90
Tawmging beh khang tangthu-1973 1

TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Embed Size (px)

DESCRIPTION

The first genealogical books of Tawmging clan of Zo people group published in 1973.

Citation preview

Page 1: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 1

Page 2: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 2

THEIHTUAK

Hih TAWMGING beh tangthu bu pen keploh a, mangthang

ding ahihman in computer ah ettheih ding in ka hong khumlut

hi. TAWMGING beh thu kia hilo in ZOMI tangthu zong

kihelkha hi. A kammal zatdan leh gelhdan bangmah ka kheng

kei hi. Khanggui toh kisai pen gelhkhelh khak lauhuaisa ka

hihman in a bu a om bang in ka hong takkhia hi. Ka

theihsiamna bang a gelh ding pen diksalo ka hihman zong

hikawm hi. A theizaw i om leh hong zasak un.

Laibu khumkikpa,

T. Kamzalian

[email protected]

Page 3: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 3

TAWM GING BEH KHANG TANGTHU

KHET MASAK

1973 _______________

Page 4: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 4

Thu kaihkhop leh gel thuah:

U Pau Za Gin

leh

U Khai Za Kham

Tedim.

Khet leh bubawl thuah:

TG. Vum Khaw Thang

Tedim.

Tedim gam pianciazi Kawmiti, Party Zum Lai

Nambat 230/3U-1

28/3/69 bulphuh a kibawl khia hi.

Khet masak bu (200). Khetkhit nimit 16/5/73.

Aman K .3/-

Page 5: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 5

LUNGDAMNA THU

Hih ih Beh Khang Taangthu Bu a pian khiat nadingin TG.Vum Khaw Thang in,

ama thagui thatang, a hun, a lungsim ih Beh ih Phung aading it lo haza lo-in

hanciama hong sep khiat zawhna hangin ama tungah eite a kua ma peuh a

lungdam kim ciat ding in kong um hi.

Hih ih Beh bu a pian zawh na dingin beina a tuam tuam hong hanciam U Lian Za

Nang tungah eite a kua mapeuh in lungdamna lianpi ih baa hi.

Hih laibu sunga thu omte saanga a kicing zaw-a ih neih beh zawh nadingin a kua

mapeuh in na et uh ciangin ngaihsun pha-a thu kicing zaw nong kaihkhop lai

nading uhin kong hanthawn hi.

Ih khang gui a man lote zong hong puahpha unla, no bawng sung ciat uhah zong a

u zaw a nau zaw nusiat nei nawn loin a kicing takin a thu leh la tawh hong puak

pha lai ta un.

Sd/.

P. Pau Za Gin

Chairman

Page 6: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 6

ZON' OLNA

S/No. A THU A LA LAIMAI

1 THEIH MASAK DING 9

2 VAI KHAK NA

3 TG VUM KHAW THANG' VAIKHAKNA 11

4 PIANCILNA TANG THU 14

5 KAWLPI (KALEYMYO) GAM SUNG KITUNNA 14

6 KAWLZAANG PAN KHAMTUNG GAM TUNNA 14

7 CIIMNUAI KHUA SATNA 14

8 GAM MIN LEH MINAM KILAWHNA 15

9 SAIZANG KHUA SATNA 15

10 TAANGLAI HAUSA KIKHEK HUN 15

11 KHUL LEH CIIM AH A TUNG MASA PAWL 16

12 TAWMBING LEH TAANG PUA KIZOPNA 16

13 TAWM BING SUAN LEH KHAK 17

14 TAWMBING TE MAN LAI TAANGTHU 17

15 TEDIM GAM A TEENG KIK PAWLTE TAANGTHU 18

16 PU MIN LAWHNA LEH TUULPI ZATNA 18

17 TAWM BING LAPI, A CIIN HUAI TENG 19

18 NU KHAK LA (LAPI) 20

19 ZOZAANG KHUA TAWM GING LA KHIAN ( LA KHUPNA) 20

20 PU KHAWM‟ LA ( TAANG LAI A TAWM BING LEH TAANG PUA LAPI) 20

21 MU BUNG TAANG THU LEH TAANG VAN 21

22 TAWM BING SUNG SA MAN PHA ZAW DEUH TENG A LA 21

23 TAWM BING SUNG GAL MAN PHA ZAW DEUH TENG LEH A LA 22

24 PU KAI MANG TE KHAN LAI LEH LA A KI PHUAH 22

25 PAU HAU HANG‟ KHAN LAI TAANGTHU 22

26 PU NEEK THUAM KHAN LAI LEH LA 22

27 PU LUAH MANG KHAN SUNG THU LEH LA 23

28 TAWM BING SUNG LO KHAWH HAT PHA TENG LEH LA 23

29 TULAI TAKA, TAWM BING BEH TENNA 23

30 PU SIM HANG‟ TAANGTHU 24

31 PU LAMDONG KHAN SUNG LEH LA 24

32 PU ZONG LAM KHAN SUNG LEH LA 24

33 PU ZONG LAM LEH PU HAU PUM, A SIH KHAWMNA THU 25

34 PU DONG PUM KHAN SUNG LEH LA 26

Page 7: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 7

35 PU THUAL KHAAM KHAN SUNG LEH LA 27

36 PU AM SUAK KHAN SUNG 27

37 PU DONG NENG KHAN SUNG 28

38 PU GIN THUAL KHAN SUNG 28

39 PU THUAL CIN KHAN SUNG 28

40 PU LAM SUAN KHAN SUNG 29

41 PU NAWN NGUL KHAN SUNG 29

42 PU PUM KHAW TUAN KHAN SUNG 29

43 PU SON HEN KHAN SUNG 30

44 PU LAM KAI KHAN SUNG 31

45 PU GAH THANG KHAN SUNG 31

46 PU VUM KHAM KHAN SUNG 32

47 PU DONG KAI KHAN SUNG 32

48 PU HEN THANG KHAN SUNG 32

49 PU LIAN EN KHAN SUNG 33

50 PU THANG KHAW KAI KHAN SUNG 33

51 PU KAM CIN KHAN SUNG 34

52 PU KHAM CIN KHAN SUNG 34

53 PU PI TAWM GING KHANG 35

54 PU SIM HANG KHANG 35

55 PU GING LAM KHANG 35

56 PU HANG SEEL KHANG 35

57 PU LAM HEN KHANG 35

58 PU SEEL HONG KHANG 35

59 PU HEN ZONG KHANG 35

60 PU HONG THUAL KHANG 36

61 PU ZONG THANG KHANG 38

62 PU THUAL VUM KHANG 38

63 PU THANG ZA LIAN KHANG 44

64 PU VUM KHAW THANG KHANG 45

65 TAWM BING DIM TATTE SA HAWMNA 54

66 MOPI, SA GAWH NGAHTE SA HAWMNA 54

67 INNTEEK SA GOTE SA HAWMNA 55

68 MO KEN VAN HAWMNA 55

69 TAWM GING BEHTE KHANG CIAP TEHNA 56

70 SIM HANG SUAN TENG 56

Page 8: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 8

71 GUI ZIAM SUAN TENG 66

72 ZOM LUN SUAN TENG 70

73 NEI LAI SUAN TENG 71

74 LAM HANG SUAN TENG 75

75 MAT VUNG SUAN TENG 80

TEDIM GAM TAANGTHU A TUAM TUAM

76 MEITEI GAL 82

77 KI SIM NUNUNG 82

78 TEDIM PAWL 82

79 ZOTHAU NEIHNA 82

80 MEITEITE‟ PAU SIAT 83

81 MANGKANG KUMPITE KHAN 83

82 TONZANG KHUA KI UMNA 84

83 TEDIM PAU LEH TEDIM NGEINA 84

84 KAM HAU UPADI 84

85 KAWLLAI SANG PIAN CILNA 84

86 ZOMI PALIK KIPATNA 85

87 TEDIM GAM A ZATO OM CILNA 85

88 PIANCIT GAM KULI (COOLY) KUANNA 85

89 ZOMI PALTAN TUM KIPATNA 86

90 ZAPAN GAL THU 86

91 TEDIM LEVY PIANNA 87

92 KAWLGAM PALTAN, INDIA GAM PAINA 87

93 MANGKANGTE KAWLGAM A LUT KIKNA 87

94 TEDIM MI 1945 DONG, GALKAP SUNGA MINPHATNA NGAH A KI

THEI TENG

88

95 LUSUANG GAL THU 88

96 TONZANG KHUA LEH ZAPAN GALPI 90

Page 9: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 9

THEIH MASAK DING

Taanglai a kipan, Tawm Bing Beh pen, awm kawi kawi hi cih ih zak hangin, u le

nau kizopna, a kikan zo ngei hial lo hihang. 1958 kum ciangin, Tedim khua leh

Leilum khua a om, u le nau teng vaihawm in beh kikhopna khat bawla, tua

sungah khat le khat, ki muhna, ki theihna ong suak masa pen hi.

1. Tua tung in, Tawm Bing kicihna leh Tawm Ging, kicihna kammal nih pen,

koi man zaw hiam cin, ki dawtna, a om ciangin, Pupi min pen, Tawm Bing

hi a, a maa khan lai in, zuneek, lasak, khuangtumna, a tam ciangin, mi

dangte in, Tawm Gingte na ci uh ahih manin, tua kammal nih pen, a nih in

maan khawm hi, ci-in kiciamteh hi.

2. Leitung khandan pen, kikhel den thei ahih manin, mailam huna, khangnote

zat nawp ding ngaihsutna in, Beh min tom pen (TG) kici dinga, tua ni, tua

huna kipan, min mai a, ki kawih ding hi cin ki ciamteh hi.

3. Pupi Tawm Bing suan, unau bangzah pha ih hiam ci a kamkupna, a om

ciangin, u pen, nau pen ding a ki thei tel loh hangin, hi bangin ki ciamteh

phawt hi.

(1) Sim Hang, (2) Gui Ziam, (3) Zom Lun, (4) Nei Lai, (5) Lam Hang leh (6) Mat

Vung.

4. 1969 kum ciangin, Tedim Party zum lai no.230/3/28/3/69 tawh, Tedim gam

sung aa teeng Zomi kheempeuh in, Beh pian khiatna taangthu, Beh khat leh

khat kinai na ki zopna, leh, tu le tate khang saziante, ong hanthawn bek

loin, zum a puak nang ong ki ngen hi.

5. Tua banga kumpite han thawtna tawh kizui in, 1969 a kipan, Tedim khua-

ah, kum sim in, beh ki khawpna ki bawla, a nunung pen, 1971 in Saizaang

khua-ah kibawl hi.

6. Kumpite han thawtna tawh kizuia, kum thum vilvel Beh taangthu, a sim a

mala, a kikan ciangin, taanglai a, ih Pu, ih pate, khan lai, thu le late hi ta

leh, Tawm Bing le Taangpua kizopnate ong hi thei khia hi.

7. Tawm Bing le Taangpua, ki zawpna thu pen, Tawm Bing sung le, Taangpua

sunuga, Taangthu cingte ciamteh na bangin, laibu sungah, kiciamteh pah hi.

1. Beh kikhop pen kumsim a ih bawl hangin, lo khawh sing puak

manlahna leh, kikawmna, gamlat huhau in, u le nau ki pai kim zo ngei lo a,

Taangthu leh Taangla ahizongin, khang saziante ahizongin lai tawh ki gal

khak ngen ahih manin a ki sang khial, a ki khum khial te pen ih laibu sung

ciamteh puahphat nangin ong ki hanthawn hi.

2. Beh taangthu laibu a a pian khiat zawh nangin, Lungsim, thatang leh

neihsa sit lo-a ong hanciam diak a nuai-a min om u le nau teng tungah

lungdamna ih mangngilh ngei loh nangin kiciamteh hi.

Page 10: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 10

1 Khai Za Kham 17 Dam Za Pau

2 Pau Za Gin 18 Cin Khan DO

3 Lian Za Nang, B.A, Ed, DT. 19 Thuam Za Cin

4 Hen Za Kan 20 Thang Za Chiau

5 Ngin Khaw Zam 21 Cin Khan Dal

6 Thang Khen Kham 22 Pau Za Khen

7 Do Za Cin 23 Neng Za Cin

8 Thang Lian Kham 24 Suan Khaw Thang

9 Hang Khan Pau 25 Thuam Khan Pau

10 Hang Ngin Lo 26 Thual Thawng

11 Kam Za Thang 27 Awn Khaw Tual

12 Kam Za En 28 Gin Khaw Tuan

13 Ngin Za Cin 29 Lam Khaw Pau

14 Thang Za Kam 30 Tun Kap Thang

15 Ngin Za Kham 31 Chiau Za Thang

16 Cin Za Thawng 32 Thang Za Hau

3. TAWM GING BEH BU BAWL KAWMITI

1 Makai pi: Pau Za Gin Sum keem: Kham Sial Khup

2 Nihna makai pi : Khai Za Kham A huh: Thang Heh Lian

3 Lai-at: Ngul Khaw Thang Sazian sit:THuam cin Pau

4 A huh: Vum Khaw Thang A huh: Thual Khaw Pau

Sd/- Pau Za Gin

Makai pi,

Tedim

Page 11: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 11

TG VUM KHAW THANG' VAIKHAKNA

1. Kum 1956 kum sungin Tedim gam a khua khua a om Tawm Ging suan u le

naute kiangah lai hawm in Tedim khua pa, Khai Za Kham innpi-ah 5-1-

1957 ni-in gambup Tawm Ging beh kamkup kikhoppihna amasa khat vei a

ki bawl hi.

2. Tua kamkup kikhopina sungah pupi min ahi beh min lawhna pen TAWM

GING leh TAWM BING min lawhna kam kupna a om hi.

a. Saizang khua Taangmite in: 'Ko, Saizang khua panin “TAWM GING”

mah kana ci ciat uh hi', a ci uh hi.

b. Pa, Khai Za Kham in a genna-ah:'Ko, ka pu ka pate uhin zong a khang

khang a hong vaikhakna uhah ih pupi Tawm Gingte' khan lai-inah gal mat sa

mat lamah leh lo khawh sing puak lamah na kiva kim ciat uh hi. Neih leh lam

tawh kicing in na go na lup uha, a sun a zan in a khuang, a zam, a daktal ging

ging in khua meel tui meel phawk lo in nuam na sa mahmah uh hi. A khua a

tui in zong “TAWM GING” te ahih uh mah bangin a khuang a dak uh tawh a

sun a zan in ging zo lawm lawm mah uh ei', a ci uh hi. Tua bang ahihna

hangin a ih pupi Sim Hang in zong a ta upa pen a pa Tawm Ging tamsak in

'Ging Lam' a na phuak hi, ci-in hong vaikhak uh hi. Tua ahih bangmah in ko

zong khang ciaptehna sungah pupi “TAWM GING” mah in a khang khang in

a kivaikhak suk ka hi uh hi', a ci hi.

c. Tedim gam a khua khua pan a hong pai taangmi a a tam zawte inzong, 'Bo,

Khai Za Kham' gen bangmah in ko zong ka ciamteh uh hi,' ci-in a gen uha, a

thu kim pih ciat uh hi.

d. Tua kikhop ni-a pan mun len a kiseh upate in zong:'Ko ngaihsutna-ah zong,

Tedim gam mi ici peuhmah saizaang khua, Ciimnuai khua pan a ki khang to

khia, beh leh phung, nam min a kici khawngte zong a ki min lawh khia ahi hi.

Kampau dan, aw kaih ih cih pen ih tenna khua ih tenna gam leh mun zui a ki

pau ciat ahi hi. Tua hi-a Saizaang kampau pen 'Taang kampau' hi ding ahih

ciangin 'Tawm Ging' mah man zaw ding hi', ci-in thukim in a kipsak uh hi.

e. Panmun lente:

1 Pau Za Gin Chairman Tedim

2 Kham Kho Tual Vice Chairman Tedim

3 Kam Za En Secretary Suangphei

4 Kham Za Laang Joint Secretary Tedim

5 Kham Sial Khup Treasurer Tedim

3. Tua ahih manin Tawm Ging leh Tawm Bing lawhna kammal kikupna pan

in Tawm Ging lawhna penmah man kisa zaw ciata, 5.1.1957 ni a kipan in

'Tawm Ging' a lawh zawk ciat na dingin ciamteh in a ki kipsak hi.

Page 12: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 12

4. Ei Tawm Ging beh peuhmah ih ki theih theih nading in ih min mai ciatah:

'TG' ci-in gelh ciat dingin zong a kua mapeuh thukim in ki ciamteha, ki

kipsak hi.

5. Pupi Tawm Ging' tapasal unau bangzah kipha hiam ci-a, kamkupna ki

omsak hi. Tua banga kamkupna a om ciangin Tawm Ging ta pasal unau (6)

pha uh hi, cih kimukhia hi. Ahizongin a u zaw a nau zaw cih a khung a tel

genthei kuamah ki omlo hi. Tua banga, a ki thei loh hangin a nuai-a bangin

a kiciamteh ahi hi.

(1) Sim Hang, (2) Guiziam, (3) Zom Lun, (4) Nei Lai, (5) Lam Hang, (6) Mat

Vung.

6. 1969 kum ciangin, Tedim gam party zumpi panin zum lai nambat 230/3U,

nimit 28/3/69 tawh Tedim gam sungah a teeng Zomi na kheempeuh in na

beh na phung uh leh na khang sazian ciat uh zumah hong puak ciat ta un,

ci-in lai a hawm khia uh hi.

7. Tua bang thu hong pian ciangin Tedim khua ah om Tawm Ging beh u leh

nau teng hanciam in kamkupna bawl masa hi.

8. Tua zawh nung kum 1969 sung mahin Tedim gam a khua khua a om Tawm

Ging beh u leh nau a kua mapeuh kiangah lai hawm in 12.10.1969 ni-in pa

Pau Za Ginte innpi-ah gambup Tawm Ging beh kamkup khoppina a nih vei

na ki bawl leu leu hi. Tua kikhoppina ah beh min pen 'Tawm Ging' mah

kikip phasak kik leu leu hi. Min mai-ah 'TG' a kua mapeuh in gelha, at kim

ciat ding in zong ki gen pha in ki kip phasak kik leu leu hi.

9. Tawm Ging sanggam te in (1) Taang Pua leh (2) Gual Nam te hi, cih zong a

kimu khia hi. Khang simna sa zian hong ki puak bangin ki ciamteh in ki

kipsak pah hi.

10. 1971 kum ciangin Tedim khua a teeng Tawm Ging beh vaihawm upa ahi

thei teng Saizaang khuapi-ah va pai uha, Tuulpite pa Thuam Za Cinte innah

kamkup kikhopna khat va bawl leu leu uh hi. Tua kikhopna in a nunung

pen kamkup kukhopna ahi hi.

11. Tedim gam a khua khua pan a, khang simna sazian hong kipuakna bang

ciat in pu Pau Za Gin leh pa Khai Za Kham in hoihtak in gawmtuah in a

khang khang a gai gai in gual in lim phatakpi mah in a bawl uh hi.

12. Tua banga a kibawl khit ciangin keimah TG.Vum Khaw Thang in laibu a, a

hong pian khiat theih na ding in, hun ka neihna bang siit lo hanciam in

bubawl in tu in a hong ki hawm khia zo pan a suak ahi hi.

13. Hih beh laibu sungah khang simna sazian a om kim hangin khang taangthu

a om kim kei hi. Bang hang hiam na cih uh leh, Tua khang taangthu a om

lote in lai tawh hong khak loin na khang simna sazian uh bek nong khak

ciat uh hangin hong ki khumsak thei lo ahi hi. Nungsang teh bawl phat

zawhna ih neih leh no khang taangthu ciat zong a om zawh nadingin hong

hamciam ciat ta un.

Page 13: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 13

14. Ei Tawm Ging' suan tuu leh ta u leh nau teng laibu sung khat peuh peuhah

ih min ih puam a om a ki khum ih ki muhsak ciangin, “A lai, amah, ka u ka

nau, ka beh ka phung, ka sang ka suai hi mawk lo ahi maw”, ci-a ih ki theih

theih ih ki phawk theih na dingin a kua mapeuh u leh nau, note tungah

hanthawn in kong thum pha pha hi.

Gentehna: TG Vum Khaw Thang' tapa TG Lian Suan Mang.

15. Ki en kik zo nawnlo ahih manin khialhna khatpeuh a om leh a man a na na

puah phat na ding uhin kong thum hi.

Tedim

16/5/1973

Sd/- TG Vum Khaw Thang

Beh lai-at huhpa

Page 14: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 14

PIAN CILNA TAANGTHU

Pian cilna panin Kawl gam minam kheempeuh pen Tibet gam mual tung aa,

teeng, Mongolian minam sung pan aa, gam neem zuana, dam dam a ki pai suk, ni

khat ni ciangin Kawl gam sung kitung hi, ci-in kiciamteh hi. Ei Zomi khamtung

mi pawl pen Chindun gun dung zui-a pai sukte pawl ihih manin, tua gun min pen

Chinduan gun na kici pah hi.

Hih pian cilna taangthute pen Tawhlanzi Conselte in, Kawl gam minamte tawh

ong muhna leh ong sanna a kici laibu sung pana, a gamlim leh a thu tawh en

khawma, kibawl hi.

KAWLPI (KALEMYO) GAM SUNG KI TUN'NA

Chinduan gun pen a naak lam pan ki zuisuk a, na pai suk suk ciang un, ni khat ni

ciangin Kawlpi gamsung teng tung uha, a pawl a pawl in na teeng uh hi. Kum

sawt veipi mah a ten khit ciangun Kawl kumpite tate Khanraja a kicite unau ong

tung in ong uk hi.

KAWL ZAANG PAN KHAMTUNG GAM TUN'NA

Kawl kumpite tate unau in hong uk uh ciangin, ngeina a tuam tuam hong oma,

kumpi inn lam ngeina bang a kulhpi khat a cian sak ciangin, khutmee tawng

khemee tawng tampi hong om ahih manin, a uk sung mi pawl khat te lungkia in

Khamtung gamah a na tai ta uh hi.

Tua banga, a ki tai ciangin Kawlpi zaang pan Tuingo dung zui tawh, meitei gun

dung zui tawh, Dolluang khua gam zui tawh, a pawl pawl in na kikhen uha na tai

uh hi.

CIIMNUAI KHUA SATNA

Tua banga ki pai pai ni khat ni ciangin, tuhun a Saizaang khua taw lam KHULPI

a kici Suanghawmpi sung khat na tung masa pen uh hi. Tua mun pen tui muhna

mun hi beka, khua teen theih nang mun hi lo ahih manin Ciimnuai khua na sat uh

hi.

Kawlpi zaang pana, Khamtung gam zuana, mun atuam tuam zuana, paite in zong

Ciimnuai khua mah dam dam in zuan in na ki gawm ngeingai uh hi, ci-in ki

ciamteh hi.

Ciimnuai-a kum tampi mah a ki teen khit ciang in mihing zong khang in pilna,

khua muhna zong a khan sem sem ciangin, anneek tuidawn baihna zuan in,

Simgam, Mal gam, Zo tampi gam, Thangkai gam lamah a pawl pawl in na ki

khen thei ta uh hi.

Page 15: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 15

GAM MIN LEH MINAM KI LAWHNA

Kawlpi zaang pan khamtung gama, a ki kah toh ciangin, zaang gama a om laite in

'Khamtung mi' ong ci uh hi. Pawl khatte in mualtung Zo gam Taampi sunga paite

ong cih nopna un 'Zomi' na ci uh hi.

Sim gam, Mal gam, Zo gam, Thangkai gam, cihna kam pen, Ciimnuai pan gam

neem zuana a ki khen thang ciang un, Sim gam a kici Gun pang zuante pawl pen,

Simmi na kici pah hi. Malno pana gam vot na mun zuante pen Zomi, na kici pah

hi. Zo gam tulak gammang zuante pen, Zomi, na kici pah hi.Thangpi pang

kantana, paite pen, Thangkai mi, kici uha, a gam zong Thangkai gam, kici a hi hi.

SAIZAANG KHUA SATNA

Ciimnuai khua-a a om lai teng in, Saizaang khua na sat uh hi. Khua teen ngeina

banga a teen theih khit uh ciangin khua sung vaihawm ding, Hausa ding upa ding

in, a pil a siam, gal hang, a muan pen uh kiseh in, na kiteel uh hi.

TAANG LAI HAUSA KIKHEEK HUN

Saizaang khua-a Hausa Upate pen, a mau hun a bei ciangin a tung lama kigen

mah bangin khua sung pan a a muan a deih zawk zawk uh na kiteel uha, a nuaia

bang in, a hun hun in na ki kheng diam diam uh hi. Tua hun lai-a Hausa naseemte

pen, khanglui kam in “Tuate man lai” kici hi.

(a) A masa in Thawmte na hausa masa a, 'Thawmte Mang' kici hi.

(b) Anihna -ah Tawm Bingte na hi-a, 'Tawm Bing Mang' kici hi.

(c) A zom-ah Gual Namte na hi-a, 'Gual Nam Mang kici hi.

(d) A lina-ah Sukte hi-a, 'Sukte Mang' a kici hi. Sukte' maan' laitakin Mangkangte

in khamtung gam hong uk ta uh hi. Tua hun a kipan, gual zawh thu tawh hi nawn

loin, Hausa upate pen khialhna lian a nei kei nak uh leh a suan a khak dong a , a

bana seemsak uh ahih manin, Kawl gam in suahtaakna ih ngah dong Saizaang

khua leh khua pawl khatah Sukte in Hausa seem suak uh hi. Tua mah bangin,

khua dangte ah zong khuasat masa makaaite pen, a pu a pa ban zomin Hausak,

upat ki seem ciat hi.

Saizaang khua-a Tawm Bingte a maan' lai in hih bangin la na phuak uh hi.

