Broj 12, 2014.

Tehnika

i praksa

Čačak

Tehnika i praksa, broj 12, 2014.

Glavni i odgovorni urednici Ivo Vlastelica Radisav Đukić

Tehnički urednik Aleksandar Damnjanović Marija Nikolić

Lektori Vesna Petrović Ana Bjekić

Štampa Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak

Format 24 x 17 cm

Tiraž 300

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд

62

TEHNIKA i praksa / glavmi i odgovorni urednici Ivo Vlastelica, Radisav \uki}.- 2010, br. 1 (april)- . - ^a~ak (Svetog Save 65) : Visoka {kola tehni~kih strukovnih studija, 2010- (^a~ak : Visoka {kola tehni~kih strukovnih studija). – 24 cm

Polugodi{nje ISSN 2217-2130 = Tehnika i praksa COBISS.SR-ID 174764812

Broj 12, 2014.

Glavni i odgovorni urednici Ivo Vlastelica Radisav Đukić

Uređivački odbor

Slavko Arsovski, Mašinski fakultet, Kragujevac Zora Arsovski, Ekonomski fakultet, Kragujevac Miroslav Bjekić, Tehnički fakultet, Čačak Boban Bjelić, Fakultet tehničkih nauka, Kosovska Mitrovica Vladimir Katić, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad Milivoj Klarin, Fakultet tehničkih nauka, Zrenjanin Miloš Kojić, Univ. of Texas medical center at Houston, USA Miodrag Lazić, Mašinski fakultet, Kragujevac Vidosav Majstorović, Mašinski fakultet, Beograd Aleksa Maričić, Tehnički fakultet, Čačak Vladica Mijailović, Tehnički fakultet, Čačak Dragan Milanović, Mašinski fakultet, Beograd Bogdan Nedić, Mašinski fakultet, Kragujevac Ratko Nikolić, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad Petar Nikšić, Visoka škola teh. strukovnih studija, Čačak Milan Perović, Mašinski fakultet, Podgorica Nenad Radović, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd Karlo Rajić, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd Radomir Slavković, Tehnički fakultet, Čačak Dojčilo Sretenović, Visoka škola teh. strukovnih studija, Čačak Mališa Žižović, Tehnički fakultet, Čačak

Izdavač

Visoka škola tehničkih strukovnih studija Svetog Save 65, 3200 Čačak, Srbija

Tel. +381 (0)32 / 222-321 www.visokaskolacacak.edu.rs

E-mail: tehnikaipraksa@vstss.com

SADR@AJ

1. UPOTREBA SCADA SISTEMAKAO INTELIGENTNOG SISTEMA U ENERGETICI ..............................................6 Dojčilo Sretenović, Jelena Sretenović, Branko Crnogorčević

2. ANALIZA UŠTEDE ELEKTRIČNE ENERGIJE KOMPENZACIJOMREAKTIVNE SNAGE SA KONKRETNIM PRIMEROM .........................................7 Mojićević Duško, Dojčilo Sretenović

3. IZBOR TIPA KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJEU ZAVISNOSTI OD PRISUSTVA VIŠIH HARMONIKA ...................................... 8 Dragan Brajović, Zdenko Kostecki, Gujaničić Miloš

4. PRILOG IZBORU OPTIMALNOG NAČINA KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJE..........................................................................................9

Dragan Brajović, Milorad Jovanović

5. UTICAJ TEMPERATURE NA EMISIJU SVETLOSTI I ŽIVOTNI VEK LEDIZVORA SVETLOSTI...............................................................................................10 Dragan Brajović, Saša Milovanović, Radoš Gujaničić

6. PRIMENA REZONANTNOG UZEMLJENJA U SREDNJENAPONSKIMMREŽAMA................................................................................................................11 Dragan Brajović, Dražen Dokić, Predrag Vulin, Marina Stamenković

7. PRENAPONI I ZAŠTITA U ELEKTIČNIM INSTALACIJAMA ............................12 Dragan Brajović, Igor Ilić, Zoran Ikodinović

8. UTICAJ VIŠIH HARMONIKANA RAD KONDENZATORSKIH BATERIJA.........................................................13 Dragan Brajović , Nenad Milićević

9. METODE LOCIRANJA I POPRAVKE PROBOJANA SPOLJNOJ IZOLACIJI PODZEMNOG VISOKONAPONSKOG

UPE ENERGETSKOG K ABLA ................................................................................14Dragan Brajović, Nenad Veselinov, Krstev Saško

10. MERENJA NA ELEKTRIČNIM INSTALACIJAMA NISKOG N APONA....................................................................................................16

Dragan Brajović, Zoran Kazaković, Stanković Nenad

11. PODEŠAVANJE PARAMETARA PID - REGULATORA U DIKTIR SISTEMUPRIMENOM SCADA SISTEMA SIMATIC.............................................................17 Slobodan Đukić, Dejan Đorđević

12. PRIMENA GATEWAY RTL UREĐAJA U SISTEMU UPRAVLJANJA BLOKOMTERMOELEKTRANE „NIKOLA TESLA-A“ ..........................................................18 Miloš Kuzmanović, Bojan Jovanović, Siniša Vukojević, Saša Božić, Marko Tošković

13. RECIKLIRANJE SOLARNIH PANELA ............................................................. ...20 Slavko Vardić, Nebojša Paunović, Mirko Milošević

14. KAZANSKA ZAŠTITA ENERGETSKIH TRANSFORMATORA.........................21 Slavko Vardić, Zoran Stanković, Aleksandar Maksimović

