TEFSİR TARİHİNDE EHL-İ KUR’AN EKOLÜ-34s-Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK

7/31/2019 TEFSR TARHNDE EHL- KURAN EKOL-34s-Do. Dr. Mustafa ZTRK

1/34

. .lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say 1, Ocak-Haziran 2003

TEFSRTARHNDE EHL- KURAN EKOL

Yard. Do. Dr. Mustafa ZTRK**

Bu makale, zellikle ok yakn bir gemite Kurana dn ve/veya

Kuran slm gibi birtakm poplist sylemlerle de lke gndemine tanan

anlayn slm ilim, kltr ve dnce tarihindeki messes formu olan Ehl-iKuran ekolnn ortaya k ve temsilcileri ile genellikle Hint slm

Modernistleri diye anlan ekol mensuplarnn Kuran ve tefsir konusundaki

yaklamlar hakknda zl bir bilgi ve deerlendirme sunmay hedeflemektedir.

* 1999 ylnda telif edilmi olan bu makalede byk lde Hdim Hseyin lhbahn, el-Kurniyyn (Taif 1409/1989) adl eseri ile Abdlhamit Birkn,Hind Alt Ktasnda UrducaTefsirler ve Ehl-i Kuran Ekol konulu doktora tezinden (MSBE, stanbul 1996) istifadeedilmitir. Birkn anlan tezinin Hind Alt Ktas dnce ve Tefsir Ekolleri (stanbul 2001)ismiyle neredilmesi, bizi, bu makalenin yaymnn ait olduu alana fazla bir katksalamayaca dncesine sevk etmitir. Ancak anlan tez almasnn ok kapsaml olmas,Ehl-i Kuran ekolnn Kuran ve yorum anlayn bir makalenin mahud snrlar iinde ksa vezl birekilde aktarmann yine de faydadan hl olmayaca fikrini ilham etmi ve bu yzdenmakalenin yaymna karar verilmitir. Bu vesileyle, youn bir emek mahsul olan doktora

almasyla makalenin bilgi muhtevasna ok byk katkda bulunan deerli dostum ve faklteyllarndan snf arkadam Yrd. Do. Dr. Abdlhamit Birka teekkr etmeyi bor biliyorum.** ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal. e-mail: [email protected]


2/34

Tefsir Tarihinde Ehl-i Kuran Ekol

168

I. EHL- KURAN EKOL

A. Ekoln Ortaya k

lk olarak Hint Alt ktasnda ortaya kan bu hareket, Abdullah ekrlev

tarafndan 1902 ylnda LahordaEhl-z-Zikr vel-Kurn ismiyle tesis edilmitir.

Bu dnemde Bb Muhammed Cetto ve Muhkem-i Dn Kefe gibi baz varlkl

kimseler tarafndan finanse edilen1 ve daha ziyade Bat tarz eitim grm

kesimleri etkileyen hareket, saylar onu gemeyen temsilcilerince ortaya atlan

gr ve dnceler paralelinde birtakm deimelere uramak suretiyle gnmze

kadar varln srdrmtr.2

Esasen bu hareket Seyyid Ahmed Han bata olmakzere era Ali, Muhsinl-Mlk ve Seyyid Emir Ali gibi modernist eilimli dier

fikir adamlarnn ortaya attklar dncelerin messes formudur. Balangta Ehl-i

Kuran hareketine Abdullah ekrlev ile Muhibbl-Hak Azmabd (. 1953)

nderlik etmitir. Zaman ierisinde deiik blgelerde de taraftar bulan bu

hareketin temsilciliini, ekrlevnin 1914de vefat etmesinin ardndan srasyla,

Ahmedddn Amritsr (. 1936), Hfz Muhammed Eslem Cercpr (. 1955) ve

Gulam Ahmed Perviz (. 1985) stlenmitir.3

ekrlev, dier Mslmanlarn zellikle Snnet konusundaki genel

kabullerini red hususunda tavizsiz bir yaklam sergilemeyi tercih etmesine karn

hareketin Hindistann dousunda bulunan Bihardaki nderi Muhibbul-Hak

1 Hdim Hseyin lhbah, el-Kurniyyn ve bhtuhum Havles-Snne, Mektebets-Sddk,

Taif, 1409/1989, s. 25 vd.; Abdlhamit Birk,Hind Alt Ktasnda Urduca Tefsirler ve Ehl-iKuran Ekol, (yaymlanmam doktora tezi), st., 1996, s. 319.2 Birk, a.g.e, s. 288.3 Birk, a.g.e., s. 291. Mensuplarnn Mnkirn-i hads, Kurn, Neyr ve Perviz

lakaplaryla da anld Ehl-i Kuran hareketinin gnmzdeki en nemli temsilcileri,Lahordaki dre-i Tul-i slm veDrul-Kurn Encmen-i mmet-i Mslime adn tayanteekkllerdir. Ayrca Pakistan devleti tarafndan desteklenen ve bir lde modernistdnceyi temsil eden dre-i Sekfet-i slmiye (Institute of Islamc Culture) adl kurulu,yaymlad ok sayda kitap ve kard ilm dergiyle hadis inkarcln ve Ehl-i Kurandncesini desteklemekle sulanmaktadr. Pervizin, grlerini geni halk kitlelerine

ulatrmak maksadyla 1938 ylnda karmaya balad Tul-i slm adl dergi halen yaymhayatna devam etmektedir. Ekoln Lahordaki kolunun etkili bir yayn organ da, Belul-Kurn dergisidir. lhbah, a.g.e., s. 57-64; Birk, a.g.e., s. 292.


3/34

Yard. Do. Dr. Mustafa ztrk

169

Azmbd daha esnek bir siyaset izlemitir.4 ekrlev, sz edilen yaklam

erevesinde dncelerini yaymak iin konumalar yapp baz eserler kaleme

alm, ayrca muhaliflerinin eletirilerine cevap vermek maksadyla atl-Kurn adyla bir de dergi yaymlamtr. ekrlev yaym faaliyetlerinin yan sra

kendilerine ait mescitlerde taraftarlar ile birlikte propagandistlie devam etmise

de halktan pek fazla rabet grmemitir. Ad geen zatn kendisi gibi

dnmeyenlere kar son derece keskin ve tavizsiz bir tavr taknmasnn bunda

rol olduu gibi, blgede byk oluumlarn tesisi iin gerekli olan mrit-mrit

ilikisi tarznda bir yaplanmaya iddetle kar olmas da zellikle eitimsiz halk

kitlelerinin harekete katlmasn olumsuz ynde etkilemitir.5

te yandan o dnemde hareketin temsilcilerinin karsna klasik slm

ilimlerdeki derin bilgi birikiminin yan sra akl da iyi kullanan ah Veliyyullah

Dihlev (. 1176/1762) gibi ahsiyetler yerine nassn ve bilhassa hadislerin zahirine

tavizsiz bir ekilde balanan Ehl-i Hadis6 gibi bir akmn kmas, bu harekete

ivme kazandrm ve Ehl-i Hadis ekolnn akl en zayf hadise dahi feda etmesi,

hadisin metninde problemler olmasna ramen senetteki zahir salaml nekarmas, Ehl-i Kuran hareketinin dnce mimar olan Seyyid Ahmed Han ve

arkadalarnn iini kolaylatrmtr.7 Bu balamda, Daniel Brown da Ehl-i Kuran

ekolnn, rasyonalist ve Batdan ciddi ekilde etkilenmi bir dnce hareketi

4 Muhammed Thir Hekim, Snnetin Etrafndaki pheler, ev. Hseyin Aslan, Pnar Yay., st.,

1985, s. 84-85.5 Birk, a.g.e., s. 291.6 Hind yarmadasndaki bu ekol imamlar taklit etmeme ve amelde hadise tabi olma hususundaki

srarlarndan tr Ehl-i Hadis adyla tarihe gemitir. Esasen bu ekol, drdnc yzyldamevcut idi. Ancak ekoln ikinci dirilii, ah Veliyyullah Dihlevnin (. 1176/1762) hadisleamel fikriyle nazar olarak balad. Onun ardndan torunu ah Muhammed smail Dihlev (.1246/1831) bu anlay daha da gelitirdi. Daha sonra ise, ah Muhammed shak Dihlevnintalebesi Seyyid Nezir Hseyin Dihlev (. 1320/1902), verdii hadis derslerinde, imamlartaklit etme geleneinin terk edilip hadisle amel edilmesi fikrini savunan talebeler yetitirdiiiin, bu ekoln kurucusu olarak anlmtr. Ehl-i Hadisin temel grleri hakknda bkz.

Zaferullah Daudi, Pakistan ve Hindistanda Hadis almalar, nsan Yay., st., 1995, s. 251-255.7 Birk, a.g.e., s. 290


4/34


5/34


171

Btn bu mlahazalar erevesinde Ehl-i Kuran ekolnn topyekn slm

mmetinin zelde Hint alt ktasnda genelde de dnyann tm blgelerinde tecrbe

ettii dnsel, kltrel, siyasal ve sosyal krizi ama abasna matuf zmaraylarnn younlat bir konjonktrde vcut bulduunu rahatlkla sylemek

mmkndr. Mmtazer Trknenin deyiiyle, btn slm tarihi boyunca

Mslmanlarn yaadklar en dkn dnem olan 19. yzyla14 rastlayan bu

zaman diliminde Bat, tarihi ina eden bir zne roln oynarken, slm lemine

iinde bulunduu durum gerei bu inac znenin nesnesini oynama rol reva

grlmtr. Kukusuz bu rol, znenin konumuna imrenme ve onun stlendii rol

stlenme itiyakn kamlamtr. Bu itiyak ve zlemi gidermeye ynelik

gayretler, sonuta anlan corafyann Mslman aydnlarn yeni bir slm imaj

oluturmaya sevk etmitir. te Ehl-i Kuran hareketi de bu yndeki gayretlerin bir

rn olarak varlk kazanmtr. Ne var ki bu harekete nclk edenler, Bat

karsndaki malubiyetten kurtulmann yolunu yine Batda aramlar ve bu

erevede, moderniteyi mutlak bir veri olarak kabul edip ona ait olgu, deer ve

kavramlar slamla meczetmek15

ve hatta bunlarn en mkemmel ekliyle slamdavarolduunu iddia etmeye kadar giden eklektik, sentezci ve konformist bir anlay

tesis etmilerdir.16

Bu anlay dahilinde din deer ve kavramlar Bat modernizminin verileriyle

test etmek ve bylece slm dnyasnda ortaya kan ok boyutlu krizi zdeleme

yoluyla amaya alan savunmac bir eilim egemen klnm ve gerekliin

ilerlemeci bir tarzda yakalanmaya allmasndan dolay gzlem yntemi

kullanlm; dolaysyla insan zihninin kapasitesi dnda kalan hususlar ya

reddedilmi ya da aklletirilmitir. Zihnin kapsam dnda kalan her eye bu

yntem uygulannca, tabiatyla din de epistemolojik anlamda kantlanmam bir

14 Mmtazer Trkne, Modernleme ve slamlama,Bilgi ve Hikmet, 1993, say: 1, s. 74.15 Ignaz Goldziher, Mezhibt-Tefsril-slm, ev. Abdlhalim en-Neccr, Mektebetl-Hnc,

Kahire, 1955, s. 337-338.16 Kadir Canatan, Gelenek, Din ve Modernite (Eilimler ve Kkler), Bilgi ve Hikmet, 1995,say: 9, s. 36.