(a) Maa va zaam tang, maa va zaam tang e, Seitui gam zaang maa va zuan tang

ee.

(b) Saitui gam zaang maa va zaam tang ee, kei ka khua kiim in ka vang sun ni

bang hong sung hi ee.

Page 16: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 16

KHUUL LEH CIIM A TUNG MASA PAWL

Khuul leh Ciim a tung masa pawl kua pawl hi ding hiam, ci-a a Sim a Mal a a

kikan ciangin Kawlpi Zaang pana, Khamtung gam a zuat toh uh ciangin, Khuulpi

mun a tung masate Songthu tate, Thomte, Songpuut, Tuangdo leh Sektak,

Gualzong, Taangpua leh Tawmbingte hi, ci-in na ki gen hi. Amau teng ki pawla, a

na pai khawm kawi kawi uh hih tuak hi.

TAWM BING LEH TAANGPUA KIZOPNA

A Sim, a Mal a a kikan ciangin Taanglai-a kipan Tawm Bing leh Taangpua pen

unau hia, beh Tulpi zong ki banga, gam salu, a phui, zong kitun' ngei hi, ci-in a

nuai-a bangin Tawm Bing pawl khat leh Taangpua lam pan taangthu ong ki thei

khia hi.

1. Mauvom khua, Tawm Bing pu Hen Pau a tupa TG Pau Za Khente

ciaptehna pan Saizaang khua-a Tawm Bingte hausa-a a om lai Hausak leh

tuulpi sa dawt thuah ding kilawm kei, ci-in a sangam pa Taangpua pa tuul

tawisak ahih mana, sa a mat cianga, salu, saphui pen, tulpite a ki tun ngei a

hih mah banga, ki tun hi.

2. Thalmual khua, Taangpua u Thuam Dai in, a nuntak lai in, ' Ka sumsit lai

in, saklam, Sanvon khua dong khual zin a, zin tun ka zon ciangin,dawi

tanga sawl na baangte in, Tawm Bing leh Taangpua na hih leh ong lut thei

ni teh. Tuate pen tuul khat beh khat hi-a, ki tang ngei lo hi ung hong ci-a,

tua pan Tawm Bing leh Taangpua a ki nai na ka thei hi', a ci hi.

Tua thu ka lim kan ciangin, taanglai in Tawm Bing leh Taangpua unau hi-a, Tawm

Bing te'n, gam salu, saphui, Taangpuate' innah a tun den hi. Ni khat ni cianga ngal

hapak lu khat a va tut leh a sa mat uh zong ki nawh zek ahi kha tam ka pi uh

Thom Vung in ' Ka sing khuah zong tum man kei, ka taiteh zong gam man kei',

ci-in na pau se kha hi. Tua hun a kipan in Tawm Bing ten Luisuk Kai Mangte

kiang na tun uh hi, ci-in ong gen mah mah hi, ci hi.

3. Lailum khua Taangpua Thuam Zam ciamtehna panin, Kai Mangten, 'Ko,

tua banga salu saphuite deih mah mah hi ung, ong tun un na ci uha, taang

leh gatam na huan in a sam na hiatsak uha, zin na lim do mah mah uh hi,

ci-in ki ciamteh hi' hong ci hi.

4. Lailum khua U Hang Za Gin, U Luan Khen Pau, U Lian Khup te

ciamtehna pan zong, a tung lama thu teng a maan mah hi, ci uh hi. Tua

banah, Taanglai a Sukte' pu Khan Thuam pen Mang kua, a kici (Hausa) (9)

in a sawm lai in, 'Tangpua ten, panpih na hih man un Taangpua kheempeuh

that khin ding hi ung, ci-in mang (9) te in a na gen uh ciangin, Saizaang

khua Hausa Tawm Bing te'n, ka sanggam uh Taangpuate na thah vua leh,

ka heh ding uh hi, ci-in na hon khia uh hi. Tua banah ih lapi dawng (3)

zong kibang hi, ci-in hong gen uh hi.

5. Saipimual a, TG U Gin Za Cin leh Cikha zaanga, teeng, TG U Gin Za

Page 17: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 17

Kham in zong 'Taanglai a kipan, Tawm Bing leh Taangpua pen unau khat

hi, ci-in ka pu ka pa te uh'n hong vaikhak hi', ci-in ciamtehna na nei uh hi.

6. Tua ahih ciangin, Tawm Bing leh Taangpuate pianna anuai-a bangin hong

kimukhia thei hi. Piancilna pupi Kip Mang ata Gawh Phut a tu Suang Kop

a tu sawn pen Phut Song. Tua Phut Song ta Kop Siam, Kop Siam ta Mang

Luah leh Tawm Bing hi, ci-in kici hi.

TAWM BING' SUAN LEH KHAK (PAWL 6 TENG)

(Anuai a bangin ki ciamteh hi)

Tawm Bing' suan leh khak a kikan ciangin hibang in pawl 6 in kikhen hi. Tua

pawl guk sung pan kua pen upa pen a, kua pen nau tum pen, cih a teltak ki kan tel

thei nawn lo ahih manin, hih bang in ki ciamteh hi.

1. Sim Hang' suan, 2. Gui Ziam' suan, 3. Zom Lun' suan, 4.Nei Lai' suan 5.

Lam Hang' suan, 6. Mat Vung suan, ci in ki ciamteh hi.

2. Hih khang ciamtehna pen, a maan taka a thei tel om tuan lo ahih manin, a

bawng ciat, a pawl ciata, ciaptehna bang bang a, ki khum ahi hi.

Tua banga, khang taangthu a ki zop hangin kong biang bangkua, ki pelh nang, a

lam dan nang bang mah om tuan lo a, khat leh khat ki it ki phawk naa, a khan

nang hi, ci-in ngaih sun ciat ni.

TAWMBING TE MAN' LAI TAANG THU

(By U Gin Za Cin)

1. Saizaang khua aa Tawm Bing te a man laitak in hausa ngeina bangin siah

leh bum zong kaai uh hi.

2. Tua hun lai-a upa vaihawmte in, tu-laitaka, Tawm Bing mang hi leng, a

siah a bum banah, vokno dawng aak no dawng leh nau zuha zong kaai ning

ci-in kheem bawl in na hantawn den uh hi.

3. Ni khat ni ciangin, Hausapa in zong, a upate' ngaihsut piak pen a nidanga

zong a man ngeisa ahih mah bangin tua bang aa a gamtat takpi leh, a khua

a tui, taangpi taangta khasia in, a upate tawh leh kop uha, Pawi gal cial sim

in, Tawm Bingte sai aai, zununga om kimlai sim gawpsak uh hi, ci-in

kiciamteh hi.

4. Tua bang a khua sunga gal a pian ciangin khua zaangpi in ki tai keek a,

Tawm Bing pawl khat pen gun gal kah in tai to pai suak uha, ukpua

Hiangmual khua sat uh hi. Tua munah a khua uh inn 300 dong khang ngei

uh hi. Tua munah kum tam khop a teen khit uh ciangin, a khua kim a khua

paam uh tawh lungkim lohna a tuam tuam a pian ciangin, pawl khat Tedim

gamah hong ciah kik uha, a tam zaw pawl pen, tuhun dongin uk pua lamah

a teeng lai uh hi. Uk pua lamah a teeng laite pen inn 500 val bang pha

dingin ki ummawh hi.

Page 18: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 18

TEDIM GAMAH A TEENG KIK PAWLTE TAANGTHU

1. Tedim gama a teeng kik pawl sung panin, pu Thang Tuah makai in leilum

khua ong sat uha, kum tampi khop mah teeng in sial leh bawng a kipan

lawi dongin ong hau mah mah uh hi. Tedim khuate' lo khawngah zong va ta

zel kha ahih manin gan kamtuam in tam ki liau mah mah hi.

2. Tua hun-a makai pu Thang Tual pen, Dawi lawm nei hi a, lunglen khawlte

tawh ki zawl ahih manin, a dawi zawlte kiangah, ' Ka gan note uh neek

ding tuikhuk khat ong bawlsak un', a cih ciangin, tu-a, Thuam tuilii ih cih

pen na piangsak uh hi, ci-in ka ciamteh hi.

3. Leilum khua-a kum tam khop a teen khit ciangin, Tedim khuapi tawh

khasiatna a tuam tuam a pian ciangin, Sukte pu Gawh Kai tawh kipawl in

Falam ukpipa Son Bik tungah, gungal gam ngen in, kum sim in sial khat ta

pia in, kum 4 sim in sal khat ta pia in, Heilei gam leh Suangphei gam, a na

ngen den uh hi. Tua gamte a ngah ma un, gungal gam Botung khua leh

Kawlni, Theipal a cihna munte-ah na teeng kawi kawi uh hi. Hausa pen

Sukte hi-a, a zom pen Tawm Bingte na hi den hi.

4. A tunga gungal gam satte pen pawl khat tul zo sam loin, gam neem gam

hoih zuan in Heilei leh Suangphei khua pan, tuilu lam manawh in, tai to leu

leu uh a, Haiciin, Tuibuak, Mauvom, Luangel, Saipimual, Lingthuk,

Nahlan khuate-ah tuhun dongin a suan a khak teeng uh hi Nahlan khuate-ah

tuhun dongin a suan a khak teeng uh hi.

5. Gungal gam Lingthuk khua a sat lai un pa Min Kam in la hibang na phuak

hi.

(1) (a) Tawm Ging ii tuu Suan Hang ii von tawi, Lingthuk ka gam zaang hi ee.

(b) Lingthuk kim khen, sumtui zaangah, tuun' laukhaa tawh lum suang in ka

posak ee.

(2) (a) Lingtui vangkhua ka deih manin, sim zin so bang zawt ing ee.

(b) Sim zin so bang zawt in aw ee, kamkei bang gial ki sang ee.

PU MIN LAWHNA LEH TUULPI ZATNA

Pupa ngeina banga om lai te'n sihni leh zunun ni cianga 'Pu min lawhna nam

bangzah om hiam', ci-a kidot na a om ciangin, 'Pu Sim Hang' suan teng 'Sim

Hang' ii tuu', kici-a, tua lo teng ' Tawm Bing ii tuu' ci-in ki lo hi hang, ci-in ki

ciamteh hi.

Tuulpi zatna panin inn sungpi-a Pusa thawih ni le, Ton ni ciangin Tawm Bing'

suan kheempeuh tuulka ki om nai lo-a, Luisuk pu Kai Mangte' suan a pai pai,

Saizaang khua U Thuam Za Cin mah tuni dong ki zang kim ciat lai hi, ci-in ki

ciamteh hi.

Page 19: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 19

TAWM BING LAPI A CIIM HUAI TENG

(A BAWNG CIATA, CIAP TEH NA)

Tawm Bing beh lapi pen Ton ni leh sivui kuan ciangin, kam in zong kisa ngam

loin, siampi te'n dak tum in dak la in kisa sak bek hi. Bang hang hiam cih leh, tua

lapi pen i gensa mah banga, a kaal lak-a kisa nuam lo, innsung peuhmah a kisa

thei lo ahih manin kam in kisa leh naupang te'n thei kha inteh, sa kha'n teh cih na

hi hi.

Tua beh lapi pen a Sim a Mal pan-a hong ki puakte a ki et ciangin, a khua ciat, a

bawng ciat-a ciaptehna pen, a kibang tamlo hi. A ki lamdanna pan in, ih pu ih pa

te'n a lungsim bek uh tawh na ciapteh uh ahih mah bangin, a bul kibang ta leh a

dawn na ki lehbulha, thamloin, a mal mah zong kibang kim lo lai hi.

Tua ahih manin, a khua ciat a bawng' ciat pan a, ciaptehna them kha ciat, a ki

lamdanna a om zongin, a nuai-a teng a mang mawh dingin hong ki khum hi. A

dangte ki phiat hi tuanlo hi.

1) (a) Ka tuai do aw khuai bang laang lawm lawm, a ciin leng bang zawl ee,

thang ii nenah zan sial bang diang' ee,

(b) Zaang ni suak ee zawng gam khau bang ciang, namtem ziat in tawi ing, lei

do a laang gua bang phuk ing ee.

2) (a) Taang ii suan hi'ng sa kamkei bang ing, taang ii suan hi'ng mu vanlai bang

ing,

(b) Tuai taangpa tawh a sesul zui ing, namtem ziat in tawi ing, lentu sunga

buaivom a hang gua bang phuk ing ee.

3) (a) Maa va zaam tangh maa va zaam tangh ee, sai tui gam zaang maa va

zaa, tangh ee;

(b) Saitui gam zaang ma va zaam tangh ee, kei ka khua kiim in ka vaang

sunni bang hong sung hi ee.

4) (a) Ka tuai laihen gam bang maang sang ee, ciin tawh ka lai thah aw,

lentual lai-ah tung nung ing ee;

(b) Saitui zathum sun nau bang kap ee, sunni lambanga kai ma'n, awhkhi lak

lawi bang a thang hi ee.

5) (a) Ka besam aw zozam bang zil ing, tung zozam bang pal ing ee;

(b) Tung zozam bang pal ing ee, guai lo bang tul meel ma'ng ee.

6) (a) Saitui nun a nuam lai-in, ka phungte al bang a mangsa, tung luang bang

phong nuam ing ee;

(b) Pupa siah taang luang bang phong nuam ing ee, ka phung lunlai mang tah

ee, khua ngai ing ee.

7) (a) Namtem ziat ciangin tawi ing ee, zaa ii lai-ah zaangva dung sun ee;

(b) Zaang donah al bang that ta'ng ee, sunni kaai ma'n ka batphu la'ng ee.

Page 20: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 20

8) (a) Khat tang in phaiva lo ing ee, ciau ii nenpi kal ing ee;

(b) Ciau ii nenpi kal ing aw ee, suai ii nuai-ah sun nau bang kap ee.

NU KHAK LA (LAPI)

9) (a) Ka khua Sihzaang sial le taang tunna, ang ka kawi le nu tun pham zo ee;

(b) Ang ka kawi leh nu tun pham zo ee, lang ka lam tawh kulsin ah siang' ee.

10) (a) Ka tun pham in pha ee, gam sap in tam tung ta e;

(b) Taang a gual tawh luang sing bang zawng ing, saitui ka khua mualah,

Tawm ii tu suan, lawi bang ka thang hi ee.

11) (a) Theisen nun tual a luai ing ee, sengual lai bang zial ing ee;

(b) Sengual lai bang zial ing aw ee, kamkei bang laang kisang ee.

ZOZAANG KHUA TG LA KHIAN ( LA KHUPNA)

(1) (a) Ka pheiphung le kamkei laang te'ng ee, ka pheiphung un kamkei laang

kham ee;

(b) Ka banzal le humu leeng te'ng ee, ka banzal in humu leeng kham ee.

(2) (a) Zaangkhen kawlciang tawi ing ee, Thangmual zin bang ling ing ee;

(b) Ton mung phu'ng han mung phu'ng ee, zang cian dal ing sing ee.

(3) (a) Seino tang bang khang to ta'ng ee, zaangkhen kangthal tawi ing ee;

(b) Sang mang pi pat bang sai ing ee, thangmual ziin bang liing ing ee.

PU KHAWM LA

(Taanglai-a, Tawm Bing leh Taangpua lapi)

Taanglai-a Tawm Bing leh Taangpua, beh khat ahih lai hunin, a nuai-a bangin

Lapi zong ki nei khawm hi in ciaptehna om hi. Tua pen a bul a dawn cih om tuan

lo hi.

1. Ka pianna aw khangli bang tah ee, sa bang ka tatna aw, pupa gam lo lentu

ziing bang ee.

2. Ka pa khat aw khua lah ngai na'ng ee, ih khang gunpi khau khung tang ee,

u le nau in tuanglam in nei ee.

3. U le nau in tuanglam in nei ee, batphu tui bang ka lakna hi, saitui ka khua

mualah lai that in lawi bang ka thang hi ee.

Page 21: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 21

MUBUNG TAANGTHU LEH TAANG VAN

1. Taanglai in mubung a kici mupi lian mah mah khat laanga, ganhing no a

neek banah, mihing nangawn manin tuah thei hi. Khua sung mite lokuan

singpua ngam zong a om loh ciangin, Pa Lo a kici tagah khat in hanciam in

that zo zen zen hi, kici hi.

2. Tua mupi sa a kihawm ciangin, Falam te'n a lutang ngaha, Tawm Bing te'n

a khabeng guh ngah kha hi. Tua mupi khabeng guh pen pawl khat in

Nuangsai, ci uh hi.

3. Tua Nuangsai pen Tawm Bing mangte' suan leh khak a pai pai, pu Cial Vial

tung pan, pu Kham Cin in vok tuuk thum khat in lei hi. Tua Nuangsai la

Takok laam kua (9) a kici lopa nam khat pen, tuni dong Tonzaang innpi-ah om

lai hi.

4. Tua mupi lutang a ngah Falam mite leh Tawm Bing te pen, taanglai in gal

leh sa in va zaw deuh uha, a vak mah bangin, gal-a, si leh sa a si tam zaw

deuh hi, ci-in khang lui mi pawl khatte in taangthu bangin na gen uh hi.

TAWM BING SUNG SA MAN PHA ZAW DEUH TENG LEH A LA

1. Suangphei khua pu Sim Hang' suan pu Ngah Son in ama khan sung in Saipi

(12) man-a, a nuai-a bangin la a phuak hi.

(a) Lentu saimang aw cing e, ka tawi in tui bang lang' ee;

(b) Ka tawi in tui bang lang' ee, hau tengah puan bang phaang ee.

2. Zozaang khua pu Ngul La in cingpi 5, sahang 15, saipi 5, zaangsial 30 val,

ngal leh vompi tamkhop leh sa nautaang 1,000 val mana, a nuai-a bangin la a

phuak hi.

(a) Zingtang sial leh zaang vuisai aw, sa ngal pe tawh gawm ing ee;

(b) Sa kamkei leh sian pa kawlsa, sa buaivom tawh gawm in ee.

3. Pu Ngul La, a sih ciangin a tapa, Khual Zam in, la hi bang na phuak hi.

(a) Ih zua minthang in ci diam aw, khua len sum a kaai aw ee;

(b) Khua len sum a kaai aw ee, thangvan lai keek in kia ee.

4. Cingpi 5 a mat na sung pan, khat pen a kaplup laitak in van ginga, a sih

ciangin, van ging petmah hi.

5. Zozaang khua pu Khen Thang in sai ha paak 3, zangsial 30 leh sa namkim

1000 val man-a, hibang in la a phuak hi.

(a) Nahsing nuai-a sang phung zatam, pal lawh sang tuul val lang' ee;

(b) Zaang gamlei-a tumphang sial lian, ka lak sawm thum val aw ee.

TAWM BING SUN GAL MANPHA DEUH TENG LEH A LA

Page 22: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 22

1. Suangphei khua pu Do Son in gal 10 val man-a hi bangin la na phuak hi.

(a) Zaang tawi ka hen ngeii aw ee, ka pahtang ah tuang nah ee;

(b) Ka pahtang a ka hen lianu kiang awi in naubang kap ee.

2. Tonzaang khua pu Lam Dong in gal 12 man-a, hih bangin la a phuak hi.

(a) Seino gual in, namtem tawi a neem ci ee, nem na lo ee, tulkung teng ka

paal sak ee;

(b) Neem na lo ee tulkung teng ka paal sak ee, ka hen zang tual a ka khiat ni

tam ve ee.

3. Mualkawi khua pu En Son in gal 15 man a, la hibang in na phuak hi.

(a) Dimtui vangkhua khua nun nuam aw, leido angkawi maa ciang ka suatna;

(b) Leido aangkawi maaciang ka suatna, ngauzu tawi a han zai ka sak na.

PU KAI MANG KHAN LAI LEH LA A KI PHUAH

Saizaang khua pu Kai Mang te a khan lai in, neih lam hita leh, sila teengta neihna

hi ta leh, a min ki thang mah mah ahih man in, midangte in a nuai-a bangin la

phuak in na genteh uh hi.

(a) Tulai takin kua hi leng ih ci bel diam, tulai Vial Pau pii hileng ci tuam keng ee;

(b) Tulai Vial Pau pii hileng ci tuam keng ee, luisuk Kai Mang' pii hileng ci phial

ing ee.

PU HAU HANG KHAN LAI TAANG THU

Pu Hau Hang, Dimpi khua-a, a teen lai-in a sial kha (3) ding a mang a zonna

lamah, cikhuk (3) mu-a, khuk (2) a khuapihte hawm in, khuuk khat amah'n tang a,

ci siah na kai hi. Tua ci siah pen Mangkangte hong uk sung in, a tupa Kai Suak

khang dongin kai uh hi, ci-in ki ciamteh hi.

PU NEEK THUAM KHAN LAI LEH LA

Saizaang khua Tawm Bingte tuulpipa pu Neek Thuam in, ama khan lai-in a beh a

phung,a tu a tate khan ding a ngaihsutna in sa nam kim tuul khat aai in la hibang

in phuak in, mual khat na bawl hi.

(a) Ka phung thei bang sen kha vak ci‟ng, sang tuul a min lo ing ee;

(b) Sang ka kap lo, lai lah hen lo, deih teng gii a hial ing ee.

PU LUAH MANG KHAN SUNG THU LEH LA

Saizaang khua-a mang masa hausa pu Mang' Sum a si ciangin, saizaang khua

upate leh taang pi taangtate thu, kimin Kawltui vangkhua a teeng Tawm Bing pu

Luah Mang pu Mang Sum‟ lo gam leh inn mun khaam in, la uha, hausa seem sak

uh hi.

Page 23: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 23

Luah Mang‟ khang, a ta Hang Kam‟ khang leh Mang Vum‟ khang, hausa a sep

khit uh ciangin, Mang Vum in ta pasal nei lo-a, Mang Awi leh Eng Ging ta numei

nih bek nei a hih manin, Tawm Bingte‟ hausak pen, Saizang khua pan abei suaka,

Gual Nam te‟n hausak na seem hi, ci-in ki ciamteh hi.

Mang Awi pen Lailo khua Tel Khai pu (Kham Tel) tawh teeng a, Eng Ging pen

Tuiturn khua Am Vum‟ pa Tuan Son tawh teeng hi. Pi Mang Awi in pasal nei-a,

Saizang khua-a a pa innpi a nusiat ciangin anuai-a bang la na phuak hi.

(a) Mun zaang sau pha ka zuan sawm ciing aa a kaan, taang hileng pawh kuam

sing bang luah ding hi‟ ng ee ;

(b) Taang hileng pawh kuam sing bang luah ding hi‟ng ee, lia hi ve'ng ee gal pan

sial bang en ing ee.

TAWM BING SUNG, LO KHAWH HAT PHA TENG LEH LA

Lo khawhna lam panin, Tonzaang khua pu Ling Thang leh pu Dong Kai,

Tonglawn khua panin nu Gah Thang leh Thangkhal kua panin pu Suan Neng,

Zozang khua panin pu Lam Kam te in, amau khan in taang 100 sawm vei kho

ngei, nei ngei uh ahih manin, a khua ciat vuah tuulzu a sih ni ciang uh leh a nop

ni ciang un, a tuam vilvel in lup ciat uh hi. Tua sung pan taang za sawm vei la a,

sa nam kim tuul val a man Zozang khua pu Lam Kam mo nu Let Za Niang in la

hih bangin na phuak hi.

(a) Za taang tuul niang, sang cih tuul niang, gual tung ih tuan na hi ee;

(b) Gual tung tuanna, sang leh lai aw, kaih dial a kaai kim aw ee.

TULAI TAKA TAWM BING BEH TEENNA KHUA

1 Saizaang 14 Leilum 26 Luang-el

2 Tedim 15 Teeklui 27 Saipimual

3 Phaileeng 16 Lamzaang 28 Mauvom

4 Valvum 17 Tonzaang 29 Tuimui

5 Haupi 18 Tuitum 30 Liingthuk

6 Kahgen 19 Phaitu 31 Mualkawi

7 Zozaang 20 Suangphei 32 Khuaivum

8 Limkhai 21 Kapteel 33 Cikhazaang

9 Tahan 22 Tuitawh 34 Lamka

10 Dimzaang 23 Tuithang 35 Nahlan

11 Nahnuai 24 Ngalbual 36 Khampat

12 Kawlpi 25 Tlauleeng 37 Taaklam

13 Sezaang

Page 24: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 24

PU SIM HANG‟ TAANG THU

Pu Sim Hang pen, a Sim a Mal taangthu ciam teh na, a kimuh ciangin, Tawm

Bing sung a, a piang masa hi leh ki lawm hi.

Saizaang khua-a pawi galpi, a tun ciangin khua zaangpi in, ki tai keek ahih

manin, amah pen, Sihzaang Sum Niangte tungah a liang ziat in na kaai hi.

A tangval ciangin, gal sim hang ahih manin,a min Sim Hang kici hi, ci-ina ki gen

hi. Sa zong man thei mah mah a, a pute puak kim zo lo ahih manin sakhi Tawm

Bing na kici hi.

A suan a khakte a khan ciangin, pawl khat in, a pianna gam mah ngai in,

Mualbeem khua Sukte pu Khan Thuam na beel a, a liang vei in na kaai hi. Tua

lai-pan, Sukte gam, Kamhau gam sung, a Sim a Mal ah gam neem zuan in na ki

khen thang ta uh hi.

PU LAM DONG KHAN SUNG LEH LA

Pupi Lam Dong pen, a tangval ciangin, Mualbeem khua pan, Tedim khua-ah, pu

Kam Hau zui in na teeng hi. Zi a neih hun ciangin Innpi sunga, tagah ki khoi

ngaihte suan, son naa, beh te pi Ngul Siam tawh na ki teng hi. Tanu Ngul Nial a

pian khit ciangin inn tuan pan hi.

