyaa hO | koMxd`pamauKaaoM kox namaunaa gauTaoMsao ApaoiXata jaanakxarI paapta kxrnao kox ilae SaaoQakxtaa-nao
koMxdpamauKaaoM sao pa`SnaavalaI Bar laI hO |
koMxdpamauKaaoM kxI pa`tyaXa maulaakxata laokxr {nhoM pa`SnaavalaI dI AaOr {samaoM kox paSnaaoMkxa
svar]pa {nakox QyaanamaoM na Aayaa taao {nhoM samaJaakxr bataayaa AaOr baadmaoM {nhoM vah hla kxrnao kox
ilae do idyao |
3.4 nyaasakxI (saMkxilata saamagaI) ivaSlaoYaNa pawtaI AaOr saaMiKyakxI3.4 nyaasakxI (saMkxilata saamagaI) ivaSlaoYaNa pawtaI AaOr saaMiKyakxI3.4 nyaasakxI (saMkxilata saamagaI) ivaSlaoYaNa pawtaI AaOr saaMiKyakxI3.4 nyaasakxI (saMkxilata saamagaI) ivaSlaoYaNa pawtaI AaOr saaMiKyakxI
AavaSyakx saamagaIkxa saMkxlana yah AnausaMQaana kox ilae sabasao AavaSyakx pahlaU haotaa hO |
laoikxna {sakox ilae vah saamagaI pairSauw haonaI caaihe AaOr {sakxa vyavasqaapana kxrnaa
AavaSyakx haotaa hO | AnausaMQaana maoM ivaivaQa paSnaaoMkox yaa gauTaoMkox saMdBa-maoM jaanakxarI {palabQa haotaI
hO eosaI jaanakxarI ekxhI dRYTIXaopamaoM jyaadasao jyaada AaOr samaga AaKaaoMkox saamanao Aanaokox ilae
saarNaIkxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | paapta kxI hu[- saamagaI Sabd yaa AMkxaoMkox sahayataa sao
ekxi~ata r]pamaoM ekx taailakxa maoM donao kxao saarNaIkxrNa kxhtao hO |
kxaoYTkxIkxrNa kox ilae staMBa AaOr paM@taIyaaoMkxa {payaaoga ikxyaa jaataa hO | {sao SaIYa-kx BaI
idyaa jaataa hO | hr ekx paSna yaa gauT kox {ttar kox calaaoMkox baarMbaairtaa kxao jamaa kxrkox eosao
taailakxa taOyaar kxrnao AataI hO | yahI taailakxa AiQakx saUcakx haonao kox ilae yaaogya sqaana par
pa`itaSata dr donaa haotaa hO |
pa`stauta AnausaMQaanamaoM SaaoQakxtaa-nao paSnaavalaI yah AnausaMQaana saaQanaWara pa`apta saamagaIkox
{_oSya kox Anausaar ekxi~akxrNa kxrkox imalao hue jaanakxarI kxo Alaga Alaga gauTaoMmaoM vagaI-kxrNa
kxrnaokxa inaiScata ikxyaa hO | {sakox Anausaar baarMbaarItaa taailakxa kxa {payaaoga kxrkox vah
jaanakxarI ekxi~ata svar]pamaoM taailakxa maoM donaokxa AaOr AavaSyakxtaa kox saMKyaatmakx saamagaI kxa
pa`itaSata dr maoM r]paaMtar kxrnaokxa inaiScata ikxyaa |
saaMiKyakxI saaMiKyakxI saaMiKyakxI saaMiKyakxI
inaYkxYa- inakxalanao kox ilae saaMiKyakxI svar]pamaoM jaanakxarI pamaaNaBaUta maanaI jaataI hO,
[sailae pa`SnaavalaIWara imalao hue saamagaIkxa vagaI-kxrNa kxrkox baarMbaarItaa inakxalanaokxa
zhrayaax|
“ApaUNaa-Mkx kxI ikxmata AaQao yaa AaQaosao jyaada hao taao paUNa- maananaa” yah gaiNataIya tatva
kox Anausaar 50X sao jyaada haonaovaalaa AMkx paUNa- ikxyaa jaataa hO | laoikxna 50X sao jyaada yaanao