15. REALIZACIJA DTW ALGORITMA KORIŠĆENJEM MATLAB-A.....................22 Goran Ljubić, Marko Surudžić, Branko Marković

16. IZBOR MAZIVA ZA PODMAZIVANJE MEHANIČKIH PRENOSNIKA............23 Tanja Milenković

17. KALIBRACIJA - PROFIL ŠTAMPARSKE MAŠINE.............................................24 Vojislav Radonjić, Ivana Belić, Maja Maslaković,

Đorđe Vučićević, Dalibor Marković

18. MESTA I UZROCI NASTAJANJA MIRISA U AMBALAŽI.................................25 Vojislav Radonjić, Aleksandra Popović, Ana Radanović, Slobodanka Bandukić

19. AUTOMATSKA INSPEKCIJA ŠTAMPE WV 3000 SIS ..................................... ..26 Vojislav Radonjić, Milo Labović, Dragan Luković, Borislav Samočeta

20. KARAKTERISTIKE BOJA......................................................................................27 Vojislav Radonjić, Milan Martinović, Ana Vujičić, Ivana Cvetković, Nataša Pavlović

INDEKS AUTORA ................................................................................................28

UPUTSTVO AUTORIMA ........................................................................................30

UPOTREBA SCADA SISTEMA KAO INTELIGENTNOG SISTEMA U ENERGETICI

Dojčilo Sretenović1, Jelena Sretenović2, Branko Crnogorčević3

REZIME Ovaj rad predstavlja pregled inteligentih sistema za nadzor i upravljanje i primenu

računarskih mreža u njemu. Svoj strelovit razvoj, opšte prihvatanje, kao i otvaranje novih područja primene uveliko se može pripisati razvoju informatičkih tehnologija koje su osnova svih SCADA sistema.

Prekretnica u razvoju ovakvih sistema je uslovljena razvojem mikro-računara, kao i upotreba otvorenih komunikacionih protokola čija je primena uveliko olakšala integraciju sistema nadzora, upravljanja i omogućila upotrebu opreme šireg spektra. U novije vreme najveći napredak koji su ovi sistemi doživeli jeste primena internet tehnologije, čime su značajno povećane mogućnosti, ali otvorena i pitanja sigurnosti sistema.

Ključne reči: inteligentni sistemi, scada, mreže, upravljanje, nadzor, automatika, protokoli.

USING SCADA SYSTEM AS AN INTELIGANCE SYSTEM IN ENERGETICS

ABSTRACT This work represents the review of intelligent systems and appliance of computer

networks in it. Their straight development, wide acceptance, as well as the opening of the new areas of appliance can widely be accredited to development of the information technology which is the foundation of every SCADA system.

Milestone in development of this kind of system is stimulated with the development of micro- computer, as the usage of open communication protocols which appliance widely facilitated integration of systems of control and management and allowed usage of numerous equipment. Recently the biggest improvement which these systems experienced is the appliance of internet technologies, which considerably expanded possibilities, but also opened the questions of security systems.

Key words: intelligent systems, scada, networks, controlling, intendance, automatics, protocols.

1 VSTSS, Čačak 2 Doktorand Elektrotehničkog fakulteta, Beograd 3 Institut "Dr Simo Milošević", Igalo

ANALIZA UŠTEDE ELEKTRIČNE ENERGIJE KOMPENZACIJOM REAKTIVNE SNAGE SA KONKRETNIM

PRIMEROM

Mojićević Duško 1, Dojčilo Sretenović 2

REZIME U ovom radu pokazano je kolika je ušteda električne energije kompenzacijom

reaktivne snage pomoću kondenzatorskih baterija – date su procentualne vrednosti uštede. Objašnjen je pojam reaktivne snage, faktora snage.Rečeno je koje vrste kompenzacije postoje ,koji su načini kompenzacije kondenzatorskim baterijama, kako se vrši popravka faktora snage. Na primeru rađenom u “Fabrici Autombila Priboj” - (FAP-u), pokazana je veličina uštede električne energije kao i ekonomska dobit ulaganja u kompenzaciju reaktivne energije kodenzatorskim baterijama.

Ključne reči: reaktivna snaga, kompenzacija, kondenzatorske baterije, factor snage, ušteda električne energije.

THE ANALYSIS OF SAVINGS OF ELECTRICAL ENERGY BY COMPENSANTION OF THE REACTIVE POWER WITH THE

CONCRETE EXAMPLE

ABSTRACT This paper presents the amount of savings of electrical energy by compensation of

the reactive power using condensing batteries- percentage values of savings have been given. The concept and factor of reactive power have been explained.

Different kinds of compensation of the condensing batteries have been alos presented as well as the method for fising the power factor. The example of “ Car Factory Priboj” (FAP) demonstrates the amount of energy savings as well as the economic benefits of investments into the compensation of of condensing batteries.

Key words: reactive power, condensig battery, power factor, energy savings.

1. REAKTIVNA SNAGAInduktivni potrošači (asinhroni motori, transformatori, prigušnice,

fluocevi...) u toku rada iz mreže povlače pored aktivne snage koja se pretvara u koristan rad i reaktivnu snagu koja se koristi za stvaranje magnetnog polja. Prisustvo reaktivne energije u sistemu ima negativne posledice i ako ne vrši koristan rad, reaktivna energija opterećuje prenosne vodove. Prividna snaga nekog sistema je vektorski zbir aktivne i reaktivne snage sistema, kao što je prikazano na slici 1.