6/34


172

hipotez menzilesine indirgenmitir.17 Hsl, sz konusu anlaya zg hususiyetler

u be temel prensip erevesinde ekillenmitir: () Din ve bilimin verilerini

birbiriyle uyumlu hale getirme (pozitivizm); () Kuran akln verileriyleyorumlama (rasyonalizm); () Vahiy ile doa yasalarn uzlatrma (natralizm);

(v) Din hukuka mezhepler-st bir form kazandrma (liberalizasyon); (v) slm

hukukunun ikinci temel kayna olan hadislerin radikal eletirisi, icman reddi ve

itihat messesinin her Mslman bireyi iine alacak nitelikte bir geniletmeye

tabi tutulmas (antitradisyonalizm).18

B. Ekoln nde Gelen Temsilcileri1. Seyyid Ahmed Han

Esasen, Seyyid Ahmed Han Ehl-i Kuran ekolnn messes formu iinde yer

alan bir ahsiyet deildir. Ancak, ekoln temel gr ve iddialar incelendiinde

bunlarn esin kaynann byk lde Seyyid Ahmed Han ve ona ait

dncelerden mteekkil olduu grlmektedir. Nitekim M. TahirHekim, Ehl-i

Kuran frkasnn douu ve ortaya kndan sz eden kaynaklar, onlarn SeyyidAhmed Han hareketinin ektii tohumlarn doal meyveleri olduklarnda

mttefiktirler19 eklindeki ifadesiyle bu olguyu ok ak bir ekilde dile

getirmitir.

Seyyid Ahmed Han, 17 ekim 1817de Delhide dodu. Neseplerinin Hz.

Hseyin vastas ile Hz. Peygambere ulat yolundaki iddiadan dolay aile

fertleri seyyid unvann tamaktadr. Ahmed Han, ilk tahsilini geleneklere uygun

olarak annesinin yannda tamamlad. Daha sonra Farsa, Arapa, matematik vegeometri eitimi grd; iir ve edebiyatla da ilgilendi. 1838 ylnda babas Mttak

Hann lm zerine hayatn kazanmak iin almak zorunda kald ve Delhi

Ceza Mahkemesi zabt ktipliine tayin edildi. Bu srada alan hakimlik snavn

kazanarak 1841de Manipra stajyer hakim olarak atand. Bunu izleyen zaman

17 Mevlt Uyank,Kurann Tarihsel ve Evrensel Okunuu, Fecr Yay., Ankara, 1997, s. 145.18 Canatan, a.g.m., s. 37.19 Hekim, a.g.e., s. 85.


7/34


173

zarfnda resmi grevli olarak deiik blgelere gnderilen Ahmed Han, 1857

ylnda ngilizlere kar balatlan ve Hint tarihine sipahi ayaklanmas olarak

geen harekette tamamen ngilizlere bal kald.20 O srada ikamet ettiiBicnordaki birok kadn ve erkek ngilizi Meeruta gndermek suretiyle

hayatlarn kurtard. Bu hareketi ngilizler tarafndan takdirle karlanarak

kendisine Star of India (Hind yldz) niannn Companion rtbesi verildi. Daha

sonra intikam almak iin kar harekete geen ngiliz askerlerine kar bu defa da

masum halkn kurtarlmasnda byk hizmetleri oldu.21

Ahmed Han 1869 ylnda oullaryla birlikte ngiltereye gitti ve buradameslek tetkiklerle birlikte ngiliz niversite tekilatn da inceledi. zellikle

Kralie Victoriadan ve ngiliz devlet adamlarndan byk ilgi grd. Hindistana

dnnde Tehzbl-Ahlk (Purification of Morals) adyla aylk bir gazete

kararak Mslmanlara modernlemenin yollarn retmek ve ngiliz hkmetine

sndrmak iin gayret gsterdi; din ile dnya ilerinin birbirinden ayrlmas ve

dinin her ie kartrlmamas gerektiini savundu. 24 mays 1875te, Kralie

Victoriann doum yldnmnde, en byk eseri saylan AligarhtakiMohammadan Anglo-Oriental Collegei kurdu ve btn mesaisini bu okula vermek

maksadyla hakimlik grevinden ayrld ve Aligarha yerleti.22

1886da lke Mslmanlarn eitim, retim ve siyaset alanlarnda

aydnlatmak amacyla ve her yl toplanmak zere The Mohammadan Educational

Conference (slm Eitim Konferans) balatt ve bir yl sonraki konferansta Mill

Kongreyi iddetle tenkit etti. Bu erevede ngiliz hkmetinin aleyhine olanMill Kongre ile birlikte olduklar takdirde Mslmanlarn ngiliz hkmetinin

tevecchn kaybedeceklerini, dolaysyla madur olacaklarn savundu. Onun bu

abalar ngilizler tarafndan byk bir memnuniyetle karland ve kendisine Sir

20 Ahmed Hann loyalist politikasna ilikin deerlendirmeler iin bkz. Ira M. Lapidus,A HistoryIslamic Societies, Cambridge University Press, London, trz., s. 727.

21

aban Ali Dzgn, Seyyid Ahmed Han ve Entelektel Modernizmi, Aka Yay., Ankara, 1997,s. 37; Mustafa z, Ahmed Han, DA, st., 1989, II, 73.22 z, a.g.m., II, 73.


8/34


174

ve Knight Commander of the Star of India (Hint yldz niannn valye

kumandan) unvan verildi. 1889da Edinburg niversitesi tarafndan fahr doktor

unvanyla da taltif edilen Ahmed Han 27 Mart 1898 tarihinde Aligarhta ld.23

Bu ksa biyografiden de anlalaca zere, Ahmed Hann temel siyaseti

ngilizlere sadakat (loyalizm),24 eitim felsefesi ise tamamen Batya endeksli bir

anlay zerine ikame edilmitir. Ahmed Han, sadece ngilizlerin yannda olmakla

kalmam ayn zamanda Hindistann da bir Luthere ihtiyac olduu temel

kabulnden hareketle, slm dncesinin reforme edilmesi gerektii fikrini

savunmutur. Bu reformasyon projesinde 19. yzyl Bat dnyasna ait rasyonalistve natralist felsefenin verileri esas alnmtr. Rasyonalizmin metin, suje ve bu

ikisi arasnda gerekleen anlama aktna dair gelitirdii dnya gr, slam

dncesinin en zayf dnemini yaad 19. yzyla denk geldii iin, slm

dnyasnda da byk lde etkili olmu ve bu dncenin en ateli

savunucularndan biri olan Seyyid Ahmed Han da son dnem slm dnrleri

tarafndan rasyonalist olarak takdim edilmitir.25

Esasen, Ahmed Han dini rasyonel olana indirgemeye sevkeden mil, yaad

dnemde din-bilim atmasndan sz ediliyor olmasyd. Oysa din ok kere

bilimle deil, u veya bu derecede bilime ncl olan aksiyomlarla eliir. Ne var ki

Ahmed Han, bu ayrm dikkate almadan, hatal birekilde, din unsurlar ann

rasyonel olarak kabul edilen grlerine indirgemeye almtr.26

2. Abdullah ekrlev

Asl ad Gulm Neb olan ve 1899 ylnda ismine Abdullah ekleyenAbdullah b. Abdullah el-ekrlev, 19. yzyln nc eyreinde Pencab

eyaletindeki Miynvl blgesinin ekrle ehrinde dnyaya geldi.27Ehl-i Kuran

23 Dzgn, a.g.e., s. 38.24 Loyalizm hakknda geni bilgi iin bkz. Dzgn, a.g.e., s. 43-46.25 aban Ali Dzgn, Rasyonalist Dncenin Son Dnem Kuran Yorumuna Etkileri, 2.Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf, Ankara, 1996, s. 305.26 Dzgn, a.g.m., s. 310.27 lhbah, a.g.e., s. 25; Birk, a.g.e., s. 319.


9/34


175

hareketinin kurucusu olan ekrlev, ilk eitimini aile evresinden ve mahall

medreselerden ald. Sonra Delhiye giderek Ehl-i Hadis ekolnn kurucusu Nezir

Hseyin Dihlevden hadis okudu. Buradaki eitiminin ardndan Ehli Hadismerebine uygun olarak tedris ve telif hayatn srdrd. Ehl-i Hadis ekolnn

anlay dorultusunda fkh mezheplerine kar kan ekrlev, amcas olu Kd

Kamerddn ile yapt bir mnazarann ardndan Kuran dnda hibir vahiy

bulunmad ve eriatta hadislerin Kuran yerine konulamayaca grn

benimsedi. Bu tarihten sonra hadisle ameli bir tarafa brakt gibi, hadislerin

slmn kayna olma bakmndan itimada ayan olmad dncesini yaymaya

balad.28 Bu balamda, ekrlevnin Lahora ilk geldiinde, Kuran ve

Buhrnin Sahhi dnda gvenilir bir kitap yoktur eklinde bir gr

savunduu; bilahare Ahmedddn Amritsr tarafndan ikna edildii ve bu

grnden dnerek tek gvenilir kitabn Kuran olduunu ilan ettii

nakledilmitir. Ayrca, Ehl-i Kuran ekolnn dier temsilcileri gibi, ekrlevnin

de ngiliz idaresiyle irtibatl olduu ileri srlmtr.29 ok iyi derecede Arapa ve

Urduca bildii sylenen ekrlev 1914 ylnda Miynvlde vefat etmitir.30

3. Gulm Ahmed Pervz

1903 ylnda Dou Pencaba bal Batale kasabasnda dnyaya gelen Gulm

Ahmed Pervz, ekoln Seyyid Ahmed Handan sonra en retken temsilcisi kabul

edilmektedir. Perviz, ilk Kuran eitimini ve din bilgilerini itiye tarikatna

mntesip ve fkhta Hanef olan dedesinden ald. Dzenli eitim hayatn ortaokulla

snrlayarak Lahorda bir devlet matbaasnda katip olarak ie balad. Buradakivazifesi uzun yllar srd ve matbaa mdrlne kadar ykseltildi. Bu zaman

zarfnda dncelerinden olduka etkilendii Muhammed kbal zerinde alt.