inaiScata kxaOnasaa AMkx haogaa [sasao nahIM samaJataa hO | [sailae vah AMkx kxaOnasaa yah inaiScata
kxrnaokox ilae SaaoQakxtaa-nao Aagaokox saMKyaaSaas~a kxa AaQaar laIyaa hO |
saMKyaaSaas~aIya ivacaar saMKyaaSaas~aIya ivacaar saMKyaaSaas~aIya ivacaar saMKyaaSaas~aIya ivacaar
paitaSata dr kxI yaqaaqa-taa SaaoQakxtaa-nao Aagao kox saU~a kxa {payaaoga kxrkox inaiScata ikxyaa
hO |
paitaSata dr kxI pamaaNa ~auiT SE % = √ PQ (1.97) N
ikxiTkxla roSaao (kxainakx AMkx) CR = P1 - P2 (1.238) SE %
P ã hMa paitasaadkxaoMkxa pa`itaSata dr ................. Q = 1 - p
N ã kuxla paitasaadkx = P + Q daonaao pa`itaSata dr kxa Baod = P1 – P2
pa`itaSata dr kxI yaqaaqapa`itaSata dr kxI yaqaaqapa`itaSata dr kxI yaqaaqapa`itaSata dr kxI yaqaaqa-- --taataataataa
baosalaa[-na = 50 – 50, SE% = 0.02, N=90
P1 CR 0.05 starpar gaahyataastarpar gaahyataastarpar gaahyataastarpar gaahyataa
55% 0.94 gaahya nahIM
56% 1.13 gaahya nahIM
57% 1.32 gaahya nahIM
58% 1.51 gaahya nahIM
59% 1.70 gaahya nahIM
60% 1.89 gaahya nahIM
61% 2.08 ga`ahya
sao
100% 9.43 ga`ahya
(pairiSaYT ‘h’ doiKae)
{payau-@ta Tobala sao CR kxI ikxmata 1.96 sao kxma haotaI hO taba vah raya gaahya nahIM maanaI
jaataI hO AaOr vah ikxmata 1.96 sao jyaada haotaI hO taao vah raya saMKyaaSaas~a dRYTIsao gaahya maanaI
jaataI hO | {parkox Tobala sao eosao QyaanamaoM Aataa hO kxI 61% paitasaadkx rhtao hO taba CR kxI
ikxmata 2.00 hO | yah ikxmata 1.96 sao jyaada hO, [sailae vah AaOr {sakox Aagao kox saBaI raya
SaaoQakxtaa-nao ga`ahya maanao hO | [sailae SaaoQakxtaa-nao inaYkxYa- inakxalatao samaya AaOr Saur]AatamaoM maanaa
huAa inakxYa inaiScata ikxyaa hO |
3.5 AnausaMQaana kxa patyaXa kxayaa3.5 AnausaMQaana kxa patyaXa kxayaa3.5 AnausaMQaana kxa patyaXa kxayaa3.5 AnausaMQaana kxa patyaXa kxayaa-- --nvayananvayananvayananvayana
3.5.1 AnausaMQaana kxayaa3.5.1 AnausaMQaana kxayaa3.5.1 AnausaMQaana kxayaa3.5.1 AnausaMQaana kxayaa-- --nvayana kox nvayana kox nvayana kox nvayana kox saaopaanasaaopaanasaaopaanasaaopaana
sahI idSaa maoM AnausaMQaana kxI paik`xyaa haotaI hO, taao naitajao BaI sahI haotao hO | pa`tyaXa
kxayaa-nvayana kox ilae inamna {_oSya saamanao rKakxr AnausaMQaana kxa kxayaa-nvayana ikxyaa gayaa hO |
1. koMxdpamauKa pad inaima-taI paaSva-BaUmaI kxa AQyayana kxrnaa |
2. maharaYT/ rajya kox SaOiXakx vyavasqaapana kxa AQyayana kxrnaa |
3. koMxdpamauKa kox kxta-vyaaoM kxa AQyayana kxrnaa |
4. AaidvaasaI Xao~a kxI SaOiXakx samasyaaAaoM kxa AQyayana kxrnaa |
5. inarIXaNa saUcaIWara koMxdpa`mauKa kxamaaoM kxa jaayajaa laonaa |