1Priboj 2VŠTSS, Čačak

IZBOR TIPA KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJE U ZAVISNOSTI OD PRISUSTVA VIŠIH HARMONIKA

Dragan Brajović1, Zdenko Kostecki2,Gujaničić Miloš1

REZIME Mnogi električni uređaji za obavljanje svog normalnog rada pored aktivne koriste i

reaktivnu energiju. Kada se potrošači snabdjevaju reaktivnom energijom iz energetskog sistema, javljaju se povećani padovi napona i dodatni gubici energije u generatorima, transformatorima i vodovima. Zato je potrebno izvršiti kompenzaciju reaktivne energije na licu mjesta kod potrošača pri čemu moramo mjerenjem provjeriti prisustvo viših harmonika, i na osnovu toga i veličine reaktivne snage, odrediti tip kompenzacije. Ključne reči: Kompenzacija reaktivne energije, viši harmonici, faktor snage.

SELECTING THE TYPE OF REACTIVE POWER COMPENSATION ACCORDING TO THE PRESENCE OF HIGHER

HARMONICS

ABSTRACT Many electrical devices for performing their normal work besides active and

reactive energy use. When consumers are supplied with reactive power from the energy system, there are increased voltage drops and additional energy losses in generators, transformers and transmission lines. Therefore, it is necessary to compensate reactive power on-site with customers whereby we check by measuring the presence of harmonics, and on the basis of size and reactive power, determine the type of compensation.

Key words: Reactive power compensation, higher harmonics, power factor.

1 VŠTSS, Čačak 2 Arcelor Mittal, Prijedor

PRILOG IZBORU OPTIMALNOG NAČINA KOMPENZACIJE REAKTIVNE ENERGIJE

Dragan Brajović1, Milorad Jovanović2

REZIME: Tokom poslednjih nekoliko godina, interesovanje za kompenzaciju reaktivne

energije progresivno raste, uglavnom zbog načina na koji snabdevač naplaćuje potrošnju reaktivne energije potrošačima. Štaviše, cena električne energije raste i samim tim stimuliše velike industrije i individualne kupce da smanje potrošnju. Glavni cilj je smanjiti protok reaktivne energije kroz sistem snabdevanja i održavanje faktora snage krajnjeg potrošača iznad 0,95 zbog drugačijeg načina tarifiranja utrošene energije.

Ključne reči:Reaktivna energija, kompenzacija reaktivne enrgije, viši harmonici, kondenzatorske baterije, ušteda energije.

ADDITION TO SELECTION OF THE OPTIMAL RACTIVE POWER COMPENSATION

ABSTRACT: Over the last few years, interest in reactive power compensation is progressively

increasing, mainly because of the way suppliers charge the consumption of reactive power to consumers. Moreover, electricity price increases and thus stimulates large industries and individual customers to reduce consumption. The main goal is to reduce the flow of reactive energy through a system of supply and maintenance of power factor above 0, 95 at the consumer because of the different ways of calculating cost of energy consumed.

Keywords: Reactive energy, compensation reactive energy, capacitor banks, saving energy.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak 2 PD RB Kolubara, Lazarevac

UTICAJ TEMPERATURE NA EMISIJU SVETLOSTI I ŽIVOTNI VEK LED IZVORA SVETLOSTI

Dragan Brajović1, Saša Milovanović1, Radoš Gujaničić1

REZIME U radu je detaljno prikazan uticaj temperature na LED (Light Emitting diode –

svetleća dioda) izvore svetlosti, najčešći problemi i nedostaci sadašnjih LED izvora svetlosti, kao i načini za rešavanje pojedinih problema i usavršavanje trenutnih performansi. Cilj analiza je unapređenje kvaliteta LED izvora svetlosti i ukazivanje na greške proizvođačima koji pokušavaju da svojim nerealnim prikazivanjem karakteristika uređaja zadobiju prednost u odnosu na konkurenciju.

Ključne reči: uticaj temperature, problemi i nedostaci, unapređenje kvaliteta.

INFLUENCE OF TEMPERATURE ON EMISSION OF LIGHT AND LIFETIME OF LED LIGHT SOURCES

ABSTRACT The paper presents not only the influence of temperature on the LED light sources, which is the most common problem and shortcoming of today’s LEDs, but the ways of solving problems and improving LED performances as well. The aim of the analysis is to improve the quality of LED lights, and to indicate potential errors manufacturers make, when they present unrealistic portrayals of devises, while trying to gain advantage over the competitors. Key words: temperature influence, problems and shortcomings, quality improving.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

PRIMENA REZONANTNOG UZEMLJENJA U SREDNJENAPONSKIM MREŽAMA

Dragan Brajović1, Dražen Dokic1, Predrag Vulin1, Marina Stamenković2

REZIME U današnjoj praksi koristi se više načina uzemljenja srednjenaponskih mreža.

Odluka o načinu uzemljenja sprovodi se na osnovu specifičnosti mreže priključene na transformatorsku stanicu. Pri tome je potrebno uzeti u obzir i planska rešenja iz trogodišnjeg i petogodišnjeg plana razvoja srednjenaponske distributivne mreže, kako bi se već u početku stvorile dobre podloge za najbolji način izvođenja uzemljenja mreže. Rezonantno uzemljenje mreže postiže se spajanjem Petersenove prigušnice u neutralnu tačku srednjenaponske mreže i automatskim podešavanjem radne tačke Petersenove prigušnice u neposrednu blizinu, ili za slučaj produženog pogona sa trajnim zemljospojem, u samu rezonantnu tačku. Za razliku od induktivnog uzemljenja neutralne tačke srednjenaponske mreže, Petersenova prigušnica je kontinualno promenljiva.

Ključne reči: Srednjenaponske mreže, Rezonantno uzemljenje, Petersenova prigušnica, radna tačka.

