Tek-Esin

Vakfı

DR. E M E L ESİN K Ü T Ü P H A N E S İ

DR. EMEL ESİN KOLEKSİYONU

İÜ - D6

T Ü R K K Ü L T Ü R Ü N Ü A R A S T I R M A E N S T l T Ü S Ü

EMEKLİ BÜYÜKELÇİ S E Y F U L L A H ESİN (1902 - 1982)

' ( "HAYATIMIN MUHASEBESİ" A D L I I lATHlALARINDAN NOTLAR)

D r . E m e l E s i i

SAYI 233'den ayrı b EYLÜL 1982

Tek-Esin

Vakfı

r t . -M

i 3 1

DarıK-b, no: 00001 Tasnif A r

EMEKLİ BÜYÜKELÇİ S E Y F U L L A H ESİN (1902 - 1982)

("HAYATIMIN MüHASEBESİ" ADLI HATIRALARINDAN NOTLAR)

İbrahim S e y f u l l a l i ) R û m î 1319 y ı ­lı, 17 M a r t günü (30 M a r t 1902),ı ba ­bası, P levne g a z i l e r i n d e n Ibrâhîm E d -h e m Paşa, Selânik kumandanı b u l u n u r ­k e n doğdu. Babası ona, muhârebede şe-hîd düşen b i r arkadaşının adını vermiş ­t i . Ü ç yıl s onra yapılan nüfus kaydı , Selânik şimâlinde, Köprülü 'de b i r ev i göstermekdedir . Serfiçeli b i r a i leye merı-sûp b u l u n a n Ibrâhîm E d h e m Paşa, as­len Türkistan 'da Mâverâunnehir 'den o-l u p , X V . asırda Y a k ı n - d o ğ u y a göçen ve Memlûklar devr inde , Mısır 'da ç o k y a ­şadığı için, Vâ iz A r a b denen b i r m ü -d e r r i s d e n in iyordu .= B u sebeple, S e r f i -çe 'de b u ai leye Arab-zâdeler d e n i r d i . Seyfullah'ın annes i A t i y e H a n ı m ) M u s u l mutasarrı f ı K e n a n Paşa i le E s a d M u h l i s Paşa kızı A y ş e Sıddıka Hanımdan doğ -muşdus. E s a d M u h l i s Paşa , Ayaşl ı Bün-yâmin Velî ahfâdmdan i d i ,

D e r l e y e n : E m e l E s i n

"Sûret t o p r a k o ldu , f a k a t mânâ o lmadı"

" i ş te t o p r a k b u z l a r d a n b i r k e f e n g i y d i "

"Şimdi , yükselt doğuda Seyfullah'ı ( A l l a h kılıcı g ü n e ş i ) "

"Isıt , o doğudan, b u d e r g â h 1 ^ - ^ (Celâleddîn Rûmî , M e s n e v i , c. V I , bey t 75, 90-91) .

"Hayât ımın muhâsebes i " sahîfelerin­de, Seyfullah'ın i l k hâtırası Selânik'de, deniz kenarındaki 'Beyaz -ku le denen b u r ­c u n önündeki m e y d a n d a , 'teürk a s k e r i ­n i n tal îm ettiğini anmakdadır . D a h a son­r a , m u h t e m e l e n 1906'da, Ibrâhîm E d ­h e m Paşa 'nın P ı i zren kumandanı o l ­duğu yıl canlanır (bağçeler ve dere ler b o y u n c a Osmanlı âbideleri i le temayüz eden b u güzel kasabayı , 1978'de, Ü s k ü p ' -de t o p l a n a n b i r k o n g r e münâsebeti i l e , z iyâret e tmişd ik ) . Meşrûtiyet sırasın­da , R. 1323'de (1907-1908), Ibrâhîm E d ­

i l ) Seyfullah'ın âilesi ve k e n d i s i Se­lânik'de doğduğunu ifâde e d i y o r ­l a r i d i . A n c a k , nüfûs t ezkeres i (üç yıl s o n r a k i b i r k a y d i l e ) , Köprü lü ' -ye işâret e t m e k d e d i r .

(2) B a k ı m z aşağ ıda n o t 20. (3) A y n ı k a y n a k .

708 (56)