Lahorda geirdii gnlerde kballe mteaddit defalar buluup onun dncelerini

bizzat kendisinden renme frsat da buldu. Bu grmeler, Pervzin Kuran

28 lhbah, a.g.e., s. 26-27; Birk, a.g.e., s. 319.29 lhbah, a.g.e., s. 30-31.30 lhbah, a.g.e., s. 28.


10/34


176

zerindeki almalarnda olduka etkili oldu. Ayrca Perviz, kbl tarafndan

savunulan iki millet nazariyesini benimsedii ve bunu yazlarnda dile getirdii

iin Pakistann kurucu lideri Muhammed Ali Cinnahn takdirini kazand vearalarnda kurulan yaknlk, Cinnahn 1948deki lmne kadar srd.31

Pervz, din almalara daha fazla zaman ayrmak maksadyla 1955 tarihinde

kendi isteiyle emekliye ayrld. 1957 ylnda Anayasa almalarn da yrten

slm Hukuk Komisyonuna ye olarak atandysa da Eyp Hann 1958deki asker

darbesinden dolay bu komisyonun mr pek ksa srd.32Pervz, 1958 tarihinde

Karaiden ayrlarak Lahora yerleti. Lahora yerlemesiyle birlikte yaz hayatnave sohbetlerine hz veren Pervzin evresinde daha ziyade kolej ve niversitelerde

eitim gren insanlardan byk bir taraftar kitlesi olutu. Bata hadis olmak zere

pek ok konudaki farkl dnceleri slm ilim geleneine bal ulemay kzdrd.

Geleneksel izgiyi temsil eden alimler, savunduu dncelerden tr Pervzin

slm dairesinden kt ynnde ortak fetva verdiler. Bu fetva, Pervzin halk

nezdindeki itibarn sarsp hareket alann daralttysa da onu fikirlerinden

dndrmedi ve faaliyetlerinden alkoymad. Pervz, 28 ubat 1985te Lahordavefat etti.33

4. Ahmedddn Amritsr

1861 ylnda Amritsar ehrinde dnyaya gelen Ahmedddn b. el-Havce

Muhammed b. Muhammed b. brahim Amritsr, Ehl-i Kuran ekolnn ilm

ynden en verimli ve nde gelen ahsiyetlerinden biri olarak takdim edilmektedir.

Kuran renimini Hfz mmddnin, din ilimleri de tabip Emnddn b.Hsmeddn Amritsrnin yannda tamamladktan sonra misyoner okuluna devam

etti. Burada Kitab- Mukaddes ve devrinin modern ilimlerini okudu. Bu okulun

ardndan Amritsardaki slm eitim veren liseye kaydolarak buradan diploma

ald. Dzenli eitim hayatn bu ekilde noktalayan Amritsr, okuma ve aratrma

31 Birk, a.g.e., s. 351.32 lhbah, a.g.e., s. 49.33 Birk, a.g.e., s. 352.


11/34


177

konusundaki isteinden tr kendi kendini yetitirmeye devam etti. lm birikimi

sebebiyle blgede n kazand ve Amritsarda bir medreseye hoca olarak atand.

1917 ylnda medrese hocalndan emekli olmasnn ardndan 1930 ylna deinyine Amritsarda bulunan bir kz okulunda hocalk yapt. Bu sre zarfnda Kuran

ve tefsire ynelik almalarla megul oldu ve hem dncelerini yaymak hem de

muhaliflerine cevap vermek maksadylaZiyul-slm adl dergiyi kard. Ayrca

1926 ylnda mmet-i Mslime adnda bir cemiyet kurdu ve bu cemiyete

kltrl ve varlkl kesimlerden epeyce katlan oldu. Bu cemiyetin faaliyetleri

erevesinde Bel ve Beyn adl iki dergi daha kardlar. Ailesinin dili olan

Pencapann yan sra iyi derecede Arapa, Farsa, Urduca ve ngilizce bildii

kaydedilen Amritsr 1936 ylnda vefat etti.34

Babasnn yakn dostu olan mfessir Gulm Ahmed Kusrnin

Ahmedddinin yetimesinde byk rol olduu ifade edilmektedir. Genliinin

ilk yllarnda hadisle amel etmenin gerekliliine inanan Amritsr, Kusrnin de

etkisiyle bu dncelerinden tamamen uzaklamtr.35Ayrca Muhammed kballe

mteaddit defalar grm ve onunla fikir alveriinde bulunmutur. Abdullahekrlevnin yan sra Gulm Ahmed Kdiyn ile de grt belirtilen

Amritsrnin, bu son ahsla baz konularda tarttklar, ancak aralarnda hibir

zaman ileri dzeyde bir anlamazlk kmad belirtilmitir.36

5. Hfz Eslem Cercpr

Asl ad, Muhammed Eslem b. Allme Selmetullah el-Behbl olan Hfz

Eslem, 1880 ylnda Ceracpurda dnyaya geldi. Ehl-i Hadis ekolne mensup birailede yetien ve dokuz yana girmeden Kuran ezberleyen Hfz, daha sonra

Arapa ve o dnemin din ilim dili olan Farsay da rendi. Hfz, dzenli okul

34 lhbah, a.g.e., s. 37-39.35 Birk, a.g.e., s. 329-330.36 lhbah, a.g.e., s. 335-338.


12/34


178

eitimi almamasna ramen ngilizce ve matematik konusunda da kendisini

yetitirdi.37

1903 ylnda Lahorda gnlk karlan Beyse gazetesinin ba stunlarndan

birinde yazmaya balad. Bu yazlar sayesinde blgede hreti artt. Ancak,

Aligarh kolejinde Arapa ve Farsa dersleri okutmak iin, gazetedeki bu

grevinden 1906 ylnda ayrld. 1912 ylnda koleje mdr olan Hfz, 1921

ylnda kolejin niversiteye dntrlmesi zerine burada Arapa ve Farsa

okutman olarak grev yapt. Ancak, Mevln Muhammedin istei zerine

Milliyyetl-slmiyye niversitesine geen Hfz, nceki grevinden ksa bir sresonra ayrlmak durumunda kald. ok sayda eser ve makale yazan Hfz, 1955

ylnda vefat etti.38

6. nyetullah Hn el-Merik

Patan rkndan kkl bir aileye mensup olan Merk, 1888 ylnda Lahorda

dnyaya geldi. Ailesinin varlkl olmasnn kendisine bahettii geni eitim

imkanlarn kullanan Merk, lise reniminin sonuna kadar Amritsarda kald;daha sonra Pencap niversitesinde matematik eitimi ald. 1907 ylnda gittii

Cambridge niversitesinde ise matematik, fizik ve dou dilleri branlarnda lisans

ve lisansst eitimi grd. Buradaki renimini tamamlamasnn ardndan

akademik hayat seen Merk, 1913-17 yllar arasnda Peverdeki Islamia

Collegede mdr yardmcl ve mdrlk grevlerinde bulundu.

1926 ylnda Kahiredeki hilafet konferansna katldktan sonra 1931 ylna

kadar sren ve aralarnda Arabistan, Trkiye, ran, Irak ve Fasn da bulunduuslm lkeleri ve Avrupa seyahatine kt. Bu arada Adolf Hitler ve Albert Einstein

gibi nemli ahsiyetlerle bir araya geldi. Dnnde Haksr adn verdii din ve

ahlk prensiplere dayal tekilat kurdu ve bu tarihten sonra Merk ismi bu

tekilatn ismiyle birlikte anlr oldu.39Btn mesaisini bu tekilatn glenmesine

37 lhbah, a.g.e., s. 41.38 lhbah, a.g.e., s. 42-45.39 Birk, a.g.e., s. 340-341.


13/34


179

harcayan Merk birka kez tutukland ve on yl kadar hapis yatt. Zaman zaman

silahl mcadeleye de giren tekilatn, Pakistan devleti tarafndan ilga edilmesini

mteakiben Merk kendisini legal siyasi almalara verdi. Bu erevede 1948ylnda Islam Leaguei kuran Merk, 1963de vefat etti.40

II. EHL- KURAN EKOLNN TEFSR ANLAYII

Ehl-i Kuran ekolnn tm grleri temelde Bize Kuran yeter iddiasna

dayanmaktadr. Tarihsel kkenleri slmn ilk dnemlerine kadar uzanan bu iddia

dolaymnda Kuran, din ve dnyev konularla ilgili her eyin bilgisini ihtiva eden

bir ansiklopedi gibi alglanm ve pratik hayatn tm alanlarn dzenleme ve her

dnemde insanlarn btn ihtiyalarn karlama potansiyeline sahip bir metin

olarak alglanmtr.

Ekoln temsilcileri Kurann her ynyle mkemmel bir kitap olduu

hususunda hemfikir olmakla birlikte, snrl sayda ayetten mteekkil olan Kuran

metninin insanolunun her gn bir yenisi ortaya kan problemlerinin tmn

zme keyfiyeti konusunda gr ayrlna dmlerdir. Bu noktada, ekrlev,halefi Hamet Ali ve Belul-Kuran evresi, Kurann gerek tmeller gerekse

tikeller asndan muhataplarnn her trl ihtiyacn karlayacak nitelikte

olduunu ileri srmlerdir. ekrlev yle demitir: Biz, Kurann her

bakmdan eksiksiz olduu inancn tayoruz. Zira bu kitapta slm konulara

ilikin gerek farz, gerekse nafile ve ibha trnden olan her mesele

zikredilmitir.41

ekrlev, muhaliflerince ne srlen, Kuran mcmel, hadis kaynaklar

mufassaldr iddiasnn Kurann beyanna ters dt gerekesiyle hibir

doruluk deeri tamadn da belirtir. O, ayrca Kuranda sadece mcmel

lafzlarn deil, mutlak lafzlarn bulunmasn da bir eksiklik sayar. Ona gre

Kuranda mutlakn takyidi, mmn tahsisi gibi durumlarn bulunmas sz konusu

40 Birk, a.g.e., s. 340 vd.41 lhbah, a.g.e., s. 265.


14/34


180

deildir.42 ekrlev bu grn, sflerin Kurana baklarn anmsatan bir

yaklamla, Sana kitab hereyi aklamak, mminlere hidayet, rahmet ve mjde

olmas iin indirdik43 mealindeki ayetle temellendirmi; ancak, Kurann birBuhr, Mslim ve Hidye gibi kitaplarda bulunan ayrntlar iermesi

beklenemez44 demeyi de ihmal etmemitir. Buna karn Perviz ve hocas Hfz,

Kurann her eyi iermesinin, tmel ilkeler iin geerli olduu, tikel meselelere

ise Kuranda ok az yer verildii grn savunmak suretiyle makul bir anlay

ortaya koymutur.45

A. Klasik Tefsir Uslne likin GrleriEhl-i Kuran ekol, klasik tefsir usl iinde yer alan bahisleri, Kuran n

anlalmasndan ziyade anlalmamasna hizmet ettii dncesinden hareketle

neredeyse btnyle yok sayma yoluna gitmitir. Bu balamda, ekoln dnce

mimar olan Seyyid Ahmed Han, tefsir uslnde Kuran hadisler, sahabe ve

tabin kavilleriyle izah etme yntemi eklinde tanmlanan rivayet tefsirini

reddetmi ve bu vasftaki tefsir almalarn tamamen bo uralar olarak

deerlendirmitir. Ekoln kurucusu ekrlev ise esbb- nzul ve benzeri

rivayetlerin, mfessirlerin senetsiz olarak serdettikleri birtakm grlerden ibaret

olduu ve bunlarn Kurann anlalmasna ynelik herhangi bir katksnn

bulunmad tezini savunmutur. nk, onun nazarnda Kuran tm insanlar

eitmek iin gnderilmitir. Bu itibarla, onun hkmlerinin belli bir kiiye tahsis

edilmesi veya herhangi bir ayetin bir veya birka kii iin vahyedilmesi sz konusu

deildir.46

te yandan gerek tefsir gerekse dier alanlarda yapt almalardan dolay

Ehl-i Kuran ekolnn en baarl simas olarak kabul edilen Perviz, Kuran tefsir

konusunda en yetkin ahsn Hz. Peygamber olduunu; ancak ona ait tefsirlerin bize

42 lhbah, a.g.e., s. 270.43 Nahl, 16/89.44 Birk, a.g.e., s. 322.45 lhbah, a.g.e., s. 266.46 Birk, a.g.e., s. 373.