Ama khan sung in, gal le sa mat a kidem hun ahih mah bangin pu Kam Hau innpi

sung ah gal, a si a hing gawm(12) tun ngei hi. Amah pen in a tangval tung a

kipan in, pu Kam Hau inn sungah upa siah dong in om den hi. A teek ciangin a

tapa pu Zong Lam in zom hi. A mah pen khan to a , mangkang kumpi ong khan

ciangin, Tonzaang khua ah ki pua to a , tua lai-ah khuk leh kha ki mat in, si pan

hi. Pu Lam Dong khan lai in la hibang na phuak hi.

(a) Seino gual in nam temtawi a neem ci ee, neem na lo ee tul kung teng, ka

palsak ee;

(b) Nem na lo e, tui kung teng ka palsak e, ka len zang tual, a. ka khiat ni tam ve

ee.

Pu Lam Dong in ta numei pasal anuai-a bangin nei (l) Ngul Nial (2) Zong Lam

(3) Am Suak (4) Son Hen (5) Gah Thang (6)Vum Kam. Ngul Nial pen, Haupi

khua Thang Nawn, Samte beh tawh ki teeng hi.

PU ZONG LAM KHAN SUNG LEH LA

Pu Zong Lam a tangval ciangin, pu Buan‟ Singte‟ pi Gawih Vung tawh na

kiteeng hi. Ama khan sung in gal le sa mat kidem hun ahih mah bangin, gal 10 leh

Zaangsia1 3 , vompi 2, ngal hapaak 5, sa minthang in man hi. Sa nautaang tam

khop tawh man hi.

Pu Zong Lam, a neu lai in, puan hual kuahsa a, a pa te gal sim a , kuan, a zuih leh

gal (1) man zen zen a, pu Tut Khaat in , anuai-a bang, la na phuah hi.

Page 25: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 25

(a) Von aw ngomeii banga zaam na hiam aw e, tuan pawl len thal bang a zang na

hiam aw;

(b) Tun tawi leh thal, bang a zang, na hiam aw e, Khua mual han zai, ih sak in

gual sing hang e.

Pu Zong Lam pen a neu lim akipan Gamngai Pu Lian Thang tawh ki khawl diak

uh hi. A tangval tuak ciangun Thahpuang dungah, sai hapaak khat man khawm

uh-a , Pu Zong Lam in a mul man hi . Pu Tut Khaat in la hibang na

phuah hi.

(a) A sa mang khaa hong kia e, limbelh mang aw sunni ham lai thangvan ngo,

meii in zeel e;

(b) A mi pau in tu tawm h i , a c i zong in, tu tawm ka lan, khua len sum a kaai

hi ee.

PU ZONG LAM LEH PU HAU PUM, SI KHAWMNA THU

Pu Zong Lam in, a pa in a vak zawh nawn loh ciangin a pa tha laih in, pu Kam

Hau‟ siah dongin, upat na seem hi. Tonzaang leh Tungtuang kikala, Ainah khua,

Hualngo te‟n a sim ciangin, Tedim khua te kiko hi. Tiddim te‟n, Tuitawh khua

khung, Leisawm sataang a kicihna muna gal te ciah ding, a na pan uh leh, a galte

pen ni kaai dong, a suah nai loh ciangin, Tedim pawl, sabeng ding ki khen thang

ta uh hi.

Tua hun laitak in, a galte suaka, pu Khaw Cinte pawl in, luang nih phual khat ah

na kap lum pah uh hi.

Hau Pum le pu Zong Lam in, galte tai nading lam, ciangka no khatah na, pang ni

ci-a, a pai uh leh, a gal te khat tualai mun ah na pang khina, bulh cika, na kap

ciangin pu Hau Pum leh pu, Zong Lam pen phual khatah tuk khawm hilhel uh hi.

Tua tung in, pu Khaw Cin in la dawng (30) val phuaka, pu Tuang Khaw Thang in

hibang in laphuak hi.

(1) (a) Van khaw gin leh ka sawl sang aw, kop in hawm in taan ing ee;

(b)Lei do pat bang ih sai bangin, ngaih teng luang, sing bangin lum ee.

Pu Zong Lam tanu Nem Kai in hibang la na phuak hi.

(2) (a) Vang khua uap mawng, bang pem, ding , khua a tuah nan, do ling lai-ah ka

zua gawl, bang puk aw;

(b) Sun ni lai tan limbelh leh, ka zua ngal liam ni khat sin thu‟n al bang

mang, thei diam aw e;

(3) (a) Dimtui za thum, ii lai-a ka zua ngal liam vang khua aw siat lei a suak

liang dia aw e;

(b) Vang khua aw siat lei a suak liang dia aw e, teeng, khawi aw, vai tho na

hong, siam lai ve aw.

Page 26: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 26

Pu Zong Lam in a nuai-a bangin ta nei hi.

(1) Nem Kai pen, Kansau khua Hang Luahte, Tuan Ngul tawh kiteeng.hi.

(2) Nial Niang pen Tonzaang, Bawmkhaite, Cin Thawng tawh teeng hi.

(3) Hen Gawih pen Kansau khua Guite Khaam En tawh teenga,

(4) Siam Ning pen Tonzaang, Hau Tual te Hel Kai tawh ki teeng hi.

Pu Zong Lam in ta pasal (1) Dong Pum leh (2) Thual Khaam nei-a, Tonzaang

khua-ah teeng uh hi. Pu Zong Lam a sih ciangin, Ngennung hausa pu Thang

Khaw Pau in, gam sung-pan, tangcingsan puan bup (1) in na tun-pah hi, ci-in

kiciamteh hi.

PU DONG PUM KHAN SUNG LEH LA

Pu Dong Pum a tangval tung in, Tawm Bing sung Khoi Dim tawh kiteenga, ta

Khan Neng a neih khit ciang in Pasian gawm loh in ki khen hi. Tua khit ciangin

Guite Ngul Za Khen tawh kiteeng hi.

Mangkang kumpi te'n, Tonzaang khua ong um ciangin a sungte Mal lam a tai,

zui-a, Songtal khua-ah teeng in ta thum a neih khit ciangin si hi. Pu Dong Pum a

sih a zi leh a ta te Tonzaang khua-ah kila-a, inn kisuang sak hi.

Pu Dong Pum luang lak ding hanciam na in pu Hau Khaam in la hibang na phuak

hi.

(a) Ningzu bang, aisa bangin tun nun khum bang, ngaih teng aw sawl, bang va

bang, kim ciat ve aw;

(b) Ke‟n ka ninghai, kua tawh gi bang zawng ding a, sin a siatsa, tuai gin aw

zuang tho ve aw.

Pu Dong Pum in, ama khan sung in, zangsial khat leh, sa nautaang tam khawp

mana, zu nun ngeina teng zong hih khin hi.

Page 27: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 27

PU THUAL KHAAM' KHAN SUNG LEH LA

Pu Thual Khaam a tangval ciangin, Diah Zen tawh kiteenga, ta Lam Za Kham a

pian khit ciangin a nu si hi. Tua khit ciangin, Buansing beh, Uap Niang tawh na

teeng hi. Pu Thual Khaam pen, a pa sih laitak in neu lai-a, a nau numei teng tawh

tagah suak diaka, siksek thausing suih, sum sun peuh kisin in kivaak hi.

A gam vak thei ciangin a naunu, Nial Niang in deih sak in, anuai-a bang la na

phuah ngei hi.

(a) Ciin tawi, kawlciang thai bang zang, sak nuam ing e, ciau gal sang nawh, len

gual sing, sak nuam veng e;

(b) Ciau gal sang nawh, len gual sing, sak nuam veng e, zua khan zil in, lai deih

hen sak nuam veng e.

Pu Thual Khaam te unau, a tagah hun laitakin inn teeng (3) nei lai uh ahih manin-

a pano Vum Kham in, nau tum pen ahih mah bangin, na gal kepa, an paw leh ki

zuisaka, lo kho leh a lo gei khat khosaka, na nung ta uh hi.

Pu Thual Khaam in ama khan sung in gal 2 man a, zaangsial 1 leh sa nautang 150

a mat ciangin pu Hau Kham in anuai a baang la a phuah hi.

1. (a) Lun lam na tawi, thangno tawh von sanggah aw, sang mang mual suah, tun

in han, lam dawh ing ee;

(b) Vang sakpih leh khua kim sing tan‟ lel hen aw, kiam kuan phung min, mang

mawh hen, ziin in ci ee.

Pu Thual Khaam in ama khan sung in sialkop go a taang za ai a, gal aih, sa aih,

sai aih, te 3 vei ciat ahih khit ciangin anuai-a bang la na phuak hi.

2. (a) Mim bang pianna sial ta leng, taang bang khan lai limbelh tun nun, kawpa

ham, bang huai hi ee;

(b) Sang leh lai kawpa laakin, sung zo lo e , ka luan khi tawh, tul nam cin, anga

siang e.

3 . (a) Ton ning sim bang, han ning sim bang, pahtaang ah, khawl ngimngiam e;

(b) Dimtui -taang gual, seiniam seisang, maimit lei zu bang khawn ee.

Pu Thual Khaam pen, a pa sih laitakin, kum 12 bang pha pana,a nu'in, a phung

sung a, thusia thupha a kigen na muna, a-suk kaih, a to kaihna leh, a, tangval

cianga, siamthei-a, siksek, thau bawl, peuh ahih man in, a Sim a Mal tawh ki mu-

a, sak thu khang thu na za kim hi. Tua ahih-manin, Tonzaang Tawm Bing sung

pan thusia thupha khat pe'uh a pian ciangin, Pu Gin‟ Thual leh a ma kam sung

kizang pha deuh hi.

PU AM SUAK KHAN SUNG

Pu Am Suak, a tangval ciangin, mimvak behte, Tuan Non tawh na kiteeng hi. Pu

Am Suak in, ama khan sung in gal(9) mana, hang mah mah hi .Sa mat lam sang

Page 28: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 28

panin, sa nautaang tam khawp a man zongin, sa minthang a mat na ki gen lo hi.

Zunun lam panin sial, gawh taang-aih sa aihte a vek pi‟n na hih khin hi.

Nasepna lam panin, a u Zong Lam a sih ciangin, a u nasep zom in hun khat sung

upa siahdong na seem hi. A zipi Tuang Non, a sih ciangin Tong Luai behte pi Dim

Man tawh Pum Khaw Tuan leh Suak Za Gin, ta numei hi bang in nei hi.

(a) Siam Ciin pen Manlun beh Phut Gin tawh teeng hi.

(b) Vun Don pen, Kahgen khua, Buansing beh Awn Neng tawh teenga,

(c) Don Niang pen, Hautual beh Suan Za Neng tawh teeng hi.

PU DONG NENG‟ KHAN SUNG

Pu Dong Neng, a tangval ciangin, Hatlang beh Cing Don tawh kiteeng hi. Pu

Dong Neng' pen, a khan lai in lo khawh hat mahmah a, mim za taang za, la

tawntung hi.

Zunun lam pan in, zunun ngeina teng khin a, sial tang in, sial kawp gawh ding

bek kisam lai hi, Sa matna lam panin, sa nautaang tam khawp a man zongin, sa

min thang pen ciamtehna om lo hi.

PU GIN THUAL‟ KHAN SUNG

Pu Gin Thual, a tangval ciangin, Neekgen beh Lun Ning tawh kiteeng hi. Pu Gin

Thual in, ama khan sung in gal 5 mana, sa mat lam pan, sa nautaang tam khawp a

man zongin, sa minthang ki ciamteh 1o hi. Zunun na lam panin gal-aih, sa-aih,

sai-aih, taangaihte khin in sial tang go khin hi. Pu Gin Thual leh Pu Thual Khaam

pen, Tonzaang khua, Tawm Bing sung pan-thusia thupha khat pepeuh a pian

ciangin dot pen zat pen in kinei hi.

Pu Gin Thual pen gal lam sangha a khangual sung pan, a hat pen pawl ahih

manin, Tonzaang khua pan, gal ai zunung a om ciangin, khenzu kici zupite pawl,

a awm hawm, a uk ahih manin, a sih ciangin, la hi bang in phuah hi.

(a) Lun mang hawm siam, vang khua ning zu kaai ma sa , zua aw nang banzal hi

ee;

(b) Pupa khan gui sut lai hilo, langmai nibang, et lai hi e , mei bang ong theng

ding hi ee.

PU THUAL CIN‟ KHAN SUNG

Pu Thual Cin, a tangval ciangin, Hatzaw behte‟ Dim Vum tawh kiteeng hi . Pu

Thual Cin a sih ciangin, azi Dim Vum leh Pu Nawn Ngul ki gawm hi. Pu Thual

Cin in,ama khan sung in , zangsia l ( l ) leh sa nautang tam khawp mah man hi.

Pu Thual Cin‟ zangsial mat pen, Bawmkhai Pu Vial Khup tawh, a ki tuh hi-a, gam

sung pan, gam kuan upa ten Pu Vial Khup a tansak hangin, inn a tun khit ciangin,

Page 29: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 29

thaman genna tawh Pu Thual Cin in tang kik hi.

Pu Thual Cin sihna thu panin, Tawm Bing sunga, a pu Dong Nang tapa Suak Hen

handal hi‟n Thawmte beh pu Awn Vial gam sunga sing sui-a kuan, sahang in na

peta a liamsa in ong tung hi. Tua ciang in khua zaang pi‟n sa zui dingin ki kuana,

Tawm Bing sunga hansaak tang kimlai, pu Thual Cin leh beh tangval pawl khat

om thei lo in va kuan uh hi.

Pu Thual Cin‟ panna-ah sahang suak petmaha, a kap leh a thau suak lo ahih

manin a sahang in, na bawh paha, a pheipi petan pah hi. Inn a tun ciangin a sau

vei loin si pah hi. Pu Thual Cin a sih ciangin, Pu Lam Kai in la hibang na phuak

hi.

1 (a) Do lai a leeng, sial za tam aw, sanga pham, ta zel aw ee;

(b) Sanga pham aw, ciin lung ngaih aw, laiah hum, taang bang do ee.

2. (a) Ciau kuama taa, zangsa kamkei, batphu tham, naa ka hiam aw;

(b) Ka ciin thamna, dimtui taang gual, lunga nem lo lai hi ee.

PU LAM SUAN' KHAN SUNG

Pu Lam Suan, a tangval ciangin, Mate beh Vung Kim tawh kiteeng hi. Pu Lam

Suan pen, a tangval lai in, lung tang pha mahmah a, thathang hat mahmah khat in

na ki gen hi. Pu Lam Suan in, ama khan sung in, liang paih sa nautaang (300)

mana, sa min thang a tam a mat loh hangin, ama khan gual sung ah, a hat pen

pawl in kigen hi. A tangval lai in, a gam kuanna khat ah, sazuk laa (1 ) mana ,

Tedim gama, mi hat minthang, Tawk Thang tawh kituh kha uh hi. A sazuk sisa

pen, tung tun zaang khat a om, pu Lam Suan leh Tawk Thang in, khat in a lu

lamah, khat in a taw lamah, panga, a kisuh den uh leh, a sa zuk pen kitat hel hi,

ci-in taang thu bangin ki gen hi.

Zunun lam sang panin, pasal ngeina teng khin a sial tang zong go khin hi.

PU NAWN NGUL' KHAN SUNG.

Pu Nawn Ngul pen ama tangval hun leh, a u Thual Cin sih hun kituak kha ahih

manin, a tung lama, ki gen sa mah bangin, Dim Vum tawh kigawm hi. Sa leh gal

lam sang panin, ama khan leh kumpite khan kituaka, tua bang, ki demnate om

nawn lo hi. Zunun lam sang pannin, pasal ngeina, gal aih sa-aih, cihte khin in, sial

tang go in tong hi. Laipian Biakna, ong khan ciang in Pasian paaina Palik sung ah

makai hi. Dim Vum a sih ciangin Hangluah behte Thong Nian tawh teeng hi.

PU PUM KHAW TUAN‟ KHAN SUNG

Pu Pum Khaw Tuan, a tangval ciangin, Hangluah beh te Luan Niang tawh kiteeng

hi. Japan gal tai sung in Teikhang dong va tunga, tua lai pan, Leilum khua-ah, ong

teenga, ciluang na in sita hi. Pu Pum Khaw Tuan pen, a neu‟ tunga kipanin, Pu

Page 30: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 30

Gin Thual tawh na kikem na kipawl diak uh hi.

PU SON HEN KHAN SUNG LEH LA

Pu Son Hen a tangval ciangin, Hangluah behte, Hawih Nem tawh kiteeng hi. A

tapa Lam Kai, a suah khit ni thum a phak ni‟n, Champhai khua-ah gal sim in kuan

a, si pah hi.

Pu Son Hen in ama khan sung in, gal a si leh a hing gawm luang (6) man hi.

Amah pen, a unau sung pan a hang a tang zaang pen kici hi.

Pu Son Hen‟ sihna thu panin, Champhai khua a sim ni un, galte, kulh phungah,

Tedim pawl Thawmte Son Kim luang ki nusia hi. Tedim pawl a ciah cianga, khua

nawl pana, a kisim ciang un, Son Kim luang ki nusia pen phawk uh hi. Tua galte

kulh phunga, misi luang la kik ding mi a ki zon ciangin, ki ngah zo lo hi.

Tua ciangin, gam sung upa te‟n, pu Son Hen, a han lam phawk in, na zawlpa,

Sum Khai, galte kulh phungah a sisa in ki nusia hi. Nang longal a la ngam ding

om lo hihang ci-in kheem uh hi. Tua thu a zak ciangin, pu Son Hen in, muvanlai

in a tui khuai ngei lo hi, ci-in min sialin, a namsau dawhsan tawi in, Son Kim

luang, a va kaih leh, gal te'n na kap lum pah hi. Pu Son Hen‟ luang pen, a

sanggam te‟n tai pih paha, a namsau ki nu sia kha hi.

Pu Son Hen a sih ciangin, a zi pen in nunglam gina nei lo ahih manin, pu

KamHau‟ innpi, sung tunga, a tapasal Lam Kai pen, a u Zong Lam‟ inn sung ah,

kikhoi hi. Pu Son Hen pen, a sih ciangin a u Zong Lam in a nuai a bang la na

phuah hi.

1. (a) Lai ka nawh ni‟n ka min zangvai a vial e, khaa ka kiak ni‟n, kamkei nun,

sang tangh zaang ee;

(b) Sial lum aw kawl ciang aw e, zun nawp lai in, ii kal hiam aw, nuai-ah tual

khe zo tah ee.

2. (a) Khua kim sial lum, a namtem, ka kawm ni‟n e, tung sunni bang, a pel mon,

ki bawl veng ee.

(b) Huang zawl tulta, bawi hawi a, do sumlu aw, sun nitum kuan, na thai ang,

na ngai nam aw.

Pu Son Hen, khan lai leh, a sih baih, a ngaihsut sutna‟n, Saizang khua pan, pu

Thawng Kai in, la hibang na gal phuah hi.

3. (a) Tun sung suaha siam aw e, lencil tuak aw, khai mu len siam kha ke mon, na

bawl veng ee;

(b) Diam diam napi kawm kala, vai tham aw e, gual lim sing bang ka zawn

mawhna hi e.

4. (a) Phuigua lem leh no tunga, gual nun zozam, zem lum puak siam, lai nawh

ding, na hiam aw ee;

(b) Gual lai nuh nem tana hen, a cih manin, namtem hiam bang, ka suan um,

Page 31: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 31

bang khuai veng ee.

PU LAM KAI KHAN SUNG THU LEH LA

Pu Lam Kai pen, a neu lai a kipan, a pa sun in, alungtang pha mah mah hi. A

tangval ciangin, Samte beh Vung Suan tawh ki teenga, anuai-a bangin ta nei hi.

(1) Vung Go, (2) Vum Dai, (3) Dah Niang. Dah Niang pen Pu Lam Kai sih khit

cianga piang hi.

Pu Lam Kai in, aneu lai-a, a pa phu a lak man leh a heh na in, mangkang kimpite

khan ciangin, mivom galkapte gam sung a lopa at peuh, mawngdawn ngeek zong

peuh pang pang in pasal luang (5) that hi, ci-in ki ciamteh hi. Pu Lam Kai in, a

khan sung in vompi, ngal tang leh sa nautaang tam khawp man hi.

Pu Lam Kai han kilatna pan, Tuivai dunga, pu Hau Cin Khup in, sahang (1) a kap

liam pen, phai kawmah lut a, a zui ngam om lo hi. Tua ciangin, pu Lam Kai in pal

bawm pi khat lukhuk in a phai phungte vat in, sahang sul a zuih ciangin, man uh

hi. Tua ciangin, pu Hau Cin Khup lungdam in, muan zaang gamah lo cing khat

ama thu in pia lian hi. Pu Lam Kai in, a pa phu a lak man loh na la hibang in

phuak hi.

1. (a) Vaimang lunta, sing bang khang, ven, thanna gial tui bang dai e.

(b) Kimpih pat bang, a sai lai in, huantu bang, mom lai ing e.

2. (a) Zua lam kuam sing, bang ka luah lah, lung ngaih zang pee sik aw ee;

(b) Lung ngaih zang pee, sik aw e, zua lenlai, nam tem aw ee.

PU GAH THANG‟ KHAN SUNG

Pu Gah Thang pen a tangval ciangin, naulak beh, pi Zing Gawih tawh ki teenga,

ta (l) Dong Cin leh (2) Siam Man Ning Cing a pian khit ciangin a zi si hi. Tua khit

ciangin, Buan Sing beh, pi Khawl Dim tawh teenga, ta pasal (1) Pum Gin (2) Awn

Za Neng (3) Suak Kaite piang hi. Pi Khawl Dim tawh ta numei (1) Nem Don, (2)

Zuan Nian (3) Gawih Don.

Pu Gah Thang in Tedim khua pan, pu Khaw Cin Tonzaang, a pai ciangin, pu Gin

Za Thang te tawh ki pawl in na zui uh hi. Tedim khua pen, mangkang kumpi te‟n

ong sim ciangin, Tedim a teeng lai teng a tam zaw Tonzang ah ki tai in kiteeng

pah hi. Mangkang kumpite Tedim tun madiak in, Pu Gah Thangte pen pu Gin Za

Thang tawh kipawl in, Tonzaang pan Kansau khua ah gam neem zuan in, na lal

leu leu ahi hi. Tua lai pan tul zo sam loin, ukpua meitei gam, Tonglawn ah, na tai

to leu leu uha, tu-in, a tu a tate, Phaipizaang Lamka-ah teeng uh hi.

Pu Gah Thang in ama khan sung in gal (1) mana, sa lam sang pen, sa nautang tam

khawp a man zongin, sa minthang pen, a kigenna ciamtenna om lo hi.

Pu Dong Cin, pu Pum Gin, Pu Awn Za Neng leh Pu Suak Kai te khan lai,

taangthu pen ong ki puak lo, a hih manin, ki thei khin lo-a, ki khum lo hi. Tua

Page 32: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 32

mah bang in, a sanggam numeite pasal neihna zong kithei khin lo a hih manin ki

khum theilo suak hi.

Pu Pum Gin in Tonzang, pu Thual Kham sih a zak ciangin la hibang, gal, phuak

hi ci‟n ki ciamteh hi.

1. (a) Laukhaa hualna, sim sing gil phuh, ciin mang in tuang nung sia ee;

(b) Sek thei nun nel, a kaai leh thang, nen dawlcial von in hai bang ngak hen

aw.

2. (a) Leengvan vangkhua, nun a nuam nam, ciin mang in tuang nung sia ee;

(b) Tuang nung siatsa, ciin na sau suan limbelh ii sumtual bang ee.

PU VUM KHAM' KHAN SUNG

Pu Vum Kham a tangval ciangin, Lamzaang khua Zilawm behte, Pi Nem Dim

tawh na kiteeng a, ta Dong Kai a neih khit ciangin Pasian gawm loh in, na kikhen

uh hi. Tua khit ciangin, Sukte pi Aih Vung tawh teeng in, a nuai a bangin, ta

numei pasal na nei hi.

(1) Hen Thang (2) Lian En (3) Thang Khaw Kai (4) Kam Cin. Numei (1) Siam

Luan (2) Noh Dim (3) Nial Cing.

Siam Luan pen Hautualte Song Lian tawh teenga, Noh Dim pen Tawm Bing Awn

En tawh teeng a, Nial Cing pen Thawmte beh Kham Vung tawh kiteeng hi.

Pu Vum Kham pen a unau sung pan, nau tum ahih mah bangin,a u Zong Lam leh

Son Hen a sih ciangin, a tate tagah teng leh anu leh pa teek a khawi pen a kem

pen a hih manin, a ute zah in gal bet sa bet hun ngah pha lo hi.

Tua a hih manin lo khawh lam pan, ama khan sungin mim za taang za cihte nei

dena, zunun na lam pan zong, gal-aih, sa-aih, sai-aih, taang-aih te khin in, sial

tang go hi.

PU DONG KAI KHAN SUNG

Pu Dong Kai a tangval ciangin Naulak behte pi Khawl Luan tawh kiteeng hi. A

tangval lai in, mangkang kumpite khut nuai-ah, kaal khat sung ding, Levi galkap

bang pian in naseem ngei-a, sum zong tam khawp mu hi. Sial zong hau ngei hi.

Pu Dong Kai in ama khan sung in, gal (2) mana, sa minthang a mat loh hangin sa

nautaang tam khawpmah man hi. Lo khawhna lam panin ama khan leh atate khan

kithuap hun in taang zaa, sawm vei neingei hi, ci in ki ciamteh hi.

Gawh leh lup lam pan, gal-aih, sa-aih, sai-aih, taang-aih te khin in, sial tang go a,

sial kawp a gawh ding bek a sam hi.