6. koMxdpamauKaaoM kox ilae pa`SnaavalaI taOyaar kxrnaa |
7. koMxdpamauKaaoM kxao pa`SnaavalaI dokxr saamaga`I paapta kxrnaa |
8. saamagaI kxa ivaSlaoYaNa kxrkox inarIXaNaaoMkxao dja- kxrnaa |
9. pa`apta inarIXaNaaoMsao inaYkxYa- inakxalanaa AaOr AavaSyakx sauJaava donaa |
pa`stauta AnausaMQaana kox ilae paaqaimakx ivaValayaaoM kxa sainayaM~aNa kxrnaovaalao koMxd`pamauKaaoM kox
ilae pa`SnaavalaI kxI inaima-taI kxI | zaNao ijalao kox AaidvaasaI Xao~a kox 7 KaMD sao 96 koMxd`pa`mauKaaoM
kxao paSnaavalaI dI ga[-, {namaoM sao 90 koMxd`pamauKaaoM nao pa`SnaavalaI Barkxr vaapar laaOTa[- | zaNao ijalao
kox AaidvaasaI Xao~a kxI 12 pa`aqaimakx ivaValayaaoM kxa SaaoQakxtaa- nao inarIXaNa kox ilae svayaM daOra
ikxyaa {sasao pa`SnaavalaIWara paapta saamagaI kxI ja^Maca kxrnao kox ilae fxayada huAa | paitasaadkxaoM
kxa naama pairiSaYT maoM dja- ikxyaa hO | [sa pa`SnaavalaIWara pa`apta saamagaI kxa kxaoYTkx maoM r]paaMtarNa
kxrkxo ivaSlaoYaNa idyaa gayaa hO |
3.5.2 AQyaaya kxI rcanaa 3.5.2 AQyaaya kxI rcanaa 3.5.2 AQyaaya kxI rcanaa 3.5.2 AQyaaya kxI rcanaa
pa`stauta AnausaMQaana Ahvaala kox ilae SaaoQakxtaa-nao inamnailaiKata AQyaaya kxI rcanaa
kxrnaokxa inaiScata ikxyaa hO |
1. AnausaMQaana ivaYaya kxI pahcaana
2. saMbaMiQata saaihtya kxa AQyayana
3. AnausaMQaana kxa kxayaa-nvayana
4. saMkxilata saamaga`I (nyaasa) kxa ivaSlaoYaNa AaOr Aqa-inava-cana
5. saaraMSa, inaYkxYa- AaOr sauJaava
[na paaca AQyaaya kox AaKarI maoM pa`itavaodna kox Anausaar pairiSaYT AaOr sadBa- saUcaI donaokxa
inaiScata ikxyaa hO |
3.5.3 paqadSaI3.5.3 paqadSaI3.5.3 paqadSaI3.5.3 paqadSaI-- -- AQyayana AQyayana AQyayana AQyayana
paqadSaI- AQyayana kxa samaavaoSa patyaokx AnausaMQaana maoM haotaa hI hO eosaa nahIM | ijana Xao~a maoM
jyaada AnausaMQaana {palabQa nahIM haotaa hO {sa samaya {sa AnausaMQaana kxao SaaoQakxtaa- AnausaMQaana
kxhtaa hO AaOr {samaoM paqadSaI- AQyayana Ainavaaya- haotaa hO |
pa`stauta AQyayana kxao maaga-dSa-kx AQyayana BaI kxhtao hO | paqadSaI- AQyayana yaanao vaO&aainakx
pawtaIsao paUNa- ikxyaa huAa CaoTo pamaaNa kxa saMpaUNa- AnausaMQaana hO | [sao maaga-dSa-kx AQyayana BaI
kxhtao hO |
AnausaMQaana maoM AanaovaalaI ADcanao, {nakox saMBaavya {ttar kxa AMdajaa laokxr AnausaMQaana
kxa maaga- idKaanaovaalao CaoTo pamaaNa maoM Aayaaoijata AnausaMQaana kxao paqadSa-kx AQyayana kxhtao hO |
[saIilae paqadSa-kx AQyayana mayaa-idta pamaaNa maoM mauKya savao-XaNa maoM AanaovaalaI samasyaaeM
samaJakxr taqaa savao-XaNa kxI rcanaa inadao-Ya kxrnao kox ilae ikxyaa jaataa hO | savao-XaNa kox ilae