APPLICATION OF RESONANT GROUNDING OF MEDIUM VOLTAGE NETWORK

ABSTRACT There are several different approaches to earthing a neutral point in MV networks.

The approach varies from one substation to another and is dependent on parameters of a network connected to specified substation. Therefore, three or five years network development plans should also be taken into consideration in the context of the selection of neutral point method.

Resonance earthing is achieved by connecting arc suppression coil, often named Petersen Coil, to the neutral earthing point of high-voltage electrical networks. Petersen Coil is automatically tuned close to the network resonance point or in the resonance point during the extended system operation under permanent earth fault. In comparison with reactors used for earthing, Petersen coil is continuously adjustable.

Key words: Medium voltage network, Resonant grounding, Petersen coil, operating point.

1VŠTSS Čačak 2TRZ Čačak

PRENAPONI I ZAŠTITA U ELEKTIČNIM INSTALACIJAMA

Dragan Brajović1, Igor Ilić2, Zoran Ikodinović 1

REZIME U radu je detaljno prikazana zaštita elektičnih instalacija od pojave bilo koje vrste

prenapona koji mogu štetno uticati na samu elektičnu instalaciju, kao i na uređaje koji su priključeni na nju. Zaštita elektičnih instalacije od pojave bilo koje vrste prenapona je zasnova kvalitetnoj izradi kako spoljašnje, tako i unutrašnje gromobranske instalacije. Samo kvalitetnom izradom spoljašnjih i unutrašnjih gromo-branskih isntalacija, prateći važeće standarde i popise elektične instalacije se mogu zaštititi od prenapona, koji su česta pojava u elektičnim instalacijama.

Ključne reči: Unutrašnja gromobranska instalacije,podela prenaponskih kategorija i uređaja za zaštitu od prenapona.

THE SURGES AND PROTECTION IN ELECTRIC INSTALLATIONS

ABSTRACT This paper presents a detailed protection of electrical installation from the

occurrence of any kind of surge voltage that may adversely affect the electric installation itself, as well as the devices connected to it. Protection of electrical installations from the occurrence of any type of surge voltages is based on high-grade design of the external as well as the internal lightning protection installation. Only high-quality production of internal and external lightning protection installations following the applicable standards and regulations of electrical installations can be protected from surge voltage, which is a common phenomenon in electric installations.

Key words: Internal lightning protection installation, the division of surge voltage category and devices, surge voltage protection.

1 VŠTSS Čačak 2 S.Z.T.R GILE , Mladenovac

UTICAJ VIŠIH HARMONIKA NA RAD KONDENZATORSKIH BATERIJA

Dragan Brajović1 , Nenad Milićevć1

REZIME U ovom radu je pokušano da se približi značaj kvaliteta električne energije, ko ga

narušava i kako obezbediti da se zadrži kvalitet električne energije. Navedeni su glavni izvori koji narušavaju kvalitet i oprema sa kojom se može izbeći narušavanje u kvalitetu.

Dat je akcenat snimanju distributivne mreže i pravilnom odabiru opreme sa kojom može postići veći kvalitet ili bar zadržati postojeći. Od opreme najviše se koriste kondezatorske baterije i prigušnice.

Na kraju rada je dat i primer kako pogrešno odabrana kompezatorska oprema može na sebe samu da utiče negativno.

Ključne reči: kvalitet električne energije, kondezatorske baterije, viši harmonici, prigušnice, norma EN50160.

THE IMPACT OF HIGHER HARMONICS ON THE WORK OF CONDENSER BATTERIES

ABSTRACT This paper is an attempt to approach the importance of the quality of electric

power, analyse of who affects it and how to maintain the quality of electricity. We have listed the main sources that influence the quality and equipment that can beused to avoid the distortion of the quality.

We have given the emphasis to the recording of the distribution network and the proper selection of equipment with which can help achieve a higher quality or at least keep an existing one. The most frequantly used equipment are condenser batteries and reactors.

At the end of the paper we gave an example of how wrong selected condenser equipment may affected itself negatively.

Keywords: power quality, condenser batteries, higher harmonics, chokes, EN50160.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak

METODE LOCIRANJA I POPRAVKE PROBOJA NA SPOLJNOJ IZOLACIJI PODZEMNOG VISOKONAPONSKOG

UPE ENERGETSKOG KABLA

Dragan Brajović1 , Nenad Veselinov1, Krstev Saško1

REZIME U ovom radu prikazana je metoda lociranja proboja na spoljnoj izolaciji

energetskog kabla izrađenoj od polietilena sa osnovnom kablovskom izolacijom između provodnika i plašta od umreženog polietilena, kao i postupak popravke izolacije na mestu kvara.

Sadržaj rada obuhvata najčešći slučaj oštećenja spoljne izolacije tokom instalacije kabla unutar rova i metodu lokacije defekta putem propaljivanja mesta kvara i lociranjem pomoću generatora jednosmernog napona, magnetometra i sondi, korišćenjem opreme s5000 AXXIS kompanije Bicotest, a potom i efikasnog uklanjanja kvara. Akcenat je na realnom prikazu situacije koja je uobičajena u praksi i zasniva se konkretnom primeru sa korišćenjem savremene opreme i materijala.

Na kraju rada je izveden zaključak o karakteristikama i specifičnostima korišćene opreme i metode rada uz osvrt na ograničenja koja postoje u skladu sa karakteristikama oštećenja.

Ključne reči: UPE kablovi, proboj spoljne izolacije, lociranje kvara, oprema za ispitivanje, izolacioni materijali.