Tek-Esin

Vakfı

S A Y I 233'den ayrı basım S. E S l N (1902 - 1982) Y I L X X I

h e m P a ş a e m e k l i o lunca , âile i s t a n b u l ' a g e l d i ve Büyükada t e p e l e r i n d e ; câmi c ı -vârında b i r evde o t u r d u l a r . " M ü h â s e b e " satırlarında, Seyfullah'ın e b e v e y n i n i n beş v a k i t n a m a z kıldıkları ve babası i le Sakal-ı şerîf ' i câmi 'de z iyâret e t t i ­ği gün duyduğu heyecan da k a y d e d i l ­miş. Seyfullah'ın annesi , E s a d M u h l i s Paşa oğlu S a d u l l a h Paşa 'nm yeğeni o l ­m a k l a , o n u n adını taşıyan, Çenge lköy ' ­d e k i , O n s e k i z i n c i asırdan k a l m a yalıya da misâf ir g i d e r l e r i d i . Seyfullah'ın Türk mimârîs ine o l a n sevg is i bu yalıda başlamışdı ve yalı i le , bütün hayâtı , bağları olacakdı. ı R û m î 1327 (1911-12) yıllarda, C i h a n g i r ' d e b i r evde o t u r u r i k e n , T r a b l u s g a r b ve B a l k a n h a r p l e r i b i r b i r i n i tâkip e t t i . Millî felâketler k a r ­şısında d e r i n eleme düşen Ibrâhîm E d -h e m Paşa, oğ luna Türk târihini öğre t ­m e ğ e b i lhassa özen göster iyordu. Sey­fullah'ın babası 1912'de v e f a t e t t i ve ç o ­cuğun t e r b i y e s i n i annes i i le ağabeyi Mühendis Kenân B e y deruhde e t t i l e r . A ğ a b e y i i l e Göztepe 'de o t u r u y o r ve M o -da 'da S t Joseph m e k t e b i n e g i d i y o r d u . B i r i n c i Dünyâ h a r b i ç ıkınca, S e y f u l l a h L a u s a n n ^ ' d a b i r m e k t e b e yollandı. B i r müddet de Beyoğlu 'ndaki A l m a n m e k ­teb ine devâm e t t i Rûmî . 1332'de (1916-17) , D e v l e t taraf ından ; istidatlı b u l u ­n a n bazı diğer çocuklar i l e , S e y f u l l a h da, Türk hoca lar nezâretinde. B e r l i n -P o t s d a m ' a t a h s i l e yollandı. H o c a l a r d a n b i r i , Seyfullah'ın bütün hayâtı hürmet-k â n kalacağı , s o n r a d a n i n f t n o v e t 1 v t^e A n k a r a Üniversitelerine i n t i s a p eden, P r o f . N e c a t i L u g a l i d i . Ü ç yıl sonra, 1919'da, B i r i n c i D ü n y â h a r b i sırasında çekilen açl ık n e t i c e s i r d e , S e y f u l l a h ve­r e m emâreleri göster ince , t a h s i l i n e a r a v e r i l d i . Istirâhati sırasında, Iktisâd Ve­kâletinde v a z i f e l i buluâgn ağabeyi K e ­nân b e y i de, istiklâl h a r b i yıllarında t

A n k a r a ' d a , z iyâret etmişdi ' T a h s i l e de­v â m için A v r u p a ' y a gönderi len S e y f u l ­l a h , i t a l y a ' d a y i n e hastalandı, i t a l y a i le

A l m a n y a ' d e k i s a n a t o r y u m l a r d a edindiği kültür s a h i b i d o s t l a r meyânında D r . E r n s t P e l t z e r ' i n teşviki i le , A v r u p a kül ­türü ve sanatına nufûz edeb i ld i . O yıl­l a r d a revâcda o lan " E x p r e s s i o n i s t " de­nen t a r z d a , f a k a t ince b i r uslûpda, r e ­s i m yapıyordu." ' F r a n k f u r t ' d a , i s l âm m e m l e k e t l e r i için çalışan b i r bas ım-evin-de, A r a p h a r f l e r i mütehassısı sıfatı i le , ağabeyinden öğrendiği hattatlığı icrâ e-derek , hayâtını da kazanıyordu.

Seyfullah'ın ablası F e r d i y e Hanım, A i l e n i n akrabası o lan , S a d u l l a h P a ş a t o ­r u n u Nizâmeddîn Ayaşl ı i le e v l i ve N ı -zânıeddîn B e y Hâric iye m e m u r u i d i . O-n u n teşviki i l e , 1925'te, S e y f u l l a h H â ­r i c i y e Vekâletine i n t i s a p e t t i ve A t i n a konsolos luğu kançılarl ığına tâyin e d i l ­d i , i k i yıl sonra , P a l e r m o k o n s o l o s l u ­ğuna yollanırken, Y u n a n i s t a n ' d a n b i r nişan a l a r a k ayrıldı. P a l e r m o ' d a k i h i z ­m e t i sırasında, Hâric iye Vekâletinden " v e k a r , c i d d i y e t ve g a y r e f ' i n i k a y d e d e n b i r takdîrnâme gelmişdi. P a l e r m o ' d a i t a l y a n c a ö ğ r e n m e ğ e başlamışdı , f a k a t aynı 1927 yılında, B e r l i n konso loshane­sine t a y i n e d i l d i . Hastal ık sebebi i le b i t ­m e y e n t a h s i l i n i , B e r l i n ' d e Hochschule für P o l i t i k (Siyâset yüksek m e k t e b i ) ' d e ikmâl e t t i . Hocalar ı arasında, müstak ­be l A l m a n Cumhurbaşkanı P r o f . Theo -d o r Heuss b u l u n u y o r d u . P r o f . G r a b o w -s k y nezâretinde hazırladığı ve " ç o k i y i " derece i le geçen mezûniyet t e z i A d a ­l a r deniz i 'ne dâir i d i ve 1930'da, B e r ­

i l ) B k z . aşağ. n o t 16. (5) B u r e s i m l e r i n b i r k ısmı bendedir .