PU HEN THANG KHAN SUNG

Page 33: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 33

Pu Hen Thang a tangval ciangin, Khuptong behte pi Cing En tawh kiteeng hi. Pu

Hen Thang pen a nu leh pa lah sau vei nungta a, a sang gamte numei pasal, ki

cing a hih manin ama khan sung in gal bet, sa bet, ding longal, na dang ngaih sut

in nei lo hi.

Tuamah bangin ama khan, sung in gal (l) mana, sa lam sang pan, sai 1 , zangsial

2 , leh vompi, ngaltang akici teng leh, sa nautaang tam khawp man ahih manin,

ama khan gual sung pan, sa nam kip man pen in na kigen hi. Zunun lam sang

panin, pasal ngeina teng, gal-aih sa-aih, sai-aih, taang-aih cihte khina, sial tang

go-a, sial kawp go' nai lo bek hi. Tonzaang khua pan, zunun na-ah zupi hawm in

kiseh hi. Pu Hen Thang khan sung-in, la hibang ki-phuah hi.

1 (a) Na tun nun khum, lai gil tui, bang vung lai a, von mom la sang mang nong,

thang khawm ngawn hi ee;

(b) Von mom le sang mang nong thang khawm ngawn hi e, gual tawi

kawlciang ih tung van kha ging bang ee.

2. (a) Keipawh lun tawi, taang hi veng e, sang le lai aw, ka deih teng mualah

suang ee.

(b) Gual in nuih-siam, ong lel zong in, gual a ka kawm om lo e.

3. (a) Ka len lai in, ka kawl ciang, ka zun siama, nah nuai sang nam, cih duanga,

ka baang sak ee;

(b) Nah nuai sang nam, cih duanga, ka baang sak e, taang ka lenpih, gua1 ong

sing zo om lo ee.

4. (a) Ka len lai in, nah nuai sang zai khan ing e, a mual a sang, ci peha, han zai

sang e,

(b) A mual a sang, ci peuha, han zai sang e, lia le taang paak bang ong tawi, lo

bei tah ee.

5. (a) Pheiphung ka nem, ta ding bang, banzal ka neem lam hem tulta, sang sawl

khai, lah baang tang ee;

(b) Lam hem tulta, san sawl khai, lah baang tang e, khua phei lam sang, mual

suahna, lan bang ngang e.

PU LIAN EN' KHAN SUNG.

Pu Lian En a tangval ciangin, Hatlangte pi Cing Ngul tawh kiteenga, ta nih a neih

khit ciangin, inn tuan uh hi. A inn tuan khit ciangin, pu Lian En leh a ta tegel si-a,

pi Cing Ngul pen, a nunglamah ciah hi.

PU THANG KHAW KAI' KHAN SUNG

Pu Thang Khaw Kai, a tangval ciangin, Sukte pi Cing Za Niang tawh teeng hi. A

zi a sih ciang in Naulakte pi Ciin Za Niang tawh teenga ta khat nei in si leuleu hi.

Page 34: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 34

Tua khit ciangin Zilomte pi Luan Cing tawh teeng hi, Tonzaang khua pan, a tate,

a dam mawh ciangin, Tlauleeng khua-ah tawl khat va teeng in, Zapan gal pian

kuan ciangin, Hiangzungah tawl khat teeng hi. Tua lai pan Leilum khua-ah teeng

in teekkut in si ta hi.

Pu Thang Khaw Kai a khan lai in, sum zong sin ngei in, sa nautang tam khawp

mah manin, pasal ngeina zu nun teng a khit ciangin, sial go in, pi Cing Za Niang

in la hibang phuak hi.

1. (a) Pupa khan gui, bang zawpna, deih sumtualah, sing leng heisa, a thai tawh

ong zal khawm e,

(b) Ningzu aisa, hawm tel cing, lahna halin, ciin aw tuai aw, phung teng aw,

ong khawl ve aw.

2. (a) Sim sing gil le, tut nal gua, ka sen ngaih aw, lia nun na pal, lai ka lo, lah

ding sang e,

(b) Ngaih khua zatam, len puan bang, ka thuah a leh tul aw ka sau, ah nong

khawl, mawh ngawn hi e.

PU KAM CIN' KHAN SUNG

Pu Kam Cin a tangval ciangin, Khuptong behte pi Niang Za Vung tawh teeng hi.

Tonzaang khua-ah Laipian biakna ong tun ciangin, Pasian paai in beeltung mut in,

Palik in om hi. Zapan galpi, Khamtung gam ong tun ciangin, a gal taina, Phaipi

lobukah ciluang na in si hi.

PU KHAAM CIN' KHAN SUNG

Pu Khaam Cin, a tangval tungin, Kawl gam Palik in tuma, (SIP) za a ngah ciangin

Falam khua-ah om hi. Zi neih hun a tun ciangin, Dawpmul behte pi Dim Zel tawh

teenga, tanu khat a pian khit ciangin Pasian gawm loh in ki khen uh hi. Tua khit

ciangin Hautual behte pi Ngem Ning tawh teenga, ta numei khat a neih khit ciang

in a nu si hi. Tua khit ciangin Sukte pi Mang Za Niang tawh kiteeng hi.

Pu Kham Cin Falam khua a, Palik Bo a, a om sung in sum zong, nuam zat mah

mah a, mi kheempeuh tawh ki pawl thei hi. Kumpi nasep a man hun ciangin, sa

beng in kuan zel a, sa nautaang pawl khat leh, zaangsial khat leh vompi, ngaltang

a kici te zong man kim hi.

Ama khan sung in, a nuai a bangin la ki phuah hi. ( A zaangsial mat ciang)

1. (a) Ciin kan konga, sang mang sumlu, hial nen thaang, bang awk aw ee.

(b) Zeh zum lo aw, sang lun mang aw, na phung a, tun naa hi ee.

2. (a) Vai mang tong dam, na san zong, tuai le von dawng, gual tung tuan nan,

ciin lia nun, deih lei veng ee;

(b) Gual tung tuan nan, ciin lia nun, deih lei na veng, si leh hing sial, zan kim

Page 35: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 35

khang, thei lo veng ee.

_______________

PU PI TAWM GING' KHANG

Pupi Tawm Ging in tapasal Pu Sim Hang a nei hi.

PU SIM HANG' KHANG

Pu Sim Hang in ta pasal Pu Ging Lam ta pasal u pa in a nei hi.

PU GING LAM' KHANG

Pu Ging Lam in ta pasal Pu Hang Seel ta pasal upa in a nei hi.

PU HANG SEEL KHANG

Pu Hang Seel in ta pasal Pu Lam Hen ta pasal upa in a nei hi.

PU LAM HEN' KHANG.

Pu Lam Hen in ta pasal Pu Seel Hong ta pasal upa in a nei hi. Ahih hangin ta

pasal a nei hak hi.Ta pasal a neih ma in lung himawha ama inn luah ding leh

khang sim na dingin a sang gam pa ta pa la in, a min pu Hang Seel tamsak in Seel

Tawng a phuak hi. A nung ciangin ta pasal nei-a, a min pu Seel Hong a' phuak hi.

Tua ciangin, a sanggam pa ta pasal Pu Seel Tawng pen inn a tuansak hi. Pu Seel

Tawng in ta pasal Pu Tawng Kai a nei hi. Pu Tawng Kai in ta pasal pu Thual Suah

a nei hi.

PUSEEL HONG' KHANG

Pu Seel Hong in ta pasal pu Hen Zong ta pasal upa in a nei hi.

PU HEN ZONG' KHANG

Pu Hen Zong in ta pasal pu Hong Thual ta Upa in a nei hi. Lamzaang khua Munpi

khua a sat hi. Guite pu Sum Kam tawh kipawl in Lamzaang khua a sat khawm uh

hi. Tawm Ging mang suan leh khak na hi uh teh, ci-in pu Hen Zong khua hausa a

seemsak uh hi. Pu Hong Thual, pu Zong Kham khang dongin khang thum kithuap

sung kizom in khua hausak nasep a seem zom uh hi.

Tua bangin hausa mang a sep sung uhin khua kim khua veelah vokno dawng siah

nangawn a kai uh hi. Tua hun laitakin pu Hen Zong leh Sihzaangmi pu Tong Awn

tawh a kizawl uh hi.Khat sepna khat in ki huh in a om tuak uh hi. Pu Hen Zong in

a zawl pa pu Tong Awn phut zawh loh kheempeuh leh a sapna kheempeuh a tampi

Page 36: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 36

a phut zawhsak dena, a huh zaw den hi.

Ni khat ni ciangin, pu Hen Zong zawlpa pu Tong Awn in a sila pa khat tungah

vokno khat a gap leh a gam zo a lawk zo peuhmah kei hi. Tua ciangin a zawlpa

pu Hen Zong kiangah pai in, Zawl aw, ka sila pa tung ah vokno khat ka gap leh

gap lah in ommawk hi. Pai in na va gapsak nadingin kong cial hi, ci-in a va thum

hi. Pu Hen Zong zong va pai paha, zan in tua a zawlpa Ton Awn sila pa innka-ah

pai in a ma siamna tawh a vokno teng buluahsak in a zawlpa Tong Awn kiangah

pai pih in: “Zawl aw, nang la zo lo, lawk zo lo na hih leh, hawh aw,” ci-in a vokno

buluah teng a zawl pa Tong Awn a pia hi.

Tua khawng teng akipan Sihzaangte in pu Hen Zong a phak lahna uh leh a

thuaklahna uh a tuam tuam a tampite hangin a heh mahmah uha, pu Hen Zong

hon suam dingin kiciam in a hanciam uha, hun hoih a ngak uh hi. Ni khat ni

ciangin pu Hen Zong, Lamzaang gam Maannuai lo-ah kuan in amah guak giak

cih Sihzaangte in a theih uh ciangin a suam dingin a kuan sim takpi uh hi.

Sihzaangte in zankim laitak in pu Hon Zong teipi tawh a khawh uh hi. Pu Hen

Zong pum tungah tua suamte teipi tang 7 hong kiphut pah hi. Tua ciangin pu Hen

Zong in a teipitang tang 7 dok khia, dok khia-khia in khua lamah a tai hi. Pu Hen

Zong genna ah: „sik teite dawh nop in gua teite ham in ka vun hong kang

piatpuata, a dawh hak hi', a ci hi.

Sihzaangte in pu Hen Zong si lo cih a nung theih uh ciangin, hih zahta-a, kisawm

kisuam-a si lo ahih teh ci-in pu Hen Zong a kihta, a zahtaak pah uh hi. Vokno

dawng siah tamloin, taangtang siah dongin siah hong kai zongin pia ni, ci-in a

kithukim uh hi. Tua ciangin pu Hen Zong in 'Tua bang ahihleh vokno dawng siah

leh taangtang siah lah hong kai nawn kei mah ning. Tokaai kibiak cih lah om

nawn kei mah ni. No lah thah hong sawm sawm nawn kei ta un‟, ci-in thu tan uh

hi ci-in kiciamteh hi.

Tua ahih mah bangin, inn mun logam zong a deihna mun teng ciing sawm leh

ciing kua na teel masa hi. Tua inn mun logam teng pen tu-dongin a suan a khak

pu Kham Za Thang leh a tapa tum Kham Khen Mung in a ngak lai uh hi. Tua

Lamzaang khua lo gam ciing (19) teng in anuai a bang teng ahi hi.

(1) Muitui, (2) Khawlei, (3) Khualui salap, (4) Tonglui, (5) Dolzaang, (6)

Suangzaang, (7) Haitui, (8) Taangtang, (9) Maunuai, (10) Lingtuu, (11) Leisuang

(12) Sawnghei, (13) Busuk, (14) Thezaang, (15) Sihpi, (16)Sialbiang, (17) Nuai

zaang, (18) Khuamun leh (19) Balgawl, hih lo ciing teng ahi hi.

Pu Hen Zong a sih hang in a tate Lamzaang khua-ah Guite mang tawh a khang

khawm lai hi.

PU HONG THUAL' KHANG

Pu Hong Thual in dawisa siampu a seem hi. Tanu tapa anuai-a bangin a nei hi.

(l)Pu Zong Thang, (2) Pu Tawng Dam (3)Pi Khoi Dim (4) Pi Dam Ciin (5) Pi

Goih Don (6)Pu Lian Kai (7) Pi Ning Khaw Niang hih teng a nei hi.

Page 37: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 37

Pu Hong Thual pen lo khawh singpuak lamah kiva lo in dawisa siampu lamah

kiva zaw in na kithang zaw hi. Tua mah bangin a tapa upa pen pu ,Zong Thang

lokhawh singpuak lamah kiva loin, Sakaap, galkaap lamah na ki thang zaw hi. Sai

hing man masa pen hi, ci-in kigen hi.

Tua cibanga, Pu Hen Zong khang a kipan pu Hong Thual khang ciangdong Guite

mang, tawh kipom uha, u leh nau in kinei in a ki it mah mah uh hi. Pu Zong

Thang leh Guite mang tanu zong na kingai uha, a teeng lo bekin a om uh hi, ci-in

ki gen hi.

Pu Kam Hau in a nuai-a phung namcih tawh Tedim khua a sat uh hi.

(1) Pu Lam Dong, Tawm Ging

(2) Pu Khoi Lam, Hat Zaw

(3) Pu Kam Vial, Bawm Khai

(4) Pu Mang Gin, Hat Lang

(5) Pu Tel Khat, Thawm Te

(6) Pu Gen Cin, Le Thil

(7) Pu Kim Thuam, Zi Lom

(8) Pu Pau Awn, Man Lun

(9) Pu Cin-Kim te ahi hi.

Hih bangin Pu Kam Hau in Tedim khua a hong sat ciangin, Guite mang in

Lamzaang khua nusia in Mualpi khua a sat leu leu hi.

Tua banga, Guite in Lamzaang khua a nutsiat uh ciangin, pu Hong Thual in zong

Lamzaang khua mun leh gam teng a sanggampa pu Thual Suan ta pu Zong Kham,

Lamzaang khua mun leh gam teng nusiat in, tu-a ih Tual zaang khua a na sat hi.

Tualzaang khua-ah hausa seem in a teeng hi. A ta upa Pu Zong Thang leh

Khuangnung khua hausa Lang Za' khua-ah a teeng Phiamphute pi Ciang Vung a

kingai uh hi. Tua ciangin Pu Zong Thang a sanggam u leh naute in Zote tawh teen

zawzen ding, ei hausa hi hang a, ih Songpi nuai-ah sakuang um pih ding in

kilawm lo hi, ci-in ki awi lo hi. Ahih hang in Pu Zong Thang in anuai-a la phuak

in a tenpih veve hi.

1. (a) Mi a pau, in Simte Zote aw ci, Simte Zote ka zua khanpih sa hi ee;

(b) Simte Zote ka zua khanpih sa hi ee, ciau ii galah haizu zawn pihsa hi ee, ci-

in a tenpih hi.

Pu Zong Thang in pi Ciang Vung tawh anuai-a bang in tanu tapa a nei uh hi.

(1 ) Pu Thual Vum, (2) Pu Kham Pum,(3) Pi Zo Niang, (4)Pi Hau Nian, (5 ) Pu

Neng Gin,(6) Pi Ciin Niang (7) Pu Tut Za Lian, (8) Pi Zel Don, (9 ) Pu Dam Kam

leh (10) Pu Kai Za Lang te ahi hi.

Khuangnung khua' Lang Za' tapa Za Pum khang ciang in khua mang uh hi. Tedim

khua Kam Hau khuapi zong tai in Tonzaang a sat hi. Tua ciangin, Pu Hong Thual

zong Tualzaang khua-ah teeng zo nawn loin a nusia leu leu-a Tonzaang khuavong

veeng a sat hi.

Page 38: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 38

Pu Hong Thual in tua khuavong veengah Sawmpi, Lawm pi khawl in, Tonzaang

khuapi sung ah dawisa siampu in a vak hi. Tua hun laitak in dawisa Tahpi zong a

om hi. A hih hangin, dawisa Tahpi pen dawi-ai neu zaw ahih man in sial kaina leh

tungpi khak ciang peuh in a ki sam bek hi. Gan tawh thoih ding ciangin pu Hong

Thual ta a kizang hi. Tua bang ahih manin Tahpi in “Tungpi Tahpi, vokno dawng

aakno dawng Thual Vum pu,” ci-in paunaak in kinei hi.Tua in, pu Hong Thual a

sihkhit ciang dong, a dawisa siamna a kilangsak hi.

PU ZONG THANG' KHANG

Zong Thang pen Tonzaang khuavongah a pa Hong Thual in a sihsan ta' hi. Zong

Thang pen a sanggam numei pasal tawh, a tuu a ta teng tawh, sawm leh lawm

tawh kikhiap in nisa, khasa bangin a om uh hi. Amah pen lokhawh, singpuak

lamah kiva loin sakaap, galkaap lamah a kiva zaw hi. Gal leh sa deih zah manin

aai-a, sialkop zong a go hi. Tua hun laitakin sai hing taktak a man masa Zong

Thang kici hi. Tua hun laitakin sailu hawm peuh ki pua in sai man peuh kici

mawk mawk uh hi. Mi matsa peuh Kawl gam zaanglei pan lei in sai ka man hi, a

ci peuh zong ki om hi.

Zong Thang' khang sung in lo khawh sing puak lam sang va loin, sa leh gal lamah

va zaw ahih bang mah in anuai-a la na phuak hi.

1. (a) Khuamual lum suang cian tungah va bang tuang ding aw gual banzaal ka

kawm lo ee;

(b) Gual banzaal ka kawm lo ee, gual namtem ka kuah lo ee, na ci hi.

Zong Thang pen sabet, galbet bekah kiva in lo khawh singpuak lamah kiva lo

ahihna anuai-a bangin kithei hi.

Ni khat ni in sawmpi, lawmpi teng in sawm lo huh, lawm lo huh dingin amau lo-

ah a kuan uh hi. Sun laitak ciangin sun an nee in lobukah a khawl uh hi. Sunsiah a

neek khit uh ciangin, a tapa Thual Vum in pang tani a ci leh a pa Zong Thang in:

'Khawl lai dih un, ni a sa lai hiam ciin buk kongah a khut a zaak phei: “Ka khut

ka ciapsak leh sa lai mah khawl lai ni”, a ci hi.

Tua ciangin a pang leu leu uh hi. Ma khat a tut uh ciangin, tang luang khat la in a

maban uhah va khung in : “Hih ciang ih tun ten ciah ding hihang. Hia taangluang

kal peuhmah cik lam kan bang hen” ci- in kam a ciam teh, sawm a lawm taang in

ki nui pelpal hi, ci in ki gen hi.

PU THUAL VUM' KHANG

Thual Vum in Tawm Ging sung mah ahi, Ngul Khai' sanggam nu Ciin En a tenpih

hi. Tanu, tapa anuai a bang teng a nei uh hi.

(1) Thang Za Lian, (2) Khai Za Kham, (3)Vung Vai leh (4) Niang Khaw Ngai, tu-

a teng ta numei 2, ta pasal 2 a nei uh hi.

Thual Vum pen a nu leh a pa lah teek pha nai loin a nungta lai uh hi. A sanggamte

Page 39: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 39

lah nungak, tangval a, om khin uha, a tuu, a ta tawh kikhiap in a om uh hi. A

lawm leh a sawm inlah tawi si hi. Khuado gualnop, zu-neek na-ah kipha zo lo

tham loin, sihna-ah zong Tawm Ging beh tam zaw ahih bangmah in, a beh a

phung tawh, a-sawm a lawm ciat uh tawh a ki uap uh hi. Tua hun lai tak in, nop

thu dah thu, zu neek an neek gual nop bek ' mah kidemna hun ahih mah bangin ki

thang mah mah hi.

Thual Vum in ki vakna nam 4 bang a nei hi, Tuate, in (l) Lo khawh singpuak, (2)

Thah leh mat ah saipi, zaang sial lo buang, vompi, ngaltang, sahang, saza, sazuk,

sakhi, a deih zah mah a that hi, (3) A pu Hong Thual dawi thu teng tawi in dawisa

siampu in zong Tonzaang khuapi sungah Zil Thawng tawh a ki thang khawm hi.

(4) Sum meet paai meet, sum sinna lam sang ah amah in a sum si in, a zawlpa

Zilomte Tuang Neng in valaak laak thei ahih teh a sanggampa Kham Pum tawh a

thum un Kala gam Zawlhatah (Jorhat) galleeng khite va pua uh hi. Tua a zinna uh

ah milawngte in Kham Pum na buma, a khut veilam a zaw in a teem hi.

Tua ciangin Kham Pum pen a zawlpa Thawmte Dong Cin tawh khi taatsa uha,

amah Tuang Neng tawh a zawl ta un khi lei in a lak va si uh hi. Dong Cin leh

Kham Pum in a taat na si uh hi. Tu donga, Tedim gamah a om Galleengkhi,

khibah a kicite pen Thual Vum leh Tuang Neng in a va laak' laak uh teh kiman cih

a nung theih uh ciangin Galleengte mah mah in lelpi pi tawh a hong zuak uh

Gaileengkhite ahi hi.

Tua ci banga, Thual Vum pen neih leh lam tawh, dawisa siampu theihna siamna

tawh, sawm leh lawm tawh a kithang takin om in a hong khang khia hi. Upa,

hausa sawm khawl lawm khawlte in dem zo loin a el bawl uh hi.

Thual Vum pen tua ci banga, a el bawl hang uhin amau unau sawm lakah Kham

Pum bek inn tuan khia pan hi. Tua lo teng nungak, tangval in a kikhiap uh hi.Tua

zomah Hau Nian pen Bawmkhaite Dam Za Thang tawh a kiteeng hi. Ta khat a

neih uh ciangin Hau Nian a si hi.

Tua ciangin Thual Vum in a sanggam nungak Ciin Niang pen Dam Za Thang

tawh gawm kik nuam in na u Hau Nian ta va kepsak va khoisak in," ci-in a sawl

hi. Ciin Niang ut lo-a, a sawl zo- kei hi. Tua ciangin Thual Vum in Ciin Niang

kiangah “ Tu-a, nong man kei leh pasal dang kong neihsak tak mah leh maw”, ci-

in a kiciam hi.

Ciin Niang hoih mahmaha, hak tawh tau tawh khang lui kizep dan tawh a kilawm

mah mah a, mi a ngai lo om lo hi. Tham loin upa Am Awn tapa Khai Tuan in zong

ngai-a, zuthawl pia-a, a dot uh ciangin, Thual Vum in: “ Ka sanggam nu, Ciin

Niang a it a ngai om leh ka ki ciamna sial zozabo khat-a, na ong ki sai‟ khiah phot

kei uh leh tensak gen loh a zuthawl zong ka sang kei ding hi," ci-in thu a pia hi.

Tua ciangin upa Am Awn in: “ Thual Vum peuhmah lut lo ding, bia lo ding”, ci-in

el bawl sem sem a, a ta pa Khai Tuan lungkia hen a cih manin:" Deih kei in, kau

nei khang nei hi," ci-in kheema, ki thu piak sim uh hi.

Tua thu, Samte Gen Kai in, zuau hiam tak hiam, ci-in Sim gam, Mal gam dong a

kan hi. Tua-bang siang lo cih thu om lo hi, sial zabo khata, a lut phot ding a

Page 40: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 40

thangpaih man hi, cih a tel theih ciangin Thual Vum sial zabo khat in lut in sai

khiaha, Ciin Niang tawh a teeng uh hi.

Tua ciangin Am Awn heh seem seem a, Khai Tuan zi ding a zon ciangin Tawm

Ging suan ve ve Nial Niang leh Bawmkhaite Cin Thang tanu Vung Khaw Zen

tawh a teeng sak uh hi.

Khanglui paunaak in, numei thu leh logam thu in ki thangpai pen, kiheh suah pen,

ki khasiat lawh pen cih ahih mah bangin, upa Am Awn leh Cin Thang kikop in

Thual Vum thah leh mat, neih leh lam, theih leh siam lamah zong pha lo ahih

man uhin a el bawl tham lo-in innpipa pu Khup in bangci leh a gawi thei ding

hiam, ci-in a hanciam uh hi.

Tuabang hun laitakin sahang khat laang in sial a nee nee hi. Tonzaang. khua

zaangpi in tua sahang a ki sawm hi. Thauneite in thau tawh a pang uha, thau nei

lo mipi teng in tua sahang a hawl uh hi. Tua sahang laang a omna in tu-a Havom

nuai teng ahi hi. Tua sahang laang Thual Vum nau pu Tut Za Lian in a man hi.

Tua ciang in upa teng in pu Tut Za Lian pen pu Thual Vum nau hi-a, a inn uh tun

loh a sawm a lawm, a beh a phung a u anau teng uh tawh sahang a aai ding uh hi.

Tua hileh innpite leh ei upa hausa dang te inn dai ding hileh, cih a theih uh

ciangin pu Khup, Hau Cin Khup a hopih sim uh hi. Pu Khup in zong, kua mat kua

mat hi ta leh, innpi tut ding a ci-a, innpi a ki tun hi.

Ahih hangin a aihna, a khim nadingin sial pen Thual Vum te sial laikaang a mat

sak a zatsak veve uh hi. Tua sahang khimna tawh kisai a bei kheempeuh teng

Thual Vumte sik ahi a, a min pen innpite in a tang ding ahih ciangin, Zong Thang

in tua a sa aihna uhah a nuai-a, a la phuahsa a sut hi.

(a) Khuamual lumsuang cian tungah va bang tuang ding aw gual banzaal ka

kawm lo ee

(b) Gual banzaal ka kawm lo ee, gual namtem ka kuah lo ee, ci-in a la

phuahsa a sut hi.