THE METHODS FOR LOCATING AND FIXING THE DAMAGE OF THE EXTERNAL ISOLATION OF THE UNDERGROUND HIGH

VOULTAGE XLPE ELECTRIC POWER CABLE

ABSTRACT This paper presents the methods for locating the fault on the external isolation of

electric power cable made from polyethylene with the basic cable isolation between the conductor and the sheath made form the network polyethylene, as well as the procedure of fixing the isolation on the specified fault spot.

The content of the paper includes the most common case of damaging of external insulation during the cables installation inside the trench with method of defect location by burning the fault using DC voltage generator, magnetometer and testing probes, and subsequent efficient fault rectification. The emphasis is on realistic presentation of the situation, which is common in practice and is based on the specific example of the use of modern equipment and materials.

The conclusion of the paper presents the characteristics and unique features of the equipment used as well as the methods of work with reference to the restrictions related to the characteristics of the damage.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Čačak

Keywords: UPE cables, penetration of external insulation fault location, testing equipment, insulating materials.

MERENJA NA ELEKTRIČNIM INSTALACIJAMA NISKOG NAPONA

Dragan Brajović1 , Zoran Kazaković1, Stanković Nenad1

REZIME U ovom radu prikazan je kratak pregled merenja na električnim instalacijama

niskog napona. Glavni cilj ovog rada je da opiše izvođenje individualnih merenja na električnim

instalacijama niskog napona. Svi načini merenja i praktičnog izvođenja prikazani su odgovarajućim mernim konfiguracijama na slikama.

Ključne reči: merenja, električne instalacije, merni instrumenti.

MEASUREMENTS ON LOW-VOLTAGE ELECTRICAL INSTALLATIONS

ABSTRACT This paper presents the summary of measurements on low-voltage electrical

installations. The main objective of the paper is to describe the performance of individual

measurements on low-voltage electrical installation. Each specific type of measurement and practical performance of the measurement are presented in various installation configurations in the pictures.

Keywords: measurements, electrical installations, measurement instruments.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

PODEŠAVANJE PARAMETARA PID - REGULATORA U DIKTIR SISTEMU PRIMENOM SCADA SISTEMA SIMATIC

Slobodan Đukić1, Dejan Đorđević2

REZIME Podešavanje PID – kontrolera je prilagođavanje svojih parametara na optimalne

vrednosti za dobijanje željenog odgovora upravljanog sistema. Prilikom podešavanja, stabilnost sistema je osnovni uslov. Podešavanje PID – kontrolera je izuzetno težak zadatak jer ono mora da zadovolji složene kriterijume u okviru ograničenja PID kontrole, iako poseduje samo tri parametra koje je relativno lako objasniti.

Postoji nekoliko metoda za podešavanje. Najbolji način podešavanja često uključuje podvrgavanje sistema na postepenu promenu ulaza, merenje izlaza kao funkcije vremena i korišćenje ovih merenja za određivanje parametara.

Ključne reči: PID kontroler, DIKTIR sistem, SCADA sistem, SIMATIC, regulacija pritiska, podešavanje PID – kontrolera.

SETTING PARAMETERS PID - CONTROLLER IN DIKTIR SYSTEM USING SCADA SYSTEM SIMATIC

ABSTRACT PID tuning is the adjustment of its control parameters to the optimum values for

the desired response of controlled system. When tuning, stability of the system is a basic requirement. PID tuning is an exceptionally difficult problem, even though there are only three parameters and in principle it is simple to describe, because it must satisfy complex criteria within the limitations of PID control.

There are several methods for tuning. The best tuning method often involves subjecting the system to a step change in input, measuring the output as a function of time, and using this response to determine the control parameters.

Key words: PID controller, DIKTIR system, SCADA system, SIMATIC, pressure regulation, PID tuning.

1 Fakultet Tehničkih Nauka, Čačak 2 RB Kolubara – Prerada, Vreoci

PRIMENA GATEWAY RTL UREĐAJA U SISTEMU UPRAVLJANJA BLOKOM TERMOELEKTRANE „NIKOLA

TESLA-A“

Miloš Kuzmanović1, Bojan Jovanović2, Siniša Vukojević2, Saša Božić 3 i Marko Tošković 4

REZIME: Automatsko upravljanje i nadzor PLC (Programmable Logic Controller) i SCADA

(Supervisory Control And Data Acquisition) sistemom pojedinih pogona termoelektrane "Nikola Tesla" A (TENT A) urađeno je sukcesivno počev od 2003. godine. U tu svrhu instalirani su kao nezavisne celine PLC i SCADA sistemi za potrebe automatizacije blokova A1 do A6. Pored navedenih instalacija, upravljački sistemi su ugrađeni i u: pogon opšte grupe električnog napajanja, toplifikacioni pogon, pogon hemijske pripreme vode, pogon dopreme uglja i pogon odmrzavanja vagona.

U radu je opisano rešenje razmene podataka DCS (Supervisory Control And Data Acquisition) sistema, između različitih i udaljenih delova postrojenja . Ukratko, kroz jednu računarsku mrežu izvršava se obostrana razmena svih signala između lokalnih DCS-ova i ostalih DCS-ova blokova A1 do A6 a sve pomoću Gateway RTL (Real Time Linux) uređaja.

Ključne reči: automatsko upravljanje, nadzor, sistem, DCS, PLC, SCADA, Gateway RTL.

APPLICATION OF GATEWAY RTL DEVICES IN THE MANAGEMENT SYSTEM OF THE POWER PLANT UNIT

"NIKOLA TESLA-A"

ABSTRACT: Automatic control and monitoring with PLC and SCADA systems of specific part

of plant "Nikola Tesla" A has been done successively since the year 2003. For this purpose, there were installed as an independent unit PLC and SCADA systems for the automation of power plant units A1 to A6. In addition to these installations, control systems are built-in: drive of the electric power general group, central heating drive, a chemical water treatment, plant coal delivery and drive wagon thawing.