Diğerlerini, d a h a o z a m a n d a , dost ­larına ve b u m e y a n d a D r . E . P e l t -zer 'e hediye etmişdi. O r e s i m l e r ne o l d u b i l m i y o r u m , çünki Peltzeı d a h a önce vefât e t t i .

(57) 709

S A Y I 233'den ayrı basım T Ü R K K Ü L T Ü R Ü Y I L X X

l in 'de neşr edildi.*? O dev irde , E g e ada ­ları, kısmen i t a l y a , k ısmen Y u n a n i s t a n ve Kıbrıs ise i n g i l t e r e idâresinde i d i . S e y f u l l a h ; b u d e v l e t l e r i n E g e adalarında ve Kıbrıs ' ta bulunmalarının a n c a k . t i ­carî ve e t n o g r a f i k m e s n e t l e r i o lmayıp , askerî sebebleri de olduğunu k a y e d i y o r -du . B u k e y f i y e t de, Türkiye için, her ân b i r istilâ t e h l i k e s i teşkil e t m e k t e i d i . Kaldı k i , o zamanın i s t a t i s t i k l e r i n e göre , adaların iktisâdi hayâtı da Türkiye 'ye bağl ı i d i . Türkiye i l e diğer dev le t l e r arasında, devamlı b i r s u l h u n tes is i , a d a ­l a r ve Kıbrıs m e s e l e l e r i n i n h a l l i ve T ü ı -k i y e üstündeki d â i m ^ t e h d i d i n iza les i şartı i le o l a b i l i r d i N i t e k i m , mümasil düşünceler i l e , A a l a n d adaları, i sveç l i ­l er i le meskûn ve b i r d e v i r R u s idâre­sinde o l m a k l a b i r l i k d e , 1921'de, kıyı la­rına yakın bulunduğu F i n l a n d i y a ' y a t e r k edilmişdi ( b u k e y f i y e t 1947'de t e y i t e-d i l d i ) . B e r l i n ' d e j S e y f u l l a h , Türk -Alman ticâretinin geliştirilmesine h i z m e t (çin tesis ed i len T i c a r e t odasının k u r u c u l a ­rından da olmuşdu.

A n k a r a ' d a , Bakanlıkta, i k i n c i kâ -t i b o l a r a k bulunduğu 1932-33 yıl ların­da, S e y f u l l a h , H u k u k Fakültesine y a ­zıldı. A n c a k mezûn o l a m a d a n , 1933'de, W a s h i n g t o n elçiliğine t a y i n e d i l d i . " M ü ­hâsebe" sahîfelerinde şu da k a y d e d i l ­m i ş : o sırada, A m e r i k a ' d a Türkiye a-ieyh ine p r o p a g a n d a o derecede i d i k i , elçimiz M u h t a r Bey , Cumhurbaşkanına itimâdnûmcsini t a k d i m e g i d e r k e n , pol is tarafından, a r k a s o k a k l a r d a n geçiri l ­mişti. B u n a rağmen, d o s t l a r ed inebi len ve Amer ika 'n ın geniş ufuklarını seven S e y f u l l a h , uçak kul lanmağa başlamış ve 1935'de t e h l i k e l i b i r o t o m o b i l kazâsı geçirmişti . E k o n o m i ' n i n siyâsette aldı­ğı e h e m m i y e t m u v a c e h e s i n d e ; b u saha­da, George W a s h i n g t o n Uıiiversity 'de i h t i s a s y a p a r a k , M a s t e r o f a r t s derece­s i n i 1937'de aldı. Ayn ı yıl, A n k a r a ' y a dönerek, Dışişleri Bakanı K a l e m - i m a h -

710

sûsuna t a y i n e d i l d i . T e v f i k Rüşdî A r a s B e y i n 1938'de Mısır ' ı z iyâret i sırasın­da, S e j r f u l l a h b i r de Mısır nişanı i l e t a l t i f e d i l d i . Atatürk 'ün vefâtını, Siyâsî i l i m l e r Fakültesinde, ders v e r i r i k e n , öğrendi ve Dışişlerine koşdu. Cenâze merâsiminde v a z i f e a l a n l a r arasında i d i ve b u hâtıralarını neşretti.?