15/34


181

ulaana kadar shhatini kaybettiini belirtmitir. Pervize gre Kurann Hz.

Peygamberden baka birisi tarafndan daha iyi anlalabileceini sylemek

kesinlikle mmkn deildir. Byle olunca da bizim, Kuran anlamak iin birbaka kaynaa bavurmamza gerek yoktur. Ancak buradaki problem, Hz.

Peygamberin Kuran nasl anladyla ilgili bilgilerin bize kadar orijinal ekliyle

ulaamam olmasdr. Bu yzden, hadis kitaplarnda kaydedilen rivayetlere itibar

edilemez.47Ona gre slamn ihyas ve mmetin kurtulu ve refah iin yaplmas

gereken ey, hadislerin Kuran nda yeniden gzden geirilmesidir. Kurana

uymayan hadisler ise, Bu, Raslullahn sz olamaz diyerek reddedilmelidir.

Bu, hadis inkarcl deil, temizlik ameliyesidir (amel-i tathr).48

Bu konuda Merk de Pervizle ayn dnr ve hadislerin cem ve tedvinini

bo bir ura olarak deerlendirir. Ona gre binlerce insan ravilerin nesep ve

haseplerini tayin iin son derece lzumsuz almalar yapmlardr. Tedvin

srasnda Araplar hadisin Kurana uygunluu veya onunla ters dmemesi ilkesine

riayet edecekleri yerde ravilerin kiisel durumlarn dikkate almlardr. Btn bu

lzumsuz gayretlerden tr bizzat Kuranla ilgili konular zerinde yaplmasgereken almalara ayrlacak zaman maalesef heder edilmitir. Merk, uzun

yllar hadis peinde koan insanlarn bilinaltnda Kurann yetersiz, mulak ve

aklanmaya muhta bir kitap olduu fikrinin mevcut olduunu ileri srmtr.49

Ehl-i Kuran, klasik uslde tartmal bir konu olan neshi de kabul etmemitir.

Ekoln tm temsilcileri Kuranda kesinlikle neshin vuku bulmad grnde

hemfikirdir. Buna gre Kurann iki kapa arasnda yer alan ayetlerin hibirindehibir ekilde nesh vuku bulmamtr. 50 Belul-Kurn evresinin bu konuda

ileri srd gereke udur: Kuranda mensuh ayetlerin bulunduunu kabul

etmek, ilh kelama ters dmeyi iktiza eder. Zira Kurann baz hkmlerinin

47 Birk, a.g.e., s. 359.48 Birk, a.g.e., s. 367.49 Birk, a.g.e., s. 345. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 73den naklen.50 lhbah, a.g.e., s. 267.


16/34


182

mevcut artlarla rtmemesinden dolay nesh edildii fikrini savunmak, Allahn

ilminde eksiklik bulunduu anlamna gelir.51

Neshi klasik tefsir uslndeki ekliyle reddedenlerden biri de Ahmed Handr.

Ona gre nesh, Kuran adeta airlerin not defterine dntrr. Esasen Ahmed

Hann neshe kar kmas, oryantalistlerin Bakara 2/106. ayeti, Hz.

Muhammedin kendi tutarszlnn ilah meyyideye olan ihtiyacnn bir

gstergesi eklinde yorumlamalarna kar gelitirilmitir. Ona gre Kuran

monolitik bir gerekliktir. Gerekte nesh dinler arasnda geerlidir. Bu anlamda

Hristiyanlk Yahudilii, slam da Hristiyanl nesh etmitir; ancak Kurannhibir ayetinde nesh vuku bulmamtr.52

Ahmed Hann neshle ilgili bu tezini kabul etmek pek mmkn deildir. Zira,

Kurann tarihe ynelik ilh bir mdahale olduu, vahyedildii dnemde verili bir

ortama indii ve bir ilk muhatap kitlesine hitap ettii gz nne alnd takdirde,

nesh veya en azndan mnse hkm [ertelenmi hkm] olgusunun, ilh hitaba

muhatap olan insanlarn bizzat tecrbe ettikleri fiil duruma uygun hkmler vaz

etme balamnda son derece doal ve makul birey olduu kendiliinden anlalr.

Ekoln temsilcileri, icz konusunda da farkl yaklamlar sergilemilerdir.

yle ki, Kuran, Peygamber tarafndan u andaki tertiple sunulduu iin, daha iyi

anlamak maksadyla onu nzul srasna gre okunmas gerektiini savunanlar beni

hi ilgilendirmiyor diyen Pervize gre mevcut tertip, Bakara 2/23. ayetteki

meydan okumada (tehaddi) ifadesini bulan iczn bir parasdr.53 Bu ifadeden,

Pervizin, Kurann nazm ve telifini muciz kabul ettii anlalmaktadr. Bunamukabil, Kuran stlahlarnn nzul dnemindeki anlamlarn tespit konusuna zel

bir nem atfeden Pervizin o dnemin kltrel dokusunu, dilsel verilerini ve

Kuran metninin teekkl srecini ortaya koyan esbb- nzule ynelik olumsuz bir

51 lhbah, a.g.e., s. 268.52 Dzgn, a.g.e., s. 99.53 Birk, a.g.e., s. 368. Pervz,Metlibl-Furkn, IV, 316dan naklen.


17/34


183

tavr taknmas, bir paradoks tekil etmektedir. Kukusuz, onun byle bir

paradoksa dmesi de yine hadisi inkar dncesinden kaynaklanmaktadr.

Kurann nzul dnemi sonrasnda deien dilin verileriyle anlalmayaca

konusunda Pervizle hemfikir olan Merk, icaz konusunda ondan ayrlr.

Merk, Kurann icaz ve stnlnn lafz ve ibarelerinde deil, man ve

medlulnde aranmas gerektii tezini ileri srer ve buradan hareketle de fesahat ve

belagatta ileri dzeyde olan Araplarn, dil ynnden Kuran gibi bir kitap

yazabilecei eklinde bir baka tez ortaya atar.54 Kurann icaznn lafz ve

ibarede deil, anlam btnlnde aranmas gerektii eklindeki gryle, nlusl limi tb (. 790/1388)yi55 hatrlatan Merk, belagat uzman Araplarn

Kuran gibi bir kitap yazabilecei eklindeki kabulyle de bir bakma Sarfe

ekoln56 anmsatmaktadr.

te yandan Merk, mfessirin bilmesi gereken ilimler bal altnda saylan

lgat, sarf, nahiv, kraat vb. ilim dallarnn insanlarn Kurandan uzaklamalarna

sebep olmalarnn yannda lzumsuz ura alanlar olarak kabul eder. Merk, bu

olumsuzluun kaynanda geleneksel Arap mentalitesinin bulunduunu ileri srer.

Ona gre Araplar, dncelerine egemen olan zhir yaklamla, bir yandan

Kurann dil ve belagat zellikleri/gzellikleri zerinde gereinden fazla

urarken, dier yandan da vehim ve tecessslerini gidermek maksadyla Allahn

mahiyeti, vahyin keyfiyeti, cinler, cennet ve cehennem gibi konularda gereksiz

speklasyonlar yapmlardr.57

54 Birk, a.g.e., s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 91den naklen.55 Eb shk e-tb, el-Muvfakt f Uslis-era, Beyrut 1999, III, 340.56 Genellikle Mutezileden brhim en-Nazzma (. 231/845) nisbet edilen bu anlaya gre,

Araplarn Kurana nazre yapamamalar, onun esiz belgatndan ileri gelmemektedir. ZiraAraplar ya bu konuya ilgi duymadklar ya da bundan ciz kaldklar iin murazadabulunmamlardr. Ancak onlarn acziyetlerinin nedeni, Kurann nazm deil onlar zorla buiten alkoyan ilh iradedir. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Muhammed Abdlazm ez-

Zerkn, Menhill-rfn f Ulmil-Kurn, Drul-Fikr, Beyrut, 1988, II, 414-415; MustafaSdk er-Rfi, czul-Kurn, Beyrut, 1973, s. 144.57 Birk, a.g.e., s. 345. Merk, Tezkire, mukaddime s. 74den naklen.


18/34


184

Merkye gre Kurandaki mteabihlerin anlamlarn ilimde yetkinleen

kimseler anlayabilir. Bu kimseler, ilm yetkinlik dzeyine gelinceye dein tevile

yeltenmez, ancak sz edilen dzeye geldiklerinde bu snrlama ortadan kalkar.Mteabihler, muhkemlere oranla ok daha az olmakla birlikte, nemli bilgiler

ierdikleri iin aratrlmalarnda bir saknca yoktur ve hatta bu bizzat iman

etmenin bir gereidir. Ayette, kalplerinde phe olduu/sapma eilimi bulunduu

sylenen kimseler, dar grl ve ilm adan yetersiz insanlardr. Bunlar,

mtebiht zerinde zellikle fesat ve ihtilaf retmek iin urarlar; iyi niyetli

olsalar bile ilimlerinin azlndan tr asl maksad kavrayamazlar.58

B. Ehl-i Kurann Tefsir Anlayndaki Temel lkeler

Kuran anlama konusunda Merk, Apak bir kitap (Neml 27/1), Biz

Kuran kolaylatrdk; hi dnen var m? (Kamer 54/17, 22, 32, 40) gibi

ayetlerden hareketle Kurann esas itibariyle kolay ve anlalr bir kitap olduunu

sylemekte; fakat onu anlamak iin kamil bir iman, basiret ve zgr bir dnceye

sahip olmann lzumunu dile getirmektedir.59

Bu teorik prensipler bir tarafa, Ehl-i Kuran ekolnn tefsir anlayndaki en

temel ilke, Kurandaki lafzlarn anlamlarn belirleme hususunda Arap dilinin

verilerine mracaat etmektir. Nitekim onlar, stlahlam ve dildeki kk

anlamndan farkl bir anlam kazanm olan tavaf, salt/namaz gibi kelimeleri de

yine bu bak asyla yorumlamlardr. Hafz Muhammed Eslem, mfessirlerin

Kurandan ok Kuran d konular zerinde durduklarn syledikten sonra ilh

hitab anlamann biricik koulunun Arapay bilmeye bal olduunu ve bu dilibilen herkesin baka hibir bilgiye gerek duymakszn Kuran rahatlkla

anlayacan savunur.60 Bu anlay erevesinde, Kuranda sz edilen tavaf,

Kabenin evresinde dnmek deil, zaman zaman oraya gidip gelmek eklinde

58 Birk, a.g.e., s. 346. Merk, Tezkire, dibe, s. 48-49dan naklen.59 Birk, a.g.e., s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime s. 57-59dan naklen.60 Birk, a.g.e., s. 275.Mecellet Tulil-slm, nisan (1939), s. 29dan naklen.