The paper describes the solution DCS data exchange system between different and distant parts of the plant. In short, through one computer network can be executed mutual exchange of signals between local DCS's and other DCS's blocks A1 to A6, all using Gateway RTL devices.

1 TE „Nikola Tesla A“, Obrenovac 2 Privredno Društvo "PRO TENT" d.o.o., Obrenovac – Ušće 3 DOO“Beoinox” Beograd 4 Privredno Društvo "ELEKTROSRBIJA" d.o.o., Kraljevo

Key words: automatic control, monitoring, system, DCS, PLC, SCADA, Gateway RTL

RECIKLIRANJE SOLARNIH PANELA

Slavko Vardić1 , Nebojša Paunović2,Mirko Milošević3

REZIME U ovom rаdu objašnjeno je dobijаnje električne energije iz energije suncа putem

fotonаponskih ćelijа sа posebnim osvrtom nа reciklirаnje fotonаponskih ćelijа po isteku njihovog vekа trаjаnjа.

Ključne reči: Solarna energija, fotonaponska ćelija, recikliranje, elektronski otpad.

RECYCLING SOLAR PANELS

ABSTRACT In this paper we explain electricity generation from solar energy through

photovoltaic cells, with specific emphasis on the recycling of photovoltaic cells at the end of their useful life.

Keywords: solar energy, photovoltaic cells, recycling, electronic waste.

1 Visoka Škola Tehničkih Strukovnih Studija – Čačak 2 Gradska uprava Kruševac 3Tehnički remontni zavod Čačak

KAZANSKA ZAŠTITA ENERGETSKIH TRANSFORMATORA

Slavko Vardić1, Zoran Stanković2, Aleksandar Maksimović3

REZIME U radu su opisane osnovne postavke rada kazanske zaštite energetskih

transformatora. Dati su uslovi za ispravan rad, način vezivanja, strujna podešenja, vremensko zatezanje. Izvršena su ispitivanja i predstavljeni rezultati ispitivanja kazanske zaštite na energetskom transformatoru.

Klјučne reči: transformator, kazanska zaštita, električna otpornost uzemlјivača

TRANSFORMER TANK PROTECTION

ABSTRACT This paper describes the basic operation settings of tank protection of power

transformers, as well as requirements for proper operation, method of attachment, power settings, time delay, and then all the above tested and achieved results of the test tank protection on the power transformer.

Key words: transformer, tank protection, grounding resistance

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak 2 JP ELEKTROMREŽE SRBIJE, pogon Kruševac 3 GP GREDA doo, Valjevo

REALIZACIJA DTW ALGORITMA KORIŠĆENJEM MATLAB-A

Goran Ljubić1, Marko Surudžić1, Branko Marković1

REZIME U ovom radu opisan je način realizacije DTW algoritma korišćenjem softverskog

paketa MATLAB. Ova vrsta algoritma upotrebljava se kao osnova za poređenje govornih uzoraka. Uzorke predstavljaju izgovori odgovarajućih boja koje su podskup baze podatka Whi-Spe. Ova baza je snimljena u našoj školi. Dati su grafički primeri određivanja optimalne staze, kao i numeričke vrednosti minimalne distance.

Ključne reči: DTW algoritam, MATLAB, poređenje uzoraka, grafički prikaz, optimalna staza.

THE DTW ALGORITHM CREATED BY USING THE MATLAB

ABSTRACT The application of DTW using MATALB is described in this paper. This type of

algorithm is used as a basis for speech patterns comparison. The patterns are represented by pronouncing the appropriate colors from the Whi-Spe database. The database is recorded in our School. The paper provides graphical examples of setting the optimal path and numerical value of a minimal distance.

Key words: DTW algorithm, MATLAB, pattern comparison, graphical view, optimal path.

1 VŠTSS, Čačak

IZBOR MAZIVA ZA PODMAZIVANJE MEHANIČKIH PRENOSNIKA

Tanja Milenković1

REZIME U radu su prikazani osnovni postupci i uputstva sa tabelarnim prikazima, u

tehnologiji podmazivanja mehaničkih prenosnika sa aspekta održavanja istih. Maziva koja se koriste u ovakvim postupcima su prikazana važećim standardima i to: JUS-om, ISO-om, AGMA i SAE gradacijom. Preporuke su obuhvatle podmazivanje standardnih prenosnika u koje spadaju: otvoreni zupčasti prenosnici, zatvoreni zupčasti prenosnici (prenosnici snage za motorna vozila, menjači i diferencijali i industrijski zupčasti prenosnici).

Ključne reči: mazivo, viskoznost ulja, otvoreni zupčasti prenosnici, zatvoreni zupčasti prenosnici, diferencijali, menjači, pužni prenosnici.

CHOICE OF GREASE LUBRICATING MECHANICAL GEARS

ABSTRACT This paper presents the basic procedures and guidelines with tables, technology

and lubrication of mechanical transmissions in terms of their maintenance. Lubricants used in these procedures are presented to current standards and to JUS-om, ISO-om, AGMA and SAE. Recommendations included the lubrications of standard gear, which include: outdoor gear transmissions, closed by gear (gear motor vehicle transmissions and differentials and industrial worm gears).