pa`SnaavalaI maoM AMtaBaU-ta ikxe hue paSnaaoM kxI ja^Maca kxrnao kox ilae pamauKata: paqadSa-kx AQyayana
pawtaI kxa {payaaoga kxrkox BaI jaba {ttar donaovaalao vya@taI saMKyaa maoM kxma haotao hO taba
gauNavattaapaUva-kx AnausaMQaana kox ilae BaI paqadSa-kx AQyayana {payau@ta haotaa hO |
namaunaa cayana kxrtao samaya galataIyaMa haonao kxI saMBaavanaa haotaI hO | pa`SnaaoM kxI rcanaa kxrnaoM
maoM, {nakxa kxma inaiScata kxrnao maoM, ivaSaoYa r]pa sao savao-XaNa sao pavaRttaI kxao Aajamaanao kox ilae
{payaaoga ikxe jaanaovaalaI paSnaavalaI paqadSa-kx AByaasa maoM jaMacaI jaataI hO | [sa baaro maoM inamna
pa`kxar hO à
1. pa`SnaavalaIWara paqadSa-kx AQyayana
2. inarIXaNaWara paqadSa-kx AQyayana
3. AnaaOpacaairkx saaXaatkxar Wara paqadSa-kx AQyayana
4. saaQana inaima-taI kox ilae paqadSa-kx AQyayana
[samaoM sao SaaoQakxtaa- nao paSnaavalaIWara paqadSa-kx AQyayana ikxyaa hO |
[sa paqadSa-kx AQyayana sao caunao hue samasyaa kox ilae paUva-AQyayana kxrnaa, samasyaa sao
saMbainQata vata-maana isqataIkox ivacaar maoM ivasaMgataI kox baaro maoM AnauBaUtaI haotaI hO | taqaa taj&aaoM sao
vaOcaairkx laonaàdona kxrnao kxa Avasar imalataa hO | saaraMSa maoM saMKyaatmakx AaOr gauNaatmakx
AnausaMQaana kox ilae paqadSa-kx AQyayana laonao sao SaaoQakxtaa- kxao fxayada haotaa hO |
SaaoQakxtaa- nao pa`stauta samasyaa kox AnausaMQaana kox ilae inaiScata ikxe hue {_oSyaaoM par
AaQaairta pa`aqaimakx paSnaavalaI taOyaar kxrkox AnauBavaI koMxd`pamauKaaoM sao {sakxI kximayaaoM kxI
jaanakxarI laI ga[- | [sapar saMpaUNa- ivacaar kxr sauJaae gae sauQaarNaaAaoM kxao Qyaana maoM laokxr
sauQaairta paSnaavalaI taOyaar kxI ga[- hO | [sa paSnaavalaI kxa {payaaoga kxrkox pa`stauta AnausaMQaana kox
iloae saamaga`I saMkxilata kxI ga[- hO |
pa`SnaavalaI inadao-Ya kxrnao kxI dRYTI sao maaga-dSa-kx taj&aaoM sao AaOr sahkxarIyaaoM sao cacaa-
kxrkox [sa pa`SnaavalaI maoM kxaOnasao GaTkx CuTo hO, kxaOnasao saMidgQa GaTkx hO yah jaanakxr vah dI
ga[- saUcanaa AaOr kximaya^Ma dUr kxr AMitama svar]pa kxI paSnaavalaI taOyaar kxI ga[- hO |
mauKya AnausaMQaana AaOr maaga-dSa-kx AQyayana maoM AMtar isaf-x paitasaadkxaoMkxI saMKyaa AaOr
saaQanaaoMkox svar]pamaoM haotaa hO | maaga-dSa-kx AQyayana maoM jyaada sao jyaada saaQanaaoM kxa {payaaoga haonaa
caaihe, ijasasao Agar kxao[- saaQana kox payaaoga maoM kuxC kxiznaa[-yaMa AataI hO taao mauKya AnausaMQaana
kox ilae {nako svar]pa maoM badlaava ikxyaa jaa sakxtaa hO AaOr galaitayaaoMkxI saMKyaa kxma hao sakxtaI
hO | maaga-dSa-kx AQyayana kox baad mauKya AnausaMQaana kox ilae baDI saMKyaa kox paitasaadkxaoM sao