S e y f u l l a h , 1939'da, A r j a n t i n se fare ­t i m i z e başkâtip o l a r a k t a y i n edi l ince , i s p a n y o l c a öğrenmek i s t ed i . F a k a t o y ı ­lın Eylül ayında, J a p o n y a ' y a büyükelçi o l a n b a b a m A h m e d F e r i d T e k s , Dış iş ­l e r i B a k a n l ı ğ ı n d a ^ Seyfullah'ın T o k y o ' ­y a yol lanmasını r icâ e t t i . B a b a m , Sey-fullah'ı d a h a yakından tanıma imkânı ­nı b u l d u , J a p o n y a ' d a k i ' Çatarların Türk tâbiiyetine geçmelerindeki g a y r e t i n i de t a k d i r i le , 1938'den b e r i , üç yıldır düşün­düğümüz ev l enmek karârımızı tasvîbet -t i . Büyükelç i sıfatı i l e , k o n s o l o s l u k v a ­z i f e s i n i de üstüne a l a n b a b a m taraf ın­dan , 20 K a s ı m 1941 günü nikâhımız a k ­ded i ld i . A y n ı âileden âmir i le m e m u r beraber o lamayacağından, Seyfullah'ın N e w Y o r k başkonsolos luğunu t e d v i r i , Dışişlerince öngörüldü. A m e r i k a ' y a b i z i götürecek o l a n T a t u t a M a r u g e m i s i , meğer , Amerikal ı lar ı o y a l a m a k için y o ­l a ç ıkarılmış. T a t u t a M a r u ' n u n H o n o l u -l u ' y a vardığı gün, J a p o n uçakları P e a r l H a r b o u r ' d a k i A m e r i k a n donanmasına hücum e d i y o r d u . A m e r i k a n deniz-altıla-r m d a n , a n c a k şiddetli b i r f ırtına sâye -

(6) i b r a h i m S e y f u l l a h , I t a l i e n i m öst ­l i c h e n M i t t e l m e e r , eine po l i t i s che S t u d i e über die B e d e u t u n g der a n a -to l i s chen Küstinseln ( B e r l i n , 1930) .

(7) S e y f u l l a h E s i n , "Atatürk 'ün cenâ­ze merâsimine dâir hât ıralar" , Türk Kültürü, 157 ( A n k a r a , K a ­s ım 1975) , s. 19-24.

(8) E . E s i n , " A h m e d F e r i d T e k " , Türk Kültürü, 110 ( A n k a r a , Ara l ık 1971) .

(58»

Tek-Esin

Vakfı

S A Y I 233'den ayrı basım S. E S İ N (1902 - 1982) Y I L X X I

Başak Bey , kendis ine G i r i d ' i nasıl k a y ­bettiğimizi ve o r a d a k a l a n son Türklerin e l i m hâlini anlatmışdı. B u t e s i r altında S e y f u l l a h , Başbakana, G i r i d ' i b a y b e d i -şimizin safhalarını hatırlatan b i r de y a ­zı yollamışdı. S e y f u l l a h , k e n d i h i t a b e t k u v v e t i n d e n e m i n olmadığından, Dışiş­l e r i Bakanı F a t i n Rüşdî Z o r l u b e y i n ge­l i p Birleşmiş M i l l e t l e r d e konuşmasını da ricâ etmişdi. O sırada. Y u n u s E m r e ' n i n rûhâniyeti de imdâda g e l d i ' " . A d n a n S a y g u n B e y N e w Y o r k ' d a b u l u n u y o r d u ve Kıbrıs mese les in in görüşülmesinden önceki gece, Y u n u s E m r e o r a t o r i o ' s u n u n Birleşmiş M i l l e t l e r d e çalınması t e m i n e-d i l i p , ilâhîlerin i n g i l i z c e tercümeleri da­ğıtıldı. Türk dünya görüşünün insâni-y e t p e r v e r veçhesine âğâh o l a n delegele­r i n çoğu , b i lhassa Müslümanlar, er tes i günkü toplantıda, l eh imize r e y v e r d i l e r , i l k o l a r a k , Birleşmiş M i l l e t l e r d e , Türk

W^AAdGauJM&mT- ve Türkiye 'y i t a r a f tanıyan b i r k a r a r çıktı ve 1959 'daki Zürich i le L o n d r a anlaşmalarına y o l açıldı. Diğer t a r a f t a n , Türkiye 1959'da Güvenlik k u ­r u l u azâlığına ve S e y f u l l a h Genel k u r u l reisliği yardımcı l ığ ına seçildi. Kültür kıymetlerinin e h e m m i y e t i n i gören Sey­f u l l a h b u y o l d a ça l ı şmağa d e v a m e t t i . A n t a ( A m e r i k a n kültür ve m u s i k i teş ­kilâtı ) i le anlaşarak, i s t a n b u l ' d a ve A -m e r i k a ' d a Türk mûsikisi f e s t i v a l l e r i p r o j e s i n i yürütüyordu. T ü r k kültür tâ­r i h i n i n yazdır ı lması husûsuna başbaka­n a yazdığı b i r m e k t u p t a işâret etmiş ve Türk Târih K u r u m u ' n a da yazmışdı (1962'de) . O r t a Doğu T e k n i k üniversi­t e s i n i n kurulması ve S h e r a t o n o t e l i n i n inşâsında da katkısı vardı .