Key words: grease, oil viscosity, outdoor gear transmissions, closed gear transmissions, differentials, gearboxes, worm gears.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

KALIBRACIJA - PROFIL ŠTAMPARSKE MAŠINE

Vojislav Radonjić1, Ivana Belić1, Maja Maslaković1, Đorđe Vučićević1, Dalibor Marković1

REZIME Kontrola kvaliteta pomoću mernih istrumenata daje objektivne vrednosti

parametara kvaliteta otiska. Merenje se vrši na mernim kontrolnim trakama. Primenom mernih kontrolnih traka za kontrolu kvaliteta otiska omogućeno je

praćenje, povezivanje i usklađivanje procesa pripreme i procesa štampanja. Poznata su dva sistema kontrolnih traka – FOGRA i Bruner. Ključne reči: kontrolna traka, ICC profil, Fogra, merna polja, Sistem Bruner,

kontrola štampe.

CALIBRATION – PRINTING MACHINE PROFILE

ABSTRACT Quality control using measuring instruments provides parameter values of print

quality. Measuring control strips are used for the measurement. Appliacation of measuring control strips for controlling print quality provides

monitoring, connection and synchronization of preparing and printing processes. FOGRA and Bruner are two well-known systems of control strips. Key words: control bar, ICC profile, Fogra, measurement field, System Bruner,

control of the press.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

MESTA I UZROCI NASTAJANJA MIRISA U AMBALAŽI

Vojislav Radonjić1, Aleksandra Popović1, Ana Radanović1, Slobodanka Bandukić1

REZIME Za projektovanje i izbor ambalažnog materijala postoji veći broj kriterijuma koji

se moraju ispoštovati. Jedan od kriterijuma se odnosi na ambalažni materijal i uticaj materijala na kvalitet i sigurnost upakovanog proizvoda, koji je uslovljen migracijom mirisa iz ambalaže na dodirnu površinu hrane.

Upotreba i količina aditiva niske molekularne mase (pored prisutnih ostataka rastvarača, nus-produkata, monomera i oligomera) u polimernim ambalažnim materijalima, podležu strogim zakonskim propisima zbog mogućnosti migracije tih supstanci koje mogu uticati na kvalitet i zdravstvenu ispravnost upakovanog proizvoda.

Ključne reči: ambalaža, hrana, izvori mirisa, nastajanje mirisa, interakcija, migracija.

PLACE AND CAUSE OF ODOR IN PACKAGING

ABSTRACT There are a number of criteria that has to be considered, while selecting a food

packaging system. One of criterium refers to the packaging material and its potential effect on the intrinsic quality and safety of the packaged product, because of odor that can be spread from the packaging to the food.

The use and quantity of low molecular weight additives (besides the presence of solvente, by-product, monomers and oligomers) in polymeric packaging materials are subject of strict regulation, as spread of odors can influence on the quality and safety of the contained product.

Key words: packaging, food, sources of the odor, formation of odor, interaction, spreading.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

AUTOMATSKA INSPEKCIJA ŠTAMPE WV 3000 SIS

Vojislav Radonjić1, Milo Labović1, Dragan Luković1, Borislav Samočeta1

REZIME Automatska inspekcija štampe WV 3000 Eltromat, omogućava 100% praćenje

kvaliteta štampe na rotacionim štamparskim mašinama (flexo i duboka štampa). WV 3000 smanjuje mogućnost povećanog škarta u toku izrade savremene

ambalaže i ujedno kontroliše kvalitet štampe od prvog do poslednjeg otiska. Prednost ovakvog sistema se ogleda u tome što u svakom trenutku i na tačno

određenom mestu u odštampanoj rolni se zna gde se nalazi neusaglašena štampa. Ključne reči: Sample Inspection System, Web video, automatska inspekcija

štampe, SIS modul.

AUTOMATIC INSPECTION OF WEB VIDEO 3000 PRESS

ABSTRACT Sample inspection system of wv 3000 press provides 100% monitoring of printing

quality of rotary printing machines (flexo and gravure printing). WV 3000 reduces the possibility of increased waste during the printing of modern

packaging, and it also controls the print quality from the first to the last print. The advantage of this system is the fact that the inconsisting printing can be seen

at the precise place and at any time. Key words: Sample Inspection System, Web video, Automatic Inspection System,

SIS modul.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

KARAKTERISTIKE BOJA

Vojislav Radonjić1, Milan Martinović1, Ana Vujičić1, Ivana Cvetković1, Nataša Pavlović1

REZIME U radu su predstavljene osnovne karakteristike boje, njeno ponašanje u procesu

reprodukcije, ugao posmatranja reflektovanog - apsorbovanog svetla, registrovanje tog svetla i stvaranju tonova koje naše oko, usled nesavršenosti ne može registrovati. Uvođenjem standarda u procesu reprodukcije korišćenjem odgovarajućih standarnih podloga, boja se u procesu štampe isto reprodukuje.

Ključne reči: talasne dužine, ton boje, zasićenje boje, svetlina boje, CIE sistem boja, Sistem CIE L*a*b*, CIE LCH sistem boja.

COLOR CHARACTERISTICS

ABSTRACT The paper presents the basic characteristics of color, its behavior in the process of

reproduction, viewing angle of the reflected-absorbed light, recording of the light and the creation of tones that our eye cannot recognize due to imperfections. The introduction of standards in the process of reproduction using appropriate standard medium, color is in the process of printing the same reproduces.

Key words: wavelength, color tone, saturation, light color, CIE color system, System CIE L * a * b *, CIE LCH color system.