19/34


185

yorumlanm ve bu yorum, anlan kelimenin Nr 24/58. ayette de bu anlamda

kullanlm olduu argmanyla desteklenmitir.61

Kuran adeta zaman ve mekan d bir varlk alanna vahyedilmi bir metin

gibi alglayan ve onu indii dnemin dilinden ve bu dili ekillendiren kltrel

ortamn verilerinden kopararak, onun salt Arapa bilgisiyle pekala

anlalabileceini savunan bu salksz yaklama karn Perviz ksmen daha tutarl

bir anlay ortaya koymutur. Nitekim o, daha nce de iaret edildii zere,

Kurandaki lafzlarn nzul dnemindeki anlamlarn tespit etmeye, Kurann bu

anlamlardan hangilerini nerede ve ne ekilde kullandn belirlemeye zel birnem atfetmi ve Tebvbl-Kurn ileLgatl-Kurn adl eserlerini bu konuya

tahsis etmitir. Perviz ayrca Kuran anlama abasnda olanlarn, mevcut tercme

ve tefsirlerle hibir salkl sonu elde edemeyecekleri grn savunmutur.

Yine o, Kurann anlal[a]mamasna sebep olan faktrlerin de evvelemirde

rivayet tefsirlerinde aranmas gerektiini belirtmitir.62Ne var ki o, tespitine

alt orijinal ya da nesnel anlamlarn, hadis metinleri, esbb- nzul ve sair

tefsir rivayetleri gibi, nzul dnemine k tutan aralar olmakszn ne ekildebelirlenecei hususunu maalesef mphem brakmtr.

Pervize gre tefsirdeki bir baka nemli konu da Kurandaki temel

kavramlardr. Ona gre Kurn retilerin bu kavramlar vastasyla nasl

sunulduunun bilinmesi gerekir. Tercmenin Kurann kelime ve kavramlarn

tam olarak karlamaktan aciz olduunu syleyen Perviz, tercmeden te bu

kelime ve kavramlarla ifade edilmek istenen anlamsal ieriin (mefhum)bilinmesinin daha nemli olduunu savunmutur. 63

Bu balamda, Seyyid Ahmed Hann grleri de ayr bir nem tamaktadr.

Zira onun tefsirle ilgili grlerinden Abdullah ekrlev, Ahmedddn Amritsar

61 Birk, a.g.e., s. 276-267.62 Birk, a.g.e., s. 358.63 Birk, a.g.e., s. 359.


20/34


186

ve Muhammed Eslem Cercpr gibi ahsiyetler fazlasyla istifade etmilerdir.64

Ahmed Han, her eyden nce Kurann tabiat kanununa aykr hibir ey

iermediini mutlak bir prensip olarak ortaya koyar ve Kurana ynelik btntelakkilerini bu tezin stne ina eder. Bilindii gibi, tabiat kanununun bir baka

ifadesi de sebep-sonu ilikisidir. Seyyid Ahmed, bu kanunun ihlal edilmesinin

mmkn olmad grndedir.65 Bu anlay, mucizelerin yani eyann normal

ileyi dzenini ihlal eden harikulade olaylarn ve tabiat kanunlarnn ileyi alan

dnda kalan tabiatst olaylarn inkar ihtimalini de bnyesinde barndrmaktadr.

Seyyid Ahmed, bu erevede lem-i misal ve mele-i al gibi lemlerin nesnel

varlklarnn mevcut olmadn syler.66 Bu noktada, onun ve onun dncesini

paylaanlarn, empirik dnceden zellikle de J. Stuart Millin empirisizminden

ar derecede etkilendikleri gzlenmektedir. Zira Mill, A System of Logicin

ndksiyona Dair blmnde tabiatn ileyi dzeninin tekdzelik arzettiini ve

indksiyonun temel prensibinin de bu tekdzelik, yani ihlal edilemezlik olduunu

belirtmektedir.67

Ahmed Han, 19. yzyl Avrupasnn rasyonalist paradigmasna kar Kuransavunma gayreti ierisinde, ilh kelamda tabiat kanunlaryla elien hibir husus

olmadn ispat etmek iin Kurann muhtevasn tabiata indirgemeye

(desupernaturalisation) alr. Kurandaki herhangi bir veriyi kabul etmeden nce

onun aklliini test etmek isteyen Ahmed Han, bu test etme iini u yntem

erevesinde gerekletirir: a) Lexiografi (Lgatbilim); b) Olaand hdiseleri

birer psiik vaka olarak yorumlamak; c) Tabiatst verileri metaforik (mecazi)

olarak alglamak.68

64 Birk, a.g.e., s. 372.65 Ahmed Hann tabiat kanunu teorisine ynelik geni bir deerlendirme iin bkz. C. W. Troll,

Sayyid Ahmad Khan: Reinterpretation of Muslim Theology, Oxford University Press, Karachi,Oxford, Newyork, Delhi, 1978, s. 176-178.

66 Troll, a.g.e., s. 180.67 Dzgn, a.g.m., s. 312.68 Dzgn, a.g.e., s. 101.


21/34


187

Ahmed Han, bu anlay erevesinde Sfft suresi 37/140-148. ayetlerin tefsiri

sadedinde, Kuranda baln Yunusu yuttuuna dair ak bir nass yoktur.

Kuranda ibtelea (yuttu) kelimesi deil, iltekema (aza almak) kelimesikullanlmaktadr der. O, Kuranda zikri geen mucize trnden baz olaylar da

psiik bir vaka kapsamnda mtalaa eder.69

Ahmed Hann tefsir anlaynda sadece rasyonalizmin deil, natralist

felsefenin izlerini de grmek mmkndr. Onun, anlan felsefenin verileriyle

formle ettii dncesinin z udur: Allah, kendisini kainatta ve insanda

gsterir. Tabiat kanunlar, Allahn eseri olan tabiat kitabna kaydedilen ilahikelimelerdir. nsan iin Allahn kanunlar, Allahn kelm olan Kuranda

ekillenen ilahi ifadelerdir.70 Teorik temelleri her ne kadar birbirinden tamamen

farkl olsa da buna benzer bir yaklam tarz klasikslm tasavvuf dncesinde de

mevcuttur. yle ki, anlan dnce sisteminde varlklar [mevcdt] Allahn

kelimeleridir. Denizler mrekkep olsa denizler biter; ancak Allahn bu kelimeleri

bitmez.71 Bu yzden sfler lemi, en alt biriminden en st birimine varncaya

dein Allahn birliine ve kudretine gndermede bulunan kelimeler ya da ayet vegstergelereklinde alglanmlardr.72

C. Ehl-i Kurana zg Yorum rnekleri

1. badetler

Ehl-i Kuran ekolnde ibadetlerin sabit formlarna ynelik bariz bir kart

eilimin varl dikkati ekmektedir. Bu balamda Seyyid Ahmed Han, ibadetin

kat bir yaklamla salt din vazifelere indirgenmemesi, bilakis insanda mevcut olantm yeteneklerin gelitirilmesini de iine alan bir olgu formunda alglanmas

gerektiinin altn izmitir. Onun ibadet telakkisi ierisinde gelitirilmesi gereken

69 Dzgn, a.g.e., s. 102.70 Dzgn, a.g.m., s. 311.71 Kehf, 19/108.72

Nasr Hmid Eb Zeyd, en-Nass- es-Sulta- el-Hakka, el-Merkezs-Sekf el-Arab, ed-Drul-Beyd, Beyrut, 1995, s. 83. Bu konuda daha geni bilgi iin ayrca bkz. Eb Zeyd,Felsefett-Tevl, Drut-Tenvr, Beyrut, 1993, s. 263 vd.


22/34


188

yetenekler arasnda ilk sray ilim tahsili almaktadr.73 Ekoln ibadetlere ilikin

yaklamlarn ortaya koyma noktasnda sadece namaz ve namazla ilgili dier

konulardaki gr ve yorumlarn aktarmann yeterli olaca kanaatindeyiz.

Hdim Hseyin, Ehl-i Kurann namaz konusundaki anlaylarn izah

ederken ekol Abdullah ekrlev, Ahmedddn, Refddn ve Mcmiln olmak

zere drt gruba ayrmtr.74ekrlev grubu, namaz konusunda ayr dnce

evresi geirmitir. lki Abdullah ekrlev, ikincisi Hamet Ali, ncs ise

Hamet Aliden gnmze kadar gelen evredir. ekrlev, snneti inkar etmesinin

ardndan namazn btn teferruatlarn Kurandan istinbat etme yoluna gitmi veGndzn iki tarafnda (sabah, akam) ve geceye yakn saatlerinde namaz kl

(Hd 11/114) mealindeki ayete dayanarak, namazn yirmi drt saatlik bir zaman

dilimine yayld grn savunmutur. Yine o, namazdaki rekatlarn ikier, er

ve drder olularn da, ekoln dier temsilcileri gibi, Ftr suresi 35/1. ayetten

istinbat etmitir.75 ekrlev, Gkleri ve yeri yoktan vareden; melekleri, ikier,

er, drder kanatl eliler klan Allaha hamd olsun mealindeki bu ayeti yle

yorumlamtr:Ey gk ve yer ehli! Allahn rzasna ermek iin be vakit namaznzda

Elhamdlillah [Fatiha] okuyun. O Allah ki sizi, alt rkn [kyam, kraat, rku,

rkudan dorulmadan nce scud, iki secde arasnda oturu ve son oturu] bulunan

namaza yneltmek iin melek elilerini gnderir.76

Bu ayetteki ecniha (kanatlar) kelimesi, ekralevnin ifadesiyle, baz

ahmaklarn zannettikleri gibi kanatlar anlamnda deil, rekat mansnda olupikier, er ve drder kelimeleri de bu rekatlarn saysn simgelemektedir.77

ekrlev, namazla ilgili olarak ayaklarn mesh edilmesine de kar kar. nk

73 Baljon, J. M. S, Kuran Yorumunda ada Ynelimler, ev. . Ali Dzgn, Fecr Yay.,Ankara, 1994, s. 100.

74 lhbah, a.g.e., s. 366.75 lhbah, a.g.e., s. 367.76 lhbah, a.g.e., s. 367-368.77 Birk, a.g.e., s. 328.