Zong Thang in hih la a sut ciangin innpipa heh in Zong Thang a vua hi. A vuak

zawh nungah: “No, Tawm Gingte ki phasak; zi ma nuamte, zawlgai nuamte na

ngai tadih un. Tu nung siah no Tawm Gingte in zawl na ngaih uh leh sialpi, zi na

maak uh leh sialpi leh zabo, beh dangte in zawl a ngaih uh leh zabo, zi a maak uh

a sialpi, tua ci bang in hong gawi tuam ding ka hi”, ci-in a tai gawp lai hi.

Tua ciangin Thual Kham in: “Hau Cin Khup ong tua cih sam kei ve, ong khasia

vanglak le ung na khua phel khat ko aa hi lo maw,” a cih leh, Hau Cin Khup in

tawm khat a ngaihsut khit ciangin: “Himah ei, khial mahmah ing ei”, ci-in a zu

neek Zong Thang a hawh hi. A hih hangin kilungkim thei nawn lo ahih ciangin

hih bang in a vaihawm uh hi.

Tonzaang khua lui khua laiveeng Thual Kham innah Tawm Ging beh sung a upa

teng ni thum sung lo kuan lo, singpua loin a ki kum uh hi. Tawm Ging beh teng

peuh mah leh tanu khak mak leh tuu leh tate teng tawh: “ Sim ih suah leh suah

khat, Mal ih suah leh suah khat, Vai ih suah leh suah khat, khe khat tawi khut khat

Page 41: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 41

tawi bangin tai khia ding hihang; ih tun tunna -ah ih maakpa Cin Thang hausa sak

ding hihang," ci-in thu ciam in sial khat a ban uh hi. Tua hun laitakin Tonzaang

khuapi khing keii-a, ki lungleeng mahmah hi. Thamloin khua taw pan sakhi khat

khua sungah hong tai to-a, zaang tung dong a tai suak hi. Tonzaang khuapi kitam

kham pet mah ding hi, ci-in ki lung kia peuhmah hi.

Tua ci banga, innpipa leh hausa upa teng khuak na liang a, a om laitak uhin, upa

Am Awn tapa Khai Tuan leh upa Cin Thawng tanu Vung Khaw Zen kiteeng uh hi.

A Cin Thawng zi Nial Niang leh Thual Kham ki unau uh ahi. Tua bang-a, ki nai

dim diam ahih mah bangin, Am Awn in a tapa' sungpa Cin Thawng na zo hi. Cin

Thawng in a sungpa Thual Kham na zo sawn hi. Tua ahih manin a thuciamna uh a

ki pelh hi.

Tua ciangin Thual Kham in: “Thual Vum aw, tawp hoh peuhmah in”, a cih leh,

Thual Vum in: “Saipi ha paaksa, ngaltang ha paaksa tum kik ngei kei, pasal hih

zahta-a, sial ban lianga thuciamsa tawp ni nei lo ding hing. Hong zui nuam teng

in hong zui, hong zui nuam lo teng khawl un”, ci-in khuavong lawmpi, sawmpi

khawlhna innpi kulhpi, hualcial tawh lo gam (1) Seekken nai,(2) Seekken gamla,

(3 ) Khauzaang tung nung, (4) Khauzaang nuai nung, (5) Laitang, (6) Gun ngah

suk zaang cial thum pha, (7 )Tonglui, (8) Suang lo, (9) Pal zaang bun lei leh, (10)

Ciak lui bal lel, tu-a teng pen taanglai a Hong Thual in Lamzaang innpi leh lo

gam teng Seel Tawng suan sawn a sanggam pa Thual Suan leh a tapa Zong

Khamte nusiat mah bangin Thual Vum in a sanggam pa inn tuan nai lo Neng Gin

nusiat leu leu in Kawlzaang lal ding in a ki thawi hi.

Tua ciangin Tawm Ging sungah Thual Kham ngai teng ciam peel in, a tanu khak

uh Bawmkhai sunga Kam Vial suan teng tawh a khawl kik uha, Tawm Ging

sungah Zong Thang, Thual Vum tanau huaiham teng leh;ta mo khak Bawmkhai

sung a Hang Dam suan teng tawh beh tuam tuam in inn sawm leh lawm pawl khat

tawh a kigawm in inn (40) bang daktal tum viau viau in lal khia in, Kawlpi gam

Kanki (Kangyi) Thazakong a tung uh hi. Tua lai-ah Goih Ning pasal Lam Kam a

maakpa hausa sak in nuamtak a teeng uh hi.

Tua ci bangin nuamtaka, a teen hun laitak uh in a pa Zong Thang leh a tanu Vung

Vai pen tua lai munah a si hi. Limtakpi in aakgia sawnkaai tawh tang ngeina mah

bang in a kivui a, Thual Vum in a nuai-a, la dawng (4) na phuak hi.

(1) (a) Kawi tawh lai lak ciau lui lumsuang khua mualah khawl vum tah ee;

(b) Khuamual tulnah liap silsial ee sang sum lu vau paak bang ee.

(2) (a) Taang ka langlam bahkhi vui cing thai ang nun thei san bang ee;

(b) Sangcih kaap leh sesum lam aw gual tawh tan bang kim ing ee;

(3) (a) Pupa siam sinthu ka zuihna zin in ka tong sang thei ee;

(b) Zata'n om lai a vei leh aw ka siangah tuang tung hi ee.

(4) (a) Phung in neek gual in neek tah ee mual tulta bang heu ing ee;

(b) Mual tulta bang heu ing aw ee phuigua bang dawn suang lang ee.

Page 42: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 42

THUAL VUM' KHANG

(Kanki pan Nam Pamuan Lalna Thu)

Kawlte thu gentehna-ah zong 'Numei bawl in gam ki sia,' na ci ahih mah bangin,

ei ngeina thu gentehna-ah zong 'Numei thu leh logam leitang thu-ah ki khasia pen

ki lung am pen,' a cih uh mah bangin, Ciin En nung lam te Dai Lo nau nungak

Goih Man leh Thual Vum nau Tut Za Lian ni nungzui dinga, zuthawl a piaksa

kim lai uh, Bawmkhaite Kam Khaw Gin tawh na mawh hi. Kam Hau ngei na, zi

sut ta sut mah banga, lawi(8) thu hi napi hausapa a maakpa uh Lam Kam in Kam

Khaw Gin pen ama beh ahih teh guma, liausak lo ahih manin Thual Vum khasia

a, „Hausa zong keima hong piak hi. Tua bang thuman lo tawh limtak in khua na

teeng in leh‟, ci-in a khua pawl khat tawh a pa Zong Thang lu leh a tanu Vang Vai

lu la in Nam Pamuan khua-ah a lal uh hi. A khua pawl khat mah Tonzaang khua

lui-ah a tai to kik uh hi. Hausa pa tanau inn(10) khawng bek Kanki-ah a teeng lai

uh a, tawm lua kisa uh ahih manin Kawl khua nai phei in a teeng uh hi. Thual

Vum pen Nam Pamuan khua-ah a zawlpa a mak pa Zilomte a sanggam nu Zel

Nian pasal Tuang Neng tawh a ki thuah uh hi. Tua lai-ah BBTC Tathi kici dolsing

late kantalaih U Kyaw Thein tawh ki zawla, a sum lawhna dol tan dolluang hah

lamah kuli guai in sum, muhna hoih mahmah ngah in aom hi.

Thual Vum pen Nam Pamuan khua-ah a teen laitakin, Hen Zong in Lamzaang

khua hausa a sep laitaka, a kithuah pih, a khua sat pih Guite, Sum Kam suan leh

khak Mang Cin Lian tanu Ciin Khaw Man pen Hau Cin Khup tapa Pum Za Mang

in a zi dingin Mal gam Kangkap khua-ah a vaikhak hi. Tua banga, a kivaikhak

ciangin a nu a pate in : “Sim gam, Mal gamah a ki kawm zo ding hi lo, nang lah

hong pha zo lo ding hi teh. Tua ahih ciangin na nung lam dingin taanglai a, u leh

nau, sanggam bangkua a i ki neihpihsa Lamzaang khua hausa Hen Zong suan leh

khakte Tonzaang khua ahih kei leh Tualzaang khua-ah a teeng lai peuhpeuh nung

lama, na neih ding, na sih leh ong vui ding, suan leh khak na neih leh tui na lak na

ding hi. Kum sim in tuukzu na khawlh ding uh hi, ci-in a vaikhak uh hi.

Tua bang a kan phat uh ciangin, Hen Zong suan leh khak sungah Thual Vum ding

ahi hi. Ahih hangin amah Kawl lal in a nau pa Neng Gin, Tonzaangah om lai cih

a theih uh ciangin: "Neng Gin nung lam in na nei in”,ci -in a vaikhak uha, Ciin

Khaw Man zong Kangkap khua pan in hong pai in Tonzaang khua Neng Gin inn a

tung phot hi. Tua pan in innpite innah a mo thak khia pan ahi hii.

Hih thu Neng Gin in Pum Za Mang sung te ka hih ding koici bang hiam, ci-in a

lungkham in lamdang a sa a, Nam Pamuan khua-ah a teeng a u pu Thual Vum

tung ah ka sang ngam ding hiam ci in a dong suk hi. Tual Vum in: “Hi mah ding

hi; taanglai ih pu ih pate Sanggam' bangkua in Lamzaang teen lai in a kiman a ki

itsa uh ihi hi, na sang in. Gehtehna in nang bang inntuan sa, sawlbuuk peuh tawh

daipam peuhah a teeng khilkhial hi lecin Pum Za Mang sungte buang dingin

zumhuai cih ding hi.Tu-in tua bang hilo ih innpi ih hualcial tawh ih logam ih

sawm ih lawmpi tawh kong nusiat ahih teh I kilawm lah lo hi, na sang in. Haksat

luatna a om leh hong ko in”, Huh theihte huh theih zah zah in kong huh kei ding

hiam? ci-in Thual Vum in a naupa Neng Gin kam a khak ciangin, Ciin Khaw Man

Page 43: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 43

in nunglam in a nei-a, a pasal Pum Za Mang tawh tanu tapa tawi in sial kop(49)

tawh tonga, Neng Gin in a ngawng a pua hi.

Thual Vum pen a ta upa Thang Za Lian tawh ki thuah uha, khanglui ngeina in

innluah ding, ci-in koimah a pai khiasak kei hi. A ta neu bel Khai Za Kham pen

pilna, siamna, sum lawh sum zonna lamah a pantah hi. Kawl phungzi nangawn

seemsak tham loin sai nangawn a cingsak ngei hi. Tua bangin a tate a muan a

suan hun, laitak in amah upanatna tawh a si hi. Ama sih zawh kum 2 bang ciangin

a zi Ciin En zong Nampamuan khua mahah a si hi. A nupa un Zong Thang leh

Vung Vai lu tawh a ki vui khawm hi.

THANG ZA LIAN' KHANG.

Thang Za Lian pen a nu leh a pa in a nusiat laitak in a tangval ta hi. A naupa Khai

Za Kham leh a nau nu Niang Khaw Ngai tawh a thum uhin nungak tangval ciat ta

uh hi. Hih kum in kum 1926/27 kum pawl ahi hi.

Ahih hangin tua Pamuan khua ah u leh nau, beh leh phung, meel theih tuu leh ta

kuamah om lo, pangpa aki sak ciangin anaupa Khai Za Kham tawh kikum pha

pha in Kanki khua-ah a teeng a pa neute Kham Pum, Dam Kam, Huat Pum leh

Gin Kamte a vaikhak uha, Kanki-ah lal kik uh hi.

Kanki khua-ah a tun suk zawh uh ciangin a naupa Khai Za Kham in a upa Thang

Za Lian pen Tonzaang khua a, Thawmte Khaat Gin tanu Cing Luai tawh teeng

sak in inn tawh lo tawh, lawi kap bawng kap tawh kicing takin a vaihawmsak khit

ciangin Mawlaikah Palik (Police) nasepna ah a tum hi.

THANG ZA LIAN' KHANG, NAWKHAWNG KHUA A SATNA THU

Thang Za Lian pen Kanki khua-a, a pa neu teng leh, u leh nau, tuu leh ta pawl

khat in: “ A cil a, Tonzaang khua pan ih lal inzong na pa makaih na pa satsa khua

in, hih tu-a ih teenna khawngte ahi hi. Na pa bang ut hileh hausa dinga, hihzaha

kimangthang het lo ding hi hang ” , ci-in a hansuah uha Kanki leh Nahanuai khua

ki kal Nawkhong kicihna khua a sat leu uh hi.

Tua khua a sat zawh uh kum 1936 kum ciangin a zi Cing Luai tawh ta pasal khat

a nei uh hi. “Nau min bang ih phuak ding hiam, ci in a nau pa Saden Khai Za

Kham Hongmalen Thana-a om a dong uh hi. A naupa Khai Za Kham in: “Ih pa in

Tonzaang pan Kahki sat hi. Tua pen Nampamuan na sat leu leu a, Nampamuan

pan a hong nusia hi. Ih pate in a hong nusiat ciang Kanki mah ih teeng suk leu leu

hi. Tu-in nangmah in Kanki pan Nawkhong na sat leu leu ci lehang, khua cin teng

tung kawi kawi ihih ciangin “Vum Khaw Cin” na sa un ci-in lai a thuk kik hi.

Tua anau Khai Za Kham laikhak a ngah uh ciangin a pa neu Kham Pum, Dam

Kam leh Huat Pumte tawh kam kum uha, Sukte pu Khaw Cin min hi zawzen ahih

ciangin ki lawm kei ama deihna mah tawh ki huam dingin “Vum Khaw Thang”

nasa ung ci-in lai a khak kik uh hi.

Page 44: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 44

Thang Za Lian pen a tapa Vum Khaw Thang kum 2 kum 3 bang a phak laitak in

'Ci-Sa natna' tawh si in, a zi Cing Luai te nuta Nawkhong khua-ah a nusia ta hi.

Anau pa Khai Za Kham sikkhau a kisata, a khuan la in a ciah paha, a, u Zo ngeina

om bangin limtak in bawl in a vui hi. Vum Khaw Thangte nuta pen ama et ding

ahih ciang in Hongmalen thana pan kigamla, lua ding ahih manin Kawlpi thana

siau in a piang pah hi. Kawlpi palik Thana pan in a ta Vum Khaw Thang te nuta a

gal vak hi.

VUM KHAW THANG KHANG

Vum Khaw Thang a pa Thang Za Lian a sih zawh nungah a pu Kham Pum, a zi Kai

Mante leh a pu Dam Kam a sih khit nungah Nawkhong khua-ah teeng zo nawn

loin pawl khat Kanki khua lui mah tung kik in, pawl khat Tualtong khua a tung uh

hi. Vum Khaw Thangte nuta pen Kanki khua lui mah a tung kik uh hi.

Vum Khaw Thang pen Kanki khua a tun zawh uh ciangin a nu Cing Luai in a

sihsan leu leu hi. Tonzang khua-a teeng a pi Zel Don a pasal Samte Khual Vung a

sih ciangin a tanu Don Sial tawh nawkik in a beel uh hi. A pa neu Khai Za Kham

in ngeina om bangin a vui hi.Vum Khaw Thang inn leh lo lawi leh bawng teng a

ni, Niang Khaw Ngaite nupa aap in Vum Khaw Thang leh a pi Zel Don te nuta

tawh Kawlpi Palik Thana-ah la suk in a om pih hi.

Kawlpi Palik Thana pan in Vum Khaw Thang, a pa neu, Saden Khai Za Kham

pen kumpi vai-ah khualzin, gam vakna, zin suk zin tohna-ah haksatna a tuam

tuam om ahih manin a tapa Vum Khaw Thangte pitu teng Kanki khua mahah a

kha to kik hi.

Vum Khaw Thangte pitu teng Kanki khua a tun toh zawh nung uhah, a Kanki

khua bup in Tualtong khua-ah a lal leu leu uh hi.

Vum Khaw Thang te pitu teng guak piang thei a sak loh ciangin a pa neu Khai Za

Kham in Tedim khua-a , Sen lettama Anguai leh Tonzaang khua Bawmkhai

numei Cin Zen te tanu Chit Khem tenpih in a tapa Vum Khaw Thang te pitu teng

tawh Tualtong khua-ah om khawmsak in a galvak hi.

Zapan galpi

Tua hun laitakin leitung galpi nihna Zapan galpi Kawl gamah a hong tung hi. A

pa neu Khai Za Kham pen kumpi nasepna pan ciah in Tualtong khua a tung to hi.

Tualtong khua pan in (1) A zi Chit Khem,(2) a tapa Vum Khaw Thang, (3) a ni

Zel Don leh a tanu (4) Don Sial le a pa neu Huat Pum tate (5) Ning Sial Cing,

(6 )Don Khual Pau, (7 ) Zam Khaw Thang leh a u Vum Khaw Tuan tate (8) Man

Sial Cing, (9) Vung Khaw Niang, (10) Nang Ngaih Cingte unau teng leh, (11)

Neng Suan Thang, azi (l2) Niang Khaw Nian, a ta uh (13) Pum Khaw Thawn, nu

lo pa lo, tagah lu bawk teng tawh Tualtong khua panin Tuingo paang hoih

zaangah a tai pih hi. Tua pan om thei sam loin Tuingo nak Hausapi Kahsuah-ah,

Kahsuah pan Mawnglang khua Gawpi zaangah a tawlnga uh hi. Tua pan

Tonzaang khua-a, a innpi mah uh a tung to kik uh hi.

Page 45: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 45

Tonzaang khua tun uh ciangin a pa neu Khai Za Kham in a kumpi nasep mah zom

kik in a sawt loin Palik bu, bawk khat a ngah to hi. Khamtung gam teng ah thukan

in a zin a vak kawi kawi hi.

Zapan gal hong hat sem sem a, Khamtung gam hong kah to in Tonzaang khua-ah

13.5.1944 ni in a hong tung to takpi uh hi. Tua ciangin a pa neu Khai Za Kham in

Tonzaang khua a innpi uh a ngak a pa neu Neng Gin tate (1) Khawm Ning, (2)

Thang Suan Pau, (3) Neng Khan Khan leh a beh a tuute uh (4) Thang Khaw

Khamte innkuante teng leh a sungte (5) Cin Zen, (6) Lan Haw, (7) Ngan Fung

(8) Nuai Ci, (9) a nuphal nu Thuai Phung leh a tapa (10) Thang Vel leh a nuphal

nu mah (11) Kap Za Thang' zi Mei Nguk leh a innkuanpih (l2) Kham Cin Suan

leh (13) a naseempa uh Pa Dunte teng tawh zong huai khawm leu leu in

Tonzaang gun gal singgi zau-ah a tai khiat pih hi. Tua panin Khuaimual lo zau-ah,

Gamlai khua-ah, Tungzang khua-ah, Buanlii khua-ah, Thauleeng khua-ah,

Dalkhai-ah Bapi khua-ah, Vaikhawtaang khua-ah, Teikhang khua-ah a tai pih to

lai hi. Teikhaang khua panin a tupa Thang Khaw Khamte innkuan in zui to nuam

nawn lo uh ahih man in a nusia hi. Tua lo, amau innkuan, a sungte innkuan, a

nuphal nu Mei Ngukte innkuan tawh Aizawl khua, Chilcal khua (Silchar),

Rangvia khua (Rangya), Parasibari khua-ah a taipih hi.

Parasibari khua a tun uh ciangin a pa neu Bu Khai Za Kham, Kalkata (Calcutta)

khuapi, Delhi khuapi-ah Palik Mangpite tawh vai kimu uha, a kumpi nasep mah a

zom kik hi. A sawt loin Kawl gam nawt suk kik dingin galkaap batalian

(battalion) bilket (brigade) tawh ton suk in gal mai a nawt suk uh hi. Tua hun

sung in a, pa Bu Khai Za Kham za khang in bawk 2, IP. a ngah hi.

Zapan gal a ven ciangin a tapa Vum Khaw Thang te nuta teng, Parasibari pan

Rangyia khua-ah, Gohati khua ah, Guahati khua pan Tamu khua-ah a tungsuk

uha, a tapa Vum Khaw Thang te la in Nahanuai khua-ah a masuan hi. A sungnute

leh a nuphal nu Mei Ngukte innkuan teng Tedim khua dong a tun toh nading uh a

vaihawmsak hi.

A pa neu IP. Khai Za Kham in Nahanuai khua-a, a inn leina-ah a zi Chit Khem

tawh, a tapa Vum Khaw Thang a pa neu Neng Gin tate teng, a pa neu Huat Pum

tate teng leh Vum Khaw Tuan tate teng tawh nusia in a kumpi nasep mah seem

zom in a om hi.

Kamsiatna lianpi tawh a pa neu IP. Khai Za Kham pen IP. Za pan PSO. za-ah a

kia suk kik leu leu hi. Ahih hangin amah lungkia tuan loin a hanciam pha sem

sem hi.

1947 kum ciangin a pa neu Khai Za Kham in a tapa Vum Khaw Thang pen Tedim

khua a sungte inn panin Zolai tan 2 pan tan 4 dong a sinsak a, a zo hi. Hih a

laisim hunsung teng neek leh dawn, puansilh niikteen, sangsap leh laitui laikung,

laibute akipan a bei kheem peuh a pa neu Khai Za Kham in a sumtang in a

nuphalnu Ngan Hung tungah a piak ahi hi.

1948 kum ciangin a paneu Bo Khai Za Kham pen Mawlaik panin Falam 14th

UMP galkaap lamah a piang hi.

Page 46: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 46

1949 kum ciangin Kawlgam sung mi gilote nawngkai in thahat mah mah uh hi.

Kumpite in Khamtung gam Falam, Khalkha, Tedim khuapi ciatah a om UMP

galkaap, teng tua gamsung beel migilote beng dingin Kawlgamah a khia suk uh

hi. Khamtung gam tengah galkaap kisam lo hi. Palik Upadi ngeina tawh ki uk leh

pha zaw hi, ci-in Khamtung gam a UMP galkaap teng Kawlpi-ah a piang suksak

uh hi.

Tua banga, Khamtung gam khuapi, tenga om UMP galkaap teng pen Kawlgam

Palik Upadi ngeina (BPM Upadi ngeina) tawh ki uk kulta ding ahi hi. A hih hang

in tua hun laitaka, Khamtung Palik kicite pen Mangpi (DC) zum khawng,

vuandok (SDO) zumte khawng-ah piada sawltak leh gam sung lai tai peuha, a

kimang thei lel bek ahi uha, Kawlgam Palik Upadi Ngeina a thei a siam khat beek

a om kei uh hi. Tua ahih manin Falam Mangpipa U Tuang Hmung leh HQA U

Kiam Si zong lungkham uha: “Tua laitaka ih Khamtung Palikte tawh ih

Khamtung gam bangci uk zo ta zen ding ihi hiam ci-in a kikum uh hi.

Tua bang a kikup kup uh ciangin, Falam khua, UMP galkaap sungah nidanga,

Kawlgam Chindwin saklam Mawlaik Khazaing sungah Palik bawk nih(IP) za

tawh Palik lamah seema, a minthang mahmah Bo Khai Za Kham a om hi. Amah

pen mite bawlsiatna hang bek in Palik Bo (PSO) za ah a kiat suk ciangin

Khamtung gam UMP galkaap lamah Bawk khat mah tawh a hong piang ahi hi,

cih thu Falam Mangpipa U Tuang Hmung leh HQA, U Kiam Si in a mu a phawk

khia, uh hi.

Tua bang a phawk khiat khak uh ciangin Mangpipa U Tuan Hmung leh HQA, U

Kiam Si in Bo Khai Za Kham kiangah:” Nang, Kawlgam Palik Upadi (BPM)

Ngeina ki ukna teng a theisa, a siamsa na hih ciangin, Kawlpi-ah zui suk nawn lo

in UMP lam pan Palik lamah hong piang kik leu leu lecina, Khamtung ah Palik

nasep ngeina lamlak dingin Palik Menzi pa tungah sikkhau sat in hong ngen le

ung na ut ding hiam,” ci-in zol in a dot uh ciangin, Bo Khai Za Kham zong gam

aading ngaihsutna tawh thukim in na sang thei hi. Tua ciangin Palik Menzipa

zumah sikkhau a sat pah uh hi. Palik Menzi pa in zong thukimna sikkhau lai a

thukkik pah hi.Tua bang Palik Menzipa thukimna sikkhau lai a ngah ciangin Bo

Khai Za Kham zong UMP lam pan Palik lamah a piang kik leu leu a, Kawlpi ah

piang suk nawn lo in Khamtungah a om suakta hi.

Tua ahih mahbang in 1949 kum pan 1950 kum sung, teng Bo Khai Za Kham in

Tedim Palik Kaat phuan in Kawl gam Palik Upadi (BPM) Ngeina om bang teek

teek in phuan in Tedim gamah Palikna a hong seem hi. Tua banga, Tedim gamah

Palik na a hong sep ciangin a tapa Vum Khaw Thang pen a sungte' kiang pan la

khia in ompiha, Manglai tan 4 pan tan 5 ciang a simsak hi.1950 kum March kha

Tedim Sang laivuanpi-ah Manglai tan 4 a zo hi.

1950 kum October kha sung in Bo Khai Za Kham lamah apiang ta hi. A tapa Vum

Khaw Thang zong a tonpiha, Falam Manglai Tan Sang Sang (State Hiang School,

Falam) ah manglai Tan 5 a sim zom sak hi. Bo Khai Za Kham, Falamah a om

sung (1951-53 sung) in Falam leh Khalkha kawm in, Falam leh Khalkha Zee

Kaatte zong Kawl gam Palik ki ukna Upadi (BPM) ngeina om bangin phuan in

Page 47: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 47

hanciam in Palikna a seem hi. A tapa Vum Khaw Thang in kum 1954 March kha

Falam Sang Laivuanpi-ah Manglai tan 7 ciang a zo to leu leu hi.