1 Visoka škola tehničkih strukovnih studija Čačak

INDEKS AUTORA

Dojčilo Sretenović dojcilo.sretenovic@vstss.com Jelena Sretenović jelena.sretenovic@vstss.com Branko Crnogorčević branko.crnogorcevic@vstss.com Mojićević Duško mojićevic.dusko@vstss.com Dragan Brajović dragan.brajovic@vstss.com Zdenko Kostecki zdenko.kostecki@vstss.com Gujaničić Miloš gujanicic.milos@vstss.comMilorad Jovanović milorad.jovanovic@vstss.com

Saša Milovanović sasa.milovanovic@vstss.com Radoš Gujaničić rados.gujaničic@vstss.comDražen Dokic drazen.dokic@vstss.comPredrag Vulin predrag.vulin@vstss.com

Marina Stamenković marina.stamenkovic@vstss.com Igor Ilić igor.ilić@vstss.com Zoran Ikodinović zoran.ikodinovic@vstss.com Nenad Milićevć nenad.milićevc@vstss.com Nenad Veselinov nenad.veselinov@vstss.com Krstev Saško krstev.sasko@vstss.com Zoran Kazaković zoran.kazakovic@vstss.com Stanković Nenad stankovic.nenad@vstss.com Slobodan Đukić slobodan.djukic@vstss.com Dejan Đorđević dejan.djordjevic@vstss.com Miloš Kuzmanović milos.kuzmanovic@vstss.com Bojan Jovanović bojan.jovanovic@vstss.com Siniša Vukojević sinisa.vukojevic@vstss.com Saša Božić sasa.bozic@vstss.com Marko Tošković marko.toskovic@vstss.com Slavko Vardić slavko.vardic@vstss.com Nebojša Paunović nebojsa.paunovic@vstss.com Mirko Milošević mirko.milosevic@vstss.com Zoran Stanković zoran.stankovic@vstss.com Aleksandar Maksimović aleksandar.maksimovic@vstss.com Goran Ljubić goran.ljubic@vstss.com Marko Surudžić marko.surudzic@vstss.com Branko Marković branko.markovi@vstss.com Tanja Milenković tanja.milenkovic@vstss.com Vojislav Radonjić vojislav.radonjic@vstss.com Ivana Belić ivana.beli@vstss.com

Maja Maslaković maja.maslakovic@vstss.com Đorđe Vučićević djordje.vucicevic@vstss.com Dalibor Marković dalibor.markovic@vstss.com Aleksandra Popović aleksandra.popovic@vstss.com Ana Radanović ana.radanovic@vstss.com Slobodanka Bandukić slobodanka.bandukic@vstss.com Milo Labović milo.labovic@vstss.com Dragan Luković dragan.lukovic@vstss.com Borislav Samočeta borislav.samoceta@vstss.com Milan Martinović milan.martinovic@vstss.com Ana Vujičić ana.vujicic@vstss.com Ivana Cvetković ivana.cvetkovic@vstss.com Nataša Pavlović natasa.pavlovic@vstss.com

UPUTSTVO AUTORIMA

Časopis Tehnika i praksa objavljuje naučne i stručne radove iz oblasti mašinstva, elektrotehnike, informatike, grafičke tehnike i industrijskog menadžmeta.

Izrada rukopisa Rad treba da sadrži: rezime, uvod, razradu, zaključak i literaturu.Rukopis

treba da je pisan sa jednostrukim proredom (B5-ISO format) , koristeći font Times New Roman.

Naslov rada dati na srpskom i engleskom jeziku. lspod naslova rada staviti ime, i prezime svakog autora, bez titula, zvanja i funkcija (u fusnoti adresa i radna organizacija u kojoj je zaposlen). lspod imena autora navesti E-mail adresu prvog autora radi korespodencije.

Rezime rada i ključne reči dati na srpskom i engleskom jezik. Tabele treba numerisati po redu kako se pozivaju u tekstu. U tabelama ne

treba dati rezultate koji su prikazani u rukopisu, npr. slikama). Posebnu pažnju treba posvetiti izradi crteža, dijagrama i grafičkih priloga,

koji treba da su jasni, pregledni, bez suvišnih detalja i teksta. S obzirom da se grafički prilozi smanjuju, slova, brojevi i simboli treba da su dovoljno veliki da su nakon smanjenja jasno uočljivi i čitljivi. Fotografije ili druge ilustracije treba da su zadovoljavajuće rezolucije. Svaka jednačina se numeriše arapskim brojem u zagradi, npr. (1), (2) itd., redom kojim se pojavljuju u tekstu. U tekstu se pozivati na broj jednačine, npr. jednačina (3)... Skraćenice i simbole−oznake treba objasniti pri prvoj upotrebi u tekstu. Pridržavati se Međunarodnog sistema jedinica (SI) i Zakona o mernim jedinicama i merama, kao i preporučenih IUPAC-ovih simbola fizičkih i hemijskih veličina.

Literaturni navodi se numerišu onim redom kojim se pojavljuju u ekstu, arapskim brojevima normalne veličine u uglastim zagradama, npr. [1], [2,3], [4-7]. Skraćene nazive časopisa treba navoditi prema međunarodnom kodeksu za skraćivanje naslova periodičnih publikacija. Naročitu pažnju treba posvetiti redosledu navođenja podataka u interpunkciji.

Detaljno uputstvo autorima na sajtu Visoke škole tehničkih strukovnih studija, Čačak: http://www.visokaskolacacak.edu.rs/

Podnošenje rukopisa Rukopise u elektronskoj formi, pripremljene u skladu sa ovim uputstvom,

slati na adrese urednika

Recenzija Konačnu odluku o kategorizaciji rada i štampanju rada donosi Uredništvo

časopisa.

Adrese urednika Ivo Vlastelica, Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Svetog Save 65,

Čačak, ivo.vlastelica@vstss.com Radisav Đukić, Visoka škola tehničkih strukovnih studija, Svetog Save 65,

Čačak, radisav.djukic@vstss.com