23/34


189

Kuran ayaklarn ykanmasn emretmitir. Ona gre farz olan, ayaklarn

ykanmasdr. nk mesh hakknda vrid olan hadisler aslsz olup, hibir shhat

deeri yoktur. Kald ki Nebinin (s.a.v.) Kurann ak hkmne aykr birtasarrufta bulunma gibi bir lks yoktur diyen ekrlev, cinsel organa

dokunulmas, vcuttan kan kmas vb. eylerin abdesti bozduuna dair Hz.

Peygambere atfedilen hadisleri de birer yalan ve iftira olarak deerlendirir. Yine

ona gre, Kuranda yer almamasndan dolay, ezann da dinde yeri yoktur. Bu

konuda namaz vaktinin girmi olmas yeterlidir.78

Namazn klnma biimine gelince; bu konuda kbleye dnlmesinin farzolduunu kabul eden ekrlev, namazdaki her bir tekbirle birlikte ellerin kbleye

kaldrlmas gerektiini syler. nk bu, gnah ikrar ediin bir iaretidir. Kasas

28/32. ayette geen vedmum ileyk ([korkudan alan kollarn] kendine ek)

ifadesine binaen kyamda iki elin kalp zerinde birletirilmesini savunan

ekrlev, namaz hususunda herhangi bir mescit yahut mekann birbirinden hibir

stn taraf olmadn, dolaysyla Mescid-i Haram ve Mescid-i Aksnn

faziletine dair nakledilen hadislerin hibir deer tamadn ileri srer.79

Fatiha ve bir miktar Kuran okunmas dnda ekrlevnin namazdaki tilaveti

dier Mslmanlarn tilavet keyfiyetinden tamamen farkldr. Namazda Kuran

dnda hibir ey okunmasna cevaz vermeyen ekrlevnin iftitah tekbiri, ve

innellhe hvel-aliyyl-kebr (Muhakkak ki yce ve byk olan Allahtr);80

namaz sonundaki selam ise, selmn aleykm ketebe rabbkm al nefsihir-

rahmeh (Selam sizlere! Rabbiniz rahmeti kendisine prensip edindi)

81

ayetidir.

82

78 lhbah, a.g.e., s. 368.79 lhbah, a.g.e., s. 369.80 Hacc, 22/62.81 Enm, 6/54.82 lhbah, a.g.e., s. 369. Hdim Hseyin, Ehl-i Kurann, 1916 ylnda Hamet Alinin

Saltul-Kurn adl kitap yaymlamasna kadar bu ekilde namaz kldn kaydetmektedir.nyetullah Vezirbd Ahsenl-Beyn adl eserinde ekrlevyi eletirmi ve namazn

muhtevasna ilikin yeni teklifler sunmutur. Daha sonra ekrlevnin rencilerinden biriolan Muhammed Ramazan Saltul-Kurn kem Allemer-Rahmn adl eserinde namazla ilgilibirtakm yeni dzenlemeler getirmitir. lhbah, a.g.e., s. 371.


24/34


190

Namazlarn cem edilmesine kar kan ekrlev, Kuranda mevcut olmad

gerekesiyle tilavet ve sehiv secdelerinin de kt bir bidat olduu grndedir.

Buna karn bayram namazlarn klmak Kurann emri olup bu namazlarda hutbeokunmas da zorunludur. Dier taraftan, teravih ve cenaze namaz diye bir ey

yoktur. Teravih namazn bir bidat ve cehenneme gtren bir sapklk olarak

telakki eden ekrlev,83 rku ve secdesinin bulunmamasndan dolay cenaze

namaznn namaz olarak nitelenmesinin de mmkn olmad kanaatindedir.84

Ekoln bir baka temsilcisi olan Merk ise be vakit namaz kabul etmekle

birlikte, bunun belli bir zamana mahsus olduunu syler. Urducada namazeklinde kullanlan bu kelimenin yerine zellikle salt kelimesini kullanmay

tercih eden Merk, bu kelimenin Kurandaki kullanllarn inceleyenlerin,

bunun her gn be defa ifa edilen bildik namaz olmad gereini greceklerini

savunur. Ona gre Allahn salt emretmekteki gayesi, o dnemde insanlar

eitmekten baka bir ey deildir. Szgelimi, askerler nasl belli vakitlerde bir

araya toplanp kendilerine baz kurallar retiliyor ve birtakm hareketler

yaptrlyorsa, bu durum aynyla namaz iin de geerlidir. Nitekim mescittetoplanma, saflar dzgn tutma, vakte riayet ve sessizlik, hep bu eitime iarettir.

Merk, Namaz [salt] hayaszlklardan ve ktlkten alkoyar mealindeki

Ankebt 29/45. ayette zikri geen fah ve mnker kelimeleri zerinde durur ve

salttan gzetilen maksadn da hayaszlk ve ktlkten alkoyma olduunu,

dolaysyla namazn bu amac gerekletirmeye ynelik bir sebep olmann tesinde

birey ifade etmediini syler ve bylece sebebin her vakit aynyla uygulanmasna

gerek bulunmadn ifade etmek ister. Nitekim o asl sylemek istediini, mezkur

ayette geen, Muhakkak ki en yce olan Allah anmaktr ifadesinin yorumunda

dile getirir: Allah anmak zamanla snrl deildir. Onu her an anmak gerekir.

Binaenaleyh, Allahn her an zikredilmesinin yannda be vakit namazn sz dahi

83 Hdim Hseyin, a.g.e., s. 370.84 Birk, a.g.e., s. 328.


25/34


191

edilemez. Allahn zikredilmesine gelince; bu zikir, baz insanlarn ellerine tesbih

alp klielemi baz ifadeleri terennm etmesi deildir.85

te yandan, namaz konusunda Ahmedddinin ileri srm olduu u tez de

olduka ilgintir: Kuranda kelimelere fazla nem verilmez. Ayn ey farkl

ifadelerle tanmlanabilir. Szgelimi, Allahn hitabn incelediimizde bir yerde

Allah isminin kullanldn, bunun hemen ardndan da Rahman isminin

zikredildiine tank oluruz. Bundan, ibadet edenlere, tesbihi (Allah anmak) kendi

kelimeleriyle formle etme izninin verildii sonucu ortaya kar. Buradan

hareketle Ahmedddn, saltn (namaz) belirlenmi bir formu olduunu reddeder.Ona gre Kuranda kyam, ruk, secde ayr ayr tavsiye edildiinden, insana da

bunlar ayr ayr yapma izni verilmitir. Bu yzden, Allahn zikri, secde ve rk

olmadan sadece kyamda da eda edilebilir. O, ayrca Hd 11/114-116 ve sr

17/78-80 gibi ayetlerden hareketle namazn miktarnn gnde iki vakit olduu

sonucuna varr. Zira bu ayetlerde toplam namazn farz klndn, ancak

bunlardan biri sr suresi 17/79-81. ayetlerde nafile olarak nitelendiinden geriye

iki vakit kaldn belirtir.86

Gelinen bu noktada ekoln namaz konusunda atfta bulunduklar ayetlerden

yaptklar karmlara da birka cmleyle olsa deinmek gerekir. Daha nce de

iaret edildii zere, Ehl-i Kuran namazn rekatlarn Ftr 35/1. ayetinden istinbat

etmektedir.87 Namazda elleri balama konusunda getirdikleri delil ise, Kasas

85 Birk, a.g.e., s. 349. Merk, Tezkire, s. 206-209dan naklen. Bu konuda daha farkl yorumlariin bkz. Baljon, a.g.e., s. 100-101.

86 Baljon, a.g.e., s. 102. Ahmedddnin vefatnn ardndan rencileri namazlarn sayskonusunda ikiye ayrlmlardr. bdullah Ehtar gibi hocasnn izinden gidenler namazn ikivakit olduunu kabul etmiler ve buna bir de her hafta klnan Cuma namazn ilave etmilerdir.Aralarnda Seyyid Makbul Ahmedin yer ald grup ise namazn, sabah, ikindi ve yats olmakzere gnde vakit olduunu savunmutur. Ayrca bu grup, namazn belli bir form iinde

klnmasnn zorunlu olmadn, kiinin nasl houna gidiyorsa yle klabilecei fikrinibenimsemitir. lhbah, a.g.e., s. 374-375.87 lhbah, a.g.e., s. 379.


26/34


192

28/32. ayette geen, vedmum ileyk ([korkudan alan kollarn] kendine ek)

ifadesidir.88

Allaha hamd ile balayan Ftr suresi 35/1. ayetin meali yledir: Hamd,

gklerin ve yerin yaratcs olan ve iki, ve drt kanatl melekleri eliler olarak

grevlendiren Allaha mahsustur... Bu mealdeki ayeti iki, ve drt rekatl

namazlar eklinde yorumlamann ne kadar nesnel olduu problemi bir tarafa,

Kurann salkl ekilde anlalmas noktasnda Arap dilinin verilerini esas

almay temel ilke kabul eden bu yorum sahiplerinin, ecniha kelimesinden rekat

anlamn nasl kardklar gerekten merak konusudur.te yandan Kasas suresi 28/32. ayette yer alan vedmum ileyk ifadesi de Hz.

Musann Allahn kendisine gsterdii mucizeler karsnda yaad korku ve

rperti halini bildirme sadedinde serdedilmi bir ifade olup balam asndan

namazn nasl klnacayla uzaktan yakndan hibir ilgisi yoktur. Kald ki bu,

beklenmedik bir anda rperti verici bir eyle karlaan ve inyisk olarak elini

kolunu ap kendisini koruma durumuna geen insann, korku sebebi ya da nesnesi

ortadan kalktktan sonra kolunu kanadn indirip, kendini toparlamasn dile

getiren deyimsel bir ifadedir.89

b. Kssalar ve Mucizeler

Ehl-i Kuran ekolnn Kuran kssalar ve bu kssalarda zikri geen mucizev

olaylara ilikin yorumlarnda en fazla dikkati eken husus, sz konusu ifade

birimlerini rasyonalize etme gayretidir. Her ne kadar Hfz Eslem gibi baz

ahsiyetler, Kuranda gemi peygamberlere ve erdemli insanlara nispet edilenmucizev olaylar kabul etseler de90 Ahmed Han, Perviz ve Ahmedddnin temsil

ettii genel eilim, mucizelerin tmden reddedilmesi ve bunlarn mecz olarak

88 lhbah, a.g.e., s. 380.89 Ebl-Ksm ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Drul-Fikr, Beyrut, 1977, III, 179;

Eb Abdillh el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1988,XIII, 188.90 lhbah, a.g.e., s. 313.