1954 kum ciangin Palik Vuandok (Dy S.P.) U Tin Ohn Falam Palik Mang pi tang

in hong tung hi. Tua hun laitakin Tedim gam sung nawngkai-a, Palik Bo Khual

Zal in uk zo lo ahih manin Bo Khai Za Kham in va uk hen, ci-in l954 kum

October kha sung in Bo Khai Za Kham pen Tedim a piangsak leu leu uh hi. A

tapa Vum Khaw Thang in zong a zui leu leu hi. Vum Khaw Thang a leitung

pumpi damlohna hangin 1955 kum March kha Tedim Sang Laivuanpi-ah tan 8

Laivuanna-ah ki hel zo lo-a, tua kum in ama nasep nasa teng a mawkna a suak hi.

Mai kum 1956 kum March Laivuanpi-ah a vuan a, tua kum in Tan 8 a vuan zo hi.

Tu-a, Falam, Khalkha leh Tedim Palik Zeekat teng Bo Khai Za Kham in

Kawlgam Palik Khutzat (Lettung) Upadi ki ukna dan ngeina (BPM) bang teek

teeka, a phuatsa bangin tuni ciang dong zui in na a kiseem ahi hi.

Tua ci bangin Bo Khai Za Kham in hanciam in BPM Upadi ngeina bangin hahkat

in na nakpi in seem cih a Palik Mangpite in mu-a, a theih uh ciangin a paakta

mahmah uh hi. 1957 kum ciangin Bo Khai Za Kham pen Palik bawk nih ahi, CIP

(Circle Inspector of Police) za ah khaang' to in a ngahsak uh hi. Tua kum sung in

Lawibual lam innmun a kihong hi. Amah'n zong siau a, Tedim Zatopi khang tu-a,

a tenna muntak a ngaha, inn dawl thum (That thum) lam in a teeng uh hi. A

nasepna ah zong hanciam sem sema, gam aading deihsak in na nak pi mahin a

seem hi. Tua kum March kha Laivuanpi-ah a tapa Tun Khaw Thang in Tan 9 leh

Tan 10 kigawm (Matric Exam) a vuan a, zo loin a kia hi.

1958 kum sung in Bo Khai Za Kham in Cikha-ah Palik kem va phuan hi. Cikha

leh Tonzaang khuapi kikawm ni mawtaw lam lianpi puah phat nading leh leipi/lei

neute zong dawh a puah phat nading vaihawm in, khuami te kiangah: “No mau

khan toh nading, no mau nopsak nading hi masa hi. Tua nungah ih gam khantoh

nading zong hi. Hahkat unla, tha nuam takin hong hanciam pha un, ci-in Bo Khai

Za Kham in khuamite a hanthawn hi. Tua hangin, tua lai a Tonzaang hausa U Sian

Lian Pau inzong hanciam pah in Naakzaang lei bang a dawh paha, khua mite

inzong mawtaw lam hanciam in a sial pah uha, tuni dong in a ki zang hi.

Tedim khuapi khan toh nading zong Bo Khai Za Kham in deih in mun

kheempeuh ah a hanciam pha mahmah hi. Zu leh ham leh mawl theihna innpi

lam nading vaihawmna-ah amah mah hanciam in a makai hi. Amakaih mah

bangin tua innpi a sing a suang kisam teng vaihawm in, Bo Khai Za Kham leh

Kantalaihpa U Zel Khaw Pau kiseh in tavuan a la pah uha, U Zel Khaw Pau in

Thuam-a hualsing at theih teng atsak in, Kawlsing kisam tang Bo Khai Za Kham

in tavuan la in, Kawlpi-Cii-kung luahset-ah va la in hoihtak in tua innpi a kilam

hi.Tua innpi pen kimawlna, pawilahna, leh khoppihna leh datsian zung in kizang

a, Tedim khua khuapi suaksak in kilawm mah mah hi.

Tua bang ah, Tedim khuapi in tui nuamtak in khama a kizat ziah ziah zawh

nading zong Bo Khai Za Kham a hanciam pha mah mah hi. Vuandok Thawng Do

Zam hun sung in Zapan liau sum (Zapan zawzi) dingin Palastic tuizawl honpi

khat Tedim gam aading a hong tung hi. Vuandok U Thawng Do Zam in tua

Page 48: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 48

tuizawlte Tedim gam a khua khuate ah hawmsak ding, Tedim khuapi sungah zang

lo ding, ci-in Tedim khuapi sungah zat ding a phal kei hi. Tua ciangin Bo Khai Za

Kham in: “Vuandok pa aw, Tedim khuapi inn 500 bang kiphata hi. Ni danga inn

50 val khawng neek dinga kila Balzaang tui bek pen tu-in kikham zo nawn

peuhmah lo hi. Tui mah ki cing ziah ziah in ki kham ziah ziah mah leh ih Tedim

khua ten zong hong nuam dinga, ih Tedim khuapi zong hong khang to zaw lai

mah mah ding hi. Tua ahih ciangin tu-a banga, Zapan liau sum Palastic tuizawl

hong tung thei zen zen ahih ciangin, Tedim khua pi zong khen lehang hoih ding

hi. Tua tuizawl te tawh Sezaang khua khungah a om ka hawi khinkhian densa

tuinaak la in Balzaang tui tawh nee khawm le hang Tedim khuapi in tui ki kham

tuam zaw deuh ding hi,” ci-in Vuandokpa tungah a hah tang gen hi.Tua ciangin

Vuandokpa zong thukim in Tedim khuapi ading zong a khen khia pah hi. Tua

banga, Bo Khai Za Kham hanciamna hang in Sezaang khua khung a ama tuinaak

hawi zong kila in Balzaang tui tawh ki nee khawm , kikham zaw deuh takpi-a,

Tedim khuapi zong kikhang to pha sem sem hi. Hih banga, mailam hun saupi mu-

a, thu saupi khuala, a gam aading leh a khua a tui, a minam aading ngaihsuna,

vaihawm in a hanciamte' ngaihsutnate ciapteh huai, ciin huai, zuih huai hinapi in

zui ni ci zaw loin in a kihaza-a, ki el in a kilang pang zaw hi.

Ahih hangin kumpite in Bo Khai Za Kham a hanciam na leh a ngaihsutnate

hoihsa ahih manin Rangoonah Tentan pai dingin a sam uh hi. Tua Tentan pai a tun

kik ciangin a minthang sem sem hi. Tua banga a min a than sem sem ciangin

Palik Vuandok (Dy.S.P) ngah to kha ding cih mite in a theih uh ciangin pawl

khatte in a zakhan toh lai ding pen haza in a kipelh theih theih nading inleh a

minsiat theih theih nadingin hanciam in thu zong tawm in a kha pet pet uh hi.

Tua bang mite in a khiat uh ciangin Bo Khai Za Kham pen 23-10-1959 ni akipan

a thu sian dong a khasum lang tawh tawlngak tadihna (under suspension) a kipia

phot hi. Hih banga, thusian mateng khasum lang tawh tawlngak tadihna (under

suspension) piakna in kumpi upadi ngeina ahi hi.

1960 kum ciangin TG Vun Khaw Thang in Biakna lam hanciam nopna tawh

Zomi Tuiphum Sangpi (Zomi Baptist Academy), Tiddim ah khasum K.100

+10+200 tawh sangsia a seem hi.

Bo Khai Za Kham Minsiatna Thu

Bo Khai Za Kham in Tedim khua khuk sungah inn khat K.3500/- in a lei-a,

Lawibual khuk sungah innpi khat mah a lam hi. Palik Vuandok (Dy. S.P) za zong

ngah to dingin ki um mawh hi. Tuate hang inah Bo Khai Za Kham in a etsate

mahin amah a haza uh a el uha, makai in a lang pang uh hi. Mi tampi kikum uha,

Bo Khai Za Kham in sumsim nee hi, bawl hi, bang hi, ci-in a khia uh hi.

Tua hang in kumpite in Bo Khai Za Kham pen khasum lang tawh tawlngak

tadihna (under suspension) tawl khat sung a pia uh hi. Tua sung in Bo Khai Za

Kham nasep zia, a gamtat zia, a om ziate leh sumsim bawl, bawl lo cih ama

nungsang taangthu a kan sim uh hi. Ahih bangin amah in sumsim paaisim

Page 49: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 49

peuhmah lah bawl ngei lo, sumsim lah nee ngei lo, thuman thutang tawh Palik a

tum cil kum 1928 kum akipan a sum kholna dan, a sumcilna dante, ama sum mi

dangte in a meet a khang a leitawi nadan khawngte a muh a theih uh ciangin a pei

a heek a khiate khialhna, a gitlohna hang uh hi cih kumpite in a mu a thei khia uh

hi. Tua ahih man Bo Khai Za Kham in a thu a zo hi. Ahih hangin amah a pei a

heekte hanciam lai lai na hang mah in ama nasep sem zom sak kik loin 1-9-1961

ni a kipan pensen a pia mawk uh hi.

Tua ciangin Bo Khai Za Kham inzong: “Kei pensen cing nai lopi pensen nong

piak uh, ka mawhna lah om lo hi. Kei utna leh ka thukimna om lopi, hong dong

phot lopi-a, tu-a banga nomau ut thu tawh pensen peuh nong piak uh upadii tawh

kituak lo hi”, ci-in Palik zum bul pi(Zechoh zum) ah a zu a khan hi. A zu a khan

mah bang in zo leu leu a, 24-1-1962 ni a kipanin a Palik nasep za mah ahi, Palik

bawk nih(CIP) za mah tawh kumpi nasep a seem zom kik hi.

Tua banga, nasep hong sep zom ciangin amah zong hanciam sem sem a, gam

aading leh gammi aading a deihsakna in Cikha Zeken pen Zesakhan in phuan in a

puah pha hi. Lai Sinna Sang zong hanciam pih lai-a, Koletciantkhaingzi hmu

Daw Muai Ci ton pih in 12-2-1963 ni in Mal kual teng a khawk khawk in

bawlung kidemna in suh zong a tuam tuam a pia hi. Tua bawlung kidemna suh a

piaknate khawng uh datpong zong Cikha Laisin na Sang' zumpi-ah kisuang lai hi.

1963 kum June kha sung in Kawl mi gilote in Tuul sukah damiah taih in ei

Khamtungmi Theizaang khua mi Thang Khaw Mang a thatlum uh hi. Tua a muh

pen I.P. Khai Za Kham in PSO te sawl loin ama pumpi mahmah hanciam in kana,

tua mi thatte 2 a man pah hi.

Tua ni a kipan Bo Khai Za Kham in gam mite lung nop taka, a zin suk a zin toh

theih nading deihsakna tawh Tuulsuk zaangah Zeeken khat phuat na ding,

tungsiah ah lai nakpi in at hi. Tung siahte inzong a sang uha, Tuulsuk zaangah

Zeeken a phuan paha, Tedim Palik te ngaksak in a cingsak pah hi. Tua zawh

nungsang mi gilo damiahte tua mun kim tengah om nawn loin gammite

lungnuam takin a zin suk a zin to, thei uh hi.

TG.Vum Khaw Thang a pa neu Bo Khai Za Kham in thumanna leh thutanna tawh

a gam leh a mi aadiing deih sakna, tawh na a sep ziak in haza a, a elte in a heek a

pei uh hangin zo zo lo uh ahih manin anuai a la dawng (20) a phuak hi.

1. (a) Sing a pau gual a pau te'n ee na pal tual khia ding ci ee;

(b) Mui bang ong pei mi singta aw ka paal tual kia tuan lo ee.

2. (a) Zaata'n sai bang ban napi-a lumbang ki sung zo hing ee;

(b) Lum bang kisung zo hing aw ee, ngal thal bang do zo hi' ng ee.

3. (a)Gual tung tuanna vaimang siamsil ka duangah ong baang nawn ee;

(b) Mui bang ong pei naang bang heekte na selung a zuang, nam aw.

4. (a) Ka min lawi bang a than thanna ka tong dam zaa ta'n deih ee;

(b) Ka tongdam zaa ta'n deih aw ee tuizum vaimang te'n deih ee.

Page 50: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 50

5. (a) Gual tung' va bang ka tuan tuanna zaa ta'n zua pa in nei ee;

(b) Zaa ta'n zuapa in nei aw ee tong dot lun niang pa hi'ng ee.

6. (a) Naang bang ong heek mi singta aw ka paal lai ki dang lo ee;

(b) Sak duang gia bang taang hiveng ee sinlai tui bang siang hing ee.

7. (a) Ka leen lai taang ka laan lai in sing ta'n sawm ee kai lel ee;

(b) Singta' sawm a sai lelh sin thu'n ka min lawi bang thangsak ee.

8. (a) Thei bang sen in tun leh ka zua kulsinah sia zo ing ee;

(b) Sang ka gah pih ciin leh ka tuai sang cih tuang tut zo ing ee.

9 . (a)Tun leh zua kulsin a taan ni'n von nih thum' nau bang kap ee;

(b)Nah sing nuai sang zawi ka kian ni'n sang tun nu nau bang kap ee.

10. (a) Ciin leh tuai tawh ki l bang khang ing vaimang tongdam sang ing ee;

(b) Zaanglei donah han mawl lai-ah seino ka gual sing ing ee,

11. (a) Paak bang tawi ding c i in leh ka tuai kul sinah sia zo ing ee;

(b) Sen aangkawi leh von Thang vangin sau-phah gel cin' zo ing ee.

12. (a) Sawn cing meel hoih gual in e l ven pupa khan sing lo ci ee;

(b) Pupa khan siang ka sial gel cing ka tapna ka sawn Kham Sian Cing hi ee.

13 . (a ) Vaimang tongdam ka san lai in ka min vui sai bang lian ee;

(b) Vuisai bang lian ka sial na'n ee sawn min Kham Za Lian ci'ng ee.

14. (a) Pupa lungdeih zaangkhen kawlciang namcih ta 'nmung bang tum ee;

(b) Zaangkhen kawlciang ka zeek lai in ka sawn Kham Khen Mung hi ee.

15 . (a) Kimpih ka gual ka khup na 'n ee sawn min Kham Lian Khup sang ee;

(b)Phung leh gual teng khai ki sang ee sawn min Kham Khan Khai sang ee.

16. (a) Liat leh mang min ka suan nan ee sawn min Kham Lian Mang hi ee;

(b) Suasuan minthang ka tap na'n ee ka sawn Kham Lam Thang aw ee.

17. (a) Taang ka khan in mang ki sa'ng ee ka sawn Kham Khan Mang ci'ng ee;

(b) Zata' tongdot pa hi veng ee sawn min Kham Za Dong hi ee.

18. (a) Sinthu guikhau bang a nawk te'n ka siang ah tuang tung hi ee;

(b) Kimpih gual lo bang a lel te'n ka min thei bang suang hi ee.

19. (a) Zaata sinthu sut ki sa'ng ee sawn min Kham Za Sut ci'ng ee;

(b) Than leh lian mang ka sut gel cing sawn min in sial kim ing ee.

Lavui (Khupna Lunmual lasak in khai pah ding)

20. (a) Sing tawi laang ven huihkhi bang laang e taang kei laan aw a zam ziziai

ee;

Page 51: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 51

(b) A zam ziziai zaa ta'n lel nah ee zaa ta lel ging lawi bang thang nah ee.

A tung a, la dawng (20) a phuan mah bangin kuamah in amah bangmah cih zo lo-

a, gam aading leh a gam mi, taangpi taang ta khan toh nading hanciama, na a sep

laitakin a kum kum (55) cingta ahih manin l963 June kha 30 ni a kipan pensen la-

a, a tawlnga ta hi.

Pensen la-a, a tawlngak nungah khua sung hausa upa kiteelna ah upa dingin a

kiteel hi. Khawk uk upa ding in zong a kiteel lai hi. Tedim Myo Lawibual zat kuat

satungtu tamah vua zamah vaihawm upa dingin zong kumpite in a teel hi. Tua

tham loin Tedim gam Athu' Zazavuat Khungzungah zong a hihna dingin kumpite

in a teel khia uh hi. Tua khungzungah a tut nak uh leh nitha K.25/- kumpite in a

pia hi. Tua bangin Bo Khai Za Kham in kumpi nasepna pan tawlngak

hun(pensen) a ngah hangin a pua lam pan tawlngak hun ngah thei tuan lo hi.

Tua banah Tawlazi kumpite deihna mah bangin Zinci-Hmuh lam panin: “Pu thu

pa thu, taangthu tuam tuam, nopthu, dah thu, lo khawh sing puak, biakna paaina

leh nungak-tangval thu tawh kisai, Tedim gam mi pupa ngeina thu laigelh

kidemna-ah Bo Khai Za Kham in a khatna ngaha, kumpite in pathamah suh ci-in

sum K.l50/- a pia uh hi. Tua hangin zong a min a thang, leu leu sawn sawn hi.

1963 kum March sang khakpi sungin a tapa TG Vum Khaw Thang in Zomi

Tuiphum Sangpi (Zomi Baptist Academy) Tiddim a, a sangisa na sepna pan a

tawp khiat na ding lai tua sang vaihawm upate tungah a pia hi. Tua-bang a, a tawp

na ding lai a khiat ciangin sang nei sang vaihawm Upate TG.Vum Khaw Thang

kiang ah va pai uha: “Nang, tawp ta ding cih a kizak ciangin sang naupang pawl

khatte lungkia, lungleeng uha, kumpi sangpi-ah tai sawm kheukho uh cih thu ka

za uh hi. Tua a hih ciangin a kum tampi zong hong hah cih ngam nawn kei ung; tu

kum peuhmah sang hong honpih lai inla, hong hanciam pih lai tapeuh in,” ci-in a

thum uh hi. Tua a thum uh ciangin amah zong thukkhual khat hi-a, Biakna lam

zong a hahkat mahmah khat ahih manin tua kum in tua ABM Sang pi-ah a nasep a

seem zom lai hi.

1964 kum April Sang khakpi ciangin tawp nading lai at leu leu a, tua sang nei

sang vaihawm upate tungah a khia leu leu hi. Tua kum in sang nei upate

ngam cial pha ngam nawn loin ama agetna bang lung kim takin a sang thei uha,

tua kum akipan a sang sia nasepna pan a tawp suak thei ta hi.

TG. Vum Khaw Thang in 1960 pan 1964 kum, Kum (4)sung Tedim gam

Tuiphum Tapidaw Sangpi (Zomi Baptist Academy, Tiddim) ah laihilh Sia nasep

sung in sang naupang ukdan, khaldan, pantah dante leh lai hilh dan siam mahmah

hi. A Biakna aading, a sang aa ding leh a sang naupangte khantoh nading a

deihsak pha diak a hanciam pha diak sia hoih khat ahi hi. Tua ahih manin kum

(4) sung tua Manglai Tan Sawm sang panin ama sang naupangte in kumpi

laivuanna-ah kum sim in 85% bangin a zo khia den uh hi. Tua bang te hang in a sang

naupangte in it lah it, zahtaak lah a zahtaak pah sam uh hi. A sangsia pihte uh in

zong sang vai lam sangah a suan a muan pen a dot pen khat uh ahi hi. Tua bang

mah in a sang nei sang vaihawm upate in zong a it, a pahtaak, a muan, a khenlah

phat diak uh sia hoih mahmah khat ahi hi.

Page 52: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 52

l964 kum sung in Siktaw Laikhet Sinna leh Kammal Mat Lai Sinna (Letzitu-

Shorthand) Sangah kha (2) sung kah in sin a, a nam nih mah in a zo a , zawhna

Letmat (Aung Lethmat) zong a nam nih mah in a ngah hi.

1965 kum Mau kha ni (l) ni a kipan Pah Pah Kah zumpi-ah khasum 40+ 1+ 50

sang in Lai-at huh (Aku sazi) min tawh kumpi nasep akipan phot hi. 1965 kum

September kha in Lai-at neu Lai vuanna hong om a, a vuan leh zo ahih manin,

1965 kum September kha ni (10) ni akipan Lai-at neu (LDC) a ngah to leu leu hi.

1968/69 kum sung in TG Vum Khaw Thang in Tedim khua Manglai Tan Sawm

Sangpi-ah Lungeh Ziza Nitak Sang ah a kumpi nasep tawm in tan (9) a sim a, tua

kum in Lungeh Ziza Tan (9) a zo hi. Tua khit zawh a lei tung pumpi dam loh na

hangin a ban a zom to zo nawn kei hi.

1973 kum ciangin TG.Vum Khaw Thang in a lawmnu Bawmkhai beh U Khup Za

Nang tanu upa pen Teel Khaw Cing tawh Pasian piakna bangin ta pasal in (1)

Lian Suan Mang, (2)Kham Lam Thang, (3) Nang Suan Hau, (4 )Kham Dong

Kim leh ta-numei in ( 5 )Luai Lam Niang te a nei uh hi.

Tu-in TG.Vum Khaw Thang in Kungtuaizi (Township Trade) zumpi-ah Lai-at neu

(LDC) za mah tawh kumpi na a seem lai hi.

TG Vum Khaw Thang sang a kai lai in kimawlna (Aakasa) lam a uk mahmah hi.

A diak diak in bawlung suih lam kiva pha diak in a siam hi. Khamtung Saklam

Gam Mang lai Tan Sawm Sangpi Bawlung kidemna ( INTER HIGH SCHOOL

FOOTBALL TOURNAMENT) ah zong Tedim Sang pi panin kum 1957/1958 leh

1958/1959 kum kum nih ki zom a pai hi. A kum nih sung mahin a khatna

(WINNERS) a ngah uh hi. Bawlung suihna tawh kisai inah NGUN MEDAL zong

guk a ngah hi.

____________________

Page 53: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 53

TAWM BING, DIMTAT TE SAHAWMNA.

Tedim gam sungah, Dimtat, Teizaangtat, Saizaang tat, Zotat, cih bangin a tuam

tuam ki om a, tua tham loin, Khua khat leh khat zong zuhawm sahawm kibang lo

hi.

Ahi zongin, taanglai akipan, Tawm Bing sung, Dim tatte sahawmna peen,

khangnote, phawk nangin, anuai-a bangin, a tom thei thei in kiciamteh hi.

1. Nopsa, a kihawm ciangin, Beh teng, a phei a liang in kihawma, ki

hamphat zaw deuh hi.

2. Sihsa, a kihawm ciangin tanute pen, a phei a liang in kihawma, ki

hamphat zaw deuh hi.

MOSA HAWMNA.

Mosa gawh pen, numei pa te'n, tunsa leh sialkhum sa ci in, nam nih, ahih kei leh,

nih vei a gawh ding ngeina in ki nei hi.

Mosa, a ki gawh ciangin, tunsa ahi-a, sialkhupsa a hi zongin, pasal ta ding a kigo,

ahih manin, anuai-a bangin ki pia hi.

1 A phei - 1

2 A liang - 2

3 A pang phei - 1

4 A iik phek - 1

5 A tek phel - 1

6 A ngawng phel - 1

7 A phuuka - 1

8 A huai - 1

9 Vok ahih leh, a sin ka khat

10 A ngawi- kawn khat

11 Ganpi ahih leh, a sungkua, a zel leh a lungtang, a kal longal seh thum

suah seh khat ki pia hi.

12 A kha nuai a bit. Hih pen, sialkhupsa-ah kipia hi.

Tua lo teng, innteek sago te'n ngah hi.

MOPI, SAGAWH NGAHTE; SA HAWMNA

(Phei-1, Liang-2, Pang-1, Ik-1, hawmna)

1 A pheiteng, bangkua; A liangteng, Bangkua thuap; A liang bit, Saliang khai

2 A pheisa pen, sasemte leh, Pu leh sanggam teng.

3 A naak bul pen, vok a hih leh tanu thum in hawm hi.

Page 54: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 54

4 A ik phel khat pen, tanu liina leh tanu dang teng in ngah hi.

5 Thusa leh nuphal te'n, a liangsa ngah uh hi.

6 A huai om lai teng zubeel sim na'n ki nei hi.

7 Ganpi ahih leh, Tanu te'n, a iik khat hawm uh hi.

8 Ganpi ahihleh, Thusa leh nuphal te'n, a naakbul ngah uh hi.

9 Sialkhupsa a, innteek sagote in, huai khat a piak pen saseeng suah, haitawi

te'n, ngah hi.

10 Sakha nuai pen, thusa a hihleh, zawltuah bawmta te'n ngaha, sialkhupsa

ahih leh a tamsi pan ngah hi.

11 Saliang khai pen, innteek te'n, a kisapna bang a deihna bangin zang hi.

INNTEEK SAGOTE' SAHAWMNA

(Phei-1, pang-1, iik-11, hawmna)

1. A pheiteng - Bangkua

2. A pheisa - Sasem, sanggam leh Pu teng in.

3. A naakbul, Vok ahih leh- Tanu thum in.

4. A iik phel - Tanu lii leh a dang tein.

5. A huai-Thusa, nuphal, ban ah, zubeel sim na' n ki nei hi.

6. Ganpi ahih leh, Tanu khempeuh in, a ikphel khat hawma, Thusa leh

nuphal te in, a nakbul ngah uh hi.

7. Sa naangkhil in ganpi-ah a sungkua, namkim, leh a sung cing, a la

tang tawh ki kawih khawm hi. Vok a hih leh, a tek, a phukka, a sinka khat, a

ngawi, a ki lawm bang, lukhungsa in ki kawih hi.

Ciaptehna

Sagawhna, sa hawmna pen, a tuam tuam, a om hangin, khangnote ciapteh, nop

nangin, sakhe-3, hawm te leh, khe-1 bek hawmte, sa hawm dan zui-a, nam nih

bek a kaciamteh hi.