K a h i r e ' y e 1960 yılı s onunda t a y i n edi len S e y f u l l a h , o r a d a da d o s t l u k k u r ­m a ğ a uğraştı . B u teşebbüs o k a d a r zor değildi, çünki Türkiye 'ye karşı Mı­sır 'da e s k i s e v g i n i n hâtıraları yaş ıyor ­d u . Başkan Nâsır da, S e y f u l l a h ' a , A t a ­türk'ü kend ine numûne itt'.hâz ettiğini, f a k a t sonradan Türklere küstüğünü

söylemişdi. S e y f u l l a h , Türkiye a l eyh ine neşriyâtın yalnız bize değil, k e n d i l e r i ­ne de zararl ı olduğunu, çünki anlaşmada k u v v e t bulunduğunu, g e r e k Nâsır 'a ge -ı e k dışişleri bakanı D r . Fevz i ' ye tekrâr ederdi . Osmanlı devlet ine hiyânet s u ­çundan, 1916'da idâm edi len Araplar ın yâd edi lmes ine kalkışıldığı z a m a n , Sey­f u l l a h D r . F e v z i ' y e yazdığı m e k t u p d a şöyle d i y o r d u : " B i r i n c i Dünya h a r b i n d e , t e k müstakil i s lâm dev le t i oları O s m a n , lı câmiası , ö lüm-kal ım mücâdelesinde i d i . Tedâfüî b i r c ihâd mâhiyet inde o-l u p , mağlûbiyet i le neticelenmeğe yüz t u t a n b u h a r p t e , Türkler i le beraber , p e k çok ^ a p da, müşterek vatanlarını müdafaa e t t i l e r ve h e p i m i z yüzbinlerce şehîd v e r d i k . O h a r p , Ohod, v e y a Ayn - ı Câlût gazâları g i b i , Islâmın ö lüm-ka -lım gazâsı i d i " .

S u r i y e ' n i n Mısır 'dan ayrılması ve 1961 yılı sonunda, Türkiye 'nin S u r i y e ' y i tanıması üzerine, Başkan Nâsır Türki ­ye i le d i p l o m a t i k münâsebetleri k e s t i . B i r yıl Bakanl ıkta b u l u n d u k d a n sonra , S e y f u l l a h , 1962 senesinde D e l h i ' y e t a ­y i n ed i ld i . Keşmir meseles inin h a l l i için t o p l a n a n k o m i s y o n l a r a davet e d i l i y o r ve P a k i s t a n i l e Keşmir 'e de g i d i y o r d u . D a h a sonra , Türk A n s i k l o p e d i s i ' n d e "Keşmir mese les i " m a d d e s i n i y a z a c a k ­t ı " . Keşmir 'de , Birleşmiş M i l l e t l e r i n b i r k o m i s y o n toplantısı sırasında, ote l bahçesinde z iyâfet v e r i l i r k e n , b i r Müs ­lüman h a l k kalabalığı d e m i r p a r m a k ­lıkların ötesinde toplanmış, i s t e k l e r i n i b i l d i r e n risâleleri milletlerarası ricâle v e r m e k istiyorlardı. O n l a r ise, g ö r m t -m e z l i k d e n g e l m e k t e i d i . S e y f u l l a h . t e k

(10) E . E s i n , "Kıbr ıs davâmız ve b i r hât ıra" , Son H a v a d i s ( i s t a n b u l , 21 Şubat 1967).

(11) S. E s i n , "Keşmir meselesi" , Türk A n s i k l o p e d i s i , 168 ( A n k a r a , 1974) , s. 509-510.

(61) 713

S A Y I 233'den ayrı basım T Ü R K K Ü L T Ü R Ü Y I L X X

başına a y a ğ a kalkıp, p o l i s l e r i n m a s ı n ­d a n geçerek, h a l k a varmış ve risâleleri almışdı. Keşmir ' e s ığınan D o ğ u Türk is ­tanlıların Türk vatandaşl ığına al ınmala­rı için de teşebbüste b u l u n a n S e y f u l l a h , b u n d a m u v a f f a k olmuşdu. H i n d i s t a n ' d a n başka, yakın m e m l e k e t l e r d e de elçi sı-l a t i y l e B i r m a n y a ' y a da gitmişdi. O r a ­d a k i Türk şehîdliğinin'" imârı ve âbide yapı lması için teşebbüsleri net ices iz k a l ­dı.

Yirmial tmcı Şarkiyat k o n g r e s i 1963-64'de De lh i 'de toplanmış ve P r o f . Z e k i V e l i d i T o g a n Türkolo j i i le A l t a i s t i k bö ­lümünün başkanı seçilmişdi. B u k o n g r e sırasında " İs lâm medenî h u k u k u n d a k i değişiklikler" mevzûundaki S i m p o s i u m da, S e y f u l l a h mese len in Türkiye 'deki veçhesini a n l a t a n b i r tebl iğ vermişt i 1 " . A f g a n i s t a n ' d a k i "Türk i s tan" denen ve Türklerin çok lukta bulunduğu şimalî kısmı gezmek fırsatını da b u a r a d a b u l ­muştuk.