27/34


193

anlalmas veya szn balamnn mucizeye delalet etmeyecek bir anlam

erevesine oturtulmas gerektii ynndedir.91

Szgelimi, Seyyid Ahmed Han, Bakara uar 50/63 ve Th 20/78. ayette

anlatlan Hz. Musann Kzldenizi gemesi hadisesi hakknda, Mfessirlerin

tamam bu olay bir mucize gibi takdim etmilerdir. Halbuki bu tabiat kanununa

aykrdr demek suretiyle mucizenin imkan konusunda olumsuz bir gr

serdetmitir. Ona gre eer tabiat kanununun aksine bir ey yaplm olsayd,

denizin yarlmas yerine sert bir zemin haline getirilmesi gerekirdi. Dolaysyla,

ortada hilaf- ftrat bir durum yoktur. Zaten Kurann lafzlarnda da byle birdurumun mevcudiyetine dair bir delil mevcut deildir.92 Ahmed Han, Hz.

Musann asasn (denize) vurmas eklinde yorumlanan d-r-b fiilinin yrmek,

mesafe kat etmek anlamna geldiini syler. Bylece ayetin anlam, Biz Musaya

asas yardmyla suyu ekilmi veya alm olan denizde yrmesini vahyettik

eklinde olur. ayet burada bir mucize varsa, o da Hz. Musa ve kavminin sularn

ekildii bir srada denizden gemesi, Firavun ve askerleri geerken sularn

kabararak onlar yutmasdr.93

Ahmed Han bu yorumunun ardndan Batlamyusun Fransada baslan

kitabndan tefsirine dercettii Kzldeniz haritas yardmyla blgeyi tarif eder ve

anlan denizin o dnemlerde imdiki kadar derin ve kabark olmadnn ve iinde

otuz kadar ada barndrdnn delillerini ortaya koyar.94Buna gre Hz. Musa ve

91

Bu anlayn slm dnyasndaki deiik varyantlar hakknda bkz. Mazharuddn Sddk, slmDnyasnda Modernist Dnce, ev. Murat Frat-Gksel Korkmaz, Dergah Yay., st., 1990, s.18 vd.

92 Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 78-82. Nakleden: Dzgn, a.g.m., s. 320-321.93 Buna benzer bir gr Sleyman Ate tarafndan da ileri srlmtr. Bkz. Sleyman Ate,

Yce Kurann ada Tefsiri, Yeni Ufuklar Ner., st., trs., I, 163-164.94 Bu gr hemen hemen aynyla Muhammed Esed tarafndan da savunulmutur. Esed, yle ki

(sonunda) Musa ve beraberindekileri kurtardk; ama tekileri sulara gmverdik mealindekiuar 26/65-66. ayetleri izah ederken unlar syler: Tevrattaki muhtelif atflara baklacakolursa (zellikle k xiv, 2 ve 9), Kzl Denizi geme mucizesi, bu denizin bugn Svey

Kanal olarak bilinen kuzeybat ucunda vuku bulduu anlalmaktadr. Kssann getiialarda buras imdiki kadar derin deildi ve baz bakmlardan Kuzey Denizinin ana ktaylaFrisian adalar arasnda kalan s blm gibiydi; yksek cezir (geri ekilme) hallerinde bu gibi


28/34


194

kavmi gece yars en uygun yollar kullanarak imdiki Svey Kanalnn

bulunduu blgenin en st tarafna gelirler ve deniz ekilirken kayalklarla deniz

arasnda kalan yerden karya geerler. Nitekim Duhn suresi 44/24. ayettekivetrkil-bahre rehv kelimesi de o srada deniz zemininin sudan arnm olduunu

gstermektedir. Hz. Musa ve kavmini takip eden Firavun ve ordusu ise, iin farkna

varmadan denizin ekildii yere girince sularn kabarma zaman geldiinden deniz

bir anda kabarr ve bylece hepsi boulur.95Bylece Ahmed Han, sz konusu olay

her zaman yaanan bir gel-git (med-cezir) olaynn doal bir sonucu olarak takdim

eder. lk bakta olduka makul gibi gzken bu yorumun zerinde biraz

dnldnde tatminkar bir nitelik arzetmedii anlalr. Zira bu yorum, o

dnemin en kudretli adam olan, tabiatyla zamannn her trl enformasyon

imkanna sahip bulunan Firavun ve askerlerinin, anlan blgede teden beri vuku

bulan bu olaydan habersiz olduunu varsaymaktadr ki, byle bir varsaym makul

bir zemine oturtmak pek mmkn gzkmemektedir.96

Yine Ahmed Han, Ashb- Kehfin bir maaraya kapanp, lmeksizin asrlar

boyu mucizev bir uykuya daldklar eklindeki geleneksel izaha da kar kar vebu konuyla ilgili olarakyle bir akl izahta bulunur: Bunlar gerekte lmlerdi

ve havann nfuz edemeyecei bir yerde uzanm bulunan cesetleri mumyalanm

haldeydi. Bu sebepten bir gzleme deliinden bakldnda hibir zarar grmemi

canl vcutlar gibi grndler. Dolaysyla, insanlar onlar grdklerinde

uyuduklarn zannettiler.97

te yandan Ahmet Han, peygamberlerin ilh tabiat kanununun neredicileriolduklarn, oysa mucize telakkisinin yanl ve kural tanmaz bir biimde bu

kanunla elitiini syler. Kutsal kitaplarda zikredilen mucizeler bu nedenle

yerlerde s blgeler plak kalmakta ve geici olarak geilebilir hale gelmekte; ama budurumdayken, an ve iddetli bir med dalgasyla btnyle sulara gmlmektedir. MuhammedEsed, Kuran Mesaj (Meal-Tefsir), ev. Cahit Koytak-Ahmet Ertrk, aret Yaynlar, st.,1996, II, 747-8 (35. dipnot).

95 Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 97-105.96 Birk, a.g.e., s. 313.97 Baljon, a.g.e., s. 48.


29/34


195

sembolik ya da metaforik anlatmlar olarak anlalp yorumlanmaldr. Tabiat

kanunlar deimez niteliklidir.98 slam peygamberine atfedilen tek mucize, onun

byk peygamberlik misyonudur. Bu, mahiyet itibariyle vahiy kaynakl olsa bileaklla uyuan bir durumdur.99

Bu balamda Merk de Ankebt 29/50-52. ayetlere dayanarak Hz.

Peygambere mucize olarak sadece Kurann verildiini ve bunun dnda hibir

mucizesinin bulunmadn savunur. Zira Hz. Peygamber, -onun ifadesiyle- gsteri

yapmak iin deil, insanlar toplumsal helakten korumak iin gelmitir.100 Hfz

Eslem, ekoln bu konudaki grn yle aktarmtr:Hz. Peygambere Kuran dnda hibir hiss mucize verilmemitir. Ne var ki,

baz hadislerde ona ay ikiye yarma gibi mucizeler nispet edilmi ve bazlar bu

mucizeleri Kuranla temellendirme hususunda ar bir tutum sergilemilerdir.

Halbuki sz konusu yarlma, kyametin yaklatna ilikin gstergelerden biri

olup, ayetin Kurandaki balam hibir ekilde Hz. Peygamberle ilgili

deildir.101

Ehl-i Kuran, Hz. Peygamberin hibir hiss mucizesi bulunmad konusunda

hemfikir olmakla birlikte, gemi peygamberlerin ve salih kimselerin birtakm

hiss mucizeler gsterip gstermedikleri konusunda iki gruba ayrlmtr. Daha

nce de iaret edildii zere, balarnda Hfz Eslemin yer ald grup bu konuda

mspet bir tutum sergilerken dier grup mucizeleri tmyle inkar etme fikrini

benimsemitir. Bu grup, Kuranda gemi peygamberlere atfedilen mucizelere

ilikin ifadeleri mecaz olarak yorumlamay tercih etmilerdir. SzgelimiAhmedddn, Bakara suresine ismini veren mehur kssadaki lnn

canlanmasyla ilgili ifade hakknda unlar sylemitir:

98 Aziz Ahmed,Hindistan ve Pakistanda Modernizm veslam, ev. A. Kstn, Yneli Yay., st.,1990, s. 58.

99 Aziz Ahmed, a.g.e., s. 59.100 Birk, a.g.e, s. 347. Merk, Tezkire, mukaddime, s. 94den naklen.101 lhbah, a.g.e., s. 307-308.


30/34


196

Bu kssada sz edilen kii kalp spazm geirmi ve nefes al verii [geici

olarak] durmutur. Bilindii zere, bu durumda, kalp spazm geiren kii ayaa

kaldrlr, elleri ve ayaklar hareket ettirilir. Bylece bazen nefes normale dner.Nitekim bu ayette sz edilen kiiye de ayn ilem yaplm ve olumlu sonu

vermitir. te Kurann, Hani bir cana kymtnz ayetinde anlatlmak istenen

de budur.102

c. Cennet, Cehennem, Berzah ve Rhn Varlklar

Hdim Hseyin, Ehl-i Kuran ekolnn cennet ve cehennem konusunda

gruba ayrldn belirtmektedir. ekrlev ve takipilerine gre cennet vecehennem, gerek varl bulunan mekanlar olup kyamette yaratlacaklardr.

Dolaysyla u an mevcut deillerdir. Mevcut olmalarnn hibir anlam da yoktur.

Hem sonra Allah abesle itigal etmekten mnezzeh bir varlktr.103

Hfz Eslem, Seyyid Makbl Ahmed ve bu ikisini izleyenlere gre cennet-

cehennem ve bunlara nispet edilen zellikler gerek deil semboliktir. Buradaki

sembolizm nzul dneminde yaayan insanlarn kavrayp alglayaca ekildeformle edilmitir. Gnmz insannn cennet-cehenneme ilikin mkafat ve azap

telakkisi ise ok farkldr. Bu yzden cennet ve cehennemin yeniden yorumlanmas

gerekir. Bu balamda, atein yakmasnn, fizyolojik anlamda bedenin yanmas

eklinde bir man ifade etmesi gibi bir zorunluluk yoktur. Daha dorusu,

cehennem atei, insana i dnyasnn/gnlnn yandn hissettiren sknt ve

aclardr.104

Perviz, Ahmedddn, Cafer ah Belvr ve takipilerine gre ise cennet vecehennem, insan hayatndaki iki dneme tekabl etmektedir. yle ki, insan

yaamnn ocukluk ve genlik dnemleri cennet hayatn, gelimesinin sona erip

yalanmas ise cehennemi ifade eder. Bu itibarla, cennet ve cehennem, insan

hayatnn nasllna ilikin tabirlerdir, dolaysyla, bunlar gerek varlklar olan

102 lhbah, a.g.e., s. 314.103 lhbah, a.g.e., s. 353.104 lhbah, a.g.e., s. 353.