MOKEN VAN HAWMNA

1 Saseeng sin - Puanza-1 Tanupi in ngah hi.

2 Hei-1 Anihna in ngah hi.

3 Tuu-1 Athumna in ngah hi.

4 Seeng-1 Aliina in ngah hi

5 Sathau biing -1 Innteek te'n ngah hi.

Page 55: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 55

TAWMGING BEHTE KHANG CIAPTEHNA

KHANG

1 ZO

2 KIP MANG

3 NAW PHUT

4 SUANG KOP

5 PHUT SONG

6 (1) TAWM GING (2) TANG PUA (MANG LUAH) (3) GUAL NAM

↓ 7 1. SIM HANG 2. GUI ZIAM 3. ZOM LUN 4. NEI LAI 5. LAM HANG 6 MAT VUNG

7. SIM HANG KHANG

8 1. GING LAM 2. MANG SUK 3.MANG VUNG

9 HANG SEEL THUK ZONG

10 LAM HEN 10 (1) DO SON 10 (2) LAM DONG

11 1. SEEL HONG 2. SEEL TAWNG 11 (1) NGAH SON (2) KAI NANG

12 1. HEN ZONG 2. ZOM TUN 12 (1) SON KHAI SON ZAM

13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN 13 (1) SON THANG (2) SON KAM

HEN ZA KAM

14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM 3. LIAN KAI GIN KHAW ZAM KHAI KHO EN

ZAM KHAN DO

15 1. THUAL VUM, 2. KHAM PUM, 3. NENG GIN, 4. TUT ZA LIAN, 5

DAM KAM, 6. KAI ZA LANG

THANG KHO CIN KAM ZA GO

16 1. THANG ZA LIAN, 2. KHAI ZA KHAM ZAM ZA NANG EN KHAN LANG

17 VUM KHAW THANG

18 1. LIAN SUAN MANG 2. KHAM LAM THANG 3. NANG SUAN HAU 4. KHAM DONG KIM

Page 56: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 56

(1) SIM HANG SUAN PAWL KHANG 13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN 14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM 3 LIAN KAI 15 2. KHAM PUM 3. NENG GIN 4. TUT ZA LIAN 5. DAM KAM 6. KAI ZA LANG Khang khatna a bu

ah kigelhlo mawk

hi. 16 1. VUM KHAW TUAN 2. LIAN SUAN 3. NENG SUAN

THANG

17 PUM KHAW

THAWN

KHANG

13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN

14 1. ZONG THANG 2. TAWNG DAM LIAN KAI

15 3. NENG GIN 4. TUT ZA LIAN 5. DAM KAM 6. KAI ZA LANG

16 1. THANG SUAN PAU 2. NENG KHAN KHAM

17 1. GIN KHAN LIAN, 2. KHAM KHAN KHAI, 3. KAM KHAN THAWN, 4. KHAM DO THANG GIN LIAN THANG

Page 57: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 57

SIM HANG SUAN PAWL KHANG

13 1. HONG THUAL 2. TUANG EN

14 2. TAWNG DAM 2. LIAN KAI

15 1. HUAT PUM 2. GIN KAM

16 1. DAM KHAN PAU, 2. ZAM KHAW THANG

DAM CIN THANG

17 1. PUM KHAN LIAN,

2. KHAM KHAN MANG

1. NANG KHAN KHAI, 2. KAM SIAN PAU, 3. THAWNG

DO THUAL, 4. MUNG LIAN MANG, 5. NIAN KHUAL ZA

MUNG

KHANG

10 LAM HEN

11 SEEL HONG

12 1. HEN ZONG

13 2. TUANG EN

14 ZONG ON

1. SIM HANG SUAN PAWL KHANG

10 LAM HANG

11 SEEL HONG

12 1. HEN ZONG 2. ZOM TUN

13 2. TUANG EN HONG THUAL

14 ZONG ON SON GIN

15 EN SON KHAM KHUAL

16 1. ON GEN 2. SUAN KHUP

3. EN THUAL

NGIN KHO TUAL

17 SON ZA THANG ZEN KHAM

1. HANG NGIN LO

2. AWN ZA NANG, 3. GEN

KHAW VUNG

KHUAL KHO NGIN

18 GEN KHO PAU KHUP KHO GIN

THUAL KHAN THANG

19 THANG LIAN KHAM KHAM ZA HAU HANG LIAN PAU

20 PAU KHAN MUNG

Page 58: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 58

1. SIM HANG SUAN PAWL KHANG

10 LAM HEN

11 SEEL TAWNG

12 TAWNG KHAI

13 THUAL SUAN

14 ZONG KHAM

15 1. NENG KHUP 2. THANG SUANG

16 KHAM ZA THANG 3. KAI ZA NANG

1. KHAM SIAN THANG 2. KHUP ZA SUAN

4. THANG ZA VUNG

5 THANG KHO PAU

6. GIN ZA DAL

7. KHAM ZA MUNG

17 1. SUAN ZA VUNG 2. LUAI KHAN CIN

3. TUANG ZAM KHAM

4. THANG NGAIH ZAM

5. THANG KHEN

6. PAU EN THANG

KHANG

7 SIM HANG

8 MANG SUK

9 1. THUK ZONG 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAH

10 1. DO SON 2. LAM DONG

11 1. NGAH SON 2. HONG KAM 3. KAI HANG 4. DONG KHAI 5. NGAH KHUP

12 1. SON KHAI 2. KAM VUM

13 1. SON KHO THANG 2. SON KAM

14 1. NGIN KHO ZAM 2. THANG KHO EN 3. KAM KHUAL 4. HAU NGIN

5. SON ZA KHEN

6. HANG KHO EN

15 THANG KHO CIN THANG ZA GO THANG KHO LIAN THANG KHAN LIAN THANG KHAN

MANG

16 ZAM ZA NANG CIN ZA DAL

Page 59: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 59

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

13 (2) SON KAM

14 KHAI KHO EN

15 KAM ZA NGO

16 EN KHAN LANG

12 (2) KAM VUM

13 KAM ZA KHUAL

14 VUM KHAN THANG

11(3) KAI HANG

12 1. SON ZAM 2. THANG EN 3. SON CIN THANG 4. KHUP NGIN

13 1. HANG ZA THANG 2. HEN ZA KAM

3. KAM ZA SING

ZAM KHAN DO

KHANG

12 2. THANG EN 3. SON CIN THANG

13 1. KAP NGIN 2. CHIN KHO ZAM

1. SON ZA HEN

2. ZAM KHO CIN

4. ZAM ZA DAL

14 EN KHAN PAU THANG DO DAL THANG ZA SUAN HEN KHAN NGO

12 4. KHUP NGIN

13 HANG ZA DAL

14 NGIN SUAN THANG

CIAMTEHNA:

1. MANG VUNG suan le khak ki thei nailo.

2. SUK SUAK suante DAL LANG gam ah om.

3. HONG KHAM, DONG KHAI, NGAH KHUP te suan omlo.

Page 60: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 60

SIM HANG SUAN PAWL KHANG

7 SIM HANG

8 1. MANG SUK 2. MANG VUNG

9 1. THUK ZONG 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAN

10 2. LAM DONG

11 1. ZONG LAM 2. AM SUAK 3. SON HEN 4. GAH THANG 5. VUM KHAM

12 1. DONG PUM 2. THUAL KHAM

13 1. KHAN NENG 2. KHAAM GIN

1. LAM ZA NANG

2. PAU ZA GIN

3. KHAM ZA GIN

14 CIN SIAL NANG 1. PUM ZA THON, 2. KHAAM KHAN

PAU, 3. PUM DO THANG, 4. LANG ZA

EN, 5. GO SUAN DAL, 6. PAU SUAN

MANG

GIN KHAN SANG KHAM ZA KHEN KHAAM ZA DO

15 GIN SIAN MONG (Khaam khan pau tapa)

KHANG

10 2. LAM DONG

11 2. AM SUAK 3. SON HEN 4. GAH THANG 5. VUM KHAM

12 1. DONG NENG 2. GIN THUAL 3. THUAL CIN 4. LAM SUAN 5. NAWN NGUL 6. PUM KHO TUAN

13 1. SUAK HEN 2. TUAN GIN

3. CIN GIN 4. KHAM TUN 5. HEN ZEN

14 1. NENG ZA THANG, 2. NGUL EN

15 GIN GO PAU

12 1. DONG NENG

13 3. CIN GIN 4. KHAM TUN

14 1. GIN ZA DO

2. TUAN KHO KHAM

1. NENG KHO

THAWNG

2. THANG KHAN SUAN

15 GIN GO THANG GIN SIAN PAU TUN LIAN TUANG TUN SIAN MUNG

Page 61: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 61

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

11 2. AM SUAK

12 2. GIN THUAL

13 1. SUAK KHAN KHAM 2. CIN ZA GIN 3. KAI PAU

14 THUAL KHO PAU THUAL KHEN MUNG

15 GIN TAWI THANG

11 2. AM SUAK

12 4. LAM SUAN

13 1. SIAN GIN 2. HEN GO

14 KIM ZAM SUAN ZA KAP

KHANG

11 2. AM SUAK

12 5. NAWN NGUL 6. PUM KHO TUAN

13 1. NENG ZA KHAM 2. KHAM ZA LAANG 3. SUAK KHO KAI 4. THUAL KHAN PAU

14 1. NGUL KHO THANG

2. TUN KHO NANG, 3.

LAANG KHAN SUAN, 4.

TUAN KHAN THANG, 5.

SIAN KHAN MUNG

NGUL KHAN PAU NGUL SIAN KHAM

15 KHAM DO MANG

11 2. AM SUAK

12 6. PUM KHO TUAN

13 1. LANG SUAN MANG 2. GIN DO

14 TUAN DO LIAN TUAN KHAT KHAM

Page 62: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 62

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

10 2. LAM DONG

11 3. SON HEN 4. GAH THANG

12 LAM KAI 1. DONG CIN 2. PUM GIN 3.ON ZA NENG 4. SUAK KAI

13 VUM DAI 5. KHUP KHO VIAL THANG KHO PUM

14 1. KAI DO THANG 2. EN KHAN CIN NENG SUAN THANG

15 DAI LIAN PAU

11 4. GAH THANG

12 4. SUAK KAI

13 1. THANG ZA CIN 2. NENG KHO THANG

3.GIN KHO TUAN

14 KAI KHO PAU KAI KHEN MUNG

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

10 2. LAM DONG

11 5. VUM KHAM

12 1. DONG KAI 2. HEN THANG 3. LIAN EN 4. THANG KHO KAI 5. KAM CIN 6. KHAAM CIN

13 1. PUM KHO ZAM 2. KHAM AM

14 1. LAIN ZA NANG 2. NANG KHAN HAU 1. KAI ZA

TUANG

2. SIAN ZA MUNG

15 ZAM LAM THANG

12 2. HEN THANG

13 1. KHAM ZA CIN

2. LUAN CIN SUAN

3. KHAAM ZA

THANG

4. NENG GO

14 THANG KHAN

PAU

THANG GO PAU

15 CIN LIAN THANG SUAN DAL MANG

Page 63: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 63

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

12 2. HEN THANG

13 3. KHAAM ZA THANG 4. NENG GO 5. NENG ZA AM

14 1. THANG KHEN MANG,2. GIN LIAN

MUNG, 3. THANG SUAN DAL, 4. CIN

LIAN PAU, 5. CIN KHAN KHAI, 6.

NANG GO THANG

DAI KHAN KHAM

15 THANG KHAN TUANG

11 5. VUM KHAM

12 4. THANG KHO KAI

13 1. SIAN KHO PAU 2. SIAN KHO HAU 1. THANG KHEN 2. SIAN KHEN THANG

14 KAI GO THANG KAI KHAN ZAM CIN KHAN PAU CIN DO LIAN

11 5. VUM KHAM

12 6. KHAAM CIN

13 1. THANG CIN PAU 2. GIN KHEN MUNG 3. KHAM KHAN THANG

Page 64: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 64

SIM HANG SUAN PAWL

KHANG

8 1. MANG SUK 2. MANG VUNG

9 2. THUAM ON 3. TUN KIM 4. SUK SUAH

10 LAM SON ZONG GEN

11 SONG KHAM THANG PAU

12 SON KHO GIN 1. AM KHUAL, 2. NGUL LA

13 HANG KHEN LAM KAM

14 NGIN ZA KAM 1. KHEN THANG 2. ZUAN HANG

15 KAM ZA THANG

16 THANG SUAN HAU

12 2. NGUL LA

13 1. KHUAL ZAM 2. SA LUN 3. TUM HUAT

14 1. LAN KI THANG 2. PAU SUAN THANG 3. HUAT ZA KAM

15 1.ZAM KHAN MANG 2. KHAM SUAN THANG ZAM KHEN KHAM ZAM MIN THANG

13 2. SA LUN 3. TUM HUAT

14 THAH ZA KAM 1. LING ZA DONG 2. THAH ZA LUN 3. LA CIN THANG

15 LUN ZA KAP HUAT CIN KHUP SIAN LIAN MUNG HUAT CIN KAP

16 - DONG KHEN KAP

Page 65: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 65

GUI ZIAM SUAN PAWL

KHANG

7 GUI ZIAM

8 1. THUAM KAI 2. KHUM HEN

9 THUAM THANG

10 SON SING

11 1. KAI MANG 2. TUT KHAAT

12 1. THANG TUAN 2. HAU HANG

13 1. SAN THANG 2. TUN HANG

14 SUAH KHUAL

15 SUANG ON 2. ON TUN

16 1. THANG KIM 2. SUN KAM 3. KHUAL NGIN KIM KHO THANG

17 KHUAL KHO NGIN THUAM GO HANG EN KHUAL KHAN PAU

18 KIM ZA CIN KIM ZA EN 1. NGIN ZA CIN, 2. ON ZA THANG,

3. KAM ZA DAL

19 NGIN DO PAU ZAM KHAN DAL EN KHAN KAP EN ZA KHUAL

20 EN SUAN MANG

Page 66: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 66

GUI ZIAM SUAN PAWL

KHANG

12 1. THANG TUAN

13 2. TUN HANG

14 1. THANG PAU 2. PHUNG VIAL

15 1. SUAN THANG 2. HANG NENG 3. BEL VUNG 4. ZEL GIN

16 KHOI ZAM MIN KAM THUAM ZA SUAN VIAL KHAN DAI

17 CIN ZA NGIN CIN ZA THAWNG VUNG ZA KAM ZAM ZA KAP

18 ZAM NGO DONG KHO PAU

19 SUAN ZA EN

13 2. TUN HANG

14 2. PHUNG VIAL

15 1. VIAL LANG 2. KAM ZA NANG

16 LANG KHAN KAP LANG NGO PAU

Page 67: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 67

GUI ZIAM SUAN PAWL

KHANG

10 SON SING

11 1. KAI MANG 2. TUT KHAT

12 2. HAU HANG 1. HAU KHAAM 2. DONG SING

13 PAU KHAAM KHAAT VUNG

14 KAI SUAK 1. KHAM NENG 2. TUN TUAN 3. VUNG ZA GIN 4. KHAAT SUAN

15 KHAAM THUAL VUNG KHO KAM VUNG ZA NANG TUN CIN PAU

16 SUAK KHO GIN TUAN GO THANG

17 THUAL ZA KHAM

11 2. TUT KHAAT

12 2. DONG SING

13 1. SING VUNG 2. KHAAM GIN 3. ON EN 4. SING THANG

14 SING PAU 1. SING PUM 2. TUN KHAM 3. VUNG SIAL

THANG

15 - GIN KHAN DO GIN KHAN MANG

Page 68: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 68

GUI ZIAM SUAN PAWL

KHANG

12 2. DONG SING

13 3. ON EN

14 1. THANG CIN SUAN 2. GIN THUAM

15 THUAM KHO KAM 1. EN ZA KHUP 2. THANG KHAN MONG

7 GUI ZIAM

8 2. KHUM HEN

9 THUAM TAWNG

10 HONG KHAM

11 TAWNG HEN

12 NGUL VUNG

13 1. HEN DAM 2. THUAM KAI 3. VIAL THUAM

14 1. KHUP THUAL

2. NENG GIN

3. KHUP KAM

15 DAM ZA PAU DAM KHO KAM DAM ZA DONG

KHANG

12 NGUL VUNG

13 2. THUAM KAI 3. VIAL THUAM

14 NENG DONG KAM THUAM

15 THUAM ZA NENG

Page 69: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 69

ZOM LUN SUAN PAWL

KHANG

7 ZOM LUN

8 THUAM KAI

9 LUN PAU

10 KAI MANG

11 PAU ON

12 SONG SON

13 ON NEEK

14 SON ON

15 1. NEEK THUAM 2. PHUNG GIN 3. THANG GIN LO

16 1. ON TUANG 2. KHUAL THAWNG 3. MANG CIN 4. ON LANG 5. THUAL ZA LANG

17 THUAM ZA CIN THUAM KAI THUAM KHO KAI THUAM CIN PAU THUAM ZA MUNG

18 TUANG DO KHAM KHUP KHO SUAN CIN KI THANG LANG KHAN

THANG

19 KHIA SIAN THANG KAI ZA CIN

14 SON ON

15 2. PHUNG GIN

16 1. ON ZA KHAM 2. SON ZA KHUP

17 LIAN ZA THANG GIN DO KHAM

Page 70: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 70

NEI LAI SUAN PAWL KHANG

7 NEI LAI

8 NEI THANG

9 NEI TUANG

10 SEL TUANG

11 SEL THANG

12 THANG SEL

13 TUANG THUK

14 HEN THANG

15 THUK HEN

16 1. NGAIH VIAL 2. KHOI ON 3. THANG SUAN

17 ON NGUL HEN PAU

18 VIAL THUAM 1.TUN ZA THANG

2. ON DAL

19 KAI ZA CHIN PAU ZA KHEN LANG ZA CIN

20 THUAM KHEN PAU THANG KHEN MANG DAL KHEN PAU

21 CIN KHEN MANG

15 THUK HEN

16 3. THANG SUAN

17 1. HEN THAWNG 2. THANG NGUL

18 1. SUAN NENG 2. PAU NENG 3. NGUL GIN 4. NGUL KHUP

19 THAWNG ZA CIN 1. THAWNG ZA VUNG, 2. THANG CIN

KAP

KAI GO NENG KHAN PAU

20 NENG KHEN PAU NGIN ZA CIN NENG DO LIAN

21 THAWNG ZA GEN

17 2. THANG NGUL 3. KHOI CIN

18 1. SUAN CIN 2. HEN VUNG 3. THAWNG PAU 4. NENG ZA KHAM 5. VUNG ZA CIN

19 CIN KHAI NGUL CIN KAP NGUL ZA NANG NGUL KHEN GO GIN ZA THANG

20 VUNG SIAN THANG PAU KHO ZAM GIN KHEN PAU CIN KHEN NANG

Page 71: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 71

NEI LAI SUAN PAWL

KHANG

16 3. THANG SUAN 4. VIAL SONG

17 3. KHOI CIN

18 1. SONG GIN 2. SUAN ZA KHAM 3. CIN KHAM SUAN KHO THANG

19 CIN ZA GO CIN ZA LANG CIN KAM THANG SONG KHEN KHAM

20 LANG SUAN PAU KHAM KHEN THANG KHAM TUAN KAP

KHANG

7 NEI LAI

8 NEI THANG

9 1. VEL THANG 2. VUNG KIP

10 TUANG THUK

11 1. THUK NEEK 2. KIM VUM

12 1. THUK ZEL 2. KHAI EN KAM ON

13 NEEK KHAM KHAAT CIN KHAM LAM

14 ZEL SUAH EN KHAAT VUM SON

15 KHAM KAM CIN DO THANG LAM NGUL

16 SUAH KHAN DAL KHAAT KHO TUAL 1. SON KAI 2. THUAL THAWNG

17 KAM KHAN LIAN THANG LAM KHUP NGUL KHAI KAI THIAN DAL

Page 72: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 72

NEI LAI SUAN PAWL

KHANG

13 KHAAT CIN

14 1. EN KHAAT 2. SONG VUNG 3. KHAAT KHO

KAI

4. GOIH THAWNG

15 - VUNG KHO

NANG

KHAAT KHEN

PAU

CIN KHAN DAL

16 - - KAI DO ZAM THAWNG GO

THANG

7 NEI LAI

8 NEI THANG

9 2. VUNG KIP

10 NEIH ON

11 KIP ON

12 1. ON NENG 2. TUN GEN

3. TUANG NGUL

13 ON THAWNG 1. SON ZEN 2. KHAM ON 3. ON KAI 4. NENG GIN

14 GEN KHAI 1. GEN SUAN

2. GEN KHO ZAM

3. ON KHO TUAL

15 SING KHAN KHAI ZEN NANG

ZEN KHAN CIN

ZEN ZA KAM

16 KHAI NANG SUAN KHO PAU ZAM CIN PAU

Page 73: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 73

NEI LAI SUAN PAWL

KHANG

12 1. ON NENG

13 2. KHAM ON 3. ON KAI

4. NENG GIN

14 VUM HANG THUAL ZAM

THANG HEH LIAN

15 NGUL KHEN DAL TUAL KHUAL

GIN KHAN KAP

16 TUAL LIAN KHAM

11 KIP ON

12 2. TUN GEN 3. TUANG NGUL

13 5. KHUAL PUM 6. NGUL KHUAL

14 GIN DAL GEN VUM

15 KHUAL KHAN LIAN EN DO

12 3 TUANG NGUL

13 1. SON KHUAL 2. ZEN KHO ZAM 3. KHUAL DAL

14 GIN SUAN THANG NGUL LANG NGIN NGAIH CIN

15 SUAN CIN THANG KHAN KHUAL NGUL TUAN

Page 74: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 74

LAM HANG SUAN PAWL

KHANG

7 LAM HANG

8 GING MANG

9 HANG DO

10 MANG NEIH

11 DO THUK

12 1. LUAH MANG 2. NEIH PHUNG

13 1. HANG KAM 2. TEL SUAH

14 MANG VUM 2. MANG CIAN

15 1. MANG AWI 2. ENG GING SUAH ENG

16 1. VUM CIAL 2. VUM NGAIH

17 CIAL VIAL

18 1. CIAL TEL

2. PHUNG KAI

19 1. VIAL ON 2. SEEL DAM

20 TEL GIN

21 1. ON KHO SUAN

2. KAM SUAN

3. HANG SUAN GIN

22 GIN KHAN GIN SUAN MUNG GIN KHO THAWNG

Page 75: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 75

LAM HANG SUAN PAWL

KHANG

19 2. SEL DAM

20 1. TEL KHAM 2. KHUP KAI

3. ON THANG

4. KAI KHO TUAN

5. SIAL ZA CIN

21 DAM KHO NENG DAM ZA EN

DAM KHAN CIN DAM KHAN NANG

DAM KHAN

PAU

22 DO KHAN MANG KAI DO LIAN TUAN KHAN MANG

17 CIAL VIAL

18 2. PHAWNG KAI

19 1. NGUL KHAI

2. ON LAM

20 1. DAI LO

2. VIAL ZEN 3. HAT GO 4. LAM KHUP

21 1. KHAI ZA THANG

2. GO EN THANG

3. TUAN KHAN SUAN

4. THANG KHEN

KHAI

22 LO KHAN PAU LO KHAN CIN LO KHAN EN GO LIAN PAU

Page 76: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 76

LAM HANG SUAN PAWL KHANG

19 1. NGUL KHAI

20 2. VIAL ZEN 3. HUAT GO 4. LAM KHUP

21 KHAI CIN THANG THANG KHEN KHAM

22 1. GO LIAN PAU 2. GO LIAN THANG 3. GO KAP MUNG

18 2. PHAWNG KAI

19 2. ON LAM

20 KHAI CIN

21 1. LAM PAU

15 SUAH ENG

16 2. VUM NGAIH

17 ENG ON

18 1. LING THANG 2. TUN SON 3. VIAL LUAN 4. NGAIH NGUL

19 ON KAI

20 1. THANG KHO KHAM 2. THANG HAU 3. KHAN ZA THANG

21 KAI SUAN THANG KAI CIN THANG THANG KHAN DAL

22 KHAM KHAN LANG HUA KHAN PAU THANG LIAN KHUP

17 ENG ON

18 2. TUN SON 3. VIAL LUAN

4. NGAIH NGUL

19 SUAK VUM ON HAU

ON KIM

20 1. KHAM ZA THANG 2. DAI ZA THANG

GIN KHO TUAN

THANG GO

21 VUM KHO TUAN GO SUAN THANG HAU ZA THAWN KIM PAU

Page 77: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 77

LAM HANG SUAN PAWL

KHANG

11 DO THUK

12 2. NEIH PHUNG

13 THUK EN

14 PHUNG LUT

15 1. EN VIAL 2. HONG TEL

3. CIN KHAM

4.GEN LUAN

16 LUT LAM SUAN ZEL

1. LUT KIM

2. SONG TUN

3. VIAL THUAM

17 VIAL NGAIH TEL KHUP

KHAM KHAI

1. KHAM LANG

2. LAM ZAM

18 LAM KHO PAU ZEL KHO VUNG

KIM KHO PAU

TUN ZA KAP TUN KAP THANG

19 NGULH KHAN THANG KHUP LIAN THANG

KHAI KHAN

THANG

20 VUNG KHO TUAL

Page 78: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 78

LAM HANG SUAN PAWL

KHANG

14 PHUNG LUT

15 3. CIN KHAM

16 3. VIAL THUAM

17 1. KHAM EN 2. TUN PAU 3. HANG DO PAU

18 THUAM LANG THUAM KHAN THANG

14 PHUNG LUT

15 4. GEN LUAN

16 LUT PAU

17 1. TUAL ZA GIN 2. LUAN KHO THANG

18 - PAU THAWN

Page 79: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 79

MAT VUNG SUAN PAWL PHUNG

7 MAT VUNG

8 1. PAU TUN 2. ZONG ZEL

9 CIANG ZUI NUAM SUAH

10 TONG EN ZEL ZONG

11 KIP TEL SUM HONG

12 ZONG KHUM SUAH HEL

13 ZONG ENG 1. TUN KHAAT 2. DO LUAN

14 KHUM DIN 1. HANG THUAM 2. ZONG VUM 3. HEL ZAM

15 ENG TUAH LUT KHO THANG

16 DIN THANG 1. VUM NANG 2. TUN ZAM 3. PUM NENG

17 KHAM ZA LIAN THANG DO KHAM THANG DO LIAN THANG ZA HAU

18 THANG KHAN LIAN NANG ZA DAL PUM LAM THANG

16 4. VUM SIAN PAU 5. TUAN KHO ZAM

17 THANG ZA KHAM THANG KHEN MUNG

18 PAU SUAN KIM

13 1. TUN KHAAT

14 3. HEL ZAM 4. HEL KHUP 5. DAM ON 6. SON PAU

15 VUM KHEN LUAN TUANG

16 ZAM KHO TUAN ON ZA KHUP

17 KHEN DO THANG

13 2. DO LUAN

14 1. KHAAT TUAL 2. KHAM THANG

15 LUAN KHAN THUAL KHO KAI

16 THUAL KHAN KHUP

17 KHAM ZA NGIN

Page 80: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 80

MAT VUNG SUAN PAWL

KHANG

13 TUN KHAAT

14 LUAN PUM HANG THUAM

15 KHAAT ZA HUAT ZAM THANG DAM NGIN

16 SONG HEH KHAM TUAN KHO KAI DAI DAH CIN ZAM DONG

17 HUAT KHAN DENG GIN DO KHAM THANG HEN LIAN SING DO LIAN

18 - KAI THAWNG CIN NGAIH KHUP LIAN KAP THANG

15 SUAN KAI

16 THUAM ZA DAL TUAN KHAN LIAN EN CIN THANG SEL GO THANG LIAN ZA NGIN

17 KAI SUAN KHAI GIN KHAN PAU SONG KHEN KAP KAI GO MANG

18 DAL SUAN MUNG LIAN KHO THAWN

13 SON DAM

14 HEL CIN

15 THUAM ZA DO

16 KHAI ZA NGIN KAI ZA KHAM ZAM KHAWM

THANG

NGIN ZA KHEN

17 DO KIM THANG DO GO HAU DO SIAN KHAM

15 THUAM ZA DO THANG ZA DO

16 LUAN NGAIH

THANG

NGIN ZA KHEN CIN ZA KHO

17 MANG KHAN KAP DO SIAN KHAM DO KAM THANG

Page 81: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 81

TEDIM GAM THU, A TUAMTUAM

MEITEI GAL THU

Tedim khua a ukpi Pu, Kam Hau a khan lai-in, Falam, Dallang tawh kipawl a hih

man in, a pilna, a hanna le a uksiam naa, a hauhna kithang mahmah hi. Khamtung

mi veve, tua zahta-a, a min a than ciang-in, Meitei gam ukpi, Leengpa, a kici,

Leeng mangpa‟n haza in, 1834 a kipan Tedim gam ongsim den hi cin, kumpi zum

lai sung ah om hi cin ciamtehna om hi.