Seyfüllah'ın y ı ı ı t -dışmdaki son m e ­m u r i y e t i , 1965-67 yıllarında, M a d r i d se­firliği o l d u . i spanya 'n ın t u r i z m sâyesin-de nasıl kalkındığını g ö r m ü ş ve b u n u n usûlünü t e t k i k e çahşmışdı . B u h u s u s t a ­k i yazısında, e s k i yapıların o te l o l a r a k kullanılıp, mâlî imkânları yüksek o lan ve kültür değerlerine e h e m m i y e t v e r e n t u r i s t l e r e tahs i s edildiğini k a y d i le , Selçuklu ve Osmanlı hanlarının da b u y o l d a değerlendirilmesini t a v s i y e e d i ­y o r d u . Emekli l iğine altı ay k a l a B a k a n ­l ığa müşâvir tâyin edi l ince , kısa b i r i z i n a l a r a k , b i r l i k t e H a c farîzesini i fâ e t ­t i k " . B u münâsebetle, S e y f u l l a h , Suûdi A r a b i s t a n başkentinde ver i l e cek , Türk târihi hakkında b i r k o n f e r a n s da hazır-lamışdı, ancak sıhhati o r a y a g i t m e y e m ü ­sâade edemedi . K o n f e r a n s , Seyfüllah'ın b i r meslekdaşı tarafından v e r i l d i . B a ­kanlıkta müşâvir o l a r a k kaldığı a y l a r ­da ve emekli l iğinden sonra da , kültür târihi mesele ler i üzerine r a p o r l a r ve m e k t u p l a r yazıyordu. H e r m e m l e k e t i n ,

dünya sahnesinde y e r t u t a b i l m e k için, k e n d i kültür değerlerini tebârüz e t t i r ­diğini i fâde ed iyor , Türk edebiyâtının S e k i z i n c i asırdan kitâbeler i le başladı­ğ ına ve sanat âbidelerimizin ihtişamına işâret e d i y o r d u . F a k a t kültür d i l i m i z i n bozulduğuna üzülüyor, b i r a k a d e m i k u ­rulması ihtiyâcını b e l i r t i y o r d u . Şunu d a i l â v ^ e d i y o r d u : " A n a d o l u ' d a , b i zden ö n ­ce geçmiş m e d e n i y e t l e r i n eser ler ine (yç bu meyânda Y u n a n eser ler ine t e r c i h i m , Türk m i l l e t i n i n ö z eser ler ine rüchân v e r ­m e m i z g e r e k i r " . " S a n a t şehri İstanbul" başlıklı yaz ıs ında" ' , i s t a n b u l ' u n gitt ikçe, s a n a t değerini k a y b e t m e k t e o lduğu en­dîşesi i f ade edilmişti. Ceddi E s a d M u h ­l i s Paşa 'nın s a h i p l e r i n d e n bulunduğu ve 1947'de satın a l a r a k , t a m i r ett irdiğimiz ve r e s t o r a s y o n u Mimâr T u r g u t Canse-v e r ve Câhide T a m e r tarafından yapı ­l a n , Çengelköy 'deki S a d u l l a h Paşa y a ­lısına, çocukluğundan ber i , bağlı k a l ­mışt ı ' " . B i z yaşlanıp, bedenî k u v v e t ve

(12) E . E s i n , " B i r m a n y a ' d a , esârette ölen şehîdlerimizi z i y a r e t " , Türk Kültürü, 72, ( A n k a r a , E k i m 1968) , 999-1018.

(13) S. E s i n , " O n T u r k e y " , Symposium on changes in Musl im personal law, X X V I t h Congress of O r i e n t a ­lists ( D e l h i , 1964) , c i l d I , s. 20-29.

(14) E . E s i n , L e b b e y k ( I s t a n b u l , 1968) . (15) S. E s i n , " S a n a t şehri I s t a n b u l " ,

Türk Kültürü, 73 ( A n k a r a , 1968) , s. 76-88.

(16) E . E s i n , " S a d u l l a h Paşa Yal ıs ı " . Türkiye T u r i n g ve otomobil k u r u ­m u belleteni, 33/312 ( i s t a n b u l , O-c a k - M a r t 1972) 'de yalının t a r i f i ve tarihçesi v e r i l d i . D a h a s o n r a k i araşt ırmalarım ve teşebbüslerimiz: E . E s i n , " F e r h u n d e demler , e s k i â lemler" , Türk dünyâsı araştırma­ları ( i s t a n b u l , E k i m , 1981) , s. 112-36.

714 (62)

Tek-Esin

Vakfı

S A Y I 233'den ayrı bas ım S. E S İ N (1902 - 1982) Y I L X X I

maddî imkân bakımından, yalıda o t u r a ­m a z hâle ge l ince , b i r müze ve kültür m e r k e z i olmasını i s teyecek ve o n b i r yıl, ümidini kesmeden, b u y o l d a m ü r â c a a t ve r icâlarda bulunacakdı. F a k a t S e y f u l -lah'ın Türk kültürü t a s a v v u r u , Türki ­ye sınırlarını da aşmakta i d i . P r o f . Ze­k i V e l i d i T o g a n ' m eser ler ine alâkası hiç dinmemişdi ( Z e k i V e l i d i B e y i n Hâtırât ' ı -m n i l k tanıtması S e y f u l l a h tarafından yazı lmışt ı ) !^ . Çal ışmalarımda, bana her a n y o l göster iyor , sabır i le yazı larımda t a s h i h l e r yapıyordu. Kültür p r o b l e m l e ­r i m i z hakkındaki f i k i r l e r i n i de neşret-miştiıs.

Kültür târihi mese les in in Dışişleri Bakanlığı i le alâkalı tarafları o n u b i l ­hassa alâkadar etmişti ve müşavir i k e n yazdığ ı yazı larda, genç diplomatlarımı­zın, yurt-dışına g i t m e d e n , siyâsî ve kül ­türel târihimizi i y i b i l m e s i gerekdiği ü-zer inde durmuşdu. " A n c a k b u vası f ta k i m s e l e r , h e m Türkiye 'y i hakkı i l e t e m ­s i l edeb i l i r , h e m de dış ülkelerdeki m ü ­nevver m u h i t l e r e ııufûz e d e b i l i r " de-m e k d e i d i . A l e y h i m i z e yapılan p r o p a ­g a n d a y a karşı , k a y n a k l a r a d a y a n a n , ciddî, i lmî neşriyât i l e cevâp vermeğ i u y g u n görüyordu.

N A T O nezdinde t e m s i l c i m i z b u l u ­n a n N u r i B i r g i b e y i n t a v s i y e s i üzeri ­ne, 1969'da, S e y f u l l a h , b i r k o n f e r a n s vermeğe , b u itt i fâkın askerî m e r k e z i S H A P E ' e d a v e t edilmişti. Kıbrıs ' ı u n u t ­m u y o r d u ve Türklerin h u k u k u n u n inkâr e d i l m e m e s i ricâsı i le , e s k i dos tu , o sı­r a d a Birleşmiş M i l l e t l e r g e n e l - s e k r e t e r i W a l d h e i m ' a 1975'de m e k t u p yazmışdı . Milletler-arası deniz h u k u k u konferansı , 1976'da toplanınca, gençl iğinde yazdığı A d a l a r den iz i hakkındaki eserden i s t i ­fâde eden S e y f u l l a h , d o s t u m u z A h m e d Kabakl ı beye m e k t u b yazmış ve o da m e k t u b u neşr etmişdbe. S e y f u l l a h sâde­ce dış siyâsete a lâka göster iyordu. E -m e k l i olduğu z a m a n , d e v r i n Cumhurbaş­

kanı G e n e r a l Cevdet S u n a y kend is ine milletvekill iği t e v c i h edilebileceğini i fâ ­de etmiş, f a k a t S e y f u l l a h iç p o l i t i k a d a tecrübesizliğini söyleyerek, çekingen davranmışdı . B e l k i b u çekingenlik, n a ­m a z kı lmadığı ve oruç tutmadığı h a l ­de, dîndar o l a n S e y f u l l a h ' m , babasında ve hocası N e c a t i L u g a l beyde misâlini g ö r d ü ğ ü islâmî ahlâk tezâhürü i d i ve o, dünyevî servet istemediği g i b i , m e v k i de a r z u e t m i y o r d u .

S e y f u l l a h , 1972-77 yılları arasında, "Hayât ımın muhâsebes i " dediği hât ıra­ları yaz ıyordu. Gerekçe o l a r a k , ö n s ö z ' d e şöyle demekte i d i :

"Türkiye 'nin en h a r e k e t l i asırların­dan o l a n y i r m i n c i yüzyı l ın i l k ye tmiş -beş senesini yaşayan b i r Türk f e r d i n i n hayâtı , o yetmişbeş sene içindeki i s t i ­h a l e l e r i m i z hakkında f i k i r v e r e b i l e n b i r misâl teşkil e d e b i l i r " .

"Şahs î hâtıralarıma başlamadan, babamın ve a n n e m i n âileleri hakkında, kısa b i l g i v e r m e m de, Türkiye 'nin i s t i ­h a l e l e r i n i tesbît bakımından, fâideli o l a ­b i l i r " . Hatırat ın ecdâda ve babasına âit kısmını S e y f u l l a h , Türk Kültürünü A -raşt ırma Enstitüsü'nün P levne h a r b i ­n i n yüzüncü yılını a n a n s e m i n e r i n i m ü -

(17) S. E s i n , " M e r h u m P r o f . Z e k i V e ­l i d i T o g a n ' m Hâtıralar adlı e se r i " , İslâm T e d k i k l e r i Enstitüsü dergi ­s i , I V / 3 - 4 (İstanbul, 1971) .

(18) S. E s i n , " C u m h u r i y e t i n kırk beşin­c i y ı ldönümünde, Türkiye 'nin kül ­tür p r o b l e m l e r i " , Türk Kültürü, 72 ( A n k a r a , E k i m , 1968) , s. 905-908.

(19) A . Kabakl ı , " A d a l a r d a k i hakkı ­m ı z " , Tercüman ( i s t a n b u l , 2 N i ­san 1976) .

(63) 715

S A Y I 233'den ayrı basım

tefrıp-'o, babasının P levne hakkındaki e-s e r i n i n önsözünde neşredildi. H â ­tıralar, a n c a k kısmen k a l e m e almdı. S e y f u l l a h ' m hayâtının b i r hulâsası ve son safhası ise, ö n s ö z ' d e yâd edilmişdi :

"Bende en d e r i n t e s i r bırakan hâdi ­seler, y i r m i yaş ıma k a d a r bilâ-inkitâ cereyân eden h a r p l e r i le bunların n e t i ­c e l e r i o l d u . Alt ı yüz y i r m i beş sene l ik Osmanlı d e v l e t i n i n yıkıldığına şâhid o l ­dum. . . . F a k a t , B i r i n c i D ü n y a h a r b i n i n h e m e n akab inde , mağlûbiyet in nasıl za ­f e re kalbolduğunu da g ö r m e k b a n a n a ­sip o l d u . Çok-milletl i imperator luğun y e r i n i a l a n millî Türk Cumhûriyeti , Türkleri ve Türkiye 'y i , b e y n e l m i l l e l sâ-hada , y i n e şanlı b i r m e v k i e yüksel t i r " . " A r t ı k dünyadan çıkış kapısının eşiğine vardım. Ger iye doğru bakınca, A l l a h ' a h a m d e d i y o r u m . . . Kâinâtın vüsatini ve sırrını, hayât ım boyunca , huşû i le seyr e t t i m . Penceremden ( S a l a c a k ' d a k i e v i ­m i z d e ) , türlü m e d e n i y e t l e r e sahne o l a n i s t a n b u l ' u , k u b b e l e r i , minâreleri , k u l e ­l e r i ve sarayları i l e görüyorum. A l l a h ' a ibâdet için, i n s a n l a r , dünyanın en ulvî âbidelerini b u r a d a inşâ etmişler" .

M a r t 1982 sonunda, seksen yaşını doldurduğu günlerde, S e y f u l l a h h a s t a ­landı. B a s i t b i r nezle , gençl ikte ve M o s k o v a ' d a geçiri len hastalıklar sebebi i l e , ciğerlerinde ve bağırsaklarında i l ­l e t l e re sebep o ldu . Teyze . zâdem, Y u s u f Akçura 'n ın kızı D r . Ülken Civelekoğlu ' -n u n d i r a y e t i , hemşireler ve bak ı c ı la r 2 1 , hattâ bütün komşularımızın şefkati sâ -yesinde, iklbuçuk a y d a bütün h a s t a -

Y I L X X

lıkları atlatmıştı . Y a t a k t a n kaldır ı lmak­t a v e yürümesi ümîd e d i l m e k t e i d i . O n . dört H a z i r a n sabahı, b i r d e n b i r e , nabız d u r a c a k n o k t a y a düşerek, nefes darlığı i le , k e n d i n i k a y b e t t i . E r t e s i sabah, ezan v a k t i n d e , b e n i m l e b i r l i k d e , f a k a t sessiz­ce, a n c a k dudaklarının h a r e k e t i i le k e l i -m e - i şahâdeti söyledi ve son ne fes in i v e r d i . Yüzü, b i r d e n , d e r i n b i r sükûna e r d i . Kâğıt lar ı arasında sakladığı , f r a n -s ızca b i r şiirin mânâsı , s a n k i o n u n i n ­ce şahsiyetini i fâde e d i y o r d u :

" B u fag fûr , b i r yelpâze dokunuşu i l e i n c i n d i . "

"Dokunuş o n u kırar i k e n , hiç b i r ses duyulmadı" .

(20) tbrâhîm E d h e m Paşa 'nm Plevne hakkındaki gençl ik hatıratı, Sebât v e g a y r e t , Kıyftmetten bir alâmet adlı eser, i s t a n b u l ' d a , R . 1296'da neşr o lmuş, a n c a k S e y f u l l a h ' d a y o k d u . P r o f . K . B i l g e g i l ' i n l u t f u i l e b u eser in f o t o k o p i l e r i n i elde ederek, D r . O. Köprülü 'nün nezâ ­k e t ve h i m m e t i sâyesinde, eser t e k r a r 1979'da, Tercüman 'ın B l n b i r eser ser is inde neşr e d i l d i , ö n s ö z d e , S e y f u l l a h âilesinin hikâyesini i lâ­v e etti .

(21) Hemşire B i l g e O k t e r ve Hemşire Vildân Üngör 'den başka da, d iğer şefkatli k i m s e l e r i n adlarını m i n ­net le anmakday ım (a l fabe sırası i l e ) : B a y Hayr î A n s a n , B n T e v e k ­kül Coşar, B n F a t m a Güray, B n Saf iye Kıl ıç , B n Nûriye U y g a ç .

T Ü R K K Ü L T Ü R Ü

716 (64)

Tek-Esin

Vakfı