sauQaairta {payau@ta saaQanaaoM kxI sahayataa sao pa`apta saamaga`I kxa ivaSlaoYaNa kxrkox Aqa-inava-cana
kxrkox Saur] maoM inaiScata ikxe hue pa`a@kxlpanaa isaw haotao hO, yaa {samaoM sauQaar kxrnaa hO yah
inaiScata ikxyaa jaataa hO | paqadSaI- AQyayana sao inakxlanaovaalao inaYkxYa- SaaoQakxtaa- AnausaMQaana kox
inaYkxYa- kox r]pa maoM pa`kxT kxrtaa hO | patyaXa AnausaMQaana kox baad hI yah kxaya- paura haotaa hO |
sahyaaoga donaovaalao paitasaadkxaoM kxa caunaava SaaoQakxtaa- kxrtaa hO |
3.5.4 AnausaMQaana kxa kxayaa3.5.4 AnausaMQaana kxa kxayaa3.5.4 AnausaMQaana kxa kxayaa3.5.4 AnausaMQaana kxa kxayaa-- --nvayana nvayana nvayana nvayana
paqadSaI- AQyayana sao inakxalao hue inaYkxYa- kxI ja^Maca kxrnao kox ilae koMxd`pamauKaaoM kxI saaoca
kxa savao-XaNa kxrnaa AavaSyakx haotaa hO, [sailae paSnaavalaI taOyaar kxrnao kxa inaiScata ikxyaa |
pa`SnaavalaI paqama kxccao svar]pa maoM taOyaar kxrkox maaga-dSa-kx kxao idKaayaa AaOr {nasao
maaga-dSa-na ilayaa | {nhaoMnao ikxe hue saUcanaaAaoMkxao naaoMd kxr ilayaa | paSnaavalaI kxI
yaaogyaàAyaaogyataa, {payau@tataa jaanakxar vya@taIyaaoMsao cacaa- kxrkox ja^Maca laI | {nhaoMnao ide hue
sauJaaAaoM sao paSnaavalaI maoM payaa-pta badlaava ikxe |
pa`SnaavalaI maoM pa`qama inajaI saamaga`I pa`apta kxrnao kox ilae 13 paSna rKao gayao | koMxd` kox baaro
maoM Anya saamaga`I paapta kxrnao kox ilae paSnaavalaI maoM 17 paSna rKao gayao, [na paSnaaoM sao koMxd` kxI
BaaOitakx sauivaQaaAaoM kxI jaanakxarI paapta kxI jaa sakxtaI hO | paSaasakxIya samasyaaeM,
vyavasqaapakxIya samasyaaeM, saMinayaM~aNa kxI dRYTI sao samasyaaeM, SaOiXakx samasyaaeM, Aaiqa-kx
samasyaaeM Aaid pa`kxar kxI samasyaaAaoM kox ilae AaOsatana 7 payaa-ya ide gayao qao ijanakox Aagao
isvakRxtaIóAisvakRxtaI kxI inaSaanaI lagaanaI qaI | koMxd`pamauKa kxI maaisakx saBaa maoM ijasa ivaYaya maoM
jyaada dor cacaa- haotaI hO {sao paSnaavalaI maoM paaQaanya kxma donaa qaa AaOr kuxC pa`Sna mau@taaottarI qao,
jahMa paitasaadkxaoM kxao (koMxd`pa`mauKaaoM kxao) mau@ta ilaKanao kxI CUT qaI | samasyaaAaoM kox ilae jaao
payaa-yaI {papaSna idyao qao {nakox javaaba isvakRxtaIóAisvakRxtaI kox samaya yaanao hMaónahIM tarIkox sao
donao qao |
AnausaMQaana kox kxayaa-nvayana kox ilae koMxd`pamauKa kox ilae paSnaavalaI dokxr Bar laonao kox
ilae 96 koMxd`pa`mauKaaoM kxao nyaadSa- kox r]pa maoM caunaa gayaa | paapta ikxe hue saamagaI ko AaQaarpar
taailakxa taOyaar kxrkox pa`itaSata dr dja- kxrkox ivaSlaoYaNa kxrkox Aqa-inava-cana ikxyaa gayaa AaOr
AMitama inaYkxYa- inakxalakxr sauJaava ide gayao |