KISIM NUNUNG

1857 kum ciangin, Maha Raja Nilsein, makai in, a gam mi galkap, mi 3000 tawh,

Tedim gam sim dingin, SUKNUK (Sugnu) lampan, Pu Kam Hau' theih kholh

lohpin ong kuan uh a, “MUANHENG zangah, Camp ong bawl uh hi. Tua lai pan

Advance HQ bawlin, Suangkaang mual dungah, panmun bawl in a nuai a bangin

kam zuau ong pai sak hi. (l) Kam Hau pawl in ong kap leh, a thau kuang sungah

tui phul ding. (2) Phim le khau leeng sak dinga' ,a mit uh kikhui ding. (3) Naang

khau lom leeng dinga, a khut uh ki lehhen ding ci sak hi.

TEDIM PAWL

Tedim pawl in zong, Lailui khua khung mual le leitawhtan kikal,mual dung

tengah, taakpang sat kawi kawi in, khua mial cianga, a hal uh leh, tua meikuang

ziazua,a muh ciangun,mihing tam mahmah ding hi cin, Meiteite lungkia pian pah

uh hi.

Tua banga, ni sagih sung, a kigal toto khit ciangun, Meitei galkap mang lian

penpa, Suangsuang tung a san‟na pen ah, kahin, a gal sim nang khuadak kawi-

kawi hi. Tua laitak-in, PU ZA TUAL in, thau a suak thei peuh mah hiam? ci- a,a

sin naa in, ngimngim a, a kap leh a gawlgui kha a, Beeltang lui sungah kiasuk-in,

si pah a, la-hi bang na phuak hi.

(a) Pau kisa a, sak ciang teimei, keimah bang hang, phuk ing e.

(b) Keimah bang hang, phuk ing aw e, gun lui-ah, naang bang diang e.

Tua banga, thau a suah theih ciangin, Tedim pawl in Meiteite pen, vok delhin,

delh uha, a giah phual gei Tuithaulii, gun sungah nawh khia gawp uh hi. Meiteite

pen, tui peek thei teng leh, a mangpipa ii Bodyguard tawh mihing tul thum

sungpan, tul khat suakta bek hi kici hi.

ZOTHAU NEIH NAA

Tedim gama, zothau tam ki pat naa pen, Meitei gal a kizawh ciangin, zothau pen,

gun sunga kimu tawh, gun gei a kimu tawh, singheng, suanghenga, kisel kimu

tawh, a kigawm cianga tampan hi kici hi.

Meitei gal taite lau saansaan na thu khat-ah, Tedim gam pan a, silah nungta-a,

Page 82: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 82

ataai ciangun, gam sunga, vaka hamte in “Taktapa” cih bang pian-a, a ham ciang

leh, tunpi leikua tuak kha a, a deh gawp ciangun, Kam Hau ten, ah ai uh, ong

khah hi cin lau saansaan uh hi.

Tua khit a kipan, Meitei mi khempeuh in, Tedim mi, Kam hau mipen, ong zahtak

bawl den uha, a tate in, a dot ciangin, Kamhau mi ih cih pen, hi bang hi cin,

Falam zasante a kam sungah baak uh hi kici hi.

MEITEI TE PAU SIAT

Meitei gal kap ten, Tedim khua ih sim zawh ciangin a saiha teng le, a zii, kua pen

in tang ding ih hiam ci-in kituh khawl ni loh hi cih thu, a nuai a bangin, Pi Ciin

Ngul in, la na-phuah hi.

1. (a) Zang vui sai le, lia ka sak duang, do tan sa, bang hawm khawm e;

(b) Na awi nam aw, zin aw e, gual aw e, na awi nam aw.

2. (a) Khua minthang beel, bang suan ding do lun mang zong, dawh ai tawh kop

sun ni bang, a sa ci e;

(b) Dawh ai tawh kop, sun ni bang a sa ci e, zin in awi lo, khua khang phai, bin

sem ve e.

3. (a) Sun ni dong hon, khua van nuai, mi za siam in, seino gual in, tawi thang

hawm, taan ding ci e.

(b) Ih tawi thangno, damtui a, aluan sangin, vaimang na lam, nuai sil kia, bang

tom hang e.

MANGKANG KUMPITE KHAN

1887 kum a kipan in, mangkangten, kawlgam sung teng a lak khit ciangin, galkap

mang RAIKES a cih makai in khamtung gam sim nuam in, kawlpi pan ong kipan

hi. Tua hun a, khamtunga, gual zo pen, Falam Pu Tson Bik sam sak hi.

Tson Bik kiangah, khamtung gam, AIJAL khua pai nuam ka hih ciangin, na gam

sungah, ka pai thei ding hiam cin dong hi. Tson Bik in, khaktan ngam lo ahih

manin, 1888 kum a kipan, khamtung kah dingin ong kipan uh hi. A hih hangin,

khamtung mi ten zong, a hat zah uh sit lo a, Tul suk, phat zang, leisan mual

donga, a khaktan ciangun, kum thum sung kinanga ,ong kah zo pak samlo uh hi.

1889/90 Kum ciangin ih thau, ih tem zat kibang lo, ahih manin, kinang zo

nawnlo-a, Sihzang gam Vangteh khua le Saizang khua ong nawk-in, Tedim khua

ong tung in, ong teengcip pah uh hi. Tedim khua pan, Falam Tson Bik kam khak

na le, mangkangte zia, kithei khin ahih manin nakpi-a, kikapna om nawnlo hi.

1890 Kum ciangin,Tedim Vuandok masa pen, Mr. Carey le, Tedim gam hausa

liantengin, a nuai a bangin, gal kilemna, kamciamna na bawl uh hi. Sial go uha,

asi lak-ah, sial mei diah in “Tu lang khat siah gal le sa in kinei nawnlo ding hi

hang. Gal lel sa lel ih om leh kihuh ding hi hang”, a ciampel zaw sial si luan bang

Page 83: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 83

in, asi luang ta hen”, ci-in, sialmei in, kivat uh hi, ki ci hi.

TONZANG KHUA KI UKNA

1-2-1891 Ni ciangin zingsang khuavak ma nai 4 AM hun in Tonzang khua, theih

kholh lohpin, mangkang gal kap mang Major Lundhall makai-in, um cih a, a nuai

a bang teng ngen hi.

(1) Kam Hau gam ukpi ding Pu Hau Chin Khup, a deih na

(2) Tonzang ten, galsim thei a ,a gal matte uh nget kik na.

A tunga, a ngetna mah bangin, Pu Hau Chin Khup le upate pawl khat, Tonzang

pan, Tedim, Thangpite, nawk in, Rangoon dongah paipih hi. A gal matte pen,

Tonzang pan ciah pih in, a khua lam ciat ah, ciah sak hi.

Pu Hau Chin Khup pen, Rangoon khua ah, kha (6) khawng tamsakin, mangkang

kumpite, pilna, siamna le, a galkapte, galvan teng, a lah khit ngingei ciangin,

Kamhau gam sung ukpi zaa pia in, khamtungah ong ciah sak-a, a nuai a bang la

zong ki phuak hi.

(a) Van sin nuai a , do lun mangten, ka min anglai a sia e;

(b) Ang a siatsa, lun no hing e, ka siang haibang, ngak ing e.

TEDIM PAU LE TEDIM NGEI NA

Tedim khua a, Pu Kam Hau in ukpi na sem a , a pilna, a siamna le, a hanna,

vaihawm siamna pen, kithang mahmah ahih man in, a sim a mal pan, Guite , Zo ,

Thahdo, Vaiphei in na bel , inn 300 dong na pha ngei uh hi. Tua lai huna, Tedim

khua a , a teeng khawm, mi nam kimte pau kigawm pen, tu hun ciangin Tedim

pau kici kici hi. Tua lai huna, sihna, nopna a, zu hawm dan, sa-hawm dan, le lasak

dan, te pen, Tedim ngeina kici a, tu tu hun dongin, Tedim kam pau mi ten, a ten na

khua ciat ah, na zui uh hi.

KAM HAU UPADI

A tunga kigensa mah banga, Tedim khua a mi nam kim a ten khawm hun laitakin,

Hausa upa teng vaihawm in, thusia a pian le tua ci khen ni, thu pha a pian le tua ci

gen ni ci-a, a nam nam a, a bawl kholh na pen, tu hun dongin Kam Hau ngeina,

Kam Hau Upadi ci-in, Tedim gamah kizang lai hi.

KAWLLAI SANG PIANCILNA

1904 Kum in, ABM pawl pi mangte vaihawm in, Khuasak le Tonzang ah, Kawllai

sang om masa pen hi. Tua hun lai in a siate un, Kawilai hilh lo Pasian thu gen na

thuah khawm uh hi.

Page 84: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 84

ZOMI PALIK KIPAT NA

1906 Kum in, Tedim khua ah, zomi palik 50 ki phuan a, tua lai-ah, Khuasak Bo

Mang Pum le Tonzang khua, Pa Suan Pumte, makai uh hi. Tuate pen 1910 kum

ciangin, Military galkap suak-in, Falam ah mivomte tawh kigawm uh hi.

TEDIM GAM A ZATO OM CILNA

1890 Kum mangkangte Tedim khua-ah ong teng pah a, galkap zato, sikkhauto le

vuandok zumte ong koih pah uh.1909 kum in Tonzang ah civil zato kikoih a,

1924 kum ciangin Tedim khuangzang mun ah kituah hi.

PIANTIT GAM COOLY KUAN NA

1917 Kum in, leitung galpi masa a kici mang mikangte leh Germanyte, kisim na-

ah, galsung nasep huh dingin, mangkang kumpiten, huhna ong ngen uh hi. Tedim

gam sung pan, sukte le sihzang kigawm, mihing 500, Kam Hau uk sungah 500, a

vekpi gawm, l000 kipai hi.

Tua mihing tul khat pen pawl nih kisuah a, nambat 61 le 62 in ki khen hi. Tua

Piantit Cooly sunga, mangkang makaite Captain Fauler, Capt Lundal, Mr Okh,

Mr Caldon le Mr Wieflie te ahihi. Nambat 61 sunga zomi makai te pen, Bo Mang

Pum,U Pau Za Cin,U Chin Mang, Ngin Vum, U Vial Zen, U Hau Za Nang, U

Hang Kho Chin le U Chau Kamte ki thei lai a, a dangte ahun sau vei a hih manin

kithei zo nawnlo hi.

Nambat 62 sunga, Zomi makaite pen, U Do Chin Lian, U Khup Za Dal, U

Thawng Za Kai, U Song Theu, U Khat Kam le U Thuam Pau te ban-ah,U Kam Za

Mang, U P a u Chin Lian, U Lian Za Kham, U Vung Za Kham, U Pau Za Gin,U

Kham Khen Pau, U Pau Za Thang le U Kim Vungte, ban-ah, mi 30, ukte pen,

kithei kim zo nawnlo hi.

Piantit paite khasum pen, a lianpen, 100/- sang, 75/- sang, 50/- sang, 30/-sang

pawl li in kikhen a, Cooly nautangten, 20/- sang hi. Misite luang man pen,

kumpiten 300/- pia hi.

Piantit gamah, Camp om na pen, thumvei ki-khel hi. A masa pen in, BISCOUT

kitunga, tua lai pan, gal kikapna phual, a nai na pen tai 25, kihal bek hi, a kicih

mah bangin, gal kikapna, thaupi gingte kiza den hi. Khuamial ciangin khuaphelep

taangin, a kizom den in,tang zuaizuai den kimu hi.

Tua lai Camp panin, kinung kin-a, Brazi Camp a cihna mun kitungin, sauveipi

mah kitam hi. Tua lai mun pen, Piantit Cooly pai khempeuh, kigawmna Camp hi-

a, mangkangmi, sen, mi vom, negro, galleeng, tangkun, kawl, cih bangin, pawl

(78) ki gawm na mun a hihi.

Piantit gam a, khuadam na thu pen, genteh na ding kithei vet lo hi. Khedap

sungah samul puan nam khat kiphah hi. Mawza thuap nih, pheituam thuap thum,

puannaak thuam li, khuttuam, ngawngvial, lukhu thuap khat le nih, kisilh napin

Page 85: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 85

kiliing lai hi.

Zan khuavak a, vuuk namkhat a zu den pen, zingsang ciangin, bikhatuite pen,

cimbeng bangin, pi khat pi nih, ding kaai hilhhelh a , tui tawi kul lo-in, tuate pen,

maiphiat nang, tuilam dingin, kila pahpah hi. Khuavak ciangin kongvangte pen,

vuuk in khak tan ahih manin, tupeek tawh tokhia a, kihong zel hi.

Piantit gam a, Tedim mite nasep hahkatna, manglianten a muh ciangin, London

kumpi pan a zak ciangin a mi mu nuam ing cin, ongsam a, a-nuai a teng va pai hi.

Capt Fauler, Bu Mang Pum, Vial Zen, Thawng Za Kai, Song Theu, Kam Za

Mang, Vung Za Kham, Hau Za Nang, Thiau Kam, Thuam Pau.

Kumpi pa in leimong pan a gal huh dinga nong pai uh mangkang kumpite

taangthu a bei mateng ka mangngilh kei ding uh hi, na ci lian bek hi.

Piantit gam a, kum khat val a kitaam khit ciangin, paltan t u m suak pah ding cin,

Barazi Camp pan-Loan khua-ah, nambat 62 Kamhau pawl kipai hi. Ni khat ni

ciangin Barazi Camp lui a om lai nambat 61 te pawl pen, Germanyten, Bombs a

khiat gawp ciangin, inn lamah na ciah suak thei pah uh hi.

Tua thute a kizak ciangin, Kamhau pawlzong paltan tum nuam nawnlo in, a

kibawl gawp ciangin, makai pi pa, Captain Fauler pen heh mahmah a, plantit pai

teng noptuam nang bangmah bawl nawnlo in, a nuai a tengin, ngun nam khat ciat

ngah bek hi.

(1) U Thawng Za Kai (2) U Song Theu (3) U Maung Pan.

1917-a, Piantit Cooly kuan na pen, khamtung mi ten, kumpina asep, kipatna,

khual gamla a zinkhiat, a ki patna, ahih manin, a paite pen, asi ding mahmah in

ki-ngaihsun a, tua huna, dahna pen, tu hun dongin, ki mangngilh theilo hi. Piantit

paite la phuah a nuai a bang in kiciamteh hi.

1. (a) Ong kithang ven, vaimang na khan, ciau tui len, naak ong khon e;

(b) Tongluan siam a, thang khem sang e, ka teh pih ding bei tah e.

2. (a) Pian tui a gam, lei aw e, sial za tam, tuang a tun na;

(b) Sial zatam pian, tui ngak hen aw, ih sau lam, zong ta ni e.

ZOMI P ALTAN TUM KIPAT NA

1921 Kum ciangin, Mangkangten, Piantit gam a zomite, nasep hahkatna

mangngilh lo-in, Tedim, Falam, Ha-ka ah, Paltan thak Company khat ciat ong

phuan a, Maymyo ah 4/70 Chin Rifle kisuak hi. Kanpetlet te pen, paltan sungah

na tum masa hi.Tedim mi sung pan in, (1) U Thawng Za Kai ( 2 ) U Tun Khaw

Lian ( 3 ) U Kim Vung ( 4 ) U Pau Za Gin (5 ) U Kham Khual le U Gin Lam te

makai uh hi.

Page 86: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 86

JAPAN GAL THU

1941 December kha sungin Japan galpi kawl gam sung, a nuai a mun tengah,

hong tung masa hi. (1) Meite (2) Tavoy (3) Moulmein (4) Phapong. Rangoon

khuapi ah 23.12.41 nin a masa pen Bomb ong khiat a, nin, Bomber 60, le Fighter

30, ong pai na sungah, vanleeng 11, kikap khia hi. Mihing tul nih si-a, zanga liam

hi. 25/12/41 nin Bomber 80, le Fighter 20, ong pai leuleu a, Bomber 7, le Fighter

14, kikap khia hi, cin kiciamteh hi. Japan galkapte pen, Bo Chuk Aungsante pawl

tawh ki kop a hih manin, hat mahmah a, Mangkangten, a cih nanguh a theih nawn

loh ciangin, Kawlgam sunga Kumpi galkap khempeuh 20 May 42 a kipan a nung

kin nangun thu piata hi. Tua bang a aki nung kin ciangin apawl ciatin zan khua

mial ciangin, ki pai a, sun ciangin ki tawl nga hi.

Imphal khua a ki tun ciangin, C-in-C galkap mangpipan, Chin le Kachin teng

Levy nasem dingin, a gam ciat ah ciah sak a, Karen le Indian miteng, Hoshiarpure

le Deradon khua ah tawlnga sak hi.

Tedim levy pianna

1942 April kha a kipan Kawlgam sunga Japan te hat dan a theih ciangin, Vuandok

N+W+Kelly O.B.E, in Tedim gam sungah Levy nam nih in ong phuan hi. A Levy

ten, thau tawi-in gal vil a, B Levy ten, a kisam dang teng sem hi.

Levy sunga, zothau ki zat dan pen, zothau nei a, Levy sunga, a tumlo ten, a thau

uh, Vuandok zumah, ap a, tangval thau nei lo, a Levy a sem nuamten, tua thau ki-

apte zanga, Vuandok Mangpi te thu kim na tawh tang den pah hi.

Kawlgam Paltante, India gam pai na

1944 March kha sunga, Japan galkapte, Kham tung gam ah, apel lo-a, ong tung

ding hi cih, atheih ciang in, a sim thamin gam sunga paltan te, galvil a om kim lai

khawmin, a ci dam a dam lo peuh kiteel na khat ong bawlin nam nihin ong khen

dingin ki thawi uhhi. Tua pawl nih ki suah pen, a ki ut loh ciangin avekpi-in,

India gamah na sep sin ding cin puak hi.

Tua thu a nung theih ciangin, Mangkang te thu sau ngimna hi-a, Japante

Khamtung gam hong tung leh, Paltan ten azi & ta, nu le pate, agam uh nusia a,

ong zui lo ding tham lo-in, Japan tawh kop kha ding cih a ngim na uh a hih lam ki

nung theih hi.

Mangkangte Kawlgam lut kikna.

1945 kum ciangin, Mangkang kumpi te, Kawlgamah ong lut kik ciangin, Holding

Enguary pawl (18) in phuan a tua te in galkap lui khempeuh thu sit naa bawlin a

cidam lal, angap lai teng 1 Chin, 2 Chin, 3 Chin, cin Battalian thum in ong khen

hi. Tua hunin, Falam, Haka pawl, 1 Chin, Tedim pawl, 2 Chin, Chin Hills

Battalian pawl, 3 Chin ah tam zaw deuh hi.

Page 87: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 87

Tedim mi, 1945 dong galkap sunga minphat-na ngah aki thei lai teng.

1. Lt.Col. Suan Do. BGM, MBE.

2. Lt. Col. Put Pa, BGM.

3. Hony Capt. Pau Chin, KSM, TDM, OB.

4. Hony Capt. Ngin Zam, BGM, OB,

5. Capt.Mang Tung Nung, Sword of honour.

6. Hony Capt. Pau Za Gin, Sword of honour,OB

7. Sub. Khup Za Neng, BGM.

8. Sub Hang Khual, BGM.

9. Sub Chin Thang, BGM.

10. Vuandok Gin Za Chin, BGM.

11. Capt. Lam Kho Thang, MBE.

12. Sub. Thang Za Kai, MBE.

13. Lfn. Mang Do Khup, BGM.

Lusuang gal thu

1 9 1 7 kum a , Mangkangten, Piantit pai dinga, Khamtung mi ong cial ciangin,

ukpua lam Lusuang pawlkhat in, pai nuam lo-in na do uh hi.

1 9 1 9 kum ciangin, Mangkang ten zong a cih nang uh theilo in, Kam Hau gam

ukpipa, Pu Hau Cin Khup makai sak a , papi Levy 100, ki phuanin, khal khat

sungin ki lem zo hi. Tua sunga makai te,

(1) U Dim Kam.

(2) U Tual Kho Thang

(3) D Pau Za Chin

(4) U Song Theu

(5) U Pau Za Thang

(6) U Kam Za Mang,

(7) U Lian Za Kham.

Lusuang gal sunga, makaipi Pu Hau Chin Khup le, Lusuang Upa te kiho na, a

nuai a bang ki gen hi.

1. Pu Hau Chin Khup in, utenau te aw, tu-in Mang kang te sawlna banga, kong

pai hangun, ei taanga kipan khua sung khat a teeng, zulesa nekhawmsa u le

nau a ki nei sa, ih hih ciangin ongkap het kei unla, onglut zaw ta un cin,

thupha puak den hi.

2. Lusuang upa ten zong hi mah hi, Mangkang te ka do bangun, ei kido hi lo hi

hang. Tedim mi khempeuhin dial kang ong khim ta un, ong kap het lo ding

hi ung, acih mah bangin na kaplo petmah uha, khal khat sungin kilem ta uh

hi.

Page 88: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 88

Tonzang khua Japan galpi

1944. March kha sungin, Tonzang khua sungah Mangkang galkapte le Japan te ki

kap naa phualpi ong suak hi. Tonzang khua pen, tua hun laitakin, Tedim gam sung

ukpi lian pen pa khua ahih hang le, Tedim-Imphal mawtaw lam laizang, a hih

manin, galpi nih ki suk tuahna phual suak a , inn khat beek a bit om lo-in a ki se

khin lo teng a kang tum khin hi.

Tua banga, gal ki kapna phualpi a suah ciangin khua mi khempeuh, khua taw ki

tai keek a , giah buk, lo buk te pen muang lo-in mun khat pan mun dang khat ah

ki khin kawi kawi uh hi. Tua hun pen khua khal an neih nawn loh hun ahih manin

galtai pawl khat te pen ukpua, Teikhang, Zotaang, khua dong tung in, vateeng uh

a, TG U Lam Za Nang in, la hi bang na phuak hi.

1. (a) Kangtui lian a, milai lunh lian e, ka phung kim khen, len mual kai sak e.

(b) Len mual kaai sa, sulah hei lo e, phak sap niang aw e, khua na ngai nam aw.

2. (a) Mel mak zai tha,hiam bang hat lawm lawm, sawl kha khat in, ciaugal kai

sak e.

(b)Vai tun nun tong, damin luang sak e, kum khal khatin, a dawng ah khia e.

____________________

Page 89: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 89

Thu kaihkhop leh gel thuah: U Pau Za Gin

leh

U Khai Za Kham

Tedim.

Khet leh bubawl thuah: TG.Vum Khaw Thang

Tedim.

Tedim gam Party zum Lai nambat 230/3U-1

28/3/69 bulphuh a kibawl khia hi.

Bawl masak bu(200). Khetkhit nimit-16/5/73.

Aman-K 3/-

Page 90: TAWMGING BEH KHANG TANGTHU

Tawmging beh khang tangthu-1973 90