31/34


197

mekanlar deildir.105 Ahmed Han da Kurandaki metafizik alana ilikin

anlatmlar tabiata indirgeme abasna kout ekilde yle der: yi eitim grm

bir kii ahiretle ilgili cennet, cehennem gibi mefhumlarn gerek varlklarnnolmadn, bunlarn zevk ve acy temsil sadedinde metaforik olarak kullanldn

bilir.106

Ehl-i Kurana ait bu yorumlar ilk bakta orijinal zannedilebilir. Ancakslam

dnce ve kltr tarihine baktmzda, bu tarz bir cennet ve cehennem

yorumunun daha hicr II. asrn ilk yarsnda ar i frkalar (Gult- ia)

tarafndan retildiine tank olmaktayz. Mesela ar i frkalardanMansriyyenin kurucusu Eb Mansur el-cl (. 123/741), cennet ve cehennemin

gerek varlklar olmad kabulnden hareketle cennetin bu dnyada nail olunan

nimetlerden, cehennemin ise yine bu dnyada ekilen ac ve straplardan ibaret

olduunu sylemitir.107Yine bir ar i frka olan Hattbiyyenin -ki bu frkann

kurucusu olan Ebl-Hattb el-Esednin (. 138/755) Btniyye-smiliyye

hareketinin dnsel ve rgtsel yaplanmasna nclk ettii bilinmektedir-

Muammeriyye kolu da cenneti insanlarn bu dnyada nail olduklar hayrlar venimetler, cehennemi de dnyada maruz kalnan sknt ve elemler eklinde

yorumlamtr.108

Yine bu tarz bir yoruma hicr IV./X. asrn ortalarnda Basrada ortaya kan ve

pek ok kaynakta u veya bu ekilde Btniye-smiliyye frkasyla irtibatlandrlan

hvn- Safda da rastlamaktayz.109 hvn- saf, Kuran ifadelerini tefsirde esas

105 lhbah, a.g.e., s. 354.106 Dzgn, a.g.e., s. 321.107 Eb Mansr Abdulkahir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar: el-Fark Beynel-Frak,

nsz ve notlarla eviren, E. Ruhi Flal, TDV. Yay., Ankara, 1991, s. 187.108 Ebl-Hasen Ali b. smail el-Ear, Makltl-slmiyyn vehtilful-Musalln, nr.

Muhammed Muhyiddin Adlhamid, Beyrut, 1990, I, 77-78; Ebl-Feth Muhammed b.Abdlkerm e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, Beyrut, ts., I, 183; Badd, a.g.e., s. 192.

109

rif Tmir, baz smiliyye alimlerinin bu konuda yle sylediklerini nakletmektedir: hvn- Saf risleleri, Kurandan sonra Kuran veya ilmin Kurandr. Nasl ki (bu) Kuran, vahyinKurandr. Ayn ekilde Risleler de immetin ve nbvvetin Kurandr. Bkz. rif Tmir,


32/34


198

aldklar alegorik yntem erevesinde yaratl, Adem, eytan, Hesap Gn,

Cennet ve Cehennem gibi tm metafizik temalarn sembol olarak telakki edilmesi

ve bunlarn mecazi ekilde anlalmas gerektiini sylemektedir. Buna grecehennem, ay feleinin altnda bulunan kevn ve fesad (olu ve bozulu) lemi ve

cahil-bilgisiz insanlarn bu lemde maruz kaldklar elem ve aclar; cennet ve

cennetteki nimetler ise, akn hikmetleri kavrama yetisine sahip olan, cahilliin

kirinden arnm, temiz ve olgun ruhlarn ykseli mekan, gerek hayat (drul-

hayevn) ve ruhlar lemidir.110

Ehl-i Kuran ekolnn melek, eytan ve cin gibi ruhani varlklara ilikinyorumlar da genel kabul gren anlaytan olduka farkl bir mahiyet arzeder.

Esasen ekoln bu konudaki grleri de kssalarda bahis konusu edilen mucizev

olaylara ynelik yorumlaryla rtr. Zira burada da akl belirleyici rol oynamakta

ve sz konusu varlklar tamamen akln alg dzeyine indirgenmeye allmaktadr.

Melekler, insandaki sezgisel bili, sudaki akkanlk ve tataki katlk gibi,

yaratlm nesnelerin hususiyetleridir. Kurn terminolojide melek kavramnn

ikincil anlam, ktlkleri ortadan kaldrma mcadelesinde insan cesaretlendirenilh kaynakl bir moral destektir. eytan, yoldan km bir melek olarak,

metaforik bir biimde Kuranda atein yarat olarak zikredilmitir. Bu, insann

kt tabiatna iaret eder. Kuranda cin ve eytanla ilgili anlatlan hususlar,

Ahmed Han tarafndan animistik folklordaki verilerden hareketle izah edilmeye

allr. Zira, yalnzca Araplar deil, ortaadaki Yahudiler ve Zerdtler de

ateten yaratlm ve insana olan muameleleri iyi ya da kt olan insanst

grnmez yaratklarn varlna inanmlardr. Ahmed Han, Kuranda cin

kelimesinin be yerde canla ayn anlama geldiine ve paganlarn -gerek varl

Hakkatuhvnis-Saf ve Hullnil-Vef, Beyrut, 1966, s. 17. Bu konuda ayrca bkz. MustafaGlib, Trhud-Davetil-smiliyye, Drul-Endels, Beyrut, 1965, s. 163.

110

hvn- Saf, Resil hvnis-Saf, Dru Sdr, Beyrut, ts., I, 45; IV, 111, 120. Btniyye-smiliyyenin cennet ve cehenneme ilikin benzer alegorik tevilleri iin ayrca bkz. EbYakb es-Sicistn,Kitbul-ftihr, nr. Mustafa Glib, Drul-Endels, y.y., 1980, s. 92-97.


33/34


199

bilmeksizin- bunlara olan inancna iaret eder. Bunlar Kuranda ktlk (er),

hastalk ve dier uygunsuzluklarn projeksiyonlardr.111

te bu aklletirme abas ierisinde Ahmed Han, eytann da tpk melek gibi

bir kuvve olduunu ileri srer. O, bu konuda bn Arab arihlerinden ve baz

hadislerden deliller getirir. Bunlara gre lemde mevcut bulunan kuvve-i vehmiyye-

i klliyye blistir ve tek tek insanlarda bulunan kuvve-i vehmiyye ise blisin

zrriyetidir. Bir gre gre de nefs-i emmre blisin zrriyetidir. Nitekim bu

husus, phesiz biz insan yarattk ve nefsinin ona ne fsldadn da pekala

biliriz

112

ve phesiz nefis ktl emreder

113

gibi ayetlerle de teyitedilmitir.114

Sonu ve Deerlendirme

Ehl-i Kuran ekol, slm dnyasnn ok ynl buhranlarla alkaland 19.

yzylda ngilizlerin igali altnda bulunan Hint alt ktasnda ortaya km bir

ekoldr. Ekol, her ne kadar Abdullah ekrlev tarafndan kurumlatrlmsa da

dnsel temelleri daha nceden Seyyid Ahmed Han tarafndan atlmtr. Ekoln

ortaya kna zemin hazrlayan pek ok faktrden sz etmek mmkn olmakla

birlikte, bunlarn tm Mslmanlar iinde bulunduklar bu olumsuz durumdan

nasl kurtulabilir? sorusuna tatminkar bir cevap bulma abasna irca edilebilir.

Ekoln temsilcileri, bu aray erevesinde, Niin bu hale geldik? sorusuna

medar olan tm problemleri, Geleneksel slm algs yznden eklinde

kestirme bir cevapla zmlemi gzkmektedir. Zira, yaadklar dnemdeki

mevcut olumsuzluklarn tm sorumluluu, bata hadis olmak zere tmylegemiten tevars edilen slm kltr mirasna yklenerek ibadetler dahi

geleneksel formlarndan soyutlanarak yeni kalba sokulmaya allmtr. Bu

arada, Mslmanlarn gndelik yaamda karlatklar problemlerin zmne

111 Aziz Ahmed, a.g.e., s. 59.112 Kf, 50/16.113 Ysuf, 12/53.114 Birk, a.g.e., s. 309. Ahmed Han, Tefsrul-Kurn, I, 58-59dan naklen.


34/34


hibir katks bulunmayan efaat, berzah hayat ve sann tekrar yeryzne dn

gibi tartmal konular zerinde de yeni speklasyonlar retilmitir.

te yandan Ehl-i Kuran, teorik ve pratik nitelikli tm problemlerin

zmnn Batda veya Batya zg deerlerde mevcut olduunu genel bir

prensip kabul etmitir. Bu temel prensibin doal sonucu olarak da slm deer ve

retiler o dnemin en popler felsef doktrinleri olan rasyonalizm ve natralizmin

onad anlay ve kabuller ekseninde yorumlanmtr. Hadis, en bandan devre

d brakld iin, sz konusu yorum anlayndan en fazla nasibini alan nass

Kuran olmu ve bu balamda her ey Kuranda aranmtr. Ancak Kuranngerek mcmel bir kitap olmas, gerekse rasyonalist paradigmayla rtmeyen

birtakm ifadeler iermesi baz ciddi skntlara yol amtr. Bu skntlar ama

giriiminde ise nce kelimelerin szlk anlamlar kurcalanm ve bugn de kimi

evrelerde tank olunduu gibi, ilgili kelimenin Kuran terminolojisinde karl

bulunmayan ama temellendirilmek istenen gre uygun den szlk anlam esas

alnm; kimi zaman da, szgelimi, kelimesinin zikredildii bir ayet, metinsel

balama hi itibar edilmeksizin akam namaznn farzna delil gsterilebilmitir.Kuran kssalarnda geen baz mucizev olaylar ise tabiat kanununa aykr olduu

gerekesiyle ou zaman mecz olarak yorumlanmtr.

zetle, Ehl-i Kuran ekolnn mmessilleri nezdinde 19. yzyl Batdan

mlhem akl tamamen nassa egemen klnm ve bylece szmona hurafeden,

efsaneden arnm bir rasyonel din ihdas edilmeye allmtr. Ne var ki, teorik

dzeyde, 19. yzyl Mslmanlarn epeevre kuatan ok ynl geri kalmlkbadiresini ama iddiasyla ortaya kan bu ekol, pratikte salam temellere dayanan

radikal bir zm nerisi sunmak yerine dinin taabbud ynn reforme etme ve

baz fkh tadilatlar yapma yoluna gitmitir.

Documents

TEFSİR TARİHİNDE EHL-İ KUR’AN EKOLÜ-34s-Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK