$ 1°շ՜Ց՚է

։ Լ Ա Զ Գ 1; ՚ յ ,

Ձեոագիրը հրատարակության պատրաստեց և տռաջաբանը գրեց՝ բանասիր. գիտ. թեկնածու ՍԱՐԳԻՍ ՓԱՆՈՍ5ԱՆԸ.

Վազգեն ՇուշանյանՆերքին դաշտանկար, Երևանի սյետ. համալս. - Եր.։

Երևանի համալս. հրատ., 1995.— 312 էջ։Ֆրանսահայ նշանավոր գրող Վազգեն Շաշանյանի (1903— 1941)

անտիպ ժառանգությունից ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվող ստեղծագործությունը հաստատելով հեղինակի ժանրային նախասիրու­թյունը՝ միաժամանակ բացահայտում է նրա անհատական մեծ դրա­ման՝ իր ազգային, քաղաքական-պատմակւսն և այլ դրսևորումներով։ «Ներքին ղաշտանկար»–ը հոգևոր էության նկարագիր է, ինքնախոս– տովանանք՝ ոսկեղենիկ ու անզուգական հայերենով;

4702080101Շ --------------------

7 0 4 (0 2 )– 9 5

1Տ8Ի1 5-8084-0230-1

Ս ր ե վ է ւ Ն Ւ %է>»«»*ււէ Հ « է ր « է » « ւ * « նհ* 9Ա<էւՆ*Ի « է * * * Գ7սհ1Ո^ՈհԹ«»և

ծվ, &ր՝<հ»*Ի (►«ւսԴսրճև

վԱԶԳԷՆ ՇՈԻՈ1ՆՅԱՆ

ՆԵՐԴԻՆ ԴԱՇՏԱՆԿԱՐ

ծՐԵՎԱՆԻ ։արսւ»սՐ»ւս՝ ~ հՐհՎԱՆ -

։»՝։ւտսր։ւ«։ԱԲհք>Հո»–Ն

1995 ~

Պզտիկ տրլրս մեծ հպարտություն մըն էիք։ ու կյանքի բիըտ փորձին չդիմա­ցար։ Կը կարծեի, թե կրնամ բավիլ ինքզինքիս, աոանձին՝ ունկնդրել ար­յանս երիտասարդ զարկը քունքիս վը– րա ու երջանկանալ։ Ո՛չ, ատիկա կա– րելի չէր։

Համառ ու անձկալի անհանգստու­թյամբ մը կաշիւատիմ ազատ ափ ել­լել, բայց դժվար է կյանքի տարերքին դեմ այս կոիվը; Գարնանամուտի օր­վան մը պես հարափոփոխ ու իւա– խուտ է հոգվոլյս կլիման։ Ու հոգնած է ամբողջ անձս։

Որովհետև մեծ քայլերով աշունը կը մերձենար, ամրան ծույլ ու գեշ տոթերեն հետո, աոավոտները երբ կարթննա­յի՝ վաղահաս անձրևներոլ զով շունչը կը թափանցեր երակ– ներես ներս, որովհետև երկիրը կազատեր կարծես իր խոն– ջենքեն, եղանակի փոփոխություն էր ոլ ջրերը կրկին կը վազեին, արոտատեղիները կարթննային կարճատև բողբո֊ ջումներու համար, ձմրաս խուլ քանեն առաջ՝ արյունս սկը– սած էր խենթ ալիքներով շրջան ընել երակներոա մեջ ու գիշերները զարթուն սլահել զիս։

Գիշերվան կիսան հանկարծ կարթննայի ու կոթնածԱ

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ. 1931 I

պատուհանին՝ կոլնկնդըեի բնության խոզ աղմուկը։ Բազ­կատարած՝ ծառերը կը մսեին ու ավազանին վրա տերևներ լյուղ կագային*։ Երբեմն տարաօխաց թռչուններ կը ճչա­յին, պաստելով հոգվայս մեծ լռությունը։ Հետո, հեղակարծ կերպով, աստղերը կը թրջեին ու երկինքը կը պաւոռեր գետ– նին վրա, ծառերում վրա, ավազանին վրա։ Ու կը թվեր, թե ահա բոլոր արարածները, որ հնամյա հողին վրա կապ– րին՝ պիտի զարթնուն ու ինձ նման պիտի տառապին իրենց արյան խենթության պատճառով։ Բայց ր/չ, երկիրը կը մնար առանձին ու գիշերը ավելի կը խորունկնաք։

Հետո կը ծագեր օրը։ Ասփկա թրջած, զով ր.լ քաղցր օր մը կըլլար, ոռոգված արևով։ Հողը կը ծխար միջօրեին, ծառերը կը տաքսային։ խխունջներ կանցնեին լպրծուն հետ­քեր ձգելով, ածուներու եզերքեն։ Ու ես շփոթ կը մտածեի, թե ինչպես խաղաղեցնեմ արյանս տենդը, ո՛՛ւր աքսորեմ տխրությունս։

Այդ տարին էր, որ աշունը հապաղեցավ մնաց այս թըր– ջած, տխրաբեկ պարտեզին վրա; Անձրևները շառաչելով կը թափեին վար, ամբողջ օրվան ընթացքին։

Գիշերը կը ննջեի հույսը ափիս մեջ սեղմած, կարծելով որ ահա երկրին վրա ամեն բան պիտի պայծառանա վեր­ջապես, օրը պիտի ըլլա զվարթ, գեղածիծաղ։ Բայց մառա­խուղը կը թանձրանար ու անձրևները շառաչելով, շաոա– չելով կը թափեին վար՝ այս մերկ պարտեզին վրա։ Ու օրը կըլլար խուլ, օրը կըլլար մաոախլապատ։

Չեմ հիշեր ինչպես կապրեին ուրիշները։ Օրեր կըլլային, որ շրթներս կը մոոնային բոլոր բառերը։ Գիրք մը ծունկե–

* քուղ կագային— լողում էին

12

րաս՝ կը նստեի քարի մը վըա ա կը դիտեի երկիրը։ Դեկ– տևմրերին անձրևները դադըեցան, բայց իրիկուն մը հան­կարծ բարձրացավ, մեծցավ ու կածաննեըուն մեջ սկսավ կւստաւլել հւսըաւլի գեշ հովը։ Ամբողջ վեց օը ան հաղթեց տարածության ու ամեն ինչ ենթարկեց իր խելաո մոլուց­քի*։

Գեշ օրե՜ր էին։Ու հեղակարծորեն, իրիկուն մը զգացի, որ հոգվոլյս խո­

րը ընդմիշտ փլավ ամբողջ համեցող սըստանոլթյունս։ Մե­կեն ես զիս ՛գտա մեծ տարածության մը աոջև, որ կյանքն էր։ Աաիկա զուգադիսյեցավ թանկագին բարեկամության մը կորուստին հետ։ Ընդերքներոլս մեջ, տառապելու ամբողջ կարողւսթենևս զորեղ վշտով մը, կը դեգերեի դաշտային ճամբաներու ւ|րա, ու այն բոլոր տագնապներն, անձկու­թյուններն ու հուսալքությունները, որ հիմա կակոսեն կյան­քը։;, մեկիկ-մեկիկ կը հայտնեին ինքզինքնին։ Բազմաթիվ աոաջնակտրգ խնդիրներ միաժամանակ ցցվեցան աոջևս։

մեկան կարենալով լուծում գտնել, զգացի, որ արագո­րեն կը ծերանամ ու կյանքը զիս կարյունե՝ իր աքցանները խրելով սիրո ծարավ մսերոլս մեջ։

Այսի ուրիշ ձևով դժվար է բացատրել։ Հանկարծ ես զիս գտա մեծ ա մաթ տարածության մը աոջև, որ կյանքն էր։ Բլրսլով աոանձին ու զուրկ որևէ ղեկե, չէի գիտեր, թե ուր պետք է երթալ և ուր չերթալ, ինչ ընել ու ինչ չընել։ Շուր– ջըս ոչ մեկը կար, որ ինձ ըսեր,–— Քալե հոսկե, Եթե կուզես աժերդ խնայել։ Կամ թե,— Մտիկ ըրեք զիս, ես արդեն վի­րավորված եմ այդ ճամբաներուն վրա, գուցե կրնամ օգ­նել քեզ։

Տառապելով կը հաոաջանայի, հետո մեկեն կանգ կառ­նեի, երկար օրերու ընթացքին՝ մտաբերելու համար կյան­քիս բւդոր չնչին դեպքերն ու արկածները։ Ու կաշխատեի ընղհանուր հետևություններ հանել, բայց ատիկա դժվար ու

ապերախտ աշխատանք մըն էր ու չէի կրնար եզրակացու­թյան մը հանգիլ։ Անընդհատ կը բախեի հիմնական արգել­քի մը ու կը հիշեի, որքան ալ զարմանալի թվի ասիկա, պզտիկ դեպք մը, որ տարիներ աոաջ պատահած էր։

Պատի նեդ տարածություն մըն էր ու ես կուզեի մեծ բևեո մը գամել՝ հագուստներս կախելու համար։ Բայց ամեն փորձի կը հանդիպեի կարծր, համաո քարի մը։ Հուսահատ՝ հրաժարելու վրա էի, երբ ընկեր մը ըսավ. «Չե՞ս տեսներ, որ ետևը քար կա, քիչ մը վեր կամ քիչ մը անդին գամե...»։

Կը բավեր մտքի չնչին արթնություն մը ատիկա նշմա– րելու համար։ Բայց իմ հարաճուն ջղայնությունս պատճառ եղած էր, որ մնամ պատի նույն նեղ կտորին վրա։ Այդպես ալ հիմա, կը մտածեի։ Բրտեղեն ալ մեկնիմ՝ կը հանգիմ նույն քարին։ Անտարակույս հարկ է ճամփա փոխել, ո՞ր ուղղությամբ սակայն և ո՞ւր հանգելու համար։

Ու ո ՜չ մեկ ընթերցում կը լուսավորեր այս փակուղին։ Չեմ ըսեր, թե կարդացած գրքերս զիս չէին հարստացներ, ո ՜չ։ Անտարակույս, երբեմն այս նեղ հորիզոնը կընդարձակ­վեր, մտածումներուս հենքին վրա նոր թելեր կավելնային, բայց առջևս դրված բոլոր հարցերը կը մնային անլուծելի։ Մտքիս մութը հետզհետե անշնչելի կը դաոնար, տարա­ծությունը, որ կյանքն էր, ավելի հղի, անակնկալ դժվա­րություններով։

Հաճախ կը մտածեի սիրո մասին ու մտքերս զիս կը քշեին վայրավատին։

Կը հիշեմ, որ սիրո հին ցավ մը վերադարձած կը նե­ղեր զիս։ Կը զգայի, որ տարիներում հետ պիտի հինցնե զիս, նաև այս տառապանքը։ Կիները կը թվեին անառար­կելիորեն էգ ու առանց ասպետության։ Քիչ մը խորանալով՝ 14

կը բախեի հաճույքի ըմբռնումին։ Կըսեի.— Այսուհանդերձ ո՞վ է այն անարգ տղան, որ կրնա սիրո մեջ ողորմաթյուն ընդունիր Հետո ո՞վ է որ կրնա պահանջել որևէ կնոջմե գթությամբ ընծայվիր Ու մտքերուս հոսանքը արագությամբ զիս կը տաներ սիրո մեջ ազատության, անընդհատ ավելի ազատության գաղափարին։ Կընդունեի, որ ո(չ, կարելի չէ որևէ պարտադրություն, որևէ սահմանափակում, որևէ ար­տաքին միջամտություն ենթադրել՝ տղոլ մը և աղջկան մը միջև, որ անզուսպ մղումով մը կը սիրեն իրար։

Բայց հոս էր ահա, որ հարցը կը կնճռոտեր։ Կային մա­նուկները, կար ծերությունը, կար հայրենիքը՝ արյունաթա­թախ ու որբ։ Ու տղաք, որ տգեղ էին և աղջիկներ, որ գու­ցե երբեք չպիտի կրնային հպիլ սիրո։ Ո՞րն էր ընկերային այն բջիջը, որ առավելագույն ազատություն ու սեր կապա­հովեր ւլողմերուն։ Կարելի՞ էր խուսափիլ արտաքին ուղղա­կի կամ անուղղակի միջամտութենե։ Եթե ոչ, ինչ ձևով, չա­փով, հանուն ինչի պիտի ըլլար այդ միջամտությունը։ Ու բևեոը կը հասներ նույն կարծր ու համառ քարին։ Մեկը կը բարձրանար ու կըսեր.— Այո՛, հանուն որո՞լ և ինչի՞ կու­զես որ մարդիկ միջամտեն։ Գերագույն օրենքս հաճույքն է, վեհափառ եսասիրությունս ու անհագուրդ ծարավս երջան­կության։ Ինչպես հողը կը ծծե անձրևը, ծաղիկը կը խմե արևին տաք հեղուկը, ես ալ կուզեմ անարգել վայելել ու­րախությունս։ Մեկդի բոլոր պատվարներն ու մարդոց սուտ օրենքները։— Հանուն հավաքականության,— կը պատաս­խանեի երկչոտ։— Ինձ ի՞նչ հավաքականությունը, այո՞, ինձ ի՞նչ...

Ու օրերով կը վերադառնայի նույն մտքերուն նույն շա– վիղներեն, ու ոքչ ցերեկը, որչ գիշերը հոգիս խաղաղություն չուներ։

15

Կար նաև զոհողության, մեծ ընծայումներու, հերոսու­թյան գաղափարը։

Մարդիկ կայ՜ին, որ գերազանց պարզությամբ մը կը թա­փեին իրենց արյունը՝ հայրենիքի ազատության համար։ Բայց չէ ՞ որ հարաբերական բան մըն էր այդ ազատությու­նը, միջոց մը լոկ, այլ ոչ թե նւղատակ։ Կարևորը ուրեմն անոր ներգոյակ ու բացարձակ արժեքը չէր, այլ մթնոլոր­տը, որ պիտի կրնար ստեղծել, բարեբեր հողը, ուր պիտի զարգանային բոլոր անհատականություններն ու ասոնց գու­մարը՝ ժողովուրդը։ Ու թյուր ճամփով մը կը վերադառնայի կրկին անհատին ու իր իրավոլնքներուն։ Բոլոր խորհրդա– ծություններոա մոխիրներուն վրա կը բարձրանար հաղթա­նակի, արշավի, ուրախության մեծագույն բաժինը վերցնելու նայն բարբարոս գաղափարը։

Հետո հոգնեցա այս բոլորեն ու տենդագին աճապարան­քով մը խրեցա մասնագիտական դասերոա ու այլ զբաղում– ներու աղմուկին մեջ։ Կուզեի ամեն ինչ մոոնալ, կատարել ընթացիկ պարտականություններս, ընել ինչ որ ուրիշները կըսեին ու միտքս չհոգնեցնել տաժանելի խորհրդածություն­ներով։ Բայց աւոիկա կարելի չէր։ Առօրյա չնչին դեպքերն՝ կը հանգեի նույն հիմնական խնդիր ներուն։ Գրքերը նույն­պես զիս կը մղեին հոդ։

Սկսա մտածել նաև բարեկամության մասին ու ամեն բան ավելի պղտորեցափ

Գեշ օրեր էին, ոչ ոքի վրա կարելի չէր հենուլ, ու ոչ ոք կրնար զիս ազատ ափ հանել։

Կը թվեր, թե ահա մեկը կեցած է քովդ՝ վավերական բարեկամությամբ մը։ Աչքերոլդ մեջ կը զգայիր իր տաք ակնարկն ու հոգվոլյն ազնիվ խոյանքը։ Բայց հանկարծ

* 16 »

Շ4

1Շ

2./ / ( Ձ Հ

կյանքը կը բաժներ քեզ իրմեն։ Դեմդ կը ցցվեր ոխակալ ու գեշ մարդ մր, ւկոաներեն այլապես վտանգավոր, քանի որ գիտեր մանրամասնությամբ քոլ բոլոր տկարություններդ ու կրնար դավաճանությամբ նարվածել քեզ։

Այսպես պատահեցավ այդ տղան հետ։ Տարիներ միա­սին ապրելե հետո, հանկարծ զգացի, որ ընկեր չէ, հապա, օձ է՝ որ կը սուլե կրւնակես։ Երբ գլուխս դարձուցի՝ տեսա ատելությունը սև դեմքին ու շրթները, որ գեշ դողով մը կը դողային։ Ըսի.— Եթե գիտնաս թե ինչպես կարհամարհեմ քեզ։ Ու ան պատասխանեց.— Իսկ դան՝ եթե գիտնաս թե արհամարհանքիդ ինչ կարևորության կատամ։ Կոկորդ կո­կորդի բոնվեցանք։ Կատաղաթենեն ուսս խածավ, իսկ ես բրւունցքի հարվածով մը քիթը արյունեցի։ Ու այս բպորը պատահեցան չնչին շարժառիթով մը, որ ամոթ է հոս ար­ձանագրել։

Ընկերներ բաժնեցին մեզ, բայց ամբողջ երկու շաբաթ մեր փոխադարձ ոխը իր սև դեմքը ցույց կատար ամեն անկյունն։ ճաշարանը ըլլայինք թե դասասրահը, մեր ակ­նարկները սուրի շեղբերու պես կը հանդիպեին իրարա և կը թունավորվեին։ Հետո այդ ատելությունը փոխվեցավ խուլ ու ավելի վատ բանի մը՝ քինախնդրության, մինչև որ կյանքը մեզ բաժնեց իրարմե։ Հիմա հակառակ թավալած ժամանակին՝ իր հիշատակը միշտ անախորժ զգայություն մը կուտա արյանս, ու կյանքը գեշ բան մը կը թվի։

Նայելով նախկին ընկերոջ այդ դաժան դեմքին, կըսեի.– Վիճակահանության, սակարանի խաղի պես է բարեկամու­թյունը։ Հոգվույդ ամբողջ ազնիվ խոյանքը կը դնես գրավի ու չես գիտեր, թե ինչ դուրս պիտի գա։ Գեշ օրերոլ՝ մա– նուկի մը պես կը հակիս ընկերոջ մը ուսին, քսակի մը պարոլնակության նման՝ վիշտդ կը պարպես սեղանի մը

քվրա ննջել։ Վիշտդ որո՞ւ մոտ

թյան դրամի կամ թունավոր զենքի։ Վաղը ան կրնա վերա­դառնալ սրտիդ որպես թշնամի սլաք։

Որո՞ւ վստահել, ի՞նչ ընել ուրեմն։ Որո՞ւ հանձնել այս անուղղա, այս հուզիչ մանկությանը։ Ու եթե դժվար օրի մեկը պիտի չըլլա, որա ուսին հենուս, ի՞նչ քանի կը ծա– ոայե ուրեմն բարեկամությունը։

Ահա այսպես էր այդ տարին, երբ հանկարծ հոգիիս խո­րը փլավ իմ դալարագեղ պատանությունս; Մեկեն կյանքը փոխեց իր դեմքը, իր զվարթ բերնին վրա կազմվեցավ ծա­մածուռ ժպիտ մը, աչքերը պդտորեցան, կզակը դարձավ կամակոր ու հպարտ։

Ու անձրևները միշտ կը շառաչեին պարտեզին վրա, ու գարունը շատ հեոուն էր։ Կըսեի.— Գարնան հետ կը կորս­վի ն, կերթան այս բոլոր գեշ մտքերը։ Հոդը կը զարթնոլ նո­րեն, երակներուս մեջ արյունս կը նորոգվի կրկին։ Թոչուն– ներուն երգը կը հուզե զիս։ Ու շրթներս կը բացվի ն գովե­լու համար նորածիլ ծաղիկները։ Ա չ, գարունը եկավ ու գը– նաց, և հոգվույս վրա միշտ գեշ օր էր, աշոլնի։

Մինչև որ ամիսներ հետո՝ օր մը, երկար դեգերումներե վերջ, տառապելով, ծերանալով, բազմաթիվ սխալ հետքերոլ վրա երիտասարդութենես բեկոր մը ձգելով՝ հասա հեղա­փոխության գաղափարին, ինչպես մարդ երկար նավաբե– կութենե հետո կը հասնի ազատ ափ։

Ու ինչպես երկար նավաբեկութենե հետո ։*՜ ՚*"**գ–՝նի ազատ ափ՝ կորսնցուցած իր ամբողջ 1Լ., ^ ^մնացի մերկ ու աղքատ այս նոր տարածության դիմաց։ Երբ գինովության, հաղթանակի ու խելահեղ ուրախության օրերը սահեցան գացին, զգացի որ ամեն ինչ նոր պիտի սկսեր։ Ամեն ինչ հարկ էր վերակառոլցանել, ամեն գաղա– 18

փար ենթարկել վերագնահատության, հարաբերության մեջ դնելով զայն այս նոր ու գերիշխան սկզբունքին հետ։ Ու ահա նոր դժվարություններ գլուխ ցցեցին։

Նախ՝ ավելի քան արթուն, պանդխտության մեջ երիցս հուզիչ, հավետ մշտաոոլյգ հայրենիքի գաղափարը օրերով հալածեց զիս։ Ու անընդհատ ներհակությանը խորացավ մեր պանդուխտ հայրենիքին ու հեղափոխության միջև։

Երբեմն կեսգիշերին կարթննայի ու այս բոլոր մտքերը կոպային ա կը խճողեին հրապարակը։ Անկողնիս մեջ նըս– տած, հիվանդ ափերուս մեջ, անընդհատ կը դարձնեի զա– նոնք, մինչև որ մաշեին, կորսնցնեին իրենց գեղեցկությու­նը։ Շաբաթներով հանցավոր ու զղջալու պատրաստ մար­դու մը պես, արդարացումներ կը փնտրեի, գեշ արարքե մը հոգիս լվալու համար։ Ու զղջումն ու խղճի խայթը ամեն տեղ էին։ Կը բավեր, որ ընկեր մը հայրենական երգ մը երգեր, որպեսզի հոգիս կորսնցներ իր հավասարակշռու– թյունը։ Ու ահա տարագիր հայրենիքը կը վերադառնար ՝^քւ֊~՝,ր.\ւ*կան արքայի մը պես ու կը վերահաստատեր իր թագավորությո ւնը։

Այդ օրերուն էր, որ գուցե աոաջին անգամ ըլլալով, ըզ– գացի արտասովոր զորությամբ մը՝ հայոց լեզվին սրտա­ռուչ գեղեցկությունը։ Կարծես զայն արյանս մեջ կը կրեի։ խելագար ու տենդագին սիրով մը կը փնտռեի հնաբույր, մագաղաթյա բառեր ու ամեն բառի դիմաց հոգիս կար­տասվեր ուրախութենեն։ Սկսա գորովով, կրնամ ըսել հի­վանդ տենդով մը, ուսանիլ զայն։ Ու քանի կը հաոաջանայի այդ սիր ույս մեջ՝ տառապանքս այնքան կը մեծնաը։ Ինչ որ զիս սիրով խելագար կըներ սակայն՝ ատիկա մեր հնա­մենի ու մեռյալ գրաբարն էր,— որուն գեղեցկությունը կը զգայի ամբողջ օրը շարականի կտորներ ծամելոփ Գլխա­բաց ծաոերուն տակ կը թափառեի, հիշելով մեր նախնյաց ոսկեղենիկ լեզուն, ու այլևս գաղափարներ չէին, որ զիս

19

կը զբաղեցնեին, այլ բառեր, որ չես գիտեր որ անկյուն– ներեն կարթննային, մարմին կառնեին ու ականջիս տակ կը հեգեին իրենց գունատ երգը։ Ու հայոց լեզվին շնորհիվ էր, որ ամիսներոլ ընթացքին, հայրենիքի գաղափարին ու այս անոք և նժդեհ տղան միջև, որ ես էի,— նետված գա– ղափարներու տարագնաց քառուղիներուն վրա,— հաաոատ– վեցավ մնայուն ու անքակտելի կաւգ մը։

Բայց այս զղջումներում, գորովի և ուրախության պա­հերում կը հաջորդեին ուրիշ կասկածներ.– Վասնզի գար– նանամուտի օրվան մը պես խախուտ էր հոգվույս կլիման։ Ու կյանքը անընդհատ զիս կը հրեր այս ափեն մյուսը։ ԴԱ•)- քերը կը հրմշտկեին զիս, պարտագրելով որ կողմ բռնեմ։ Ամեն օր հարկ էր դիրք ճշդել, գիտնալով հանդերս որ քա­նի մը օր հետո այդ դիրքը կրնա խախտիլ կամ տեղափոխ­վիր Արժեքներ ու հարաշարժ տարուբերություն էր, և ոչինչ լրիվ վստահություն կը ներշնչեր ինձ։ Խախուտ ու մշտա­պես երկրաշարժի ենթակա գետնի վրա իր հայրենի երգիրը կառուցած մարդու պես՝ անստույգ հոգիով, կապրեի այս տխուր կյանքը, անվթար պահելով սակայն ապրելու քա­ջությունս։

Ու ամիսները սահեցան։ Ուրիշ գարուն մը և ուրիշ ա– շուններ եկան, մինչև որ հաջողեցա այս տարօրինակ մե­քենային, որ մեր կյանքն է, բոլոր մասերը հաբմարցնել մայր կմախքին։ Երկար ու համբերատար սիրով, ՜քիչ մը բիրտ անգթությամբ մը նաև, ներդաշնակեցի գաղափար­ներս, մինչև որ հստակորեն գիտցա, թե ինչ կուզեմ՜ ա ինչ չեմ ուզեր։

Այն ատեն բոլոր կասկածներս մեկնեցան գացիհ ու սի­րով լծվեցա տարապարհակ աշխատանքի։ Մարդու մը պես 20

Էի, րտ երկար ատեն կորսնցացած ըլլալե հետո իր աստ­վածը՝ հրաշալիորեն կը վերագտնե զալն։

***

Դանիացի այդ երիտասարդ աղջկան ներկայությունը այս գյուղին մեջ՝ անտարակույս մեծապես հուզիչ բան մըն է։ Կարծես հղի ու վտանգավոր շունչ մը կա մթնոլորտին մեջ, ինչպես տեղատարափեն աոաջ, երբ թռչունները քըս– վելով հողին, կապաստանին չես գիտեր ուր։ Պատճառը իր գեղեցկության տեսակն է, նաև իր ցուրտ, այլ կիրթ հը– պարտաթյունը։ Ու տարածությունը, որ մեզ կը բաժնե իր– մեն։

Քանի" հոգի ենք, որ զայն կը սիրենք լռությամբ, դըժ– վար է ըսել։

Հյուսիսի կապույտ աղջիկ մըն է, ծովային թռչուններու պես ազատ ու անհպելի։ Այս ամրան տոթ օրերուն՝ իր հա­յացքը թրջած ու զով բերկրությամբ մը կիյնա վրադ, երբ խոսի քեզի։ Մազերան մեջ կարծես ծովային խոտի թելեր կան ու աչքերուն խորը կապույտ լույսեր։ Ծովի գեղեցկու­թյան մըն է, որի* մը։

Դպրոցի ընդարձակ, զով ու քարե սրահներոլն մեջ, իր պիրկ ու աղվոր իրանը հարատև վտանգի մը պես է։ 0’չ, խաղաղությամբ աշխատիլ կարելի չէ, երբ իր ձայնը կը լսվի քովեդ։ Դլոլխդ կը դարձնես ա իր աչքերուն խորը, հոգիդ տարահալած ու նավաբեկյալ թռչունի մը պես ծո­վամույն կըլլա։

Երեկոները, ընթրիքեն հետո, իրեն կը հանդիպիմ ճամ­բաս վրա։ Կապրի գյուղին վերի ծայրը, մեր տան դիմացի օթևանը։ Երբ կանաչներում մեջեն կը տեսնեմ իր հասա–

* որի— ճայ21

կը՝ ընդարձակ հուզում մը կը գըավե մարմինս։ Երբեմն ալ իրեն կը հանդիպիմ անտաոին մեջ, կածանի մը դարձ­վածքին ու ակնարկս իր գեշ համառոլթյամբը կը խրտչեցնե զայն, կարծես թե սարերոլ վիթ մը ըլլար։ Գիշերը, երբ ընկերներով սուրճ կաոնենք իր ապրած պանդոկին ճաշա­րանը, երկար ժամերոլ ընթացքին կը դիտեմ իր հստակ դեմքը։ Նայվածքս ի վերջո կը նեղե զինքը, մեղադրանքով կը նայի աչքերուս ու գլուխը կը դարձնե անդին։

Իր զուսպ, շատ վայելոլչ ու լուրջ հագոլստներոլն տակ կը զգամ երիտասարդ աղջկան աոողջ, դյոլրակենցաղ, սպի­տակ ոլ րուոն մարմին մը։ 0", արյանս այս անհագուրդ և րոնակալ ծարավը, որ կը խենթեցնե զիս, որ կրնա զիս վտանգավոր արարքներու մղել, երբ Գիշերը՝ քնատ այլ զարթուն զգայրանքներով, կը սպրդիմ սավաններոլ զովու­թյան մեջ։ Ու հակառակ մարմնիս մեծ հոգնության՝ ննջել կարելի չըլլար։

Քանի մը օր առաջ էր, ուշ գիշերին, հանկարծ լռության ծփանքներեն բարձրացավ օտար, մելամաղձիկ երգ մը։ Հո­գիս ճանչցավ իր հպարտ աղջկան ձայնը։ Աճապարանքով հագվեցա ու ցատկեցի պարտեզ; Ու պարտեզեն՝ անտառը տանող ճամբան ու գլուխս առած, հալածված անասունի մը պես, խրեցա ծառերու մութին մեջ։

Երբ վերադարձա, քայլերս զիս տարին իր պատուհա­նին առջև։ Լուսնի հեղուկ լույսը օծած էր ճամբան։ Բարակ հով մը կը դողար ծառերում մեջ։ Աստղերը տխրությամբ կը ժպտեին կապույտին խորեն։ Ու իր սենյակին լույսը և այդ լույսին ցոլքը թփերում վրա՝ կը հայտնեին, որ դեռ արթուն է։ Սպիտակ աղջիկ մը, գիշերվան թևերոլն մեջ։ ճամբոլն եզերքը նստա ու արտասուքի տաք կաթիլներ թրջեցին թարթիչներս։ Հետո իր քումայթ* և սիրուն գլուխը

22քումայթ— խարտյաշ

Հետևյալ օրը քարե նրբանցքին մեջ կեցած՝ կը դիտեր անձրևը, գյուղի այս խուլ տարածության վրա, երբ ծոծրակն ի վար զգաց հայացքս։ Աճապարանքով մոտեցավ ինձ ոլ արական հանդգնությամբ մը աչքերուս նայելով ըսավ.

— Չե՞ք կարծեր, որ քիչ մը խենթ եք...— Կրնա ըլլալ,— ըսի երկմիտ,— բայց կարծեմ՝ երբեք

ինքնաբերաբար խոսք չեմ ուղղած ձեզի ու միշտ քաղա­քավար եղած եմ, ինչպես որ կըսեն՝ հարգած եմ ձեր ան­կախությունը։

— Իսկ այդ նայվածքը, որ կը հետևի բոլոր շարժում– ներուս, կը խազարկե զիս։ Գուցե կը կարծեք, որ չեմ նը– կատեր։ Ըմբոնեցեք, որ իրավունք չունիք այդպես նայելու։

Կը զգայի, որ իրավունք ուներ, բայց սիրտս կը հնչեր կիրակնօրյա զանգակի մը պես։

— Լախ,— ըսի գունատելով,— կը ներեք...— Ու ի՞նչ կընեիք երեկ գիշեր ճամբոլն վրա...Զայրացած՝ գլուխս դարձուցի և հեռացա։ Ու այդ օրեն

այլևս չենք բարևեր իրար։

Երևաց պատուհանին մեջ ու կորսվեցափ Զիս տեսա՞վ ար–

... Հետո վերջապես սորվեցա տոկալ այս ծանր աշխա­տանքին, անքուն գիշերներում։ Ու սիրեցի ճամբաներում և տափերուն անեզր լռությունը։

Խաղաղ, գեղջուկ ու խոնարհ գյուղ մըն է, ծույլ ու հա­ճոյակատար փողոցներով, ուր գիշերը կիջնե նախիրին ոլ չորցած խոտի բուրոլմին հետ։ Դալարահեղց ու բարի պար­տեզներ կը հայտնվին ճամբում եզերքներեն։ Իրիկունը ուշ ատեն կովերը կանցնին բառաչելով, հեղգորեն շարժելով իրենց պարարտ գւսվակներն ու լեցուն ծիծերը։ Կարմիր,

23

անրսշ րս աղվոր կովեր են ատոնք՝ որ կիջնեն ընդարձակ, արոտատեղիներե ու կը նային քեզի լայն ոլ պաղատագին աչքերով։

Ու հանգիստը քաղցր է, անփոխարինելի՝ օրվան խոն– ջենքեն հետո։

Կը բնակիմ գյուղին ծայրը, անտաոին մոտ։ Պատուհ՛անս կը բացվի խիտ, խեղդված պտղաստանի մը վրա։ Կոնա– կեն ծաղկապարտեզ մը ու բազմաթիվ եղրևանիներ կեզե– րեն ճամբան, որ անտաո կը տանի։ Անտարակույս բու­րումնավետ ու աղվոր գարնան առավոտներ ու ամրան գի­շերներ պիտի ունենանք։

Ու որքան հեոու կը զգամ քաղաքը ինձմե,— իր ապա– կանությամբն ու հիվանդ աճապարանքով, խժալուր աղ֊ մուկով։ Կը ննջինք հովին ձայնը պատուհանին աոջև ու դասը աննիգ։ Ու հողը մերկ է վերջապես այստեղ՝ շռայլ ու սիրահար աղջկան մը նման, ծածկված չէ սալահատակի քարերով, կուպրով, ինչպես կասկածելի ու պղտոր քաղաք– ներուն մեջ,— այդ քաղաքներում տենդը արյանս մեջ՝ դեո կը համենա սակայն։

Ծառերը դեռ կանաչ են, ժպտուն։ Երկու տանձենիներ դուրսը կը չարչարվին, կը մսին հովին թևերում մեջ, որով­հետև աշուն է ալ։ Բայց գիշերը անեզրորեն խաղաղ է մեր տան վրա։

— Կը քնանա՞ս,— կը գոչե ընկերս, դրացի սենյակեն։— Ո՞՜չ, կը մտածեմ ձմրան, երբ վառարանը զվարթու­

թյամբ պիտի աղմկե։ Ու թեյի բաժակներուն, որ պիտի ծը– խան։

Թռչուն մը թավուտի մը խորեն հուսահատ կը պոռա։ Զոխ կը կանչե։

24

Լայն, ծանրանիստ, գորշ ու խիստ շենք մըն է ատ ի կա՝ ուր կիշխե գործնական ու բիրտ աշխատանքը, ինքնակալ կերպով։ Կաշխատինք ամրությամբ, հավատարմությամբ, հլությամբ գրեթե, բայց ւսոանց սիրո։ Վասնզի երիտասարդ ենք ու կարոտ ենք ընդարձակ ու շեն ուրախություններով

Այս կիսամսյակին ընկերոջ մը հետ՝ պիտի խնամենք խոզերը։

Շատ են այս թանձր, մեծղի, հեք ու պարարտ անա­սունները։ Ու ինչ աղտոտ են ու տգեղ։ Այնքան հուսահա­տությամբ ու անձկությամբ կը ճչան՝ որ կը թվի թե զգա­ցում ու ցավ ոլնին։ Ոչ ոք կը գուրգուրա զիրենք, մինչդեռ արիշ անասուններ կը ճանչնան մարղոց գորովը։ Ոչ մեկ կնոջ սպիտակ ու մատանեզարդ ձեռք պիտի մոտենա ի– րենց ծանրաշարժ ու հեղգ մարմնին։

Անհամբեր, բութ, գրեթե վայրագ ու տգետ են։ Սնունդի վայրկյան մը հապաղումը կանհանգստացնե զիրենք։ Կոպ­տությամբ կը բողոքեն։ Ու հետո բարբարոս ախորժակով մը՝ մեծ ու ճարպոտ իրենց գլուխները կը խրեն մսուրին մեջ։

Ծանր ու գարշահոտ է այս աշխատանքը։ Հաճախ երե­կոյան մեջքս կը ցավի, բայց ընղաըձակ ու ազնիվ ուրա­խության հիշատակ մը կըլլա մարմնոլյս մեջ։ Կարծես եր­ջանիկ եմ ու մեծապես կը սիրեմ այդ հաստ անասուննե­րը,— գուցե որովհետև քիչ մը կը նմանիմ իրենց։ Այոկ ան­տարակույս։

Անկողինս զով է, մաքուր, հանգստավետ ու լայն։ Ու գիշերը շատ հյուրընկալ։

Թեթև ու անուշ քունե մը հետո, որոլն ակոսնէրոլն մեջ կը ծլին տարաշխարհիկ երազներ, կարթննամ կանուխ ա– ոավոտյան, վեցին։ Վեցուկեսին կը սկսինք աշխատանքի։ Երբ տուն կը վերադառնամ գիշերվան ութին, գյուղը կը պատրաստվի իր հերթական նինջին։ 1սոնջ, նկւդն, երակ– ներոա մեջ քաղցր ջերմությամբ մը, ի՞նչ կուզեք որ ընեմ...

25

— Աշխատի՞մ սեղանիս աոջև՝ թե կռնակիս վրա երկնցած ծխեմ ու անձնատուր ըլլամ ցնորական պատմություններուս։

Թիվ մեկ անձավորությանս թիվ երկոլքին՝ թեթև հեգ­նությամբ մը.

— Ի՞նչ է հանապազօրյա սնունդդ, մարմնիդ կերակու­րը։

— Բառեր, բանաստեղծաթյրսննեբ, աղջիկներ ոլ թույն։— Ի՞նչ ուրախություն ունիս այժմ, երբ կը գրես։— Ինքզինքս ար համար հելոլ, վրաս գթալու, թշվառ մե–

կը ըլլալու գեշ ուրախությունը։ Ատիկա սաստիկ հաճույք մըն է։

— Ի՞նչ կը ցանկաս այս վայրկյանիս։— Անոր տաք, խենթ, անուշ բերանը՝ տառապանքես

ազատելու համար։ Կուզեմ ծարավս հագեցնել անոր շըրթ– ներան վրա, պտուղներու պես խածնել զանոնք, բերանս թրջել անոնց արյամբ։ Սաստիկ գորովով մը գրկել իր աղ– վոր իրանը։ Սիրո վերջին ու խելագար գիշեր մը կը ցան­կամ տակավին...

— Իսկ հետո, ինչպե՞ս մարդ մը կուզես ըլլալ։— Քաջ, բանվոր մարդ մը, որ կաշխատի հանքի կամ

մետաղագործարանի մեջ, կուսակից է հեղափոխության ու դասակարգային պայքարի։

— Հա՞յ ես դեռ...— Այո, հարյուրին իննսուն և հինգ տոկոս, մարմնիս

բոլոր մասերով, արյունովս և տառապանքներովս։ Ու ա– վելի՝ երբ երջանիկ եմ։

— Բացառիկ, հերոսական արարքներոլ ընդունա՞կ ես։ Ազա՞տ ես բառերոլ շվայտ ոլ զոշաքաղ* զորութենեն։

* զոշաքաղ— կեղծ, խաբեբա

26՝

— Կը ձգտիմ ըլլալ։ քսիստ դժվաը է ու մեծապես գեղե–9ԻԿ-*

— Ի՞նչ պիտի ընես այսօը, ամբողջ օըը։— Պիտի տառապի մ։ Առանձին պիտի կրծեմ անփարա–

տելի տխրությանս դառն ու սև հացը։— Հապա վա՞ղը, վաղը չէ մյուս օըը...— Պիտի տառապիմ, ատիկա սատիկ հաճույք մըն է։— Ինչո՞ւ կը տառապիս, չէ ՞ ոը կյանքը զվարթ ու գար­

նանային բան մըն է։— Որովհետև կը զգամ, ռր անբուժելիորեն տկար ու

վատ, գեշ մարդ մըն եմ։— Իսկ մյուսնե՞րը, ընկերներդ, թշնամիներդ, մնացյսղ

մարդիկը։— Մեծ մասամբ կը նմանին ինձ, ոմանք գուցե ավելի

վատ են, բայց չեն գիտեր։ Եվ կամ կը ձևացնեն, թե քաջ ու զորեղ են, երջանիկ ըլլալու ձև մըն է։

— Ատիկա կարելի չէ, հմայաթափ բարեկամ։— Կը պնդեմ, որ կարելի է ու դուն ծաղրածու մըն ես

լոկ։— Լավ, չե՞ս փորձեր ազատագրվել ու հաղթել այդ ներ­

քին վատ մարդուն։ Ու եթե կարելի չէ՝ գեթ չեզոքացնել զայն։

— Ամեն օր։ Ու ահա մեկ քանի տարիներե ի վեր կյան– քըս հուսահատական ու դժպհի պայքար մըն է միայն, կո­կորդ կոկորդի անագորույն կռիվ մը։

— Կը կարծե՞ս որ պիտի հաղթես այդ անարգ մարդուն, սիրելի՛ ընկեր։

— Մչ, ատիկա եարելի չէ ու ցանկալի չէ բնավ։ Վա­ռը նզի լրիվ հաղթանակը վերջավորություն մըն է։ Կարելի են միայն մասնակի հաղթանակները։

— Ուրեմն ինչո՞ւ կը կռվիս, զենքերդ նետեր գետին, նա­հանջեմ..

27

— Ո՛չ, կուզեմ գեթ պատվով, արությամբ մեռնիք Պայ­քարը վայրագ ու ընդարձակ հրճվանք մը կուտա հոգիիս, կամրացնե մարմինս։ Կը զորանամ։

— Բայց ինչո՞ւ համար գեշ ու վատ մարդ մըն ես։— Զիս այդս|ես ըրին։ Կը կարծեմ արյունս սկիզբեն իսկ

մաքուր ու զուտ չէր։— Կը կարծե՞ս որ մարդիկ կան, որ վատ չեն։— Անտարակույս կան։ Ատոնք բացառիկ ոլ վայրագ

մարդիկ են ու նույն ատեն հեզ՝ ինչպես հղի մաքի մը, ար­դար ու մաքուր՝ մանուկի մը նման։

— Ո՞վ օրինակի համար։— Մարան, Վլատիմիր Իլիչ Լենինը, մեր ազատագրա­

կան պայքարի զինվոր ներեն մեկ-քանին, շատերոլ մեջ՝ խիստ սակա՜վ։

— Չե՞ս կարծեր, որ եթե մոտեն դիտեիր զիրենք՝ մը– յոաներուն նման վատ պիտի թվեին։ Մարդը վիրապ մըն է։

— Մչ, աչքերս փակ նույնիսկ՝ կը զգամ առավոտյան լույսին ծագումը։

— Իսկ հոս, շուրջդ՝ բնավ քաջ մարդիկ չկա՞ն։— Կան, սակայն ի լինելության են, որովհետև ժամա­

նակն ու շրջապատը՝ ուր կապրինք, վատությունը կը բա– ծանե։ Կարելի է ըսել, որ վատությունը օրակարգի վրա է։

— Ուրեմն մեծապես հուսահատական ու դժնդակ է կյանքը։

— Այդպես է, ինչպես որ ըսիր՝ մառախլապատ ոլ ա֊ ռանց բանաստեղծության, թշվառ և զանցառելի բան մըն է հաճախ։

— Ինչո՞ւ ապրիլ քանի որ այդպես է։— Զայն գեղեցիկ ընծայելոլ համար։ Նաև որովհետև

ոչ ոք իրավունք ունի ուզած ժամուն բեռը կապելու Ա մեկ­նելու։

— Ինչո՞ւ համար, ո՞վ իրավունք ունի արգիլելու;28

— Չըսի՞ որ հարկ է քաջությամբ ապրիլ, կովիլ կա­տաղությամբ, հավատալ հաղթանակին ու եթե հարկ է մեո– նիլ կովի ճակատին լիսս։

— (կա հո կապրի ն այդսքես ա կը մեռնին այդպես։— Քիչերը՝ շատերոլ մեջ սակավ։ Մնացյալները կը սո­

ղան թշվառության մեջ կամ կիներոլ մարմիննեըուն վրա, ւլրքերու ու այլ անարօան բաներոլ վրա։ Տխուր, արգահա­տելի մարդիկ են սսոոնք...

— Իսկ եթե սպառի մարդուս արյունը, ձգանները խըզ– վին ու պայքարի (Տամար տկար ըլլա։ Եթե իր կյանքին վրա հուսահատությունը թագավորե...

— Կա մահը որպես վերջին ապավեն ու քաղցր ապաս­տան, որպես գերագույն ազատարար։

— Ուրեմն որոշ պարագաներոլ մեջ՝ կարելի է արդա­րացնել անձնասպանությանը, որ դասալքություն է։

— Արդարացնել՝ ոչ, ընդունիլ որպես մաքուր վերջա­վորություն՛՛ այս...

— Օրինակ ե՞րբ, ըսածդ բազմաթիվ կարելիություններ կրնա եհթադրէ լ։

— Երբ մ՜արդ կը նմանի ներսեն փտած պտոլղի։ Երբ իրապես ասընդ ոնակ է այլևս քաջությամբ ապրելու։ Երբ երակ ներս ւն մեջ արյունը սևցած է վատությամբ։

— Իսկ դան բնավ մտածա՞ծ ես անձնասպանության մասին։

— Այոկ ահս/ տարիներն իվեր՝ շատ սիրելի աղջկան մը սպիտակ իրանին պես, կը գրկեմ զայն ու միասին կը քնանանք։ Միասին երջանիկ եղած ենք նույնիսկ։

— Չե՞ս կարծեր, որ այդ գաղափարին հետ ընտանու­թյունդ խախուտ բան մըն է։

— Կրնա ըլլալ, բայց ինձ համար գեշ լուծում մըն է անձնասպանությունը։ Ես ուրիշ տեսակ մարդ մըն եմ։

— Մարդոց ո՞ր տեսակն է ատիկար

— Բանաստեղծներով որ թշնամի են մեծ րաոերոլն ե աոանց հրամանատարի զինվորներոլ տեսակը, ավելի ճիշղ է ըսել՝ զինվորյալներու, գաղափարի սրբազան խանդավաո– ներա՝ խենթերա։

— Ուրեմն ղուն բանաստեղծ ես, զինվոըյալ, խանդա– վաո ու խենթ։

— Այոկ աղոտորեն, անկատար ու ձախավեր կերպով, բայց ծնունդով այդպես եմ։

— Ի՞նչ բանի զինվորագրված ես։— Անհատին ու ճնշված դասակարգերոլ, գերի հավա­

քականս ւթյանց ազատագրության սեպուհ և մեծ գործին՝ Հեղափոխության։ Գուցե ամենեն իրավազրկված, սակավա­պետ, չարքաշ ու հ՚աոաջապահ ժողովրդին՝ հայ աշխատա­վորության ազատության արյունոտ սայլին։

— Ո՞վ է, ի՞նչ մարդ է բանաստեղծ մը։— Դժվար է ըսել, անկարելի է ճշգրտությամբ սահմա–

նել, բազմաթիվ ձևերով մարդ կրնա բանաստեղծ ըլլալ, հաըկ է զգալ։ Մնաց որ կարելի չէ հարաշարժ ու կենդանի երևույթ մը մեոյալ տարազի մը մեջ սեղմել։

— Ենթադրե որ մանուկ մըն եմ, որ ձեոք կերկարե լուսնին ու կը սիըե անկարելի բաներն ու հրաշքները։ Բան մը ըսե ինձ։

— ... Գուցե մեկը, որ միշտ դժգոհ է արդեն ստեղծվածհարստությաններեն և գոյության ունեցող ^ներեն, անոնց ներքին բովանդակութենեն և արտահայտու­թյան, դրսևորման ձևերեն ու կորոնե նորը։ Որ ոչ մեկ հրա­շալիքի տակ կոլզե իր ստորագրությանը դնել, վասնզի սքանչելի գլուխգործոցի մը մեջ միշտ տարր մը կա, որ անվավեր, հին կամ օտար է իրեն համար։ Կործանելով հին արժեքներն ու հարաբերությունները, դեմքը դաըձոլ– ցած դեպի անծանոթն ու ապաոնին, ւսրյանեյով՝ կը ձգտի քանդակ ել անշոշափելի ն ու անհպելի ն, ժամանակ Ա տե– 90

սողություն տալ փախչող, թոչուն բանեըուն։ Մարդ մը, ոթ հարատևորեն ապստամբ է ու պատրաստ թափելու իը ար­յունը՝ հանուն գեղեցիկ կերտումի մը և որ անընդհատ կայ­րի, առասպելական մորենիի նման...

— Այղ մարդը նույնպես հեղափոխական մըն է։— Անտարակույս, այլապես ամեքն մարդ կրնա ըսել իր

պզտիկ հուզումը։ 0'վ հեղափոխական չէ՝ հարաբերաբար իր ժամանակին, ան բանաստեղծ չէ՝ այլ դպիր, հին դպրու– թյանց տխուր ցեց, ուրիշ ստեղծագործողներոլ մորթին մեջ իր գեշ գլուխը խրած աղտոտ մակաբույծ...

— Դժվար է մեկը մյոաեն զանազանելը։ Հելոո չե՞ս կարծեր, որ լուսանցքի վրա ձգեցիր շատ մը բանաստեղծ­ներ։

— Թով մնան ուր որ են, ահա ատոնք են դպիրները։ Ես կը ճանչնամ զիրենք, որովհետև բաղդատության եզրեր ունիմ...

— Իսկ այդ բաղդատության եզրերը նույնպես հարա­բերական արժեքներ են, քանի որ մարդկությունը կը տա– ոապի բացարձակին ճամբան վրա՝ կուզեմ կասկածի տակ դնել զանոնք։

— Եթե դնես, կըսեմ որ, այո^ հարաբերական են, այո\ սերտ հարաբերության մեջ են հեղափոխության գաղափա­րին հետ, որ ազատություն է ու ստեղծագործություն ու հե­տևաբար գեղեցիկ է աներգեւե գեղեցկությամբ մը։

— Ուրեմն հարկ է մարզիկը դատել՝ հեղափոխության հետ իրենց հարաբերության լույսին տակ։

— Այոք, բայց հարկ է զգուշ ըլլաք Բառերը հաճախ սուտ կը խոսին։ Հարկ է պահանջել երաշխիքներ, ապա­ցույցներ, վավերական ինչպես հնամյա երկիրը։

— Օրինակ ի՞նչ ապացույցներ, հերոսությո՞ւնը...— Մեկդի ձգեր այդ բաոը, որ հուզիչ է և ընդհանուր։

Ըսե( ամենօրյա քաջությունը, զոհողության տուրքը, որ31

մարդ կուտա, արի գործը, որ կրնա հրաժարիլ «հերոսա­կան» որակամեն, թշվառությանը, զոր կը կրե, գեղեցկու­թյուններ, որ կը ստեղծե...

— Ո՞րն է գերագույն ու վերջնական ապացույցը՝ վա­վերական երաշխիքը։

— Արյունդ, որ կը թափես գաղափարներոլդ հաղթա­նակին համար։

— Դուն պիտի թափե՞ս զայն՝ քոլ արյունդ, որ ի սկըզ– յոսնե մաքուր չէր։

— Այոէ հետին թշվաոականը թոդ ըլլամ, եթե չթափեմ, թող արժանի չըլլամ անշիրիմ մորս անուշ կաթին՝ եթե չթա­փեմ։ Այոկ պիտի շոայլորեն թաւիեմ զայն...

— Ե՞րբ, ե՞րբ Նազովրեցին երկրորդ անգամ գա Գա– ւիլիա։

— Լոկ ծաղրածու մըն ես ու հեգնությանդ գեշ բան մըն է։ Պիտի թափեմ հարմար ժամուն։

■— Բառեր, որ կարտասանես, բաոեր, ոլւ կրնան սուտ խոսիլ, ո՞վ է վկան։

— Ե՛ս, ավելի անողոք վկա չի կրնար ըլլալ, կրնաս հավատալ։

— Գուցե մեկն ես, որ արժանի էր ավելի սիրո, ավելի քաջության։

— Ըսեէ ավելի անագորույն ու անողոքելի բարեկամու­թյան մը ու հետո ծածուկ գորովի։ Գուցե մայրս շատ սիրեր զիս, բայց սպաննեցին զայն։ Կուզեի գեթ անգամ մը ար­տասվել անոր ձեոքերուն մեջ ու ապա մեռնիր

֊ Աշխատեք մոոնալ։ Ուրիշ արարածներ կան սիրո և հավատարմության արժանի։

— Կարելի չէ։ Հիշատակը անընդհատ կը գեղեցկացնե զայն ու ապրելու դառնությունը՝ հացի պես անհրաժեշտ կը դարձնե իր ընդարձակ մայրությունը։ Ու զայն արյանս մեջ կը կրեմ։ Հիմա քաղցր ու քիչ մը հոգնած դեմքով կին 32

մք պիտի ըլլար։ Կը տեսնե՞ս, պատեն կը նայի ինձ, կըսե. «Երբեք չէի կարծեր, որ այսքան պիտի տաոապիս,. զա­վա՜կս...»։

— Կարծես կը կանչեն քեզ։ Չե՞ս լսեր, խուլ, պարտա­վորիչ աղմուկ մը կա։

— Այոի քաղաքն է, որ կը տքա ու իր երանքներոլն մեջ ՜կը կրե սրբազան բռնությունը։ Ան երկունքի մեջ է հե­ղափոխությամբ։ Չնչին գրագետներ, իբր թե երիտասարդ, որ գեղեցիկ գիրք մը գըած ըլլալնան համաը իրենց ծան­ծաղ ու անեզր ունայնամտությունը կը պտտցնեն, չեն զգար ատիկա։ Սայց քաղաքը ընթացքի մեջ է ու ահա կոռնա, կը խլրտի, կը զայրանա ու կալեկոծի։ Միայն թե դեռ շըղ– թայակապ է։

— Ո՞վ պիտի փշրե իր շղթաները։— Ես, դան, բոլորս–. Անութի տակ հեծալ մարդիկն ու

բոնության գարշապարին տակ խուժանի վերածված ժողո­վուրդները։

— Բայց վատեր, ստրուկներ, պզտիկ ճակատագրով մարդիկ ենք բոլորս։

— Ստրուկները կրնան զայրանալ սակայն։ Ու շքեղորեն ամեհի ու ալեկոծ բան մըն է այդ զայրույթը։ Ան կրնա հիմ­նահատակ կործանել քաղաքներ ու շրջել կայսրություններ գլխիվայր արագությամբ, քարուքանդ ընել հազարամյա տե­րություններ։

— Ինչքա՜ն մանկություն կա բառերոլդ մեջ։ Զարմա­նալի տղա մըն Ես։

— Ու հպարտ եմ այդ համեցող մանկությամբ։ Ա յս ք ա ­ղաքներում մեջ, ուր վաղ՝ մարդիկ կը կորսնցնեն զալն, Երիտասարդությունը ծեր է, ժոռատ* ոլ հուսահատ, իսկ

* ժոոատ— անա՜տամ

333— 3

ծերերը կը նմանին հիվանդ մանուկներով Անկարող արա­րածներ են ատոնք, արժանի գթության։

— Տենդը բերանդ կը խածնե, տխո՛ւր ընկեր, ծարա՞վ ես...

— Այո՛, սիրո, բանաստեղծության, մորս տաք բաոե– րուն, նաև արյան ու բոնոլթյան։ Գաղափարական պայ­քարի։

— Լույսը փակե՛, քնացիփ։ Թող ձյունի պես խաղաղու­թյուն տեղա վրադ։ Քունը ժամանակավոր մահ է, քնացի՛ր։

— Ո՛չ, կուզեմ ամբողջ արյունովս զարթուն մնալ ա զգալ սրտիս բաբախումը քունքիս վրա ոլ բազկերակիս։ Ինչքան տրտում է անձս ու որքան հեոու է մահը, գե՛շ ըն­կեր։

***

Հպարտությունը այնպես սնունդ է, ինչպես սերը; Ու տեսակ մը դաոն ու բիրտ երջանկություն կա, բարկ լիու­թյուն՝ հպարտության մեջ։ Ապրիլ հպարտությամբ, կարենալ ոչ ոքե ոչինչ սպասել, կշտանալ այս խիստ ու լեղի կերա­կուրով։ Հոգիս կարոտ է մայրենի քաղցր երգի մը։ Անուշ ձեոք մը ըլլար ճակտիս վրա։

Ու այսօր շատ հիվանդ եմ ես ու պետք ոլնիմ երկար, ապահով ապաքինության։ Ես մեկն եմ, որ կը մսի անձրևին տակ ու քնաթաթախ է, և որ ինքն իրեն չի բավեր այսօր։ Բայց որ խիստ հպարտ է՝ կարենալ խոնարհությամբ բա­րեկամության մը ապաստանելու համար։

Հիշատակնե՛ր, հիշատակնե՛ր, ինչո՞ւ թունավորեցիք ար­յունս։

... Կը քնանայինք եկեղեցիին սալաքարերոլն վրա, բա­կը, փաթթված ցնցոտիներու մեջ։ Ատիկա հեոավոր տար­վան մը ընթացքին էր։ Մեր արյունք կը խենթենար ջեր– 34

մաթլան ծաըավե։ Անձրևը կը թափանցեր մեը մաըմնեն ներս։ Դեո շատ պզտիկ կը ծխեինք ու ծուխին մեջեն ամեն բան կաբելի կը թվեբ։ Հետո մեկը կը սկսեբ եբգել արևել­յան պագշոտ, հայբատ, մելամաղձոտ եղանակներ։ Երբեմն կը թափառեինք փողոցները ու մեր անոթի զգայարանքնե­րը ավելի կը հոաահատեին։ Կնոջ մը մարմնին թրթոոլմը կը բավեր, որպեսզի մեր սրտերը տրոփեին։ Ու հակառա­կության համար, կարծես թե, փողոցն ի վար, միշտ գեղե­ցիկ կիներ կըլլային, որ չէին ուզեր պատշաճությամբ քա­լել։ Կարծես մասնավոր կընեին, կարծես գիտեին, որ իրենց հետքերուն վրա՝ աղքատ ու նոր արբունքի հասած տղաք կան, որ զարմանալիորեն կը տառապին։

Շարժանկարի այդ արվեստագետին դիմախաղին, նաև շարժումներուն և լռություններում մեջ՝ եղերական ու հու­զական տարրը այնքան ակներև է, մեծ ու ուժգին, որ ան­կարելի է չհուսահատիլ։ Ու զարմանալի է, թե ինչպե՞ս և ինչո՞ւ համար մարգոց մեծ մասը սրահին մեջ կը խնդա, քաջությունը կունենա խնդալու։ Այս երևույթը ինք կը բա– ցատրե պնդելով, որ եղերականն ու ծիծաղելին, իրենց բարձրագույն արտահայտություններում մեջ մոտիկ ու դրա­ցի են իրարու։ Որմե՝ այդ բառերում զուգակցությունը։ Մի՞­թե...

Իր «Պզտիկ հացերոլ պարը» տխրությամբ, հուսահա­տությամբ, անամոքելի վշտով թաթխված բան մըն է։ Զար­մանալի չէ եթե տգեղ, առանձին ու աղքատ մարդ մը բարձ­րաձայն հեկեկա, երբ «պզտիկ հացերը» կը պարեն։ Հող արդեն ներքին անվերծանելի ողբերգությունը կը հայտնե ինքզինքը, ու ոչ ոք կը համարձակի լռությունը խզել։ Եվ ոչ իսկ արքայական ու միասեռական լակոտները։

35

Սրահեն դուրս եկա մեծապես աղքատ, պարտված ու տարագիր զգալով ինքզինքս՝ մեծ հարստության Ար մեջ– տեղ։ Կոկորդիս մեջ հպարտ հեծկլտաք մը կար ու քերնիս վրա, որ կը կծկվեր ցավեն, զգացի մահվան քաղցր համը։ Հիշեցի ախտագին բանաստեղծի մը մեկ երգը, ար մահը կերևա որպես գերագույն ազատարար, որպես իրական ա– պավեն ու ապաստան՝ աղքատներում, պարտվածներում,, վրիպածներում և ինկածներում, գինովներոլն ու մ ասա քր­դություն սպասողներում համար։

— Ենթաղրե որ ասավոտ մը, զարթոնքի ժամուն, սե­ղանիդ վրա գտար մեծ գումար մը, ի՞նչ կընես, ինչպև՞ռ կը գործածես զայն։

Ահա/ ինչ որ ընկեր մը հարցուց այսօր ինձ՝ ջերմու­թյամբ ժպտելով աչքերուս։

— Բնավ չեմ մտածած նման կարելիության մը վրա,— ըսի մւոախոհ,— ու անշուշտ վտանգ մըն է ատիկա, որան դեմ զինված չեմ։ Որովհետև կը կարծեմ, թե երբեք ա Գ վտանգը չպիտի ղիմավորե զիս։ Երբեք տասը-տասնհինգ օրվան բավելիք գսւմարե մը ավելի ունեցած չըլլալււվ (.);ւը- սյամս՝ չեմ գիտեր, թե ի՞նչ կրնա պատահիլ։ Չունենալով մեծ գումարի մը տեր ըլլալու սովորությանը՝ անշուշտ ա– ոաջին աոթիվ մեծ շփոթության մը ասջև պիտի գտնվի մ։

— 0 'չ, աշխատե՛ անկեղծ ըլլալ, մտածեի— Ամբողջովին անկեղ՛ծ եմ, կրնաս հավատալ, գեթ

մինչև հոս։ Միայն հետին թշվառության մեջ է, որ երբեմն քիչ մը ավելի դրամ ունենալու, բռունցքս լեցոլն ունենալու գեշ փափագը կը զգամ։

— Ենթաղրե, որ այղ քիչ մը ավելին է ու քիչ մը ավ՛ե­լի, որ անիս, ի՞նչ կընես։36

— Նախ մեծ սենյակ մը կը վաըձեմ՝ լալն անկողնով ա դիվանով մը։ Լավ րո տոկրսն ճերմակեղեննեը կը գնեմ՝ մաքրսը, հաճելի, որ հիշեցնեն մանկությանս, եըբ մայյսւ, որպեսզի չմսիմ նախ կը տաքցներ նորը ա սալա կը ստի–՜ ս|եը, որ կտխեմ կոնակի շապիկս, ամեն շաբաթ եր^/ո։՜ Զմբան ատիկա մեծապես հաճելի էբ, ուրախ; Գաղջ ու փա­փուկ շապիկիս մեջ մարմինս կը ծուլանար երջանակա– թյամբ։ Կըմբռնե՞ս, ահսմ շատ երկար տարիներն ի վեր մաբւփնս կարոտ է այդպես մաքուր Ա տնական ճերմակե– ղեններա։

— Հետո՛՜՛...— Հետո հաղթականորեն կերթամ դերձսւկ ընկերոջ մը

մոտ ա կըսեմ. «Առ ասիկա ու ձեռք մը պարզ, տոկան ու |ուըջ հագուստ կարե ինձ»։ Զույգ մը լավ կոշիկներ կր գը– նեմ, նաև ժամացույց մը։ Երևակայե, երբեք Ժամացույց չեմ ունեցած։ Կը գնեմ շքեղ տպագրությամբ կարգ մը գրքեր;. Զմբան համար տաք, հաստ, լայն վերարկու մը ու գոլլպա– ներու բազմաթիվ զույգեր, օ ՜ բազմաթիվ...

— Ենթադրե, որ այդ բոլորը գնեցիր ու դեռ կոկիկ ցա­մաք մր մնաց գրպանդ։

— Լավ, աճապարանքով կը կապեմ պայուսակս ա կը մեկնիմ։ Կանցնիմ ծովեր, գետեր, երկրներ։ Կը ճամբսր– դեմ, կը հեռանամ, կը դեգերիմ։ Կերթամ անապատները, ար պատանությունս տրտմեցավ՝ որոնելով հին օրերն ա հին թշվառությունները։ Հետո կը կորսվիմ ու գեթ ամիս մը բոլոր գեշ բնազդներաս սանձերը ազատ կը թողամ։ Հե­տևաբար ծուլությունս մինչև կեսօր անկողնիս մեջ կը հո­րանջն, համադամներոլ ճաշակս կը հոգնի գոհացումն ու գեղեցիկ տպագրությամբ գրքերու ծարավս կը հագենա։ Գեշ մարդ մը կըլլամ, որչ ոք կը կարոտնամ ու ւմչ մեկ բան կը հիշեմ, ւմչ իսկ գրածներս, ճանչցած աղջիկներս, ընկերնե–

րըս, տագնապներս, ոքչ իսկ կուսակցությունը, ո ՛չ իսկ մայ– ըըս։ Կը մրանամ, անեզըոոեն կը մրանամ...

Ու կը մեկնիմ ե^կքւե երկիր րս ափե ակր։— 0 'չ, այդպես չես ըներ,— ըսավ ընկերս,— երբ այդ

գումարը ունենաս, վստահ եմ, որ կը մորւնաս բոլոր դառ­նություններդ՝ կյանքին, մաբդոց, քոլ ընկեբնեբոլդ դեմ։ Պարտքերդ կը վճարես ու կը վերստանաս ազատությունդ։

— Լոե,> լռե ՜,— ըսի ցավով,— գիտես, որ սուտ կը խո– ՜սիմ, ինչո՞ւ կը նեղես զիս։

։ ***

Ժամերով, օրերով կանձրևեր այդ ձմեո։ Կանձրևեր ծա– ոերուն վրա, պատուհաններուն տակ, կանձրևեր հեռանկա– րին, ճամբաներուն, արտերոլն վրա։ Կանձրևեր տդոց աչ– քերուն մեջ, կանձրևեր ու կանձրևեր։

Ու հնամյա և ավատական դղյակին գորշ պատերը, բա­կին սոսիները, ճամբան, հեռանկարը, տրաքը կընկղմեին անստույգ ու մառախլապատ խավարին մեջ։

Հետո փետրվարի կեսերոլն, առաջին անգամ ըլլալով ՜այդ տարի, ձյունեց։ Երբ առավոտը արթնցանք, ամբողջ դաշտանկարը խրած էր սպիտակ, հանգիստ, ծույլ խաղա­ղության մը մեջ։ Ամբողջ շաբաթ մը ձյունը մնաց ծառերոլն վրա և պատերուն եզերքը։ Ու մենք երջանիկ էինք գրեթե, որովհետև երկիրը զվարթ էր։

Գարնան հետ սակայն անձրևները վերադարձան; Ու անձրևներուն հետ այս անափ ու տարապարհակ տխրու­թյունը։

Այոր, այս բոլոր ընթերցումները համառորեն, համրորեն, անզգալիորեն կը ծերացնեն մեզ։ Ու այդ ծերությունը տը– 38

խոտ, աղկաղկ* ու անվերադարձ բան մըն է ու չի նմանիր բնավ այն խաղաղ ու բնական վերջավորության՝ որ տաբի– նեբու չարքաշ աշխատանքն հետո աշխատավոր ու գեղջուկ մարդու մը կյանքը կընծայե զվարթ, աոողջ, գրեթե հուզիչ*՛ Ու մանավանդ թրթռուն բանաստեղծությամբ ու արժաճխ սիրո։

Այս բոլոկւ գրքերուն մեջ, այս թղթերոլ դեզին, ուր ամեն ինչ փոշի է ու մելան, մոխիր բաբախուն բաներա, ահսմ ամեն օր քիչ մը ավելի կը կորսնցնենք մեր արյան հաղ­թական տենդը։ Կորսվող, մաշող, հիվանդ ու հինցած բա– ներուն հանդեւգ մեր տկարությունը աստիճանաբար մեզ կը հեոացնե անմիջական ուրախություններն։

Ո՞ւր է հնամյա ու վավերական երկիրը, որ կրնա խա­րիսխ ծառայել այս փլչող բաներուն։ խրած՝ մինչև մեր վի­զը, վերացական գաղափարներոլ այս մոխրակույտին, այս հեղձուցիչ դեզին մեջ, անընդհատ կը պատրաստենք հարա­բերության ու մասնակի, գունատ գեղեցկությանց հաղթա­նակը՝ բացարձակ բաներուն դեմ,— օրինակ ծառ մը բազ­կաբաց, որ կը մսի արևածագեն առաջ, մեզ համար նվազ ուշադրության արժանի է, քան քառակուսի կամ խորանարդ իր վերարտադրությունը կտավի մեռյալ կտորի մը վրա։

Ավշահամ ու հյութեղ պտոլղներու փոխարեն, որ կը լեցնեն գեղջուկին ափը, հողի բունծերոլն ոլ գուղձերունք մաճին կամ մուրճին փոխարեն՝ մեր այս քաղքենի ձեռքե– րուն մեջ բառեր կան միայն, բառերոլ մոխիրներ ոլ մնա­ցորդներ։ Ու անտարակույս նույն բանը չէ ասիկա; Մարդ մը, որ ամբողջ կյանքի ընթացքին՝ կը հպի կարծր կամ արթուն իրերու, ափերուն մեջ կը զգա կաքավի մը կուրծ­քին զարկը, կամ բուռ մը ցորեն կալի օրերան, որ գիտե ջրերուն բարեխառնությունը, կը ճանչնա գաղտնի ձայները

* աղկաղկ— խեղճ, ակար

հողին ու կը զգսւ ժամը՝ նայելով բաըսփնեըոլ շ ք ե ղ շսւքև– ըուն, մարդ մը, ոըան ափեըը գիտեն կովերա, այծերա, ոչխարնեըոլ ծիծերան բեղուն գաղջությունը՝ արուոատեղի– նեըե վերադարձին ու ոբուն ազնիվ ձայնին վը նպատակին անասունները՝ ծոելով իրենց խոշոր գլուխները, մարդ մը, որ վը հպի անընդհատ անխարդախ ու ստույգ բաներու, որ վը զգա՝ զգայարանքներոլ հիշատակի զորությամբ, դեռ հեսվեն՝ ծաղիկնեըու բուրումը, հողին զարթոնքը, առվայ– տը, որ կը չորնա ու էգ անասունները, որ հղությամ՛բ վը տւսոապին, մարդ մը, որ կսժպրի նախ, կը տասապի ոլ կը ստեղծագործե և ապա կը խոսի, ահսմ արարածը, որ վը պատկանի հավիտենության ու կյանքին։

Իսկ ղո՛ւն, ո՞վ ես ղուն։ Արյունդ թունավորված այս բոլոր գեշ բառերոլ սնունդով, ահա փոխված է սև հեղուկի ու երակներուդ մեջ կը խլրտի աոանց ուրախության։

0 ՜ բաոեր, կույտ աո կույտ, շղթա աո շղթա, դավադիր ու գեշ բաոեր, որոնցմե անդին հուսահատություն 1 միայն ու ասդին՝ վատուժ ու քաղքենի մանկություն մը, որ հազիվ հպեցավ ծլարձակող ծաոերան, օ ՜ բաոեր՝ թռչան ու վատ բաոեր, ո՞ւր է ձեր երգը։ Իբր թե անտեսանելի գիտությամբ մը շարվելով իրարու քով՝ կը բանաք լուսաթաթախ հեռա­նկարներ, գաղտնի կախարդանքով մը, ձմրան տարաժա– մու՝ կը բերեք գարուն քաղաքին վրա։ Իբր թե ծածուկ հր– մայք մը և սև մոգություն ունիք ու կրնաք ձեր ճպոտին տակ՝ հարության կանչել մեոյալ քաղաքներ, որ խավարին մեջ կը ննջեն մարմարյա խաղաղությամբ մը, կրնաք ձեր թաքուն զորությամբ արթնցնել գազանը կամ հերոսական կերտումներու մղել արվեստագետը մարդուն մեջ։ 0" սլըզ– տիկ, թշվաո բաոեր, անոթ ու գերեզման հուզումներու՝ լույ­սի խաղեր եք միայն ու գործիք մտքի գիջության*, քանի

* գիջություն— երազախաբություն, ցանկամոլություն;■40

ոյւ ձեզմե ոչ մեկը ունի բաբախող, աըյունող, ամեն օը նո­րոգվող ու հինցող բանեըուն տաք միսը։ Ո վ էը ոը նույ­նիսկ կանացի մագաղաթյա մատնեըով երբևիցե հպած է ձեզ։ 1Հսի դամբան՝ բոլոր աճող ու շոշափելի իրերան, պատ­կեր ցուրտ ու մեոելական՝ հոգեկան ու զգացական ալյաց ա վայրէջքներու, դուք կը խաթարեք մեզ,— մենք՝ գունատ ու ծեր մեքենաներ՝ հակած խոժոո գրքերոլ վրա։

0" բաոեր, ո՞վ կրնա հաշվել բնավ ձեր չարագործ զո– րության անծայր ավերները։

Ահա՛ այս բարակ ու քիչ մը հիվանդ «երիտասարդ գը– րագետ»–ը, որ կիներոլ զով ու ալեկոծ մարմինները սիրող տղա մըն էր երեկ և որ այսօր կոկոզավիզ, ինքնաբավու– թենե արյունազուրկ եղած, ժանգոտ հպարտությամբ մաշող ու բոլորեն «տաղանդավոր ըլլալու» արտասովոր ցավով մխ տմույն մարդ մը շինեցիք։ Որովհետև գիրք մը գրեց, որ արժանացավ ընդհանուր հավանության, կը կարծե որ հոդ է ահա կյանքը, այդ թղթերոլ դեզին մեջ։ Իր հեգնությունը,, որով կը կարծե փշրել իր անցյալն ոլ շրջապատի մարդիկլդ գթության արժանի բան մըն է ու կը տրտմեցնե ամբողջ անձս։ Ինչպե՞ս չի զգար բազմաթյուններոլ խոզ տառա­պանքը շուրջը, ցավը՝ իր երկրին, որ արյուն կը թքնե ոլ քաղաքներուն մութ զայրույթը, քաղաքներուն, ոը իրենց երանքներում մեջ կը կրեն սրբազան բռնությունը, հեդա– փոխաթյունը, որ ազատ պիտի արձակե մեզ այս ամբււդջ թշվաոոլթենեն։

Գթացեփ, գթացեփ մեր վրա, ամենակարող բառեր, որ օգտվելով մեր անեզր փաոասիրութենեն, հաստատած եք ձեր անարգ ու դավաճան իշխանությունը։ Ազատեցևփ մեզ ձեր սև մոգաթենեն։ Ահա/ մոոցած ենք բոլոր զգայուն բա­ներում քաղցր շնորհը։ Մեր զգայարանքները վաղուց I; ան­միջական կապ չանին՝ կովերում, հողին, ցորենի արտերում ու ջուրի երգերուն հետ։ Նույնիսկ երկաթի դեզերն ու պ»դ–

41

՜պատ յա ձողերը, թավալող մետաղե անիվները, երկրի սև ընդերքներեն քաջ ձեոքերու խլած պինդ ածուխը օտար են մեր ափերուն։ ճարճատող ու հրացայտ փայտը փոխարի­նեցինք գոլով ու շոգիով, որ կը մսին ցուրտ խողովակնե– քոլ մեջ։ Մեզմե ոմանք նույնիսկ մոռցած են իրենց ձեռքե­րով, այս գունատ, անարյուն ու խեղճ բաներով՝ հւգիլ իրենց կիներուն գաղջ ու լի մարմիններում ու կը գոհանան բա– ււերու սուտ խանդավառությամբ։

Բառերով՝ կերակրեցինք հայոց այս սակավապետ ու հաոաջապահ ժողովուրդը ամբողջ տարիներ։ Ու երբ ան սկսավ զարթնող, ուրիշ բառերով օրորեցինք զայն։

Բառերով՝ հեղափոխություն կընենք ամեն օր ու մեր գեշ արյունը կը հեղանք միշտ նայն անարգ բառերով։

Բառերով՝ երկիր մը կառուցինք ու այդ երկիրը ընդար­ձակ էր ու կը տարածվեր ափե ափ, ծովե ծով։ Ու երբ ե– րազը փլավ՝ կրկին ձեզի ալգաստանեցանք մեր անկարելի արդարացումին համար։ Ու ոչ ոք կրցավ վայրագ հրճվան­քով մը ւգատռել մեր դիմակները։

Անագորույն, զարմանալի բան մըն է ասիկա, բառերեն ՜եկած այս վաղաժամ ծերությունը։ Աշխարհեն ստացված մեր ամբողջ գիտությունը դուք եք, որ տվիք մեզի։ Ու որով­հետև չնչին էր մեր անմիջական ու ուղղակի փորձառությու­նը, այդ գիտությունը մեր ներքին մարդը աղքատացուց ու մեզ դրավ ձեր բացարձակ տիրապետության տակ։

0 ՜ բառեր, որ կեցած եք մեր և հորդահոսան կյանքին միջև, մեր և բոլոր զարթուն, աճող ու թրթռուն բաներուն միջև, մեր և բոլոր ստեղծված գեղեցկություններում միջև,— ձեոնոցի պես, որ կարգիլե քաղցր լս կենդանի հպումը, տա­րածության պես, որ զիս կը բաժնե ահս/ մեր հայրենի հո– ղերեն, անխուսափելի, անփոխարինելի, անգութ բառեր, ա– զատեցեք մեզ ձեզմե,— գթացե՚ք, գթացերք մեր գրադարա–

նային այս անեզր աղքատությունը։ Կյանքի այս ալեկոծ տա­րերքին դեմ՝ ձգեցեք մեզ ազատ ու մերկ*։

Դալարագեղ մանկություն, այս է ահավասիկ ուրախու­թյունը։

Ահա կրկին փոփոխության է եղանակի ու արյունս, ինչ­պես ամեն տարի, գարնան աոաջին ամսուն, խենթեցած է իր րերկրութենեն։ Հիշատակն իսկ նորածին ուլերուն, մա– քիներու հղի աչքերուն, ուր կը զգայիր աղապատանքը նո­րածագ մայրության մը, կովերոլ բաոաչին եղերական փո– ղոցներու մեջ ու ցորենի բարձրացող ծիլերուն, կը բավե,. որպեսզի պոոալու խելագար ծարավ մը պատոե կոկորդս։;

Որքան մերձ, անմիջական ոլ քաղցր ես, դալարագեղ մանկություն։ Կըսեմ ահա փուրոխոլթյուն է եղանակի ոև արյունս քեզ զորությամբ կը հիշե։ Ահա գյուղաքաղաքը կը զարթնու կրկին, աոավոտյան կապույտ մշուշին մեջ ոլ ղուն կը հետևիս, կիրակի աոավոտով, արորին լուսացայտ հետ– քերուն։

Արտի եզերքի ղալարիքներոլն վրա սարյակները խենթ ճիչերով գարնան հաղթանակը կերգեն։ Ամբողջ հողը կը ծխա, զի նորազարթ արեգակը շեշտ իր ճառագայթները կը խրե մայր երկրին ծոցը։ Եզներա պիրկ ու քաջ գավակ– ները կը պրկվին այղ հրաշալի ճիգեն ու ակոս աո ակոս երկիրը կը պատովի։ Վայրկյաններ կան, որ այղ բարի անասուններուն ողնասյունը կը կորանա, որովհետև ծանր

* Սույն հատվածը լույս տեսած է «Մենք» գրական պարբերակա­նին Ա տաքի Ա. թիվին մեջ «Տեսակետ Ա., Կը պարսավեմ րաոերը» խորագրերում տակ։ «Մենք»–ի մեջ հրատարակվածին ու սույն բնա­գրին մեջ կան որոշ փոփոխություններ ու հապավումներ։ Հոս արտա­գրվածը գրության սկզբնական ձևն է (Վ. Շոլշանյան)։

43։

Է (Տալին բեռը ու նալին շողուն շեբտեբուն մեջ1 խոփին ցո­լացող դանակը կը հանդիպի շնատամի անեբես արմատ– նեբու։

Գնակ գնա՛, ղալաբագեղ ու ապեբասան մանկության, հանգստի ժամուն մանուկ ափերդ դիր եզնեբոլ հևացող թիկունքներում ու զգա անոնց գաղջ քրտինքը։ Տե՛ս ինչ­պես անոնց ոնգունքը խոնջենքեն կը հևան, ռնգածակերը շոգի կարձակեն։ Դիտե անոնց վեհափաո ոլ ծանր գեղեց­կությունը արտին մեջ։ Ահսժ ծաոերը, իրենց ամբողջ հա­սակներով, կը կործանին անոնց աչքերում խորը ու ամբողջ դաշտանկարը կը զգենա մանրանկար ջրանկարի մը սա­հուն ու կարծես թրջած գեղեցկությունը։ Գնակ գնակ դա­լարագեղ մանկություն, խոպան մնացած արտերուն եզերքը կարթննան առաջին ծաղիկները։ Ափդ դիփ հողին վրա ու զգա անոր գաղջ լիությունը։ Պառկած փորի վրա, դեմքդ քսե ցողաթաթախ խոտերուն ու մի վարանիր կրծել նորա­ծիլ ծղիկները, ինչպես ճագարը, որ կը դեգերի հանդերն իվար։ Ինչպես բարկ է համը խոտի այդ քնքուշ թելերուն ու ինչպես ահա մարմինդ կը զգա հողին ուրախությանը, որ կը զարթնու, կաճի, կը բռնվի երկունքի ոլ հուսկ ապա կը պայթի ծաղիկներով։

Ահսժ ասիկա է ուրախությունը, դալարագեղ ա ապե­րասան իմ մանկություն։ Անդամներդ կը զգան զով հաճույ­քը երեկ գիշերվան անձրևին, երբ հովը կը գրկե քեզ։ Ու հետո, երբ միջօրեի արևը կը շոայլե իր ջերմությունը, ար­յունդ կը տաքնա, կըմբոշխնե այդ հեղուկ երջանկությունը, ինչպես սկյուռը մեր տանը պատին վրա։ Այժմ տխոլր ոլ հուսահատական է երկիրը այս քաղաքին մեջ։ Ահա շա­բաթներն իվեր՝ ձեռքերդ չեն հպած արթոլն, սիրելի, կա­նաչ բանի մը։ 0 ՜ դալարագեղ մանկությունը, ըսեկ ինչպե՞ս կրնաս սիրել իրենց ծղոտներեն փրցված ոլ ջերմանոցային այս հիվանդ ու ցուցամոլ ծաղիկները, ո ր ծառուղիներ»* 44

վրա դրամով 1)ը ծախվին։ Ըսեր ինչպես կրնաս հպիլ ծեր ու տրտում ձիուն, որ վաղ առավոտյան որևէ աղբակառք կը տանի այս խոնջ ու աս|աոողջ պողոտաներեն; Ըսե, ինչպե՞ս կրնաս սիրել այս գեշ ա թունավոր նովը, որ կը հսւվաքե քաղաքի ամբողջ փոշին, ծխնելույզներ ու ծուխը ու աղքատ տուներոլ ծանր շունչը։

Վերադարձիփ քա դալարիքներուդ, հողին ու բոլոր շըն– չող, աճող ու գեղեցիկ բաներան։ Ու երբ հասնիս արտին եզերքը՝ ի լար արտույտին, որ կերգե բարձրը, գարնան գեղածիծաղ հաղթանակը, ձայնդ ձգած կանչեք ընդհանրա­կան ուրախության գալուստը ոլ ցնծակ խատուտիկ ուլե– րան հետ, արոտատեղիներուն վրա, կայթեր ոլ պարե” դա­լարագեղ, դալարագեղ իմ մանկություն։

***

Երբ հայացքը զիս շատ նեղեց, աղվոր ու ծլարձակ աղ– ջըկան այդ հանդուգն հայացքը, աչքերս կախեցի ոլ հե­տին մտքով ըսի.

— Երբեմն զանցառելի ա արհամարհանքի արժանի ե– րազներ կան կյանքիս մեջ, որոնցմե կամչնամ։ Այս մանր– քաղքենի երազներուն սակայն կը հաջորդե հեղափոխա­կանի զայրույթս՝ բարերար ու նորոգող։

— Երբ առաջին անգամ ձեզ տեսա,— ըսավ իր ան­գութ աղջկան ձայնովը,— մտածեցի, թե խիստ ծիծաղելի է ձեզ նման մարդու մը մերկությունը։ Հակառակ ժպտան աչ– քերու, որ կարծես կը լվան մանր-բաղքենիի ձեր լայն դեմքը իր խոնջենքեն՝ շատ լուրջ, կարելի է ըսել եղերական բան մը կա վրանիդ, որ վստահություն կը ներշնչե։

— Իրավունք չունեի՞ քեզ ըսելու, որ անգութ ա գեղե­ցիկ աղջիկ մըն է՝ քրոջս այս գեշ ընկերուհին,— ըսավ ըն­կերս,— էգ վագրի նման ճապուկ ու վայրագ բան մը, տես բիբերում դեղին բիծերը։

Սալահատակին վլսս կը լսվեր ցուրտ անձրևի մը միօ­րինակ ձայնը։

— Տարօրինակ է ,— շարունակեց անգութ աղջկան նույն ձայնովը,— տղաք կան, որ կը խուփն զուսպ, լուրջ, շրջա– հայաց խաղաղությամբ մը, որան տակ կը զգաս անհան­գիստ ալեկոծություն մը, ինչպես լերան անեզր սպիտա­կության տակ կը խլրւոի հրաբուխը։ Այդ գաղտնի ալեկո­ծության ներկայությունը վտանգավոր ու ծածոլկ զորություն մը կուտա իրենց խոսքերուն, որ մեղավոր համբույրներոլ պես կը քսվին մերկ ու տենդահար մարմնիդ...

— Քեզի անգամ մը ևս կազդարարեմ,— ընդմիջեց ըն­կերս,— որ անգութ աղջիկ մըն է ու իր դիմաց միշտ հար­ձակումի պատրաստ պետք է ըլլալ։

— Հոգնած ու քնատ եմ,— ըսի անփոլթորեն,— շա­բաթներն իվեր քանի անհագ ծարավ մը կա մարմնիս մեջ, խղճի խայթի պես գեշ։ Գիշե՛ր բարի ձեզ...

Լռությամբ ձեռք երկարեցինք Ու ես աճապարանքով ե– լա դուրս, անձրևին տակ հիշելու համար այդ սպիտակ աղ– ջըկան աղվոր հանդգնությունը։ Հետո սիրո ծարավը այն­քան մեծցավ մարմնես ներս, ծածուկ բռնության պես, որ թարթիչներս թրջեցան ու քաղցր հոգնություն մը ծալլեց ծունկերս։

Այսօր քիչ մնաց պիտի հանդիպեինք իրարու, եթե հապ­ճեպով սալահատակին մյուս կողմը չանցնեի։ Սիրտս կը դողար սակայն գեշ ուրախությամբ մը։ Ամբողջ օրը հիշե– ցի զայն ու այդ հիշատակը պատճառ դարձավ, որ աշխա­տանքս անավարտ մնա սեղանիս վրա։ Կը հիշեի իր ան­գութ աղջկան ձայնն ու շրթներուն պրկումը։

Երեկոյան, ծառուղիին վրա, հանկարծ ցցվեցավ դեմս, ջղայնությամբ ու գրեթե սերտ բարեկամությամբ ձեռքս թոթ­վեց։

— Փախուստներ կան, որ անօգուտ և վատ են միա–46

ժամանակ,— ըսավ գեշ ձայնով մը, ոը մեծ ուրախություն­ներ կը խոստանար,— պետք է վտանգը ընդաոաջել ու հաղթել։

Այս համարձակությունը զայրացոլց զիս։ Սիրտս ուժգ­նությամբ կը տրոփեր։

— Իսկ հավակնություններ կան, որ զիս շատ կը նե– ղեն,— ըսի զուսպ դժգոհությամբ մը,— ու ամեն հրապույր՝ միշտ ու բոլորին վրա նույն զորությունը չունի...

— Այսինքն, ի՞նչ ըսել կուզեք,— հծծեց նայելով աչ– քերուս,— ի՞նչ հրապույր...

— Ընդհանուր խորհրդածության մըն էր,— ըսի ցրտու­թյամբ,— ինչպես ձերինը։

— Եթե հոգնած ոլ քնատ չեք,— ըսավ թեթև ծաղրով մը ու տրտմությամբ, որ կը զսպեր ինքզինքը,— քիչ մը ընկերացեք ինձ, սիրելի1 ընդհանուր խորհրդածություն։

Երկարորեն քալեցինք կողք կողքի, խո սիլ կարելի չէր։— ԻնչոԳ հավար ճամբանիդ փոխեցիք աոավոտյան,

երբ զիս տեսաք։— Ձեզ չհանդիպելու համար,— ըսի մեղմ։— Լավ,— ըսավ, ձեոք տալով,— ցտեսություն կամ մը–

նաք բարով։

Կրկին տեսա զայն ու խորապես զգացի, որ հաոաջիկա տարվան ընթացքին, կյանքիս մեջ կարևոր դեր մը պիտի կատարե այդ երիտասարդ մարմնով անագորույն աղջիկը։ Ընկերուհիի մը հետ ծաոուղին կիջնեի, երբ հանդգնությամբ կեցուց զիս։ Ջեոքը շատ տաք ու հավատարիմ էր, երբ սեղմեցի զայն։

— Քիչ մը նիհարցեք,— ըսավ թեթև ծաղրով մը,— կը47

կարծե՞ք, որ ծիծաղելի չէ այդպես հաստ ու կլոր մարդ մը, որ ծառուղին ի վար կը թավալի։

— Հետո ուրիշ ի՞նչ,— ըսի խաղաղությամբ,— Օրիո՛րդ ցտեսություն կամ մնաք բարով։

— Կըսեն, որ հաստ մարդիկը տկար Ալ կանացի սիրտ մը կունենան, բարկանալ չեն գիտնար ու շատ հավատարիմ կըլլան սիրո մեջ։

֊ Ու...Հաղթված նայեցավ աչքերոա, քրքջաց։Հետո անհետացավ բազմության մեջ, հետքերոլն վրա

ձգելով խոովիչ ներկայություն մը, սիրո անհագուրդ ծարավ ու զղջումներ։

Անորոշ, այլ զորավոր ուրախություն մը կա հոգվոցս խորը։ Ո՞ւրկե կուգա այդ ուրախությունը, դժվար է ըսել։ Քմրան պարզկա գիշեր է։

Երեք օր է դրամ չունիմ ու երեք օր է կանոնավոր չեմ ճաշած։ Երեկ ամբողջ օրը տունը փակվեցա՝ թղթատելով բազմաթիվ անգամներ կարդացված գրքեր ու թղթեր։ Երե­կոյան, վերջին դրամովս, շարժանկարի բանվորական սրահ մը գացի։ Դրամ չունենալուս պատճառով ծուլացած էի »ւ դուրս ելա՝ առանց փողկապի , մուճակներով, բանվորական գդակս քաշած ականջներուս, ծխամորճս բերնես կախ ու հեղափոխական թերթ մը՝ տաբատիս գրպանը։ Մասնավոր կերպով չէր, որ այս բոլորը եղան միաժամանակ։ Ըյլալով ծույլ՝ հրաժարեցա փողկապես, հետո մտովի ըսի,— քանի որ փողկապ չեմ կապեր, գդակս դնեմ։ Կոշիկներս նորո­գության տված ըլլալով՝ հագա մուճակներս, իսկ թերթը՝ փողոցեն անցած ատենս, գտա դրան մը տակ։

Երջանիկ էի, դյուրությամբ մը, որ զիս կը զարմացներ։46

Կերևակայեի, թե իրապես բանվոր եմ, վերադարձած ի մ աշխատանքե ու հոգնությունս մոոնալոլ համար շարժանը– կարի կերթամ։ Քովս երիտասարդ աղջիկ մը նստավ, ա– ոոդջ ու սիրուն, բանվորոլհիի մաշած, հինցած ձեռքերով։ Աչքերուս քաղցրությամբ կը ժպտեր, գուցե որովհետև հա­մառ ու երջանիկ հայացքով մը կը նայեի իրեն։ Կուզեի այդ աշխատավոր աղջկան ձեռքը սեղմել ափիս մեջ ոլ այդ ցանկությունը ւզահե պահ կը հասուննար Ա կը նեղեր զիս։ Կը զգայի, որ եթե չկրնամ, ամբողջ ուրախությունս պիտի պղտորի ու այդ գիշեր տան վերադարձող մարդոց ամենեն ապերջանիկ ներեն մեկը պիտի ըլլամ։

Հանկարծ բարձր ձայնով խորհրդածություն մը ըրավ՝ նայելով ինձ։ Օգտվելով առիթեն՝ խոսակցության բռնվեցւս (էետը ու դանդաղոըեն վարժվեցանք իրարու։ Իր ձեռքը բռնելու փափագս հետզհետե ավելի կը նեղեր զիս։ Բա­զուկը կը դպեը թևիս։ Հանդգնությամբ բռնեցի ձեռքը ոլ ան՝ մեղադրանքով լի աչքերով նայեցավ դեմքիս։ Ձեռքը փորձեց քաշել, բայց պահեցի այդ մաշած, հին ոլ տխուր բանը ափիս մեջ, մեծ ուրախության մը պես, մինչ ան կը­սեր։

— Ձեր ձեռքերը ավելի փափուկ են, քան իմիններս, ծույլ մարդու ձեռքեր են...

— Ուսանող եմ,— ըսի ամչնալով։ Ոլ հանկարծ համ­բարեցի զինքը։

Նայեցավ ինքնահոսիս, թերթերուս, որ ներսի գրպանևս դուրս ինկած էին, զննեց ընդհանուր երևույթս, կրկին շո­շափեց ձեռքս։ Կարծես կուզեր համոզվիլ, որ սուտ չեմ խո– սիր։

— «Ընկե՞ր» եք,— հարցոլց մեղսակից ժպտով մը։«Համայնավա՞ր» եք, ըսել կուզեր։— Այոկ ըսի խարդախությամբ։Կարմիր արհեստակցականի անդամատետրը ցույց տը–

49

վավ։ Ցած ձայնով ավելցուց, որ |ւր եղբայրն ու հայրը կոլ– սակցութենեն են։ Երջանկությանս սակայն իսպառ կորս– վեցավ-գնաց, մինչ ժապավենը կը քալեր ու ամերիկյան հանգիստ սենյակի մը մեջ՝ աղջիկ մը և տղա մը կը համ­բուրեին իրար։ Հետո անշուշտ զվարթ բաներ կընեին...

Ձմրան պարզկա գիշեր է։ Աստղերը կարծես սաոած են՝ կապույտին խորը։

Այս ուրախությունը, որ վերադարձած է ահակ զիս զար­թուն կը պահե անկողնիս վրա, արյունս խելագար կընե սիրով ու բերնիս վրա կարտասվե։ Կը ծխեմ։

Կը ծխեմ ու կերթամ, կը հեոանամ այլուրեք, ուրիշ եր­կիրներ։

... Գետեզերքը թավուտներուն մեջ, թռչանները սիրո ճիչեր կարձակեին։ Ջուրին վրա ծաոերու ստվերները կը դողային հովեն։ ճամբեն կը լսվեին գեղջուկ սայլերոլ ճը– ոինչ։ Այն ո՞ր տարին ւէր, ո՞ր հեոավոր երկրին մեջ, ո՞ր տարին...

Հետո ձմեոը եկավ, տաք եըկըի մաոախլապատ, թոնըն– կեցիկ, անձրևային ձմեոը։

Եթե կուզես, որ կյանքիդ մեջ խաղաղություն և ուրա­խություն ըլլա, պարզ տղա մը եղիր, որ կը սիրե ուղղակի ու անխարդախ հաճույքները։ Այս էր, որ կը մտածեի։

Եղանակը գեշ էր՝ լիողոցին մեջ։Սանդուխներեն կը բարձրանայի, երբ աղախինը կեցուց

զիս։ Ըսավ.— Գրասենյակը երկտող մը ունիք, սպասեցե^ք բերեմ...

50

Երկտողը հազիվ ձեոքիս մեջ՝ զգացի երիտասարդ մարմ­նով անգութ աղջկան իր խոովիչ բուրումը։ Կըսեր. «Եթե գիշերվան ժամը տասեն աոաջ տուն վերադաոնաք, հան– դիպեցե^ ինձ։ Փոքրիկ ծաոայոլթյուն մը պիտի խնդրեմ ձեզմե»։

Եթե չմտածեի իր սպիտակ, տաք, աղվոր ձեոքերուն, անտարակույս, չպիտի երթայխ Գեշ ու խիստ էր ցուրտը։ Հովը կը խուժեր փողոցն իվար՝ ցնցելով ճամբորդները։ Լույսի կտուցները կը Ասեին։ Անցորդներ կանցնեին գրեթե վազելով։ Հետո ձյունի հալած ու սուր կաթիլներ զարնվե– ցան դեմքիս։ Ժ՝ամը ինը հնչեց։

Սենյակի աղոտ լույսին մեջ ամեն ինչ խաղաղ ու մը– տերիմ էր։ Գոլը հաճելի էր, գրեթե ուրախ ու քաղքենի, երբ մտա ներս։ Ծածկոցներում տակեն դուրս հանեց իր նուրբ, այլ գիրգ բազուկը ու ձեոքը թողուց ափիս մեջ։ Զգացի, որ ամբողջ մարմինը տենդի մեջ է։ Աոաջին անգամ ըլլա­լով՝ նշմարեցի արմոլկին ներքին էջին վրա, քիչ մը վեր ու քիչ մը վար, մանրանկար ու սիրուն խալերոլ ամբողջ խումբ մը։

— Կը տեսնե՞ք,— ըսավ տրտմությամբ,— մեկեն տկա­րացա։ Երեք օր է պաոկած եմ ու գեթ անգամ մը չեկաք։ Իրապես բիրտ մեկն եք եղեր։

Գեմքը գունատ էր, ճակտին վրա կը զգացվեր թեթև խոնավություն մը։

Սենյակին մեջ կային, մեզմե զատ, տղա մը ու աղջիկ մն» |Փ բարբարոս երկրեն։ Աղջիկը կը ճանչնայի, մեղրա­գույն ու թրջած աչքեր ուներ։ Տղան գեշ ֆրանսերեն մը կը խոսեր։ Անմիջապես համակրեցանք իրարու և ժպտե– ցանք։ Ու այղ ժպիտը կը նշանակեր թե՝

— Ափսո՜ս, ծխել կարելի չէ։— Նստեցե'5 հոս,— ըսավ ցույց տալով անկողնին ե–

զերքը,— երկու աթոո ունիմ միայն։

Հետո խոսակցությունը տաքցավ, բաըձըացավ, ընգար– ձակվեցավ։

Ժ՜ամը ուշ էր։Տղան ու աղջիկը բաըձըացան։ Ես ևս կուզեի երթալ,

բայց աչքի քթթումով մը զիս ւզահեց։ Շրթնեըուն անկյ՛ունը գունատ ժպիտ մը կաը։

— Նեըողություն, ոը այդ եըկոլ շաղակըատնեըուն ըն­կերակցությունը կերպով մը պաըտադրեցի ձեզի; Եըեք ժա– մե իւ|եր հոս են։

Գիշերս։ սեղանին վըայեն վեըցուց անուշահոտության սրվակ մը, զովացաց ճակատն ու քունքերը, մազեըը սանտ֊ րեց ետ՝ հայտնելով իը արձակ ու ողորկ ճակատը։

— Ափերնիղ տվե՛ք,— ըսավ հոսուն ձայնով մը,— ձե­զի ալ տամ, մարդուս արյունը կը զովացնե։ Եկե՛ք, մոտե– <յե՚ք...

Քաղցր, բուրավետ ձեոքերով թրջեց ճակատս, քունքերս։— Աոաջին անգամ ըլլԱվով նկատեցի, որ անհամար

խուլեր ունիք ձեր բազուկին վրա,— ըսի աոանց հայացքս բարձրացնելու,— ի ՜ն չ սիրուն են։

— Ուսիս վրան ալ կա,— հարեց՝ ցույց տալով կլոր, հրաշալի ուս մը։

— Ստնտուս անգամ մը համրած էր, տարիներ աոաջ, բայց քանի հատ ըլլալը մոոցած եմ...

Ժ՜ամը տասնմեկը հնչեց։ Նրբանցքին մեջ ոտքի ձայ­ներ լսվեցան։

— Եթե համբերություն ունիք, համրեցե՛ք,— ըսավ բա­զուկը երկարելով ու խոնջ գլուխը ձգելով բարձին վրա։ Շրթնեըուն անկյունը ժպիտը այժմ երկդիմի էր ու անգութ։

Զգացի, որ թակարդ էր, լարեց։Այսուհանդերձ լրջությամբ սկսա հաշվեք Բայց իր աղ­

վոր ու տաք իրանին մերձավորությունը խենթեցուց զիս։ Սիրտս կը թպրտար ու ձեոքերս կը դողային։ Անընդհատ 52

կը կորսնցնեի հաշիվս, մինչև որ հուսահատ՝ փաթթվեց ու մարմնին։ Իր քաջ ու անգութ աղջկան նայվածքը սակայն՝ զիս վեքադաըձաց չափի զգացումիս։ Բազուկ նեքս լքուն բաներրս ս|ես ինկան վաք։ Ամոթը խածավ այտերս։

— Գեշ ընկեք մըն եք,— ըսավ տխրությամբ,— ոլ նե­րողություն խնդրելու փափկանկատությունը անգամ չունիք։

— Ներողություն,— ըսի ցավով ու բարձրանալով տե– րյհււ,— և գիշեր բարի...

— Աչ, նստեցեփ,— հծծեց՝ ձեռքը դնելով ձեռքիս ւ|րա,— ամբողջ օրը քնացած էի։ Ու ինքզինքս լավ կը զգամ։ (և կրնաք ծխել, տեսեք սեղանիս վրա լավ գլանիկներ անիմ։

— Չըսիք, թե ինչու համար զիս կանչեցիք։— Ահավասխկ։ Կուզեմ այս թաղեն հեռանալ։ Բազմա­

թիվ ծանոթներ ունիմ, որ միշտ անհանգիստ կընեն զիս։ Ընտանիքի մը մեջ՝ կուզեմ սենյակ մը վարձել։ Ընկեր մը քանի մը հասցեներ բերավ։ Վաղը եթե ազատ Ժամանակ անիք, մեկը կամ մյուսը վարձեցեք ինձ համար։

— Սիրով, միայն թե ընտրությունս հետո գեշ չգտնեք։ .— Աչ, ոքչ,— սլատասխանեց աշխույժ,— գիտեք, թե

ինչ տեսակ սենյակ մը կրնամ սիրել։ Այս ալ կանխավճարի համար։ Անպայման վարձեցեք։

Հետո լռություն տիրեց, ես մեծապես երջանիկ էի։— Ե՞րբ լուր կը բերեք, կուզե՞ք վաղը երեկո ժամը ու­

թին։ Կը հուսամ, որ ոտքի ելած կըլլամ։ Միասին կերթանք թեյ մը կառնենք։

Նեղված ջերմութենեն՝ ծածկոցներեն մեկը նետեց աոքե– ռան վրա ու իր գեղեցիկ իրանին հորդ ու նուրբ կաղա­պարումը զգացի բրդե թեթև վերմակին տակ։ Զսպելոլ հա­մար ւսրյանս խենթությունը՝ ելա ոտքի ու գլանիկ մը վա­ռեցի։ Քունքերուս վրա՝ սիրտս կը հնչեր ու ծունկերոա մեջ անուշ թուլություն մը կար։

— Եթե կը ձանձրանաք, սեղանիս վրա գրքեր կան,—

ըսավ անգթությամբ,– թաղվեցեք բազկաթոոին մեջ ա բարձրաձայն քանի մը բանաստեղծություններ կարդացեք։

Իր աչքերում մեջ տեսա հաղթական աղջկան ծածուկ հպարտություն մը։ Անտարակույս կը զգար մարմնիս ան­հանգստությունը ու կը զվարճանար։ Ու հանկարծ գեշ մտա­ծում մը՝ սուլելեն անցավ ականջիս քովեն. «Ահա կը զգա մակընթաց ցանկությունդ ու ամեն բան կընե զայն գրգոե– լու համար, որպեսզի երբ մոտենաս իրեն, քեզ բրտությամբ հրե անդին։ Ինչպես քիչ աոաջ՝ իր գեշ հայացքով։ Ատի– կա իր անագորույն աղջկան հոգիին ընթացիկ ուրախությունն է ու սնունդը։ Բարձրացիր ու մեկնե»։

— Ի՞նչ հաճույք կը զգաք,— ըսի տաոապելով,— կը– նոջ հատուկ այդ հասարակ խաղը իմ հետս ալ փորձելով։ Չե՞ք զգար որ...

— 0 ՜,— ըսավ անկեղծ տխրությամբ մը,— մխ շարու­նակեք, կրնամ աոանձին ավարտել այդ նախադասությունը։ Ու անշուշտ դուք ալ չեք հավատար ձեր ըսածին։

— Իրավ է,— ըսի,— միշտ կարծած եմ, որ գեթ ինձ հետ աշխատած եք պարզ ու ազնիվ ընկերուհի մը ըլլալ։ Ու անշուշտ դուք չեք հանցավորը, եթե ես սովորական ու ընթացիկ ընկեր մը չեմ կրնար ըլլալ ձեզի համար։

— Աշխատեցերք ըլլա լ,— ըսավ մեղմ ու երկմիտ,— փոր­ձեցեք։

Ձեոքս ափին մեջ կը դողար ու ստրջանքես արտաս­վելու ուժգին փափագ մը կը ցնցեր կուրծքս։ Կրկին ճա­կատս ու քունքերս թրջեց անուշահոտությամբ ու նույն ան– գըթությամբը ավելցոլց։ Աչքերը կը շողային։

— Վերջին անգամ ձեզի ըսի, որ քիչ մը նիհարնաք, լավ սնած ու անհոգ մարդու կը նմանիք։ 0", ինչ տգեղ եք այսօր...

— Իսկ դուք շատ հուզիչ դեմք մը ոլնիք այս գիշեր, գունատ ու տրտում գեղեցկությամբ մը։ Ձեր ձեռքերը տաք 54

են ու հավատարիմ։ Շատ գեղեցիկ ու դյութական աղջիկ մըն եք ու անկարելի է ձեզ չսիրել ու այդ պատճառով չհու– սահատիլ։

— Հիմա կարգը ձերն է զիս ծաղրերս,— ըսավ ժըպ– տուն,— կը տեսնեք, որ հիվանդ ոլ գեշ, մանավանդ տգեղ աղջիկ մըն եմ, որ հեզ ըլլալ իսկ չի գիտեր։

— Ուրեմն վաղը ժամը ութին,— ըսի բարձրանալով։— Եթե ձեզ չեմ հոգնեցներ, եկե՛ք ավելի կանուխ, կը

խոսինք։— Թույլ կուտա՞ք, որ մեկնելե առաջ այդ սիրուն խա–

լերը համրեմ։ Այլապես ամբողջ գիշերը կրնամ այդ մասին մտածել։

— Ո՛չ,— ըսավ,— գացե՚ք, խոստացաք լավ ընկեր մը ըլլալ։ Մինչդեռ ահա կը զգամ, թե ինչ է ազածնիդ։

Ձեռքը երկարեց ու թույլ տվավ, որ շրթներս թափառին իր քնքուշ մատներոլն վրա։

Ժամը ուշ էր։ Ձյունախառն անձրևը կը զարնվեր ապա­քիներ ուն։

Աչքերս թաց էին աղաչանքով ոլ հպարտությամբ։Հանկարծ գլուխս բռնեց ափերուն մեջ ու իր տաք շըրթ–

ներով հպեցավ շրթներոա։Աճապարանքով ելա փողոց։ Թափառաշրջիկ մը անձ­

րևեն հազիվ պատսպարված՝ պատի մը տակ կը կաղկան– ձեր։ Ձյունի հալած կաթիլներ կը զարնվեին դեմքիս; Օդը խիստ էր թեև, բայց հոգվույս մեջ գարուն կար ու շրթնե­րոա վրա սիրո տողեր կը ծլեին։ Հիվանդ բանաստեղծ մը հսքարտությամբ իր ցավը կը ճչար ձայնիս մեջ։ Ու գարու­նը հեռուն էր։

Գիշերվան այս ժամուն իրապես գեղեցիկ ոլ խորհրդով թաթխված բան մըն է՝ ինչ որ կընեք պատին մյուս կողմը

55

ա անտարակույս ես չեմ, որ սյիսփ դատասլարտեմ ձեր ար­յան քաղցր գինովությունը, որ ճմրան գիշերով՝ տարաժա– մու, ձեզ զարթուն ու զվարթ կը սրսհե պանդոկի այդ տարօ­րինակ անկողնին վրա, սիրելի' անծանոթներ։

Ու ինչպես կրնաք մտածել, որ որմին մյուս կողմը տզա մը կա, որ կը հսկե տարաժամող իր մտահոգություններում և ցավերում դեզին մեջտեղ ու կը զգա ձեր բոլոր սիրա­հեղց ու տարփատենչիկ շարժումները, սիրելխ անծանոթ­ներ :

Ս*։լջ|՚կ մը՝ նրբամարմին ու գունատ և տղա մը, որ ան­հորիզոն աչքեր ունի, ահա երկու ամիսե ձեզ կը նշմար եմ նրբանցքի մոլթին մեջ ու ձեր նայվածքներում ուրախու– թյամբը հոգիս կը թրջի կարծես։ Ձեր սիրահար տատրակի գորովալի շարժումներում մեջ կը զգամ հաղթական երիտա­սարդությունը, որ կը խնդա ու սերը, որ կը քանդե բոլոր ամբարտակները, վասնզի արգելքը իրեն համար չէ։ Ու կը­սեմ. «Միայն սիրո խոնջենքը կրնա հաղթել իրենց։ Այն ատեն իրենց հոգնած մարմիներուն ու վաստակաբեկ ան­դամներում վրա թող քունը անուշ ու երկարատև ԸԱա։ Ու իրենց բարձին քով՝ մեղսակից սերովբեներ թուլ նվազեն։

Ու թող սիրահար ու տենդով խելագար զույգի իրենց մահիճին մեջ գարունը ծլե վարդերով։

Ժամանակը կորսնցնե իր կարևորությանը։Մնացյալ մարդիկը սազին մոոացաթյան խորը»։— Ըսերք ինձ, այս զարթուն հոգիովս ոլ խոլ զգայա­

րանքներով, ինչպե՞ս կարենամ քնանալ այս գիշեր, ինչ­պե՞ս հագեցնեմ արյանս այս գեշ տենդը։

Սիրո ծարավը կը խածնե բերանս։ Ատիկա ընդարձակ ու նուրբ ծարավ մըն է, անագորույն ծարավ մը։ Ո՞վ կը կանչե զիս դուրս, քաղաքը։

56

Բազմության գորշ տարածության մեջեն, երբ բարձրա­ցավ այդ պղնձյա, բիրտ ու արա դեմքը, աղմուկը զորեց իր թևերը ու կծկվեցավ բանվորական ծանր գարշապար­ներ ու տակ։ Կը տեսնեի իը կամակոր ու վայրագ մարդու կզակը, ւգեխեըան անկումը բարակ բերնին վրա, շրթուն­քին անգութ ու քիչ մը գեշ պրկումը ու ցուրտ, կարծես ՛մե­տաղյա ձեոք մը, որ կը հրամայեր և մերթ կը կիսեր տա­րածությունը։ Ամբոխին վրա արդեն հաստատած 1.ր իր անհերքելի տիրապետությունը։

Ձայնը, որ անողոք կը սուլեր ականջիս քա|են, հան­կարծ բոնվեցավ ալեկոծության, ընդաըձակվեցավ ա թա– վալվեցավ։ Վերածվեցավ ամպրոպի։

Կը սպասեի, որ տժգույն ու թշվաո մտավորական մը բարձրանար ու իր դասակարգին հատուկ լպիրշ յրբո՚թյամբ մը հեգներ զայն։ Բայց գրասեղան ոլ վատության թաղթ չկար։ Ու ծաղրը խեղճ, հին, հինումին, գթության արժանի բան մըն էր ու կը սողաը մտավորականի մը գրպանին մեջ, փոխանակագրի մը մարմնին վրա։

Ու ես ամչցա բոլոր ընկերներոա փոխարեն, որ է՚րբ խաղաղի օվկիանը, հանգչի փոթորիկը, կը հեգնեն տա­րերքը։

— Եթե քաջ ու արդար խոսք ոլնիս ըսելիք, բարձրա­քիթը ու ըսե( զայն։

— Թող մարդ ըլլա հետին թշվառական, եթե գաղա­փարի մը համար թափեց իր արյունը, ահսմ ան կրցավ բվալ իը գեշ անցյալը։

— Քոլ բոլոր գեղեցիկ բառերդ, ւմչ, չեն արմեր այս ժողովրդին թափած արյան մեկ բյուրեղյա կաթիլը։

— Կըսես «Կուսակից եմ անգթության, եթե ան արդար է։ Բռնությունը դնենք օրակարգի վրա», եթե այս բառե– յտւն հետ զոհի սեղանին վրա չի դրիր նաև «Մտավորա–

57

կան» մարդու էգ մարմինդ, վերցո՚լր, վերցո՚ւր սա աղտեղի բառերդ։

— Այդ ո՞վ է, ո՞ր երիտասարդ թշվառականը, որ կրնա ըսել, թե ինք ծնած է, իր գունատ ձեռքերով, տևողությունը հեգնող գեղեցկություններ կերտելու։ Ո՛չ ոք այս երկրին վրա իրավունք ունի միայն թուղթ մրոտելու։ Նախ տո՛ւր երաշխիքդ, ապացուցո՚լր որ մարդ մըն ես և ոչ թե անա– մորձ)իք Լդ մը ու ապա հավատամ, որ կրնաս որևէ գե­ղեցկություն կերտել։

Ջգե՚, ձգե՛ օձիքս, գթա՛ վրաս, գթա՛ այս մեը գրադա­րանային աղքատությանը։

— Քաջութենե զուրկ ոլ արյանով աղքատ «մտավորա– կան»ներոլ պնակն է, տասը խուրձ ծաղկեփունջի փոխա­րեն, քանի մը կտոր հերոսության ձգեցե՛ք հոս։

Ու ազատեցե՚ք մեզ այս բոլոր «գեղեցիկ ոլ հոյակապ» գրքեր ցկնող մարգոց իգութենեն։ Ո՞վ է, որ պիտի կրնա գահազրկել լրբենի ու ստախոս բառը։

Ո՞վ է որ պիտի կրնա հաստատել արյունահամ ոլ ա– րարչագործ բանին թագավորությանը։

Ե՞րբ է «արժեք»ներու ընդհանուր փլուզման, սուտ կը– շիռներա շառաչաձայն անկումին ստույգ թվականը։

— Դան ևս լռե՚, գնա՛, ճամբադ անցի՛ր։ Պետք է որ սորվիս հանդուրժել արիշներան հաղթական ու փցան հա­վակնությանը։

— Ծանր է՝ երկանաքարի պես, գն՚շ ընկեր, չեմ կրնար քաշել զայն։

— Իսկ քո՞լկդ, շաղակրա՛տ բարեկամ, որ տարիներ իվեր կը հոգնեցնե զիս։

— Իմս ուրիշ էր։ Դասակարգին, որան կը պատկանիմ տառապանքներովս, սերունդին, որան հետ տարիներ քար ծամեցի, անոնցը և ժողովրդինն էր այդ հավակնությունը։ Ու ատիկա պատասխան մըն էր միայն, իսկ ասոնցը՝ նեղ, 58

անձնական, թշվառ, վարձկան բան մըն է, գերշ ընկեբ, խա­մաճիկ ներու անաբգ ՜ու ծամածուո դիմակ մը։ Ահա կը զգամ, ոը ժամանակը հասած է, ինքս ինձ զորությամբ արդարու­թյուն ընելու։

— Լռեր, լռեր, կըսեմ, ու պարտականությունդ կատարեմ Վերքը կը նորոգե մարդը։

Հաշվեսեղանին առջև բազմաթիվ մարդիկ կային։ Երբ շրթներս թաթխեցի կարմիր գինիին մեջ՝ մարմինս կարծես խաղաղեցավ։ Մեկը մեղմորեն կը սուլեր քաղցր ու վրեժ– խնդիր հանկերգը, հին երգի մը՝ «Քաբմանիոլին»։

Գլուխը դարձոլցած անդին, ծանր ոլ խոշոր այդ գլու­խը, մտիկ կըներ ձայնագրին սև մարմնեն քակվող ու մութ ջրերու սլես անուրախ այդ եղանակը։ Նայվածքը կարելի չէր տեսնել, բայց ամբողջ անձին վրա խախուտ, գեշ բան մը կար։ Անհանգիստ՝ դանդաղությամբ մոտեցա ու ինչ որ տեսա, մեծապես տխրեցոլց զիս։ Անհագուրդ ծարավով կուլ կատար ծխախոտին ծուխը, հետո հոգնած շարժումով մը, գլանիկին կարմիր ծայրը կը թոթվեր մոխիրեն ոլ կայրեր դաստակին մորթը։ Միսը կը ճենճերեր։ Աչքերը կը լեց­վեին արյունով, դեմքը կը պըկվեը վայըագ ծամածռությամբ մը, սակայն կը համառեր գլանակը պահել մորթին վրա, մինչև որ կրակը հանգչեր։

Հետո խածավ շրթունքը ու մեղմ ձայնով մը ըսավ ինձ.— Նստե^ ի ՜ն չ հորթի պես կը նայիս։Հաղթանդամ ու գեղեցիկ տղոլ իր զորեղ մարմինը կը

ցնցվեր ուսերուն վրա։ Շրթները կը դողային։ Բռնեցի դաս­տակը ու տեսա, որ ամբողջ բազուկին վրա այդպես սպի­ներ կան։ խենթ ու վայրագ քրքիջով մը խնդաց երեսիս, ըսավ՝

— Ժամեր կան՝ երբ ոչ գինովությունը, ոչ հաճույքը չեն կրնար փարատել տխրությունս, կըմբոնե՞ս...

Անշուշտ կըմբոնեի, բայց որովհետև ո(չ կարծիքս կա– րևոր էր իրեն համար և ոյչ ալ հավանությունս կրնար ու­րախացնել զինքը, լսեցի։

Եղանակը մութ ջրերու պես անուր ախ էր միշտ։— Տարածված կարծիք է, թե մեր երկրի ժողովուրդը

կը սիրե ծուլությունը։ Հավատա՝ որչ։ Գյուղեր գիտեմ, ար ամբողջ վեց օր շաբթու ընթացքին կիշխե տարապարհակ, տաժանակիր, դաոն աշխատանքը։ Տղամարդ, կին, մանուկ կաշխատին լայսի ծագումեն մինչև ուշ գիշեր։ Շաբաթ գի­շերները սակայն, տոն է, հարսնիք։ Ամրան լուսնկա գի­շերներում տղամարդիկը կը հավաքվի ն բացօթյա կապելա– ներու մեջ ու կը գինովնան։ Երբեմն գնչու աղվոր աղջիկ - ներ կիսամերկ կը պարեն։ 0 ՜ մանկություն, որ ան կիներու ձայնին հետ կը խնդայիր ու նայվածքդ կը պլլվեր արույրե պիրկ ու աղվոր իրաններու,— ուրախ, հաղթական անաս­նություն մը կը վար ակ ե բոլորը։ Բայց ինչ որ գեղեցիկ է՝ կիներուն գինովությունն է։ Նստած տան սեմերոլն ւ|րա, պզտիկ խմբերով, կը սպասեն տղամարդոց վերադարձին ու կարբենան։ Լուսնի լույսը կօծե փողոցը, մանուկներան ձայները կը պատռեն գիշերը, մեղեդիները ջարի պես կը հոսին։ Ու այդ բոլոր գեղջկուհիները կարտասվեն իրենց հուզումեն, կերգեն հոսուն ու էգ ձայնով մը՝ որ սիրտ կար– յունե ու կը խմեն, կը խմեն, սպասելով սիրո ժաման։

... և որովհետև ամրան տոթ օրերուն վարտիք չեն հագ– նիր, կը միզեն տեղվույն վրա, բանալով իրենց չարքաշ սրունքները։ Կրնաս վստահ ըլլալ, ոը մեծապես հուզիչ բան մըն է այդ տեսարանը,— կինեըոլ քաղցր ու խոլ ճիչերն ու սիրո մեղեդիները, գինովության թախծանուշ լացն ու թրջած աչքերը, լուսնկան, որ կը ծորի, բնությունը, ոը կը ննջե ու ամուսինները, որ չեն վերադաոնար ու մեզի բա­նն

բակ ու փոքր առվակները, ըսենք թելերը, որ կը կազմվկնւ Կը թվի, թև տգեղ, գռեհիկ բան մըն է ատիկա, ոՀչ, կը բավե տեսնել՝ ամբողջ մարմնով հուզվելու համար։ Ահա թև ինչպես են մեր գյուղացիները...

— Քու երևակայությանդ մեջ,— ըսի ժպտուն,— ամեն օը անկարելի ու հերյուրածո պատմություն մը անիս շըրթ– ներուդ վրա...

— Քեզի կըսեմ, ոը ճիշտ է ըսածս,— պնդեց վայրագ համառությամբ,— եթե չես հավատար, հարցար հայրենա– կիցներես մեկուն։

Գլանիկ մը վառեց ու սկսավ նույն ծարավով կոլլ տալ ծովսը։ Զգացի, որ պիտի կրկնե իր քիչ առաջվան զար­տուղի արարքը։ Դաստակը բռնեցի և ուզեցի արգիլել։ Վը– րեժխնդրությամբ նւաեցավ աչքերռլս։

- - Ձգեմ ձեռքս, եթե ոչ՝ քոլ դաստակդ կայրեմ։— Ինչո՞ւ կընես այդ բանը,— ըսի մեղմ։— Ու ինչո՞ւ

հոս կընես ու ւմչ այլուր։— Ձևի համար,— ըսավ տխրությամբ,— քեզ զարմաց­

նելու համար։— Կրնաս հեգնել, բայց չես կրնար արգիլել, որ մտա­

ծեմ թե դերասանություն է ըրածդ։ Եթե չէ՝ գնա սենյակդ րրե,.<.

Բրտությամբ նայեցավ աչքերուս։ Նայվածքին մեջ ան­հատակ տխրություն մը կար։

— Շան զավակ ըլլամ, եթե անգամ մըն ալ խոսք ուղ­ղեմ քեզի,— ըսավ խստությամբ, մյուս ներան պես մեկն ալ դուն ե ս ։

Հետո դանդաղությամբ հեռացավ, խոշոր գւոլխը խրած ոաերուն մեջ, իսկ ես ցավով կը մտածեի թե. «Ալռ,։ մյոա– ներուն սփս մեկն ալ ես եմ»։

61

Երբ բրդե սիրուն վզնոցով, պարանոցը խնամով ծած­կելն հետո՝ նայեցա իր հեգնոտ շրթունքներում, հանկարծ հիշեցի, որ ամանորի գիշեր է, տարվան վերջին օրը։

— Դեո գունատ եք ու անուժ,— ըսի գորովով,— լավ ՛է որ մնաք հոս ու գիշերը խաղաղությամբ անցնեք։

— 0 ՜ ո չ,— ըսավ զվարթ,— ամբողջ խումբ մըն ենք, չորս աղջիկ ու հինգ մանչ, ձեզմով տասը կըլլանք, ինչ­պես կարելի է նոր տարիի գիշերով աոանձին մնալ։

— Պայմանադրական, հիմար օր մըն է կաղանդը,— ըսի մ ե ղ մ ։֊ Ամեն տարի՝ մասնավոր կերպով այդ գիշեր, ես կանուխ տուն կը վերաղաոնամ։

— Այս տարի մինչև առավոտ, զվարթ տղա մը պիտի ըլլաք,— ըսավ խնդալով,— ու տարվան աոաջին ժամուն աջ կողմս պիտի նստիք։ Ու պարել պիտի սորվեցնեմ ձեզի, կը տեսնեք...

Թեթև ընթրիքե մը հետո զիս գրեթե բոնի տարավ սըր– ճարան մը, ուր անմիջապես մեր հասնելեն հետո՝ խումբը մեկնեցավ մոլեգին զվարթությամբ մը,— երկիր մը, ոլր ամեն բան դյուրին է, ուրախ, անսեթևեթ։ Կը զգայի սա­կայն, որ իր տենդը կը մեծնա։ Գաղտ նորեն բոնեցի ձեո– քը, որ անձնատուր եղավ գգվանքիս, ըսի՝

— Ջերմ ունիք, լավ չէ որ գիշերը անքուն անցնեք։ Կրնաք կըկին անկողին իյնալ։ Եթե զիս մտիկ ընեք, ան­միջապես տուն կը վերաղաոնաբ։

— խոստվանեցեք, որ կը ձանձրանաք։— Այոկ— ըսի խուլ ձայնով,— ամեն բան բացարձա­

կապես ձանձրալի է։— Ե՞ս ալ...Մեկը ընդմիջեց զայն ու ես պատրվակով մը բարձրա­

ցա ու դուրս եկա փողոց։ Ծեղքելով բազմության հորձանքը՝ իջա ծաասղին իվար, գացի գետեզերք ու երկարորեն թա– փաոեցա ամայի փողոցներուն մեջ։ Հետո վերադարձա տուն 62

և անկողնիս վրա երկնցած մինչև աոավոտ ծխեցի։ Հետո քունը հաղթեց ինձ և մարմինս խրեցավ երազներա կա­պույտ լճի մը մեջ, ար ան մերկամարմին կը լողւււր։

Գիշերը, երբ անկողին կը մտնեմ, որովայնիս մեջ թու­նավոր վշտով մը, քունը ինձ կերևա որպես քաղցր ապա­վեն։ Կըսեմ. «Առավոտյան պիտի սկսիմ առօրյա աշխա­տանքիս ու ամեն ինչ պիտի ըլլա զվարթ ու գարնանային»։ Բայց ամեն առավոտ զարթոնքի առաջին ժամուն՝ նույն վիշտը կարթննա, նույն համառությամբ։ Օրը կերևա ծա­մածուռ դեմքով մը։ Ծուլությամբ կը հագվիմ ու տխրու­թյունս օրորելու համար կերգեմ հին երգի կտորներ; Հետո աճապարանքով փողոց կիջնեմ։

Այսօր տարվան առաջին օրն է։ Մնալ հոս՝ կարելի չէ։ Հարկ է ածիլվիլ ու փողոց ելլել։ Երթալ գյուղ՝ ազգական– ներու մոտ։ Հարկ է ժպտել ու հանդիպողին ըսել՝

— Շնորհավոր նոր տարի...Զայն ձգեցի վշտահար, ջերմի մեջ։ Կը զգայի, որ իր

զվարթությունը սուտ է ու կրնա հուսահատոլթենեն գեշ ա– րարքներ ընել։ Զւււյն ձգեցի ուրիշներոլ հետ, որ իրավունք պիտի ունենան՝ առաջին ժամուն, այս նոր տարվան, համ­բուրել զայն։

Հիյմա ո ւր է, ի՞նչ կընե։ Ո՞վ տարավ զայն տուն։ Ու եթե տղա մըն էր, որ ճամբու ընթացքին չհարգեց զայն։ Գուցե կրկին հիվանդացավ։— Բայց ինձ ի ՜նչ...

Շատ սրտառուչ ու անտարակույս մեծապես համակրելի են, ավելի քան բոլոր մյուսները, կյանքի մեջ լիովին ձա­խողած մարդիկը՝ վրիպածները։

63

Ու անոնք, որ աղքատ ու զուրկ են սիրով, ոք տխրու­թյամբ փողոցներն իվար կը թափառին ու իրենց սիրո ծա– րավը կը գոհացնեն գիջանալով, հիշելով ուրիշներոլ գե­ղեցիկ կիները։ Անոնք, որ ստորերկրյա երկաթուղիին մեջ, հիվանղ ձեոքերով ու դողահար կը դեգերին կնոջ մար– միններու շուրջ, որ տարապարհակ աշխաւոանքե հետո պոռնկատուն կերթան ու իրենց օրվան շահը կը ձգեն հոն։ Անոնք, որ կը խմեն տիվ ու գիշեր, կը խմեն իրենց հոր ժառանգությունը, քրոջ օժիտը, որ գրավի կը դնեն իրենց պատիվը և կը խմեն՝ մոռնալու համար աշխարհի բաները. «Ու ինչքան մոռցվելիք բաներ կան»։

Ու անոնք, որ ամեքն օր կը պարտվին։

Ատոք* հասկի մը պես ծանր ու իր երիկամոլնքներովը տառապող մարդու մը պես լուրջ է, այս բառը, որ կը կոչ­վի կարևորություն։

Այսօր, ավելի քան ժամուկես, անտառի աըահետներեն իվար դեգերելով՝ մտածեցի այդ մասին։ Ու քանի մտա­ծումս խորացավ, այնքան մեծցավ այդ բառին տարողու­թյունը։ Չմրան ցուրտ արև մը կար արահետին վրա; Փա– թըթված վերարկուիս մեջ, մսելով քիչ մը, ուրախանալով Տյունի այս մեծ տարածութենեն, կը նայեի մոլար ագռավի մը, երբ հանկարծ միտքս այդ բառին եզերքը մնաց։

Ու ամբողջ ժամուկես՝ չկրցավ ազատագրվիլ անկե։Նախ՝ ախտագին բծախնդրությամբ մը սկաս որոնել,

դասակարգել բառին կարգ մը առումները։ Ուրիշ շատ մը վերացական բառերռւ նման՝ այս ևս բովանդակություն, ուժգնություն, ծավալ կը վախե համաձայն գործածության

* ատոք— ուռճացած, լիքը։04

ժամուն, պարագային, դեպքերում, որոնց հարաբերությամբ ի գործ կածվի։ Օրինակ մեկը երբ ծուո ակնարկությամբ մը սիրտս կը խոցե ու ընկերս լրջությամբ կը հարե. «Կարևո­րություն մի ընծայեր, չարժեր զբաղիլ»։ Բառը հոս կը պա­րունակն ամբողջ բարոյական կեցվածք մը, քիչ մնաց ապ­րելու եղանակ մը, պիտի ըսեի։ Ու մարդ կը զգա թե իր խոսակիցը ինչ կրնա ըսել հետո։

Բազմաթիվ ուրիշ նախադասություններ գիտեմ, ուր այս բաոը կը ստանա հուզիչ, բացաոիկ կարևորություն մը։ Տեղ մը՝ ան կարտահայտե ստոյիկ հպարտություն մը, որ կը ցցվի կյանքին դեմ։ Այլուր՝ քաջ համբերություն մը։ Երբեմն՝ արհամարհանք. «Ո՞վ է կարևորություն տվողը իրեն»։ Կամ անփույթ ու վերամբարձ կեցվածք մը. «Կարևորոլթենե զուրկ բաներ են ատոնք»։ Եվ կամ ծածկված գորով, զգա­ցում մը որ դեո երկչոտ է, կամ զանազան հաշիվներ. «Մեծ կարևորություն կուտամ ներկայությանդ, գի տցած եղիր»։

Ու համաձայն բազմաթիվ իրերա, դեպքերոլ և մարգոց տված կարևորությանդ կյանքդ՝ կը դաոնա եղերական կամ զվարթ, լուրջ կամ անբովանդակ։

Ու հաճախ որքան մարդ կը տառապի, աոօրյա կյանքի ժխորին մեջ, չկրնալով ճշգրտորեն որոշել յուրաքանչյուր իրի, դեպքի կամ մարդու,— հարաբերական կարեորոլթյոլ– նը; Որքա՜ն պզտիկ ու աննշան ցավեր կը ստանան ան­կարելի համեմատություններ, կը փոխվի ն ողբերգության, պարզապես որովհետև մարդ իր աճապարանքին մեջ ա– նոնց կընծայե կարևորություն մը, որ չոլնին։

... Հարկ է, որ կարենաս զատել կարևորը անկարևորեն, առաջնակարգը երկրորդականեն, ինչպես Նազովրեցին կու­սուցաներ զատել որոմը ցորենեն։ Հարկ է, որ արագ ակ­նարկով մը ու առաջին կապակցությամբ՝ մոտավորապես որոշես պատահած բաներում ճշգրիտ կարևորությունը, ինչ­պես ծեր մշակ մը աղոտ աչքերով կը չափե տաըածությու–

655—3

նը։ Ահա1 այս է, որ կարևոր է։ Այլապես կըլլաս ծիծաղելի մեկը, ոը ամեն դեպքի արւջև կը կենա, շփոթությամբ կը շփե աչքեըն ու մտամոլոր կը հաըցնե ինքն իր շուքին՝

- Կարևոր է գիտնալ թե ի՞նչ կարևորություն կը ներ– կայացնե ասիկա...

Կարևոր է գիտնալ, լավ թե գեշ Ժամու, որու հետ և ուր որ ալ ըլլաս՝ ճշգրտությամբ քոլ համեմատական կարևո­րությունդ։ Ատիկա կը փրկե քեզ բազմաթիվ կեղծ դրու­թյուններն, տառապանքներն և պատրանքներե։

Կարևոր է հասնիլ պատեհ ժամու և բարձրանալ երբ դեռ ուշ չէ։ Երբեք ավելորդ մեկը չըլլա լ որևէ տեղ,— ան­կարևոր մեկը։

Կարևոր է չնմանիլ այն կենդանի մեռյալներում, որ «վեհափառ» ու կեղծավոր անփութությամբ մը կանցնին մարդոց քովեն, ցույց տալով իրենց անհատակ հավակնու­թյունը,— «կարևորություն չտալով» ոչ մեկ կարևոր բանի։ Ատոնք անարգ ստախոսներ են, որովհետև «կարևորու­թյուն» կուտան ամեն բանի, որ դույզն կապ ունի իրենց հետ։ Կարևորը միայն իրենց պզտիկ անձն է։

Կարևոր է...Բայց ուշ է ժամը ու հարկ է ննջել, որովհետև անտա­

ռին արահետները կը ձգվեին հեռուն ու շարքը, որ սկաս, դժվար է վերջացնել։ Քնանսմմ։

Հնամյա ճամբաներում պես, որ իվերջո կը հանգեին օգոստափառ ու հավիտենական քաղաքին, մարդոց ստեղ­ծագործություններում նման, որ հուսկ ապա կը վերադառ­նան մայր հողին,— նոր և ուրիշ բողբոջումներոլ համար։

Ուրկե ալ մեկնիս, ուր ալ հանգիս, եթե մարդ մը չես,, որ կը գոհանա ընթացիկ բարոյականի սնունդով, եթե մարդ 66

մը չես, որ կընդունի աոանց ընդդիմության աըդեն նվիրա– գոըծված ու գոըծածության մեջ եղող կշիռներն ու չափեըը։ Եթե մաըդ մը չես, ոը կուզե որևէ գնով իը չնչին խաղա­ղությունը պաշտպանել։

Ուըկե ալ մեկնիս, ուր ալ հանգիս՝ պարտավոր ես ա– ոօրյա բոլոր դեպքերը բերել ընդհանուր հայտարարի մը, բոլոր արարքներդ, աշխատանքներդ րս ստեղծագործությու­նը^ մնայուն հարաբերության մեջ դնել գաղափար ներոլ հարաբերաբար երկարատև դրության մը հետ, որ գեթ այս կարճ կյանքի ընթացքին պահե ամբողջ՝ իր խոովիչ ուժն ու մակընթաց գեղեցկությունը։

Այլապես ի՞նչի կրնա ծաոայել ու ի՞նչի նմանիլ մարդու մը կյանքը,–

Ալեկոծ ծովոլ վրա՝ կողերեն ճեղքված վայրավատին նավակի մը, որ կերթա հյուսիս ու հարավ, համաձայն փո­թորիկին, որ ջուրի տարածություններուն հետ կը բարձրա­նա և կամ կը սահի եզերքն իվար, լույծ ու խաղաղ ալյաց։

Ու որովհետև ուրիշ մարդիկ կան, որ անգութ զորու­թյամբ մը կը բանաձևեն ինչ որ կուզեն, ղուն որ կապրիս օրը օրին, թշվաո ու երկչոտ ձեոնպահոլթյամբ մը, անփու­թությամբ մը, որ կրնա շրջիլ աոաջին իսկ հեղակարծ շար– ժումեն, որ շրջապատեդ կոլգա՝ ստիպված պիտի տարու­բերիս այս ափեն մյուսը։ Ու բոան, վայրագ, անզիջող խըս– տությամբ մը կամ քաղցր խարդախությամբ, հրապարակին վրա իջած գաղափարները պիտի բախին պատերոլդ, պի­տի խուժեն վրադ ու պիտի աշխատին գաղութի վերածել քու տկար, թույլ, անպատսպար մտքի գետինդ։

Հնամյա ճամբաներուն պես, կըսեմ, որ իվերջո կը հան­գեին հավիտենական քաղաքին, ահսմ տեսար, որ բոլոր հոգեկան տագնապներդ, ծածուկ վիշտերդ ոլ մտքի անձ­կություններդ, վերջապես՝ բարոյական անձիդ ամբողջ գե­րությունը ունեին հասարակաց աղբյուր մը։ 0 ՜ այո, դըժ–

67

կարությամբ, տաոաս)ելով, հաղթելով անիշխանական ան­հատականությանդ հասար հոդ։ Պայքարը խարդախված էր շուրջդ ու երբ հասակ նետեցիր, երբ մկաններդ ամլացան ու աչքերդ խեցիներու պես բացվեցան ընդունելու համար անընդհատ ծլող ա հինցոդ բանեըուն քադցը կամ գունաա շնորհը, շուրջդ պղտոր էր ամեն բան։ Խարխափելով, խար­խափելով կը քալեիր ու ամեն անգամ, յուրաքանչյուր ան­կումի՝ պայծառության կարոտը կընդարձակվեր հոգիիդ խո֊րը։

Հիմա գազանազուսպի մը ճիրաններեն ազատ արձակ­ված աոոդջ անասունի մը պես է հոգիդ։ Անշուշտ մեծ ու վիպական բառեր են ասոնք, բայց ուրիշ ինչպես բացատ­րել քոլ ձերբազատված ու հաղթական երիտասարդությունդ, որ վայրագ հրճվանքով մը պատրաստ է թափել իր ար­յունը՝ իր գաղափարներում հաղթանակին համար։

Այլևս կեցխր հոս։ Ինչպես շղթայված Պրոմեթեոս, որ կը զայրանա ահեղորեն ու իր ցավեն պրկված ու զարհու– րելիորեն գեղեցիկ դեմքը ցույց կուտա բռնակալ աստված– ներուն, այնպես ալ դուն, կարոդություններադ ամբողջ գու– մարովն ու արյանդ ամբողջ խենթոլթյամբը՝ պրկվեր րռ ծա– ռացիփ, մեծցիփ ու ընդարձակվե' և նետվե' առաջ երկա­թե սկուտեղի մը պես, շեշտ՝ քոլ հարվածի կետիդ։

Ու մեկդի բոլոփ սուտ գթությունները։ Ու մեկդի բոլո՛ր նուրբ տկարությունները։ Ինչ որ գեղեցիկ է այսօր, բռնու­թյունն է, որ ամբոխներու ծովածավալ ու սև տարածության վրայեն, ցույց կուտա իր բիրտ ու շքեղ դեմքը*։

* Սույն հատվածը լույս է տեսած «Մենք» պարբերականի Ա . թի– վին մեջ «Տեսակետ Ա ., կը* ջատագովեմ բոնոլթյոլնը» զոլյգ (սորա– գրերուն տակ։ Հոա արտագրվածը գրության սկզբնական ձևն է (Վ . Ծ .) ։ 68

Թանձր է, կարծես անխզելի այս աղուն քունը։ Ու իր աշխատանքն վաստակաբեկ մարմինը կարծես կը տառա­պի քոլնին մեջ։ Շնչառությունը ծանր է, դժվար։ Հակառակ իր ջղուտ, շռայլ երիտասարդության՝ գիշերը, Տակտին վըա խորշոմներ կան։ Հազիվ թե առավոտյան առաջին ժամն է* կարծես թե սակայն ան կը ննջե օրերե իվեր, կարծես թե իր մարմինը խոըոլնկ տեղ մը ընկղմած է, քաջ ու ազնիվ ընկեք։

Գիշեըվան լույծ ու քաղցը լույսը կը ծորի մեր բարձին վրա։ Մեկը ըլլա ՜ք, որուն կարենայի խոսիր Կամ թե անձրև գար դուրսը՝ սլարտեզին թփեըոլն վրա, խոտերը թրջեին, ասաղերը ընկղմեին, լռեի՜ն, լռեի՜ն թռչանները ա զգայի աշնան ծաղիկներուն թաց բուրումը։ Ահա/ կռթնած արմուն­կիս կունկնդրեմ գիշերվան ձւսյներան։ Ու հանկարծ պա– տըշգամին կանաչներուն մեջ կերևի երիտասարդ աղջկան սսլիտակ շուքը։ Կը նայիմ անհագոլրղ և հանցավոր ծա­րավով մը անոք քնքուշ և լի իրանին; Բազրիքին վըա կը զգամ իր կոլրծքերուն լեցուն հևքը։ Կենթադրեմ, որ այդ երիտասարդ կուրծքերը ահա կը սլատռեն գիշերային բա­րակ կրծկալը և շատ սպիտակ ու խենթ բանեըոլ պես՝ կը ցատկեն աւիերոա մեջ, որ կայրին։

Կարծես կը զգա ներկայությունս հոս՝ պատուհանին մեջ։ Արյունս կը խայտա և կարծես ավելի արագությամբ շըը֊ ջան կընե երակներուս մեջ։ Մերկ, բայց բոլորովին մերկ ու դողահար՝ զայն դնես անկողնին վրա ու սրունքները ա– փերուդ մեջ՝ իը ծանկեըոլն զով կափարիչները համբուրես։

Մչ, ննջել կարելի չէ։ Ժամը կը հնչե առավոտյան չոր­սը։

Ու գործարանին դռները կը բացվին վեցին։

63

Մտքիս հորիզոնեն, միշտ տարօրինակ հարցումներ կը բարձրանան ու կը սպասեն պատասխանի։ Երբեմն պետք կը զգամ բանաձևել զանոնք, վասնզի շատ համառ են։

— Եթե տասնըհինգ տարեկան՝ խոշոր աչքերով ու ա– նուշ դեմքով մանչ մը, եկեղեցիի մը մեջ, հանկարծ ձեռքը դնե երիտասարդ կնոջ մը ծիծին վրա, ի՞նչ կրնա պատա­հել։ Ու եթե համբուրե զալն։

— Զսէրթնո՜ւս կեսգիշերին ու մեկեն քեզ շրջապատող իրերը կորսնցնեն իրենց սովորական տարողությանը, ծա­վալն ու հարաբերությունը։ Կամ փոխակերպվին արտառոց, անհեթեթ անասուններու և սկսին արտասովոր ձայներ հա­նել։

— Սիրով անոթի, տգեղ, բորոտ, ամբողջ կյանքի ըն­թացքին զուրկ ապրած դատարկապորտ մը դիր համադամ– ներու հարուստ սեղանի մը, շքեղ պալատի մը, զով ան– կողիններու և մերկ, աղվոր իրանով աղջկան մը միջև։ Ու թող հին գինի ու ծաղիկ թափեն իր խոնջ մարմնին վրա։

— Երբ անկողին մտար, երեկ գիշեր, քսանըմեկ տարե­կան էիր, առավոտը արթնցար ծեր, կորաքամակ, անկարող։

— Տրտմությամբ կը թափառիս անտառի մը մեջ, բարձ­րահասակ ծառերու կատարներում գլուխ-գլխի շշունջը կը նմանի սիրո երգի։ Հանկարծ ծառ մը կը սկսի խոսիլ մարդ­կային ձայնով։ Ու հետո կը սկսի ծափել։

— Արդյունաբերական հսկա քաղաքի մը մեջ՝ հանկարծ օրվան եռուզեռի կեսին, մարդիկ կը կորսնցնեն ամեն բա­րոյական հասկացողություն, կանցնին չարեն, գեշեն ու բա– րիեն անդին։ Բոլոր օրենքները կը գահազրկվին առաթուր։ Կարծես թե արարչագործության առաջին օրն է։ Ի՞նչ կըր– նա պատահել։

(Ցնորական պատմության մը հարմար՝ սկզբնավորու­թյուն մըն է)

— Ահսմ երիտասարդ ես, զգայասեր ոլ շատ հպարտ։70

Ու աղջիկ ներու քմահաճ, կանացի ու խարդախ բնավորու­թյունը մեծապես կը նեղե քեզ։ Ու կարելի է միանգամ ընդ­միշտ ու արմատական կերպով ազատագրվիլ սեռային-սի– րային ամեն կարողոլթենե ու զգացոլմե՝ աոանց բարոյա­կան անձնավորությունդ ու մտային ընդունակություններդ զեղչված տեսնելու։ Ի՞նչ կընես։

... Լավ է փակեմ շարքը ու սկսիմ աշխատել։Որո՞ւնն է այս շունը, որ հլությամբ թաթս կը լզե, ին­

չո՞ւ տխուր եմ։

Քանի մը օր աոաջ գետեզերքի բարձրադիր պարտեզին կածաններուն մեջ մտամոլար կը թափառեի, իմ հաճույքիս համար արկածներ ու վեպեր ստեղծելով ու անշուշտ աոան­ձին կը խոսեի,— երբ աղջիկ մը երեսիս խնդաց։ Ատիկա շուշանային գեղեցկությամբ ու համակ սպիտակ հագած աղ­ջիկ մըն էր։ Աչքերում տակ կային ցանի աղոտ հատիկ­ներ։ Կապույտ, կարծես ծոփս ջրերոլ խորությամբ աչքեր ուներ ու վարսերը կը ցոլային իրիկվան լույսին մեջ։ Հե­ռավոր կերպով կը նմաներ դանիացի աղջկան։

Կոկորդիս մեջ խոր հեծկլտուքով մը և ամոթահար հե­ռացա ու սկսա նոր ու սքանչելի վեպ մը, հերոսության չըք– նադ դրվագ մը կառուցանել։

Անկողնիս մեջ, թե դուրսը՝ փողոցի խուճապն իվար, գործարանի մեքենաներուն առջև թե բանջարեղենի տնա­կիս քով, ահա քանի մը ամիսներն նվեր, ավելի քան եր­բեք, հետս կը պտտցնեմ՝ հաճելի, հերոսական կամ սիրա­յին պատմություններ զարգացնելու այս հիվանդ, այլ ցնո­րաբեր ու սփոփարար սովորությունը։ Կը մեկնիմ բալլե մը, հիշատակն մը, նայվածքե մը, ծաղիկե մը ու շատ մը այս­պես պզտիկ բաներե,— զատկամիջատ, թե ջրի թելիկ, լույ–

71

սի կտոր, թե երգի վանկ,— ու կը հասնիմ գեղածիծաղ կամ դժնե ափեր, ամարանոցներ, փողոցներ, քաղաքներ։ Իրերը, մարդիկը, ժամանակն ու տարածությանը քաղցր հլությամբ մը կը հպատակին քմահաճույքիս; Կը ճամբոր– դեմ խելապտույտ արագությամբ, կը վերադաոնամ ուզած ժամուս, կընեմ ինչ որ ցանկալի թվի ինձ ոլ երբ հոգնիմ, վերստին կը հագնիմ աոօրյա ու սովորական հանդերձներս, կը վերադաոնամ ընթացիկ հոգերոա։ Խոշորաքայլ՝ կոպամ տուն։

Ասիկա շատ շահեկան ու հաճելի խաղ մըն է Ա անա– կընկալ ուրախությունները քայլերուս աոջև բազմաթիվ են։ Հողին ընդերքներուն մեջ՝ քարյուղի երիզ մը կամ ոսկե– հանքի շերտ մը գտնողի պես՝ կը կաոչիմ գյուտերուս Ա կը շահագործեմ։ Ու ահա հանքահորեր ու գետնուղիներ կը բացվին, ծխնելույզներ կը բարձրանան ու ամեն ինչ հապ­ճեպով կը կերպարանափոխվի։ Ու ընդհանրապես տեղ մը երկար կանգ չեմ աոներ, այլ իրերոլ, դեպքերոլ Ա գաղա­փար ներու զուգորդությամբ կերթամ մեկ ափեն մյուսը։

Օրինակ,— Գիշեր է, կը մտնիմ անկողին։ Օյոլղ մը կը քսվի պատուհանին։ Ի՞նչ ծաո է, սալորենի։ Տերևի մը վրա փոսուռա* մը վտիտ լույս մը կարձակե։ Վերադարձա ման­կությանս։ Ահսմ սպիտակ ու նուրբ ձեոք մը, կայծոռիկը կը դնեմ ափին մեջ։ Որո՞ւնն է այս անուշ ձեռքը։ Որո՞ւնն է այս անառակ ու վերապահ ժպիտը, որ կը բուսնի զույգ մը աչքերուս խորեն։ Ո՞վ է, որ կը կանչե զիս։ Այոք, մեկը ձայնեց։ Ձայնդ ի"նչ անուշ է, սիրելխս։ Հետո բազմաթիվ բաներ կը պատահին, ուրիշ դեպքեր ու պատմությունը կեր­կարաձգվի։ Բայց մեկը դուռը կը ծեծե։

Հողմն է։ Դուրսը կանձրևե խոշոր կաթիլներով։ Ծառերը

72ւիոսուոա— լուսատտիկ

կը մսին գիշերվան մեջ ու ժամացույցը կը հեգե իը հին Եր­գը. «Ննջեկ ննջեն..»։

Ապերասան ու անոպա և իը վայրագ բնազդներովը խիստ մերձ հասարակածային անտաոներա արյունարբու գա– զաններուն, ահա տարիներե իվեր մարդ մը կապրի՝ ուրիշ մարդոց հետ կենակցության մեջ, այս գեշ ու թանձր մարմ­նեղ ներս։

Միակ օրենքը, որան կը հպատակի, իր հաճույքն է,— այդ հաղթական, վեհաւիառ կերպով եսասեր ա ամեն բա­րոյական սկզբունքե ազատ արձակված խելագար հաճույքը, որան բարբարոս խնդուքը, ահա կը պատռե տարածությանը այս իրիկուն։

— Ո՞վ,— կը պոոա ահա իր եբենոսե գիշերվան մեջեն, ցույց տալով իր զորեղ ակռաները,— ո՞վ կարող է իմ եր­կաթե տրամաբանությանս ա անագորույն ախորժակիս դի­մաց ասպարեզ կանչել որևէ բարոյական ըմբռնում։ Անոր գունատ մսերուն մեջ պիտի հագեցնեմ ակոաներոա անո­թությունը ու երբ կշտանամ՝ հնօրյա ու վավերական հողին վրա, որ անկողինս է, պիտի ննջեմ երկարատև քունով մը։ Որովհետև եփ եմ, որ կամ, բոլոր բարոյական ընթացիկ ըմբռնումներեն անդին, բոլոր տժգույն ու նրբորեն փափ­կաճաշակ ախորժակ ներեն անդին, բոլոր գունատ ոլ ծեր տկարություններեն անդին, իմ անհերքելի գեղեցկությամբս, ես վերջավորությունը բոլոփ հրկիզումներոլն,— հաճույքը՛

Ու ահա արարքներուս ամենեն նախնականն ու պար­զը, որ ձեզի կառաջարկեմ, եթե ձեր զգայարանքները բո­լորովին գոս չեն ու եթե ձեր արյան մեջ կարմիր գնդիկ­ները գինով են դեռ երիտասարդությամբ–. Ամրան առաջին տոթերուն, երբ դեռ առավոտները զով են, կեցեք որևէ պըտ–

73

ղաարս ծարփ տա՛կ ու խածեք ձեր վայրագ ակռաներովը, արևին տակ հասունցած հյութեղ ու բուրավետ ւգտոլղ մը։ Եթե ձեր ստամոքսը ուրախացավ, ուրեմն ընդհանրացուցեք, տարածեցեք ձեր այս մեկին ու աղվոր շարժումը՝ կյանքի բոլոր երևույթներուն վրա։ Աղտոտ բանի մը ւգես՝ ձեր ոտ­քերում ծայրերով, անդին հրեցեք գթությունը ոլ ինչպես կաքավի մը համեղ զիստին մեջ կը խրին ձեր ակոաները, այնպես ալ լի ու վայրի բերանով համբուրեցեք ձեր սիրած աղջկան զով ու աղվոր ուսերը։ Ու թող ձեր համբույրին տակ ան աղաղակե իր ցավագին ուրախաթենեն։ Ահսմ այսպես կըսեմ ձեզի ես,— հաճույքը։

Այս ալ կյանքի ըմբռնում մըն է, որ կը խնդա բոլոփ մյուսներում լուրջ ու տմույն երեսներում։ Անդին՝ բոլոր զըղ– ջումներն ու սահմանափակումները, հաղթելով անոնց՝ եղեք մարդ մը, որ անընդհատ հյութեղ պտուղ մը ունի ակռա­ներում տակ։ Ու ոչ մեկ բառ թող չվախցնե ձեզ։ Թքեք բա­ռերում վրա ու անցեք առաջ, հաղթանակեցեք։

Հետո կա նաև բարակ, թափանցիկ աղջիկ մը, որ իր կարապի վիզը կերկարե անցորդ բազեներում ու կըսե. «Համբուրեցեք զիս, տաքցուցերք զիս»։

Ու երբ առավոտյան բանա պարտեզին դուս՜ը, ծլող ու մսկոտ ծաղիկներում հետ կը սրսփա ու կը հայցե օրվան ջերմ լույսը։ Ու երբեք իր տկարությունը դոլրսեն ստացված որևէ զորությունե չի հագենար։ Անկողին շվայա վատու­թյան՝ իր գաղջ ծոցին մեջ, ան հիվանդ գորովով մը կը բուծանե բոլոր խղճի խայթերը, որ հետո իրենց պատա­ղիճները կը նետեն այլուրեք, տանելով ու մղելով էգ հա– զումներոլ գեշ ու դյուրին թույնը։

Գիշերը, երբ լուսնկային հյուծախտավոր լույսը ծորի ա–74

ծուներուն մեջ, ան կը ձգե իր բնակարանը ու իր սպիտակ իրանը բոզությամբ կը պարգևե հովին, աստղերոլն ոլ ջը– րերուն գուրգուրանքին։ Հովը կը գրկե զայն, ձեոքերը զե– տեղելով անոր էգ ծիծերան վրա, կը փաթթվի մեջքին ու թիկունքներեն և անութներուն տակեն կը սողոսկի, կունե­նա զայն։ Աստղերը կը բացվին, ապակյա կաթիլներոլ պես, անոր ոաերուն վրա ու կըսեն. «Մերկ, պւաւկեր գետինը մեր լույսին տակ ու ընծայվեր տարերքներոլն։ Բարակ ոլ թա­փանցիկ աղջիկ մըն ես, պաոկեր հողին վրա ու հովին թե– վերուն մեջ քնացխր։ Հետո երբ զարթնուս, քեզ կը հանձ­նենք կապույտ և ծորուն ջրերուն, որ հոսին վրադ, վազեն վրադ ու լվալով ուրախացնեն քեզ»։

Ու կը բավե, որ կարծր տերև մը քսվի իր շրթներուն, որպեսզի այս աղջիկը տկարանա հեշտոլթենե։ Այն ատեն կը ձգվի ամբողջ մարմնով բազմոցի մը վրա ու շողոմ, հո­սուն ձայնով մը կարտասվե։ Արտասուքի կաթիլները կը թրջեն բերանը, մինչև որ այծամարդ մը մոտենա իրեն ու քրքջա։

Ահսմ այսպես աղջիկ մըն է ասիկա, բարակ, թափան­ցիկ ու երիցս էգ։ Իր ընդերքներուն մեջ ան կը կրե իգաց– յալ վատությունը և վարսերոլն մեջ՝ աստղերոլ բեկորներ։ Ու իր օրենքը այս է, ընծայվիլ բոլոփ անցորդներոլն ու այդ ընծայումին մեջ դնել իր առավելագույն իգությունը։

***

Թիվ մեկ անձնավորությունս՝ թիվ երկոլքին, խուլ դըժ– գոհությամբ.

— Ի՞նչ ըրիր իմ խոլ, աշխույժ, աղվոր մանկությունս։ Ի՞նչ ըրիր աչքերուս ջինջ մաքրությունը; Գարնան իրի­կունները, արտերուն եզերքը, հոգիս նորածին գառնուկի մը պես կը մայեր։ Շուշանի սպիտակ բաժակներոլն վրա

1Ն

մատ ներս կը դողային անաղարտ հուզումով մը։ Այժմ հի­վանդ աճապարանք մը կա ամբողջ մարմնիս մեջ, աճա– պարնաք ու հապճեպ՝ ամեն ծարավ հագեցնելու, շատ ծու­լանալու և շատ տաոապելա, այս շահված բոլոր գձուձ ե չնչին հաղթանակներոլն մեջ։

— Ամեն օր զիս կը հրես քիչ մը անդին։ Երեկ նրբանց­քին մեջ էի ու այսօր ղրան ետև։ Անընդհատ կը վախնամ հայացքեղ, ուր պղտոր ու մութ ջրեր կը հոսին, կրելով այս տառապակոծ օրերուն գեշ մրուրը։ Ինչպես կարելի է այս– քան արագությամբ ծերանալ։ Բերնիս անկյունները ահա կը կազմվին հոգնության առաջին ծամածռությունները։

■— Ի՞նչ ըըիր կարմիր, տաք, արևելքցի տղոլ իմ առողջ արյունս։ Երակներուղ մեջ ան սև հուսահատության պես է հիմա՝ անուր ախ ու թանձր։ Տենդը կը խածնե մարմինդ։ Ծունկերուդ մեջ կա խուլ տկարություն մը։ Ու շրթներոլդ վրա անընդհատ՝ հիվանդ ու տրտում հաճայքներոլ այս մեծ անոթությունը։ Հագենալու համար ձեռքերդ կարոտ են ան­սահման կամ շատ գեղեցիկ բաներոլ, որ չկան։

— Ի՞նչ ըրիր, ի՞նչ ըրիր մանկությունս, որ բարձրա­ձայն կը խնդար ու բառի մը համար ընդունակ էը մորը գրկին մեջ արտասվելու։ Կը բավեր հպիլ աղջկան մը՝ ամ­բողջ օրը գինով հոգի մը ցույց տալու համար մարդոց շփոթահար ակնարկներում; Հիմա գիտես մոխիրներոլ դա­ռը ն համը, շիջանող բաներուն ախտագին թախիծը ու բո­լոր գեշ հաճույքներում տենդահար ընթացքը, բոլոր նուրբ ու զազրելիորեն հեշտին թույներուն համար՝ մարմինդ դաշտ ըրիր փորձի, գերշ ընկեր։

— Սպառեցիր այս հրաշալի ժառանգությունը ոլ շռայ­լությունդ հիվանդության պես է հիմա։ Սպառսպոա վատ­նելով այդ անվերստանալի հարստությունը, սորվեցար ու տարիր իր ծայրահեղ ձևին սպառելու թունավոր ուրախու­թյունը։ Ու հարկ է, որ ամեն ինչ սպառես շուրջդ հիմա։ 76

Ծաղիկներ, կիներ, բառեր։ Մաշիս իրերան, երազներպ և եըգերու վրա։ Ու կանգ չարւնես բնավ։ Վասնզի այդ է ար­յանդ օրենքը։

— 0, ի՞նչ ըրիր, ըսե( ինձ, դալարագեղ, հորդահոսան իմ մանկությունս, գեքշ ընկեր։

էս աղադ ու մրմոան ձայնով մը վաոաըանը կեըգեը; Դարսը ագոավնեըը կը կանչեին։ Ու ձյունը կը տեդաը, սպիտակորեն կը տեդաը։ Մեկ-քանի ծածկոցներով և բար­ձով մը՝ դիվան մը շինեցի կրակին աոջև ու փորի վրա եր– կընցած՝ սկսա շվայտ արևելյան երգեր երգել։ Օրվան խոն­ջենքը անդամնեըուս մեջ դանդաղորեն կը մեղմանար ոլ մարմինս կը հանգչեր։ Ձգաննեըոա մեջ անուշ թուլություն մը կար։ Կը պրկվեի ամբողջ մարմնով ու կը հորանջեի։ Ու հաղթելու համար քանի բոնակալ ծարավիս, անհագո­րեն կը ծխեի։ Հետո գացի, հեռացա այս եըկըեն թեթև ծու­լությամբ մը ու հանդիւգելե հետո բազմաթիվ ափեր՝ հասա մանկությանս գեղածիծաղ եզերքներում, ուր ամեն ինչ նոր էր ա ցողաթուրմ։

Ո՞վ կրնա խլել ինձմե երթալա, հեռանալու այս կարո­ղությունը, մեկնելու այս սև եզեըքներան ա նոր կյանք մը կաոուցանելոլ այս ընդարձակ սովորությունը։ Ամբողջ օրը կարելի է վիրավորել զիս, տարապարհակ աշխատանքի մեջ պատմել այս անարգ ու ծրսյլ մարմինը, բայց չէ՞ որ գիշերը ամբողջովին կը պատկանի ինձ։ Խշտիկի մը վրա, թև քարի մը, բազմոցի, թե աղքատ անկողնի մը մեջ՝ նույնն է՝ կարելի է հեռանալ, եըթալ՝ լայն թևաբախումներով։ Հո­գիս ուրախությամբ կը բանա իր առագաստները ոլ կը բացվի։ Կը հասնի կղզինեըոլ, ծառերու, աղջիկնեըոլ և հաղ­թանակի։

77

Կյանքիս ամենեն դժնդակ օրերոլն, երբ մարմինս կը հիննար ապերախտ գործերու վրա, ձեոքերս կը մաշեին քարի և երկաթի կույտերոլ մեջ, հոգիս ազատ էր ա անձ­նապաստան։ Կը սպասեի հարաճուն անձկությամբ գիշեր­վան հղի ժամերուն։ Կը փակեի աչքերս ու կը հեոանայի։

Գիտեմ, բոլոր մեկնումներեն հետո կան վերադարձները։ Այժմ ես գիտեմ նաև վերադառնալ։ Կը ծռեմ անոք տղոլ խոշոր գլուխս ու եզան մը պես՝ կը մտնեմ անուրին* տակ։ Թեև ծռելով-ծռելով՝ հասակս սկսած է կքիլ։ Քունքերս սկը– սած են սպիտակին տալ։ Վաղահաս ծերությունն է ասիկա՝ իր չարագուշակ նշաններով՝ սպիտակ թելերով քունքերուս վրա։

Ու միշտ այս հուսահատական երկվությունը, որ անլու­ծելի ողբերգություն մըն է։

Ապագայի հաղթական գաղափարներուն ղեմ՝ անցյալի հոսլիչ հիշատակներ, ծաղիկներ, երգի բեկորներ, սրտա­զեղ ու հուսակտուր գրքեր, ծուլություններ, գաղտնի ծա­րավներ ապօրեն հաճոլյքներու, հապաղումներ ու հետա­ձգումներ։

Գարունը՝ իր լուսաթաթախ առավոտներով, քիչ մը հե– ռուն։ Ցանկապատերուն եզերքը մագլցուն ոլ ղալարագեղ պատուտակներ։ Թռչունի ճիչեր ու անտառներ, որ կը զարթ– նուն առտվան խարտիշահեր լույսին մեջ։ Ջբերոլ կարկաչ ու խոտերուն վրա ցողի կայլակներ։ Ու երկիրը, որ կը ծը– խա, կը շնչե։

Ու ընդերքներուս մեջ սիրո և ուրախության այս մեծ ա– նոթությունը։

անար— լուծ, լծասարքի օղակաձև մասը

Ու աղջիկները ցնծուն և սպիտակ իրաններով, օ ՜ բոլոր երկիրներու ւոարբեր ու զարմանալի գեղեցկություններով այդ հուզիչ աղջիկները, որ կը խենթեցնեն քեզ, որ մահվան զաոիթափին վրա քեզ կը կեցնեն՝ հպելով թևիդ։ Ակնար­կով մը կը տաքցնեն մարմինդ ձմրան ու ծաղիկներ իրենց փափուկ ափերուն մեջ՝ գիշերը կը մոտենան անկոդնիդ ա սիրով հիվանդ, հեշտությամբ խարխուլ կընծայես մարմինդ։

Ու ինչո՞ւ այս ընդդիմությունը՝ հեղափոխության, մեր արյունաներկ երկրին ու այս բոլոր մնացյալ ուրախություն­ներին միջև,— այս հարատև ներհակությունը։ Ինչո՞ւ չեն­թադրել, որ ապրելու և լրիվ իրագործվելու այս մեծ ծա­րավին հետ զուգընթաց՝ կարելի է կրել միաժամանակ հե­ղափոխական անողոք, անհաշտ ու անապականելի զին– վորյալի մը բիրտ հոգին։

Ինչո՞ւ պայքարի և հաղթանակի բոլոր կարելիություն­ներին դիմաց,— այս թրթոուն, ճերմակ ե գարնանային աղջիկը՝ հրաշալիորեն մաքուր և սլացիկ իրանով, սքան­չելի կերպով ու նրբորեն վայելոլչ հագված, ներքին հա­գուստներով, որ ուրախություն կը պատճաոեն ափեըուդ։ Երբ ամեն հանդերձ ձգելով գետին, կը փաթթվի իրանիդ,— 0" խելագար երազ իմ, շվայտ երազ իմ,— Կարծես թե ծո­փս զով շունչ մը կը մաքըե աըյունդ ու անձրևափն մաքրու­թյուն մը կը լվա քեզ, օըվան խոնջենքեդ։ Կարծես բերնին վրա կը համբուըես գարնան զով ծաղիկներ ու իր հաղթա­կան և աղվոր, իր արձանային կուրծքերուն վրա՝ իրանդ կը խաղաղի իր հարաճուն տենդեն։ Ու հետո հավիտենական քունը կը հաղթե եըիտասաըղոլթյանղ։

Լուսնկան կը լվա ճամբաները։ Ծառերը կը հնչեն ծընծ– ղանեըու պես։

։ յ

Զվարթ է ու կարկաչուն աղբյուրին երգը։Կը վերադառնամ գյուղին սրճարանեն. գիշերվան տասն

է։ Ննջե\ ննջեք գյուղ։Երկու հայեր ենք, մեկ չեհ և երեք ֆրանսացիներ։ Ու­

րախությամբ խմեցինք մինչն որ արյուննիս տաքցափ Ու որովհետև մեզմե զատ մարդ չկար, կամ գրեթե, լիահա­գագ սկսանք երգել ու մեր ձայնը՝ որոտի լզես զորեղ էր ու ջրի մրմունջի լզես քաղցր։ Հարավցի տաքարյուն տղտ մը Միսթրալի հրաշալի լեզվով երգեց քաղցրաթախիծ ու հին եղանակ մը։ Ձայնը բիրտ էր ու հուզիչ։

Մարգագետնին եզերքը՝ կար սպիտակ ցարասի մը,— Կեռնեխը կեըգե,— տարահալած թռչնակ,—Անբուն կեռնեխը հուսահատորեն թորղ երգե, երգե,Գիտեմ ինձ համար չէ, սիրեցյալիս համար է։Լեռներ, դալարիք, արտեր ա շեներ, ճամփա տվեք ինձ,— իր ձայնը անուշ Կալա հեռվեն։ Սիրտս կը փրթի...

Հետո երգեց չեհը։ Կրքոտ, շեն ոլ արյունահեղց երի­տասարդ մըն էր, որ շատ կը սիրեր իր վերստին նորոգ– յալ երկիրը։ Երգեց՝ մելամաղձոտ, խոշոր, կապույտ աչքե­րը խոնավ,— զո՞վ կը հիշեր արդյոք։ Երգեցինք նաև մենք, հայոլ վշտահար, վիրավոր ձայնով։

Սրտերնիս կամեցավ, ելանք-գնացանք, էս սուտ աստնվորի ցավերն իմացանք,—Աղուհացկեր մարդկանց կարոտ մնացանք,Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մը չո՞ւնիս...

Ու հազարամյակներ աշխուժությամբ և արյունով ապ­րած մեր երկիրը վերադարձավ, հաստատեց իր թագավո­րությունը։

Ահա շուտով յոթը ամիս կընե, որ կապրիմ աոանց կու­սակցական կյանքի բոան տենդին, աոանց անմիջական, գործոն, ուղղակի աշխատանքի։ Շուրջս չկան մեր ւսշխա– 80

տավոր ու չարքաշ ընկերներան թուխ ու քաջ դեմքերը։— Հարս սև ու թրջած աչքեր, որքան կը հուզեք զիս, այս գարնանային առանձնությանս մեջ։

Կը կարոտիմ բաոերու, որ միայն մենք գործածել գի­տենք՝ ընկերներ, որ կը ւգատկանինք այս հեղափոխական կուսակցության։ |սանդավառությանց, որ մեր միջավայրին հատուկ են միայն, ազնիվ րարկոլթյուններոլ և տրտմության, հիշատակի, հավաքական հուզումներոլ անկորնչելի ու քաղ– ցըր պահերա, որ ուրիշները չունին, չեն կրնար ունենալ։

Կը հիշեմ երգեր, բաոեր, եղանակի բեկորներ՝ ասդին անդին։

Դեմքեր ընկերներով անուշ կիսալույսի մը մեջ, բերնի պրկումներ, ւագերախտ ոլ չարագործ աշխատանքն կարծ­րացած ձեռքեր։

0" հայրենիք, վիրավոր Հայաստան, երիցս իրավազըրկ– ված ու հավիտենորեն հեղափոխական, պանդխտության մեջ մեծապես հուզիչ՝ գաղթական Հայաստան, ահա ամ­բողջովին վերադարձած ես ու վերահաստատած քոլ անվի­ճելի իշխանությունդ՝ այս ըմբոստ մարդուն վրա։

Դողահար շրթներով կերգեմ ու տհաճելի ձայնս այ­սուհանդերձ կը հոլզե զիս։

Քանդակագործ քաջ Եղիշէ Գրիչն ի ճեռին գալ լԱրտազ...

Ննջերմ, ննջերմ։

Նամակդ երկար է, կանացի բարակ գրերով, իբր թե մելամաղձոտ։ Իբր թե՝ անտարակույս հուզիչ։ Երկար փոր­ձառություն մը պետք է ունեցած ըլլաս՝ այդպես լավ նա­մակներ գրել կարենալու համար, քմահսմճ սիրելիդ իմ...

816 - 3

Կը խուփս անորոշ, այլ համառ տառապանքներն, վըշ– տերե, որ գիշերը, իբր թե զարթուն կը պահեն քեզ ու երբ քնանաս, տիկինի նինջդ կը խռովեն։ Բայց կիները, որ քե– զի պես կը սիրեն, ընդունա՞կ են միթե, այդքան գրքեր կար­դալն հետո՝ սիրով տառապելու, տիկխն սիրելիդ իմ;

Կըսես թե՝ ողբերգություն մըն է կյանքդ ու ձանձրույթը,— (Բօ՜,— առօրյա սնունդդ։ Երեկույթի թանկագին ու արծա­թափայլ շրջազգեստ մը, նուրբ մորթե ձեռնոցներ ոլ պա­րահանդեսի փրփրուն ու ժանեկազարդ պարեգոտ մը, վըս– տահ եմ՝ ձանձրույթդ կրնան փարատել, սուտ մտավորա­կան սիրելի խ իմ։

Նամակդ դրի մյուսներում քով ոլ կապեցի նույն բու­րավետ ժապավենով,— սպասե հիշեմ գործածած անուշա­հոտությանդ տեսակը,— անշուշտ նամակիդ նման վարդա­գույն, քմա&ին, սուտ ու պզտիկ բան մըն ալ դուն ես,— պչրուհի ու ւիցուն սիրելիդ իմ։

Ու վերջապես կըսես,—Որ չքնադ ու սպիտակ թաթիկներդ սկսած են կորսնցը–

նել իրենց քնքուշ գեղեցկությունը, օ ՜հ վախճանն է աշխար­հի աւոիկւս։ Ինչպե՜՜ս կարելի է, այդպես փափուկ ձեռքե­րով՝ տնական գործեր ընել, դավաճանել բանաստեղծու­թյան,— 0 ՜ բոլորովին անսիրելի ու ծաղրանկարային սի– րեփ դ իմ...

... Որ այդ հանցապարտ զգացումին համար,— ամեն անգամ որ այդ գիշերվան հիշատակը ուժգնությամբ վե­րադառնա, դեռ կը տառապիմ, կւսսկածե դուրս է։

Ձմրան գիշեր մը ըլլալը կը հիշեմ, բայց ո՞ր տարիս,— հարկ է միշտ մխրճվիլ կարգ մը հաշիվներու և իրերահա­ջորդ դեպքերոլ դեզի մը մեջ, մտաբերելու համար։ Ամ– 82

բողջ համրընթաց երեկոյան ընթացքին վարանած ըլլալով տուն վեըադաոնալու աղոտ կարոտի մը ու մինչև ցայգ խուլ փողոցներում մեջ աննպատակ դեգերելու գեշ ծարավի մը միջև, նստած անկյուն մը կը ծխեի, երբ նայվածքս կախ– վեցավ մնաց՝ վերարկուի կոճակե մը։

Կարելի չէ պնդել, որ այդ կոճակը տարօրինակ կամ ուրիշներն տարբեր կոճակ մըն էր, բայց որ այդ գիշերվան ընթացքին՝ բոլոր պատահած դեպքերոլն մեկնման կետ ծառայեց,— այդ այո*, պարզորեն կրնամ պնդել։

Կոճակի մը՝ անձկալի տդու մը նայվածքը, որ ծարավով արկածը կը հուսա, դյուրությամբ կրնա բարձրանալ դեմ– քերեն ամենեն հուզիչին։ Պետք է նկատել՝ որ համաձայն օրվան, ժամուն, դիպախաղերուն վերջապես՝ որևէ դեմք հուզվելու և զսպված ծարավներ ազատ արձակելու կարո­ղությունը կրնա ստանալ։ Ասիկա անշուշտ մանրամասնու­թյուն մըն է, որ վերջերս միայն հայտնվեցավ ինձ և զոր անգիտանաս պատճառ դարձած է բազմաթիվ պատրանք– ներու և խանդավառությանց հեղակարծ անկումներու,— այս խառնիխուռն կյանքին մեջ։

Որ էՓ վարի շրթունքը քիչ մը հեգնոտ, հրեական, մսեղ ու վրեժխնդիր զգալես հետո, անմիջապես ցանկացի ար– յունել զայն, երկարատև ու վայրագ համբույրով մը,— այդ ևս զորությամբ կը հիշեմ։ Հետո ինչպե՞ս կայարան գացի՝ հետևելով իր սրանքներուն ոլ բարձրացա՝ որևէ երկաթու­ղակառք մը, հետևելով միշտ այդ սրունքներում,— կարե– վոր չէ։ Հետո մոտ ժամուկես՝ նայվածքս կկոցի պես գնաց եկավ՝ վերարկուի կոճակի ն, վարի շրթունքին և ծունկ երեն մեկում կափարիչին միջև։ Փողոցի մը անկյունը,— այդ մութ քաղաքին մեջ,— հանդգնությամբ կեցոլցի զայն,— հան– դըգնությամբ մը, որ շատ կը նմաներ հպարտ երկչոտու­թյան,— ու քանի մը բիրտ բառերով, ուր սուտ –շնականու­թյունը կամչնար ինքզինքեն, բացատրեցի, թե ինչ կուզեմ։

83

Նայվածքս, որ ինկած էր ձեռքերոա վրա, որ կը դալային, հանդիպեցավ իր ապակյա հայացքին։ Միասին այդ հա­յացքները բարձրացան ու երկարորեն նայեցան իրարոլ Ա ՛կատարեցին զննության խորունկ աշխատանքը մը։

— Ինչո՞ւ համաը կը կարծես, որ կրնամ այդ բանը ը– նել քեզի հետ։

Ըսավ վիրավորական ընտանությամբ մը,— զոր տերերը կը գործածեն իրենց ծառաներոլն հետ,— որուն համար այսուհանդերձ երախտապարտ մնացի իրեն, քանզի կը հայտներ, թե այդ աղջիկը աղոտորեն կը զգար, թե որոլ հետ կը խոսի և հետևած էր ցանկությանս վերելքին; Այդ հարցումը շփոթության մատնեց զիս, զգացի ձեոքերոա դո­դը, բայց բիրտ ձայնով մը, ուր հոգիս հպարտությամբ կը պոոաը, ըսի իրեն.

— Չե՞ք զգար, որ ձեր այդ արհամարհական ընտա­նությունը կը վիըավոըե զիս։ Ու գուցե արժանի եմ քիչ մը անակնկալ բարեկամության։ Միայն մարդ մըն եմ,— ավել– ցուցի զայրույթով։

Հետո կողք կողքի սկսանք քալել։ Էոլսնի ցուրտ լույսին տակ դեմքս շատ կը մսեր; Աղբյուրի մը սաոած կարկաչը զարնվեցավ մարմնիս։ Գլանիկ մը վառելու համար քայլ մը ետ մնացած ըլլալով, արյունս հեղակարծորեն ու հեշտորեն տաքցավ՝ իտես իր մարմնին վարի մասին հանկուցիչ, գրգը– ոիչ ու թեթև շարժոլմներուն։ Մեր քայլերը կարգապահու­թյամբ կը հնչեին սալահատակին վրա; Գիշերը հետզհետե կը ցրտեր ու կը պայծառանար։ Լուսնին լույսը կարծես կը սառեր ձեռքերուս վրա։ Շատ երիտասարդ էի։ Ու մեկեն քաղաքը սպառեցավ՝ արտի մը եզերքը։

— Եկեք,— ըսավ ցուրտ հյուրընկալությամբ մը,— վե­րադառնանք։

Երբ սանդուխներեն բարձրացանք, ուրիշ աղբյուրի մը կարկաչը կը խզեր ձմրայնի լռությունը։ Լույսի տկար ցոլք

մը՝ կիյնար ու կը փշրվեր ոտքեր ուս վրա։ Լսեցի դրան ճը– ոինչը ու մարմինս զգաց սենյակին գաղջ ու մեղկ հեշտու­թյունը։ Կարմիր լուսարգելն մը՝ տրտում լույս մը, կը հե– ղուր վար իր անարժան արյունը՝ երիտասարդ այղ աղջը– կան, որ գիշերային էր, նուրբ իրերոլն վրա; Ցած սեղանե մը դեղին աչքերով իմաստուն մը կը հաշվեր անկորնչելի ժամանակը։ Ագահ աճապարանքով մը մարմինս վազեց կրակին, որ կը շողար հրացայտ կարմիրով մը։ Մոոցած արկածն ու աղջիկը, ու բոլոր մնացյալ դեպքերը, որ արա­գորեն պատահած էին, սկաս անոթի անդամներս կերակ– բել ջերմությամբ, երբ նայվածքս ուրախությամբ ինկավ շատ գեղեցիկ, նուրբ և հազվագյուտ տպագրությամբ գրքի մը վրա, որ հիվանդ սիրով մը սկաս սիրել։

Մատներոլս մեջ բռնեցի զայն, դեղին գիրքը ու տաք գուրգուրանքով մը հպեցա իր մագաղաթյա թերթերում։ Ողորկ, գրեթե սահուն, կնոջ մորթի պես հուզիչ թերթեր էին ատոնք, լայն ու ազատ էջերով։ Լուսանցքները այնքան արձակ էին ու մաքուր, որ մարդ կուզեր անպատեհ ու գեշ խորհրդածություններով մրոտել զանոնք։ Այդ տաք ոլ սքան­չելի գիրքը ափիս մեջ, կրակին շվայտ բոցին առջև, հոգիս մեկնեցավ անհանգրվան ճամբորդոլթյան մը։ Հասա ծաղ– կահեղձ պարտեզի մը առջև՝ ուր ամրայնի անուշ արևին մեջ, ծեր, բայց ահավոր Միրպոն իր դողահար մատնե­քով հազվագյուտ ծաղիկներ կը խնամեր։ Հասակը քիչ մը ծռած էր ալ ու խարտյաշ մարդու իր թավ հոնքերը քիչ մը սպիտակ էին։ Հուզիչ աչքերով շուն մը, Տենկո՝ քիչ մը անդին, նստած էր իր հետույքին վրա։ Կիսաբաց կլափեն դուրս ինկած էր իր կարմիր և հևացող լեզուն։

Հանկարծ հոգիս վերադարձավ իր ճամբորդութենեն։ Գլուխս դարձոլցի ետ ու մեծ անձկությամբ տեսա զայն, որ ամբողջովին մերկ ու կռնակի վրա՝ երկնցած էր բարձերու մեջ։ Սրունքներն ու զիստերը սուր անկյունով մը բաժնված

Էին իրարմե ու ոտքելը կախված անկողնին եզերքեն։ Ան­շարժ, արձանական ու նկար ափն՝ դասական պաստառի մը շրջանակեն անշուշտ ինկած էր հոդ։ Այլապես անբացատ­րելի էր այդ մերկությունը։

Նայվածքս կանգ առավ ու խեդդվեցավ քնքոլշ աղվա­մազեր ու մեջ, հետո մեդվի պես խայթեց բերանը ոլ մը– խըրճվեցավ իր մեծ ու փայլուն աչքերոլն խորը, որ աոսւջ ապակյա էին։ Դանդաղությամբ մոտեցա ու իբր թե խոսք կուղղեի ցուրտ արձանի մը, բայց ձայնիս մեջ անսովոր քաղցրությամբ մը, որ զիս զարմացոլց, ըսի.

— Ես մուրացիկ չեմ, այլ տղա մը, որ այժմ ամեն բան կրնա ձգել հոս, դուռը բանալ ու մեկնիր Ու այլևս չվերա­դառնալ, ինչ որ ավելի դժվար է։

Առանց պատասխանելու գլանիկ մը վառեց ոլ բիրտ, ընդհատ ու խիստ ձայնով մը, ուր կը հայտնվեր ու կը պըրկ– վեր խախուտ և ուժգին հուզում մը, սկսավ մութ ջրերով բանաստեղծություն մը արտասանել,— «Դժոխքի մեջ եղա­նակ մը»։ Բերանս սակայն անհրաման կերպով՝ բերնին վրա խեղդեց բառերում ուղխահոսոլմը։ Հետո լռության տիրեց։

Առասպելական գետի մը վրայեն մեկը կը նավարկեր,— ո՞ւր։

Ու հանկարծ հոգվույս խավարեն ծլավ այդ հանցապարտ զգացումը, մեծցավ, սև տերևներով ծածկեց կապույտը ու իմ մեծ մեղքերես մեկը եղավ։ խեղդված ձայնով փսփսացի՝

— Հիմա կը զգամ, թե ինչու համար հետևեցա ձեզի, արտասովոր կերպով ու շռայլորեն կը նմանիք երիտասարդ ազգականուհիի մը, զոր ես մեղապարտ զգացումով մը ու անեզրորեն կը սիրեի։ Ու ըսել, որ շատ անաղարտ մանուկ մըն էի այն ատեն։

— Ատիկւս իրապես շահեկան ոլ հետաքրքրական է,— ըսավ բիրտ ու նույն խիստ ձայնով,— ենթադրեցեք, որ ես ձեր երիտասարդ ազգականուհին եմ ու ըրեք այդ բանը։86

Վայըագ ու գեշ ուրախություն մը՝ տենդի լդես կը քա­լեր երակ ներես։ Կը բոնկեխ

— Դուք կա՞ք թե չկաք,— ըսի շվար ա ապշահար,— և հոս ո՞ւր եմ ես։

Փոխանակ պատասխանելու վերսկսավ իր մութ ջրերով և խոլ բանաստեղծությունը արտասանել։ Ձայնը արու էր և մետաղային ու գեշ էր, ըլղճի խայթի սլես։

— Լռեցեփ,— ըսի վհատ,— սարսափելի, ահարկու աղ­ջիկ մըն եք։

— Տարօրինակ է,— հնչեց նույն քարե ձայնը,— կուրծ– քերս ջերմե կը տաոասփն, իսկ մարմինս զով է, ցուրտ խա­րակի* մը պես։ Չե՞ք զգար իր կենարար զովությունը։

Հետո գալարեցավ, փրփրեցավ ու թավալեցավ ու ես՝ մաըմնէիս բոլոր մասերում վրա, ուր կրակ կար և կրակ կար,— զգացի զմայլելի, քարանձավային ոլ աոողջ զովու­թյուն մը։ Ու գիշերվան մնացյալ մասը սսլաոեցավ անկա­րելի արագությամբ մը։ Աոավոտը, աըևին ծագումին հետ, ինքզինքս գտա ծովեզերքը։ Աոագաստանավ մը հեոուն կը բացվեր ու կը ղողար և հոգիս՝ աքսորական թոչոլնի մը պես կը թափաոեր անոը կայմերուն շուրջ–. Հապաղած աստղ մը ցոլաց։ Ու ան ուսիս վրա պայծառ մանկությամբ մը կարտասվեր։ Ու գինիի պես անուշ էր։

Հետո հոգիս աքսորականի պես վերադարձավ իր բնա­կարանը ու սկսավ արտասվել՝ ծաղիկե կաթիլներով, իր մեղքին պատճառով։ Կըսեր. «Միթե կարե՞լի է ամբողջ տա­րիներով մնալ այս անարգ պատյանին մեջ, երիցս ու եղ­կելիորեն թշվառ մըն եմ ես, արձակեցեք զիս»։

Ինչ որ պատմեցի հոս, կը թվի թե երևակայությանս խաղն է, բայց ոչ։ Այս բոլորը իըապես ու դրապես պա– տահեցան օր մը։ Ահա թե ինչու այդ հանցապարտ զգա–

փ Խարակ— ծովաիոսթ, քարաժայո։

87

ցամին համար,— ամեն անգամ որ այդ գիշերվան հիշա­տակը վերադաոնա,— հոգիս կը տաոաս|ի։

Օրեր կան, երբ խելագար ու արբշիլլ զգայարանքներով՝ կը թափաոիմ փողոցներն իվար, զգալոր որ երիտասար­դությունս հետզհետե կը մաշի ու մարմինս կը կորսնցնե իր զվարթ մանկությունը։ Ու կերպով մը, աստիճանաբար։ փողոցը կը հաղթե ինձ։

Ու ես մենակ չեմ։ Կը զգամ, որ փողոցին մեջ արոլնե– րուն մեծ մասը նման են ինձ։ Փողոցին մեջ մարդ կուզե մոոանալ, թե ինք ով է, կը կորսնցնե իր հարաբերական կարևորության գիտակցությունը ու կը ցանկա բազմաթիվ անհնար բաներ։ Կիները մանավանդ՝ տղամարդոց վրա կը շահին անըմբոնելի, ընդարձակ ու վտանգավոր զորություն մը։ Անշուշտ մեծ քաղաքն ու շրջապատի հիվանդ Ոլ անձ­կալի մթնոլորտն է, որ զանոնք կօժտե անիրական գեղեց­կությամբ մը, որ մեղքի պես վարակիչ է ու ոգելից ըմպելիի նման ցնորաբեր։

Արտասովոր, անբացատրելի, բարդ ոլ աոեղծվածային բան մըն է փողոցը։ Ու մարդիկը, որ փողոցեն կանցնին, ես կը պնդեմ թե տարբեր մարդիկ են։ Դատավորը, որ ահա մայրասպան մը ցկյանս դատապարտեց թիապարտության, քահանան, որ իր հանապազօրյա աղոթքը ըսավ, հանրա­յին աղջիկը, որ քիչ աոաջ տասներորդ հաճախորդին հետ պառկեցավ, բանաստեղծը, որ սեղանին աոջև կարտասվեր, ուսանողը, որ գրադարանը քաղաքատնտեսության գիրք մը կը թղթատեր, մեքենագրուհին, որ գործի նամակ մը շա­րեց, երեսփոխանը, որ հարցապնդեց ներքին գործոց նա­խարարը, ոըմնադիրը, որ երկու կանգուն պատ բարձրա– ցուց, հեղափոխականը, որ քիչ աււաջ բանվորական բազ– 88

մորթյան մը կը խոսեը, լիկեոն գացող տղան, ոը դեո կրսյս է ու լըագըողը, ոը կը մտածեը իր հեըթական հոդվածին մասին, ահա փողոցին մեջ նույն աճապարող ոլ անհան­գիստ բազմության բաղկացուցիչ մասերն են ոլ ջոլրի կա– թիլնեըոլ լզես կը նմանին իրարու։

Ոչ ոք թող պնդե թե ամբոխը խայտաբղետ, տարասեո, իրարամերժ տարրերե կազմված ամբողջություն մըն է, փո­ղոցին մեջ՝ ես կը կրկնեմ, որ փողոցին մեջ մարդիկ ար­տասովոր կերպով կը նմանին իրարու և ընդունակ են նույն վատությանց և նույն արարքներոլն, նույն տենղերոլն և նույն հուզումներուն։

Այոկ անբացատրելի, անպատմելի ու բարդ բան մըն է փողոցը,— մեծ քաղաքներում մեջ։ Ու որքան ալ քաղաքե քաղաք փոխվի իր դիմագծությունը, որքան ալ տարասեռ ու տարբեր ըլլան զայն լեցնող բազմության բաղկացուցիչ մասերը՝ փողոցը նույնն է ամեն տեղ, իր շնչատ ու գեշ մթնոլորտովը, իր խուսափումի և փախուստի կարելիու­թյուններով և անձնավորությանց ընդհանուր և նույնատե­սակ կաղապարումով։

Այոկ բոլոր փողոցները, ուրկե բազմությունը կը հոսի, պղտոր ու անձկագին, կը նմանին իրարու; Մխ առարկեք, թե արեելյան գոց, նեղ, խեղդված ու նկարագեղ փողոցին և մեծ քաղաքի ջղագար ու տենդահար պողոտային միջև կա ակնբախ տարբերություն մը։ Անոնք նման են իրարու՝ մարդկային վավերական ու խոր հանգիտությամբ մը։ Ու ամբողջ աշխարհի մեջ մեկ է փողոցը, իր վտանգներովն ու հավաքական հուզումի վիճակներով՝ անբացատրելի, բարդ ու առեղծվածային։

Բազմաթիվ սնոլնդներու մեջեն, որ անոթի հոգի մը կըր–89

նան կերակրել, ահա ամբողջ ձմրան համաբ ինձ բաժին ինկած ե ն ,–

Լռությունը, ոբ կը նմանի սպիտակ, ցուրտ աղջկան մը, կապույտ ու զուսպ շրթունքներով, լուբջ ոլ մտոբոլն խոհը, ոը կանխահաս խոըշոմի պես կակոսե ճակատս ու այս սպի­տակ դաշտեըան և մեըկ ծաոեըոլն ընդաըձակ խաղաղու­թյունը։ Հետո անեզր ընթերցումը՝ կրակին առջև, երբ մար­մինս հոգնած, ուժաբեկ ու տրտում, հակառակ քանի իր մեծ ծաբավին՝ կը գինովնա ջեըմոլթենեն։ Այն ատեն հո­գիս կարձակվի իր բանտեն ու կը մեկնի գարնանային կայ– քերու եզերքը և սարյակնեըու հետ կերգե։

... Ու քանի օրերը կը սահին սրընթաց ու տառապանք­ները մարմնիս մեջ կը հիննան, կը տեղավոըվին ոսկորնե– ըուս մեջ, քանի երիտասարդությունս կը հեռանա քրքջա­լով խոլ հեգնությամբ մը մանր քաղքենիի բութ երեսիս, այնքան կը սիրահարին լռության։

Ու լռությունը հավատարմությամբ ու քաջությամբ սի­րող տղա մըն եմ ես այժմ, որ ոչ մեկ կարևոր խնդրի մա­սին իր կարծիքը կըսե, կը պահե իր թաքուն տառապանք­ները ու մարդոց ցույց կուտա հասարակ, հաստ ու զվարթ դեմք մը։ Տղա մը, որ շուտ ծերացավ, վասնզի կապրի լը– ռությամբ, կատե խոստվանությունները և կը սիրե մեռել– ներու, հիշատակ նեըու, մտքի խանդավառոլթյանց և գաղա­փարներ ու կենակցությունը։

Լռությոևն, հոգիս գերին է քոլ լուրջ ու զոլսպ գեղեց­կությանդ։ Արյունս քեզմով կը ճանչնա հպարտության ան­փոխարինելի հրճվանքն ու սիրտս կը դառնա բիրտ ու ան­գութ, ոկ( անխարդախ ապավեն, քաղցր գիրկ անէական, սիրելխ լռություն։

90

Կապրի նք կանաչախիտ ամարանոցի մը խորը, գլխա­վոր շենքեն անջատված սենյակի մը մեջ։ Զով, խաղաղա­վետ, բարի տեղ է։ Թափանցիկ ու քաղցր իրիկուններ ու­նի նք և աստղազարդ գիշերներ, որ թավշյա վարագույր նե– րու պես կը բացվին ջինջ ու ժպտուն պարտեզին վրա։ Դը– րան դիմաց չորս բեոնավոր տանձենիներ կան, որոնց պը– տուղները ժամե ժամ կը հասոլննան։ Մեզմե զատ (ես ու ընկերս) կան երկու զույգեր, աոանձին երիտասարդ աղ­ջիկ մը, որուն սպիտակ շուքը գիշերային լույսին մեջ, քաղ– ցըր ուրախոթւյամբ մը կը լեցնե հոգիս, տանտիրուհին և իր աղջիկը,— սև ու թախծանուշ աչքերով հայ օրիորդիկ մը, որ կուզե հպարտ ըլլալ։

Որքան դյուրին է այստեղ աշխատիլը,— գիշերվան ան– կումեն հետո։ Վաղը պիտի սկսիմ թղթերս ու ձեոագրերս կարգի դնել։ Մտահոգություններ չունիմ կարծես ու սիրտս կայուն ջրի մը պես խաղաղ է՝ քանի մը օրերէ իվեր, ար– տերու նման քնացող ջրերոլ պես։ Միայն թե գործարանա­յին աշխատանքս խիստ ծանր է ու աղտոտ։

... Բայց հարկ է սիրով աշխատիր Թող մարմինդ սպա– ոե իր ամբողջ կարողությունը։

Որպեսզի հանգիստը ըլլա անուշ, թանկ, երազիդ մեջ՝ ծաղիկներ ծլին։

Հետո երկնցխր անկողնիդ վրա ոլ բարձր ձայնով բա­նաստեղծություններ արտասանե։ Թոևլ բաոերը հնչեն ա– րույրի կտորներոլ պես և կամ ընկղմե" ընթերցումի մը խո­րունկ հրճվանքին մեջ։ Եղիփ արբշիո, փաթթվեք ցնորքի մը քղանցքին ու բարձրացիր այս տժգույն ու ծույլ ներկա­յին սովորական պահերեն՝ դեպի ապագայի արկածախըն– դիր ու հղի ժամերուն։ Այս խարխոլլ ու հոգնած տուներեն՝ գալիքի լոաակերտ պալատներուն։

Ու խնդա ջրերուն հետ, լողա լույսին մեջ ու մեծցիր և91

ընղարձակվե անընդհատ։ Աոողջ րս եըիտասաըդ՝ կյանքդ տաը իր լրումին և գեղեցկության։

***

Կը սիրեմ աըագ, աշխույժ, բիրտ աըաըքնեըը։ Աղջիկ մը, ոը տարիներ կը մեըժե ամեն սիրո հըավեը ու իրիկուն մը, փողոցի մը գաղտնապահ մաթին մեջ կեըկաըե իը հա­մեղ ու քաջ բերանը զտաըյուն տղոլ մը, տղա մը, զոը աոաջին անգամ կը տեսնե։

Կը ււիըեմ սպիտակ, անծայր գիշեընեըը, եըբ սիըո ծա– ըավով ղողահաը տղաք կը սպասեն արևածագին ոլ այլևս չկրնալով տոկալ հաղթական ու մակընթաց հեշտության տենդին՝ կը գիջանան։ Անտարակույս ասիկա գեշ բան մըն է, բայց Ես կը սիրեմ երբեմն բնության այս անմիջական հաղթանակը մարդուն վրա, որ պայքարը կընծայե գեղե­ցիկ ու անհրաժեշտ ու կյանքը՝ եղերական։

— Կը սիրեմ մանուկներում աչքերում ցոլքը, երբ կը հասնին արբունքի, իրենց վճիտ ձայներուն հեղակարծ առ­նականությունը։ Վայրի ու երկչոտ նույն ատեն, անոնք կապ­րի ն կապույտ մշուշի մը մեջ։ Աղջկան մը շրջազգեստին հազիվ լսելի շրշյունն իսկ կրնա խենթեցնել զանոնք։ Հաղ­թության եղանակն է։ Կը սիրեմ աղջիկներուն զարթոնքը՝ ի սեր, երբ իրենց կոլրծքերը նոր կը բուսնին ու կարթննան իգության։ Կը բավե, որ արու ձեռք մը հպի այղ մանուկ­ներում, որպեսզի իրենց սրտերը խախտին տեղեն, թար­թիչները թափահարեն ու տարականոն խոովք մը քալե ի– րենց երակներեն։

— Բազմոցի մը վրա, ուր կան գլանիկներ ու գրքեր, իրիկնաժամի ծուլությունը կը սիրեմ, երբ ամեն իմաստու­թյուն կարելի է, ամեն երազ արտոնելի, ամեն ուրախություն մերձ կը թվի և դյուրին։ Բսմց թևերդ ա գրկե՛ տարածու– 92

թյունը, թիավարե" ու հասիփ ամեն ափունքի, քանի ոք խաղաղ է ծափ ու քմայքդ կը հպատակի քեզի։

— Կը սիրեմ հողը, որ կաճի գարնան, սերմերը, որ կը պայթին ծիլերով, ծաղիկները, որ կը սլատոեն իրենց կե­ղևը, ժայռերը, որ կը ճեղքվին ոլ գետը՝ որ կը խենթենա։ Հեղեղներն են, սանձակոտոր ու ւգղտոր, որ իրենց լեռ­նական անհանգստությունը կը խառնեն՝ քաղքենիի անոր հանդիսավոր ու ծածուկ զորության։

— Կը սիրեմ ծունկ մը մերկ, որ ձախլիկ կամ գիտում շարժումով մը ցույց կուտա իր պիրկ գեղեցկությունը։ Կոլրծ– քեր, որ կը բռնկի ն կարծես հագուստներ ու թեթև բռնու­թյան սլատճառով։ Ու մերկ, զով, ողորկ ուս մը, գիշերվան մեջ։ Բերանդ դնես վրան ու հոգիդ հոդ ավանդելոլ պեր­ճանքը թույլ տաս ինքզինքիդ։

— Վերջնական հրաժեշտները կը սիրեմ, շոգենավերը, որ կը բացվի ն,— ինչ անեզր է ծովը ոլ երկաթոլղակառ– քերու աղմկարար մեկնումը այս ընդարձակ ու երկաթե կայարաններեն։ Ահսմ խավարին և խուլ լռության մեջ պի­տի ընկղմի շոգեկառքը ու ճամբորդներոլն և աշխարհի մնացյալ մասին միջև պիտի հաստատվի խզումի անգութ գաղափարը։ Բայց ահա հառաջիկա հանգրվանը, ճակա­տագրի պես անխուսափելի։ Մինչդեռ իրական ճամբորդու– թյունը անհանգրվան է ու անվերադարձ։

— Կը սիրեմ հպարտ մերժումները։ Մեկը, որ բարձրա­նա սեղանեն անոթի, տղա մը, որ չերթար ժամադրության,, որովհետև մեծ է հպարտությունը։ Պիտի ըսեք՝ հապա ին­չով ժամադրվեցավ այդ անկիրթը; Չերթալոլ հաճույքին համար։ Կը սիրեմ անկարելի ու անիրական բաները; Վա– սընզի բոլոր կարելիություններն ու իրողությունները սահ­մանափակ են։

— Փողոցի գեշ հագված տղաքը կը սիրեմ, որ քիչ մը լրբորեն աչք կը նետեն սպիտակ ու քնքուշ քաղքենուհի նե–

93

րու, ռունգեր նին տնկած կը հոտոտեն զանոնք ու լկտի և աոորլջ քրքիջով մը կը խնդան։ Կը սիըեմ նոըեն բնության այս հաղթանակը իը զավակնեըոլն՝ մաըդոց վրա, որ մեկը աըժանի կընծայե մյուսին, քանի ոը բոլոըս կը սնանինք նույն հողեն ու նույն արյունն է, որ կը խայտա՝ աղքատին ու հարուստին երակներուն մեջ հավասարապես։ Մխ ըսեք, թե տարբեր է յուրաքանչյուրին արյան որակը։

— Կը սիրեմ տաք համը իմ արյանս, կարենամ առա­տությամբ թափել զայն, գերազանց շռայլությունով մը ու հետո արբենամ անկե։ Հիշատակը՝ մորս կաթին,— 0" գը– թություն։ Հորս երկար ու ազնվական ձեռքերը, երազիս մեջ, երբ զայրույթեն կը դողային։

Թորղ այսօր որևէ մեծ ու ընդարձակ ուրախություն իջ– նե վրաս, առավոտյան թոխ որեէ կատար բարձրանամ ու զգա ՜մ ապրելու ջինջ, զորեղ, զմայլելի ու խորունկ հըրճ– վանքը։

Ատիկա շուրջ տասը օր առաջ էր։ Բարակ անձրև մը կը տեղար ծառերուն վրա ու հանկարծ գիշերամուտի քաղ­ցրը ժամուն՝ մեկը դուռը բախեց։ Ան էր, որ առանց նա­խապես լուր տված ըլլալու՝ ուրիշ քաղաքե մը կոլգար քա­նի մը օրվան համար։ Ու որովհետև ցերեկները կաշխա­տեի, գիշերները կը խոսեինք լուսնի ծորուն լույսի տակ։ Անեզր, անհատակ լռության մեջ մեր ձայները խաղաղու­թյամբ կր բարձրանային։

Գիշերը կը ցրտեր, գինով թռչուններ կը պոռային ծա– ռերուն վրա։

Հետո վերջին գիշերը, առավոտյան վերջին աստղը աչք քթթեց մեզ։ Զվարթ ու շենշող գացի աշխատանքի, իսկ ան՝ իր փառասիրության հետ ննջելու։

94

Այսօր ևս սպասե առավոտյան ծագումին, հետմիջօրեին ծունկերուդ մեջ ուժգնորեն զգալու համար անքնության քաղցր խոնջենքը։ Ու մարմնեղ ներս, արյանդ մեջ, բարակ ու սրսփուն տենդը, որ այնքան կը սիրես։ Ահա անօրինակ արագությամբ կը մեծնան, կը գեղեցկանան երևակայու­թյանդ մեջ սիրո և արկածի խելագար մանուկներ։ Էջե– րուն հետ, որ անխոնջ համառությամբ մը կը սևնան, ահա՛՛ կը զգաս անուշ տկարությամբ մը՝ աշխատելու, շատ աշ­խատելու անփոխարինելի հրճվանքը։ Ցերեկը՝ մեքենաներու խուլ ժխորին մեջ, գիշերը հոս, առանձնությանդ խորը, զգա կյանքիդ բեղուն գեղեցկությունը։ Մաշեկ հ րկի զ^ ոլ բա– նեկ որպեսզի լիովին սպառես ներքին ջերմությունը։ Քա­նի որ այդ է օրենքդ։

Ի ՜նչ փույթ թե մարմինդ ծարավ է սիրո ու արյունդ կը խայտա իր խենթությամբ։ Կըսեմ քեզի, չարժեր շրջազգես– տի մը շրշյունին հետևիլ, երբ հոգիդ մակընթացության, աճ­ման ու տենդի մեջ է։ Գլուխդ կախած սեղանիդ վրա խո­նարհությամբ աշխատե։

Բոլորս ալ լավ, թույլ ու անհորիզոն տղաքներ ենք, զուրկ իրական, զորեղ ոլ գեղեցիկ փառասիրություններն։ Նաև հզոր հանդգնություններն։ Ու այս է մեր գլխավոր տկարությունը։ Նաև մեր ուժին, զորության, մեր սերունդին առաքելության ճշգրիտ գիտակցությունը չունինք։ Ոլ մա­նավանդ այլամերժ ենք ու վհատ և չենք գիտեր ուս տալ իրարու։

Ու չենք գիտեր կարևոր հեռանկարի մը համար՝ գեթ կարճ ճամփու մը ընթացքին ձեռք տալ իրարու, զիջիլ մեր պզտիկ արժանապատվությունները։ Նվիրապետական կար­գի ծիծաղելի հաշիվներ ունինք։ Վասնզի լավ տղաքներ ենք բոլորս ու գեշ պայքարողներ;

95

խոսակցություն՝ ընկերոջ մը հետ, մինչև ուշ գիշեր, սըր– ճարանի մը հաոաջամասը։

Ընտանիք մը, սակավապետ թեև, բայց ոը հարկ է կե– րակրել։ Աղվոը, առողջ, առյուծի պես մանչ մը,— հարկ է ուսում տալ։ Պարտքեր, որ անվճար մնացած են ու թշվա­ռական պարտատեր մը և անհարթելի դժվարություններ։ <2*ադուստներ, որ հինցած են, սենյակին հետնյալ վարձքը։ Ու ծուլության, գինովության, ուրախության, ադվոր կինե– րու, դյուրին կյանքի և ընկերներոլ սեր։ Դրամ ըլլա, ափդ բանաս ու տաս բոլորին։

Կյանքի մեջ ձախողած ու անհաջող մարդիկը շատ հու­զիչ են ու անտարակույս մեծապես համակրելի, քան հաղ­թողներն ու զորեղները։ Ու ավելի ազնիվ, քան անոնք, որ կը համակերպին։

... Ու հետո ինչ կարժե մարդ մը, երբ ամբողջ բազմու– թյուններու բնիկ գեղեցկությունն ու կյանքը վտանգի տակ է։ Զոհ մը ավելի, զոհ մը պակաս։ Միայն թե հարկ է ըս֊ տեղծել տագնապալի մթնոլորտ, արթնցնել ու զինել ստրուկ­ները։ Ու եթե իրապես արթննան հոգիի հին գերիները, փշրեն իրենց անարգ շղթաները, հաղթանակի ի ՜ն չ գեղե­ցիկ

Անշուշտ տեսակը կա բռնության ու հետևաբար ստըը– կության։ Ու ավելի անարգ ու ծանրալուծ գերություն չկա քան այն, որան մարդ սողալով ու վատորեն կենթարկվի իր սիրելի ընտանիքեն ներս,— տանը մեջ, գաղափարի եր­դի քին տակ, նո՞ւյն դրոշակին ներքև։

Ունենալ այս սրբազան ու վեհափառ անգթությունը՝ զենք բարձրացնելու ներքին ստորին բռնոէթյան դեմ,— մեզի չէ տրված, մեզի չէ տրված։ Լավ ու անվճռական մարդիկ ենք բոլորս ու գեշ պայքարողներ։ Այսպես է արևմտահայու մեր արյունը։

Կը սպասեիր, որ ջութակին հեծկլտուքը լոե, որպեսզի լուսալիք դեմքդ բարձրացուցած ու խենթ սիքով մը վիճիս հետս։ Եքբ չէիք կքնաք զիս տարհամոզել, շրթներդ կու– ոեին, վիրավորված արժանապատվությանդ պատճառով, ձեռքերդ կը դողային ջղայնաթենեդ, ձայնդ կը դառնար խուլ, վշտագին։ Սրտմտությամբ կըսեիր։

— Գիտեմ, որ մասնավոր կընես, զ իս զայրացնելու հա­սար։

— Քանի որ գիտես, ինչո՞ւ կը զայրանաս հապա...— Եթե չլռես, անմիջապես կը մեկնիմ,— ըսիր օր մը,—

հավատա, կը մեկնիմ։— Լավ,— ըսի ծածուկ ծաղրով,— կրնաս երթալ, սի–

րելի դ իմ։Ու դուն մեծ հպարտությամբ մը բարձրացար ու գացիր։

Բայց կը զգայի, որ արտասվելու պատրաստ ես։ Ու ամ­բողջ երեք շաբաթ չխոսեցանք իրարու հետ։

... Զիս շրջապատող մարգոց հանդեպ չեմ կրնար գաղջ վերաբերում ունենալ։ Հոգվույս բնական վիճակը կամ խան­դավառությունն է, հրկիզող սերը և կամ ատելությունը։ Չսի­րած մարգոցս հետ նստիլն ու խոսիլը կը տառապեցնե զիս։ Ու անտարակույս խորապես ու իրապես լռակյաց մեկն եմ, ծածկված ու հպարտ բնավորությամբ և շատ կասկածա­ծս»։ Ոչ մեկոլն կրնամ վստահիլ լրիվ բարեկամություն մը։ ւ ււ մեծապես երկչոտ եմ՝ հակառակ լկտի ու խոլ հանդըգ– նություններուս։

Կապրիմ ներուժ, ներքին, բուռն ու առանձին կյանքով մը։ Ո՛չ ուրախություններս, խչ ալ վշտերս ուրիշին հետ բաժ­նել գիտեմ։ Ահա կյանքի որոտալի աղմուկին ու մարգոց խուժանին մեջեն, տարիներն իվեր կանցնիմ մինակ, գը– լուխս բարձր ու սիրտս՝ պիրկ։ Ու ոչ ոք կը զգա թե ես ևս մարդ մըն եմ, որ ընդունակ է տրտմության, որ կը տառա–

սփ, կը հիննա ու կը ծերանա։ Մարդ մը, որ գուցե անեզ– րորեն սիրել գիտե։

Ու կրկին գործերս կարելի եղածին չափ գեշ կընթա­նան։ Ա չ խաղաղություն կա կյանքիս մեջ, որչ ալ մեծ, նո– րոգող ու ալեկոծ խանդավառություն։ Հուսահատ ոլ վհա– տորեն տրտում՝ կը սպասեմ մակընթացության ժամուն, որ չի գար, որ կուշանա։

Շուրջս ապրող ընկերները կը գոհանան բառերով։ Իսկ ես հիվանդ եմ ղժգոհութենես։ Բառեփ, անագորույն ոլ վատ բառեր, ինչքա ՜ն կը վնասեք մեզ։ Ու տարաբախտաբար, հոսանքն իվար, ես ևս կապրիմ բառերոլ վնասակար սը– նունդով։ Ու զարմանալի չ|է, որ ջրաղացս չաղար։ Հարկ է սակայն՝ կրկին նետվիլ առաջ, գերազանց կրքով, խենթ քաջությամբ, վայրագությամբ նույնիսկ՝ ցույց տալ մարղոց մեր իրական ու քիչ մը բիրտ դեմքը։

Այն նրբամարմին աղջկան հսւնղիպեցա սրճարանը; Իր արագ, ճապուկ ու հեղակարծ շարժումներով եկավ վրաս, ըսավ.

— Ազա՞տ ես։— Ա չ,— ըսի գրեթե տհաճությամբ,— կը տեսնես որ

հետս մարդ կա։— Իսկ հետո՞։— Ժողով ունիմ։— Լավ,— ըսավ խուլ ղժգոհությամբ, խստությամբ գը–

րեթե ու գնաց։ Որքան կուզեի սակայն հետը երթալ, զայն տանիլ սենյակս, բերանը թրջել գինիով, համբուրել զայն ու ըսել՝

— Հիմա, հրեական տխուր ու հին երգ մը երգեԼ սի– րելխղ իմ Մինքա...98

Գինիով թրջած համբույրներոլ քաղցրությանը դան սոր– վեցուցիր ինձ, սիրելին։ Գարնանասկզբի գաղջ ու շվայտ հետմիջօրե մըն էր։ Հեոավոր թաղ մըն էինք, բանվորական ճաշարանի մը խորը։ Հապաղելով ա կրկին հապաղելով՝ մնացինք հող, հաճելի ու տաք կիսալույսի մը մեջ, երբ բո­լորը մեկնած էին արդեն, կը հիշես։

Ուրախությամբ կը թրջեիր բերանդ գինիով, կերկարեիր ինձ ա լատիներեն կըսեիր,— ոլ ատիկա հուզիչ էր, հրեա աղջկան շրթներուդ վրա;

— Ախբ ի սմանե...Իսկ իմ ծարավս այնքան անհագ էր, որ վայրկյան մը

հետո շրթներղ արյունազուրկ կըլլային։ Կրկին շռայլությամբ կը թրջեիր զանոնք ոլ մեղքով կըսեիր՝

— Ս/ո, աեւ, անհավատ ընկեր, հրեա աղջկան շրթներս անհագ են, արո...

Ու այնպես քաղցր մանկություն մը կար շռայլությանդ մեջ, որ աչքերս խոնավցան երջանկոլթենես։ Արյունս ե– րանքներս ու թիկունքներս կը ծեծեր։ Ագահությամբ կը նայեի մաքուր և տաք դեմքիդ ու հրճվանքս հետզհետե կը մեծնար։ Հետո գացինք հանրային պարտեզ մը։ Արա­հետներում վրա հանդիպեցանք մանուկներոլ Ա երկարորեն խոսեցանք անոնց հետ, մինչև որ մոլթը ինկավ ծառերում վրա։ Այն ատեն գրկված վերադարձանք սենյակ ու անձ­նատուր եղանք գարնան ու մեր գեշ բնազդներում, կը հի­շե՞ս, Մինքաէ..

Երեկոյան, լույսի կտուցի մը տակ, խոսակցություն ըն– կերուհիի մը հետ։ Բազմիցս զիս հրավիրեց իր սենյակը թեյ առնելու, պնդեց։ Խոստացա, որ կիրակի առավոտ մը կերթամ, կատակով կուրծքին դպա ու զգացի, որ դողաց։

— Շատ գեղեցիկ ես այսօր, նոր հագուստներոլդ Ա վե­րարկուիդ մեջ,— ըսի Ժպտան։

— Իրա՞վ,— ըսավ ուրախ,— ոլ միայն այսօ՞ր,— ա

հանկարծ ավելցուց,— երևակայե, որ երեկ գիշեր ձախ կուրծքիս տակ խալ մը գտա, տարօրինակ չէ՞։ Մտածեցի, որ եթե անձնասպան ըլլամ կամ ուզեմ ըլլալ՝ շփոթելու պետք չկա, ատրճանակիս փողը կը դնեմ ուղղակի խալիս վրա։ Սիրուն բան մըն է անիրավը, սիսելլի մեծությամբ։

— Լավ,— ըսի կատակով,— ցույց կ ոլտ աս ինձ։— Մնչ կըլլա որ,— ըսավ զվարթ,— երբ որ ուզես։— Անմիջապես,— ըսի ժպտուն, բսնելով ոաերեն ու

համբուրելով զայն։— Նայեի— կըսեր՝ ցույց տալով ափին մեջ իր աղվոր

ծիծը ու ծիծին տակի (սալը։Հետո անձրևեց ու գիշերը կամաց կամաց տեղավորվե–

ցավ քաղաքին վրա։ Ըսավ՝— Կյանքերնիս կը նմանի սեոային խելագար արշավի։

Անկարելի բան է, որ խաղաղ ծերություն մը ունենանք։ Եր­բեմն կը մտածեմ, թե ինչպե՞ս կրնա ըլլալ ինձ նման գեշ ու խոլ աղջկան մը վախճանը։ Ինչ որ զիս կը վախցնե՝ սիրո այս անհագ ախորժակն է, որ կրնա հապաղիլ ծեր, վերջացած մարմնի մը մեջ Ա զիս ծիծաղելի, գարշելի դարձ­նել, կըմբոնե՞ս...

— Ձգե' մեկդի ծերությունը ու եկոեր նվագ մտիկ ընե­լու էրթանք։

— Երթսմնք,— պատասխանեց մտացիր,— կյանքը ան­միտ բան մըն է։

Իսկ ես կարոտ եմ խաղաղության, ծուլության, ապա­քի նության։

Ո՞վ է, որ կը հեծկլտա թավջութակին խոր որովայնին մեջ,— Մանկությունս։

Փողոցեն անցնող այս սովորական մարդոցմեն մեկը ըլ­լա լ և անհոգ, համեստ ընթրիքե մը հետո փաթթվիլ կնոջս մարմնին ու խոկալ մինչև աոավոտ։

Ու ահա ես ևս կը մտածեմ, թե ինչպե՞ս պիտի ըլլա100

կյանքս՝ հինգ-վեց տարիներ հետո։ Ո՞ւր պիտի ըլլամ և ի՞նչ սլիտի ընեմ։ Նույն թունավոր վիշտը որովայնիս մեջ՝ ահա կը փտիմ, կը հոգնիմ արագորեն։ Հոգիս կը կորսնցնե իր զորությունը ու շուտով շատ կանոփլ ծերացած, հինցած մեկը պիտի ըլլամ գուցե։ Ու ասիկա պարզապես եղկելի է։

Անդին հրելով պայմանադրական, վավերացված, քա­ղաքի անասուններոլ պես ընտանեցած, կշոված ու պատեհ, կիրթ ու նրբին բոլոր շարժումները, այլևս ժամը հասած է մեր արարքներում տալու ուղղամիտ ու քաջ պարզություն մը։

Ինչպես հողի մարդիկը, հարկ է ամեն ինչ ընել պար­զությամբ ու անծայր սիրով։ Որովհետև ինչ որ վստահա­բար կը խաթարե մեր բոլոր արարքներուն գեղեցկությունն ու ազնվական ծագումը, եթե ունին, ատիկա կեցվածքն է, ուրիշները նկատի աոնելով անոնց տրված չարաղետ ու խեղկատակ կրթությունը։ Բոլորին նման մենք ևս չնչին ու գեշ մարդ մըն ենք, որ անընդհատ ինքզինքը բեմի վրա կը կարծե, հանդիսականներու բազմության դիմաց; Ու իր դի­մախաղը կը փորձե պատշաճեցնել մյուսներոլ հաճության կամ դժգոհության արտահայտությանը։ Եթե ոչ միշտ, եր­բեմն ըրած ենք ասիկա։

Պարզությամբ, պարզությամբ ընել ամեն ինչ, ահա ինչ որ պիտի սորվեցնեմ քեզի այս ամիսներա ընթացքին։ Կի­ցով մը անդին պիտի հրես բոլոր գեղեցիկ շարժումները, որ քաղաքի մարդիկը կը մոտեցնեն կիներուն։ Ինչ որ կա­րևոր է նախ՝ արարքներոլ ներքին արժեքն է, բովանդա­կությունը, ապա ձևը։ Թող քոլ բոլոր խոսքերդ կրեն թա­քուն և հուզիչ երաժշտություն մը, որ կը բխի արյանդ աղ– խահոսումեն։

Ինչպես սերմնացանին չարքաշ բազրսէւը կերկարի դե­պի ակոսը, անսեթևեթ գեղեցկությամբ մը, ինչպես գեղջու­կը էր ափերով կօգնե հղի կովին տղաբերքի վերջին ժա­մուն, ինչպես քաջ տղա մը կը համբուրե իր սիրած աղջը– կան տաք բերանը՝ ընկուզենիի կամ ցանկապատի մը տակ, ինչպես կին մը կը հղանա ցավով՝ այլ աոանց հերոսության սուտ շարժուձևերու, ինչպես զինվորը, որ կը թափե ար­յունը լռությամբ ու կեր կը դաոնա բորենիներոլ, այդպես ալ դու՝ պարզությամբ, պարզությամբ պիտի սորվեցնեմ, որ իր լրումին ու գեղեցկությանը տանիս քու տրտում ոլ սահ­մանափակ կյանքդ։

Որովհետև բոլոր ընծայամներոլն ներքին բովանդակու­թյան, ինքնորեն արժեքին հետ՝ կարևոր է նաև ձևը։ Վայ­րագ համառությամբ մը՝ պիտի մերժես բոլոր արարքներուն թատերական ու ցուցական մասը։ Ինչպես ընկեր մը գլա­նիկին տուփը կը դնե սեղանին վրա, աոանց ավելորդ բա­ռի մը, որպեսզի ամեն մարդ օգտվի անկե, նույն պարզու­թյամբ պիտի ամբողջ հարստությունդ ու կարողությոլննե– րուդ գումարը դնես պայքարի նժարին մեջ։ Ու թող բոլոր արարքներդ ու զոհաբերություններդ՝ իրենց ընծայման ե– ղանակովը նմանին իրարու։ Ու ինչպես որ երկար բացա– կայութենե հետո՝ գյուղը մնացած երիտասարդ հարսը կը համբուրե իր զավակներուն հայրը, այնպես ալ թող հոգիդ ազնիվ սիրով մը կապվի բոլոր սիրո արժանի բաներան։

Պարզությամբ, պարզությամբ ընել ամե'0 բան։ Ոլ մեծ և պզտիկ, կարևոր ու նվազ կարևոր արարքներուն մեջ դիփ նույն անձնվիրությունը։ Ու ինչպես մշակը արտին մեջ, նախընթրիքի ժամուն, հացը կը ճեղքե, ինչպես ախոռապա­նը կը մաքրե ձիուն երանքները,— պարզությամբ, այդպես խոսեի երբ կարգդ եկած (է՝ վեճի նժարին մեջ քու խան­դավառությունդ և կիրքդ նետելու։ Հավալուսի չկան գերա­զանց, վեհափառ, սքանչելի կամ նսեմ ու ուշադրության

անարժան արարքներ։ Եթե ժամը գա արյանդ թափելու՝ թա– փե զայն, ինչպես գլանիկ մը պիտի վաոեիր, եըբ կեցած փողոցի մը անկյունը՝ ընկերոջ մը հետ կը իտսիս։ Ու քեզ կը վստահեցնեմ, գեշ ընկեր, որ ալս աղվոր պարզությանը ոչինչ կը պակսեցնե արարքներադ տարողութենեն, ընդ­հակառակն։

Թողողը քադքենիներան, նրբամարմին և անարյուն տի– կիններան՝ բոլոր «վավերականորեն ազնվական» շարժում– ներան անարժեք մենաշնորհը։ Դան եղի՛ր հողին մերձ մարդոց նման անմիջական, անխարդախ ա հաստախարիսխ և թո՛ղ մարդիկ զգան, որ բաոերադ ետին կան արարքնե– րադ հայտնի ստուգությունը։ Հալածելով ձրի ու թատերական շարժումները, գե՛շ ընկեր, եղիր մեկը, ոը կապրի պարզ առաքելության մը համար և որ մահվան սնարին առջև չամ– չընար մարդոց աչքերան քաղցրությամբ ու եղբայրությամբ, այլև քաջությամբ նայիլ։

Վասնզի ապրած պիտի ըլլա արիությամբ։ Զի զարմա­նալիորեն դյուրին է միշտ՝ վերադառնալ հողին կամ առա­վելագույն անասնության։ Ինչ որ դժվար է՝ ընդունելն է գի­տության նվազագույն չափ մը, ի խնդիր առավելագույն ա~ զատության։

Շուրջս ապրող մարդոց ամենեն հիմարներեն մեկն եմ անտարակույս։ Որովհետև մինչդեռ բոլորն ալ հարդաըած են իրենց պզտիկ ու չնչին կյանքը և ուժգնությամբ, հա­մառությամբ կը պաշտպանեն իրենց ամենեն աննշան շա­հերը, հոս թե հոն, ես դեռ երկրին վրա չեմ կարծես, հե– ռուն եմ, լուսնի վրա՝ որևէ անափ մարգագետին;

Բայց ի՞նչ կրնամ ընել բանաստեղծությամբ թունավոր­ված այս արյանով։ Ու ինչպե՞ս կրնամ տարրական պետ–

101

քերուս համար դրամ շահիլ, երբ բացարձակապես անըն– դանակ համարելու, լուսանցքի վրա ապրող մեկն եմ, բնա­վորությամբ մը՝ որ ճկիլ չի գիտեր։

Ու ավելորդ եմ՝ այս ավելորդ տողերոլն նման։

Քիչ մը գինով էր անշուշտ, երբ ինձ հանդիպեցավ։ Լավ կը հիշեմ, իր քիչ մը ճաղատ գլուխը հակած էր ձախ ուսին, վարի շրթունքը կարծես ուոած էր ու ձեոքերը սեղանին վրա անհանգիստ էին։ Աչքերուն խորը՝ ծածուկ վիշտ մը կար։

Տարօրինակ տղա մըն է այդ ընկերս, երբ գինով է։ Նախ իր ամբողջ անձը կը կերպարանափոխվի, տրտում ու թափաոիկ գեղեցկություն մը կը զգենոլ դեմքը։ Ձայնը, որ քիչ մը կանացի է, երկարաձիգ ու հոգնեցնող, այդ ժա– մերուն կը վերածվի տաք ու խուլ երաժշտության մը։ Ա չ­քերը ավելի կը սևնան, ճակատը ավելի կը պայծաոանա կարծես։ Ու իմացականությանը կաշխատի տենդով, արա­գությամբ, թույլ չի տար, որ խոսիս։ Ձեոքի լւսյն շարժում­ներով, կտրելով երկար նախադասությունները, արտասո­վոր հանդգնությամբ ու քնարական ջերմությունով կը խոսի սիրո, ուրախության, աղջիկներու մասին;

Ու ինչ որ բնորոշ է իր մոտ, կարօր մը ուրիշ մարդոց նման գինովցած ատենը միայն կը հիշե, որ կյանքը կրնար ավելի գեղեցիկ ըլլալ։ Կը սկսի կար ոտ նալ բոլոր աղջիկ­ները, որ ճանչցած է ու սիրած։ Բծախնդրությամբ կը բա– ցատրե անոնցմե յուրաքանչյուրին գեղեցկությունը ոլ այդ բոլոր հիշատակները անխուսափելիորեն կը գրգոեն սիրո երկար ատեն զսպված ախորժակը։ Ատոր համար է ան­շուշտ, որ այդ պահերուն բոլոր աղջիկները շնորհալի ու 104

աղվոր կը գտնե ու ոչ մեկ գնով կուզե աոանձին տոլն վե­րադառնալ։

Այոի քիչ մը տարօրինակ տղա մըն է այդ ընկերս։ Ան­գամ մը, գարնան երեկո մըն էր կարծեմ, հանդիպեցա ի– րեն, ծաոուղիի մը վրա։ Դեմքին վրա անստույգ տխրու­թյան մը կար։ Հասակը քիչ մը կքած էր ու շարժումները կը մատնեին արտասովոր հոգնություն մը։ Դանդաղորեն կը քալեր, կարծես նայվածքը գրպանը դրած։ Վրան՝ մե­ռել կար։

— Ի՞նչ անիս,— ըսի կեցնելով զինքը,— հիվա՞նդ ես...— Ո՛չ,— ըսավ ծուլությամբ,— եթե ժամանակ անիս,

եկոեր տեղ մը նստինք։Նստանք ու ահա թե ինչ պատմեց։ Երկու թե երեք տա­

րին իվեր կը հաճախեր նույն հանրատանը։ ժ՜ամանակի խնայողության և առողջության համար ու ամեն անգամ կեր– թար նույն աղջկան մոտ, որովհետև ազնիվ ու հավատա­րիմ տղա մըն է։

— Քիչ մը թանձր, բայց բարեձև աղջիկ մըն էր,— կը­սեր,— քիչ մը թուխ ու սակավիկ մը տխուր աչքերով։ Վարժված էր ինձ ու կրնամ ըսել, որ բարեկամսւթենե ա– վելի բան մը կը զգար դեպի զիս՝ խոնարհ ու ծախա աղջը– կան գորով մը։ Գիտեր նաև սովորություններս, բնավորու­թյունս ու սիրով կը հպատակեր քմահաճոլյբներոա։

Կերթայի տասը օրը անգամ մը, ինչպես մարդ բաղնիք կերթա, օրինակի համար, Արևելքի մեջ։ Ուրախությամբ կոպար վրաս ու իր տխուր աչքերուն մեջեն կը ժպտեր; Ե՜րբ առանձին մնայինք, կը սկսեր իր ցավերը պատմել։ Երևա– կայե, վերջերս երկու ամիսե իվեր չէի գացած՝ նյութապես նեղ ըլլալով։ Այսօր կարոտցա զայն, արագությամբ գործս ավարտեցի, հիշելով իր մարմինը ու աճապարեցի երթալ։ Հազիվ դուռը բացած էի, Երբ տիրուհին ըսավ. «Պզտխկ պարոնս, ձեր բարեկամուհին մեռավ»։

Կրմբոնե՞ս,— շարունակեց ընկերս,— հոգվոլյս խորը հանկարծ քաղցր բան մը փլավ։ Ու հավատա՛, կարելի չէր ուրիշ աղջկան մը հետ երթալ, վասնզի մարմինս կը հիշեր զայն։ Ահավասիկ պատմությունս ու ահա ես՝ այսինչ փո­ղոց, այսինչ թիվ հանրատան հաճախորդս, պատիվը ու– նիմ...

Ինչ որ գրեցի, կը թվի, թե իրական է, ոչ։ Բացարձա­կապես երևակայությանս մեկ խաղն է։ Երեկ գիշեր, շատ ծխած ըլլալով՝ քունս չէր գար ու համաձայն սովորությանս միջադեպեր կը զարգացնեի, ահա մեկը։

Քիչ մը բարձրահասակ ու քիչ մր գունատ այդ տղան։ Օդը ցուրտ ըլլալուն վերարկուին օձիքը բարձրացոլցած էր ու ձեոքերր խրած էր գրպաններուն մեջ։ Կը քալեր ծուլու­թյամբ, հապաղելով ու կը զգայիր, որ երիկամունքներում մեջ սիրո անհագ անոթություն մը կա, երբ կր նայեր անց­նող աղջիկ ներում։

Հագուստները բարեձև էին, մաքուր։ Բայց հարուստ, շր– ոայլ մարդու հանդերձներ չէին։ Ամեն ինչ իր վրան կր մատներ նեղ միջոցներով վայելուչ և ճաշակով հագվելու համաո մտահոգություն մը, որ հատուկ է հետ-պատերազմ– յան երիտասարդության։

Ցուցափեղկի մր արւջև մոտեն տեսա նաև իր դեմքը, որ նուրբ էր։ Աչքերում խորը հուսահատություն կար Ոլ վա­րի շրթունքը լացող ու երկչոտ մանոլկի մը շրթունքին պես քեն րրած էր կարծես։ Ջեոքերր որ դուրս հանեց, տեսա բարակ ու տժգույն։

Ըսի որ, կր քալեր հապաղելով, ծուլությամբ։ Ու երբ իր հուսահատ աչքերով կր նայեր աղջիկներոլն, կր զգայիր որ երիկամունքներում մեջ սիրո անհագ անոթություն մը կա։

Կը զգայիր, որ անցնող աղջիկներուն վրա իր նայվածքը կանգ կառներ հուսահատ աղաչանքով մը։

Ու որքա՜ն աղջիկներ կային փողոցին մեջ։ Կանցնեին թեթևոտն, շարժելով գրգռիչ ոլ հոտավետ իրենց մարմին­ները ու լույսի շռայլ ստվերներուն մեջ մարդ կը տեսներ, ինչ որ ուզեր՝ սրունքներ հոսուն ու մետաքսե գոլլսլաներոլ մեջ, որ կը սուրային, ուսանողուհիներու և դրանիկներոլ աղ­վոր ու ցայտուն կոլրծքեր՝ բրդե սեղմ շապիկի տակ, պա­րանոցներ սպիտակ ուլի և ծոծրակներ, որոնց աղվամա­զերում վրա շատ քաղցր է համբույրը։

Ու ինչ աղջիկներ կային փողոցին մեջ։ Կային որ դեռ հազիվ տասնյոթը տաըոլ, արդեն ճանչցած էին հաճույքը ու իրենց սլացիկ մարմինները լի իգություն մը ունեին։ Կա­յին սքանչելի ու հասուն կիներ, էգի տրտում աչքերով ու շարժումներով, որ կը մատնեն սիրո գաղտնի ու երկարամ­յա փորձառություն մը։ Կային հարուստ տիկիններ՝ կարծես զով, շատ մաքուր ու փղոսկրյա մարմիններով և թանկա­գին հագուստներով, որոնց համար արուները հայտնապես տարիներով աշխատած ու բազմաթիվ վատություններ ըրած էին։

Եվ այդ տղան, որ քիչ մը բարձրահասակ էր ^լ քիչ մը գունատ, կը նայեր այս բոլոր աղջիկներուն հուսահատու­թյամբ մը, որ հետզհետե կը մեծնար, կաճեր։ Կը զգայիր սակայն, որ ան շատ աղքատ չէ ու գրպանը քանի մը թղթադրամի կտոր ունի՝ փողոցային որևէ աղջկան հետ, որևէ սենյակի մեջ, իր մարմնին գեշ ծարավը խաբելու հա­մար։ Բայց ո՛չ, այդ ծարավը գեղեցիկ բանեըը սիրող, նուրբ տղու նուրբ, քիչ մը ազնվական ու դժվարահաճ ծարավ մըն էր ու կարելի չէր դյուրությամբ զայն որոգայթը ձգել։

Ատոր համար էր անշուշտ, որ ան տրտմությամբ ու ան­հագաբար կը զններ անցնող աղջիկներոլ զվարթ, գրգռիչ ու բուրավետ մարմինները։ Ու մասնավորաբար կարծես

107

այդ աղջիկները կը քալեին հայտնելով իրենց իրաններուն ամբողջ գեղեցկությանը։ Տաք, երկար, սքանչելի վերար– կուներա մեջ գրկված մարմնի մասեր կային, որ կրնային խենթեցնել իրենց դիվային խաղերով՝ անկարող ծերակու­տական մ՜իսկ։ Կուրծքեր կային, որ հաղթական ոլ շվայտ երիտասարդությամբ մը կը վազեին առաջ։ Երբեմն կը հայտնվեին կլոր, պաղպաջուն ծունկեր ու պարեգոտը, որ կը ծածկեր զանոնք, կարծես կը ճեղքվեր, ցույց տալու հա­մար ազղրերու գաղջ բացվածքն ու կոնքի կորությունը։

Ու քալելով հանդերձ, այղ աղջիկները, որ մեծ մասամբ անշուշտ արդեն կը պատկանեին սառը կամ անոր, շուր– ջերնին կը նայեին անյփույլատրելի իգությամբ մը և իրենց– մե ու փողոցեն կը բարձրանար սիրո ընդհանրական ու պարտադիր հրավեր մը։ Այնպես որ մարդ դառնությամբ կը մտածեր թե այդ աղջիկները իրավունք ունեի՞ն միթե փողոցներեն այդքան իգությամբ անցնելու, խաղցնելով ի– րենց մարմիններն ու ծածկելով և ցույց տալով միանգա­մայն, ու հոս էր դատապարտելին՝ ծիծերոլ սկզբնավորու– թյուններ, սրունքներ, ուսեր Ա ծունկեր։ Չէ՞ որ այդ աղ­ջիկները կը պատկանեին ասոր կամ անոր ու վերջապես իրավունք չունեին հուսահատության մղելու այս նուրբ տը– ղան, որ իր նուրբ ծարավով շատ ապերջանիկ մեկն էր ա– հա՝ խորունկ քաղաքին մեջ։

Ըսի՝ կը քալեր ծուլանալով, հապաղելով, փնտռելով աղ­վոր աղջկան դեմք մը, որ հաճեր իր նայվածքը սիրով ըն­դունիր Այն ատեն կը զգայիր, որ ան պիտի մոտենար ձախավեր շարժումներով ու պիտի հետևեր անոր։ Ու իր խոսելու ցանկության ու ընդոծին հպարտության միջև տե­ղի պիտի ունենար անխուսափելի կռիվ մը։

Իրեն նման ես ևս ոլ ստվերս կը քալեինք ծուլությամբ, հապաղելով, տնտնալով ու խորապես զգալով իր նքւ 1 լսւ– պանքը։ Երբ սրճարան մը մտավ, հետևեցա իրեն ու նույն 408

հաշվեսեղանին աոջև մեյ-մեկ սուրճ առինք։ Բայց հոդ ևս աղջիկներ կային՝ մեր թշնամիները։ ք)ւ նվագը, որ խորուն– կեն կը հասներ, անշուշտ ավելի կը գրգոեր անոր սիրո մութ ծարավը։ Քաշքշելով ոտքերը ելավ դուրս ա գլանիկ մը վառեց։ Ու հանկարծ փողոցի մը անկյունը անակնկալ հանդգնությամբ մը մոտեցավ երիտասարդ կնոջ մը ու ջը– ղայնությամբ քանի մը խոսքեր թոթովեց։ Իր ամբողջ հան– դըգնությունը սպառած էր սակայն ոլ անշուշտ չէր գիտեր փողոցին մեջ կիներոլ խոսք ուղղելու ընթացիկ արհեստը։ Աղջիկը արհամարհանքով շարունակեց ճամբան, իսկ ես կը մտածեի քաջ մեկոլ մը մասին, որ մոտենար այդ հե­ռացող էգին, կեցներ զայն ու բառացիորեն հետևյալը ըսեր.

— Չե՞ք զգար, որ իրավունք չոլնիք ձեր մարմինը այդ­պես խաղցնելու փողոցին մեջ։ Եթե կը պատկանիք մե– կուն, գւսցեփ տուն, հանվեցեք ու մերկ պառկեցեփ անոր աչքերուն աոջև, եթե ատիկա կը գոհացնե ձեր իգությունը։ Բայց հոս՝ փողոցը, բազմաթիվ զարկ ու աղքատ մարդիկ կան, անոթի և դյուրազգաց զգայարանքներով, տղաք, որ նոր արբունքի հասած են, կըմբռնե՞ք։ Լավ է ճամփանիդ երթաք պատշաճությամբ։

Ու ո՞վ է հանցավորը, եթե դատարկապորտ մը հան­կարծ փաթթվի ձեր իրանին ու խածնե ձեր բերանը՝ այդ պագշոտ, թաց ու էգի վավաշ, վատ բերանը, որ ով գիտե որ շնացող ծերուկին կը պատկանի։ Ո՞վ է հանցավորը, եթե մութ փողոցի մը մեջ մեկը մոտենա ու շվայտ բաներ ըսե ձեզի, շունչը քսելով ձեր ծոծրակին,— դոփք։

Այս մտքերուս հետ էի, տխուր և մտազբաղ, երբ նուրբ աղուն շուքը կորսվեցավ բազմության մեջ; Արագացուցի քայլերս ու առաջ անցա։

103

Գրեթե հրսսւսհատած էի զայն գտնելե, երբ նշմարեցի իր ոտքերը, զորոնք քաշքշելեն կերթար հաոաջ։ Հևիհև հա­սա իրեն ու միշտ հապաղելով և ծուլանալով հետևեցա քայ– լերուն։ Երկարորեն քալեցինք այդպես՝ իջնելով մեծ պո– ղոտաներեն, խաոնվելով բազմության կամ անջատվելով։ Երբեմն կանգ կաոնեինք կնոջ աղվոր իրանի մը դիմաց ու կը դիտեինք անոր խուսափուկ ու տեղափոխվող ձևերուն գեշ գեղեցկությունը։ Երբեմն ալ կը շնչեինք անոնց տար­բեր բուրումները, որ կը հուսահատեցնեին մեր զարթուն ու ծայրահեղորեն լարված զգայարանքները։ Կը պատահեր նաև, որ ոմանք քսվեին մեզ ու իրենց հագուստ ներոլն շրշյուններով սահեին լոլյսերուն մեջեն։ Հանղիպեցանք սպիտակ ու չքնաղ քաղքենուհիներա, որ երեկույթի հա­գուստներով կը տնտնային թատրոններու աոջև։ Անոնց փրփրուն ու ժանեկազարդ շրջազգեստները կը քսվեին սա­լահատակին, մինչ լույսի կտորներ կը շողային իրենց վար– սերուն խորը։ Հանղիպեցանք երիտասարդ աղջիկներոլ, որ երեսիդ անգթությամբ կը խնդան, երբ քաղցրությամբ կը նայիս իրենց աչքերոլն, բանվորուհիներու, ուսանողուհինե– րու, որ փողկապ կը կապեն, ունին կասկածելի բարքեր ու սիրահարությամբ կը նային իրարու, պատանուհիներոլ, լի– կեոն գացող աղջիկներու՝ լիկեոն գացող տղոց հետ։

Քալեցինք, քալեցինք։ Ու հետզհետե փողոցները դար­ձան ավելի խորունկ ու վտանգավոր։ Փորձությունը ամեն տեղ էր, աղջիկները ավելի գրգոիչ էին, սիրո իշխանու­թյունն էր։

Հուսկ ապա հանղիպեցանք գետին, որ իր սև ջրերով կը հոսեր, քաղցր ու մխիթարական լոությամբ մը։ Ծույլ ու խոնջ կոթնեցավ կամուրջի բազրիքին ու երկարորեն նա– յեցավ հազիվ թե քալող ու պղտոր, սև ջրերոլն։ Կը տես­նեի իր նեղ կոնակը, վիզը, որ խրած էր ոլսերուն մեջ ու ձեոքերուն սպիտակ նշույլը՝ ցուրտ երկաթին վրա։ Բայց 110

հոս ևս աղջիկներ կային՝ մեր թշնամիները, ոլ մյուսներուն պես գեղեցիկ և անգութ էին։ Ու ոչ ոք կանգ կաոներ նա­յելու համար այդ տղոլն, որ քիչ մը բարձրահասակ էր ու գունատ և որ կը տաոապեր բարակ ու նուրբ ծարավով մը։ Որ գրեթե սիրուն էր։

Հետո ջղայնությամբ գլուխը դարձոլց ոլ խոշորաքայլ հեոացավ։ Անշուշտ կուզեր տուն երթալ; Նվագարանի մը աոջևեն անցած ատենը սակայն միտքը փոխեց ու մտավ հասլճեսլով ներս։ Անշուշտ սխալ էր ըրածը, քանի որ երա– ժըշտությունը ավելի կը գրգոե արդեն զարթուն զգայա­րանքները։ Եղանակ մը ընտրեց, ընկալուչները դրավ ա– կանջին, երբ որմին վրա նկատեց Ժոզեֆին Պեյքըրի մերկ ու թրթոուն մարմինը։ Այղ խաոնածին ու այն ատեն զմայ­լելի, ճապուկ էգը, աչքերան մեջ աղվոր ցոլքով մը կը խըն– ղար, ցույց տալով սպիտակ ու մարգարտաշար ակոաներ, որոնց ճերմակ փայլը կիյնար իր գրգոիչ, հայրատ ոլ կլոր Երաստանին վրա։ Ամբողջ մարմնին վրա կար խենթ ու վայրագ իգության մը։ Իգություն՝ որան ի տես և ի լուր, տարիներն ի վեր կը գիջնան այս քաղաքին հեղգ պորտա­բույծները։ Բայց ինչ որ անդիմադրելի կը թվեր՝ ատիկա ճկան ու հարուստ մարմնով էգի, գրեթե թուխ խառնածինի հորդ ու երկար զիստերն էին ա թրթոուն Երաստանը*, որ ամիսներե իվեր կը խնդար մերկ, մերկ ու մերկ, քաղաքին բոլոր պատերեն, անցորդներոլ ապշած դեմքերոլն։

Չկրնալով ավելի երկար տոկալ, հիվանդ աճապարան­քով մը բարձրացավ ու խաոնվեցավ բազմության։ Կը քա­լեր աոանց շուրջը նայելու, աոանց հապաղելու, աոանց ծուլանալու։ Մինչև որ հասավ կարմիր լապտերով տան մը աոջև։ Երկվայրկյան մը կանգ աոավ, ուզեց մտնել ներս ու ուզեց հեոանալ։ Մտավ սակայն։

* Երաստան— նստատեղ, նստակ

Իսկ ես վազելով գացի ընկերուհիի մը մոտ։ Սեղանին աոջև կաշխատեր։ Փաթթվեցա իրանին խելագար տենդով մը ու ծոծրակին վրա երկարորեն, տաժանելիորեն համբու­րեցի զայն։ Արյունս կը հնչեր քանքերոա վրա ու հոգիս հեոուն .էր։ Ամբողջ մարմնով ցնցվեցավ, գլուխը դարձուց ու քաղցր իգությամբ մը, իր ծավի աչքերուն մեջ, ըսավ.

— Ինչպե՞ս վախցոլցիր զիս, գիտե՞ս...

Հուսահատություն չէ որ կը զգամ, ոչ ալ բարոյալքում, այլ թանձր, անփարատելի, միօրինակ, անծայրածիր տրխ– րություն մը։ Մեծ ու տարագնաց թոչունի մը պես մարդ կարենար բանալ իր այլաբաղձ ու հեոակարոտ թևերը ու մեծ ծովերու վրայեն երթար հեոուն, մանիշակ ու կապույտ ափեր, երկիր մը՝ ուր ուրախությունը օրենք է, զփււրթ բա­ները հանապազօրյա սնունդ ու սերը՝ անհրաժեշտություն։

Ուր ծաղիկները աոատ են, մանուկները՝ փափուկ, վը– ճիտ ու գեղեցիկ, ուր աշխատանքը ազատ է ու վաժո ասո. ղուն։

Ուր մահը՝ երաժշտության պես է, համատարած, բարի ու քաղցրաթախիծ։

Բերանը ծոելով, գոռալով գրեթե կը խոսեր ոլ իր ձսւյնը կը նեղեր զիս։

— Մեծ ու հավատարիմ սիրո, հիացումի, երկարատև բարեկամության ու նվիրումի արժանի աղջիկներ չկան մեր շուրջը,— կըսեր այս ընկեր տղան։

— Մխ ըսեր ատիկա,— ըսի ցավով,— լավ է որ չը ­սես, չմտածես այդ մասին։

— Հայ աղջիկը կարծես թե զուրկ է բնության նուրբ շնորհ ներեն։ Որպես կին՝ հաճախ տգեղ է, ծանրաշարժ,

աոանց նրբության, աոանց արթուն իմացականության։ Որ­պես կյանքի ընկեր՝ գրապաշտ է;, թանձր և կոպիտ ար– ժեքներա գերի, գձուձ գրեթե, որս|ես քույր՝ անընդունելիո– րեն նեղմիտ է, ցուրտ, աոանց փափկության ու քւսղցրա– թյան, աոանց ծածուկ գորովի։

Ահսմ տարիներե իվեր նայվածքս կը թսսիաոի բազ­մաթիվ նայ աղջիկներա շուրջ ու ոչ մեկոլն քով կը գտնեմ։ քիչ մը լայս ու քիչ մը բանաստեղծություն, քիչ մը կրակ ու հրդեհ՝ իրենց աչքերուն խորը ոլ շատ սակավիկ մը գե­ղեցիկ, փխրուն, աննյութական բաներոլ ճաշակ իրենց ձեռ– քերուն վրա՝ գուրգուրանքներ, որ կը ծլին, որ պատրաստ են շռայլվելու։

— Մի1 ըսեր, մխ ըսեր,— ըսի՝ գիտնալով հանդերձ որ ճիշղ է։

— Անընդհատ կը փնտռեմ աղջիկ մը, որան հանդեպ կարենամ քիչ մը սեր զգալ, վստահություն ու նվիրում, զոր կարենամ զատել մյասներեն։ Մինչդեո հաճախ կը պա­տահի, որ փողոցը հանկարծ կենամ օտարահիի մը ճամ­բան վրա, շատ շփոթ ու դո ղան ար, հարցնելով, թե ինչ­պես նման բանաստեղծական, մշուշային ա սքանչելի էակ մը կրնա ապրիլ այս երկրին վրա, ինչպե՞ս։ Ու ի՞նչ կընե ցերեկը ա գիշերը,— այղ ցայգաթիթեոը սիրո։

Հետո քինախնդրությամբ լսեց այս ընկեր ա ազնիվ տը– ղան։

Ու հեղակարծ կերպով կրկին զայրացավ ու գեշ, բիրտ, վիրավոր ձայնով մը ըսսսի

— Մնաց, որ առհասարակ բոլւվւ կիներն ալ փուճ ա նանրամիտ արարածներ ևս ու համսվս փքած ինքնաբա– վութենե, պայթելու պատրաստ։ Երբ սւպխցիկ են ու մա­քուր հագված, արտասովոր» կերպով ու տսետաբար հը– պարտ են ու անտանելի։ Ինչ թշվառություն...

Երբեմն սող անմիտ հպարտությանը այնքան ցուցականՈՅ

8 - 3

Է րս հարձակող, որ մարդ կը զայրանա։ Հիսուն դատար­կապորտ անցնես յուրաքանչյուրին վրայեն, ներկ նետես աղտեղության ու կոյուղիի մեջ, պատժելոլ համար իրենց անծայր իգությունը կամ որպես անուշ կերակուր՝ տաճիկ խուժանի մը բաըբաըոս ախորժակին աոջև, որ փողոտե զիրենք,— ահա թե ինչ ընես։

— Կա նաև շքաղըամին մյուս երեսը,— ըսի մեղմ ու թերահավատ,— մարդիկ կան...

— Ո(չ, ոյչ ,— ընդմիջեց բըտությամբ,— չկան; Մաըդը վեհանձն ու ազնիվ է, գեթ քիչ մը։

Ու սկսավ մանոլկի մը պես արտասվել, այս ընկեր ու ազնիվ տղան։ Արցունքի խոշոր կաթիլներ կը գլորեին այ­տերն իվար։ Հեկեկանքը ցավով կը քակվեր կոկոըդեն։ Իր խոշոր թաթերուն մեջ բսնած էր գթսխը ու հուսահատու­թյամբ կը շարժեր զայն։ Իր վիշտը զորեղ էր ու գեղեցիկ։

— Այժմ ի՞նչ կրնամ ընել,— կըսեր նվաստությամբ,— ըսե, ի՞նչ կրնամ ընել։

Աճապարանքով ելա դուրս ու դուոը վրան կղպեցի։ Ինչ որ կը զգայի՝ դժվար էր որոշել։ Ատիկա տարօրինակ խառ­նուրդ մըն էր գեշ ու հանցավոր հաճույքի, աոողջ վայրա­գության, գարշանքի, հուսահատ սիրո՝ որ պատրաստ է լալ, և կործանարար կրքի, որ կը վրնջե։

Գետեզերքն իվաը վայրավատին թափաոեցա։ Աարմը– նիս վրա գիշեր էր։

Երբ վերադարձա, կը ննջեր։ Դեմքը լույսին մեջ մա– քուը էր ու սպիտակ, գրեթե հրեշտակային; Բազուկը դրած էր գլխուն տակ, ինչպես մանուկները կընեն։ Շրթները կար­միր կոկոնի պես բացված էին։ Կոլրծքերը կուսեին բարակ չփակին* տակ։ Ծոեցա ուսին վրա և համբուրեցի զայն։

* Չփակ— լանջաբաց կանացկ զգեստ։114

Ցնցվեցավ, աչքերը շփեց, փաթթվեցավ վզիս ոլ հծծեց, դեմքը քսելով դեմքիս։

— Ինչո՞ւ ուշադրություն կընես, կարևորություն կընծա– յես բոլոր հիմարություններում Հավատաք կարծելու չես, որ գեշ, սատիկ ու հեշւոամոլ աղջիկ մըն եմ։ Երբեմն քեզ գայթակղեցնելու համար է, որ տարօրինակ բաներ կընեմ, ւաւանց հետին մտադրության։ Եթե չես վշտացած, աչքերս համբուրեի ինչ կըլլա, մեծ համբույրով մը համրողի զիս, սիրելխս։

Ուսերես գրկեց զիս, ըսավ.— Մտիկ ըրեՀ, երազս պատմեմ։ Հոենոսի եզերքը կը

թափաոեինք քույրիկիս հետ։ Աստղածորան, թափանցիկ ու երազային գիշեր մըն էր։ Լուսնկան կօծեր հեռանկարը։ Հանկարծ դալարին ու խոտերոլն մեջ տեսա կնոջ աղվոր, դողդղագին, բարակ ու մատանեզարդ ձեռք մը, տեևւ՝ իմ ձեոքերուս հար և նման, որ աճապարանքով ոլ մինակը կը թափառեր, հետքերուն վրա արյան բծեր ձգելով, որ հե– տո կը փոխվեին պզտիկ աստղերոլ։ Իսկ այդ աստղերը հազիվ ծագած՝ կը թռչեին ու կը բարձրանային կապույ­տին խորը։ Աչքերս ուրախությամբ կը հետևեին այդ հրա­շալի ձեռքին, երբ հանկարծ մամռապատ քարի մը եզեր– քեն բարձրացավ օձի քենախնդիր ու սև գլուխ մը, ծա­ռացավ ու պրկվեցավ։ Հետո օձը սուլեց, սալեց՝ թաց ոլ վավաշ ուրախությամբ մը, որ կանաչ էր և խուժեց խելա­պտույտ արագությամբ մը ձեռքին վրա...

— 0",— ըսի, ամբողջ բերանովս համբուրելով իր կար­միր բերանը,— մնացյալը վաղը կը պատմես, սիրելխդ իմ, եթե չմոռնաս անշուշտ, քանի որ սուտ է երազդ։

— Մչ,— ըսավ,— խչ, հիմա պիտի պատմեմ։ Ու ձեռ­քը, որան վրա գրված էր թե...

115

Մինչև կես՜գիշեր կարդացի՝ այսուհանդերձ տրտում է, բոլորովին տրտում է անձս։

Տկար եմ, ծարավ՝ ապաքինության, սիրո, բանաստեղ­ծության։ Երազներոլ լիճի մը մեջ, մեծ թևաբախումներով կը հաոաջանամ։ Արբշիռ, նաև հիվանդ եմ։ Ու հարկ է աշ– խատիլ վաղը, հոգնիլ, ժամերով աչքերոա լույսը հեղուլ ցուրտ էջերու վրա, որ անօգուտ են։

Քաղաքի խուճապն ու աղմուկը կը վնասեն առողջու­թյանս։ Պիտի աշխատիմ կիըակի օրերը մնալ հոս՝ ծառի մը տակ կամ գետեզերքը ու սպասել աստղերոլ ծագումին, գիշերային թավշյա խավարին, գաղտնի ձայներում, հողի խուլ հևքին։

Այսօր ձեռքերս ծարավ էին մերկության, գիրգ ու սպի­տակ բաներոլ, կնոջ ու շրթներս՝ գինիխ Ու ձեռքերս և շրթներս կը պահանջեին իրենց ուրախության բաժինը։ Կանցնեի եղերական փողոցե մը, երբ աղջկան մը նոլըբ ու թրթռուն իրանը տաքցոլց այս բռնակալ արյունը։ Դեմ­քը լույսով թաթխված բանի մը պես էր ու աչքերոլն մեջ կար անհանգիստ անառակություն մը։ Նայվածքս կախած գետին՝ աճապարանքով անցա քովեն, գրեթե փախա։ Սիր– տըս վիրավոր թռչունի մը պես կը տրոփեր ու կը թպրտար։

Ու ուզեցի, որ ավելի ազատություն ոլ գեղեցկություն ըլլար կյանքիս մեջ։ Կարծես թե թանկագին գանձ մը սպառ­սպուռ կը վատնեմ՝ այս անոլղղա երիտասարդությունը։ Կարծես թե մեկն եմ, որ պիտի ավսպե ու զղջա վաղը, որ միշտ ուշ պիտի մնա։

Ինչպես բջիջը մարմնիդ ամբողջությանը, այնպես ալ ղուն սերտորեն կապված ես հավաքականության հարա– շարժ կյանքին։ Ու կարելի չէ, որ որևէ վավերական ազա– 116

տություն վայելես, ել1բ զանգվածը կը հեծե անարի և բըռ– նության տակ։ Քրս ամբողջ ներքին ու անհեղլի տագնապդ, ւոաոաւգանքնեբդ ու հուսաբեկություններդ՝ հավաքականու­թյան գեըութենեն քոլ աբդաը բաժինդ են։ Ատոք համար է, ոը հեղափոխությունը միայն կընա քեզ ազատ նավահան­գիստ հանել, ինչպես ոը ան է միայն, ոը կընա իը մակըն­թաց ալիքնեըուն մեջ, իը սանձաբեկ ա ազատաբար հո­սանքն իվաը քշել տանել այս աղտեղի դարը իը ամբողջ ամոթով։

Այս պնդումը միթե ավելորդ կը դաըձնե՞ անհատական ու ներքին կռիվը։ Աչ, ընդհակառակն, տապալելու համար բոլոր բռնությունները անհրաժեշտ է, որ ամեն մարդ ջախ– ջախե առաջ կամ հետո անգթությամբ իր մեջ ներքին վա­տը, ներքին ոստիկանը, ներքին ստրուկը, այլ մանավանդ բերե ընղհանուր պայքարին իր բաժինը։ Հոս է ահա միակ ելքի բնական ճամբան։ Հաղթելով, կործանելով, վերակա– ոուցանելով՝ հարկ է հառաջանալ։ Ու երբեք չկարծել, թե երբևիցե կարելի պիտի ըլլա լրիվ, լիակատար հաղթանակը։

Լիակատար ու ամբողջական հաղթանակ չկա։ Լրիվ ա– զատագրություն չկա։

Այլ կա մարդը՝ անասնության իր գարշ մնացորդներով, դեպի անասնություն իր վերադարձի անընկճելի Ոլ անբան կարոտով ու կա արարիչը մարդուն մեջ՝ ամբողջովին սպա­ռազեն բնության տարերքին դեմ, անընդհատ պատրաստ խոյանալու դեպի լուսավոր ապառնին։

Զյոևն, աղվոր ու շաշանային, կսսփակ ու մաքուր ձյուն, տեղս/...

Փույթ չէ, թե ծառերա մերկ կմախքները կը կքին բե­ռանդ տակ ու հետամնաց թռչունները ցրտանար կը մեռ–

1

նին, իրենց պզտիկ մարմիններով, ածուներոլ եզերքը։ Ահւև սպիտակ են հեռավոր բլուրները ու գիշերը ապակիներուն վրա կը հյոաե իր ծաղկազարդ ու սառնամանիքե զարդա­նկարները։ Ու դրասանգներ կը կախե կտոլրներեն։

Շաբաթ մը ցնցղատապով անկողին մնալե հետո ալս առավոտ ելա ոաքի, վաղը մեկնելու համար։ Տաք, անուշ, խուլ հազ մը կը խախտե կուրծքիս վանդակը։ Եունկերոա մեջ հաճելի տկարություն մը կա։ Ու ահա գրեթե ապաքի - նած կը սիրեմ զալն, այս ծույլ հիվանդությունը։ Ուրախու­թյամբ չէ որ պիտի ձգեմ այս սենյակը, բայց հարկ է մեկ– նիլ։ Այլապես կրկին տարապարհակ աշխատանքը կրնա անկողին նետել զիս։ Ուրեմն, ցտեսություն ճարճատուն ու կարմիր կրակ, որ մութին մեջ կը ցոլաս և քաղցր մռլտու– քովդ կը տաքցնես երակներս։ Քյորւն, ցտեսություն ու նաև դուք սպիտակահանդերձ արտեր, ծառեր, բլուրներ։

Վաղը երեկո քաղաքը պիտի բոնե կոկորդես ոլ տանի զիս։ Պիտի քսվինք բուրավետ քաղքենուհիներոլ ստորեր– կըրյա երկաթուղիին մեջ ու փողոցի մուրիկ ներուն հետ պի­տի զգանք աշխարհի բաներուն դաժան հեգնությունը։ Պի­տի անցնինք ոսկեշառայլ լոլյսերոլ մեջեն ու մեր հիվանդ զգայարանքները պիտի ավելի մաշին։ Ամբոխին հետ պի­տի իջնենք ծառուղիները և մեծապես պիտի տառապի նք ուրիշներոլ ցավերով։ Քաղաքին հետ տենդագին զարկերով պիտի բաբախե մեր վհատ սիրտը։

Կը հիշե՞ս այն սևահոն ու սպիտակ ծաղկավաճառուհին, որ երեք տարի առաջ կը ժպտեր աչքերոլդ։ Սրճարանի սպասյակը, որ ընտանությամբ կը ղուղեր* քեզ։ Լրագրա­վաճառ ծերուկը և լեցուն մարմնով սենեկապանոլհին, որ ուսանողներուն հետ կը տաքցներ իր մրսկան մարմինը։

* դուդել— հավանաբար՝ շաղակրատել118

Աք*»»» էյտթ»»#* I զաՏ*®* * * «# *%Կ*+»|»

1*ք» *►/*՝« ծաո«»դ^6«^^Տ |»փ«ք> ք**ք ■%►՝**6*»»*ք»ւ Ա»ք*>>ք*ր, պ> 1|*Փ #ք». *ք*ւ»«|»յ»» ««*•է«|» ք>»է«էճէփՕ էհէ*ո«էփ ւ*է« աււ» *ծ*»»$է|*«փ|էճ Հչ«» «• լ* » %1» գէ||»»«Ք, թ»փ«*»»հկ *)է*թ»է|ր|»էԱ*է. *ք *%»«է«է» մութ փոզոթճճյւէէէ

8 յո ւ8 , ադ*է»1* ա փափ*ւ1| 4 ք ւ1 , **1ւ*|ւ*՜։ «•Տծէէք»*քձ6 ա1*դա»

ՄԱՍՆ ԵՐԿՐՈՐԴ. 1932

Եթե ուզեք, մենք նոր մարդ պիտի ըլլանք, որ զարհուրելի և գեղեցիկ է իր հարուցած սարսափին Ա|՝ատճաոով և որ կընդունի շատ լուրջ խստու­թյամբ մը հավանական մահը։ Վա– սընզի ոչինչ ավելի անուշ ու բեղուն է, քան արյունը, որ կը հոսի ազա­տության համար։

Վասնզի ոչինչ ավելի մեծ է, քան բանաստեղծությունն ու զորությունը, որ կընդունին սրբազան ծաոայաթյան լուծը։

Եթե ուզեք, այսպես պիտի ըլլանք՝ անգութ, անողոքելի և իրապես անա– պականելի։

Աչքերում խորը մեռել կար ու քունքերում վրա սկսած էր ձյունել։ Գիշերը հանկուցիչ խաղաղությամբ մը կիյնար մեր ուսերում։ Հսկա շենք մը կարծես կը ղողար իր խա­րիսխին վրա ու հանկարծ ծանր ու խոշոր հանրաքարշ մը անցավ՝ գիշերը սլատռելով ու մարդ կը զգար, որ ան կը կղեր ահարկու բեռ մը,— բազմաթիվ մարգոց անհիշատակ անցյալն ու վաղվան երկյուղը, իրենց կյանքերում խորունկ մաթին հետ։

— Գրեթն աոանց հացի մնացի,— ըսավ վայրագ ձայ­նով մը ո; գեշ ծաղրով,— աոանց սոսն ու աոանց գորովի։ Մեծապես անիրավված եմ։

Հետո բաժնվեցանք ու գիշերը կը թվեր, թե արտասո­վոր կնրպով ամոքիչ էր ու կը նմանեը սիըո քունի և գե­րեզմանի։ Հազիվ քսան քայլ ըրած, իր վերջին խոսքը թըշ– Օամի դաշույնի պես խրեցավ կուրծքիս։ Տենդահար ու խու­ճապի բոնված՝ վերադարձա ետ ա վազեցի վրան։ Կորա­քամակ կը քալեր։ Ուսերեն թոթովեցի ոլ գրեթե աղաղա­կելով ըսի իրեն.

— Ոչ ոք իրավունք ունի, կըմբոնե՞ս, նման նախադա­սություն մը արտասանելու։ Ամբողջ կյանքի մը ընթացքին շոայլ ու շվայտ անհեոատեսությամբ մը վատնելե հետո սպաոսպուո հաղթական երիտասարդությունդ՝ գրեթե ամո­թապարտ ու անվայել բան մըն է այժմ, վիրավորված դա­տավորի դիրք մը աոնել, երբ քունքերոլդ վրա արդեն ձը– մեոը կը ձյունե։ Անոնք, որ իրապես ըսածիդ չափ աղքատ ու եղերականորեն զուրկ են կյանքին աոջև, երբեք չպիտի կրնան բանաձևել իրենց թշվաոոլթյոլնը։

Աչքերոլդ խորը արյունկզակ գազան մը կա,— ըսի պո– ոալով,— ու նաև ծեր ու խենեշ հիվանդ մը, որ ընդունակ է գորովով արտասվել, իր պզտիկ անձին չնչին ողբերգու­թյան վրա։ Ահա կը տեսնեմ թշնամին, որ զարհուրելի ոխով մը կը դիտե աղջիկներոլ քաղցր գեղեցկությունը և պար– մաններու սլացիկ երիտասարդությունը։ Կըսեմ քեզի, որ վատ մը և թշվաոական մըն ես ու քեզի տրված իմաստու­թյամբ վրեժդ կուզես լուծել աշխարհեն, վասնզի անարժան եղար տանջանքով ու հպարտությամբ շահված սիրո։

Ահսժ տունս,— ըսի կատաղությամբ ծեծելով կուրծքս, ասիկա իմ բնակարանս ու երդիքս է։ Ու եթե արարած մը չկա այս գիշեր, որ գորովով իր տաք դեմքը քսե դեմքիս, ես եմ միայն հանցավորը։ Օրերե իվեր գիշեր է վրաս։ Ու

121

աչքերս կը նմանին ցուրտ գոհարներոլ, ուր լույսը սաոած (է, օրերե իվեր աչքերոա խորը ոչ մեկ ճառագայթ կը բռնկի։ Ինչո՞ւ համար և հանուն ո՞ր արդարության կը հուսաս, որ թրթոուն էակ մը համրուըե զանոնք։ Զազրելիորեն վատ են բաոերը, որ արտասանեցիր, քանի որ ըսածդ կենթադ– րե, թե իրավունք ունեիր տիրոջը սպիտակ նաշիհին, բնա­կարանի և գորովի։ Ոչ ոք, կըմբռնե՞ս, իրավունք ունի դա­տել արարածները, որովհետև իր եղկելի անձը ուշադրու­թյուն չի գրավեր։ Զրկանքիդ ու ծերությանդ վրա զգացած գութդ, սողունի մը ցուրտ մարմնույն պես, զզվանք կը պատ– ճաոե ինձ։

Նայեցեք սա մարդուն, որ հուզիչ բառերով, ամբար­տավան ու վեհափառ հանդգնությունը ունի կարծելու, թե մարդիկ պարտավոր էին հաց, գինի ու ապաստան տալ իրեն։ Կը պահանջեմ, որ լրացնես այդ բացատրությունը, ավարտես խոսքդ, կը պահանջեմ ու աղաղակելով կըսեմ քեզի, որ իրավունք ունիս միայն ազնիվ քաջությամբ մը, որ քուկդ չեղավ բնավ, հետևյալը ըսելու։

— Երբեք արու զորությունը չունեցա արյունս թափելու և վերք ստանալու, ոչ ալ խաղաղությամբ մեռնելու, քանի որ արժանի չեղա ազնիվ վաստակով մը հողը թրջելու; Ու այնքան վատ եղա, որ իրավունք չանիմ մարդոց հացը հու­սալու, գիշերվան դեմ՝ բնակարան մը ու գորովը, որ հոգ– վույն կերակուրն է։ Այժմ բաժինս արհամարհանքն է ու գութը, որոնց լիովին արժանի եղա, որովհետև ինձ տրված իմաստությունը գործածեցի՝ հեգնելու համար մարդոց մեծ դառնությունը, որ խոնարհներուն մոտ ինքզինքը դժվարու­թյամբ կը հայտնե։

Գնաէ գնաէ— կըսեի ձայնիս մեջ վայրի անգթությամբ մը,— ու հոաահատաթենեդ զիստերդ ծեծեր, քանի որ մե­ռել մըն ես։ Ո՞վ իրավունք տվավ քեզի, որ վերջին սըր– բապղծաթյամբ մը բանաստեղծությանը ի սպաս դնես վատ 122

մարմնի մը իգական լացին։ Ո՞վ արտոնեց, որ բանին ա– ըաըչագոըծ գեղեցկությունը աղարաես քու եըկըային ու անցավոը հագեցումիդ համաը։ Սուտ հուսահատության սև ջրեըուն մեջ՝ ահա կը տեսնեմ գորշ ոլ կքուն կերպարան– քըդ, րւըան վըա վեըեն՝ քարափին հենած, մտավորական մը իր ինքնաբավ հպարտությամբ քանի մը բաո կը ձգե։ ճշմարտությամբ ու կրքով կըսեմ քեզի, որ երիկամունք­ներովս կատեմ քու էգ գորովդ ու պարզապես հրեշային կը գտնեմ քեզ։

Հանկարծ գիշերը սևցավ մեր ուսերուն վրա ու կոկոր­դիս մեջ արցուքին դաոն ճաշակը զգացի։ Սև ու հսկա շենք մը պիտի փլեր վրաս՝ իր պարունակած ամբողջ պատ­մությամբդ: Վաղնջական ստվերներ սահելով կանցնեինսալահատակին եզերքեն ու փոսոլոաներ կը ցոլային փո­ղոցի անոթի շներոլ աչքերոլն մեջ։ Բազուկներս երկարեցի՝ ղրկելու համար տարածությունը ու կուրծքս հանդիպեցավ պարտեզին երկաթե ցանկորմին։ Հետո խոշոր ու շառաչուն կաթիլներով անձրևը ուսերս սկսավ ծեծել։ Տեսա ու լսեցիր որ մեկը, որ աՕ էր՝ խուլ քրքիջով մը, ուր մեծ ու ողբեր­գական հուսահատություն մը կար, կը գթար վրաս։ Գոոա– լով ձայնս ձգեցի գետին ու նետեցի դեմքին ու ըսի.

— Ո՞վ ես ղուն։— Ես մարդ մը չեմ,— ըսավ հետ-մահոլ քաղցրությամբ

մը,— այլ բանաստեղծ մը, որ տարիներ առաջ խաոնվեցավ ջրեըուն կապույտ տրտմության։ Այս գիշեր հոգիս կարո– տահար ու անհանգիստ էր ու բարձրացա խորունկեն՝ հոգ– վո եղբայր մը որոնելու համար։ Երկար դեգերումներե հե­տո հասահատած կուզեի վերադառնալ մշտնջենական ղա­նիս, երբ ղան ներքին լսողությամբ զգացիր հետ-մահոլ ձայնս։ Զգոևշ, զգոևշ, ձայնիդ մեջ կը զգամ մահվան ան­ընկճելի ու արդար ծարավը։ Անբացատրելիռրեն մոտ ես ինձ, քանի որ կը հասկնաս անդրշիրիմյան լեզուս։ Ու զայ–

123

բույթդ, որ մատնիչ է, կը հայտնե հոգվույդ ալեկոծությունը։— 0" մեծ նվաստություն,— աղաղակեցի հուսատ, ղեմ–

քըս ծածկելով տանջահաը ձեռքերոա մեջ,— ահա մեկն եմ, ոը ինկած է մահվան որոգայթին մեջ ու կը լսե հավեր­ժական ու անուշ ջրերուն մելամաղձիկ նվագը։

Փախստական ու սարսափելի քայլերով կը սլատոեի գի­շերը ու տեղատարափը կռնակս կը ծեծեր։ Ու ձախ ոտքս ատելավառ արագությամբ մը կը հետապնդեր աջը, մինչև որ մութին և հուսահատության մեջեն լույսերը երևցան։ Ու լույսերը տաք էին, կնոջ մարմիններոլ սփս ոլ լույսերը աղ­վոր ու գաղջ վարշամակներոլ պես ծածկեցին մարմինս, որ շատ կը մսեր։ Բայց անոր ձայնը համառ ու մահապարտ քաղցրությամբ մը կը հետևեր ինձ ու ես ներքին լսողու­թյամբ, կարողությամբ մը, որ կապշեցներ զիս, կը զգայի զայն։

— Եկովր ինձ,— կըսեր ծածուկ ու թավշային գորովով մը։— Հասած ես այնպիսի ափունքի մը, ուրկե միայն հու­սահատության անկշռելի բեռով մը կարելի է առտվան վե­րադառնալ։ Դեմքդ սպիտակ է արդեն, մահվան ցնորական գեղեցկությամբդ, եկոևր ինձ բարերար ու վերջին անձնատ­վությամբ մը, կրտսեփ եղբայր։

Պռկունքներս դաժանությամբ խածի ոլ արյանս համը զիս վերադարձուց զգայարանքներոա, որ առողջ էին։ Վայ­րագ ատելությամբ մը զսպելով հուսահատությանս ու հո­գիս սեղմած բռունցքիս մեջ՝ ոտքս զարկի սալահատակին ու գոռալով ըսի, ապշության մատնելով գիշերը, որ խորին մեղսակցությամբ մը կունկնդրեր ինձ։

— Տենդն է միայն և ուրիշ ոչինչ։ Կըմբռնե՞ս, գեշ բուժ­ված ու գիշերային, գեշ բուժված ու դավադիր՝ տենդն է միայն և ոզփշ ոչինչ։

124

Բացարձակապես կարելի չ|է գունատ բաոերով, որ մտքի ազատություն են միայն, խեղդել փաոավոր ժայթքումը բո­ցի կտորին, որ հոգվույդ ավերակաց մեջեն կը վաոի կըր– կին, հանուն վերստին նորոգ գեղեցկության մը։

Բոլոր հրկիզումները իրապես զորեղ հոգիներեն ներս, բոլոր հրդեհները՝ իրապես մեծ ու հրաշալի քաղաքներում մեջ, իրենց տաք մոխիրին տակ՝ կարելի՞ է միթե, որ կը– րակի կտոր մը չձգեն, որ վաղը աոաջին բաոը պիտի ըլլա ստեղծագործության։

Իրական զրկվածներն ու աղքատները անոնք են, որ փլատակներում աոջև կը մնան պարտված, բեկուն ու տքր­տում՝ վերջացած մարմնով մը, ուր մահը իր բնակությունը հաստատած է, սպասելով անկարելի արքայության ժամուն։

Կարելի՞ է միթե որ որևէ ուրախություն, որևէ հրճվանք, որևէ հաղթական հաճույք կարենա հրացայտ վարդի պես բոցավառիլ, աոանց հրկիզման ու աոանց սպասումի։ Աոանց հողին ընդերքներեն, ստոյիկյանի մը երակներեն րոպե աո րոպե հոսող արյան նման մղվող ավիշին, որ խոնջ կը ձգե հավիտենական երկիրը, կարելի՞ է միթե որ գարունը ցայ– տե, պայթի ու ողողե մարգոց արտերն ու բնակության վայրերը։

Խավարեն պիտի բարձրանաս անընդհատ, կրակե նի­զակի մը պես վեր պիտի նետվիս, պիտի խրիս պողպատ­յա դաշույնի մը շեղբին պես մեոելներոլ անարյուն մար­միններում մեջ, խոր ու մեղսակից մաթին մեջ՝ լույսի բը– ո֊ունցքի մը նման պիտի պայթիս ու վերջին բջիջներովդ պիտի հրդեհի բոնվիս, նյարդներոլդ հետին թելերովդ պի­տի պրկվիս ու դնդերներոլ հրազեն կույտի մը նման պիտի նետվիս արգելքներում վրա։

Բացարձակապես կարելի է չէ այլապես ապրիլ։ Այս է տախտակը օրինաց, որ ստացար սրբազան լերան բար– ձունքեն։

125–

Կը կարծեի, որ անձրևը պիտի դադրի։ Դանդաղորեն ու անփութորեն կը մխրճեի գիշերվան մեջ, զգալով որ բա­րակ ու մոխրանման կաթիլները այսուհանդերձ կը թրջեին ուսերս։ Լույսերը նույնպես թրջած էին ու մելամաղձոտ հա­մառությամբ մը կը հսկեին քաղաքին ջղային ու հիվանդ քունը։ Երկարորեն քալեցի, կուրծքիս վրա գրկած փախուս­տի չքնաղ երազ մը ու բասնցքներուս մեջ անզոր զայրույթս, քանի որ կարելի չէր իրագործել զայն։

Ատիկա հունիսի գիշեր մըն էր։ Գիշերամոլիկ ուսանող­ներն անգամ վերադարձած էին իրենց թանկագին քոլնին, ծառերը ցուրտ էին ու անզգա և անձրևը կը լվար զանոնք։ Նստարանի մը վրա նստա ու արդարև անձրևը դադրեցափ Երկիրը մաքրված էր ու զվարթ շունչ մը կար միջոցին մեջ։ Կուզեի երգել գարնանային եղանակ մը, բայց մարմինս տխուր էր և անոթի։ Անդւսմներուս մեջ կար տարօրինակ ու մութ ծարավ մը, որ խորունկեն մութ հարվածներով կը բաբախեր:

Երկար ատեն մնացի հոդ, հուսալով որ աստղերը կը ծագին կրկին։ Բայց փչ, երկիրը միշտ թրջած էր ոլ մերթ ընդ մերթ ձեռքերոա վրա կաթիլներ կիյնային։ Քիչ հետո մեկնեցա իմ անկարելի ճամբորդոլթյանս համար։ Քառա­կուսի և ամբողջովին մետաղային կայարանի մը մեջ էի։ Ու կը սպասեի, որ երկաթոլղակառքերը խզվեին իրենց ար­մատեն, երբ թրջած աղջկան մը ձայնը զիս ծառուղիին վե– րադարձուց։

— Կուգա՞ս,— ըսավ սպասելով պատասխանի։Իր բարակ շրջազգեստը փակած էր կուրծքերոլն, որ

դեռ գեղեցիկ կը թվեին։ Աչքերուն մեջ վերջին շահոլ մը պզտիկ հույսը ծլեցավ ու նփողեցավ մեկեն։ Ընտանի ան­փութությամբ մը քովս նստավ ու հանկարծ ծոլնկեն քիչ մը վեր զիստը դպավ մարմնիս ու ցնցեց զիս։ Ու ասիկա քիչ մը զարմանալի էր, որովհետև ամիսներե իվեր հոգնած էիյ26

կյանքեն, կիներեն րս արյունս կըկին թունավորված էր բա­նաստեղծությամբ։

— Գեթ գլանիկ մը սւնիս անշուշտ,— ըսավ ծոլո ակ­նարկ մը նետելով վրաս ու հանկարծ ամբողջ ափովը հար­ված մը տալով զիստիս,— գլանիկ մը «անցոլր» ու ծխենբ։

— Լավ կընեիք, եթե ճամբանիդ շարունակեիք,— ըսի աոանց աչքերուն նայելու,— վեըը ոստիկաններ կերևան ու ինքնության թուղթս նորոգած չեմ։

— Բոլորղ կը նմանիք իրարու,— հարեց հմայաթափ,– ինչո՞վ պակաս եմ ձեզմե։ Աստծո արարածներեն մեկն ալ ես եմ։

— Ձեր տարրական հարգանքին պակասովը,— ըսի։—■ Որովհետև սկսաք կարծել, թե ղրամ չունիմ, ձեր արվես­տական քաղաքավար ութենեն անգամ կը հրաժարիք։ Ու ասիկա զարմանալի չէ՝ կին մըն եք...

Գլուխը կախեց կուրծքին վրա։ Ապուշ հայացքով մը կը նայեր սալահատակին։ Հետո երկարորեն նայեցավ դեմ­քիս։ Երեսը բրնձփոշի քսեց, վարսերը թոթվեց Ոլ շրթնե– րուն ներկը նորոգեց։

— Ծաոուղիին անկյունը բաց սրճարան մը կա, սուրճ մը վճարեցեք։ Սկաս մսիլ ու սենյակս ղեո հեոոլն է։

Լոությոլնս կը նեղեր զինքը։ Իր գիշերային թոչունի պզտիկ խելքովը կուզեր ըմբոնել հոգվոլյս ալեկոծությունը ու անշուշտ մեկու մը պետք ուներ դեռ տուն երթալե աոաջ։

— Որևէ հիվանդություն չունիմ,— հծծեց ծեծ կերած մանուկի ձայնով մը,— կուզե՞ք որ հետերնիղ գամ։

Զգալով որ կրնամ համաձայնիլ՝ բարձրացա ոլ արագ քայլերով սկաս հեոանալ։ Աստղերը կրկին ծագած էին ու միջոցին մեջ իրապես զվարթ էր հովին շունչը։ Գրեթե վա­զեց ետևես ու կեցուց զիս։ Կարծես պիտի արտասվեր իր կրած նվաստության պատճաոոփ Մինչ ես կը մտածեի թե՝

127

հակառակ տարածված կարծիքին* այս աղջիկները Աս դեո կրնան քնքուշ զգացումներ այգենալ։

— Ներողություն,— ըսավ իրապես տաք ձայնով մը,— մեր արհեստին պատճառով ի։ Մարդիկը հաճախորդ հա­մարելու սովորություն մը ունինք գրեթե բոլորս։ Նեըողրա– թյան՝ Եթե ձեզ վիրավորեցի։

— Ոչինչ,— ըսի աճապարանքով։— Ժ՜պտեցե՛ք ինձ,— ըսավ գրեթս աղաչսլող,— ու նկսք

սուրճ մը առնենք անկյունի սրճարանը–. Հետո ձեր սենյակը կերթանք։

եոսղաղոլթյամբ սկսա քալել, ինք ալ՝ քո վես ու հետըզ– հետե քաջալերվելով թևս մտավ։ Կնոջ տաք բուրում մը կը զարնվեր ռունգեր ուս ա կը զգայի իր գիրգ բազուկը կուրծքիս վրա։ Վայելւսչ ու մաքուր հագուստներ ուներ։ Զարմանալի էր որ «սալատակին վրա կաշխատեր»։

— Ո՞ւր կաշխատիք,— ըսի գրեթե ամչնալով։— Փողոց չեմ ելած դեռ, իրավունք ունիք։ Ու չեմ գի­

տեր ինչո՞ւ ձեզի խոսք ուղղեցի։ Գործերը գեշ են վեր­ջերս, պետք է ամեն հավանականության վարժվիլ։

Երբ սանդախներեն կը բարձրանայինք, արյունս կըր– կին աաքնալ սկսափ բայց հպարտությանս մեծ էր։ Ձա­խավեր շարժումներով կը պտտեինք սենյակին մեջ։ Ժամա­ցույց մը առավոտվան երկուքը զարկափ Հետո նստեցա սեղանին առջև ու սկսա ծխեր Կը լսեի իր հագուստներում շրշյունը և թափառիկ երգի կտոր մը, որ անկյունները կը դեգերեր։ Ետևես մոտեցավ ինձ ու վայրկյան մը զգացի իր շնչառությունը։ Կուզեր խոսիլ անշուշտ, մինչ ես ամեն գը– նով կուզեի ընթերցումի մը խորը ընկղմիր Խաղաղությամբ անկողին մտավ ու հետո ամեն ինչ լռեց սենյակիս մեջ։

Պատուհանը բացի ու կսթնեցա բազրիքին։ Երկինքը կապույտ էր ու աստղածորան; ժամը կը սահեր ապշեցու­ցիչ դյուրությամբ մը ու հիշատակները հարդի շյուղերու 128

պես կը թափեին վրաս։ Անափ րս քաղցը գիշեր մըն էր, մեկը այն գիշերներեն, ար մարդ մը մրանա իր տաժանելի ներկան ու արբեցումով կը սուզի լասթյան խորը։ Առա­վոտը եկավ զիս համբուրեց աչքերոա վրա, տաք արև մը ողողած էր սենյակս ու անկողնիս մեջ փողոցի աղջկան դեմքը՝ մա նուկի մը քաղցր դիմագծերը ուներ։ Զգուշու­թյամբ մոտեցա անկողնին ու իր տամուկ բերանը համ­բուրեցի։ Աչքերը բացավ ու երկարորեն նայեցավ դեմքիս։

— Անունդ ի՞նչ է,— ըսավ նորազարթ գորովով մը,— իմինս Ժերմեն է։ Եկոևր քիչ մը քնացիր...

... Հաջորդ իրիկունը, շարժանկարի սրահի մը մեջ, ուր միայն բանվորներ ոլ բանվորուհիներ կային, հանդիպեցա անիշխանական ու ծեր աշխատավորի մը։ Բարձրաձայն խորհրդածություններ կըներ ու երբ աչքերոա մեջ աղոտ մեղսակցություն մը նշմաըեց, զգացի որ սիրտը կը բաբա– խե նոր բարեկամ մը գտնողի ազնիվ ջերմությամբ։ Հետո այլևս կարևոր չէր հեռանկարը։ Անգլիական ազնվապետա­կան պարտեզի մը մեջ, մեծ, ջլապիրկ ոլ հանդիսավոր բարակ մը լրջությամբ կը շրջագայեը։ Մինչ իր տիրուհին, համակ սպիտակ հագած, ծիրանի կամ ոսկեշառայլ գոր– գինաներու քով, կօրորեր որևէ փցուն տխրության մը։

Բացարձակապես ծիծաղելի էր այժմ այդ տեսարանը, որովհետև մեկեն խզվեցավ մեր ուշադրությունը և գաղա­փարները արքայական զորությամբ մը գրավեցին իրենց տեղը, վանելով քաղքենի դիպախաղի մը աոթած չնչին հուզումը։

Երբ ժապավենը վերջացավ, միասին ու քով քովի սկը– սանք իջնել ծառուղին։ Երջանիկ էի այս անակնկալ ու նո­րածագ բարեկամությամբը ու կը մտածեի՝ որ ինչ ալ պա­տահի մարդու մը կյանքին մեջ, ոչինչ կրնա ընդմիշտ շի­ջել սիրո կրակը, որ ապրող էակները անընկճելի մղումով մը կը մոտեցնե իրարու։

1299 —3

— Եկեք գինի մը աոնենք,— ըսավ ծեք անիշխանա­կանը,— վաղը կիրակի է։

Հազիվ նստած կապելայի մը սեղանին աոջև՝ մեը բա­րեկամությանը աըղեն իը անցյալը աներ։ Իր աղեբեկ* գը– լախը շարժելով կը խոսեր հեղափոխության մասին ու ամեն ինչ եղբայրությամբ թաթխված կը թվեր շուրջը։ Վերադար­ձող զույգեր հապճեպով կերթային քանի կամ սիրո, պա­տանիներ կը ճչային՝ վազելով իրարու ետևե։ Բազմաթիվ անգամներ սպասյակը գնաց ու եկավ և դեո մեր ուրախու­թյունը ամբողջ էր։ Վերջին հաճախորդին հետ ելանք ա զորությամբ ձեոք տվինք իրարու։ Կը զգայի թե ամիսներն իվեր երբեք այդքան երջանիկ չէի եղած։ Նստարանի մը վրա նստա ու երկարորեն նայեցա աստղերուն, որ կարծես ձեււքերոա վրա կը թափեին։

Այդ գեշ ձմրան ընթացքին էր, մեր հեոավոր երկրին մեջ, երբ հանկարծ մեկ ֊երկու օրվան համար օդը մեղմացավ։ Գաղջ ու անուշ լույս մը օծեց այդ աղքատ ոլ զուրկ քա­ղաքը։ Մարդոց աչքերուն խորը գարնան ծիլեր երսցան։ Մանուկներու ձայներում մեջ երկիրը զվարթությամբ կա­լար։

Ընկերներով պտույտի ելած էինք, երբ հանդիպեցանք բարակ ջրի մը, զոր մարդ կը վարաներ աոու կոչել։ Բայց հեծկլտալեն, լալեն կը վազեր այդ ջուրը Ա ծառերոլ կմախք­ները, սպիտակ բուհերը դողահար ցարասիներոլ՝ կը սրսը– փային իր կապտանուշ մթության մեջ։ Հիմա տարիներ հե­տո անկարելի է մոոնալ այդ ջրի երիզը։

Կրնաս զարմանալ, այսպես է սակայն։

* աղեբեկ— ալեհեր130

Բարակ ու տրտում ջրի երիզ մըն էր միայն, ոլրիշ ո– չինչ՝ զոր մարդ կը վարաներ աոոլ կոչել ըսի։ Բայց ինչո՞ւ համար ահա անցյալ օր ան սկսավ երգել ձայնիս մեջ. կար­ծես թե մեկը կալար կոկորդս իվար, կարծես թե դավաճա­նած էի շատ թանկագին ու ստուգորեն սրբազան գաղա­փարի մը ու կը հանդիմաներ զիս։ Ու ես կուզեի ըսել որ ոչ, արժանի չէի այդ խստության, քանի որ տարիներն ի– վեր մեկը եղա, որ հավատարիմ է իր արյան։

Շատ երիտասարդ՝ ճանչցա ցավագին դաոնոլթյամբ մը անսսլաո տաոապանքն ու հրկիզումը անհագ հեշտության։ Երբեք չպիտի կրնաս զգալ, թե որքան մերձ եմ մահվան, գարնան աոաջին օրերոլն։

Ահա կրնաս ճանչնալ հիշատակներոլս մեջեն արևելյան այդ ճերմակ ու մեծ քաղաքը, գորշ ու սւգիտակ քարերով, մերթ փոշեթաթախ բայց ջերմ ու բաբախուն՝ իր սիրո նը– վիրված աղջիկներով ու ճակատագրապաշտությամբ։ Քա­ղաքը, որ կարծես կը հասներ անապատին իր աղկաղկ ե– զերքներով։

Մեծ ու զով պարտեզներ կային, խեղդված խաղաղու­թյամբ, ծաղկահեղց պատեր կային որ կրնային փլիլ կար­ծես, կային քաղցր ու նրբորեն ցավագին երգեր՝ փշուր– փշոլր հորերան մեջ, փշոլր-փշոլր՝ վայրի անապատական­ներ ու տենդահար բերաններում վրա։ Հետո այդ ջուրը կար՝ պղտոր ու դանդաղաշարժ, այդ ջուրը տաք ու ծանր, որ կը հոսեր անբերրի արտերեն խուլ աղմուկով մը, հազիվ թըր– ջելով իր եզերքները։

Երբեմն դեղին ու տաք ճամբաներում վրա, որ կը խը– բեին հավիտենական անապատին մեջ, կերևային դարա­վոր ու վիթխարի աղտերու համբերատար ու գորշ մարմին–

ներ։ Իրենց ընթացքին մեջ՝ վեհափառ ու տխուր, իըենց նայվածքին մեջ՝ թրջած տխրությամբ ու ծույլ միաժամա­նակ, կար Արևելքի ամբողջ ողբերգությունը։

Պահեր կային հինավուրց ւգատերոլն տակ, էրբ քոլն– քերուդ վրա կը զգայիր ջղային ոլ սրընթաց նժույգներոէ դոփյունը, մահվան ու արյան ծարավը՝ հարավային դաժան ցեղերու, որ գիտեին տրտում գեղեցկությունը կնոջ մը մարմ­նին ու բարբարոս ուրախությունը արյան խնջույքի մը։ Այդ­պես քաղաք մըն էր ատիկա։

Հայնժամ դուրս կելլեինք անծայր, անեզր գիշերամու­տին մեջ, աղքատորեն հագված, տրտմորեն ու աղքատո­րեն երիտասարդ, ոտաբոլգիկ։ Աղտոտ ու ազատ շներ՝ սի­րահեղց ու անոթի, կլափներնին կափկափելեն կը հաչեին կախարդ լուսնին։ Լուսնահմա մանուկներ հավերժ փակ կո­պերով կարտասվեին հավիտենական տխրությունը մեծ մա­թին։ Մեր երիկամունքներով մեջ ևս քաղցե ու հոաահա– տոլթենե շներ կը հաչեին։ Կին մը որ արևելյան մութ հա­գուստներ ու մեջ կը շարժեր մարմնին վարի մասը, կը խեն­թեցներ զիս սիրով։ Ընդարձակ ու մութ տխրություն մը, երկնաքարի պես ծանր ու հեղձուցիչ՝ անփարատելի խա­վարի նման, կը ճնշեր մեզ ու կը մղեր խոր գիշերվան գիր– կը։

Կըմբռնեի, կը հավաստեմ ձեզ, այդքան երիտասարդ ամբողջ սատական անգթությունը արևելյան բարբարոս ու ծեր արքաներու կամ ավատապետներու, որ սպիտակ կնոջ մարմիններ կը խարազանեն պատմելու համար դարավոր իգությունը։ Կը պառկեի հուսահատությամբ՝ ջերմ ա խան­դավառ հողին վրա, արտասվելով կատաղոլթենես, մռմը– ռալով ակռաներոա մեջեն անորոշ ու գեշ բառեր։ Վկա ա– ըարչությունը՝ իրավունք չունեին փողոցներեն այդպես ի– գությամբ անցնելու այդ աղվոր վիները, քանի որ նոր ար–

132

բանքի հասած տղաք կային, սիրո ծածուկ ծարավով, իրենց ճամփան վրա–.

Ծանր էին, արևելյան, նեղ ու երկաթապատ էին դոնե­րը և խորունկ փողոցներում մեջ կրկին լուսնկա կար, ծո­րուն՝ ինչպես հին երգ, տխուր ու քաղցր՝ հին վշտի նման, հին սիրո նման։ Դուո մը կը բացվեր թանձր աղմուկով մը իր ծխնիներում վրա ու կը տեսնվեր ներքին բակը՝ լուռ, ընդարձակ ու զով։ Տաք ու գեղեցիկ ծաղիկները կը ծած­կեին պատերն ու կը հոտավետեին գիշերը։ Ձայնի կտոր– ներ կը զարնվեին առողջ ուրախությամբ մը մեր գունատ երեսներուն։ Հանկարծ նրբանցքե մը կը սահեր կնոջ խը– ռովիչ ստվեր մը ու ամեն ինչ կը դառնար հուզիչ, ողբեր­գական։ Գիշերն ու երևակայությունը դավադրաբար կը մեղ­սակցեին։

Կը ճանչնաս գուցե այծտերևի ծաղիկներուն խորաթա­փանց ու նույն ատեն նուրբ, աղու, անգայտ բուրումը։ Ման­կությանս պատերուն վրա դեռ այդ ծաղիկները կը դող֊ դըղան գունատ սպիտակությամբ մը, կը մսին իրիկվան հո­վեն ու կը թրթռան։ Սիրո Երգ մը դաշունահար կըներ լռու­թյունը։ Ու երակներս կը պայթեին կարծես արյանս հա– մախռնումեն, կուռեին սիրո բռնակալ ու անագորույն ծա­րավեն։ Ու տաք արյունը՝ անհույս սիրո համար սպաննված տղա մը՝ ինձ կը թվեր քաղցր, բարերար ու անհրաժեշտ։

Բայց օր մը կին մը խոսեցավ ինձ ազնիվ քաղցրությամբ.– Իր ձայնը անուշ էր հին գինիի, վաղուց մոռացված երջան­կության նման, որ կը վերհիշես։ Իր սպիտակ ձեռքով գրգ­վեց խառնակ մազերս։ Ու ամեն ինչ թվեցավ խաղաղ, մեղմ ու անդորրավետ։

Հոս ևս այդպես է գարունը։ Մայիսին՝ լիկեոն գացող տղաք կան, որ հանկարծորեն կարթննան ի սեր Ոլ ձայ– ներնին կը պղտորի խառն գինիի նման։ Կան կիներ, որ կանցնին իգությամբ, որ կը շարժեն գիտուն շվատյոլթյամբ

մը էտենց մարմինները, որ խստակենցաղ չեն ու ժուժկալ քալվածք մը չունին։ Կը զգա, կը հպի կարծես մարդ իրենց մերկ մարմիններում, թեթև ու բաց շրջազգեստներոլն տա– կեն, զորս իրենց նվիրվելու համար այնքան վատություն­ներ ըրած են արուները։

Դան ևս այդպես կը քալեիր փողոցներեն, սիրելիս; Ա– տոր համար երբեմն կը հապաղեի, տեսնելու համար մար­մինդ՝ երբ կը քալեիր։ Հետո օր մը հասկ ցար զիս ու ա չ­քերդ գրեթե թրջվեցան ուրախութենեդ, հապճեպով մտար թևս ու իգությամբ փսփսացիր. «Նայե աչքերոա, տես այս օր որքան երջանիկ եմ»։

Երբեք կարելի չէ մոռնալ այդ արևելյան գյուղերում տաք քարերը։ Հավիտենական, ջերմ ու խանդավաո բան մը կար պատերուն շուրջ։ Դեմքերը թուխ էին, կարծես տոսախենիի մեջ կարված, խիստ կարծր։ Աչքեր կային, որ հանկարծ երկաթի խուլ փայլատակումներով կը պաստեին։ Ակնարկ­ներ որ սուրի շեղբերու պես կը խրեին հոգփսյդ խորը։ Դա– զաններու, հայրատ ու վատշվեր կանանց իգության ու մըշ– տընջենական բանաստեղծության և ւսոողջ վայրագության խաոնուրդ բան մըն էր մարդը։ Ու մարդը հոդ սարսափելի ու գեղեցիկ էր։

Հետո կար անկորնչելի, վաղնջական, անհաշվելի ժա­մանակը։ Լասավորչի մագաղաթյա աջը լոկ հիշատակ մըն էր։ Միայն հայոց լեզուն էր, որ քարերում մեջեն ու քարե­րում վրա մաշելով, զարմանալի վախով մը կը կարկաչեր, կը վազեր կարկաչելեն ու կը կորսվեր ավազի անակւ տա­րածության ց մեջ։

... Կարթննայինք լույսի ծագումեն երկու-երեք ժամ ա–։ ոաջ՝ անասունները կերակրելա և ջուրի տանելու համար*,ա

Ամրան սկիզբները գիշերները զով էին։ Վերի ւսրւոևաննե– ըեն հովը կուգաը ու շնչաբեկ կը սպառեր՝ զարնվելով ծա– ոերուն։ Առաջին արթնցողը կիցով լար կատար մյոաներուն ու դողալով դուրս կելլեինք մարագեն։ Քունը կը հոսեր մեր աչքերեն։ Ընկեր մը ծածկելու համար մարմնին դոդը՝ լռու­թյունը կը խզեր երգի կտոր մը ձգելով գետին։ Աստղերը կիյնային մեր աչքեըոլն խորը ու միջատներոլ նման կը խեղդվեին։

Տասնըհինգ տարեկան էի այն տարին ու քունը կը սի­րեի՝ սպիտակ նաշիհի պես։ Երբեմն գթալով երիտասար­դությանս՝ զիս հանգիստ կը ձգեին, բայց կը զգայի մյաս– ներուն զարթոնքը ու խղճի խայթը կը պղտորեր քունս։

Հետո բակ կը վերադառնայինք ու լոլսնի լայլփն տակ կը մաքրեինք քաջ ու պարարտ եզներուն դունչերը, կը խո– զանսւկեինք գավակները՝ կապ՜ալառաին գեշ ու շխ հայաց– քեն անընդհատ վախնալով։ Անոր ծամածուռ բերնին վրա սրբապղծությանը պատրաստ էր միշտ իր գեշ համով թու­նավորելու մեր արյունը։ Մեր հայրերուն վիրավոր հոգին ու մեր մայրեըուն տրտում պատիվը ամեն վայրկյան կրնային անսղպվիլ այդ աղտեղի բերնեն, որ կպաղիի կը նմանեը։

Երբ կրկին կերկննայինք դեգերուն վրա, կարճ մրափի մը համար՝ մեզմե մեկը կը հայհոյեր Ա կամ կը հիշեր կը– նոջ մը սպիտակ մարմինը, քաղցր՝ սպիտակ նաշիհի պես, քաղցր՝ քանի նման։ Քանի մը վայրկյան հետո սակայն՝ խոնջենքը կը հաղթեր մեր դալար երիտասարդության։

Ու այսպես բազմաթիվ գիշերներ կը նմանեին իրարու։

Մանր, հինցած դրամի կտորներոլ պես՝ եթե հեղափո­խությանը կը մաշի Լատինական թաղի սրճարաններան, սեղաններում, սալահատակներում վրա, եթե շվայտ ու ար֊

135

դեն պարտված ոաանողներու շրթներեԸ ան փշրված կիյ­նա գետին՝ ծեր ու թշվառ բաոերոլ պես, եթե գեշ օրերու մոխիրին տակ իր գեղեցկությունը կը գունատի ու կը վե­րածվի այդ մեծ եղելությունը սրբապղծված մեոելի մը, հան­ցավո՞ր եմ միթե ես՝ տակավին զայն հրացայտ դրոշակի մը պես ուսիս վրա կրելուս համար։

Անուշաբույր, համեղ հացի պես հագեցավ անոթությունս իրմով, երբ շատ երիտասարդ էի ու այժմ պատվանդան է ան, որուն վրա կեցած՝ կրնամ աոողջ խնդուքով մը հեգնել ւիողոցներեն ոոլնգերը ցցած վազող բազմության խուճա– պահար արշավն ու սեոային խելագար տենդը։

Եթե անցնող մեկուն ուսերը թոթվեմ ու պոռալով հարց­նեմ իրեն. «Ո՞վ ես դուն»։ Ու եթե ան պատասխանն թե՝ մյոաներուն նման մարդ մըն ,է, որ տան կը վերադառնա, պիտի ըսեմ՝ ձայնիս մեջ սարսափելի ու ազնիվ հպարտու­թյամբ մը. «Ո՞ւր է պատվանդանդ»։ Ունայնությունը ավար­տող ու հին մարդոց մոտ է լոկ։ Ունայնությունը՝ պատաս­խանի մը պիտի վերածեմ միայն ծաղրելոլ համար ընթա­ցիկ Աստվածն ու իր հավերժությունը։

Կարմիր ու հրացայտ՝ հանուն ազատության թափված գաղջ արյան նման, կարմիր՝ սև տարածոլթյանց և տարի­ներ ու մառախուղին դեմ ալեծածան մեր դրոշին պես, կար­միր ու վայրագ՝ սրբազան ու նվիրական զայրույթի պես, որ պետք է շաոաչե թշնամիին անարի կողերոլն վրա, մեր աչքերը կարմիր պետք է տեսնեն այժմ՝ ինչպես ջղուտ, սրընթաց ու գեղեցիկ աչքերով ցուլը, որ կը խոյանա պըրկ– վս4ծ իր ամբողջ մարմնով, սև ու ջլաձիգ, կարմիր պաս­տառին վրա։

Կարմիր՝ բունծ մը, գուղձ մը, ափ մը արյունաթաթավ136

հողին պես բանաստեղծին, թրջած՝ վաղաժամ մեոած մա­նածներ ու արյամբ, թրջած ա գեղեցկորեն տխուր՝ անուշ արտասուքովդ դստերց հայոց ու նրբիրան, սևաչյա աղջիկ– ներուն, կարմիր՝ ինչպես նորածագ ու քրքում առավոտը ցո­ղաթաթախ լերանց ու սարերուն հայոց, մեր աչքերը կար­միր պետք է տեսնեն այժմ, որպեսզի խաղաղությամբ նըն– ջեն մեռելները աստ ու անդ, հայրենի կիրճերոլ և նժդեհ ու կիզիչ անապատներու մեջ։

Ու այժմ այս է մեռելներուն արդար իրավունքը մեր ար­յան վրա, որ տարիներե իվեր ծուլությամբ ու վատությամբ կը հոսի մեր սև երակ ներուն մեջ, մեր դեռ հիվանդ ու պըղ– տոր արյան վրա, որ չճանչցավ զվարթ ու հանդարտ քա­ջությունը արի մարդոց արյան, որ թանձրացավ աղտեղի հեղուկի մը պես՝ լպիրշ շվայտությամբ, փողոցային հեշտա­սիրությամբ ու տրտում սնոլնդներով, մեր արյան, որ կը կրե հեղգ ու ստոր երկյուղով մրուրը դարերոլ անարգ ստըր– կության։

Պետք է այժմ մաքրել մեր արյունը։Հայո՛ց ազգ, որ կը կողկողաս վատ լացովը ջրերոլն

վրա հակած ուռիներուն, որ կը դողդղաս ճակատագրիդ անափ ավազուտներոլն դիմաց, հայոց ազգ, ո՞ւր է վաղեմի և ոսկեփրփուր, արդար ու մաքուր արյունդ։ Արյունդ՝ որ կը խայտար ինչպես գողթան գինի, ինչպես թարմ ու տաք քաղցու՝ զավակ ներադ բորբ ու խստորեն թուխ մարմիննե– րուն մեջ, որ կը հորդեր ջերմ ու ուրախ ցայտքով, երբ կեր– թայիր մարտի ասիական հորդաներոլն և արևմտյան չարա­խինդ ու շահախնդիր բանակներան դեմ, որ կը ցայտեր լեռնական ուղխինահոս ու զորեղ ջրի նիզակներոլն պես՝ արքաներադ, ասպետներուդ և շինական մարտիկներուդ հո­ղագույն ու բերրի կողերեն, արյունդ՝ որ ջերմ էր, մաքուր և արդար, մաքրությամբդ քոլ պտուղներոլդ գինիին, ո՞ւր է այժմ։

Դարերու անարգ լուծը պղտորեց անոր զորեղ ու ջինջ ցայտքը։ Իր տաք ու զվարթ քաջության խառնվեցավ ստըր– կաթյան թույնը։ Մինչև Պոնտոս ոլ Կապադովկիա, մինչև հեոավոր ափունքը կապույտ Թրակիո՝ աստիճանաբար իր մեջ մզվեցավ մեկուն խենեշ ա լպիրշ իգությունը և մյուսին անարի վախը։ Բյուզանդիոնի մեջ պղտորեցիր զայն պա­լատական հտպիտներու, հանդիսավոր ոլ արքայական ա– պուշներու, հիվանդ կայսրերու և պերճաղիճներոլ ջրախա֊ ոըն, ճերմակ ու ախտավարակ արյամբ, դաշտային Կիլի– կիո և Իկոնիո անբերրի տափերան վրա, ուր քաղաքները կը նմանեին մահմետական գերեզմաննոցներու՝ անոր խառ– նըվեցավ պղերգ ու աղտոտ ծուլությունը իսլամ խուժանին, որ միայն ոռնալ գիտեր կիներու սպիտակ մարմիններուն շուրջը և իր մարմինը պարարտացնել չարքաշ ազգաց ար­յամբ։

ՀայւՀց ազգ, ո՞ւր է այժմ վաղեմի զավակ ներոլդ արյան քաղցր ու տաք ուշը։ Ատրպատականի և Պարսկաստանի պարտեզներան մեջ, ուր կը հոսեր գինով հեշտությամբ Հաֆըզի և էսայյամի քաղցրորեն հոաալքող ա տրտմորեն պատրանաթափ երգը, ինչպես գինին, որ տարիներոլ ըն­թացքին կը թափանցե արբեցողներոլ ջղային դրության և հոգվույն մեջ՝ ուժաթափ ընելով արի մարդը րս զայն վե­րածելով հարափոփոխ էգի, քոլ արյունդ ալ դանդաղու­թյամբ ու չեզոքությամբ կրեց Արևելքի անայլայլ, հորան­ջող ու գեշ թույնը։ Ձայնիդ մեջ իր երկարաձիգ ա ծույլ լա­ցով երգեց պարսիկ ապասերած լեզուն, շարժումներոլդ մեջ նստավ ծանրաշարժ ու հավիտենականությունը անփառու­նակ կերպով հեգնող տոթ միջօրեն ու նայվածքիդ աղվոր ու սև շողը վերածվեցավ աղոտ ու անորոշ ակնարկի, հա– յոփ ազգ իմ։

Այօմ հարկ է մաքրել արյունդ ու ասիկա մեռելներոլն արդար իրավունքն է ողջերուն վրա։ Ու այժմ հարկ է վե–

րադարձնել քեզի քու սկզբնական ու հավերժորեն գեղեցիկ ու ստույգ ջերմությունդ։ Քեզի պետք է նվիրել կրկին՝ քու աոաջին ու քաղցր շնորհդ, հայոկ արյուն, արդափ գինի։

Դոկն որ վեհափաո ու տերունական գնացքով մը կը կարկաչեիր, ի խնդիր բարձունքներոլ հավիտենական ու անհեղլի գեղեցկության, ի խորոց սրտի և հայոց դարավոր պատմության խորեն՝ մեծ Նարեկացիին ջինջ երակներուն մեջ, դորւն որ կերգեիր անզուգական ու եզակի ջերմությամբ հայոց սպարապետներու, քաջերոլ, բդեշխներոլ և զորա– կաններու սրտին մեջ, դոկն որ քնքուշ ու մեղմ ձայնով մը սահեցար գՆսցիթ, մնջեցիր ու կորսվեցար Քուչակի անուշ տաղերուն մեջ, հայու արյուն, ո՞ւր ես այժմ, ո՞ւր ես։

Ո՞ր տիղմին, ո՞ր ավազուտին, ո՞ր աղտեղի մրուրներում մեջ խրեցար, արյոկնդ իմ։

Դոկն որ վրնջեցիր աոողջ ու քաջ աղմուկով մը նույ­նիսկ մեծ հայոց անկումեն հետո, Կիլիկիո դարավանդներում վրա՝ Ռուբինյանց երկաթե երակներուն մեջ կամ Սյունյաց աշխարհի արի մարդոց սրունքներն իվար, դոկն որ լիովին կերգեիր վսեմ բանաստեղծություն ու հայրենի գորով, ևա– րենացիի աներկրորդ մատյանին մեջ, դոկն որ հոսեցար սրբազան շռայլությամբ մը, ինչպես նվիրական սիրով կը պատմե մեծ Եղիշեն, Ավարայրի դաշտին մեջ, որ կարոտով կը թրջեիր զվարակներա* ուղեղով սնած փափկասուն հայ տիկիններու մարմինները, հայու արյուն՝ որ իմաստություն էիր ու գիտություն Ս. Մեսրոպի ձեոքերուն վրա ու աոաջին վանկ բարբառին հայոց, ո՞ւր է երգդ այժմ։

Կուրի ափերուն վրա և հյուսիսի արձակադաշտերոլն մեջ քու ապօրեն զավակներդ քեզ ծախու հանեցին քանի մը ապարանքներու և չնչին հարստությանը համար, որ առա­ջին հեղափոխական ալիքին առջև ընդվայր փլավ։ Ո՞ւր էիր

* զվարակ— արջառ

ա

դան, կարելի՞ էր միթե զգալ քեզ Տփղիսի փողոցներում մեջ, ար խաոնված էիր հյուսիսականաց, վրաց և ուրիշնե– րա արյամբ։

Ազգ իմ վտարանդի, տրտում ազգ իմ, քոլ հեղափոխա­կան ղեկավարներուդ արյան մեջ իսկ թույլ տվիր որ սսլրդի օտարոտի ու տարբեր կշռույթը պղտոր արյանց։ Հյուսիսի երազական հուլության ու հիվանդ զգայավարաթյան հետ խաոնվեցավ անոնց արյան քաղքենի կենցաղի, ծույլ հեշ­տասիրության, անարի մենատիրության ու փոքրոգի բըո– նության վատթար ախտը։ Հյուսիսն ու հարավը մտան ա– նարգել մանուկներուդ մարմնին մեջ և օտար էգերոլ տա– րահունչ ձայնը խեղդեց հայոց քաղցրահունչ լեզվին անուշ երգը զավակներուդ կոկորդին մեջ, սժզգ իմ հայոց։

Այժմ հարկ է մաքրել քեզ՝ հայոց արյուն, այժմ հարկ է վերադարձնել քեզի մեոելներուն արդար իրավունքը։ Կըր– կին պետք է որ հնչես քու հարազատ տրոփյունովդ մեր քուն­քերում վրա ու բազկերակներուն մեջ մեր մանուկներում, պետք է որ երգես քու կամրջընկեց գետերադ աղմուկով, պետք է որ դրողես արագավազ երիվար ներոլ սմբակ ներուն ձայնով, պետք է որ դաշն ձայնով եղանակես՝ ինչպես կույ­սերը հայոց առավոտյան աղբյուր ներուն առջև ու հնչես, խայտաս ու զվարթանաս, երգես ու տևես հավերժորեն, քաղցր արյունդ իմ, գողթան գինի։

Ուրեմն արթնցիր այլևս՝ հրացայտ ու քաղցրակայլակ, ուրեմն ցայտե վրիժառու և զվարթ հպարտությամբ, որպես­զի վաղը թափիս հայրենի անդերոլն վրա, ոռոգես քոլ ար­դար ջերմությամբդ մեր հողն ու արտերը բերրի, որպեսզի շռայլությամբ հեղուս քու սրբազան ոգիդ հայոց ակոսներուն մեջ, մինչև որ ազատության մրրիկը խլե ոլ տանի մեզ մահվան ու մեր հավերժական հանգիստին։

340

Կապույտ ու տաք կղզիներեն այս զարհուրելի քաղաքին փողոցներան մեջ մոլորած աղջիկ մը կար քովի սեղանը, որ քիչ մնաց տղա մը ափերում մեջ պիտի արտասվեր։ Կըսեր թե սենյակները ցուրտ են և անհրապույր, գրքերը շատ կը նմանին իրարու, եթե հատ մը կարդաս՝ կըսեր թավշյա խուլ ձայնով մը, որ հարավի ծանր հովի մը պես կը քսվեր իր սաթե մորթին, հոգիդ կը հագենա բոլոր բա– ոերեն։ Տղոց աչքերում խորը միշտ արու կա, կըսեր, որ ծարավի է աղջիկներու անուշ արյան, անկողինները աոա­ջին անգամեն հետո կը նմանին, կըսեր, մահվան պատգա­րակի։ Մորս կուրծքը այլևս չորցած է, կըսեր, որովհետև տաք երկրի կանխահաս կին մը ըլլալե հետո՝ այժմ կը նը– մանի անպտուղ ու անավիշ ծաոի մը։ Ու գազանները, որ հրավառ աչքեր ունին մեր կղզիներու մաթին մեջ, ոլր օվ­կիանոսը կը մոնչե, արգելափակ են այս քաղաքին երկա­թե ցանկորմերում ետին։

Չկարծեք, որ զարմանալի է ասիկա։ Այս քաղաքին մեջ պզտիկ ու դյուրին թվող աղջիկներ կան, որ կըսեն այս խոսքերը։ Ու տղան կը մտածեր, որ եթե այս խոլ աղջկան սիրականը վերադառնա՝ վարդերը կրկին կը ծլին ցանկա– պատներան վրա ու իր անկողինը վերստին կողողվի ամ­րան տաք բույրերով։ Միայն երկու սրունքները պիտի բա­նա ու ընդունի հավերժական արուն։

Սխալ ես, սխալ։ Քոլ աժան գիտությունդ չի կրնար պա­տասխանել այդ տրտմության։ Միայն արարչությունը կրնա հրդեհել այդ մարմինը՝ զայն վերստին բեղմնավորելու, հա­մար։

Ու աղջիկը լռեց։ Երբ իր աչքերում նայեցա, արտասուքի կաթիլներ սպիտակ պուտերոլ պես ծլեցան բիբերում վրա։ Զգա՞ց արդյոք, որ խնչ որ գեղեցիկ է, այդ տրտմության բեռը կրելն է իր ողորկ ու աղվոր ոաերուն վրա։ Այր է միայն գեղեցիկը։

Որչ արհավիրքն էր, ցուրտ ու անոպա սարսափը, որ կոտրած էր հայոց վաղեմի ժողովրդին ողնահարը՝ արդեն ծոած դարերու անարգ գերութենե, փչ մերձ ու հավանա­կան, կարելի ու ցողաթուրմ ուրախության մը հույսը, ոքչ ալ՝ այդ կրնամ վստահաբար պնդել հիմա, դյուրին ու հա­ճելի կյանքի մը մեղապարտ ծարավը, քանի որ ճաշակն ու փորձառությունը չունեինք ատոր, այդքան երիտասարդ ու քանի՜սն անզեն և տակավին ամբողջական՝ կյանքին դի­մաց, որչ ալ անորոշ ու անգութ անոթությունն էր սիրո, ա– նողոք պապակը սպիտակ կիներոլ մարմիններոլն, որ թեր նաշիհ են տերունական և թե լքումի սև հաց, քանի որ տա­կավին աղոտորեն կը զգայինք լոկ անհնարին իգությունը հանցանքի ու անօրինությանց այդ փխրուն անոթներուն,— այլ հզոր, անպարտելի, անզսպելի զգացում մը, որ մեզ դուրս կը մղեր այդ դարավոր հողերեն, ձգելով հոդ տըրտ– մաթաթախ հայրենիքը՝ խեղդված իր անափ ու զանգվածա­յին թշվաոության մեջ, կողկողալով, լալով, արյունազուրկ ըլլալով։

Ու այդ զգացումը անխոստվանելի, աններելի, զարհու­րելի բան մըն էր, որմե հարկ է ամչնալ այդօր։ Կտրելե հետո ամբողջ Փոքր-Ասիան, հետո դժպհի ու քինախնդիր Սև ծովը՝ խոլ ու սրտաոուչ արշավ մըն էր մերինը, դեպի կորուսյալ Հայրենիքը։ Ու հանկարծ զգացինք, որ ետև ձը– գած էինք զայն, որ ան հո'0 էր՝ օտար աւիերա վրա, ան՝ նժդեհ այլ առավելագույն հայրենիքը, ան՝ որուն տխուր դի­մաստվերը դեո արտակարգորեն ջերմ էր, տոհմիկ, հնա­վանդ ու շատ սիրելի։

Ու ինչ որ կը մնար վաղեմի ա խոպան, այլ այնքան հուզիչ այդ երկրին մեջ, որուն մեն-մի բունծին համար ար­ժան ու վայել էր, որ մեզմե յուրաքանչյուրը պարպեր շը– 142

ոայլաթյամբ իր երակներուն արյունը՝ վտ|ոո ու տժգոլնած բան մըն էր, աղոտ ու խարխալ հիշատակ մը։ Ու պզտիկ վատեըու պես, որ էինք անշուշտ, կռնակ դարձուցինք այդ վաղնջական լեոներուն, մեր եըկրին ու իր կամրջընկեց գե– տերուն՝ վերագտնելու համար կորուսյալ հայրենիքը։

Դժվար ու դաժան է, կըմբռնեմ այժմ, կշռել հոգին ու ամբողջ ողբերգությունը հինավուրց Բյուզանդիոնի մեջ ի հայրենի ամբողջական սեր մեծցած ծեր ու տրտում մար­դու մը, որան սիրտը կը դողա լքված բանի մը պես՝ նախ­նյաց լեզվին մեկ մագաղաթյա բառին եզերքը,— այդ ամ– բողջ խեղաթյուրված ու նվազագույն հայրենիքին դիմաց։

Ուրեմն հարկ է ներել մեզի, մեզի, որ անարի ու ապա­բախտ զավակները եղանք այդ մարգոց, որ այնքան հու– զիչ ու վավերական էին և որոնց ամբողջ կյանքը հուսա­հատական արշավ մըն էր դեպի կորուսյալ հայրենիքը։

Հարկ է ներել մեզի՝ ո՞չ ապաքեն մեր կյանքը ևս այժմ խոլ ու սարսափելի արշավ մըն է դեպի կորուսյալ հայրե– նիքը, որ մեհենական ժամանակներեն իվեր եղած է հա– ռաջընթաց ու հեղափոխական։ Ու թող չըսվի, որ վերա­դարձի ճամփու վրա եղող մարդու խոսքեր են ասոնք։ Ընկ– լուզող, տարաշխարհիկ ու խոլարշավ տարերքին դեմ բար­ձրը բռնել սակավաթիվ այլ ազնիվ ու չարքաօ ժողովրրի մը ջահը, վեր բռնել զայն՝ այս կարմիր ու սև մառախուղին մեջ, ամենեն հեղափոխական աշխատանքն է, որ կրնա տըր– ված ըլլալ մակընթացության մեջ եղող արի ոլ Երիտասարդ մարդու մը։

Աջին հեղգ ու անարի դավաճանության, աստիճանական լքամներան, ձեռնպահությանը ու հեռավոր և ապազգային ձախին տգետ, վատ ու գռեհիկ ուրացումներան, հոգվոլյն թշվառության միջև բաց ու արձակ է տարածությունը ամ­բողջ մեզի համար։

Սեղմելով մեր ակռաներն ու շրթունքները՝ առանց զուր

տրտունջի, մեր կռուփները մեր երանքներում վրա՝ աոանց հետին զիղջի ու անապաշավ, ձգելով հոս ու հոն բոլոր ստ­վարները, որ կը խափանեն ճամբան, հարկ է հաոաջանալ այժմ գտնելու, բարձրացնելու, ապրեցնելու Ա իր աԱ փլա­տակ ներեն ի նորոգ կյանք կոչելու համար կորուսյալ առա­վելագույն հայրենիքը։

Ու թող ներվի մեզի մեր անընտել մոլեռանդությունը, զի դիմադարձելու համար անուղղա ծուլության՝ հարկ է որ անվկանդ պահենք մեր կանխահաս երիտասարդությու­նը, զի արգիլելոլ համար դավաճանության պղտորիլ հայոց մանուկներուն անուշ արյունը՝ հարկ է բարձր խոսիլ, խա­րազանն ի ձեռին ու պարսավն ու դաժան խոսքը մեր հմա­յաթափ բերաններում վրա։

Այժմ՝ բրտորեն ըսելե հետո ասիկա, ասոնց և անոնց, քալե՜նք հառաջ, շարունակենք այս դերբուկ ճամբան՝ պըն– դելով մեր գոտին ու բարձր բռնելով այս ալեծածան, ծվեն– ծվեն ու թշնամի գնդակ ներե ծակ ած մեր դրոշակը մառախ­լապատ տարածության ու ոսոխ հորդաներում դիմաց։

Կրկին այդ հեռավոր ձմրան ընթացքին էր՝ մեր խոզ ու հին երկրին մեջ։ Կայարանի մը աղքատ ու անհրապույր սպասման սրահին մեջ հանդիպեցանք բարձրահասակ աղ– ջըկան մը։ Այժմ, այսքան տարիներ հետո, դժվար է հիշել իր դիմագծերը, որ կը կորսվին հիշատակներոլ կապույտ մշուշի մեջ։ Սակայն կը հիշեմ որ ճերմակ էր, խաղաղ ու գաղտնի սպիտակությամբ մը, որ այնքան հաճելի է, երբ աչքերդ վարժված են տրտում, սև ու ծամածուռ դեմքերու, անափ թշվառության։

Պարզությամբ, գրեթե երեցի բարեկամությամբ խոսեցավ մեզի, քիչ մը երկարաձգվող ձայնով մը, որ ստոլգապես 144

ընդունակ էը ւփըո բառեր ըսել։ Տխրությամբ լսեցի այդ ձայնը, կարծես թե անհույս ու վիրավոր ըլլար հոգիս ու մեկը հիշեցներ ինձ, թե՝ այսուհանդերձ փալը այգուն լույ­սը կրկին պիտի ծագեր Արարատյան դաշսփն վրա ու օրը պիտի ըլլար զվարթ ու ցողաթուրմ, հաղթանակի առտվան մը պես։

Հետո ամբողջ ամիսներոլ ընթացքին մոռացա զՆԱյն, ո– րովհետև երիտասարդությունս հիշողություն չուներ։ Ու երբ երկիրը մեծալղես տրտմեցավ՝ հանկարծ վերհիշեցի, մինչև որ անգամ մը ևս զինքը տեսա, բարձրահասակ ու սպիտակ՝ շրջապատի ընդհանուր լքումին մեջ, լույսի հպարտ սյունի մը նման։

Ու ահա այժմ՝ այսքան տարիներ հետո, մերթ ընդ մերթ ան կը վերադառնա այլևս ապերախտ այս հիշողության, այդ գարնանային ու ճերմակ աղջիկը, որոլն ձայնը քիչ մը պզտիկ էր ու սակավիկ մը երգող ու ստոլգապես ընդունակ սիրո բառեր ըսելու։

Ու կը զգամ, որ հարկ է այլևս քիչ մը երախտապարտ ըլլալ իրեն, ձմրան գեշ ու մառախլապատ օրվան մը ըն­թացքին, ուշադրություն ըրած ըլլալուն համար անծանոթ ու պանդուխտ պատանիի մը, որ գեղեցիկ իսկ չէր Ա սր չէր գիտեր հաճոյակատարությամբ աղջկան մը պատասխանել։

խաղաղությամբ ու պարզ բառերով կուզեմ կրկին կար­ծիքս ըսել խոսքին անընկճելի ու ծածուկ բռնակալության մասին։ Որովհետև քաղաքակրթությամբ հին ու զգայնու­թյուններով հարուստ երկիրներոլ մեջ, ուր մարդիկը հա­ճախ անաւի փորձառական դաշտեր ըլլալե զատ, նաև հան­դիպման վայր կը ծառայի ն անցյալ Ոլ խորունկ ազդեցու– թյանց, մարդկային բոլոր արարքներուն և խոսքին միջև

145(Ո - Ղ

աոընչությունն ու հարաբերությունը սեըտ է ոլ բնական, ինչպես արարի չե արարած եղած կապը։

Արդարև խոսքը մեկ չ/է։ Մերթ ան մեկնման կետն է ու աղբյուրը գիտակցական արարքին, մերթ ալ կը հաջորդե անոր՝ լրացնելու և պսակ ելա համար զայն։ Ու եթե մարգ ուզե փորձել և հաջողի քանդել մտածման մեքենականու­թյունը, դյուրին է նշմարել որ ընկերային, գրական ու քա­ղաքական շարժման ղաշտերուն մեջ խոսքը երկրորդ ժա­մանակն է, որով արարքը կը կազմվի ու կը հասուննա, եր– թալու համար իր երկաթյա տրամաբանության։

Խոսքը, որ կը նախադրե արարքը, սաղմնային այլ գի­տակցական վիճակն է, որ կը պարունակե հետագա գործը՝ իր ամբողջ զորությամբ ու գեղեցկությամբ։ Ու հաճախ կը բավե բարձրաձայն բանաձևել ուժեղ ու ներգործոն զգացում մը կամ մտածում մը, այդ տարազումովն իսկ նախադրելու, սահմանագծելոլ և որոշելու համար արարքը։

Հոս վայրկյան մը մեկ կողմ կուզեմ ձգել մյոսւ խոսքը, որ կը հետևի արարքին, որ կը բացատրե արդեն կատար­ված գործը, կը ներկայացնե հիշողական զորությամբ ապըր– ված կամ իրագործված հուզումի մը գեղեցկությունը, կը կշոե զայն՝ արարքը, ու կը վերլուծե, կը ցավի, կը հիշե ու կը մեկնե։ Այլ կուզեմ նկատի աոնել խոսքը, որ կը ստեղ– ծե։

Ոլ ինչ ընդհանուր ու անբավարար են բաոերը, որ սո­վորաբար կը գործածենք բնորոշելու համար ներքին կամ բնազանցական ընդարձակ երևույթներ։ Կըսենք մտածում, բայց մտածումը մե՞կ է միթե։ Մարդուն իմացականության թաքթաքոլր ու խորունկ ակոսներուն մեջ ահա կը տեսնեմ որ կը ծագի ան, աստվածային կայծի մը պես աոաջին ան­գամ ու եթե զգայարանական տպափւրոլթյուններոլ բյու– րաթել ցանցերուն մեջ ունի իր մազաթելերը, բայց հղու­թյամբ անարատ է ու որևէ գրքունակ անցյալ ու հենարան 146

չաղարտեր իր բնիկ գեղեցկությունը: Աըարչոլթյսւմբ կըծագի ու մեծ, աղվոր ճիգով մըն է, որ կը դիմե իր կատա­րելության։ Ու զայն կրող իմացականության ամբողջ ուժը կը պրկվի իր վրան, իր ամբողջ սքանչելի երկունքի ըն­թացքին։

Դժվար է ըսել, թե որքան կը տևե այդ երկունքը։ Եթե մարդ դասակարգությունը սիրե, բուսաբաններոլ պես, կըր– նա դյուրությամբ ըսել, թե ան կրնա հեղակարծորեն ու պայթումով մը ծնիլ ու անմիջապես գեղեցիկ ոլ վերջնական ըլլալ և կամ կրնա դանդաղորեն հաասննալ, մեծ պտուղի մը պես, որուն համեղ միսին մեջ՝ արևին ջերմության հետ կան հողին մետաղային աղերը, զորս բնությունը մեծ համ­բերատարությամբ մը կամբարե օրինակ դեղձին ավշային ու հյութեղ մարմնին մեջ, մինչև որ պատրաստ ըլլա արար­չության համար, ուր մանոլկի մը մատին հպումը բավե զայն կոթունեն գետին ձգելու։ Այդպես ան կը ծծե արարիչ– էակին ներքին ավիշն ու զորությունը։

Ահա հուզված է ամբողջ անձս ստեղծագործության այս ընդարձակ ու ծածուկ խորհուրդին աոջև։ Երկար, դառն ու մերթ տառապագին երկունքով մը ահա մտածում-գաղա– փարը, որ ճակատագրական ու բնական ցայտումով մը կու– զե իր երկրորդ վիճակին երթալ։ Մինչև որ այս շրթներովս, որ գիտեն բաոերուն համը, բանաձևեմ զայն։ Այն ատեն ամբողջ մարմինս պիտի մասնակցի բանաձևման, կերպա­րանավորման ու արձանացման այղ աշխատանքին։ Արյունս զորությամբ պիտի բաբախի քունքերոա վրա։ Վասնզի այս է իմ օրենքս՝ պատանութենես իվեր ես բուռն ուժգնությամբ մըն է որ կը խոսիմ։ Արյունս պիտի մասնակցի այդ քաղցր աշխատանքին ու երբեմն նույնիսկ ձեռքերս, դեմքիս մկան­ները որ կը պրկվին ու բերանս որ կը զայրանա Ոլ ափերս՝ որ քանդակագործի մը արարչական ուժովը կուզեն կաղա­պարել զալն։ Ու արդ ահա ան՝ գաղափաբ-մտածումը՝ ամ–

147

բոդջովին նորոգ րս սպառազեն իր ինքնեկ գեղեցկությամբ, արարչության քուրայեն նոր ձուլված արձանի մը նման, որ շքեղորեն կը կաղապարվի։

Ու ամբողջովին պատրաստ է ան, իր երկրորդ ժամա­նակին ու երկրային կյանքին համար։ Խոսքը, որ իրեն հագ– ցուցի իբր տարազ՝ բիրտ զրահի մը պես կը պարունակե զայն, բայց խոսքը խողովակն ու պարունակողն է միայն՝ ավելի հուզիչ, ավելի բարդ, ավելի կենդանի ոլ բազմա­կողմանի, ավելի արարչական ու բանաստեղծական եղե­լության մը, որ իմս է և որ մեծ գորովով մը պիտի պահեմ չեմ գիտեր որ անբռնաբարելի խորշին մեջ։

Այս պատճառով է, որ երբ զայն կը նետեմ՝ արու շռայ­լությամբ մը իր ճակատագրին, գիտեմ որ ան կրնա կեր­պարանք ու կարողություն, երանգ ու բովանդակություն փո­խել դուրսի աշխարհին մեջ՝ միտքե միտք, մարդե մարդ ու ժամանակե ժամանակ իր ճամբորդության ընթացքին։ Վա– սընզի որքան ալ պարզ, առույգ ու հստակ ըլլա գաղափար- մտածումը, իր վերացական բնույթը կը բավե, որպեսզի համաձայն զայն ստացողներսլն ներքին կարողությանը ու պատրաստության՝ կոտրի կամ զորանա իր ուժգնությունը, աղոտի կամ շեշտվի իր գեղեցկությունը, սահմանափակվի կամ ընդլայնի իր ծավալը։

Վասնզի խոսքը ժամանակավոր վիճակն է միայն՝ ըն­թացքի ու գուցե փոփոխության և նորոգության մեջ եղող գաղափար-մտածումին, որ օր մը աշտարակված էր իմա­ցական հորիզոնի մը վրա։ Ու ան պիտի քալե, եթե արժան ու վայել է իր երթը, եթե պերճ ու զորեղ է իր ծնունդը և արդեն մտա1ծում–շարժսւմն է անիկա, որ այդ վայրկյւսնեն սկսյալ կը կրե արարքի մը կամ արարքներա խոլմբի մը կարելիությունը՝ իր երանքներուն մեջ։

Որքա՜՜ն հուզիչ ու խորունկ է իր կյանքը, վասնզի ան կրնա գործունեության ամբողջ նշանախոսք մը կամ պայ– 148

քարի ալետատան դրոշակ մը դաոնալ։ Երիտասարդ ու զո­րեղ ձեռքեր զայն կրնան երկաթե սկավառակներոլ պես բազմապատկել ու նետել խրամե-խրամ; Կրնա հրձիգ պատ– րույգներու պես բռնկիլ ու իր բոցերուն մեջ հարուցանել հրեղեն շարժման մը ալիքները։ Կրնա իմացականոլթենե իմացականություն տաք հովի մը պես արշավել, իր հետ– քերուն վրա սարսելով հեղգ ծուլությանն ու մարգոց դան­դաղաշարժ մարմինները։

Ու ահա կամքը, որ պիտի բարձրանա ու տիրանա իրեն՝ զայն վերածելու համար իր երրորդ վիճակին, որ մտածում– գործադրությունն է, արարքը իր առաջին արարով։ Հաճախ ան իր իշխանության ու տրամադրության տակ ունի մարդուն ներքին բոլոր ուժերը, հուզումն ու բանաստեղծությունը, որ քաղցր գեղեցկությամբ մը կօծեն իր դեմքը, համոզումը՝ որ իր հարատև զորությամբ կը պարտադրե զայն տկարներում ու խոսքը, որ կը տարածե ու մատչելի կը դարձնե զայն։

Բնավ պետք չէ կարծել սակայն, որ իր երրորդ վիճա­կին մեջ ան կը դադրի իր ինքնորեն կյանքով ապրելե։ Վա– սընզի արարքը ևս մեկ չէ։ Ահա իր առաջին արարը, իր գործադրության սկզբնական շարժը։ Բայց չէ ՞ որ ան պի­տի կրկնվի հաճախ, պիտի փնտռե ինքզինքը, պիտի կեր– տե իր տևողությունն ու պիտի հաստատե իր ուժգնությունն ու զորությունը։ Ու ամբողջ այս գործողության ընթացքին մաածում-գաղափարը մայր ֊կորիզն է, որուն շուրջը կը բյու­րեղանա, կը կերպարանափոխվի, կը շարժի ու կապրի մը– տածում-գործադրությոլնը, մինչև որ տևողությունը, զոր ար– յունելով կերտեց՝ մաշեցնելով զայն, ուտելով գրեթե ներսեն իր բաբախան նորությունը՝ իրավազրկե ոլ սպաննե զայն, իշխանությունն ու երիտասարդությունը պարգևելոլ համար խորանկեն ծնած նոր ուժի մը, որ ավելի լրիվ կերպով հա­մապատասխանն կացության։

Ու խոսքը, որուն անընկճելի ու ծածուկ բռնակալության

մասին կուզեի խաղաղությամբ խոսիլ, հոս է ոբ կը սկսի հին ու հմայաթափ ծեբուկի մը պես, ոբ գիտե մաբդոց ա– րարչաթյան ու տառապանքին բոլոբ ճամբաները՝ աչքը քթթելով խարդախել ու բերնին անկյուններովը ժպտիլ՝ միա­ժամանակ շողոմելով երիտասարդ հսկան, որ կը ծնի։ Ար­դարև ահա ցայց կոլտամ քեզի այս դարևոր ոլ հնամենի պառավը, որ խոսքն ՛է, քուրջ կամ ծիրանի հագած սա նեն­գամիտ փիլիսոփան։ Ահա տեսեք զայն, որ ծալլվելով, կո– տըրվելով, իյնալով Ու կրկին իր խոնջ ծունկերուն վրա բարձրանալով՝ դարերե իվեր կը հետևի մտածում֊գաղա­փարին, հավաքելով ինքզինքը ու չարաշահելով ներքին հը– զոր ու առինքնող բանաստեղծությունը և այդպիսով բանա­ձևելով մտածում-շարժումը, որ հակառակ բնույթի, ծնուն­դի և զարգացման զարմանալի տարբերոլթյանց՝ կը հաջողի միշտ իր պայմանադրական տարազը հագցնել ամենեն ինք­նիշխան, ամենեն ապստամբ ու ամենեն նոր գաղափար– մտածումին, որ քաջ գիտե թե ինք անխոաափելին է, ան­հերքելի ն և անհրաժեշտը, որ կը սոդա, կը պլլվի, կը քաղց­րանա, կուռի, մերթ կը գոչե ամպրոպներու պես ու մերթ կը սահի հեզահնչուն երգի մը նման, մերթ բարակ հովի մը կամ նուրբ վարշամակի մը պես կը գրկե մտածման մերկ ու արու մարմինը, մերթ մեծ գետերոլ պես փոթորկելեն կը վազե՝ ընկերանալով մտածում-շարժոլմին ու գոռալով հե­ղափոխական ալեկոծոլթյուններոլ և փլուզումներսլ ընթաց­քին, հուսկ ապա՝ երբ խաղաղությանը գա, կը կենա հրա­պարակին վրա որպես հնություն ու մեռել ու կը սահեցնե իր աղտեղի սպրղուքը՝ եթե տգեղ մեկն եմ, հանցավորը զիս ծնողն ,է։

Վասնզի իր էությանն է ատիկա։ Ան պայմանադրականն է՝ հետևաբար կաղապարը, ան քանդակվողն է ու տևողը՝ հետևաբար նաև հինցողը։ Ու հոս է որ կը սկսի իր մեծ ու վատ կեղծարարությունը։ Տեսերք սա դեղին ու թել-թել մո– 150

բուքով փիլիսոփան, որան աչքերան մեջ կը պտղի հոգ­նած ա սատիկ հեգնությունը, որան ձեռքերը կը կւսրկա– մեն, որովհետև իր արհեստը ուրացումն է ու դավաճանու­թյունը։ Անհիշատակ դարերե իվեր թագավորին գահին առ­ջև գլորելեն թավալող հտպիտն է անիկա, որ իր դիմա­խաղը կուզե հայելիի մը վերածել, ուր պիտի արտացոլա մեծ արքային հոգեկան վայրկյանը։ Ո՞վ կրնա հավատալ իրեն, եթե հանկարծ իր ծամածուռ դիմակովը՝ քարի պես սառելով կենա ու ըսե թե՝ ահա այս է արքային ներքին կերպարանքը։

Ու ե՞րբ է որ հտպիտը կրցած է փոխարինել հաղթա­կան կայսրը։ Ու խոսքը հտպիտն է մտածունին ոլ երբեք ժամանակին անափ տարածության մեջ ան չի կրնար պըն– դել, թե ինք լիովին կրցած է արտահայտել մտածման հը– զոր ալիքներու ամբողջ շքեղ կատարելությունը։ Ան դա­վադիր ու ինքնահաճ ներկայացուցիչն է, որ միշտ ստիպ­ված է գեշ կամ սխալ ներկայացնել զինքը առաքողը, երկ­րորդ ձեռքն է, որ երբեք չի կրնար առաջինին, ռր իմս է ու կը դողա իմ ներքին կյանքովս, ծայրահեղ զգայնությու­նը ունենալ։ Ահա ձեռքս որ կընկերանա հուզիչ եղբայրու­թյամբ մը ներքին ու ներգոյակ ալեկոծությանս, մինչդեռ խոսքը արտաքին ու պայմանական տարազն էր, որան ըն­թացիկ գործածությունը պարտադրված էր ինձ, երբ դեռ չէի ծնած։ Ինձմե առաջ իր ամբողջ իգությամբ կապրեր խոսքը։

Ասիկա պետք է իրական լրջությամբ մը նկատի առնել։ Խոսքը երբեք լիովին ինձմե չի բխեր՝ այլ անոթ մըն է, ար ես ստիպված եմ զետեղել է՛ն տարասեռ կահ-կարասին։ Հարկաբաժնի մը նման, որան սահմանները չեմ կրնար անմիջապես ընդարձակ ել և որ կը պարտադրվի գոհացնել բոլոր պետքերս՝ հավիտենական բառը նեղ է միշտ պարոլ–

նակելու համար մակընթաց ու հաըաշաըժ մտածմանս պայ­թուցիկ ուժգնությունն ու բեղուն հարստությունը։

Տեսե՜ք սա հմայաթափ ու քիչ մը շնական ծեր իմաս­տունը։ Կեցած իր բարակ ոտքերուն վրա, ծոելով կզակը, հմայելով հանդերձ իր վաղեմի իմաստությամբ երիտասարդ կիրքս՝ կարծես երկրորդ բերանով մը կը խոսի ու իր խոս­քը ականջս ստրկությամբ կը քերե, կըսե. «Կը ճանչնամ քեզ, տղա՛ս, քու հավակնությանդ հետ որ մեծ է»։ Ունայ­նություն ունայնությանց,— կըսե գրեթե հծծելով,— միայն ես եմ ճշմարիտը, վասնզի բանաձևելու համար իսկ հա­վիտենական անէությունը, սիրահար իմաստունը, որ ժողո­վող մըն էր, դիմա՜՛ծ չէ ինձ միթե։

Բոլորը վերջացած ու հանգչած են, կըսե շնությամբ, անոնք որ մեծ հրդեհի մը պես կարշավեին և անոնք որ նիզակի մը պես կը խրեին, անոնք որ նժույգի մը պես կը սլանային և անոնք, որ ջուրի զորեղ ցայտքի մը նման կը ժայթքեին ու տես և լսե՜ զիս, ինչ որ կը մնա իրենցմե՝ իմ մոխիրս է։ Ու այսպես եմ ես՝ ծաղր ու հեգնություն։ Ունայ­նություն ունայնությանց, գեղեցիկ իսկ չէ՝ ինչ որ կը մնա ու այսուհանդերձ բոլորդ ստիպված եք ընդունիլ զիս, որով­հետև ես անհերքելի ն եմ, բոլորդ պարտադրաբար պիտի ենթարկվիք ինձ, վասնզի անխուսափելին եմ ու պիտի դի­մեք իմ նենգ գեղեցկությանս՝ զի անհրաժեշտ եմ որոշելու համար ձեր էությունը։ Ձեզմե ոմանք որ մեծ եղան՝ քանի որ ունեին արարչական կայծը, կը կարծեին թե ես գաճ էի ու կավ էի, ուր իրենց զորեղ ձեոքերով կաղապարել փոր* ձեցին՝ ինչ որ կարելի չէ հավերժորեն քանդակ ել։

Բայց ես խաբեական եմ ու մահկանացու կատարելու­թյամբ և իմ աղարտվելու պատրաստ ու թերի արարչու­թյանս դիմաց տեսա մեծերը, որ կարտասվեին հոլսահա– տութենե։ Ա՞յս է միթե, կըսեին ցավալ, ինչ որ կը թավալեր ու կը գոոար ու մեր արյունը կը ծեծեր։ Ատիկա կարելի չէ։ 152

Ունայնություն անայնությանց, ես դարավոր խոսքն եմ, որ ծաղրածու անգթությամբ տեսած է շատ մեծերը, իրենց ա– հարկա զայրույթով մահվան դիմաց ու խոնարհները, տը– կարները և ազնիվները, որ միշտ արտասված են ինձմոփ

Ոչ ոք թող հավակնի թե կրնա զիս ծաոայոլթյան ա հպատակության մեջ դնել։ Ես ան եմ, որ սկիզբն է, վա– սընզի ստեղծագործության խորհուրդը կը սկսի ինձմոփ Եղան ու եղաք, որովհետև ես եմ եղիցին։ Ու եթե ան է, վասնզի ես եմ։ Կը ճանչնամ քեզ, արյանդ տաք ոլ խելա­գար տենդովը, աչքերոլդ փայլատակումովը, ուր կայծակ­ները կը գոոան։ Բայց օրը կը հասնի, երբ պիտի զգաս թե սկիզբը ես էի ու վախճանը ես պիտի ըլլամ, հավիտենա­կան ու անհեղլի խոսքը։

Մտածումդ կը զայրագնի ահա ու մարմինդ կը զգա՝ որ ան զորեղ է, աոնական, արշավասույր ա գեղեցիկ, բայց երբ կուզես բանաձևել զայն, պիտի դիմես ինձ ու հետևա­բար սահմանափակես պիտի զինքը։ Ու ատիկա սկիզբն է մահվան, վասնզի աոաջին սահմանափակումի ն հեա իր էության կը խաոնես աստիճանական կորուստի և հարատև աղոտացման տարրալուծող սկզբունքը։ Ունայնություն ու– նայնությանց, կըսե ժոոատ ծերը, մտիկ ըրե զիս ոլ ճամ­բադ անցիր, թավալե, աշտարակվե կամ սահելով գնա՝ միև­նույնն է, կարգդ վաղը ուրիշին պիտի տամ, աշնան Ժամդ պիտի հնչե ու ես պիտի խնդամ միշտ, ահարկոլ ծիծաղով մը՝ դեղին ու թել-թել մորուքիս մեջեն. հի-հի-հի՜, հի-հի– հի՜...

Խաղաղությամբ է որ կը խոսիմ խոսքին ծածուկ բոնա– կալության մասին, բայց տարիներն իվեր կը հիննամ իր վրան ու ընդերքներոա մեջ արյունս խուլ զայրույթով մը կը բողոքե իր արթուն ու տենդահար երիտասարդությամ– բը այս անարգ խաղին դեմ։ Ես արարչությունն եմ, իր այս մսա&սկի ձևին մեջ, որ իր լեզուն կազե ա կը զգամ, որ

կրնա նվաստությամբ մեոնիլ, ձգելով տխուր րս չնչին հի­շատակ մը, ուր խոսքը պիտի քրքչա։ Ու այդ խնդուքը ար­դեն կը վիրավորե զիս ու այդ վերքին պատճառով է որ վերջին ճիգով մը, ուր կրնամ կողերս կոտրել, կուզեմ կա­տաղությամբ բռնել իր կավատի եղջյուր ներեն ու զայն դի­տապաստ գետին զարնել, ծեր ցուլի մը ւղես՝ թաց ավազին մեջ։

Կըսեմ ձեզի, տակավին ողջ եմ իմ կյանքով ու տակա­վին զորեղ իմ երիտասարդությամբ, այս է խոսքս։

Երկաթաքարն սև ու զանգվածեղ գիշերվան հատակե՞ն կը ծնես՝ թե առտվան լուսացայտ ակունքներեն, հավիտե­նական ծո՞վը կը լվա մարմարի կապույտ երակներով ըն­դելուզված մարմինդ՝ թե արտևաններուն հովը, որ կանաչ հեղուկի մը պես կը հոսի քաղաքին գաղջ ու խոնջ փողոց– ներեն, վարսերուդ խորը աստղի բեկորնե՞ր են որ կը բռնը– կին՝ թե վայրագ պարմանիներու հայացքներն են, որ կը խրին մարմնույդ ծածուկ մոլթերուն մեջ,— կարևո՞ր է մի­թե, կարևո՞ր է միթե...

Հանկարծ մեծ ու անկորնչելի երազն է, որ կը բանա իր գիրգ թևերը ու կընդունի քեզ։ Ինչպես բանաստեղծությունը կը ծնի հանկարծ, արարչին հոգվույն խորն ու միաժամա­նակ որևէ իրի վրա, որ գեղեցկությունը քաղցր բեռի մը պես կը կրե, այդպես ալ դուն։ Հեռագնաց թռչունի մը դայ­լայլեն մինչև հաստ շրթունքե մը վար կախված ծխամորչի մը վրա կրնաս կանգ առնել վայրկյան մը։

Երբեք կարելի չէ հաշվել բոլոր մեկնումի կետերը, ո– րոնք զիս տարած են քոլ ճաճանչավուխտ ոլ ցնորական գեղեցկությանդ։ Ու կը կարծեմ որ այդ մեկնումի կետերը լոկ պատրվակներ են ու եղած են, ազատ արձակելու հա– 154

մար արարչության ծածուկ կարողությունը, որ բոլոր մար­գոց հոգի ներում խորը, ցայգային կանթեղի մը պես մինչև լույս կը հսկե։

Դեո որքա՞ն զարթուն ու երիտասարդ ւգիտի մնաս, ո՛վ սիրելի և անփոխարիների կարողություն, ատիկա կը ղըժ– վաըանամ ըսել։ Բայց գիտեմ, ոը քպ աստիճանական ու համր կորուստդ ազդանշանը լդիտի ըլլա անփաոունակ մահվան։ Այն ատեն պիտի նմանի մ անցելայն մեջ մեծա­պանծ պաշտոնատան մը, ուրկե վար աոած են գրոշը։

Այդ ծալլված դըոշակին մեջ կուզեի ոը ծածկեին մարմ­նիս մերկությունը ու ինձմե մնացած մեոելը նետեին տա– ըեըքին խոըը, ծովու ալեկոծ գիշերվան մը մեջ կամ տո– թահար ավազի օվկիանի մը գիրկը, որպեսզի արևը լվար ոսկոըներս, ոը եղերականորեն խոնջ են բոլոր չնչին հա– ճույքներեն ու կյանքեն, որ շատ գձուձ ու անարժան է։

Թավշյա մոլթին մեջեն հեղակարծորեն ձայնդ բարձրա­ցավ ու հնչեց։

— Կարմիր շրթունքներովս ծաղիկ մը խածած ոլ ծիծե– րըս երկու բոունցքնեըու պես կուրծքիս վրա, որ կը նմանի արծաթյա ափսեի, բոպիկ, հերարձակ ու չքնաղորեն կի­սամերկ՝ մահիճիդ կը մոտենայի, երբ հանկարծ...

— Կեցի՚ր, բաոերդ շատ խորունկ ու շատ ազնիվ բան մը կը վիրավորեն հոգվույս խորը։ Երազի մեջ անգամ ար– տոնելի չէ, որ կին մը անաըգե հավերժական բանաստեղ­ծությունը։

— ... Խուլ խավարին ա անխզելի լռության մեջեն ձայ– նըղ սպիտակ ծաղիկի մը պես ծլեցափ Ու ծաղիկի մը պես սպիտակ ու անաղարտ էր ձայնդ։ Կըսեիր. «Սիրակաթ, սի­րակա՛ն, հարավի հովերը կը բարձրանան ու ճերմակ տու–

ներուն ներսի բակերան մեջ, ավազաններուն քով աղավ­նիները կը մնջեն։ Երակներ ուս մեջ կը պայթի գարունը ու թեթև եմ անապատի նժույգի մը պես, որովհետև անդամ– ներուս մեջ արյունս հին նվագի մը պես անուշ է։ Կուզեի հպիլ մարմնիդ, նորազարթ արյանս ծարավին պատճաոով, բայց տեսա, որ աչքերուդ մեջ ուրիշ աղջիկ մը կար, որան վարսերը հովին բերանը կալեկոծեին ա նայվածքդ մեղրի պես քաղցր էր՝ իր պարանակած հարստության պատճա­ոով»։

— Եղտյուրի, գեշ նախանձի պես նայվածքդ կը խայթե մարմինս ու ձայնդ գարշ թույնի պես լեղի է։ Գիտեմ որ սուտ կը խոսիս ու հոգիս կը զգա բառերոլդ դավադիր գե­ղեցկությունը։ Տարիներե իվեր կայր ու թրոլպաւոոլր մա– նուկի մը պես կիյնամ ձեր բառերում որոգայթին մեջ։ Գի­տեմ որ սուտ կը խոսիս, քանի որ տգեղ ու դառն մեկն եմ։ Պարանոցիս վրա դեռ կը զգամ մորս համբույրին տաք համը ու իր ընդարձակ մայրությունը, որ կը վիրավորեր զիս. «Պզտիկ, տգեղ տղաս,— կըսեր,— խոշոր գլուխով ու գեշ աչքերով տղաս...»։

— ... Հետո ծույլ շարժումով մը գլանիկ վառեցիր ու կապույտ մուխին մեջ կարծես հոգիդ իր ծարավը կանցը– ներ։ Շրթունքներոլդ վրա ծաղրը՝ մակաբույծ միջատի մը նման արյունդ կը ծծեր, աչքերուդ խորը սակայն գոգցես առագաստներ պարզված էին և ամբողջ մարմինդ կը սպա­սեր ու անձկագին կերպով կը հուսար զարմանալիորեն խռովիչ ներկայություն մը։ Հոգիդ ո՞ւր է, ըսի ձայնս քսելով դեմքիդ, վասնզի արդեն օտար կը թվեի քեզ։ Իսկ դուն պատասխանեցիր. «Տես, ծուխը ինչպ ե՜ս կապույտ է, կայմի մը ծայրը դրոշակ մըն է հոգիս, մշուշի ծովին մեջ»։ Ձեռ­քերդ տարօրինակ կերպով սպիտակ էին ու առաջին ան­գամ ըլլալով կը տեսնեի, որ շատ գորովալի ոլ սիրով բա– բախուն բաներ էին անոնք։156

— Ինչպե՜՜ս կարելի է, որ կին մը կարենա այդպես խոսիլ։ Այդ բառերը հիշողությունեդ կուգան, որովհետև մի­այն միայն արու մը գիւոե բանին արարչագործ գեղեցկու­թյունը։ Շքեղ ու կատարյալ մեքենա մըն ես, որ վայելչու­թյամբ կը կրկնե՝ ինչ որ սլետք չէ կրկնել բնավ։ Մնչ ճա– սլուկ իգություն է ասիկա։ Երբեք արու մտածում մը չի կըր– նար արհամարհել քեզ՝ ինչպես արժան է։ Վասնզի մեծ ու բնության սլես հյուրընկալ է մեր հոգին ու գերեզմանի սլես կը ներե ձեր բոլոր ասլօրեն արարքները։

— ... Այն ատեն ամբողջ մարմնովս սկաս դողալ, շըն– չառությունս սլիտի փրթեր հուզոլմես։ Արյան դրությունս կը նմաներ էլեկտրական բյուրաթել ցանցի մը ու ամենեն բարակ թելերեն խելագար ու գինով արյուն մը կը վազեր ու կը ծեծեր մարմնիս թաղանթը։ Ամբողջովին թրթռուն ու բոլորովին տկար՝ սիրո մեծ հովան դիմաց՝ ահագին աղա­ղակ մը արձակեցի ու վայրկենաբար մեջքս քաղցր հուզու­մով մը թուլցափ Երանքներաս մեջ ծածուկ, հեշտագին ու աստվածային բան մը սկսավ խլրտիլ։ Այժմ, ըսի, ձեռքերդ մերկ ուսերոա վրա դիր ու հետո զանոնք կրկին անոթ– ներուն տակ դիր։ Զորությամբ զանոնք սլարանոցիս վրա հանգչեցուր ու այնքան սաստիկ գորովով մը, որ դաստա­կիդ վրա զգամ սրտիդ զարկը։ 0" ձեռքերդ շատ սպիտակ են ու շատ զորավոր ու կը զգամ որ կրնամ նվաղիլ, եթե կուրծքերոա վրա դնես զանոնք։ Ահա ծնկաչոք անոնց գո– րովը կը հայցեմ։ Դիր զանոնք քանքերոա վրա ու պիտի՛ զգաս թե ինչպես արյունս զանգակի պես կը հնչե;

Ձայնս արտասովոր հաճույք մը կը պատճառեր մարմ– նույս ու կը զգայի, որ կը գինովնամ այդ քաղցրահունչ ե– րաժշտութենեն։ Առաջին անգամ է որ, ըսի, մարմինս կը զգա երկու ձեռքերոլ զարմանալի ու գաղտնի զորությունը։ Դիփ զանոնք ծանկերոա կափարիչներում վրա ոլ թող աս­տիճանաբար արյունդ զգա արյանս ջերմությունը–. Մինչև

որ անափ ծարավով մը ձեռքերդ խելագարին։ Այն ատեն մատներդ պիտի դողան մորթիս վրա ու հոգիդ մարմնիս վրա պիտի հոսի, ջերմության տաք երիզի մը պես։ Կաղա­չեմ, ըսի աղաղակելով, քով քովի պարզե ձեռքերդ, երկու ղողահար ու ցողաթաթախ շուշաններոլ պես, որպեսզի ղեմ– քըս ծածկեմ ափերաղ մեջ։ Ահա ամոթը կը խածնե շըրթ– ներս ու աչքերս կամչնան քեզի նայելե, վասնզի պողպա– տի ցոլքի նման ցուրտ է հայացքդ։ Ձայնս հանկարծ մեռավ գիշերվան մեջ ու տեսա, որ զայրոլյթեդ շրթներղ կապույտ ու գեշ էին։

— Ո՞վ ես ղուն— սպիտակ էգ մը, որ արուի մը իմաս­տությունը հափշտակած է՝ պատրելու համար ընդարձակ ու անուղղա մանկությունս։ Երբեք որևէ արու, որ արար չին շունչը ունի իր կողերուն մեջ և որուն արյան մեջ պատա­նության առաջին օրերեն ստեղծագործության տենդը կը բռնկի, չի կրնար ինքզինքը հավասար զգալ քեզի։ Գիտեմ որ մահիճ մըն ես ղուն, ուր մարդ կը ձգե իր մեղքը՝ առա­վոտյան առաջին ժամուն մաքրությամբ ու զվարթ՝ իր կե­նարար աշխատանքին երթալոլ համար։ Դան արևելյան բաղնիք մըն ես, ուր արուն իր արյան աղտեղությունը կը թողա, ավելորդ քրտինքի մը հետ։ Երբեմն կարելի է գթալ վրադ, երբ երկանքի ցավով կը կողկողաս ու կարյոլնիս, ինը ամիս դիեցնելե հետո արարչագործ սաղմը, որ քոլ անծայր իգությանդ վստահելու պատիվը ըրին։ Մինչև որ կրկին սրունքներդ հյուրընկալ դյուրությամբ մը բանաս՝ ըն­դունելու համար առաջին արան։ Հազարամյակներե իվեր այդպես ես դան՝ երիցս էգ, մինչ մարդը խարույկի մը պես կը վառի հավերօաթյան հովերեն ու հասահատաթենեն դաստակները կը խածնե։ Դուն ան ես, որ արուն կընդունի ու իշխանուհի ըլլաս թե բանաստեղծուհի՝ այդ է ճակատա­գիրդ, առաջին ու գլխավոր իրավունքդ և պարտքդ՝ սրունք­ներդ բանալ...

— ... Հետո հայացքիդ մեջ վեհանձն արհամարհանքով մը նայեցաը մարմնիս ու բիբերադ մեջ տեսա կործանած ու մերկ հասակս, հերարձակ ու խոլ գլուխս կը քսվեը ա– պակյա հատակին, իսկ բոպիկ ու աղվոբ ոտքերս հասա­րակածային մեծ, տարօրինակ ու չքնաղ ծաղիկներոլ ս|ես կը տատանեին։ Աբտասովոը կեբւղով գեղեցիկ ոլ հուզիչ 1էի նայվածքիդ հեղակ պալատին մեջ ու հոգվայս խոըը հուսահատությամբ կապշեի, թե ինչպես կընայիը քաղցը խոսք մը չըսել ինձ, ինչպե՞ս կընայիը չզգալ անդըաշխաը– հիկ գեղեցկությունս ու չըմբոնել, ոը գուցե աոաջին անգամ ըլլալով ամբողջովին թըթոուն էի, լոաավոը ու ոչինչ զիս կը հանգուցեը եըկըին։

Ու հայացքդ միշտ ծանք ա տհաճելի էը վըաս, մազե հաստ վեըաըկոլի մը պես, եըբ հազիվ զգալի ծաղըով մը ըսիը. «Ո՞վ ես ղուն և անունդ ի՞նչ է»։ Կոկոըդիս մեջ քար մը գլոըեցավ ու զգացի ոը կաըտասվեմ։ Ես հավիտենա­կան կինն եմ, ըսի, ոը այս ժամուն իը փխրուն մարմնին ամբողջ տկարությամբդ կը սիըե քեզ։ Նեըե, ըսի, իգու­թյանս՝ վասնզի այսպես ստեղծած են զիս։ Հանցավո՞ր եմ միթե ոը էգ էակ մըն եմ ու եըանքնեըոա ամբողջ բեղուն գեղեցկությամբը՝ պատրաստ եմ ընդունելու քեզ։ Նեըեկ ըսի, գրեթե աղաղակելով, իմ անկատար արարչությունս։ Աոանց քեզի չեմ կրնար լրացնել ճակատագիրս ու տեղա­տարափին տակ մերկ անասունի մը պես՝ ծարավ եմ սիրո հանգիստին։ Կաղաչեմ՝ քոլ զորեղ ու արու ձեոքերդ պա­րանոցիս վրա դիփ ու զանոնք կրկին կուրծքերոա վրա զե– տեղե։ Տես կը բոնկիմ սիրով, տես կը դողամ անընկճելի իգությամբ մը։ Սաստիկ գրկախաոնոլմով մը տապալե զիս մահիճիդ վրա; Այսպես է ճակատագիրս, ես հլությամբ պի­տի պատկանիմ քոլ ուժեղ աոնականությանդ, ես քսւ իրդ ու սիրողդ սպասուհին եմ։

159

— Խոսքերդ տարօրինակ ու մութ են ոլ կը նեղեն զիս։ Կուզեի որ այժմ ըսես, թե հետո ինչ պատահեցափ

— ... Գլուխդ դանդաղությամբ վզիդ կոճղին վրա դար– ձուցիր ու զգացի, որ զարհուրելի կոիվ մը տեղի կունենա մարմնիդ մեջ, կարծես թե կաթորիկ ոլ կայծակ կար աչ– քերուդ խորը։ Բայց կրկին հայացքիդ մեջ նույն վեհանձն արհամարհանքով նայեցար մարմնիս, ու ես տառապեցա՝ մերկությանս համար։ Ամոթի սլես զայն ծածկել կուզեի ու արտասուքի կաթիլները կը թրջեին թարթիչներս ոլ թոլզի տերև մ՚իսկ չիկար հոգիս ծածկելու համար, որ եղերակա­նորեն մերկ էր։ Ըսիր. «Գեշ բուրում մը ունիս, որ էգ անա­սունի հոտին կը նմանի, երբ սեռային ջերմության ու դաշ­տան՛ի մեջ է»։ Ու հակառակ ահարկու բառերուդ՝ ձայնդ թավշային էր, տաք ու քաղցր։ Ու հազիվ զգացած խոսքե– րոլդ հուսահատական անգթությունը՝ զգացի վարսերուս վրա ձեռքերուդ եղբայրական գուրգուրանքը։

Երկար ու հեշտավետ սիրով մը կը գգվեիր վարսերս ու հայացքդ միշտ վեհանձն արհամարհանքով մը կը գրկեր զիս։ Տաժանելի ու հուզիչ է միաժամանակ այս եզական վայրկյանը, կըսեի։ Որքան ուժեղ ու անողոք պետք է ը լ­լա՝ զիս կարենալ սիրելու համար։ Գեշ բուրում մը ունիմ, որ կը նմանի էգ անասունի մը հոտին, երբ սեռային ջեր­մության ու դաշտանի մեջ է։ Կը զգայի նաև, որ հոգիս կը վարժվի բառերուդ ու ախտագին հաճույք մը կը զգա ա– նոնցմե։ Ներեք, ըսի՝ ուռած շրթունքներով ճաշակելով ար– ցունքներուս աղի համը, լոկ կին մըն եմ իր ծննդաբերա­կան կարողություններով։ Երբեք չպիտի կրնամ սիրո աղ– ջիկ մը ըլլալ, թափանցիկ ու ապակյա՝ լուսեղեն տեսիլի մը պես ու գեղուղեշ, ինչպես երազդ կը կերտե։ Այսուհան­դերձ կապավինիմ քոլ երկաթե բազուկներոլդ ու կուզեմ որ սիրես զիս ու երգեհոնի մը պես՝ կուզեմ, որ մարմինս հնչե գիտուն ու իմաստուն մատներոլդ տակ, շրթներս դողան ու

մսին առտուն՝ նորաբաց ծաղիկնեըա պես, եբբ բերանդ հպի անոնց։

— Դան տաժանելի բեո ես, ոխ կին ու կը նմանիս կա­պարե շատ ծանր գունդի մը, որ շղթայած են մեր ոտքե– րուն։ Գարնան, երբ լուսոոոգ արահետներե կուզեմ մեկնիլ, շան մը պես կը կաղկանձես տանը խորեն։ Դան խղճի խայթ ա մեղք ես, որ զիս կը դնե ամբարշտության և զանազան վրիպամներա գերիշխանության տակ։ Ծիլեր, ծաղիկներ ա պտուղներ, շրթներադ վրա՝ երբեմն համը կը զգամ լոլյծ երանության և արարչական ներշնչունին; Ու աչքերոլդ խո­րը ալեկոծությունը մեծ ու ալետանջ ծովերում։ Ու միշտ հարկ է քեզ վերստին ստեղծել, որովհետև անարգ բան մը կա վրադ, որ ներգոյակ արատի մը կամ ժաոանգական ախտի մը պես, երբեք անհետ չի կորսվիր։

Երբ պատանի ու նոր էի կյանքին դիմաց, կուզեի հրա­շեկ բարկությամբ մը խարազանել քեզ, բայց զորության դիմաց հանկարծ անձնատուր կըլլաս անտարակուսելի տը– կարությամբ մը ու աչքերուդ մեջ մեկեն հղությունդ կը հայտնվի։ Պարզապես սարսափելի ես ու գարշելի՝ քոլ վա­տությանդ և որոգայթներոլդ պատճառով։

— ... Փաթթված ծունկերուդ կաղաչեի, որ ներես ինձ հավանական մայրությանս համար ու անընդհատ ավելի իգությամբ ու սիրով կաղաղակեի ու կըսեի. «Ձեռքերդ պա­րանոցիս վրա դիր սաստիկ գորովով մը ու հեշտությամբ թայլ մեջքես գրկե զիս։ Կործանե զիս կուրծքիդ զորեղ դաշ­տին վրա ու ծիծերուս վրա բերնիդ արա համբույրովդ համ– բսւրե զիս։ Հավիտենական կինն եմ ես, որ ժամոլ մը հա­մար իր ամբողջ տկարությամբդ կը սիրե քեզ։ Ու եթե կու­զես՝ հետո բառեր ուղ գեշ անգթությամբդ կրնաս պատմել զիս։ Քեզմե եկած խարազանի հարվածներն իսկ երբեմն քաղցր կրնան ըլլալ։ Տեևւ աչքերուդ ցոլքերը, որ վարսերուս մեջ աստղի բեկորներու պես կը վառին։ 0" զարմանալիորեն

16111—3

թեթև եմ, կարծես թե տիրոջը զով ու կենարար շունչը կը լվա զիս ու արյունս կը մաքրե իր արլտերեն։ 0 'վ իշխան ու զորեղ պարման, ահա բեղմնավորությունը կը համբուրեմ շրթներուդ վրա ու մարմինս ծնծղայի պես կը հնչե թևե– րուդ մեջ։

— 0 'չ, քաղաքին զանգակներն են միայն որ կը հնչեն։ Կարծեմ ալս առավոտ Պենտե-կոստե է։ Թեթև հով մը կը քսվի ղեմքիս։ Երևակայե որ գիշերը մոռցեր եմ պատուհա– նըս փակել, բայց ոչ մեկ աղավնի սենյակս մտած է՝ կտու­ցին մեջ ծիլի կտորով մը, որ Հարությանը կավետե։ 0 ՜ անե­զրը հուսահատության, երբեք աղջիկ մը չեմ լսած, որուն բառերը իր հոգիեն հոսին՝ ինչպես ջուրը ակունքեն։ Ու միշտ հեռակարոտ միջատի մը պես խեղդված եմ բառեր ուղ դա­վադիր ցանցին մեջ։

— ... Ու գիշերը կապույտ էր, աստղածորան ու անա­ռավոտ։ Հետո մարմինս հոգնեցավ իր քաղցր ծարավեն ու մեծ հարվածներով սկսավ դողալ։ Զգացի, որ կը թափան­ցես զիս զորեղ առնականությամբ մը։ Բերանս կարմիր վերքի մը պես բաց էր ու մարմինս քեզմով վիրավոր էր, մարմինս քեզմով այլևս լրիվ էր, ոխ սիրական։

Կրկին կըսեմ. «Հարկ է զգուշանալ բառերեն, չապավի­նել անոնց խարդախ գեղեցկության։ Բառերուն ետին հարկ է որ երևա մարդը ՝իր ստույգ հուզումներով, իր իրական կյանքով, իր տառապանքներով»։

Վավերական ու դանդաղ աշխատանքով մը, եթե կա­րելի է ըսել ներքին հրկիզումով, պետք է որ բառերը բարձ­րանան բանին անկոր նչելի գեղեցկության։ Հրեական զմայ­լելի ավանդությունը, պատմելով արարչությունը, կը հարե. «Սկիզբեն էր բանը»։ Հասնելու համար զուսպ ու բաբախուն 162

արտահայտության ձևի մը՝ հարկ է հաղթել ուրեմն բաոե– րուն, անոնց չարագործ զորության։

Ահա այսպես բալլերով է որ կուզեմ պատմել մարգոց ընդարձակ տառապանքը։ Ու այս տողերը անհրաժեշտ էին, ըսելու համար ցավը, որ կը զգամ՝ աղջկան մը բացակա­յության։ Այդ աղջիկը հիմա կը պնդե, որ կոլզե ատել զիս՝ այս տղան, որ այնքան պետք անի այսօր կնոջ մը ազնիվ ու սրտազեղ բարեկամության, գորովին;

Գարնան երկրորդ օրն է, երկրորդ օրը միայն՝ այս վը– տանգավոր ու թշնամի եղանակին, որ չի սիրեր մարգոց թշվաոությունը, որ կը քրքչա մեր խոնջ երեսներուն։ Իսկ ես իրական անձկությամբ մը կը սպասեմ, որ հարափոփոխ Մարտը դաոնա անձրևաբեր, երկրին վրա օրը մթնե։ Հո­գեկան կլիմայիս ու շրջապատին միջև հաստատվի տխուր այլ բնական ներդաշնակություն մը։

Նորեն աղքատ եմ այսօր ու այս աղքատությանը կազ– մըված է մեծ ու պզտիկ բազմաթիվ զրկանքներն, պակաս­ներն ու բացակայություններն։ Կարելի չէ չհիշել, թե անց­յալ տարի այսօր կրնայի համբուրել Անոր զով ու ողորկ ուսը։ Կարելի չէ չնկատել, որ թիկնոցս շատ մաշած է ու ես կամչնամ կիրակի օրով դեմը նստած աղջիկ ներոլ նայ– վածքեն։ Վրանոց չանիմ, կոշիկներս ծակ են ու մեր կու­սակցական գործերը գեշ կընթանան։

Ու ընկեր մը չկա, որոլն կարենամ աոանց նվաստու­թյան ըսել, թե աղքատ եմ այսօր, բազմաթիվ հոգիներու հետ։ Ու դրամ չոլնիմ ու հազիվ թե երիտասարդ եմ։

Գիշերվան պես սև ու տղմուտ գեղեցկությամբ, որ կը ծածկն զրկանքն ու սուգը, մոայլ քիչ մը ու քիչ մը խորունկ՝ իրենց մառախլապատ ու անձրևային ակնարկներով մեջ,

Տ (53

դժվար է ստ ուզոր են որոշել թե ուր կը սկսի ցեղին ան­հերքելի ու ժաոանգական վիշտն և իրենց ընթացիկ կյան– քին բնական տխրությունը։

Նժդեհ, տարահալած՝ քաղաքներոլ լույսերոլն տակ, փո­ղոցին մեջ ու այլուր, ուրախության սեղանին շուրջ թե տո­նակատար ությանց տենդահար մթնոլորտին մեջ, երբ րո­պե մը հուզումով կանգ աոնես նայելու համար իրենց խո­շոր ու սև աչքերուն, չես գիտեր թե ինչու համար այդ տը– ղոց ակնարկները կը հոսին՝ սակավիկ մը պղտոր ոլ քիչ մը դաժան ջրերու պես։

Թերևս հին ու վիրավոր մեոելներ են, ինչպես կըսե արու քերթողը, որ ոգևորության ու տառապանքի ջերմ օ– րերուն կարթննան երկարատև քունե մը ու կը նային ա– ղապատանք հայցող ու ցավե թրջած մեռյալի հայացքով, կը թոթվեն իրենց ոսկրյա ոաերեն մոռացումի եղյամը ու արտասվահեղց կը հայցեն հիշատակի իրենց անժխտելի իրավունքը։ Թերևս հեռավոր ու կորուսյալ մրմունջն է խար­տիշագեղ կամ թխագանգուր մանկուհիներոլ, որոնց աչքե– րուն մեջ մահվան պահուն սուրի շեղբ մը կամ արյունոտ մահակի մը ստվերը ցոլաց։ Թերևս նաև դարավոր ու խո­րունկ տխրությունն է հայոց բարձրավանդակին, իր կա­պույտ ու բարձրընթաց գետերոլն, լերան կողերուն մեջ ու խորունկը՝ զսպված ու զորավոր լիճերոլն ու մրրիկին, որ կը գոռա քսենոփոնյան գյոլղերոլ խարխոլլ տներուն շուրջ։

Թերևս անձնուրաց ու կտրիճ զինվորներոլ, հերոս տը–– ղոց անակնկալ հիշատակն է, որ կը պղտորե իրենց աչ– քերուն մութ ու թավշյա խաղաղությունը։ Հին երգի մը մը– նացորդը, որ կը փշրվեր հայրենի ծառի մը շուրջ կաճ ջրի մը հատակի քարերում վրա։ Գուցե դաշտանկարի բեկոր մըն է, նորընձյուղ ծառ մը, որ հարսանեկան ռւ ծաղկա­փրփուր բազուկները կը բանար, գրկելոլ համար վարդագեղ առավոտը։ Գուցե համբուրելի մոր մը լաչակի կտոր մըն 164

Է, որ կը վարագարե պայծառությանը իրենց հայացքնե­րում։

Ու քիչ մը խորունկ ու քիչ մը մռայլ են միշտ այդ հա­յացքները, հոս՝ արևմտյան կապույտ ու ալեկոծ ծովերում դիմաց, սալահատակներ ու հորդազեղ ա ոսկեշառայլ լույ­սերում տակ։ Լոլսնալով ու թրջելով քիչ մը զուցե կապու– տաչվի, սլացիկ օտար աղջիկներոլ քնքույշ նայվածքներեն, բայց հանցապարտ ու տրտում վերադառնալով հայոց դան­դաղ ու տխրադեմ կիներու սև աչքերում։

Ո՛վ չի ճանչնար այս տղոց տրտում Ոլ խուլ հայացք– ներուն գեղեցկությունը, երբեք չի կրնար սիրել հայոց ազ­գը։ Թրջած՝ պետք է դիտել զանոնք, երբ կը թավալի սրա­հին մեջ վշտահար ու հայրենակարոտ երգի մը ցավաբեկ եղանակը։ Տաք ու տխուր նույն ատեն՝ պետք է զգալ այդ աչքերում առողջ բոցը, երբ կը բանաձևեն իրենց հույսն ու զայրույթը, երբ իրենց անհաղթելի ա անընկճելի հավատ­քը կը զարթնու ու կասպատակե ասդին անդին։ Վայրագ՝ հարկ է կրել վիշտը իրենց հոգվոլյն, երբ մեկը կը խոսի մեր ցեղին դարավոր ստրջանքին ու անօրինակ նվաստու­թյան մասին։

Ո՞վ է որ կը նայի ինձ՝ առավոտյան այս ժամուն, խախ­տելով հոգիս իր արմատեն, պղտորելով հազամներոլս ա– նոթը։ Այդ դան ես, երիտասա՛րդ ընկեր, որան աչքերում մեջ կը զգամ ստույգ ներկայությունը մեր վիրավոր ժողո– վարդին, որան ակնարկը գոռ ա հուզիչ երգ մըն է՝ մերթ վտակի մը պես երգեցիկ ու քաղցրավաչ, մերթ հերոսական հրավերի մը պես պատերազմական, մերթ վշտով թաթա­վուն, բայց միշտ հպարտությամբ խոյացող։ Ո՞վ է որ Կը նայի ինձ, երբ տխուր է երկիրը ու գեշ՝ օրը որ կը ծագի,— այդ դան ես, կրտսեր կամ երեց ընկեր ու քոլ աչքերադ խորը ամբողջ հայոց արյունաներկ երկիրն է, որ լալով կը սահի ա կը տևե, կը մթնե կամ կը լուսավորվի։

Ո՞վ կրնա պնդել թե չկան պահելդ երբ աչքերոլդ խորը կարելի է ստուգությամբ զգալ հայոց ողբերգական պատմու­թյունը։ 0 'վ լկտի ու անոպա հանդգնությունը ունի դուրս հանելու իր աղտոտ լեզուն՝ կրնա ծաղրել զիս, բայց ես պիտի պնդեմ որ բազմաթիվ անգամներ պատահած է, որ տրտմության, ոգևորության և հուզումի պահերա վասպու– րականցի ընկերներա աչքերում մեջ որոնեմ մեծ ու քաղց­րաբարբառ Նարեկացիի ակնարկին խաժ գեղեցկությունը։ Գիտե՞մ միթե, տեսա՞ծ եմ միթե Վանա ծովուն կապույտ, ծփուն ու գիշերային գեղեցկությունը՝ աղջամղջային պա– հերու, բայց երբ վանեցի ընկեր մը կարտասվեր օր մը, իր կապույտ աչացը վրա ձգելով այրած թարթիչներում շուքը, կարծես թե հեոուն տեսա հինավուրց ու ծավի լիճը, ուր անշուշտ դարերա մշուշին մեջ լոգցած են հայոց աղջիկ­ները։

քիվ տրտում ու քիչ մը խորունկ, ոքվ սև, քիչ մը մոայլ ու քիչ մը վիրավոր ակնարկը ընկեր տղոլ՝ որքան ալ զար­մանալի թվի ասիկա, քու տխրորեն հոսող ջրերոլդ մեջ է որ կը զգամ առավելագույն հայրենիքը։ Այսօր երբ օրերը գեշ են, երբ մեր երիկամունքներում մեջ ծվարած Ուրիշ խուլ ցավերու վրա ավելցավ նաև նոր վիշտ մը, այն է՝ զգալ որ տմարդի ու նեպոտական ընկերներ կուզեն մեզմե խլել նույ­նիսկ քեզ սիրելու մեր իրավունքը, երբ առանց ստոր գե­րության ու վարձկան ստրկության վիշտդ բաժնելու հպար­տությունը մարդիկ կը փորձեն մերժել մեզի, կրկին քոլ ալիքներուդ մեջ չէ մի՞թե, որ կը խեղդենք մեր բարձրացող տառապանքը։

Ահա կը հոսիս վրաս, ահա կողողես զիս ու հոգիս կո­ռոգես ջրերոլդ մութ ջերմությամբդ, փվ ընկեր տղոլ քաղցր հայացք։ Ահա գեղուղեշ ու աղվոր հասակներ, որ կաշտա– նւսկվին մթությանդ մեջ, ահա առյուծի գեղեցիկ գլուխներ,

ա

որ պատկանած են հերոսներա, զինվորներոլ և չարքաշ շինական ընկերներու, որ կը ցոլան կիսալույսիդ մեջ։

Տեսա՞ծ եմ միթե, ո՛վ Սեբւսստացի քաջդ Մուրատ, քոլ քիչ մը դաժան ու սև՝ այլ կտրիճ ու խիզախ տղամարդու երկաթե գլուխդ։ Կըսեն որ արյանդ մեջ վտարանդի ու հա­վերժ աստանդական գնչոփ արյան կաթիլներ կային։ Եթե. իրավ է՝ ատիկա տարածության ու կիզիչ տափաստաննե– րու Արևն է, ատիկա մրրկա՛ծուփ արկածներոլ վայրի ծա­րավն է, ատիկա արձակազեն ու սրընթաց երիվարներոլ ակնարկին բոցն է, որ հուզումով տեսած եմ Սեբաստացի ընկերներու հայացքին մեջ։

Այս աոավոտ արյունս կեփի, կը թնդա, կուրախանա ու կը խնդա քոլ ջերմությամբդ, ոխ ընկերներու արու հայացք։ Քիչ մը հետո սյիտի զգամ կրկին կրակդ ճակտիս վրա, ջրերուդ մեջ սլիտի լվամ ամիսներե իվեր խոնջ ու վիրավոր; հոգիս ու մշուշիդ մեջ սյիտի ծփան հայրենի դաշտանկար- ներու կտորներ։ Եթե հյուսիս բարձրանամ, ւզիտի տեսնեմ Գեդամա լեոներուն ձյունն ու ագի տակ ցարասիները, որ կը դոզան ձմրան՝ մերկ ու հասակագեղ։ Եթե հարավ իջ­նեմ, Կյուդնոսի քարավազ ջրերուն վրա սլիտի տեսնեմ Ռաբինյանց թուխ դեմքերը, այրած հարավի արևեն; Թար– թիչներուդ տակ որքան անծիր ու անեզր է հորիզոնը, ան­հիշատակ՝ անցյալը, ու հղի՝ ապագան։

Ցոլա ու բացվե ուրեմն ու դեո դարերով պահե ջրերուդ մեջ ամբողջ գեղեցկությունը հայրենի դեմքերու և թոդ վա– ղը ուրիշներ ևս հոն զգան արու փայլատակումը Անդրանիկի աչքերուն, ուր վագրին ոխերիմ վրեժխնդրաթյան հետ իր սահմանները կը վիճեր Գայլ Վահանի խրոխտ հանդգնու­թյունը։ Պահե նույն սիրով Վարուժանի քիչ մը քաղցրորեն 2Ի1՝ այլ արարչական ակնարկին կանացի ու հեթանոս շը– նորհը, Ռուբեն Սևակի հղկված ու թուխ դեմքին գիտուն գեղեցկությունը։ Պահե Քեոիի հայրական այլ հանդարտ

167

քաջությամբ ոռոգված ակնարկին ջերմ անդորրությանն ու հայոց մատաղատի աղջկկնեբու, մանուկներա, կույսերոլ, վիրավոր ինկած զինվորներու և քաջերոլ աչքերան ազնիվ հարազատությունը։

Գիշերվան լզես սև ու տղմուտ գեղեցկությամբ, որ կը ծածկե զրկանքն ու սուգը, մռայլ քիչ մը ու քիչ մը խորունկ՝ ոխ քաղցր ակնարկը ընկեր տղոլ, հրաշքին ու դյութանքին կտոր մը բյուրեղը եղիր, ուր հավիտենապես պիտի ցոլա առավելագույն հայրենիքը, իր կործանած եկեղեցիներով, զրահապատ հերոսներով, ուռիներով ոլ ավերակներով։

Ընկեր տղա հայացք։

Գրչիս տակ պզտիկ պատմություն մը կա, որ կուզեմ պատմել առանց աճապարանքի։

— Քանի մը տարիներն իվեր արդեն կյանքը շարունա­կել կարենալու համար պետք ունիմ արտակարգ քաջու­թյան։ Ամեն ինչ տխուր է շուրջս։ Երկիրը կը թվի ապե­րախտ ու մարդիկը՝ հետզհետե կը զգամ, որ ստուգորեն արժանի չեն բարեկամության, գորովի ու մանավանդ ան­վերադարձ սիրո։

Մեծ տրտմություն մըն է, որ հետս կը պտտցնեմ։ Առա­վոտում հազիվ արթնցած՝ օրը կը թվի գեշ ոլ հղի տհա­ճելի դժվարություններով, որոնց հաղթելուն մեջ որևէ մե­ծություն և փառք չկա։ Ու փաստորեն առանց խոստվանիլ համարձակելու, ավելի քան երկու տւսրիե իվեր հստակո­րեն կը պատրաստվի մ մահվան։

Այդպես է որ երկու տարիե իվեր կաշխատիմ ձեռագիր - ներս կարգի դնել։ Կը մտածեմ թե որքան ւսլ ժողովրդին այս պայմաններում մեջ մեծ կարևորություն չունենա ձգե­լիք հետքս, այսուհանդերձ պարտականություն մըն է, որա

լավ է կատարելով մեոն|ւլ։ Տարի մը եթե խաղաղորեն աշ­խատելու հնարավորություն ունենամ՝ կը կարծեմ որ փո­ւփն ու առանց զղջոսփ կրնամ ՛պատրաստ ըլլալ մահվան։

Ու իրապես հոգվույս խորը երկար ատենե իվեր ըն­դունած եմ մահը։ Անշուշտ ուժեղ ընդդիմության բախած եմ։ Հակառակ մահվան հանդեպ զգացած խոր գորովիս՝ դեռ թելեր կան, որ զիս կը հանգուցեն կյանքին։ Բայց այդ թելերն իսկ՝ մեծ մասամբ հիշատակներ են, մեռելներ են, գաղափարներ ու մտածումներ են։

Կը զգամ, որ հասնելու վրա եմ երիտասարդությանս վախճանին, կետի մը, ուրկե անդին ինձ նման մեկը արիշ ուրախություն հուսալու իրավունք չունի կյանքեն, եթե ոչ իր ամբողջ պարտքը կատարած ըլլալու գոհունակությունը։ Այլևս տրամադիր եմ ոչինչ հուսալ կյանքեն՝ բացի տաոա– պանքե ու հանապազօրյա դառնութենե, որ ավելի հինցնող է, քան ցավը։

Կրնայի գուցե այսպես մարդ մը չըլլալ, բայց այլևս ուշ է։ Այսպես է այս կյանքին վախճանը։ Գրեթե քսան տար­վան վայրագ կռիվե մը հետո, որ կոկորդ կոկորդի մղեցի կյանքին հետ, ինչ որ ափերաս մեջ մնաց, մոխիր է ու հի­շատակ։ Ամբողջ հիմնական ազնվությունս, գաղափարա­կան կիրքս, ծառայության ոգիս անցան ապարդյուն։ Վը– տանգավոր կերպով հառաջացած ըլլալով դեպի հեղափո­խական միտքը, չուզելով խզել զիս ծնող ժողովրդին հետ պորտիս կապը՝ հանդիպեցա միայն սրիկաներու ծամածուռ դեմքերուն, լսեցի տգետ սուլոցներ ու զգացի բիրտ ատե­լությունը տղոց, որոնց ծառայելու համար ի սպաս դրած էի ամբողջ անուղղա ու խանդավառ երիտասարդությանս։

Այսուհանդերձ կը զգամ, որ հոգիս ատելություն չունի։ Երբեք աշխարհիկ հաճայքներոլ և հարստության որսորդ մը չըլլալով՝ կրնամ հանգստորեն տան վերադառնալ այժմ, գեթ մեկ-երկու տարվան համար, եթե ողջ մնամ։ Թեև հե–

169

սւըս կը կրեմ անփարատելի տխրություն մը րս հորիզոնին վըա զվարթ րս հրսսատու ոչինչ կերևա։ Պեևոք է սակայն շարունակել պայքարը, դանդաչԵլեն ապրիլ, ունենալ ապ– ըելու աըտակաըգ քաջությունը՝ այս մռայլ, խուլ ու գեշ օ– ըեըուն։

Ու եթե անհըաժեշտ ըլլա՝ վիրավոր գազանի մը պես կըկին նետվիլ հառաջ, ահեղագոռ հոըձանքն իվար, հաղ­թել կամ ջախջախված իյնալ դիտապաստ՝ այլևս չբարձ– ըանալու համաը։

Լուըջ, աըտակաըգ և ստուգիվ հուզիչ բան մըն էը հոբս նըգեյը; Անշուշտ պետք է ենթադըել, որ որևէ հոգեկան ալիք կամ արտաքին դույզն պատահար ազատ կարձակեր անոր ներքին մարդը, քանի որ իր նուրբ ոլ երկար դեմքը կը կերպարանափոխվեր, փղոսկրյա տժգանաթյանը, որ կը հատկանշեր զայն՝ կը դաոնար մեղմ, մեղրամոմի ջեր­մությամբ։ Քիչ մը թավ ու քիչ մը ծույլ այլ հպարտ ձայնով մը, ուր իր բնական անընկճելի հպարտությանը կը կովեր հուսահատորեն այդ խոլ հուզումին հետ, վաղեմի՝ կարելի է ըսել հնավանդ առոգանությամբ մը, ուր բառերը չես գի­տեր ինչ ծածուկ մոգությամբ ու ստորերկրյա խռովքի ու­ղի ներեն կը վերադառնային նախնյաց ոսկեղենիկ լեզվին, կը խզեր սենյակին հեշտամրափ անդորրությունը։

Ընթացիկ, այսուհանդերձ տարօրինակ էր նաև այդ ան­դորրությունը, որան տերն ու արարիչն էր ինք։ Մեզմե որ­ևէ մեկը չէր համարձակեր խզել կամ պղտորել զայն, ա– վելորդ շշուկով մը։ Ոչ իսկ մայրս, որ իր ներկայության կը խոսեր տրտում ու հեզ համակերպությամբ մը, անընդհատ նայելով քիչ մը երկյուղահար ու տրտում՝ ծեր մարդու ա– նոր գունատ դեմքին։ Քիչ անգամ կը պատահեր, որ այդ

տխուր ու երիտասարդ կինը համարձակեր որևէ երգ մըր՝ մընջալ, երբ իր ամոաքւնը լոա էր։ Բայց երբ հայրս սկսեր երգել, մեղմորեն ու երկչոտորեն կընկերանար անոր տաք ու թավշյա ձայնով մը, որ անմիջապես կը հուզեր զիս և ուր կը թվեր թե խճաքարերոլ վրա լալեն կը վազեին մո­տակա քաղաքի մը պղտոր ջրերը, որ մանկությանս ան­գամ մը տեսած էի։

Ինչ որ կը պատմեմ, կարծես թե կը վերաբերի անցե­լասույզ, անհիշատակ ժամանակներու։ Այժմ կը հիշեմ նաև թրակյան այդ հին քաղաքը, ուր գիշերը խոր էր ու անդըն– դահատակ։ Հայրենական երգերը փողոց չհասած՝ պար­տեզը կը մեոնեին։ Քաղաքը խուլ էր գիշերը, սև էր՝ եր­կաթաքարի մեծ զանգվածի մը նման։ Ու ապակեպատ սեն­յակը, որ կարգ մը ապրողներ անտարակույս կը հիշեն և֊ ուր կը տիրեր հորս բացարձակ իշխանությունը, իր ներսի գոլով՝ ձմրան ցուրտ գիշերներուն, կարծես թե երկրի վրա չէր, այլ դյութական ու հեռավոր տեղ մը։

Տարօրինակ էին նաև հորս երգերը ու քաղցր։ Կարծես դարերու և հնության տրտմությունը կար իրենց վանկերում մեջ։ Ատիկա կոմիտասյան Երգերոլ ալեծուփ փոթորիկեն առաջ էր, երբ արևելահայ երգերը հազիվ հասած Սև ծո­վի եզերքը, շնչատ կը սպառեին։ Նաև հին էին հորս եր­գերը։ Այժմ տարիներ հետո՝ դժվար է հանդիպել մարդոց, որ լրիվ գիտնան զանոնք։

Այդպես է որ այս վերջին տարիներոլ ընթացքին՝ ծա­ծուկ հուսահատությամբ մը, գուցե նաև քիչ մը ամչնալով սրտիս տկարության համար, կերգեմ, կը վերհիշեմ, կը վե­րակազմեմ զանոնք, առանց բոլորովին հաջողելու սակայն, վասնզի իր տարեկիցները գրեթե չկան այսօր ու խիստ դժվար է այժմ որևէ հեռավոր գաղութի մեջ ստեղծել ու ոգեկոչել կորուսյալ քաղաքի մը մթնոլորտը։

Ծեր էր ալ, երբ ես սկսա մեծնալ։ Մերթ ընդ մերթ՝ կո–171

բաս յալ ժամերու ընթացքին, կը հիշեմ իը բարձը ա նարբ հասակը, հպարտ ա շիտակ՝ ինչպես մաթ ա ազնվական կիպարիս մը, ամբողջովին սևազգեստ՝ տարածության դի­մաց, ծանրաքայլ ա հողդողդ այսուհանդերձ երբ կերթար ննջելու՝ լամբարը ձեոքը բոնած, լուսավորելով սրահն ու սանդուխները մինչև ննջարանին դոլոը։

Հայնժամ լուո ու քնաթաթախ կը հետևեինք իրեն, բո­լորովին մանուկ՝ իր անժխտելի ու բացարձակ հեղինակու­թյան դիմաց, մինչ իր ծեր մարդու ձայնը կը քակվեր ու որևէ հին երգի մը բալլերը կիյնային գետին տախտակա­մածին վրա, հետո կը բարձրանային սանդուխին աստի– ճաններեն՝ ամբողջ միջոցը օծելով մելամաղձիկ հնությամբ մը։

Եղբայրադավ չէ նախանձ,Որ բոբբոքյալ հիս վաոի,Ի սուրբ հողո հայրենյաց Բառնամ զլած օտարի։

Մի լար հոգփսյս իմ հատոր,Գուցե դաոնամ, ոհ մի լար,Թ՚անկայց մարտին ես ի գոռ՝Տեսչուք հերկինս մեք զիրար։

Այլուր, օր մը պետք է որ երկարորեն ոգեկոչեմ այն կորուսյալ հայրենիքը, որ հինավուրց Հայաստանն էր օ– տար ափանց վրա ու զարմանալի մթնոլորտի մը մեջ մեծ– ցած մանուկի երևակայությանս մեջ։ Ինչ որ կուզեմ ըսել այժմ և որ կրնամ ըսել միայն քաղցր հուզումով մը, որ կոաեցնե լանջս, հետևյալն է։ Այդ հայրենիքը կարելի չէ բաժնել որչ հորս հնօրյա երգերեն՝ որ ամբողջ ընկղմած երկրի մը մոգական ու գաղտնի ձայներն էին, որչ ալ մեր նախնյաց մեոյալ լեզվեն։

Օրեր կան երբ նժդեհ մարդու հոգվույս վրա հեղակարծ կերպով ա տարամերժորեն կը հաստատվի կորուսյալ հայ–

րենիքին վեհափառ, մշտնջենի ու ծիրանեփայլ թագավո­րությունը։ Ու երբ այդ անորոշ հուզումը կուզեմ սևեոել, շբթնեըոա վրա կը մնան միայն ոսկի ւիոշին ու ւոաք համը մեր վաղնջական լեզվին երկաթագիր բաոերոլն ու հնա­բույր երգերուն հիշատակը այդ ծեր մարդուն, որ իմ հայրսէր––

Մեկը այդ երգեըեն զարմանալի էր իր հարուցած հի­շատակի մթնոլորտով։ Կը բավեր որ հայրս երգեր զայն, ոբսլեսզի հրամայական ու անզսսլելի սլետքը զգայի բարձ­րանալու աոիքին տակի մաթ սենյակը՝ տենդով շոշափելու համար հին որսի հրացաններ, սուրեր, գործածաթենե ին­կած զենքեր, որ չես գիտեր մեր երկարամյա գերդաստա­նին որ անդամներեն ժառանգ մնացած էին հոդ։ Անշուշտ այդ երգն էր հանցավոր՝ եթե սուրի շկահյուններ կը լըս– վեին, հրացանի խոզ որոտներու հետ, եթե վաոոդի բարկ բույրը կը բոներ առաստաղը ու զրահապատ զորականներ կը հայտնվեին ստվերամած անկյաններեն։ Սաղավարտա­կիր ու ասորական սև մոբարներով,— ինչպես պատմու­թյան հին գրքերու մեջ,– կամ խաժակն ու գանգրածամ հին հայերու դիմաստվերներ կը հրեին իրար։ Հայոց վա­ղեմի արքաներ, նախարարներ ազնվական տուներե, խո­ժոռադեմ ու թուխ գեղեցկությամբ ասպետներ ամբողջովին սպառազեն կը տողանցեին՝ մինչ ծեր մարդու այդ ձայնը խստությամբ կը լուծվեր անդորրության մեջ։

Այժըմ քաջաց զենք մեր շողան,Արիասիրտ Արշակոլնիք,Ի սիրտ ի թունդ օ՚ն փութասցուք,9'ն փութասցուք, հապոն հառաջ։

Կար արիշ երգ մը ևս. ուր գեթ ինձ համար կրկին փայ­լակնացայտ սուրի շեղբեր կային և զենքի, զրահի, սոաե– բաց շողյուններ, բայց նաև փափկասուն ոլ քաղցր տիկ– նւսյք, ինչպես Սաթենիկը արի արքային Արտաշիսի, օրիորդ

Ալանաց, դստերք հայոց երկրին ու տրտմանուշ հարսունք, որ փափուկ մատներով կը զ՛ինե՚ի0. կմ սրընթաց երևակա­յությանս մեջ, վայելչագեղ ա արի տղաք, մինչ ծեր մար­դու այդ ձայնը կարծես քիչ մը կը կորսնցներ իր խստու­թյունն ու կարծրությունը և իր արու փայլը, զի մորս ջերմ ու ծորուն ձայնը կը խաոնվեր իրենին։

... Եվ հայ տիկնայք ու օքիոքդք Վաճաոեսցեն ադամանդներ Ու զի նեյով ղորդիս, զեղբայրս Դեպի Զեյթան աոաքեսցեն;Կեցցե Լևոն, օծցի Լևոն Թագ կապիսցե...

Հետո երբ երգերը վերադաոնւոյին իրենց կայքերուն՝ դանդաղորեն հորս դեմքը կը վերստանար իր փղոսկրյա տժգունությունը ու կթկին կը հաստատվեր այդ վտանգա­վոր ու հղի անդորրությունը։ Վաոարանը կը ճարճատեր ու փայլարե սլատուհանիկներեն բոցի բեկորներ կիյնային գե­տին, քիչ մը հեոուն գորգին վրա։ Մինչ խոլ ու կոծյալ հող– մը կը պոոար դուրսը, պտղատու ծառերուն շուրջ, կամ կը սուլեր պատերուն տակ՝ հովվերգական կամ սիրային հին մեղեդի մը, ինչպես գիրքը կըսե։

Այժմ ես խորապես կը զգամ այս հին ու հուզիչ հիշա– տակներուն ամբողջ զորությունն ոլ բանաստեղծությունը։ Ու եթե մեկ քանի տարիներե իվեր սկսած եմ վանկ աո վանկ ու պտղունց աո պտղունց կշոել այն բոլոր հաոաջ֊ ընթաց ու հեղափոխական գաղափարները, որ հանդուգն ա արագ անգթությամբ մը սովորություն ունեի նետել ասդին անդին, եթե սկսած եմ ստուգապես զգալ ամբողջ պատաս­խանատվությունն ու ծանրակշիո բնույթը գրված ու ըսված

խոսքերան, ատիկա կը պարտիմ այս հին հոլզիչ բա­ներում։

Վասնզի մանուկներ րս պատանիներ կան այժմ՝ հայոց այս տրտում գաղթաշխարհին մեջ, որոնց արյունը չի կրեր այս բոլոր քաղցր, տարամերժորեն հին ու խտրականորեն զորավոր հիշատակներան ազնիվ թույնը և որ կրնան կորս– վիլ, սայթաքիլ ու խրիլ ձախ գաղափար ներոլ թոհուբոհին մեջ, անհայտ քաոոլղիներոլ վրա։ Որովհետև իրենց հոգի­ները անցյալ չանին ու օտար հուզումները աոաջին տարի– ներեն իսկ տիրած են արքայորեն իրենց կյանքին մեջ։ Վասնզի իրենց մտքի շենքերը կաոուցված են օտար պատ– վանդանի վրա։

Աոանց հարազատ արյան ու իր բնիկ քաղցրության՝ ի ՜ն չ կերպընկալ խմոր ու որքա՜ն փխրուն կավ են այս տա­րահալած մահակներն՝ վերջին ընձյուղները այս վաղեմի ու հեղափոխական ժողովրդին։ Ի՜նչ սիրով ա զգուշությամբ, նաև ի ՜ն չ անսսյաո համբերությամբ հարկ է պաշտպանել անոնց անուշ արյանը բոլոր արտաքին ներխաժոլմներեն, որ կրնան զայն պղտորել ու վերածել անարգ ու գեշ բանի մը։ Միաժամանակ թույլ չտալ, որ հետընթաց ու պահպա­նողական հետադիմությանը խեղդե անոր ազնիվ ու քաջ ցայտքը։

Այսօր տրտում է ամբողջ անձս, մինչ երկիրը զվարթ է ու նորաբողբոջ ու պարտեզին մեջ կը ծավալի անգայտ բուրումներով հավերժական ու ցողաթաթախ առավոտը։

Դժնդակ ամիսներ, դժվար ու խուլ օրեր։Հոգեկան տագնապներոլ, ծածուկ փլոլզմանց ա աղվոր

երազնեըու ճարճատաձայն կործանումներա և մթին հիաս­թափությանը, հմայաթափոլմներոլ հետ նաև նյութական հա–

175

նապազօրյա գձուձ, տաժանելի, մաշեցնող հոգեր։ Հարկ է որ անվթար ու ամբողջական պահեմ պաղարյունությանս, երկաթի պես ցուրտ ու դաժան ըլլամ։

Ու ճիշդ այս օրերուն, երբ ամեն ինչ տրտում է կյան­քիս մեջ, գոյություն չունի աղջկան մը գորովալի բարեկա­մությունը, ուր կարելի ըլլա ապավինիր 1սոնջ, նկուն, սըր– տաբեկ պիտի գամ տուն, գեշ ապագայի մը ոլ տղմուտ անցյալի մը դիմաց՝ աղքատ ու ապերջանիկ, աոանձին պի­տի կրծեմ խոր ու համաո վշտերոլ դաոն հացը; Ու միակ ապավենս մորս հիշատակը պիտի ըլլա ու միակ սնունդս ու ուրախությունս՝ ընթերցումը։

Ստուգիվ գեշ ու մառախլապատ օրեր են և ազատ, կա­նաչ, ծաղկածիծաղ ափերը մնացին հեռու։ Այլևս ուշ է Ժա­մը։

... Ու զարմանալի է որ այսքան հիասթափություններն և պատրանախաբություններն հետո տակավին կը պահեմ խանդավառվելու ընդունակությունս։ Հավերժական ու ազ­նիվ մանուկ մը կա հոգվույս խորը, որ հանկարծ կը ժպտի ու ամեն ինչ զվարթ, լուսաթաթախ և քսւղցր կընծայե։

Ինչպե՞ս կարելի է այսքան դժնե, բիրտ ու հուսահա­տական փորձերե հետո կրկին գորով զգալ դեպի բարե­կամ մը։ Ընկեր տղա մը այսօր իր մորը մասին խոսեցավ ինձ՝ ակներև տրտմությամբ ու հուզումով և հոգիս վերըս– տին անըմբռնելի արագությամբ վերադարձավ իր մանկու­թյան։ Պարզությամբ ըսավ, որ շատ կը սիրեր իր մայրը, ծեր կին մը այլևս, երբ անցյալ տարի մեռավ։ Ու հարցուց թե միթե հարստությունը երբևիցե կրնա՞ր իրեն վերադարձ­նել իր մոր հայացքը, կին մը կրնա՛՞ր կապել այս քաղցր վերքը,— անտարակույս ե չ ։ Ու անշուշտ ատոր համար էր նաև, որ երբեք աղջիկ մը լրջորեն չէր սիրած, իր սիրո ուժգին կարողությամբ, ամբողջ երիտասարդության մը ըն­թացքին։

Հետո զոաս| բառերով ու շատ մանկությամբ գովեց զայնՆ այդ ծեբ ու քաջ կինը, ոբ իր մայբը եղած էբ, մկնչ ես քիչ մնաց ոբ արտասվեի, որովհետև իր ըսածները կը հերքեին վերջին կասկածներս թե՝ գուցե մարդ մորը հանդեւգ իր տածած ամբողջ գորովը կը զգա անոր մահեն հետո մի­այն։ Ընդհակառակն ան կը պատմեր, որ անցյալ տարի այլևս չ՛էր կրնար տոկալ այդ բաժանման ու կուզեր վերա­դառնալ Արևելք՝ վերագտնելու համար իր մայբը։

Գիշերը վերադառնալ տոլն ա զգալ մորդ ակնարկին մեջ անոր անկորնչելի, անփոխարինելի, հուզիչ գորովը,— ինձ կը թվի որ կը բավե նորոգվելու համար օրվան խոնջենքեն, կրկին պատրաստ ըլլալու համար վաղվա ն բիրտ կռի վին։ Այդ արդար ու մաքուր երջանկությունը սակայն ինձ չտըր– վեցավ բնավ, չտրվեցավ բնավ։ Անոք մեկը եղա, որ գեշ ժամու ոչ մեկ գորովի կրնա ապավինել, մեկը որ պետք է բավե ինքզինքին ու անձամբ կապե իր վերքերը, մեկը, որ իր հոգվույն ափերեն դուրս որևէ հանգիստ որոնելու, որևէ խաղաղության ապաստանելու իրավունքը չունի։

... Այժմ կը զգամ նաև, որ երբ ան կը խոսեր՝ միայն քաղցր հուզում մը չէր որ կը զգայի, այլև սրտակեղեք ցավ մը։ Այդ նույն ցավն էր որ կը ճմլեր սիրտս, երբ ուրիշ ըն­կեր մը կը խոսեր ջերմ գուրգուրանքով իր պզտիկ քրոջ մասին։ Կը տառապեի, բայց կը հրահրեի խոսակցությունը, զգալով կիզիչ ու դառն ուրախության մը։

Ու վերջապես օր մը տեսա այդ քնքուշ, դպրոցական աղջիկը։ Կապուտակ աչքեր ուներ ու շատ անաղարտ, ձյու­նասպիտակ դեմք մը։ Ու զգացի որ կարելի էր ամբողջ կյանք մը զոհել նման պզտիկ քրոջ մը համար, որան նը– կարը եղբայրը գրպանը կը պահեր ու հպարտությամբ ցույց կատար իր բարեկամներում։

Երբ ավելի երիտասարդ էի, կը զգայի աղոտորեն որ խախտած, գձուձ ու գեշ բան մը կա կյանքին մեջ, բայց

17712—3

կային նաև մեծ րս պայծառ երազներ, որոնց հպել իսկ կա­րելի չեղավ։ Ու երբեք չէի կրնար երևակայել, որ կարելի է այս ուժգնությամբ տաոապիլ, այսպես ողբագին կերպով ծերանալ ու այսուհանդերձ եղերական սիրով մը ւիարիլ կյանքին։

Այս երեկո մեկն եմ, որ անհնարին կերպով ապերջանիկ տուն պիտի երթա, գիտնալով որ դրան սեմին մեկը չպի– տի ըլլա, որ խաղաղության բաո մը ըսե իրեն, որ բարի ձեռքով մը հանդարտեցնե այս պղտոր հոգին, քնացնե այս ծանր ու խոնջ գլուխը։

Երկնչելով բազմութենեն՝ չգացի տոնակատարության, մնացի ընկերոջ մը հետ։ Վասնզի սւրիշներոլ ցուցական ուրախությունը կը հոգնեցնե, կը նեղե զիս։ Այլ սակայն նո­րեն ապշեցուցիչ կերպով անհանգիստ է հոգիս, նորեն վը– րեժխնդիր ձեռք մը շարժեց հոգվույս քնացած հատակը ու ամբողջ մրուրն ու կուտակված վիշտը հանեց երես։ Եր– թա՜րմ տուն ու փորձեմ քիչ մը կարդալ, քիչ մը ծխել ու եթե կևւրելի է պսվիմ երազի մը ու հեռանամ այս երկրեն, ար ամեն ինչ ապերախտ աշխատանք է, դառնություն, հու­սաբեկում ու խորունկ կսկիծ։

Մեծ ուրախ՜ություն մը կա կյավքիդ մեջ՝ գրեթե երկու շաբաթե իվեր։ Ուրախություն մը, որ կը նմանի հաղթանա­կի՝ որ մարդ կը տանի ինքզինքին վրա, ուրախություն մը՝ որ կը նմանի գարնան գաղջ ու ծավալուն առավոտի, ուրա­խություն մը՝ որ կը նմանի անկորնչելի գեղեցկության, ու­րախություն մը՝ որ կոլգա ուշ և որ մեծ է ու կարևոր։ Մա­կընթաց ու վավերական ուրախություն մը։

... Ու հետո օրվան որևէ ժաման կրնա ուրախության այս շենքը վղիլ։ Որքան ալ բանական կերպով կազմա– 178

կերպես կյանքդ՝ նախատեսելով ամենեն փոքր մանրամաս­նությունները, այսուհանդերձ կրնա արտաքին ոլւևէ դեպք գալ ու խանգարել ամեն ինչ։ Մեզմե դուքս պատահած բա­ները կերկարաձգվի ն դեպի մեզ անհամար կապերով։ Հե– ոուն պատահած շարժում մը կրնա ներգործել մեր հոգվույն ամենեն թաքան ծալքերուն վրա։ Բազմաթիվ դեպքեր, ան­ձեր ու բաոեր կան, որ մեր վրա ունկն անբացատրելի զո­րություն մը։ Արտասանված հեոավոր խոսք մը հանկարծ մեզ կրնա մղել տարականոն իրագործումներով

Ու հետո հանկարծ կրնա փլիլ ամեն ինչ։ Վերադարձի ժամը կրնա հնչել արտասովոր քաղցրությամբ մը, եղեգ­նուտի մը մեջեն կարծես թե սրինգ մը լար։

Ուրեմն կրկին եկար, վերադարձար ինծի՝ քոլ հնուց բը– նակարանիդ, հին վիշտ։

Կը կարծեի թե մոոցած էիր զիս, լքած այս ծեր պատ­յանը ու մեկնած։ Բայց ոչ, եկաը, վերադարձար հին ու հպարտ լացովդ՝ սիրելիր ընկեր, հին վիշտ։

Վաղնջուց երգի պես մտերիմ, հավատարիմ բարեկա­մությանդ մեջ, անողոքելի ու շատ անմխիթար, թշնամի բո­լոր մակերեսային հուզումներուն, որ կյանքս երբեմն կա֊ կոսեն, ծածուկ ու խոնավ գեղեցկություն մորս անեզր աչ­քերում մեջ, հիշատակի փշուր՝ հոգնած թղթերա վրա, անց­յալի մնացորդ ու քաղքենի հաճույքներոլ սեր՝ հորս ձեո– քերուն մեջ, անկապ, տխրաբեկ, հուզիչ ա գրգոիչ ձայն՝ երբ կը խոսիմ մեր ժողովներոլն, բնավորությանս ամբողջ թունավոր տենդովը, սնունդ ու ենթահող՝ բոլոր արտասա­նած բաոերոա, գիտեի որ պիտի վերադաոնայիր ինծի՝ ապ­րելու վիշտ, հի'0 ընկեր։

Կը տեսնես, կը տեսնես ընկեփ, որ այլևս չենք լքեր179

իրար։ Ահա վերջացած են բոլոր բաժանումները ու այլևս պիտի ապրինք մեկ հարկի տակ, միասին պիտի հիննանք՝ իրերուն, բւաւերուն ա մարդոց վրա։ Ու կը տեսնես՝ քեզ պիտի բարձրացնեմ բանվորի մամուկի մը գեշ ճակատա­գրով ու հուզիչ մարմնին պես, վիրավոր ափերոլս վրա։ Քեզ պիտի խոստովանին ձայնիս մեջ, քեզ պիտի կրեմ արյանս ամբողջ ջերմությամբը, գիշերը պիտի սիրեմ քեզ, առանձ­նությանս լռության մեջ ու ցերեկը պիտի պաշտպանեմ մո­լեգնությամբ հպարտությունդ՝ մարդոց հեգնության ու կաս­կածին դիմաց։

Կարմիր, արյունազանգ դրոշի պես հուզիչ, ծեր բան­վոր ներու արյունազուրկ անդամներում պես սուրբ, հեղա­փոխական երգի պես սիրելի ու անուշ՝ վխշտ իմ, կը տես­նես թե ինչպես մեկ անկողնի մեջ պիտի պառկինք ցմահ ու երբեք չպիտի դավաճանեմ քեզի, երբեք պիտի չստո­րագնահատեմ ապահով, վավերական ու անփոխարինելի բարեկամությունդ։

Ներե ինձ, կը կարծեի որ կարելի է տակավին՝ ծաղիկ­ներ ափերուս մեջ ու ծիլեր, ծղիկներ ու այգային ցող վարսերոա վրա, ճամբորդել գարնան վաղանցուկ արա– հետներեն։ Ծիծաղ մը հնչած էր հեռավոր թավուտի մը "մեջ, որ կարծեցի թե կրնամ հետապնղել ոլ ձերբակալել։ Տեսա սակայն, որ բոլոր ճամբաներեն քայլերս կը վերա­դառնան քեզի և բոլոր հուսաբեկությոլններեն հետո՝ բոլոր փորձերուն ծայրը ղուն կաս, քոլ ավրված, տրտմահար ու քաջ դեմքովդ, բեղուն և հպարտ հուսահատությամբդ, լուրջ ու տաք ձայնովդ՝ անուշ ընկեր, հին վիշտ՝ ապրելու և պայ­քարելու, պարտվելու կամ հաղթելու։

Ներե ինձ։ Հանցավորը գարնան ամիսներն էին, այս գաղջ ու կարծես ուրախ անձրևները, մանուկները պար­տեզներում մեջ ու ճնճղուկները՝ նորափթիթ ու մատ աղա- տի ճյուղերում վրա–։ Հանցավորը այս մանկությունն էր՝

տարահալած րս դժնդակ մանկությունս, համեցող ոԼ դըժ– վար մեոնող, անծնող, գեշ այս մանկությանը, որ ամեն գարնան կը վերադառնա ձեռքերոա ա ձայնիս, կը զարթ– նա ամեն առավոտ բնության հետ ու աչքերոա խորը կար­տասվեր

Այս տարի բոլոր ճյաղերան վրա այնքան հուզիչ էին ծաղկի պտուկները ու այնքան տենդ կար և ուրախության ծարավ արյանս մեջ, որ ուզեցի մեկնիլ քեզմե, հեռանալ։ Հիմա գիտեմ սակայն, որ բոլոր աղջիկներեն ւզիաի վերա­դառնամ քեզի, բոլոր բարեկամաթյոլններեն պիտի վերա­դառնամ քեզի, բոլոր եսասեր մեկնումներում ծայրը պիտի գտնեմ քեզ՝ լավ ընկեր, քաջ բարեկամ, հին վիշտ իմ։

Ներե ինձ, ներե կրկին։ Անձրևոտ ու գեշ օրերոլ, լըք– ման ժամերու, անզոր վերելքներոլ և գլխիվայր անկումնե­րով հուսահատական փորձերոլ և աշխատանքի սեղանին առջև լուսցացած սպիտակ գիշերներոա, բոլոր աոանձնոլ– թյուններուս ու այս քաղաքին մեջ ցայգային պտույտներուս, խոնջենքներով երկմտության պահերոլ և մեջքի նոպանե– րու ընկեր, հին վիշտ իմ, քաղցր հայրենակից, ներե ինձ։

Ահա գիտեմ, որ այլևս ամեն մեկնումի ժամանակ քեզ պիտի տանեմ հետս, բոլոր ձայներոլն մեջեն պիտի կան­չես զիս, գուրգուրանքներ աս հետ պիտի զարթնոա ու եր– գերուս խորեն պիտի հնչես։ Վերարկու չես, որ քեզ ձգեմ նրբանցքին մեջ, օտար մարդ չես, որ ըսեմ՝ սպասեի քիչ հետո կը վերադառնամ, արյան բաբախում ու քոլնքերոլս վրա զարկ ես երակի, տարիներով ահա կը զարնես նույն անխոնջ ու տենդահար զարկովդ ու չես հիննար, չես տկա­րանար, սովորական չես դառնար՝ ապրելու անհագ ջերմ, հխն վիշտ։

Եկար, եկար այս գիշեր, այս վերջնական վերադարձին ի պատիվ, այս արդար հաշտության՝ հետդ մեկնինք խառ­նամբոխ փողոցներեն, քալենք անհայտ ուղղությամբ, լ|ա–

զենք անուշադիր, մեր աչքերը սևեռուն ներքին դաշտա­նկար ներու վրա, հեոանանք մեր բոլոր զբաղում ներեն ե պատկանի նք լիովին իբաբու։ Ու աոտվան հետ վերադառ­նանք մեր հին, անաղարտ ու անքակտելի մտերմության՝ հի'0 վիշտ, ազնիվ ու աներկբա ընկեր, եղբայր ի տրտմու­թյուն, ի հուսալքում և ի գինովություն։

Ահա վերստին գեշ եղանակ է քաղաքին վրա, երկինքը կիյնա հառաչելով սալահատակն իվար ու մութ է, ցուրտ է, խուլ է գիշերը։ Ահա կրկին հասանք սև ափեր, խարիսխ նետենք ու ապրինք միասին, մինչև որ նոր արևածագը բացվի, մինչև որ արարչական լույսը ցոլա։

Մինչև որ բարձրանա թանձր մառախուղին ղեմ, մեր ակնկառույց աչքեբուն դիմաց, անծայրածիր քաղաքներոլն վրա՝ արյունահեղց, կարմիր դրոշ։ Հին վիշտ իմ, հին վիշտ իմ։

Կրցա վավերական ու մակընթաց գեղեցկությամբ մը այսուհանդերձ ամբողջական սլահել հոգվույս զարմանալի ուրախությունը։ Կրցա պահել զայն, բայց քանի ժամանակը կը սուրա վրայես, իր դառն քրքիչովը՝ առանց կարենալ եղծելու սակայն անոր աղվոր դեմքը, քանի այդ ուրախու­թյունը ավելի խորություն կը ստանա ու կը զորանա ծա­վալով՝ այնքան ակներև կը դառնա իր վաղանցիկ, փխրուն, ժամանակավոր հանգամանքը։

Ամբողջովին կախված բղալով կարծես՝ ապրելու և զար­գանալու համար արտաքին պայմաններն, ուրիշն մը կը բավե որ ա« խզե ամեն ինչ, որպեսզի այս հուզումով ու գեղեցկությամբ ոռոգված օրերուն հիշատակն իսկ պղտո­րի դառնությամբ ու սև հետքերով։ Բոցը հանգչի ու մնա 182

միայն լեղի ու դաոնահամ մոխիլւ զոհի անարատ սեղանին վրա։

Ըլլա դժվար թե դյուրությամբ շահված, ըլլա անհրաժեշտ թե մասնակի կարևորությամբ և իմիջիայլոց՝ նման ուրա­խություն մը այսուհանդերձ ապրելու համար կարոտ է ար­տաքին սնանդներա, շրջապատի և գորովալի խնամքներու։ Դեպքերա տարբեր դասավորում մը անմիջապես կրնա խանգարել իր մակընթացությունը և զայն կործանել առա­թուր, իր պատերուն վրա շառաչաձայն; Կարծես հոյակապ ու մեծազանգված ապարանք մըն է այդ ուրախությունը, կառուցված հաստատուն հողի վրա ու ապահով պալատ, որուն վրա կարելի է նոր հարկեր բարձրացնել։ Ըայց հի– մերեն մեկուն տակ, կառուցումի օրերեն իսկ, մարդիկ զե– տեղած են ուժանակի մեծ քանակություն մը։ Կը բավե որ հեռավոր տեղ մը մեկը կոխե կոճակի մը վրա, շարժման մեջ դնելու համար կործանարար ւոյդ ամբողջ ուժդ, Ա ահա ապարանքը, որ պիտի փլի իր պատերուն վրա, ճարճատ­ման տխուր ձայներով։ Վերակաոոլցանել զայն առանց այդ ուժանակի թաքուն պաշարին՝ կարելի չէ։ Ահա այսպես է այդ ուրախության տեսակը, զուրկ ինքնօրեն կյանքե ու են­թակա ուրիշին հոգեկան կլիմային։

Մեծ ու գեղեցիկ եղելություններ տեղի կունենան այս օրերս կյանքիս մեջ։ Այս դեպքերա մասին տակավին կա– րելի չէ խոսիլ։ Պետք է սպասել, որ ծովը անցնի երթա իր հեռավոր անկողնին մեջ՝ գիտնալոլ համար թե ինչ ձգեց ողողումը մեր եզերքներուն, արտերան վրա։ Ինչ որ կա­րելի է ըսել՝ այդ հետևյալն է։ Մեր հոգին հեղեղի տակ է, մեծ ոռոգման։ Այդ հեղեղը իր հետ բերած է բազմաթիվ տարրեր՝ բացի իր տենդեն, բարբարոսոլթենեն և իր աշ­խույժ, մակընթաց վերելքեն։ Գուցե նաև քիչ մը տղմուտ բաներ, մրուր ու անպետ իրեր։ Այժմ սակայն հեղեղը բար­ձրը է, ալիքները փրփրադեզ ու այս բոլորին վրա մեծ լույս

183

մը կա, ոսկեշառայլ ու կենսանոըոգ և ջըեըուն վըա ծովա­յին մեծ ու հեոագնաց թռչուններ։

Մեծ ու գեղեցիկ բանեը կը պատահին այս օըեըս կյան­քիս մեջ։ Մեծ փոփոխոլթյանց նախանշաններ կան, կան ավետաբեր ծիծեռնակներ՝ ադվոբ ու կանաչաթուրմ ծիլե­րով իրենց կտուցներում մեջ։ Երբեք չէի կրնար երևակայել որ այսքան հպարտություն կարելի է ստանալ ուրիշեն, եր֊ բեք չէի կրնար ենթադրել՝ թե մարդկային էակ մը այսքան զորությամբ կրնա ներգործել ուրիշի մը վրա ոլ հետո հա­մաձայն իր քմահաճույքին կրնա կործանել ամեն ինչ։ Տալ այսքան սեր ու պահել ամբողջ տրվածը ետ աոնելոլ կամ արժեքազուրկ ընելու իր կարողությունը։

Այս նոր կյանքին աոջև առայժմ անպաշտպան եմ, շատ գեշ զինված, դաշտ մը՝ հար ենթակա հարձակումի։ Մեծ փորձառություն մը հարկ է ու նաև ավելի ուժ, ընդդիմու­թյուն, ավելի կարողություն տոկալու ոլ կռվի կիրք։

Ահա ապրելու այլ եղանակ մը, այլ կլիմա։ Արժեքներու, հաստատված օրենքներու և կշիռներոլ փլուզում չկա դեռ։ Ամեն լայս դեռ կը պահե իր զորությունը կյանքիս վրա ու տակավին այս նոր լուսարձակին տակ հին դաշտա­նկարն է հին անկյուններով, գոց տեղերով և շրջապատ­ված մասերով։ Բայց կրնա մեծ ու վճռական հեղափոխու­թյուն մը տեղի ունենալ, գոյություն ունեցող կարգը խան– գարվիլ ու ավերակներեն կրնա նոր դրոշակ մը բարձրա­նալ՝ հովին ու անձրևին դիմաց, իր նորոգ մերկոլթյամբն ու բացառիկ գրավչաթյամբը։

Դուրսը անձրև կոլգա՝ մեղմորեն ու շատ խաղաղորեն։ Անափ քաղաքին վրա կը բացվի տժգույն լույս մը։ Մա­յիսի թաց ու մութ առավոտ է ու երկրին վրա կիջնե ան­թափանց ու գորշ տխրություն մը։ Հոգիս սակայն զվարթ է ու գարնանային։

184

Այժմ ելիփ, ըսի, մահիճեդ, վասնզի ձույլ ոլ աստեղա– թաթախ գիշեր է ու զվարթությամբ շնչե տարածության կա­պույտ ու ծորուն անէությունը։ Անգայտորեն դողալեն է որ կը հոսի գիշերը՝ հագեցնելով բոլոր արարածներուն զար­մանալի ծարավը։ Քաղաքին սև զանգվածին վրա խաղա­ղության պես փլավ գիշերը ու հետո կրկին փլավ գիշերը՝ ոաերուդ վրա, լույսի մեծ կույտի մը նման։

Հիմա շրթներդ բսժց մեծ, արբշոանքով ու թոքղ բոլոր վշտերդ կարկաչեն խորունկ ակունքներն։ Ու թող բոլոր վշտերդ զվարթորեն ծիծաղելով վազեն, կլոր ու լուսավոր խիճերու սլես, մինչև որ խոնջ ու կրկին պայծառ՝ հանգչին հատակի ավազին վրա։ Շրթներդ գոհությամբ բաց, ըսի, ու մեծ երգեհոնի մը պես թավ քաղցրությամբ մը հնչե։

Հետո արյունս խուլ հուզումով մը ելավ, փրփրեցավ ու թավալեցավ։ Ընդերքներես թանձր հուսահատությամբ մը կը հոսեր խուլ արյունս, կը զարնվեր կողերուս, որովայնիս ու երանքներս կը ծեծեր։ Ահարկու քաղց մը, ուրախության ու սիրո, պրկեց աղիքներս ու ատիկա անտանելի հիվան­դության մը պես ամոթապաըտ ու դաժան էր։ Ապա զով, մագաղաթի և մեղրամոմի պես գանատ ձայնով մը, ուր կը զգայի հավերժական իմաստության ծածուկ գեղեցկությունը, հոգիս սկսավ անուշ բառերով խոսիլ։

Զարմանալի ու տենդահար մանուկ մըն էր հոգիս, որ իր մշտնջենական սաղմին մեջ կը կրեր անհերքելիորեն հին փորձառությունը արարչական բանաստեղծության։ Փորձա­ռությամբ կուզեի արտասվել գաղտնի նվաստությունով մը, բայց ամեն ինչ բարի ու հանդիսավոր էր ու հուզական մեկ վիճակեն՝ ուրիշ ծայրահեղ ձևի մը կարելի էր հանգիլ ար­տասովոր թեթևությամբ մը։ Որովայնի վրա պաոկեցա, տա­րածելով բազուկներս ու մարմինս մեծ մեղսակցությամբ մը անձնատուր եղավ գիշերվան։ Մորթիս ամենեն նուրբ ծա– կոտիներով կը լսեի այդ զարտուղի լեզուն ու հոգիս էր որ

185

կը կարկաչեր ծածուկ աղբյուրի մը նման, դալարիքներու և քարերու մեջեն։

— Կուզեի գերեզմանի մը պես խորունկ ու գեըեզմանի մը պես ցուրտ ը լլա լ,– կըսեը ,– ու գեըեզմանի պես մըշ– տընջենական։ Ատելությունեն ու քինոտ աըհամաըհանքեն՝ ահա խըամ աո խըամ ցատկեցի ու հասա այս խուլ և ցա­վագին խաղաղության։ Ոչինչ կընա ապշւսհաը թողող զիս, վասնզի ընղաըձակ, լուսոռոգ., անխոլզարկելի ու զարմա­նալի են դաշտերը, որ ձգեցի ետիս։ Մանկությունը ալի մը պես մորթեցի ածուի մը եզերքը ու իր վարդափրփուր ար– յամբը թրջեցի վշտին կապողտ անմոռուկները։ Հետախույզ վաշտի մը պես՝ անընկճելի համառությամբ, քայլ առ քայլ անցած ու եզրափակած եմ անհնար վերջակետի մը պես, որ իմացականության անհագ ծարավին մակաբույծն է, բո­լոր տողերը, որ կը ժպրհին հավիտենական գեղեցկությունն ու ստեղծագործ կիրքը ծաղրել։

Գիտեմ, որ այս է վախճանը բոլոր անհպելի, բաբա– խան ու թրթռուն գեղեցկությանը, որ հանգ֊չած են, որ կը հասուննան կամ երկունքի ցավով կը տվայտի ն։ Կուզեի գերեզման մը ըլլալ՝ մոռացումի անհատակ կարողությամբ մը, որովհետև երբեք մեռած ու վերստին ծնած էակ մը, զվարթորեն ու գարնան ծիլերով ծնած, չի կրնար կրկնել ինչ որ լսեցի մարգոց շրթունքներեն։ Բնակարանս մարմին մըն էր միայն ու ուրիշ ոչինչ, բայց երբեք չկրցա հասնիլ իր ափունքներուն։

Անվերաղառնալի հպարտությամբ մը ու բացարձակին անկշռելի բեռը շալկած կը մեկնեի՝ կապույտ անհայտը աչ– քերուս խորը ու գիշերը, որ կը ծածկե բոլոր ամբարիշտ ծարավները, միշտ անառավոտ մնաց։ Բնակարանս մար­մին մըն էր միայն և ուրիշ ոչինչ, բայց այդ մարմինը պա­հեր կային, որ սարսափահար ու խելակորույս զիս լույսի պես բեկոր առ բեկոր կը փշրեր խարակներոլն վրա։ Փոր– 186

ձեցի քավությանն ու ստրջանքը, արհամարհանքն ու նը– վաստացուցիչ գութը, որսյես գեշ օրերոլ պարեն գրպանս պահած՝ սորվիլ մեղքի, մեղանչումի և շվայտության բոլոր լեզուները, բայց տվայտանքս մթին էր ու շան մը պես կը կաղկանձեի՝ վասնզի չկար զգայարանք մը, որով չմեղան– չեր ու չստորնանար կնոջ մը արգանդեն ու կողերեն փըր– թած արարչության այդ կտորը։

Ռունգերս իգությամբ անխոստվանելի բուրումները կը զգային ու իրենց ներքին թաղանթը խոտելի համաոոլթյամբ մը կը պահեր ծածուկ անուշահոտություններ։ ճշմարտու­թյամբ կըսեմ, ապշիլ անգամ կարելի հնարավոր չէր՝ վա– սընզի անչափելի էր զգայարանքներ ուս հիշողությունը։ Հան­կարծ անել ու վախճանական թվող հուսահատության մը խորունկեն կիյնայի հինավուրց բուրումի մը շունչին տակ ու մարմինս կը վերադառնար ալեկոծ ու ծաղկածիծաղ գար­նան մը, որան ցողաթուրմ տերևներում մեջ զղջումը գեշ թրթուրի մը պես մորթ կը փոխեր հաոաջիկա աշնան հա­մար։ Անձրևաբեր հովեր կը թավալեին ամրան, իրենց թևե­րում տակ բեղմնավորելով անապատի վայրագ ու արյու­նարբու հեշտությունը։

Կրնաս հավատալ ինձ՝ ահա կը խոսիմ մեծ քաղցրու­թյամբ մը, բայց հորի պես խորունկ է դառնությունս ու իր մազային առուներով կը թափանցե դարավոր ու անկորըն– չելի երկրին ընդերքները։ Բնակարանս մարմին մըն էր միայն և ուրիշ ոչինչ, բայց անոր դիվային կարելիություն­ներում առջև նորաբողբոջ ծիլի մը պես չնչին ոլ նախնա­կան եմ։

Ուղտ մը կը քալե անծայրածիր անապատներեն ու գի­շերվան մեջ կընկղմի իր հանդիսավոր զորությունը։ Անոր ոտքերում տակ խլրտող ավազի կարծր ու բյուրեղյա հա­տիկի մը զարմանալի հպարտությունը ունեի սակայն, որով­հետև կը կարծեմ, որ արարչության ցոլքը կա սրտիս խո–

187

րը և տիեզերքի գիշերային ցոլացիկ լույսը բյուրեղիս ցո­լացիկ էության մեջ։

Երբեմն այդ մարմինը կը նմաներ տերունական ու ոս­կեշառայլ խորանի մը՝ բյուրահազար մոմերով, որոնց բո­ցերը սակայն այծամարդսց կարմիր լեզուներ էին, որ խե­նեշ ու շվայտ արյամբ մը կը թրջեին Մագթադինացիին աղի տակ կուրծքերը։ Երևակայությունը լղորտեն խզված մեծ ձայնի բեկորի մը ւղես կը վազե տարածության մեջեն, զարնվելով տարիներուն և գարուններոլն։ Երբեք որևէ ա– րագավազ ու ցնորական նժույգ արշավի չէ ելած զայն կսսղտելու համար։ Կը հիշե՞ս Դիոգինեսը, որ կը դիտեր անհորիզոն երկիրը ու կը զարմանար թե ինչո՞ւ աշխար­հակալ մը չի զգար, թե լռությանը մոլեգին ծովոլ մը պես խորունկ ու վտանգավոր է։

Մտածումը բորոտ արքա մըն է, որ ծախոլ հանած են արևելյան նկարեն ու հնադարյան շուկայի մը մեջ, ուր գի­շերը մերկամարմին ւղերճաղիճ մը կը ւղարե ցայտաղբյուրի մը քով։ Հոլահե՜, հոլահե՜, ցատկեցի ասպանդակին վրա՝ վասնզի պատանությունս խելակորույս էր ու սպառազեն, բայց նետ մը արյունեց զիս և ուղխորեն կարմիր գինին հո– սեցավ ու թրջեց համադամները։ Անհիշատակ տարիներե իվեր սլաքը արյունաթաթախ սրտիս մեջ է ու քունքերս կը բաբախեն քաղցր ու վայրի ցավով մը։

Երազի մը մեջ, որ այժմ հեռոլն ինկած է սառած լու­սընկալի մը պես, կին մը ափերը մեծ աղմուկով մը կը զար– ներ զիստերում, որ հեշտին նվագի մը պես կը խոսեին, հետո զանոնք կը զարներ իր ծիծերուն, որ մեծ ու համեղ պտուղներու պես էին, զորս առավոտը լուսաթաթախ ձգած է։ Ու իր ձեռքերը, որ կը նմանեին արծաթյա մանր պնակ– ներու կամ եկեղեցական ծնծղաներոլ,— սրբապիղծն ու ամ­բարիշտը ես չեմ, այլ երազի այդ բնիկ ու տարերային կա­րողությունը,— կը զարներ հնչուն և ցանկահարույց մո– 188

գռւթյամբ մը, մեկը մյուսին եսւևեն իր բուրավետ որովայ­նին ու կը գոչեր.

— Ես գերեզման եմ, խորունկ գերեզման եմ, անհիշա­տակ գերեզման եմ։ Մեռե՛ք վրաս ու հրաշալիորեն հարու­թյան պիտի առնեք։

Ցանկապատ մըն է միայն, ծածկված բաղեղի ծաղիկնե­րով, մասուրի պսակներով և մորենիներով՝ գարունը որ կը պայթի։ Քայլ մը անդին ու քայլ մը ասդին դեղին են օձե– րը, որ իժական ծարավով մը կը սուլեն։ Ու օրեր ու գիշեր­ներ կային, որ երակներս իժեր ու պես կը սուլեին, սուր ու վրիժառու սուլոցով մը կը խոսեին մարմնույս թավարծի ու թաքթաքար խորշերեն։ Հոլահե՜, հոլահե՜, ձյունը ծփուն էր ու ծփուն էր և մաքրությամբ անեզրորեն կը տեղար։ Կըսեի. «Ի՜նչ սպիտակ ու անաղարտ է նայվածքս տարածու­թյան վրա։ Անուշ ու երկնառաք մանանայի պես ափերոա մեջ պիտի ուտեմ քեզ, վասնզի մարմինս հրդեհի մեջ է, ո՛վ ձմրան ձյուն, որ ծաղկափրփուր էիր ու ծաղկափրփուր էիր...»։ Բայց լոանահար ինկա մեծ, վիթխարի ու վաղնջա­կան ծառի մը տակ ու արարիչը, որ հելլենական Աստծո մը դի ցայի ն կերպարանքը ուներ, ականջիս կափարիչը խո­րամանկությամբ քերեց ծաղրելոլ համար ամբողջ ամբա– բած գիտությունս, որ անդարմանելի, անբալասան վիշտ էր ու նվաստություն և քունիս մեջ իսկ զարթուն կը պահեր զիս։

Բնակարանս սահմանափակ թվող մարմին մըն էր մի­այն և ուրիշ ոչինչ, բայց իր ոտքերուն և հանցապարտ ձեռ­քերում մատներովն իսկ կը մեղանչեր ու այդ մատներուն բաժանման խոռոչներում մեջ իսկ նյարդերոլ բարակ թե­լեր կային, ուր հանկարծ մեծ կիրք մը կը գռռար։ ճշմար­տությամբ կըսեմ, գերեզման մը կուզեմ ըլլալ՝ ուրացումի ինքնակալ կարողությամբ մը, շատ մերկ, շատ ցուրտ ու շատ խորունկ և ուրիշ ոչինչ։ Վասնզի հակառակ ձայնիս

պատրանաթափ խաղաղության՝ երկնաքարի պես ծանր է դառնությունս։

Արտևանունքները ուռիի հեկեկան ու անձրևային խո­նավությամբ մը, աշունով ու աշունով կօծեին դեմքը.– Ջրա– նկարային գեղեցկություն մըն էր, մահվան հետին համով մը ու իր անունը Սեր էր։ Երեսին թանձր ու սև քող մը ձգեցի ու աչքերում խորը՝ երիտասարդությանս իր կառափովը՝ Նազովրեցիի չարչարված ու փշապսակ գլոլխի մը նման ընդվայր փլավ։ Ու ես վայրավատին ընկղմեցա;

Հոլահե՜՛, լեզուս քիմքիս կը փակի ու ակոերոա մորթը կը չորնա այժմ, զի հեշտությունը խանձեց զիս ու սերը զիս զարկավ։ Գիշերները վիպական խարույկներոլ պես այրեցա ու հանկարծ հսկա աղաղակ մը արձակեցի, ահարկու հու­սահատությամբ մը պահանջելով, որ ձայնիս վճիտ ու մար– գըրտային մաքրությանը վերադարձնեն։ Մեկը միշտ ան­վեր ջա նալի, կես-շնական ու կես-վիրավոր մանկությամբ մը շարական մը երգած է ականջիս տակ, աչքերոա մեջ հո­գիս խուզարկելով, որան ոսկեղինիկ բաոերոլն իմաստը այս է. «Քանի որ կարելի չէ մորս ծիծերում վերադառնալ, քանի որ կարելի չէ մորս կոնքերեն վերստին ծնիլ...»–.

Հոլահե", հոլահե", երեսան տարի ձայնս նետեցի սիրո ընդհանրական աղաղակի մը պես գարունն գարուն ու մա­ռախլապատ երկիրը չկրցավ ընդհատված շարականը լը– րացնել։ Քանի որ կարելի չէ, կողոքեին կածաններան շա­տախոս ծղրիթները։ Քանի որ կարելի չէ, կարելի չէ, կը հեգեր անձրևին կաթիլը՝ փորելով քարը։ Քանի որ կարելի չէ, կարտասվեին բոլոր բանաստեղծները՝ հուզիչ ու զար­տուղի բառերով։ Պատասխան մըն էր միայն պաղւստածս և ուրիշ ոչինչ։ Հիշատակները հոգնած մեոելներ են, որոնց– մե արարչությունը չուզեր անհետ կորսվիլ։ Կըսեին թե ա– տիկա տիրոջը արյանն է ու ամեն ոք կրնա գինովնալ ան– 190

կե։ Բոլորդ արբեք ի սմանե, խմեցեք այս դաշխոլրանեն րո հետո ողջանեցերք առավոտը, զայն զաընելով պատինր

Կտրած եմ պատմությանը երկաթե սրունքներով, չա­փելով հետընթաց ժամանակը, բայց բազկերակիս յուրա­քանչյուր բաբախամին, սրտիս յուրաքանչյուր հարվածին հետ վերադարձած եմ մեծապես հուսահատ, առավելագույն ու գազանային անասնության։ Կայսրությունս մարմին մըն էր միայն և ուրիշ ոչինչ, բայց իր աշխարհագրական տախ­տակին վրա սև թռչունի մը պես շվաքս ձգեցի։ Կուզեմ որ հասկնաք զիս, սև թռչունի մը, եթե հաճելի է ձեզ, կայսե­րական անգղի մը պես՝ ստվերս ձգեցի միայն։ Ատիկա խղճի խայթ էր, հին ու խիստ զգայուն, որ գիշերները ծեր կնոջ մը պես կը կողկողար, կուրծքը մագիլներով ճանկե– լոփ

Սկիզբը մութ էր, երկրային Ոլ արարչական ու վախ­ճանը անմեկնելի է։ Աչքերս կը պայթեն տեսիլներով, կը­սեր, կատաղաթենես գլուխս կը ջախջախեմ քարերում վրա ու հանկարծ աչքերս արյուն կուլան։ Ուրեմն տաք ու ազ­նիվ է արյունը, կըսեմ, ու ամեն ինչ կարյունի։ Ու կաթիլ մը պսպղուն արյան մեջ՝ կը զգամ, որ մեծադղորդ բանակ­ներ կը դրոդեն ու գահավանդն գահավանդ մեծապայծառ կայսրեր իրենց օգոստափառ շնությունը կը պտտցնեն։ Կա­թիլ մը արյուն և ուրիշ ոչինչ՝ բայց ահա դաժան պատմու– թյունը, որ եղջերափողով կը նվագե հողմակոծ անտաոնե– րոլ խորեն։

Հայաստսմն, դաշանահար Հայաստան, սրտակեղեք Հայ­րենի րք, միթե իրապես գեղեցի՞կ է տառապանքդ, ինչպես որ երգած են քեզ, պաղատագին տրտմությամբ մը։ Դա­րերում մեջեն վաչկատուն էիր ու դեռ վաչկատոլն էիր ու հին մեղեդիի մը նման մաշեցար ու հինցար ու շարականի մը պես թռչնագրով ու գրչագրով հին մագաղաթներա վրա՛ պայծառապես ցոլացիր։ Օր մը գմբեթեդ վար ինկա ոլ սա–

19է

լա հատակիդ վրա կողերս կոտրտեցի, սրունքներս ջարդե­ցի ու ծունկերս վիրավորեցի, իրավունք չունի՞մ միթե ա– ղաղակելու այժմ, անբուժելի վերքերոլս պատճառով, որ եկեղեցիներդ ու բուրվաոներոլդ խունկը անգամ կը սիրեմ։ Քեզմով վիրավոր եմ եղջերուի մը պես, որ մահը կողե– րուն մեջ՝ կը սուրա դեպի տարերքին տաք ծոցը։ Հոլահե՜, հոլահե՜ Հայաստան, արույրե են իշխաններդ ու կարծր կայծքարե են նժույգներդ, որ ժամանակին պողպատե դաշ­տանկարին վրա քանդակվեցան։ Հայաստա'0, կարելի՞ է միթե քեզ անընդհատ ու հավերժորեն չգեղեցկացնել, մատ­ղաշ ծաղիկներեդ դրասանգ կապելով ավերակներոլդ շուրջ, ուր տրտում և տեսլահար վանականներ ծնկաչոք ու բազ­կատարած՝ ժամանակին ողորմությոլնը կը հայցեն։

Մեծ քաղցրությամբ մըն է, որ կը խոսիմ, բայց դաո– նությունս ավազի հատիկի պես կարծր է ակոաներոլս տակ։ Անձրևաբեր հովեր կը պատոեին աղմուկով սարփինային վրա, կը պատոեին շաոաչմամբ երդիքին վրա, գոոալով ծխնելույզին մեջ։ Մինչդեո լուսավոր սկուտեղի մը պես զարհուրելի արագությամբ կը նետվեի վեր ոլ կը ճեղքեի հղի ապագան։

Հետո կես-մեոելի մը պես, որ կյանքեն կահաբեկի, ին­կած էի Փրովանսի գյուղերեն մեկուն ջերմին եզերքը, ար­ծաթածալի ձիթենիի մը թևերուն մեջ։ Հանկարծ Միսթբալը մեծ ու հնչուն ծիծաղով մը երգեց ու ես հսկայաքայլ վե­րադարձա քու թուխ ու կապարե, կը նշանակե աոանց բա­նաստեղծության և լույսի, աղջիկ ներոլդ անիծյալ մայրու­թյան։ Իրապես գեղեցի՞կ է միթե քոլ արյունահեղց ա նը– վաստութենե ստրկություն, վատութենե պոռնկության գա­հավիժող պատմությունդ, ոխ Հայաստան։ Գլուխդ վզիդ կոճղեն փրթած ու դաշույն մը մխված անրակիդ՝ բանաս­տեղծ մըն ես միայն, որ ավերակաց մեջ փշրած է իր քը– նարը և որ հին գործիքի մը վրա, իբր թե Գողթնի քնար, 192

1|ը փառաբանն մերթ ծույլ համակերպությանն րս անարի ■ստրկությունը, մերթ ալ դարավոր ու անզրկելիոըեն իշխա­նավայել աշխատանքը։

Այդ անափ մարմինը, որ բնակարանս էր, երբեմն մեծ գոչյուններով կը Ա|ոոար։ Այլևս կրնա՞մ միթե խաղաղու­թյամբ կրել, կըսեր, այս տաժանելի ու բազմապահանջ գահն ու թագավորը, որ դան ես։ Լսե, կըսեր դաոնագոչ տվայ­տանքով մը, խորունկես բոնակալ ու պղտոր ծարավ մը անընդհատ կը հրկիզե զիս, կիրքը զիս կը խարազանե, մեծ ու անշիջելի հրդեհի մը ճիրաններում մեջ կը բոնկիմ ու երբ Մայիսը կը բարձրանա՝ բուրումներով ծանր ու հեշ­տությամբ օծուն հովեր են, որ սուլելով կանցնին մեջես ու զիս նվաստ, տկար ու պարտված բանի մը կը վերածեն։ Կը պաղատիմ, աղաչելով կը հայցեմ՝ արձակե զիս, վա– սընզի շղթաներդ միսերս կը խոշտանգեն ա պարանոցիս վրա կը զգամ քոլ սրբազան ճանկերդ, որ ադամանդի պես կը փայլին։

— Ես աշխարհիկ սոլրբի պարզ ոլ ազնիվ բնակարան մը չեմ,— կըսեր՝ գլուխը հուսակտուր կերպով օրրելով,— ես հերոսի մարմին մը չեմ, զինվորական զրահ չեմ, պատ­վանդան ու վեմ չեմ, ես զինվորական ամրոց ու պաշտպա­նության պատնեշ չեմ, ես պատարագի խորան չեմ։ Լոկ մարդու մարմին մըն եմ, հողե պատյան մը, գերեզմանի պատան, անարժան ցնցոտի, հողեղեն եմ ու հող պիտի դաոնամ։ Արձակե զիս, բազուկներս պարզած կաղաչեմ քոլ աոաջին գթությանդ։ Գթսմ վրաս...

Հետո կը զղջար այդ մարմինը ու արտասվելով կը հե­ծեր։

— Մեղա, մեղա՜, բոլոր ամոթներուն համար, մեղան­չումներում, տկարություններում, վատ անձնատվություննե­րում, փախուստներուն և իգական երկյուղներում համար։ Մեղա որովայնիս անոթությանը, բերնիս շվայտ ծարավին,

19313—3

մարմնիս ընչաքաղց շվայտության, անդամներոա թշվառ հանգստասիրության ու ականջներոա բարեհաճ մեղսակ­ցությանը համար։ Մեղա հերոսական սլացքնեըա պակա­սիս համար, մեղա՜...

Մեծ խարույկ մը վառեցին ու հերարձակ, հերոսական և քաջ կույս մը նետեցին վրան։ Ու ահավասիկ դարեր հե­տո ճերմակ դրոշակներով կը տոնեն զիս, հազարավոր զան­գակներ կարբենան ու կը ղողանջեն և սպիտակ հագած ցողաթուրմ մանկուհիներ մոմերով կը սահին, վասնզի իմ արքայությունս է։ Միայն թե գեղջկուհի մըն էի, որուն ւիառ– քը գողցված է։ Բնակարանս մարմին մըն էր միայն և ու– րիշ ոչինչ, իսկ փառասիրությունս մեծ էր։ Բաժինս ոլ ճա­կատագիրս սակայն խարույկ մը եղավ, բոցե գերեզման մը։

Ցուրտ է, խորունկ է, անդնդահատակ ու մշտնջենի է գերեզմանը։ Ու ես գերեզման մը կուզեմ ըլլալ՝ մոռացման և ուրացումի ահարկու կարողությամբ մը, վասնզի ոսկոր­ներդ հոգնած են ու հուսահատությամբ կը ճարճատին։ Վեր­ջին հրդեհ մը պիտի այրե զանոնք ու քիչ մը մոխիր պիտի մնա հատակը, որ կը ծառայե կըսեն միայն հավերժությունը ծաղրելու։

Իըավի գարշ էիր, սողունի պես զազրաթորմի էիր, ի– րավի վատ ու երկյուղահար էիր։ Լոկ մարդու մարմին մըն էիր՝ արատավոր արարչությամբ մը։ Լույսը չէը լվար քեզ ու բոլոր խոյանքներդ, սլացիկ ընդվզումներդ ու արշավ­ներդ՝ պարբերական, անկերպարան, շնչակտուր ոլ գձուձ էին։ Արժանի ես միայն արհամարհանքի ու երկրային թան– ձըր սնունդներուն՝ պարարտանալու և գարշահոտելա հա­մար։ Իսկ ես երիցս կուրանամ քեզ, վասնզի էգի ծնունդ ես ու երկիրը աղբի պես կը կրե քեզ, աղբի պես, աղբի պես...

խուլ ու քաղցր կարկաչյունով մը լռեց հոգիս ու անկյուն մը ծալլվեցափ Կարծես ցախսարիկ մըն էր, որ մեկ անգամ 194

միայն կերգե իր խելահեղ վիշաը, մեծ րԱ հիվանդ քաղցրու­թյամբ մը ու հետո կը մեռնի։ Անուշ հոգնության մը կար անդամներոա մեջ, ձգաններս խոնջ էին ու ծոլնկերես բա­րակ դող մը կանցներ։ Գիշերը շատ խորունկ էր այժմ, ծա­ղիկներ կը բուրեին ու երազը միջոցին մեջ կը հևար։ Եր– կիրը վաստակաբեկ էր։

Մեկը դուռը կը քերեր՝ քսու Ա շատ քսոլ ձայնով մը կանչելով զիս։ Իսկ ես կը նմանեի հռովմայեցի ծերակու­տականի մը, որ իր անուրջներում փափուկ անկողնին վրա՝ վերջին անգամ, տարիներոլ ծածուկ բանաստեղծությունը կը հիշեր ու կը պատրաստվեր վերադառնալ մահվան մեծ ու անհեղլի գեղեցկության։ խանգարումի և արգելքի վա­խը արյունս թունավորեց ու բառերը ձուկի փուշերոլ պես արյունեցին կոկորդս, թարթիչներուս եզերքը արցունքի կա­թիլներ կը կլոր նային, րրովհետև սիրով տկար եմ։

Այսուհանդերձ դուռը շտապով բացի ու մեկեն արյունս խելագարեցավ բարկութենեն՝ ինձ եղած վերջին անար­գանքին պատճառով։ Հանրատան ծեր ու պորտաբույծ միջ­նորդ մըն էր, որ քսու և շատ քսու ձայնով մը հեռավոր առաջարկ մը կըներ։ Ձեռքս բարձրացոլցի ու կուզեի զայն շաչեցնել իր աղտոտ ու ծամածուռ դեմքին վրա, բայց այդ զազիր դեմքին վրա ծաղիկ մը բոաավ ու հիշողությունս սուտ ձայնով մը փսփսաց.

— «Աղբրանց արյուն»* է կամ հովտի շուշան։Հետո կրկին գմբեթե մը վար ինկւս ու ջահակալե մը

կախված մնացի, մինչ հոգիս կը վառեր։ Շնչասպառ աչ­քերս բացի։ Լոկ երազ մըն էր և ուրիշ ոչինչ։

- Գեշ բուժված և դավադիր տենդն է, ըսի, ջերմ ու ախտագին Երևակայությունս է, ըսի, հողին բռնակալ ու անագորույն ծարավն է, ըսի, և ուրիշ ոչինչ։

* Աղբրանց արյան– կարմիր, անհոտ ծաղիկ։

195

Իր դարավոր արշավի ընթացքին՝ խոովահաը մարդ­կության դիզաե իմացական հարստության ամբողջական յուրացման գաղափարը չէ, որ ողբերգական է։ Մչ ալ այղ լրիվ յուրացման անկարելիության հստակ գիտակցությունը։ Վասնզի մարդ կրնա համակերպիլ իր հարաբերական տը– գիտության, կրնա ղժգոհոլթյամբ թեև, բայց վերջապես ըն– ղունիլ իր չնչին ու սահմանափակ կյանքի շրջանը։

Ինչ որ ողբերգական է, իմաստության ուսուցման ան­կարելիությունն է։ Որքան ալ հարուստ ըլլաս իմացակա­նությամբ, որքան ալ զգայուն ըլլա հոգիդ ու արթուն՝ ըմ– բըոնելու կարողությունդ նույնն է։ Կյանքդ պետք ունի ընղ­հանուր ուղղության մը, նվազագույն փիլիսոփայության մը, որ կարելի չէ միայն գրքերեն ուսանիլ։ Բոլոր ուսումները գիտությունդ կավելցնեն, բայց քեզ չեն ազատեր տառա­պելով, արյսւնելով, ջարդուփշուր ըլլալով քու ճշմարտու­թյունդ փնտռելու հարկեն։ Միայն բիրտ իրականության բա­խելով, փորձառության սալին վրա և ղեպքերու մուրճին հարվածներով տակ է, որ քոլ կյանքդ պիտի ընդունի իր մասնահատուկ փայլն ու գեղեցկությունը։ Ոչ մեկ Նազով– րեցի կրնա փոխարենդ տառապիլ, կյանքի դաժան հար­վածները կրել, իր մարմնովը արյունիլ՝ որպեսզի դյուրավ բարձունքը ելլես, որպեսզի պատրաստ հագուստի պես կյանքի ուղղություն մը հագնիս։ Ծերանալով, մաշելով, կյանքի բոցեն անընդհատ այրելով, աստիճանաբար մահ­վան մերձենալով է, որ ի վերջո պիտի գտնես միակ ճամ­բան։

Այս պատճառով է որ բոլոր գեղեցկություններով կըր– նաս հաղորդվիլ միայն մեծ ճիգով մը, պրկվելով, տառա­պելով հաճախ։ Անընդհատ երկար կյանքի մը ընթացքին վերքեր պիտի ստանաս, ձախողությանց դառն համին հետ՝ պիտի ճաշակես սպառիչ ճիգերով վճիտ ցավը, հասնելու համար ճշմարտության բեկորի մը։ Կյանքի բոլոր մնացյալ 1%

ըմբռնումները անարժան են մարդուն,— միակ օրենքդ այս է, աստիճանական, հանապազօրյա, տաժանելի հերոսու­թյամբ մը ապրիլ ու իր գերագույն լրումին տանիլ բոլոր ծածուկ կարողություններդ։

Ծույլ ու քաղքենի հանգստության մը, ցնորական րմ մեղկ երջանկության մը համար չէ կյանքը–. Կըսեմ քեզի, մետաղագործարանի բանվորի մը պես մարմինդ անընդ­հատ պիտի պրկվի իր ճիգեն, ստեղծագործ քրտինքով հա– ցըդ պիտի թրջես ու կոնակիդ մկանները պիտի ձգտին՝ կապտելու համար առավելագույն ազատոթւյունը, որ առա­վելագույն ստեղծագործություն է։ Անընդհատ Աստված պի– տի ըլլաս, որ արյունելով կը կերտե իր արարչությունը։

Ամբողջ մնացյալը սուտ է ու արժանի չէ մարդուն, կըմ– բըոնե՞ս զիս։

Երազի մը հատակեն բոցի հրթիռներ կը սլանան, պատ­մելով գիշերը։

— Կաղ արքա մը ներքին զով ու մարմարյա բակի մը մեջ կը շրջագայեր, երբ բորենի մը խածավ իր հետույքը։ Հետո կաղ արքան հավաքեց իր արքունիքը ու հրամայեց որ բոլոր քսանամյա մեռյալ ադջիկներա դամբարանները բանան ու բորենիի դիակներ զետեղեն անոնց մարմիննե– րուն քով։ Այսպես է կամքս, ըսափ

— Ինչո՞ւ բերանդ կը հնչե շատախոս ծնծղայի մը պես։ Միայն մեռելներու հիշատակները քաղցր ոլ իմաստուն կըր– նան ըլլալ։ Տարին անգամ մը կուզեի, որ դաժան խստու­թյամբ մը շաբաթ մը արգիլվեր խոսքը, հաստատելու հա­մար ներքին տրամախոսության խորունկ իշխանությանը։

— Հտպիտ մը ափերը կը զարներ իրարու մոլեգնությամբ ու ոտքերուն զանգակները կը հնչեին։ Ահա շները կը փա–

խին, կըսեր, կարմիր լեզուներով խմելով մեծ ու հավերժա­կան կրակը։ Ես երկու դար աոաջ կրկին սլիտի ծնիմ ու դեո տեղի չունեցածը հիշելու արտակարգ կարողությամբ մը պիտի տիրեմ մարղոց վրա։

— Հոգիս շուն մըն է միայն, փողոցի քած մը։ ճոկանի հարվածով մը ոտքերը կոտրեցի ու այժմ ծունկի եկած՝ ան­ընդհատ կուլ կուտա հարավի տաք հովը։ Իր աչքերում մեջ մեծ ու սպիտակ մեխակներ կը ծլին։

— Մեկը գլխիվայր կը քալեր ու բոլոր գեղեցկություն­ները կը շրջեին ցավագին բեկումով մը։ Երբ իմաստությու­նը իր օրենքը եղավ՝ արյունը ծարավ էր խուլ տգիտության։ Հեղձամղձուկ կարտասվեր ու կորոներ իր հավասարակըշ– ոությունը։

— Արաբական նժույգի մը վրա, որ արյուն վրնջելով կը վազեր, կռնակին վրա կրելով մերկ մանուկ մը՝ հրդեհ կար։ Ու հրաշալի մանուկը բարակ ձայնով մը կը սուլեր. «Մեկ իմաստություն կա,— կըսեր,— այն է՝ փորի վրա պառ– կիլ ու սպասել աստղեըոլ ծագումի ն»։

— Հոլահե", մանուկ,— ըսի պոռալով,— ո՞վ է րւր ձայ­նիդ մեջ կը խոսի, ո՞վ է որ կը հորանջե։ Ատիկա իմաս­տություն չէ, այլ գերություն, ատիկա նվաստություն է։

— Մնչ մեծ ոլ ողբերգական է այս մարդուն փառասի­րությունը,— ըսավ ու սուրաց։

Ոտքի, մաքրելով ծունկերս այս մածուցիկ աղտեղութե– նեն, աղաղակելով ցուրտ ցասումես՝ որ կը խածնե աղիք­ներս, աղաղակելով կրկին՝ վասնզի կը ցավին երիկամունք­ներս ու արյունս թունավոր է ստրջանքես, ոտքի՝ շատ սի­րելի մեռելներու ոսկերոտյաց չարաշշուկ անտառին մեջեն, թոթափելով այս հեղգ, արտասվահեղց ու իգորեն շվայտ հի– 198

շատակներու փոշին ոաերես, նետելով անդին գձուձ երազ– ներու այս ամբողջ բեոը,— զի կը մերժեմ գիշերվան լույսին մեջ մսող ծաղիկներու աղու ցավը,— կոխկըտելով զազրա­թորմի ու մեջքը թույլ գթությանը, որ կը պլլվի քաղցր մե– ղեղիներով, շաքիլներով ու նորածաղկ նշենիներոլ բույրով չարքաշ սրունքներուս, ոտքի կրկին՝ ընդգրկելոլ համար հա­յացքիս մռայլ մաթին մեջ, հայրենի երկնամուխ ու սուսերա­մերկ լեոներա կապույտ գիծը ու ջինջ կարկաչը կամրջըն­կեց ու ահեղավազ գետերուն հայոց, ահա մերկ՝ գեշ մեոած ու զգայուն մանկություններն, ահա մերկ՝ բոլոր խոտելի ու հոոի հապաղումներեն, մերկ՝ նամետ ու զանցառելի ւիա– ոասիրություններեն, որ կերակուրն են փղշտացի ներու,— չհայցելով ոչ ոքի վարձու հավանությունը, զի կը թնդա ար­յունս երիտասարդությամբ, պիտի ջատագովեմ, պիտի հա– գագեմ ու պոռալով պիտի երգեմ այսօր Նորին Վեհափա­ռություն Տարածության արու գեղեցկությունը՝ բոլոր ծույլ սահմանափակումներուն դիմաց։

Ով որ կը տառապի անընկճելի ու դժնե ցավով իր ըն– ղերքներուն մեջ,

Ով որ ակռաներում տակ, որպես ավազի կարծր հա­տիկ՝ կը փշրե ապրելու մեծ դառնությունը,—

Ով կընդունի ազնվական ու մեծ ատելություններոլ ար­շավասույր գեղեցկությունը,—

Ով ամբարիշտ է հանդգնությամբ, ով բարբարոս է,—Ով կուզե արժանի ըլլալ այս դարավոր ու տենդահույզ

արյան, որ մերն է և որ կը թնդա այսօր աղմուկով երակ– ներուս մեջ,—

Ով ընդունակ է հպարտությամբ մեդանչելոլ և նույնիսկ հայհոյելու հանցավոր մեռելներուն՝ կմախքները հանելով դուրս գերեզմաններեն,—

Ով կարմիր կը տեսնե, ով հաղթանակ կը տեսնե, ով199

կուսակից է զարհուրելի գեղեցկությանը ու բիրտ արարք– ներու,—

Ահա ան՝Աոորլջ՝ այս բոլոր անամոբձիք մարգոց դիմաց, կը լսե

զիս։Որովհետև ջախջախված ոսկորներու դաժան ու գեշ խըն–

դուքը ահավասիկ կը խարազանե մեր վատությունը՝ խրած իր լպիրշ գլուխով մայրաղիճներոլ տաք բունոցին մեջ։

Ես կը մերժեմ գրել ներքինիներուն համար։)սոթելով գոնջ գլուխը իրենց ու հետո մոոլթը՝ աղտոտ

կղկղանքին մեջ սնոտի դւգիրներուն,— որ հակաոակ մեր ազդարարության հինգ քրոնիկներու մեջ՝ աղտեղի լորձուն­քով մեր ոտքերը կը թրջեն։

ԱրհամարհելոՎ գեշ միջատները, որ ծարավ են մեր ե– րիտասարդ արյան,—

Բազկատարած, լիահագագ, սպառնացայտ՝ պիտի գո– չեմ. «Կեցցե1, կեցցեր ձամանակի այս հատվածին, հայոց ժո­ղովրդի արյունաթաթավ պատմության այս կտորին համար, երիցս կեցցե ու փաոք մեծադղորդ Նորին Վեհափառություն Տարածության»։

... Ու ի դիմաց աստվածարյալ բազմության՝ ահավասիկ ես եմ դիմացդ, խածնելով բռունցքս, անհանգստությանս սանձակոտոր երիվարին բաշերեն բռնած, ցուրտ ոլ անոպա զայրույթներու մրրիկ մը հոգվույս խորը, կը կրկնեմ՝ մեր դարավոր ստրջանքին սև փրփուրը թքնելով ծամածուռ բեր– նես, ես եմ՝ երեկ դիակապուտ, ես եմ՝ երեկ ժառանգություն ուտող շռայլ ստահակ, հզորներում ատելության, արհամար­հանքին ու մախանքին թունավոր նիզակը կողիս, ես եմ՝ գեշ հաջորդ, ապաժաման զավակ, դաշտի թզուկ, նստակ­յաց ու սողուն քաղքենի, հայացքս հառած մեր լեոներու կապույտ ծերպերուն, որ կոպամ վերքերս լվալու քու բարկ, 200

| զով ու մետաղական աղերով ծանր ալիքներադ մեջ, ոքվ , մշտնջենական տարածություն։* Ջայնս բարձրացացած ու նետելով պատե պատ, սահ– | մանե սահման, փշրելով զայն որպես ազնիվ գինիի դաշ– ( խարան գալ ականջներա թմբուկներան վրա, կը կանչեմ ( դատաստանի նախ ձեզ.

Աոաջին թշնամիները տարածության՝ մտքի ծույլերու Տ քաղքենիներ, որ կը խլրտիք մեր շուրջը և ոը կը վերածեք I հայոց կյանքը նվաստ ա գեշ բանի մը, որ կը խլրտիք ա–\ նողնահար ու շողոմ, կը խլրտիք կլգչոլն հետքեր ձգելով ձեր ւ ճամբան վրա, դւգելով ամեն գեղեցկության, փակելով ամեն

լուսածագի ճամբա, գոցելով տարածության ամեն ելք, որ­պեսզի ձեր պզտիկ իշխանությունը փալ չգա իր խավա­քարտե պատերան վրա։

Երիտասարդներան, որ կը հրկիզվեին ջահի նման ու I կրնային տոկալ հաղթանակի մոլեգին գինովության՝ առա–

ջարկեցիք սուտ կարգապահության ծանր երախակալը, ո– ըովհետև թանկ է ձեր հանգիստը ա մեղկ՝ ձեր իգությանը։

Ծերերոլն, որոնց մարմինը կը ճանչնար արյան բույրը, զգաստության թույնը տվիք որպես կերակուր։ Անոնց ա– փերը, որ գիտեին խստությամբ սեղմել վրիժառու դաշույնի մը կոթը, վարժեցոլցիք ամսական նպաստին, սիրելի դա­վաճաններ։

Մերկ՝ արժանի եք տիրոջը սրբազան խարազանին, ա– նողոք ցլավարոցին։

Կրճատեցիք, սեղմեցիք հեռանկարը, որպեսզի մարդոց ակնարկը մնա հողակպիկ, խոպան ձգելե հետո տարիներով հերոսության բոլոր կարելի արտորայքը, այսօր լկտի հան– դըգնությունը ունիք ողբալու անբերրի անապատը մարդոց հոգիներում, ծեր շներ ու մաքսավորներ։

Հետո դուք՝ ուրիշ թշնամիներ տարածության, գրակա­նության գեշ, ապաբարո ոլ սնանկ աշխատավորներ, ձեր

երկիրը սեղան մը եղավ, քառակուսի, կոտրած ոտքով սե­ղան մը,— ինձ, քեզ, մյուսին համար կըսեն ասիկա,— ա պայքարի դաշտը,— հեգնության ու ծաղր, ինչո՞ւ չեք գո– •ռար,— պարբերական մը, ուր էջը երեսուն արծաթով ձեր ժողովրդին վրա թույն կը հեղուք ու մաղձ կը փսխեք, ուր էջը Երեսուն արծաթով ձեր եղերական հիշատակները ծա­խու հանեցիք ու կը սակարկեք տակավին։ Ա՞յս է ձեր հո­րիզոնը։ Գայլի կաթով սնուցանելու փոխարեն այս հազվա­գյուտ մանուկները՝ մաքրեցիք ձեր հին աղտեղի հաշիվներն ու որոճացիք ջրհեղեղյան դառնությունները։ Ագռավներու ցուրտ անգթությունը պետք է մաքրելու համար ձեր ակ­նակապիճները, փորելու համար ձեր խենեշ աչքերը։

Ու ահավասիկ ես եմ կրկին դիմացդ, փրփրերախ ու դաժան, հեռավոր լուսաբացիդ ծարավովդ տոչորուն, վեր­քերով լվալով վերքերս կը քալեմ ու ամեն քայլափոխի հո­գիս կը պոռա ցավեն։ Վասնզի քինախնդիր դժգոհությունը իր ձԱւնիքները կը խրե կողերոա, դանդաչելով կերթամ ու կը հիշեմ մանր ծարավները, որ ձգեցի հոս Ա որ հինցու– ցին զիս, որվ Տարածություն։

Ես եմ՝ շրթներուս հմայաթափ պրկումովդ, ես եմ՝ երեկ անժառանգ շառավիղ րս պզտիկ տաղասաց, ես՝ երեկ անօ­գուտ ուշացող ցանկապատեր ու եզերքը, տղա մը, որ աղա­պատանքը կը հայցեր առավոտյան, որ դեմքը կը թրջեր գորովով ծաղկի կաթիլներեն, ես եմ՝ երեկ հուզումի գեշ լարված մեքենա, որ կը դողար առաջին էգին ձայնեն, որ ականջներուն կը քսվեր,— ահա մոտեցած եմ սահմաննե– րուդ ու արտասովոր հրճվանք մը զիս կը թռցնե։

Արագավազ կանցնիմ այս ճահիճներեն, ձգելով մեկդի խաղաղությունը մոլոշագույն տուներոլ, ոլր տղա մը Ա աղ­ջիկ մը կերգեն ծածուկ մեղեդիներ ու մեջքերնին կը տկա­րանա սեռային ջերմությամբ։ Ցատկելով կապույտ ջրերու վրայեն, որոնց գաղտնի ձայնը մեղապարտ հաճույքներես .202

մեկն էր երեկ, վազելով սպառազեն ասպատակի մը պես անտաոնեըեն,— զի կայըիս տարածություն դիմացս ու ան­համբերությունս բաշ կը թոթվե,— կոխկրտելով խղճի խայ– թը,— ո՞վ է որ կուլա հեղձամաղձակ ղրանս տակ, կոխկըր֊ տելով երկրային այս բոլոր սնոլնղները, որ որովայնս ծան– րացուցին,— պտուղներ, աղջիկներ, լույսի գինղեր, եղա­նակի կտորներ,— շողի պայծառ բեկոր մը կը բեկբեկի ե– ղունգիս վրա,— կանցնիմ հալածական, կանցնիմ հրատո­չոր, կանցնիմ մոլեգին ու ջերմեռանդ, հրձիգը՝ անձկագին սպասումներուն ու ահա դիմացդ եմ ամբողջությամբ նորոգ, դիմացդ՝ ամբողջությամբ վայրագ, ոխ տարածություն։

Աչքերս պիտի պայթին տեսիլքեդ ու բոցդ որ հրաշալիո­րեն կը բարձրանա հավետ հրկիզյալ մորէնիներեդ, պիտի լվա այս վատշվեր մարմինը իր բոլոր արատ ներեն։

Բացվե, ընդարձակվե ու ծովացիր, ոխ Տարածություն։։... Եվ արդ կը ծագի հրաշքով մեծապայծառ ու շքեղո­

րեն մեծվայելուչ առավոտը բոլոր հաղթանակներուն; Ամ­բողջությամբ մերկ դիմացդ՝ բոլոր ապաբարո տկարության– ներեն, որոնց թույնը տարիներով կրեցի մարմնիս բոլոր մասեր ու ն, ջղերուս և ոսկորներոա մեջ, խզելով կապը՝ որ զիս կը հանգուցեր դեռ երեկ հեշտագին դյուրություններում, ահա մերժելով գրքերում գաղջ երանությանը՝ ոլր գիտուն հարաբերությամբ մը ծուլության թունավոր քաղցրությունը կը խառնվեր երազին պատրանական գինովությանը, ձգելով մեկդի ուրախությունը խորունկ բազմոցներում, ուր հետմի­ջօրեն կը սահի լույծ՝ հոգիեդ, ինչպես ջուրը կնոջ մը ազդ­րերում վրայեն, կոխկրտելով բոլոր կարելիությունները խա­ղաղ հանգիստներում, գորովը մարգոց, հավանությանը տը– կարներուն, անգոսնելով հարձակելա պատրաստ չեզոքու­թյունը զորեղ սրիկաներում, ահա ես եմ որ կերգեմ այս բերանովս՝ որ սիրով ծարավ էր ու ճանչցավ հեշտությունը, հանցապարտորեն սիրեց ու ցանկաց զայն, ահա ես եմ որ

203՜.

կը գոչեմ՝ թե երիտասարդությունը սխալ է փնտոել հաղ­թանակ նելւեն. դալա։

Կեցցե հաղթանակը, որ կը սըբագոըծե։Ոըովհետև կաըևոըը ապրիլը չէ միայն, աղ ապրիլն է

հղի և պայթուցիկ ներուժությամբ մը, ապբիլն է անընդհատ այրելով ու վերստին ծնելով։ Անոնք որ չեն ըմբոներ այս տարբերությունը ահա արժանի են խուլ տապանաքարերու և հավիտենական գերության։ Վասնզի հաղթանակն է, որ կը գեղեցկացնե կյանքը ու մեզ արժանի կընծայե բոլոր սարսափելի ու հրահոսան հաճույքներոլն։

Կեցցե հաղթանակը, որ կը զորացնե։Ու կրկին կեցցե։ Ինչպես մերկ նիզակ, որ կը խրի թըշ–

նամիին կողը անգթությամբ, ահա այդ ապիրատ ու անա­գորույն անգթությամբ անողոք ես ղուն, ինչպես կանաչ ծիլ՝ սրսփուն ու դեռափթիթ, որ կը ծնի հավերժական հո­ղեն ու մաքուր՝ ահա այդ անաղարտ մաքրոլթյամբը ար­դար ես դուն, ոՎ հաղթանակ։ Ցայտե ուրեմն վրիժառու ժայթքումով մը հոգի ես ու տարածե քոլ անդրդվելի, անհող­դողդ, ծայրագույն ու բացարձակ իշխանությունդ այս կյան­քին բոլոր ափերուն վրա;

Վասնզի ահա վերջապես անհրաժեշտ ես դոլն մեզմե շատերուն համար, որ շռայլեցին ուրիշներում արյունը տա­րիներով և հասարակ շուկայիկներոլ, ստոր սակարկությանց ու նեպոտական հաշիվներոլ խանութ շինեցին քոլ արյու­նաթաթավ նվաճումներուդ բնակարանը։ Վասնզի ահավա­սիկ մեռելներու ոսկրյա աջերը կը բարձրանան սև մղձա­վանջներն, ապտակելու համար մեր իգությունը, որ որպես աղիճ կընծայվի բոլոր օտարամուտ զորություններում, որ մեր ազատությունը կը խսսիանեն։

Որովհետև ղուն ես, ով սրբագոլյն եղելություն, սրբա­զան մաքրագործող ու սրբազան խենթ, որ պիտի սրբես այս .204

1 վայրահակ ու նախատակոծ ճակատ ներեն բոլոր ամոթի խա–I բանները։; Ուրեմն նետվե աոաջ, ուրեմն բարձրացիր, մեծցիր, ո\–| բեմն հաղթանակե մեզ, ով հաղթանակ։ Ու երբ անգամ մը ք ևս արժանի չբղանք քեզ, այն ատեն ջախջախե մեր անօ–1 գուտ զանկերը ու նետե զանոնք որւղես համեղ կերակուր | մեր ծեր թշնամիներում։| Ու անգամ մը ևս կեցցե ու փաոք մեծաշաոայլ քոլ ցսզտ–

Քեզ որ ւզիտի շահիմ այլևս արյանս հախուռն թնդյոլ–| նովը, արարքներուս բիրտ գեղեցկությամբը, քեզ որ ւղիտի | նվաճեմ գերագույն սւգաոումով ու պրկումով, վասնզի կը Տ մերժեմ սնանիլ այլևս ուրիշներոլ հաղթանակով, վասնզի

չեմ ուզեր, որ սրունքներս կրեն թշվառական մարմին մը, I որան ապահովությունն ու հանգիստը պարտական պիտի ■ ըւլամ անարգ ձեռնպահության։I Ծածանե ինչպես կարմիր դրոշ՝ տարածության դիմաց, 8 մեծցիր ինչպես սքանչելի արհավիրք, պայթե ինչպես փո– 8 թորիկ՝ որ կը սաստե տարրերը ու իշխե մեր կյանքին վրա 1 սարսափելի մոգությամբ, սպառազինե մեր տկարությունը

մոլեկան խանդավառությամբդ ու մեզ սորվեցար վերջա­պես բեղուն ատելություններում երկաթյա գեղեցկությունը, ով սուրբ Աստված, ոխ հաղթանակ։

51

Եվ արդ ջղապիրկ ու արդ առողջ, վասնզի լուսաբացը կը լվա զիս, ահա կը զարթն՛ում ու ցասումս սրտմտությամբ ու քառասմբակ կարշավե բացաստաններեն, կը ցատկե դը–

9 պիրներուն, փղշտացիներան, սուտ հեղափոխականներուն խոնջ մարմիններուն վրայեն ու կը ցցվի ձեր բոլոր ձեռըն–

պահությանց րս բացակայություններում դիմաց, երիտասարդ ընկերներ, ապօրեն ւողաք։

Եթե պատահի որ ձայնս հնչե դաոն, շեշտս թվի վերամ­բարձ ու աղաղակս վիրավորե ձեզ, եթե պատահի որ ար­դար ըլլաք՝ մերժելոլ համար ինձ, ձեզ կարգի ու պարտա­ճանաչության հրավիրելու իրավունքը,— ահա կըսեմ որ կր բաժնեմ ձեր բոլոր մեղքերը։ Եթե հպարտությամբ ու հա­վակնությամբ կը մեղանչեմ, ներեցեք ինձ եղբայրությամբ, որովհետև արյունս կր թնդա երիտասարդությամբ ու պայ– ծաո է հոգիս։

Հապճեպով ու պայքարի տենդով, այրելով հանգրվան­ները, խոսքս պիտի ըսեմ նաև ձեզի ու ճամփաս շարունա­կեմ,— որովհետև ջերմ ու անհետաձգելի է կրւխվը։

Բացակայությունը պայքարի կետերեն, հավասար է դա­սալքության։

Ու այժմ ժամանակը չէ մասնակի ընծայումներան։ Մինչ– դեո դուք կը դարպասեք գարնան ձեր զգայարանքներով։

Ու մասնակի ներկայությունը ողորմոլթյոլն մըն է, որ կը ծառայե միայն զայն տվողը անարգելու։ Այսպես է ներ­կա ժամանակներուն օրենքը։

Արդ՝ ո՞ւր եք դաք, որ արվարձանի տան եզերքը, որ պանդոկի պատշգամին վրա բարձրաձայն կը կանչեն ձեզ ահա։

Վախճան մը պիտի ունենա՞ դեպի երջանկություն ձեր խելագար արշավը ու հորիզո՞ն մըն է միթե ասիկա։ Ձեր մարմինները ճանչցան նուրբ բարումներոլ շոգին։ Մատ– ներով ու ափերով գիջացաք՝ կնոջ սահուն, զվարթ ու գաղջ հագոատներե։ Ահա կանցնիք թեթևոտն՝ մեծ քաղաքներոլ հոգնախուոն ու որոգայթով լի փողոց ներեն ու ակնարկով կը սպաոիք բազում աղջիկներ ու վրա։ Ու երբ խոնջենքն ոլ զղջումը գա այս բոլոր չնչին ուրախությոլններեն, ճան– չրցա ձեզ, ձեր ձեոքերը կերկարեք փոքրիկ գումարի մը, 206

վերջացնելու համար պզտիկ ճակատագիր մը՝ հայ աղջկան մը հարսանեկան անկողնին մեջ։ Իքնչ հերոսական վախ­ճան։ Որովհետև մեկ տեսակ չէ բացակայությանը ոլ ձեռըն– պահության բոլոր ձևերը հավասարապես հանցասլարտ են։ Ու ահա հարկ է մերժել ավանդական ամուսնական առա­գաստը։

Քակելով շղթաները՝ ժամը հնչած է պարտաճանաչ ոլ արթուն ներկայության։

Ոչինչ, բայց ոչինչ, կըսեմ քեզի, ավելի կարևոր ոլ հը– րատաւգ է, քան ներկայությունը։

Ու կարևոր չէ թե ինչպես ներկա ես հոս։Քույրդ հիվանդ է,— թող կողկողա ցավեն, թող քաջու­

թյամբ տառապի։ Եկար։Զավակդ կը մսի, թող մայրը տաքցնե զայն։ Երբ բա–

ցակայիս՝ թող դժվար ու մաքուր աշխատանքով զայն մեծ– ցընե։ Եկար։

Կինդ պետք անի մարմնիդ ջերմության,— ոչինչ, թող սորվի խանձիլ հեշտության ծարավե ու եթե արժանի չէ քեզ, թող պառկի ուրիշին հետ։ Ու աղիճ է ուրեմն, վտարե զայն։

Մենք էգ գայլերա պետք ոլնինք, որ քինախնդրությամբ ա վրիժառությամբ պետք է դիեցնեն մեր զավակները և ոչ թե հաճույքի աղվոր գործիքներա։

Իսկ ղուն անխտրորեն, առանց սակարկության ներկա Եղիր միշտ։

Ներկա եղիր,— կատաղությամբ, երիտասարդությամբ, ճշտապահությամբ։ Վասնզի ժամ է գերազանց զորակոչի։ Ահա սրբազան ժառանգությունը վտանգի տակ,— արյունը կարմիր ու տաք, նվաստութենե վիրավոր, հինավուրց, թը– վով սակավ, բայց ճակատագրով մեծ, այլևս երիցս հեղա­փոխական ժողովրդի մը՝ որ կը բողոքե երակներուդ մեջ

207

և որան վրեժխնդիր ու անզիջող կրողն ու տերը պիտի ըլ­լաս։

Եթե չես, եթե վատորեն ու Ա|ղերգ չեզոք մըն ես, թքած սատակիդ վրա։

Ու այս հսկա, տիտանյան ու զարհուրելի պարտականու­թյանդ դիմաց կը կարծես որ ոփՒ՝2 լուծում կա բացի ամ­բողջական ընծայումեն։ Ու ի՞նչ կը պարտիս բացի արյոլ– նեդ։ Կըսեմ ներկա եղիր։

Արյունդ թող պղպջա հավատարմությամբ, խայտա քաղ– ցըր ու զորեղ կարկաչյունով մը՝ սպասելով իր ազնիվ հո­սունին։ Երբեք չես կրնար հարկ եղածին չափ երախտա­պարտ ըլլա լ,— ու երախտիքը գեշ տուրք մըն է ,— քեզ ըն­ծայված անգին ու անփոխարինելի հարստության համար։

Վայրագորեն ու ցասումով ներկա եղիր։ Վիրավո՞ր,— ընկերդ կրնա դավադրորեն զարնել քեզ կոնակեդ, բայց պատրաստ գտնվե ու հ՛ոս եղիր։ Դաոնացա՞ծ,— կընդունիմ, որ արդար պատճառներ կրնաս ունենալ, բացակայելոլ ի– րավունք չունիս սակայն, ներկա եղիր։ Պատմության, որ վերջնական փորձի մը կենթարկե մեզ, ի՞նչ պատասխան ունիս։ Արյունաքա՞մ,— ներկա եղիր։ Ու արտասուքի կա– թիլներուդ մեջեն ժպտե հաղթանակի գինովությամբ ու հար– վածե։ Զի գեղեցիկ է հարվածը, արդար է Ալն։

Հարվածե անխնա, անագորույն սաստկությամբ մը, զարկ անողոք, սատիկ հրճվանքով մը բոլոր բացականերան։

Որովհետև կը տեսնես, որ շարքերը նոսր են ոլ ահեղ է կռիվը։ Ու պետք չէ որ կենդանի մեռելները խանգարեն մեր ողբերգական գնացքը։

Եղիր բարբարոս ու պոռա. «Ահավասիկ բոլոր լքում– ներեն հասա ի քեզ ու աղիքներս կը խնդան արու հըրճ– վանքով մը։ Ծիծաղս կը հնչե պիրկ խստությամբը զայ­րագնորեն նետված երկաթե սկուտեղներու, ահա հասա քե– զի վերջին մարտնչումին, վերջին մահու և կենաց գուպարին 208

համար, կարմիր գեղեցկության, վեհափառ կիրք, ով ան­հրաժեշտ ու այլևս անհետաձգելի բարբարոսություն»։

Պողպատյա ցանցերոլ պես՝ ջրդեղե, ջրդեղե մական­ներս։ Այսպես կըսեմ։

Ջրերը դալար, հոսուն ու կարծես զով էին, բազկատա­րած ու մեծ ծաոերուն պատճառով, որ հսկա ու կանաչ ստվերներ կը ձգեին գետին վրա։ Կրթնած կամոլրջի բազ­րիքին՝ կը դիտեի ջրերուն զվարթ սահանքը։ Բարակ հով մը ելավ, դպավ գետի կանաչ շրջազգեստին և ուռցուց զայն։ Հետո պլլվեցավ լողացող աղջիկներու մերկ մարմիններուն, մագլցեցավ անոնց մատղաշ կուրծքերեն վեր ու լվաց անոնց պայծառ դեմքերը։ Ջուրի շեն ու արագ ճողւիյուններոլ ընդ– մեջեն կը լսվեին արույրի պես փայլուն ձայներոլ բեկոր­ներ։ Ծիծաղներ կը զարնվեին իրարու, երբ կույսերոլ քաղ­ցրը ու արձանական բազուկներ կը ծեծեին ջուրը։ Երբեմն պերճ ու աղվոր կնոջ ազդրեր կը շողային արևին մեջ։ Իրենց քնքուշ մորթին վրա, հազիվ զգալի խարտյաշ աղ– փսմազերու մեջ կաթիլներ կային, որ կը ցոլային մարգրտի հատիկներու պես։

Աճապարանքով հեռացա, աչքերոա մեջ ընդունելով ան­տառին կանաչ մութը։ Ամրան երեկոն արբեցոլցիչ կերպով տոթ էր։ Ոչ մեկ միջատ օդին մեջ կը բզզար ու երկիրը խուլ հանգստությամբ մը կը սպասեր գիշերվան։ Արեգական լույսը ոսկի փոշիի պես կը նստեր ամենեն խոնարհ իրե– րուն ու մարգոց վրա։ Մեծ քայլերով կերթայի, տուներու շաքերան մեջեն, մինչև որ հասա դաշտային արահետի մը, որ եզերական փողոց մըն էր։ Կը հուսայի, որ հան­կարծ սանձարձակ ու մերկ հով մը կրնա բարձրանալ ու թավալիլ, կրնա սուրալով անցնիլ տանիքներան վրայեն, ծափել բարձրահասակ ծառերոլն մեջ ու գալ փաթթվիլ ի– րանիս։ Ոչ, միայն գինով եղանակ մըն էր, որ պատուհանե

20914-3

մը կը ցատկեր վար ու ետևես կը վազեը։ Վայրկյան մը կեցա ճամբան եզեըքը ու ունկնդրեցի ամրայնի մեծ խա­ղաղությունը։ խուլ ալիքներով, կոհակ աո կոհակ գետե­զերքի աղմուկը կը զարնվեր մարմնիս, որան ծածուկ ա թավարծի խորշերեն մեծ ծարավ մը կը բարձրանար ոլ կո­կորդիս մեջ կը վերածվեր անուշ հուզումի մը։ Ամրան լույ­սը կը գրկեր իրանս ու իր ջերմ օծումովը կը թաթխեր դեմ­քիս։ Անդամներուս մեջ զով ջրերոլ և մեծ հովեըոլ անզըս– սլելի սլասլակ մը կար։ Ափերս գրեթե խոնավ էին՝ մարմնիս խոնջենքեն և քրտինքին սլատճաոով։ Կը զգայի մորթիս ծակոտիկներում վրա քրտինքին կայլակ աո կայլակ ծնիլր։

Հանկարծ հասակս գտա մեծ կաղամախիի մր բունին աոջև։ Նայվածքս նետեցի վեր՝ գրվելու համար այղ հրա­շալի ծաոին աղվոր իրանը։ Սլացիկ ու պիրկ գեղեցկությամբ մը ծաոը կաշտանակվեր ոսկյա միջոցին մեջ։ Իր կատարը վեհափաո ու հանդիսավոր խաղաղությամբ մը կը ճոճեր։ Հայացքս կախված մնաց բարձր ճյոլղե մր ու ամբողջ վաս­տակաբեկ անդամներովս սկաս ղողալ՝ արարչության այդ հուզիչ ու սքանչելի արգասիքին վրա։ Արյունս քաղցր կար­կաչյունով մը սկսավ հնչել ու շրթներս սկսան ղողալ ան­բացատրելի հուզումով մը։ Ու ուրիշ ծաոերոլ անթիվ ու հե­ռավոր հիշատակներ մարմնոլյս մեջ արթնցան՝ զիս վերա­դարձնելով ուրիշ ամաոներու և ուրիշ դաշտանկարներ ու։ Հոգիս պլլված մնացած էր իր բունին ու ոտքերս չէին ու­զեր հեռանալ։ Զռրեղ ու արարչական տենդ մը կը սարսեր զիս ու սրունքներս կր տկարանային մեծ հուզումի մը պատ­ճառով, որ հետզհետե կուռեր ու կը թավալեր։ Խելահեղ ու արբշիռ մանկությամբ մը բազուկներս պարզեցի ու գրվեցի այդ կարշնեղ ու դալարագեղ կաղամախիին հարուստ իրա­նը։ Որովայնս կը դողար հՈւզումես ու մերկ բազուկներս ուրախությամբ կր զգային ծառի կեղևին ջերմ կարծրությու­նը։210

Հետո աստիճանաբար երեկոն փլավ շրջակա ծաոերուն և դալարիքին վրա։ Տոթը՝ վերջին սաստկությամբ մը ին– կավ երկրին վրա ու իր ծանր թևերոլն տակ խեղդեց ապ– րող ու շնչող էակներուն խուլ ու անորոշ աղմուկը։ թարակ ու նեղ կածանե մը խրեցա անտաոին մեջ, մարմնիս բոլոր մասերով խորասլես զգալով հողին քաղցր խոնջենքը–. Գի­շերը զգալիորեն հեոուն էր, բայց ծաոերոլ և թավուտներու տակեն կր զգայի իր զով ու կենարար շոլչին ծնիլը։ Կը քալեի գլուխս խրած ուսերուս մեջ ոլ մարմինս խիստ զգա­յուն ու նրբին թելերով կընդուներ երկրին ծածուկ շշուկը։ Գլուխս խրած ուսերուս մեջ՝ ամբողջ էությամբս պրկված էի, զգայարանքներուս ամբողջ կարողությամբը խլելու հա­մար հողին բոլոր բույրերն ու ձայները։ Ծանր ոլ զորեղ երգեհոնի մը լզես կը հարւաջանի, զգալով որ հանկարծ կրնամ հնչել, կրնամ նուրբ շշուկներով խոսիլ, կրնամ անձ­րևաբեր ամւզերու լզես որոտալ։

Ու կիսամութը այլևս անուշ էր, արոտի մը վրա, որ մեծ ափսեի մը լզես բացվեցավ, հանգստավետ խորությամբ մը՝ անծայր թվող կածանի մը վերջավորության։ Արևեն այրած խոտերու բարկ բուրում մը զարնվեցավ ռոլնգերոա՝ հովի դողահար ու ասմազուն շունչին հետ, որուն զովությունը զգացի պարանոցիս վրա, գրեթե խոնավ մադերաս մեջ։ Ու հեղակարծորեն թոչունի ձայներ լեցոլցին երեկոն; Թոչունի բարակ ու արծաթյա ձայներ, որ կը հոսեին ջրի երգեցիկ երիզներա պես, փշրվելով քւսրերու և խիճերա վրա, խեղդ­վելու համար թավ ու տաք խոտերու մեջ։ Ու գիշերվան զը– վարթ շունչը կամւսց-կամաց կը ծլեր դալարիքներեն ու կը լնուր միջոցը։ Միջատներ կը բզզային ու ծալլի մը մետաղ­յա տերևները կը սոսափեին արդեն։

Անդիմադրելի մղումով մը հասակս նետեցի խոտերուն վրա ու որովայնս սարսռաց։ Ռունգերս կը բացխփեին ու ձեոքերս ջղային աճապարանքով մը կը շոշափեին տակա–

211

վին գաղջ դալարիքը։ Շապիկս հապճեպով հանեցի ու կուրծքս դաշւոին վրա՝ խուլ ուրախությամբ մը մտիկ ըրի երկրին բաբախումը։ Անիմանալիորեն ու անեզրՈրեն խո­րունկ էր երեկոն։ Ականջներուս մեջ ամենեն աղոտ շշուկ­ները թավ գանգյուններով կը զարնվեին թաղանթին ա քունքերուս վրա կը համրեի արյանս խելագար զարկը։ Փորս հեշտին հրճվանքով մը կը զգար գիշերամուտին բարձրացող զովությունը ու նորածիլ հովը ջրի պես կը հոսեր սրունքներես ներս, կը լվար ազդրերս ու կը պըլ– լըվեր մեջքիս։ Ձեռքերս տարածեցի, ափերս դրի դալարին թավշյա խորության մեջ ու ամբողջ մարմնով փակա հոդին։ Այլևս մարդ մը չէի, որ ինքնորեն կերպով կը շարժի բնու­թյա՛ն մեջ, որ կը քալե իր աոանձին իշխանությամբը ոլ իր մարմնին սահմանները խզված է երկրի բեղուն արարչու– թենեն։ Այլ ձուլված էի երկրին, մոոնալով ամբողջ անցյա– լը, վշտերը, որ մարդոցմեն կոլգան ու մտքի տագնապնե­րը, որ արտակարգ արագությամբ կը մաշեցնեն մեր զը– վարթ երիտասարդությունը։

Ու երկիրը աստիճանաբար կընծայվեր գիշերվան զով քաղցրության։ Պահ աո պահ կը զգայի հովին բարձրանա– լը, որ ջրի կարկաչներու, տերևի շշուկներոլ և թոչնոց սըր– տակեղեք մեղեդիներոլ հետ՝ կը հոսեր վրաս*. Տարածու­թյան հետ նույնացած՝ կորսնցոլցի ժամանակի զգայությու­նը, մինչև որ զգացի աաողերուն ծագիլը, խորունկ կապույ­տին մեջ։ Ափերս թրջած էին կարծես՝ անասելի հրճվան­քով մը ու մեջքս թույլ ու հեշտագին հուզումով մը՝ գողա­նար։ Աստղաթաթախ գիշեր էր ոլ ծառերը կը ծափեին, խաոնելով իրենց արծաթյա աղմուկը տարերքին անոլշ շը– շուկներան։

Հայնժամ գեշ ու տաժանելի ցավ մը արթնցավ որովայ­նիս մեջ, գլուխս թաղեցի դալարիքին մեջ, բայց կարելի չէր խեղդել բառերում խուլ դժգոհաթյունը բերնիս վրա։ Մութ 212

գետի մը պես կը հոսեր վիշտս, դաման վանկերով կը խո­սեր ու գիշերվան աստղածորան խաղաղության մեջ ողբեր­գական ու մեծիմաց էր իմ հուսահատությունը։

— Վերջապես ժամը պիտի հնչե,— կըսեր,— երբ հան­դիսավոր խաղաղությամբ մը հարկ է փակել մեր արտևա­նունքները օրվան ոսկեզօծ պայծառության դեմ։ Մատներեդ ու ափերեդ ցուրտ հպումով մը մահվան շունչը պիտի հոսի երակներուդ մեջ ու աստիճանաբար գրավե երիտասար­դությունդ։ Քաջությունն ու իմաստությունը չեն բավեր՝ նե­րելու համար այս մեծ իրավազրկման։ Վասնզի մինչև վեր­ջին վայրկյանը անդամներդ պիտի հիշեն իրերոլն քաղցր կամ տենդահար շնորհը, երկրին բեղուն ու լի գեղեցկու­թյունը։

Ողբերգականը մեծ փաոքերոլ կորուստը չէ։ Մտածումը կը վարժվի իր անկումին, զարմանալի դյուրությամբ մը։ Ինչ որ հուսալքիչ, ցավագին ու անասելիորեն տրտոլմ է՝ զգայարանքներու ապշեցուցիչ հիշողությունն է։ Մինչև վեր­ջին րոպեն կարելի են բոլոր վերադարձները ոլ ամբողջ զգացական ու զգայաբանական կյանքդ կրնա ընդարձակ որմնանկարներով մութ պաստառի մը վրայեն սահիլ, սար­սելով մարմնիդ ամենեն ծածուկ կարողությունները։

Վերջապես պիտի հնչե ժամը՝ մետաղյա, արծաթաձայն խաղաղությամբ մը ու ամեն ինչ անհրաժեշտ պիտի ըլլա ձգել։ Հայնժամ մարմնիդ հետին բջիջներովը պիտի հիշես երկրին արքենի ու հրաշալի քաղցրությունը։ Զգայարանք­ներդ արտակարգ մանրամասնություններով պիտի վերզգան տարիներու մաթին մեջ խրած բոլոր հուզումները։ Ահա ափերդ, որ այժմ խոշոր ու ճերմակ տերևներոլ պես փա­կած են հողին ու կիմանան անոր մեծ շնչառությունը։ Կըր– նա՞ ըլլալ, որ անոնք վերջին ցոլրտեն առաջ չհիշեն իրենց բոլոր անմեկնելի ուրախությունները; Մերթ կը դնեիր զա– նոնք, ամրան տոթ գիշերներոլ, երկաթե բազրիքներոլ վրա

213

ու անոնք կը զգային ս)աղ ու երկարակյաց մետաղներու կարծր գեղեցկությունը։ Մատներով կը հպեիր ղեղձերու տաք աղվամազին ու քիմքերեղ աոաջ ափերդ կը ճաշւսկեին ս|տուղներու հյութեղ ու ավշալի համը։ Եզան մը գավակին վրա՝ անոնց գեղջուկ հուզումը անմոոանալի է։ Կալի տո– թահար երեկոներում, երբ մանուկ էիր, ցորյանին ոսկի ա– ոատության համար խողովակ կը շինեիր զանոնք։ Ու մեծ և ջղային էր անոնց հրճվանքը, երբ արագավազ զամբիկի մը սրարշավ մարմնին շարժումները կուղղեին, սանձերեն գրեթե արյունելով։ Ու այս դեո բոլորը չէ։ Անոնց զգայուն ու բարակ մորթը հեշտութենե կը խանձեր, երբ կը հանգ­չեցնեիր սիրելի ու երիտասարդ աղջկան մը կուրծքին վրա, որ կը հնչեր կարծես։ Չմրան՝ կը հիշես անշուշտ, անոնց ջերմ հաճույքը, երբ կրակին դեմ կը բռնեիր զանոնք ու աշխատանքի ժամերում անոնց ուրախ հոգնությունը, կար– ծըր իրերու վրա։ Վայրկյաններ կային, որ անոնք կը սի­րեին նույնիսկ մետաղե դրամներոլ սլաղ հարստությունը։ Կարելի է թրթռուն ու հուզիչ էջերով խո սիլ անոնց բազ­մաթիվ ցավերում և նրբին հաճույքներում վրա։ Մանուկ՝ ջրերուն զովությունը գիտեին և երբ մեծցար՝ անոնք ցա­վագին վրդովումով մը զգացին նույնիսկ հարվածելոլ արու այլ հանցապարտ ուրախությունը։ Աւիերոլղ մեջ մորդ ար­ցունքին հիշատակները կան։ Ահա հարկ է հրաժարիլ այս ւսփերեն ու ձգել զանոնք երկրի ընդերքին մեջ, որ խառնը– վին տարերքին, որուն ջերմ բանաստեղծությունը ամբողջ կյանքի մը ընթացքին իրենց անուշ արյունը տաքցուց։

Չեմ ուզեր սրունքներոլդ պիրկ քաջությունը գովել, ոչ ալ ազղրերուղ արու ուրախությունը։ Լայն ու գեղջուկ կուրծ­քիդ վրա կնոջ աղվոր ու գանգուր գլուխներ կը գգվեիր ու անոր աղվամազերում մեջ ցողի կաթիլներ կը ձգեր գիշերը։ Կը ցցեիր զւսյն թշնամի տարերքին դեմ ու կը հառաջանա– յիր վտանգներուն դիմաց։ Բազուկներուդ երիտասարդ ու 214

զորեղ տոնականությունը չպիտի գովեմ, ոչ ալ ուսեըուդ ջղուտ ամրությունը, ոը պատանությանդ բեոեըան ու ծան– րություննեըան աըոլ խոնջենքը զգացին; Թիկոլնքներուդ հաստ ու ուժեղ ոսկորներում արդար վաստակը կը հիշե՞ս միթե, կընա՞ս չհիշել միթե՝ երբ մահվան ցուրտը աըյունդ պիտի սաոեցնե ու ոսկոըներդ պիտի ղադրին բեղուն հոգ­նությունները զգալե։

Տրտմանուշ, քաղցրակայլակ, ծորան սոլյլերու երգի կը– աորներ կղային գիշերվան մեջ; Տուներոլ պաւոուհաններեն մեղեդիներ կը թափեին վրադ։ Աովակներ իրենց ոսկյա աղ– մուկովը կը հալածեին քեզ; Ու հանկարծ պարւոեզե մը փա­փուկ ու սպիտակ կույսի մը սիրահար ու հոսան երգը կը պլլվեր իրանիդ։ Երբեք ականջներոլդ նրբազգաց լսողու­թյունը լրիվ ու արժանի քնարականությամբ կարելի չէ ներ­բողել։ Խնկահոտ ու հնամենի շարականներեն սկսյալ, որ տերունական խորաններե կը տապալեին հոգիդ, մինչև պա­տերազմական գոո երգերոլ զորավոր կշռականությանը, ա– րևելյան շվայտ «շարգի»նեըոլ և մելամաղձիկ «կազել»ներու արբշիռ հեշտոլթենեն մինչև տաք հայերեն երգերոլ անուշ տրտմությունը, ֆրանսական զվարթ, շաղակրատ ոլ անա– ոակ «շանսոն»ներեն մինչև պեթհովենյան աստվածային ու տարերային համանվագները՝ լսողությունդ արթուն աըագու– թյամբ մը, կկոցի պես կերթաը կոլգաը։ Հայնժամ պիտի լոեն բոլոր ձայները; Բայց վեըջին անգամ պիտի հիշես բո– լոըը, դաշունահաը և սիրտդ արյունող ցավով մը։ Արտերու եզերքնեըեն ծղըիթներու սոլը աղմուկը ականջդ պիտի քե– ըե ու բոլոր տաք, դաժան, արու և զորեղ բառերը, որ լը– սեցիր ունկնդրության անափ ժամերոլ ընթացքին, տեղա­տարափի պես պիտի հարվածեն քեզ։ Կարելի՞ է միթե, որ ականջներդ չհիշեն ոսկեբերան, փոթորկաշունչ, քաղցրա­բարբառ կամ իմացապաշտ տրիբուններՈլն, ամբոխավար­ներում ու խոսքի իշխաններուն աներկրորդ ճառերը։ Կըսեմ

քեզի՝ մեծ հարստությանը պես բաոերը պիտի վզին վրադ, ցորենի կայտերոլ պես պիտի կործանին վրադ ոլ վերջին բջիջներովդ պիտի զգաս, թե անասելիորեն դժվար է, տա– ժանելիորեն ողբերգական է զգայարանքներոլդ վայրէջքը։ Ու քաջությունն ու իմաստությունը չեն բավեր խաղաղու­թյամբ մեոնելու համար։

ԴողԱզեն բարձրացա, ցցեցի կուրծքս ա անհագորեն խմեցի գիշերվան անսպալլ հեղուկը։ Անդամներս ահարկու անոթությամբ մը կը դողային ու բերանս ծարավ էր։ Գը– լուխս խրած ուսերուս մեջ՝ կը ճեղքեի գիշերը, կը վազեի մութին մեջեն ու հովը երեսս կը լվար։ Երբ գետեզերք հա­սա, լույսերը թափեցան վրաս, անուշ ծիծաղներ զարնվեցան մարմնիս, որ ծածուկ վերքերով, ներքնահոս ծորումներով կարյուներ։ Երգի կտորներ կը բախեին դեմքիս ու կը խըն– դային, կը ծածանեին վրաս։ Խելագար աճապարանքով մը կայարան գացի ու մարմինս նետեցի բազմոցի մը վրա ու ինքս ինձ ըսի.

— Ինչ անուշ ու անափ է գիշերը։ Կարելի՞ ւէ միթե ննջել այս գերզգայուն մարմնով, կարելի՞ է միթե կրել անցելոլյն մեծ բեււը։ Հոգիս աղբյուրի մը պես կը կարկաչե։

... Ու տասը տարիներ պայքարի կրկեսներոլն և քաղա­քին սալահատակներուն վրա երիտասարդությունս զարկի քարե քար, արգելքներուն վրա վիրավորեցի զայն ոլ տե­սա՝ խորունկ սրտմտությամբ ու վայրագ ցասումով մը, որ նահանջը ներքին է ու հաղթանակը ևս իր աոաջին տևողու­թյամբ տեղի կունենա մարդուն հոգիին անափ դաշտերում մեջ։ Մեծ ու եղերական կոիվներուն աոաջին դրվագը ա– սիկա է ,— հավատքը ճակատագրական հաղթան՛ակին վրա, անողոք վստահությունը, վճոական և անագորույն բոնու– 216

թյունն րս բիրտ պ՛աղարյունությունը՝ թշնամիին կորակոր փախոատեն հետո, ս)ատերազմի ոլ ավարառության տըր– տում կայքերուն մեջ։

Տասը դաժան ու անհանգրվան տարիներ, նժդեհի խո­րունկ տվայտանքներով ապալեր ոլ ապերախտ ճամբա­ները ծեծեցի ու ներբաններս կոշկոռ կապեցին, վասնզի ժեռուտ են նվաստության ու գաղթի ուղիները։ Սիրտս բուր­վառի մը պես կը բռնեի ձախ ափիս մեջ ու ան վշտահար նվիրումով մը կը ծխար, արձակելով քաղցր ու եզակի բու­րումներ, որ ոունգերոա իգությունը կը գգվեին։

Ցավով, քանի որ տառապելով հասա այս իմաստության ու ճշմարտությամբ կըսեմ, որ ամեն արդար ու գեղեցիկ գոր­ծի, ամեն արարչական ստեղծագործության, ամեն պող­պատյա նվաճումի, ամեն սակավախոս ու գեղանձնյա հե­րոսության աոաջին ժամանակն ու դրվագը ասիկա է՝ ներ­քին հաղթանակը։ Ոչինչ մեծ է և ոչինչ արարչորեն գեղե­ցիկ, առանց հաղթանակի, իսկ բոլոր հաղթանակներում, որ հավերժոլթենեն խլված թանկագին քարի բեկորներ են, առաջին ժամանակը դաժան ու անհրաժեշտ սահմանափա­կում մըն է, որ կը կոչվի կարգապահություն։ Ու պետք չէ կարծել, որ հակասության կա տարածության ի խնդիր ար­ձակած աղաղակի ու կարգապահության այս անհրաժեշտ ներբողիս միջև։

Վասնզի ահա մեծ հուզումով մը և ակնարկս ձեր աչ– քերեն պահելով է, որ կուզեմ վերջապես բանաձևել այս ահարկու ճշմարտությունը, որ կը վստահեցնեմ ձեզ եղբայ­րական ու ապիրատ հանդգնությամբ, գրեթե հիվանդ գո­րովով, երիկամունքներուս մեջ գեշ ախտի մը նման, հըս– կումի գիշերներու ընթացքին արյունս կը թունավորն,— Մնղւդը շատ ընդարձակ է, մեր ժողովրդին այս ողբերգա­կան ու չնչին կյանքին համար։ Բնակարանս մարմին մըն էր միայն, կըսե իմաստուն մյուսը և ուրիշ ոչինչ, բայց եր–

217

բեք չկրցա հասնել իր ափունքներուն։ Ահա թե ՛ինչու՝ վեր– ջին ու ողբերգական ճիգով մը պիտի գովեմ կարգապահու­թյան դաժան գեղեցկությունը, որ պողպատի պես պաղ է։

Լսեցեփ, ցուրտ խաղաղությամբ մըն է որ կը խոսիմ, բայց բառերս արտասովոր կերպով զորեղ ու վերջնական են,— Մարդը շատ ընդարձակ է։ Կուզեմ որ խոսքս վճիտ ըլլա ու ջոլրի ուժեղ ժայթքումի մը նման ցսւյտե։ Կըսեմ մարդը շատ ընդարձակ է, ատոր համար կը բավե չափել իր զգայարանք ներեն որեյէ մեկուն հասողության սահման­ները։ Ոչինչ ավելի հանդուգն ու ապիրատ է՝ քան մտածու­մը, որ սարսափելի վայրագությամբ մը կը խրի ստեղծա­գործության խավարակուռ գիշերվան մեջ։ Որ երկաթե պճ­րանքներով կը ճեղքե պատմության գիշերը, կը խուզարկե դեպքերը։ Եթե մարդ ազատ արձակե զայն, իր բոլոր կա– պանքներեն, արույրե անդամներով ու ամբողջովին պրկված, ան կրնա վարգել ժամանակին հրեղեն անտառներում մեջ ու կորսվիլ հանկ՛արծ որե(է աստղի մը լուսավոր հետքին վրա, մահացուորեն զարնված որևէ ծածուկ ու թշնամի սը– լաքե։

Նայեցեք սա զարմանալի, երևութապես հանդարտ, բայց ապստամբ ձեռքերուս, որ կը զետեղեմ սեղանին վրա ու ըսեք ինձ,— Միթե կաբելի՞ է թողուլ, որ անոնք ինքնորեն ու ներգոյակ հուզումներով ապրելու իրավունքը պահան­ջեն։ Խորունկ ցասումով մըն է, որ ստիպված եմ հաստա­տել թե մարդը անեզրորեն ընդարձակ է ու երբեք կարելի չէ դաժան նպատակի մը համար ապրիլ, առանց զայն սահ­մանափակ ելոլ, գեթ մինչև որ խաղաղ ու անվտանգ ստեղ­ծագործության ժամը հնչե քաղցր ուրախությամբ մը։

Ահէս կը խբիմ մանկությանս կապույտ արտևաններուն մառախուղին մեջ ու հիշատակները կեռասի ծաղիկներու պես կը տեղան վրաս։ Մարմինս մեծ երգեհոն մըն է, որ կը հիշե ապշեցուցիչ ճշդությամբ մը, նաև հանցապարտ 218

հուզումով բոլոր եղանակները, որ աստվածահիի մը դյու­թական մատնեըը նվաղեցին իր վըա։ Գթություն չէ, ոը կը պաղատիմ այս բոլոր էգ, տկարացնող ու մեզ աւոելութենե զրկող հաճույքներում համար։ Բարեհաճությունը մարմնին իրավունքներում հանդեպ իր հստակ սահմանները պետք է ունենա։ Այլ բիրտ անկեղծությամբ մըն է, որ կուզեմ հրա­մանագրել սահմանափակման անհերքելի իրավունքս։

Մարդոց ամբողջ արարչության մեջ, ինչ որ անժխտե­լիորեն հուզիչ ու անդիմադրելի է, կըսե մյոա մեկը, երա– ժըշտությունն է՝ մոգական ու հմայական, որ կը թաւիանցե գաղտնի կախարդանքով մը մեր զգայարանքներեն ներս ու կը քանդե աստիճանաբար, բայց անդրդվելի շարունակու­թյամբ մը մեր ընդդիմության ու պաշտպանության ամբար­տակները։ Կարելի չէ, կրնաք հավատալ տառապակոծ ու հողմակոծ խոսքիս, խոսիլ բոլոր տկարություններում և հա­պավումներում մ՛ասին, որ իրմեն կոլգան և որ անուշ բա­լասանի պես են։ Կարելի՞ է ընդունիլ միթե իր հանդիսավոր ու հեղուկ արքայությունը, աոանց վտանգի։ Երբ պատանի էի, անկարելի չափով մը ւծսրմինս զարգացած էր՝ երազի ու տեսիլքի եզակի կարողությամբ մը։ Մարմինս կը նետվեր արշավասույր ամպի մը վրա ու տարածությունը ճամբա կատար երևակայությանս, մինչև որ կրկին ջախջախված հոգիս իյնար քարի մը տակ՝ արտասվելու համար մարդուն անկումը մեղքի իմացոլմեն հետո։

Հետո գիտությունը զվարթ աոտվան մը պես ծագեցավ աչքերուս աոջև։ Անափ ծովերոլ պես խոըոլնկ ու կապույտ էր հեոանկարը։ Ու մեծ ծարավով մը, որ էությամբ ոլ բնու­թյամբ անհագ է ու անկորուստ և հետևաբար կը պարու­նակն առավելագույն վիշտը, հմայաթափ պատրանքին հետ, սուզակի մը պես ընկղմեցա իր կանաչ ու մութ ջրերոլն մեջ։ Ու տեսա խորունկ հուսահատությամբ մը, որ հանգրվան չկա, ոչ ալ նավահանգիստ։ Երկրի խորին խավերեն կըր–

219

նւսս մեկնիլ, մեծ հատումներ ընելով ժամանակին անափ տարածություններով մեջեն կրնաս պատմությունը խուզար­կել իր ամենեն մթին անկյուններով մեջ ու հանկարծ մի­ջատի մը պզտիկ, փխրուն, բայց սքանչելի մարմնին աոջև ուսանելու և սկիզբը գտնելու, ստեղծագործության խորունկ խորհուրդը մեկնելու ծարավդ արյունդ կը պղտորե։ Կարելի ւէ նույնիսկ իմաստության եզերքներեն, որ դժնյա են, մեր­ձենալ անզգալիորեն խելագարության վտանգավոր սահման­ներով։ Ըսվա՞ծ չէ միթե, որ քանի հաոաջանաս ու խրիս արգելված հոդերով մեջ, ետևդ ձգելով նախնական ու խո­տաճարակ բազմությունը, այնքան գաղտնի մոգություններ կը դյութեն քեզ, լույսերը աներևակայելիորեն կը հեռանան, անիմաստ կը դաոնան խաղաղ երջանկությունները, վասնզի դեռ բոլոր իմաստություններով, որ երկիրը նախանձով կը կրե, սկիզբն է միայն փորձառական գիտոլթյովը։

Լսեցեփ, ձայնս որքան ցուրտ ու բացարձակ է, երբ կը­սեմ թե,— Մարդը շատ ընդարձակ է։ Ու կարելի չէ ապրիլ՝ առանց զայն գեթ ժամանակավոր կերպով սահմանափա– կելու։ Անհրաժեշտ է այլևս լայն հատվածներ կտրել ու մար­տական, լակոնական և բիրտ ստուգությամբ մը ու խիստ ճշգրտությամբ հայտարարել, թե երկու տեսակ են ազգերը և երկու տեսակ են մարդիկը։ Անոնք որ հասած են զորա­վոր, գեղեցիկ ու շքեղ հարստության մը, իմացապես և նյու­թապես ու գտած իրենց յուրահատուկ բանաստեղծության հետ առողջ ինքնատպություն մը, որ նորութենե և հերքում­ներն, որոնումներե և խուզարկություններն չի վախնար և անոնք, որ դեռ արյուն պիտի թափեն՝ հասնելու համար առաջին հաղթության, գրավելու համար առաջին պատվան­դանն ու մարտկոցը։

Ու եթե առաջինները կրնան սքանչելի շռայլությամբ մը ազատ արձակիլ բոլոր մեծ ծարավները, որպեսզի պեղեն արարչությունն ու մարդը, երկրորդները իրավունք չանին, 220

հավատացեք իմ հողմակոծ ու տաոապակոծ խոսքիս, բաց պահելու բոլոբ իմաստությանը քաոասուն դոները։ Պիրկ ու վայրի կամքով մը, որ սարսափելի դաժանությամբ մը պետք է ժամանակը կետադրե, պետք է սահմանափակման իրավունքը վերահաստատենք։ ճշմարտությամբ կըսեմ, դըժ– պըհի ու գեշ են ժամանակները ու մենք պարտավոր չենք հաոաջանալ մեր բոլոր կարողություններով, աոասպելական գազանի մը նման, որ հազարվոր մագիլներ ունի կապտելու համար բոլոր լույսերն ու բոլոր գեղեցիկ տկարությունները։ Այլ պողպատե սլաքի մը, կայծքարե նետի մը պես պետք է սուր, բարակ ու սահմանափակ ըլլանք՝ խելապտույտ ա– րագությամբ ու զորությամբ խրելու համար թշնամոլյն որո­վայնին մեջ։ Ահա այս է մեր ճակատագիրը,— սուրի շեղբի պես պետք է հատու կտրել ու պատերազմական հրամանի պես պետք է պարզ ըլլալ։ Վասնզի կորստյան ու ընկլու­զումի հովերը մեծ ալիքներով կը մոտենան ու ահա կայրեն մեր անպատսպար սահմանները։

0'վ Հայաստան, կողերեդ կը հոսի վաղնջական արյունդ սև նվաստությամբ մը ու իբր թե ձախակողմյան լիրբեր կան, որ լկտի ու լպիրշ համարձակությունը ունին երեսդ իվեր պոոալու, որ հետադիմական ես՝ արյանդ հավատարմությա­նը պատճաոով։ Ցուրտ քինախնդրությամբ մը ելիր ոտքիր ձայնդ վայրագությամբ նետե բոլոր արիսպագոսներուն և կարմիր ժողովներոլն, զայրույթդ թող ամպրոպի պես գո– ոա ու վրեժդ թող օվկիաններոլ պես մոնչե ոլ գոչե, մեծ գոչյուններով, թե այն զավակդ, որ կը լքե քա մեծ ոլ ար­յունաթաթավ իրավունքդ, վատ մը և ապիրատ մըն է։ Դա– րերե իվեր դրոշդ կարմիր է եղած, սրախողխող մանուկ– ներուդ տաք արյունովը ու միշտ սարսափելի ու հիասքանչ ծարավով մը խոյացած ես բոլոր հաոաջընթաց ոլ հեղա­փոխական գաղափարներոլն վրա, զանոնք վիրավոր կուրծ– քիդ ջերմությամբդ սնացանելոլ համար։ Այլևս կեցիր, վա–

սընզի այլևս իրավունք ունիս կենալու ու ոլտնե վայրի կար­գապահությամբ մը ինքզինքդ ու նույն կարգապահությամբ սահմանափակե ծովածավալ հոգիդ։ Սիրտս կը բաբախե մեղապարտ մանկությամբ մը, բայց պիտի շարունակեմ խոսքս։ Դրուժանն ու վատը, կիսաշխարհիկ հավակնոտն ու գձուձ աշխարհաքաղաքացին կրնան իրենց քսոլ ձայ­ները բարձրացնել, բայց նայեցեք ինձ՝ ճակատս արդար է ու հայացքս վճիտ ու բանաստեղծությամբ է, որ կըսեմ ձեզի՝ թե յամի շնորհաց հազար ինն հարյուր և կոտորակին, դա­ժան են ժամանակները ու մարդը շատ ընդարձակ է պատ­մության այս նժդեհ բեկորին համար։ Ու այժմ այս է երգս ու այսպես կըսեմ, խորունկ ցասումով մը, որ նահանջը ներքին է, նաև հաղթանակը։ Ու ամեն հաղթանակի ա ո ա ­

ջին Ժամանակը Երկաթյա սահմանափակում մըն է, կար­գապահությ՛ունը, որմե կը վախնան վատերն ու սրիկաները, վասնզի վրեժխնդիր է իր գեղեցկությանը։

Գիտեք արդեն ու եթե չեք գիտեր, բոնոլթյամբ պիտի սորվեցնենք ձեզի, որ հարկ է հաոաջանալ։ Ու ինչպե՞ս կարելի է հաոաջանալ, աոանց կարգապահության, որ ու­րացումն բազմաթիվ պզտիկ ինքնահաճոլթյանց ու մեծ մո­ռացում մըն է, բոլոր հաճոսքներան, որ ետև պիտի ձգենք՝ տուներու եզերքը։ Պետք ւէ հաոաջանալ, սեղմ ու անդըրդ– վելի սյունով մը ու ասիկա սահմ՛անափակում մըն է ար­դեն, վասնզի մեր ուղղությունը մեկ է ու գիծը մեկ։ Ու ոչ ոք իրավունք անի շեղելու, աոարկելով որ իր խորունկ ներեն բոնակալ ու շատ հոսուն ձայն մը կը կանչե զինքը։ Ձգեցեք գորտերը, որ կրկռան, կեղծ աղավնիները՝ որ մնջեն, շե­րեփուկները՝ որ սահին հանդարտ ջրերու վրա և սուտ ար­ծիվները՝ որ ճախրեն գառագեղի մը ցանկորմերեն ներս։ Ձգեցեք քահանաները, որ շարունակեն իգական բառերով խոստովանությունը ընդունել՝ մահիճներոլ անհամար մեղ– 222

քերուն։ Ձգեցեք պորտաբույծները, որ արժանի են միայն գնդակ ներու։

Եթե ուզեք, մենք նոր մարդը պիտի ըլլանք, որ սար­սափելի և գեղեցիկ է, իր հարուցած սարսափին պատճա­ռով և որ կընդունի՝ շատ լուրջ խստությամբ մը, իր հա­վանական մահը։ Վասնզի ոչինչ ավելի անուշ է և բեդուն, քան արյունը, որ կը հոսի ազատության համար, վասնզի ոչինչ ավելի մեծ է, քան բանաստեղծությունն ոլ զորու­թյունը, որ կընդունին սրբազան ծառայության լուծը։

Եթե ուզեք, այսպես պիտի ըլլանք։ Անգութ, անողոքելի ու իրապես անապականելի։ ք)ւ սյուն առ սյուն, գումարտակ առ գումարտակ և գունդ առ գունդ, ահարկու վճռականու­թյամբ ու սահմռկեցուցիչ արագությամբ մը պիտի արշա­վենք առաջ ու մեր կոլրծքերուն զորեղ դաշտերուն վրա պիտի իջնեն աոտվան ցողն ու գիշերվան ցուրտ եղյամը։

Իրավ է՝ պիտի քալենք մեր էության մեկ մասովը, իրավ ւէ՝ մեր արարչության մեկ բեկորովը միայն մաս պիտի կազ­մենք այդ զրահապատ, վայրագ ոլ արդարածարավ գուն­դին, իրավ է՝ կատաղի զինվորյալներ պիտի ըլլանք, որ արտասվել չեն գիտեր ետև մնացած քնքուշ գեղեցկությանց, ածուներու ծաղիկներուն և լոանահամ աղջիկներուն վրա, իրավ է՝ զրկանքը, անքնությունը և արու համերաշխությունը միայն մեր օրենքները պիտի ըլլան ու գթությունը պիտի դողա մեր երկաթե կրունկներում տակ, բայց չէ՞ որ գերա­գույն արդարության մը համար, գեթ նվազագույն ազատու­թյան համար է, որ արշավի ելանք ու չենք ուզեր ստրկու­թյունը խարանի կամ դրոշակի պես մեր ուսերում վրա կրել։

Լսեցեփ, կըսեմ ձեզի, լսեցեք ձայնս, որ հողմակոծ է ու տառապակոծ է, որ շատ ընդարձակ է մարդը ու երբեք կարելի չէ զայն ազատ արձակել, որպեսզի արարչությունն ու իր հոգին պեղե ու միաժամանակ արու զինվոր մը ըլլա, որ կրնա տոկալ հաղթանակի մեծ գինովության; Այս է

223

խրաքս այժմ ու զալն առանց երկյուղի կըսեմ, անեզըոըեն ընդաըձակ է մարդը ու այլևս հաըկ է սահմանափակել զայն։ Մինչև ոը հաղթանակի ս ո ւ ս ե ր ն ե ր ը շողան ու հպարտոլ– թյամբ, զորությամբ ու սլատվով ապրելու իրավունքը խը– լենք ագահ ճակատագրեն։

ՄԱՍՆ ԵՐՐՈՐԴ. 1933

Անփաոանտկ ու եզակի փլրսզումեն հե­տո, երբ կը թվեր թե ոչ ոք որ երեսուն տա­րեկան եղած էր քու մահեդ աոաջ, իրավունք ուներ դամբանականդ խոսելու, արլունաշա– ղախ ու սրբապղծված դիակներում տակեն և վզատակներու կույտերուն մեջեն՝ հտպիտ­ներ, դիակապուտներ, սարկավագներ ու դա­վաճաններ ելան, վերադարձան ու թափոր կազմեցին, վերսկսելու համար իրենց գար­շելի կողկողանքը, իրենց շնական ողբը։

Սև ու գրեթե տաք անձրևներ էին, որ օրերե և գիշեր­ներն իվեր կը ծածկեին քաղաքը։ Հանկարծ փողոցը կը մթներ ու քանի մը վայրկյան, մինչև որ լույսերը ծագեին, գեշ վկաներա ւղես, ամենեն լուսավոր ու սիրով ցոլան

ց դեմքերն իսկ խորունկ կիսամութի մը մեջ կը թաթխվեին հեղակարծ թախիծով։ Միայն հանրաքարշերն ու կաոքերն

9 էին, որ մեքենական ջղայնությամբ մը կը ճեղքեին ծառու­ղին։ Հետո երեկոյան դեմ լեկեոններոլ և համալսարանին դոները ծուլությամբ կը բացվեին, ազատ արձակելով տղոց և աղջիկնեըու բազմություն մը, քոլնի, ամբարշտության ու խաղաղ հաճայքնեըու համար։

Գորովը գարնան լուսաթաթախ, ցողաթուրմ ամիսներուն ւղես հեոուն կը մնար։ Ոչ ոք կը փնտռեր զայն։ Ու ինձ կը

22515—3

թվեր, որ հապաղած մանուկ մըն եմ, գեշ բուժված մանկու­թյամբ մը։ Կը նստեի նույն սրճարանին դարպասը, ուշ եըեկոնեըը, գոըծե վերադարձին։ Կը խրեի ընթերցումի մը մեջ, բայց հոգիս այլուր էր։ Դողահար մալոներով լույսի կտորներ աղյուսներու պես կը շարեի իրարու վրա, մառա– խուղին մեջեն երազ մը կերտելու համար, մինչև որ ար­տաքին որևէ միջադեպ ընդվայր փլցներ ամեն ինչ;

Ու ժամեր կային, որ խորունկ ծարավով մը կը տառա­պեր մարմինս։ Զայն խաբելու համար՝ հուսահատ անձկու­թյամբ մը կը դիմեի բառերում, գիտնալով հանդերձ անոնց դավադիր նենգությունը ու գրքերուս լուսանցքներում վրա զարտուղի ու ջղային նախադասություններ, ծածուկ ու հա­կասական եղանակներու, երգերու տարբեր փշուրներոլ պես, կը հերքեին տրամաբանությունն ու լեզվին օրենքը։

Հողմը, որ կը ծեծե տան մը քարերը, կրնա նաԱ հա– տիկ մը նետել երկու կղմինդր ներոլ միջև ու ահա առաջին գարնան ցորենի վտիտ ցողան մը կը ծ՛լի երդիքին վրա։ Ցորենի այս գունատ ծղիկին պես անժամանակ ոլ անկարգ ՛էին այդ բառերը, բայց ես հիվանդ քաղցրությամբ կը սնու– ցանեի զանոնք սրտիս ջերմությամբ, որովհետև հոգիս մո­լորած էր։ Ու իր գինով մոլորունին մեջ մեղսակցությամբ կը հապաղեր։

Անցյալ օր պարզապես ու եղկելիորեն անոթի ըլլալով՝ կուզեի գրքերս ծախել։ Մեկիկ-մեկիկ ու վերջին անգամ ը լ­լալով կը գուրգուրայի զանոնք, զինվոր գացող զավակներու պես ու տողընդմեջ կը կարդայի այս գեշ ու անսվաղ տա­րիներում պատմությունը։ Երկու տեսակ գրքեր ունեցած եմ միշտ։ Անոնք, որ արագ ընթերցումով մը մարդ կը կարդա ու կը սպառե և մյուսները, զորս վերստին կը գրե գիշերա­յին ժամերոլ ընթացքին, իր կյանքեն բեկորներ ձգելով էջե­րում անկյունները։ Այս գրքերում և ծիծաղելի անոթության հետ մինակ էի, երբ գտա գունատ մատյան մը, որոլն լա– 226

սանցքները չինական պարտեզի մը պես զարմանալի ու այլաբանական նշաններով լեցուն էին; Ու այդ խորհրդա­նշական բալլերը զորությամբ կոգեկոչեին հոգվո մը ալեկո­ծությանն ու ծովախաղացքը։ խելագար ու անիմանալի տո­ղեր էին ատոնք, հասկ նալի լոկ ինձ համար և հազվադեպ ուրիշներու, որ մերթ կը հպին մահվան սպիտակ քղանցքին ու երբեմն ալ սև տեսիլներու, ուր հավիտենական կինը իր իգությամբ կը ցոլա։ Ահա այդ դրվագն է, որ կարելի պար­զությամբ կուզեմ գրի աոնել, վասնզի հոգիս լի է իրմոփ

... Ու իրիկուն մը ակնարկիդ լճին մեջ ինկա ու ապշեցա հոգվույս խորը հեղակարծ ընկլուզմանս և կորուստիս հա­մար։ Տարիներն իվեր կը կարծեի, թե լրջությանը միակ օրենքս էր ու մանկության ծաղկազարդ կամոլրջեն անցած էի, ձգելով մյուս ափը այն բոլոր վերքերն, անձկություն­ներն ու վշտերը, որ կիներեն կոլգան։ Մեծ ու քաղցր խա­ղաղությամբ մը աչքերս նետեցի գետին ու ակնարկդ սիրո սլաքի մը, խուլ դաշույնի մը պես խրեցավ սրտիս խորը։

Կըսեի թե կրնամ անմիջապես բարձրանալ ոլ կորսվիլ մեծ քաղաքին խորունկ գիշերվան մեջ ու օրերուն սև գե­ղեցկությունը կը վարագուրե հոգվույս խելագար մանկու­թյունը։ Բայց կիտվածանկարի մը պես և թանկագին անո­թի մը վրա եղող խճանկարն թափանցիկ կիսադեմքի մը նը– ման՝ պատկերդ աչքերոա ապակիներոլն վրա էր։ Գիշերը քեզ տարի անկողնիս մեջ ու բարձիս վրա տժգույն մաոա–

3 գայթի մը պես անուշ էիր։ Արևին մեջ վաոող ցորեններու պես տաք ու խարտյաշ էին վարսերդ ու լույսը ալիք-ալիք կը հոսեր պարանոցիդ վրա։ Կարճ ա շաոագույն թիկնո­ցակ մը ունեիր, որուն բացվածքեն շապիկիդ ճերմակ փըր–

| փուրները կը թափեին ձեոքերուդ վրա։ Կոնակեդ վար մար­մինդ ալեկոծ տարերքի մը պես կուոեր ու կը թվեր թե եթե ծոեիր տղա մը ասին իրիկնամատի կիսալույս պահա մը

227

րս սիրո խոսքեր ըսեիր, հեշտության մեծ հովեր կրնային տապալել զայն։

Գիշերը քեզ տարի հանցավոր աճապարանքով մը ան– կողնիս մեջ ու հոգվույս խորը մեծ ու վայրի պարտեզներ ծարլկեցան։ Կը քալեիր արքենի վայելչությամբ մը, հանդի­սավորապես գեղեցիկ ու անմատչելի էիր ու ոչ ոք իրավունք ուներ քու քաղցր ու անգին ուշադրությունդ իր պզտիկ ան­ձին վրա հրավիրել։ Առավոտյան դեմ խոշոր կառք մը ան­ցավ փողոցեն, շարժելով այս տանը պատերը։ Ու անափ տրտմությամբ մը, որ սրտակեղեք հաճույքի մը կը նմաներ, տեսա որ դուն օրենքս ես ու մկրտությունս։

Ըսի՝ լույսը վառեմ, ձմրան վերջի խորունկ գիշեր է ու արյունս թանձր է թունավոր պապակով մը, իրերում և կա– հերուն կորությունները խրած ու լուծված են մոլթին մեջ։ Լույսը կրնա ամեն ինչի տարածության կարողությունը վե­րադարձնել ու ամեն ինչի և շրջապատին անհեղլի հարա­բերությունը վերստին կը հաստատվի։ Մերկ սրունքներով ելա ու գիշերը կոկորդիս չոքեցավ։ Լույսի կոճակին վրա մատ ներս երկմտությամբ կը մեղանչեին։ Եթե առտվան հետ, որ թրջած գեղեցկությամբ մը ծագելու վրա է, իր հասակը չընկղմի օրվան խոնջենքին խորը, կը նշանակե որ արյունս ավրված է արդեն իրմոփ Երկյոլղահար ու մտամոլոր՝ վե­րադարձա մահիճս ու կռնակի վրա անծայր ժամերով սպա­սեցի, որ անձրևը խաղաղի ու սպասուհիին գեղջուկ ու անձ­նվեր ձայնը դուռը ծեծե։

Հետո ուրիշ օրեր եկան, շատ մը օրերու պես վայրա­վատին տրտմությամբ, թախծալի գեղեցկությամբ և պղտոր ջրերու պես, մութ գետերոլ պես հոսելով ու թրջելով քա­ղաքը։ Ու միշտ նույն սրճարանին դարպասին առջև՝ գործե վերադարձին, ուշ երեկոյան կը նստեի, հոգիս ափերուս մեջ ու սիրտս ներբաններոա տակ։ Վասնզի եղկելի, զար­տուղի մանկությամբ անպաշտպան ու տկարությամբ շատ 228

I

I դողահար սիրտ մըն էր ատիկա։ Ու միշտ կանցնեիր շեկ ոէք բարձրահասակ մեկուն հետ, սրան բերնին ձախ անկյանը| վայրագ ծամածռություն մը կար։I Օր մը հաշվեսեղանին սև քարին վրա տեսա իր մեծ

ձեոքը, որ ջղաձգությամբ կը պրկվեր։ Ահարկու ձեոք մըն | էր ատիկա, մեծ ոսկյա մատանիով մը ու եղունգներով, ոիI կը ցո՛լային։ Շատ ծածուկ լրջությամբ մը կը խոսեր ու կըյ թվեր, թե գազան մըն է, որ կը հպատակի քոլ օրենքիդ ու I կերկնչի ակնարկեդ։ Գրեթե վախնալով կը նայեի ծովային յ ա ազնվական գեղեցկությանդ ու մարմինս մեծ հարված–

ներով կը դողդոջեր։ Կըսեի՝ մահվան պես անմատչելի ու ցնորական է իր գեղեցկությունը ոլ խուլ ցավով մը կը տանջ­վեի, վասնզի չէի կրնար աչքերուդ գիշերվան մեջ անցյալդ ու հոգիդ որոնելու ելլել։

խափշիկ ծաոա մը անկյունը սրունքներուն վրա կը տըն– տընար ու ընկեցիկ եղանակ մը կը զարնվեր պատին։ Զայ– րույթես դաստակս խածի ու ըսի. «Համաոոլթյամբ պիտի նայիմ իր մեծ ու ցոլուն աչքերոլն, մինչև որ զիջի զգալ ակ­նարկիս հիվանդ ջերմությունը»։ Արմունկներով կրթնած էիր սեղանին ու կուըծքերուդ սկզբնավորությունը, ժանյակնե– րու փրփուրին մեջեն, կիյնար սեղանին վրա։ Ու հեռավոր ու լուսաթաթախ հայացքդ կը լուսավորեր մարմինդ։ Հան­կարծ նայեցար դեմքիս, բայց ես չկրնալով տոկալ արյանս

® տենդին՝ բարձրացա ու ինկա փողոց։ Հացի պես բարի ու մեղրի պես անուշ բառեր կային շրթներուս վրա ոլ ձեռքերս վերարկուիս գրպաններան մեջ կը դողային։ Մեծ ու ձա­խավեր մանուկ մըն էի, որ զարնված է սիրով։

Օր մը՝ Մարտի վերջերը, անակնկալ, հեղակարծ արա­գությամբ մը գարունը խուժեց քաղաքին վրա։ Ու ամենեն հուզիչը ծառեր ու պայթելու պատրաստ պտուկները չէին, ոչ ալ նորածագ կոկոնները։ Այլ արեգական լույսն էր, ա– րարչական ու խարտիշահեր, որ ամենեն խոնարհ ու նը–

229

վսատ ի բերան վրա իսկ շռայլությամբ կը հապաղեր։ Առա­վոտները բարակ հով մը կը մաքրեր ու կը բուրավետեր քաղաքը ու հետո օրվան հասուն լույսը կօծեր աղջիկները։ Ու միշտ նույն սրճարանին դարպասը, ուշ երեկոյան, կը սպասեի գիշերվան հանդիսավոր գալուստին։ Ու նայն բարձ­րահասակ ու շեկ տղան, նույն վայրի գազանը կընկերանար քու արքենի գեղեցկությանդ։ Գարնան հետ մարմինդ նշե– նիի մը պես զվարթորեն ծաղկեցավ ու քանի օրերը կը հա­սուն նային ջերմությամբ, այնքան արևը կը պայծառացներ քեզ։

Ու երեկո մը լսեցի ձայնդ, որ մելամաղձոտ ներդաշնա­կությամբ մը կը հարմարեր հպարտ ու խռովիչ էությանդ։ Հուզումս խուլ էր ու խորունկ էր և եթե շարունակեիր խո– սիլ, վստահ էի, որ ծունկերս պիտ կթոտեին հեշտությամբ։ Ու վերստին նայեցար ինձ ու դեմքիս վրա, որ անարժան էր այդ ուրախության, ցոլաց քոլ տարօրինակ կերպով հու­զիչ հայացքդ։ Տենդագին աճապարանքով մը ելա ու կոըս– վեցա բազմության մեջ, ոը ծառուղին իվար կը հորդեր, ծույլ աղմուկ մը հարուցանելոփ Ու գիշերը միշտ խորունկէր։

Ու հետո զարմանալի բան մը պատահեցավ, որ ցայժմ զարտուղի կը թվի ինձ։ Շաբաթ երեկո էր, երջանկությամբ թաթխված իրիկուն մը։ Կիրակին կը թվեր թե պիտի ը լ­լա շռայլ ու ցողաթաթախ և ամեն մարդ լիովին պիտի ստա­նա երջանկության իր բաժինը։ Անդամներոլս մեջ ծածուկ այլ քաղցր հոգնությամբ մը կը վերադառնայի գործես ու բարձրանալով ծառուղին կը մտածեի գիշերվան վրա, հե­ռավոր մարգագետիններու և արտերոլ մեջ, ջրեզերքի ծա– ռերուն, ոը հովեն պիտի ծափեին ու հոտավետ, խնկավետ խոտերուն, միջատներուն և թրթոլրներոլն։

Մեծ ու տարերային քաղցրություն մը կը հոսեր վրաս ու մարմինս ավելի կը հոգներ, վասնզի շատ անուշ էր երե– 230

ք կոն։ Ու հանկարծ նշմարեցի հասակդ, որ ծլարձակ ծառի է մը պես կը դոդաը իր դեռափթիթ գեղեցկությամբ։ Կուզեի տ ամբողջ մաբմնովս իյնալ գետին ու ողջոլնել քոլ գաբնա– I նային վայելչությունդ։ Բազուկ նեբս պաբզած հավատար– ւ մության մեծ աղաղակ մը արձակել ու շվայտ բառերով գո– է հություն հայտնել կյանքին, ոբ այդպես լույսով ու երիսսԱ–1 ւ սաբդաթյամբ թաթխած էբ քեզ։ Ռնգունքս կը բացխփեին ( և շրթներս դալկորեն կապույտ էին հոլզումես։ Մեծ ու ցա– ւ վագին ճիգով մը պրկվեցա, քեզ վանելա համար զգայա֊ : րանքներուս հասողութենեն ու ճիշտ այդ ւխւյրկյանին դեմ–յ քըս վաոեցավ հայացքիդ կքակեն ու հոգիս զգաց, որ կը | բարևես զիս։| Մանուկի մը պես վազեցի, սրունքներս շալկած ա սիր–| տըս սալահատակին վրա սրբորեն անտեր մնաց ոտքերուդ I աոջև։ Վստահ եմ, որ վերցուցիր զայն, իր քաղցր դժգոհու–I թյամբը ու եղեգնյա մատնեքովդ ձեոքի պայուսակիդ մեջ I ևրէՓւ ծալլած մանիշակագույն թաշկինակի մը մեջ։ Ու քա–I ղաքը ոչ սկիզբ ուներ, ոչ ալ վախճան։ Փողոցները խուճա–; պահար կը վազեին ու մեկը մյուսին մեջ կը թափանցեր, գող–I նալու համար տուներոլն յուրահատուկ բանաստեղծությու­

նը։ Երիտասարդ բանվորներ գդակներնին ծոած ու իրենց բերաններում անկյունը ծաղրածու ժպիտներով կերթային պարահանդես ու ծեր մուրացիկ մը՝ անկյուն մը, իր գլա–

յ նիկը կը փաթթեր գլխի հատկանշական շարժումներով, որ խաղաղությամբ ճակատագիրը կը հեգնեին։ Մարմինս խոլ

5 դաշնակի մը պես կը հնչեր ու մայրս՝ հետ մահու, իր փղոս– կըրյա ձեռքերով կը նվագեր հավիտենական Պեթհովենի իններորդ համանվագը։ Լույսերը շատ էին ու զվարթ էին և անձրևի պես կը տեղային վրաս։ Կը վազեի հրդեհի բըռ– նըված մորենիի մը պես ու բոցի մեծ բեկորներ կը թռչեին

I հոգիես, ավելի լուսավորելով գիշերը; Տոլն վերադարձա վերջին ւսսւողերը աչքերուս խորը ու որովայնի վրա պառ–

I։

231

կած՝ սկսա մեծ գոչյուններով արտասովոր խոսքեր արտա­սանել, որ կը նմանեին գոց եղած ու հետո մոոցված բա­նաստեղծության փշուրներու։ Հետո մարմինս խաղաղեցավ ու ընդարձակ քուն մը տասլալեց զիս։ Երազիս մեջ բարակ ցռուկով նավու մը պես, մեծ ջրերու մեջ կը սուրայի ու գիշերը աստղերու մեծ կույտով մը կը փլեր վրաս։

Ու շաբաթ մը ամբողջ բարևդ սեղմած վայրագ համա­ռությամբ մը բռունցքիս մեջ, անհետացա քաղաքին ընդերք– ներուն մեջ, որովհետև կը վախնայի թե հոժար կամքով տված հսկա հարստությունդ ետ կառնես։ Վասնզի աղջիկ մըն ես ղուն, որ իրավունք ունի միշտ ու կրնա իր ամբողջ տվածը ետ ստանալ։ Կըսեի՝ մարմինս կը նմանի խուլ և թանձր քարի բեկորի մը, որ արարչական ձեռքերե ընդու­նեց գեղեցկության կաղապարը։ Ու այղ կաղապարը մարդ մեկ անգամ կընդունի։ Մինչև որ քաղաքը փլի, պիտի պա­հեմ քինահույզ հավատարմությամբ մը՝ աստվածային ձևը։

Կը պնդեմ, որ այս բառերը վիպական չեն ու անհամա­պատասխան չեն զգացած խորունկ հարվածիս, որ զգա յա- րանքներուս մեջ ցարդ տերունական զանգակներա պես կը հնչե։ Ու նույն սրճարանին դարպասին առջև իրիկուն մը կրկին հանղիպեցա քեզի, ընկերոջ մը հետ, որ ծույլ ձայ­նով մը ըսավ. «Ահա ընկերուհի մը, որ քեզմով կը հետա– քըրքրվի»։ Ու իր ձայնին մեջ զգացի ահարկոլ ատելություն մը քեզի հանդեպ, որ իր սաստկությամբ այնքան մերձ է սիրո։ Ու վերստին արքենի խաղաղությամբ մը նստեցար ու մեծ գեղեցկությունդ հայտնապես ընդարձակ զորությամբ մը կը ննջեր, սպասելով ասպատակության ժամուն։ Կուզեի ակնարկս բարձրացնել ու անպարտելի հպարտությամբ մը չա լիել քու անզուգական ու զարմանալի գեղեցկությունդ, բայց սիրտս եղեգնյա մատներոլդ մեջ թռչունի մը պես կը ճչար։ Ու ոչ ոք կուզեր առաջին բառը արտասանել։ Երե­քով խրեցանք հավիտենական ու խորունկ լռության գիրկը, 232

| մինչև որ մաթը ինկավ։ խոսելը մեծ քաջության մըն էր, | որովհետև կրնար ասյագան հանձնառության տակ դնել։ | Վասնզի արտասանված աոաջին բառերը կրնային ընդվայր | կոըծանել լոաթյան մեջ աշտարակվող երազին պերճ ար– | ձանները։I — Այժմ,— ըսիր մեղմ ու խորունկ տրտմությամբ մը,— ) մեկը պետք է որ խոսի։ Ուրեմն այսպես,— ըսիր քաղցր հա– I մաոաթյամբ մը,— այսպես...

— Բայց ինչպե՞ս,— ըսավ ընկերս կրքով, մեզմե ո՞ր

I երկուքն են որ այս խուլ լոաթյան մեջ իրարու հետ խոսե– ցան ամենեն նրբին ու ւէն զարմանալի բաոերով։ Ես միայն հիշատակներա հետ էի, մեր արևելյան քաղաքին մեջ շա–

I տըրվան մը կար, որ գիշերը մինչև լույս ձայնը ձգած «Յա֊| լեյ» կը կանչեր։

Հանկարծ զմայլելիորեն գունատ ղեմքղ ղարձացիը ին& ա ձայնդ գրեթե քսվեցավ քունքերաս, ձայնդ վարսերս շո­յեց։

— Կը հիշե՞ք,— ըսիր,— ամիսներե իվեր մեկը կար,, որ կընկերանար ինձ, խոշոր ձեոքեր ուներ։

| — Ու բերնին անկյանը վայրագ ծամածոություն մը,I եղունգները կը փայլեին,— ըսի,— կը նմաներ աոողջ գա–| զանի մը, որ ձեր մտրակեն կը վախնա ու ձեր հպատակու– 3 թյւսն մեջ է։

Ու նայելով աչքեր ուղ, տեսա, որ դեղին բիծեր կային, 3 որ նշան են իգական անողոք քինախնդրության ու ակնար– |կըս մխրճելով բիբերուդ մեջ, որ կը վաոեին, դալալով հա­մրեցի.

— Բնավ զարմանալի չէր, որ այդպես էր; Ձեր բիբերում | մեջ դեղին բիծեր կան ու ձեր վերի շրթունքը բարակ է | ու խիստ կարմիր։

— Բա1ց ժիայն աղջիկ մըն եմ,— ըսիր քաղցրությամբ մը, որ հպարտաթենեն կը դողդոջեր,– միայն աղջիկ մը,

235

որ կուզե ընտրելու իրավունքը ունենալ։ Ամեն ոք տաոա– պելոլ իր մասնավոր եղանակը ունի։ Ու լռությունը կը սի­րեմ, երբ կարելի է ավելի խորունկեն խոսիլ մեկուն հետ, որ կը զգա ներքին ալեկոծությունդ։

— Զմայլելիորեն գունատ է ձեր դեմքը,— ըսի։— Ամեն ոք կրնա զիջիլ ձեզի այդ իրավունքը։

Գիշերը սկսավ ցրտել։ Կարծես անգայտ եղյամ մը կիջ­ներ մեր ուսերում։ Ու ձեռքերդ, որ կը նմանեին գունատ ու մեծ ծաղիկներու, կզգայի, որ կը մսեին։ Աթոռին վրայեն վերցուցի ձեռնոցներդ ու երկարեցի քեզի։ Ապշեցուցիչ կեր­պով քաղցր հայացքով մը նայեցար ինձ ու զգացի որ կոլրծ– քերդ կը դոդան հոլզումեդ։ Ու մարմինդ կը բռնկի մեծ ծա­րավ մը։ Ատիկա այնքան բացահայտ էր, որ ծածկելու հա­մար խռովքդ՝ ելար ոտքի և կոլրծքերդ մեծ ու աղվոր պը– տուդներու պես պրկվեցան։ Երկար արտևանունքդ հազիվ կը պահեին աչքերուդ խոնավությունը, մինչ դեմքդ հուզիչ կերպով սպիտակ էր։ Զգացի, որ նայվածքս կը նեդե քեզ ու վախեցա բիբերադ դեղին բիծերեն։ Եթե, ըսի, ակնարկս պահեմ, պիտի կարծե թե կերկնչիմ։ Կարծրությամբ մը, ո– րուն ընդունակ չէի առաջ, նայեցա աչքերոլդ ու հետո դեմ– քըս դարձուցի անդին։ Ձայնդ երգի լզես անուշ էր։

— Շնորհակալ եմ,— ըսիր գրեթե անլսելի հծծյունով մը։Ապա խրեցանք գիշերվան գիրկը ու քալեցինք, մինչև

որ ընկերս գնաց, քանի որ չէր կրնար այլապես ընել։ Կի– սամութին մեջ կեցար ու տենդահար աճապարանքով մը զննեցիր ամբողջ անձս, որ վիրավորված քաջի մը պես հպարտ ու խիստ էր։

— Հագուստներաս շատ մի նայիք,— ըսի,— գեշ հագ­ված ու տգեղ մեկն եմ։ Ու ներողություն չեմ իսկ խնդրեր ատ որ համար;

Ոլ զայրացած՝ արտասանած անմիտ բառէրւսս համար, որով կուզեի աղքատությունս արդարացնել, ձեռքս երկա– 234

՜ րեցի ու ուզեցի մեկնիլ, բայց դուն անօրինակ անձնվիրու­թյամբ մը գրվեցիր զիս ուսերես, բարձրացար դեպի զիս, մարմնիդ ամբողջ ճապուկ ու շքեղ գեղեցվոլթյամբը ու գրե–

| թե շրթունքներս պաստեցիր աոաջին համբույրով մը, որ | անգին հիշատակ մը և ապավեն մըն է այժմ։I Ջեոքղ թոթվեցի ու մեծ քայլերով հեոացա։ Այդպես սկը–1 սավ մեր տագնապալի ու արկածային բարեկամությունը։

I

| Միշտ որևէ արարք կա մոոնալիք ոլ որԱէ դեպք վեր–| հիշելիք այս կյանքին մեջ։ Եվ բազմաթիվ ուրիշ բաներ, որ | անարժան են միտք պահելու և որ սակայն սարդոստայնի

պես կը ծածկեն մտքիս աոաստաղը։ Այնպես որ ոչ մեկ | ուրախության շունչ և երջանկություն կրնան ամբողջովին

մաքրել այս տան ներքին ծանր մթնոլորտը։ Միշտ անպետ իրեր կը մնան ասդին անդին, խանգարելով վայրկյանին ներդաշնակությունն ու եղծելով հուզումներոա գեղեցկու­թյունը։

Կան նաև կարգ մը մեծ կասկածներ կյանքիս մեջ, որ անընդհատ կը կրկնվին տարբեր պարագաներոլ տակ ու

| տարբեր տարազներով։ Կասկած՝ ընդոծին զորության, ա– րարքներուս ազնվության, որակին ու ներքին արժեքին, կասկած՝ բնավորությանս ուժգնության, բրտության, կաս­կած՝ ւաւօրյա խնդիրներոլ տրված լուծունին ճշդոլթյանը,

9 հիմնական կարողություններուս օգտագործման, շոայլման մասին։ Այս բոլոր կասկածները թույնի պես են, մերթ ա– րագ, մերթ ալ դանդաղ աշխատող, հազիվ զգալի այլ վը– տանգավոր թույնի պես, որ ի վերջո կը լափեն այս հոգին

լ ու զայն կը վերածեն ցուրտ, անշունչ իրի, առանց բանաս– | տեղծության, առանց կենդանական ջերմության։

— Պարտեզին ծառերը ամբողջական վերանորոգման ու235

ծլարձակումի պահեր կապրին։ Պտուկներ կան, որոնց կե– ղևներուն պայթումը կարելի է րոպե աո րոպե զննել; Նո­րածիլ փափուկ տերևներոլ ցողաթուրմ կանաչը կարտա– ցոլա մանուկներու աչքերուն մեջ։

— Միջոցին մեջ սիրո և վերածնունդի պզտիկ բաոեր կան՝ արտասանված ադջիկներոլ ձայներով։ Գարնանային անձրևի կաթիլներ՝ արցունքի հատիկներոլ պես ծաղիկ նե– րուն վրա։ ճամբաներում վրա լուսաթաթախ աչքերով բազ­մաթիվ մանուկներ կան։ Գարնան աոաջին ամիսն է։

— Երիտասարդ աղջիկներոլ հագուստները գարնան հետ կը բացվին ջրերոլ և հեոանկարներոլ գույներով։ Նորա­բույս կուրծքեր կան, որ մարտի ուլերոլ պես կը ցատկեն։ Կը թվի, թե գիշերները պիտի խզվին հուսահատության ու սիրո ճիչերով։ Մարդ կը զգա մերկ մարմիններոլ ամբողջ խոովքը սավաններոլ մերլսակից գաղջության մեջ։ Տեղա– ցեք գթություն՝ տգեղ մարգոց վրա։

— Վտանգավոր, տարօրինակ եղանակ է գարունը։ Զար­մանալի չէ, եթե հանկարծ պատանի մը ուղեղը պայթեցնե դպրոցե վերադարձին։ Ամեն ինչ կը զարթնու և կաճի։ Բո­լոր ձեոքերուն վրա գգվանքները կը մեծնան, կը դաոնան հրամայական։ Եերունիներ կը մեռնի ն; Պզտիկ աղջիկներ կարթննան իգության։ Տեղացեք գթություն՝ անկարող մար­գոց վրա։

— Հպեցա ընկերուհիիս ծիծին ու մաւոներս դողացին։ Իր ժպիտը ինկավ ափիս մեջ՝ վաղահաս պւոոլղի պես։ Կիր­քը կը խլրտի ու կը սոդա սալահատակին վրա, գեշ ոլ հի­վանդ անասունի պես։ Մեկը կը կանչե զիս։ Մեկը բոներ ձեոքես ու տաներ զիս տուն; Գարնան աոաջին ամիսն է։ Տեղացեք ծաղիկներ, ծիլեր ու գթություն։

236

Կա նաև առաջնակարգ ու անլույծ հարց մը կյանքիս մեջ՝ ի՞նչ է կինը, ի՞նչ տեղ սյետք է հատկացնել իըեն կյան­քիս մեջ։ Աըդեն ուշ է կյանքիս վըա։ ճամբան, ուըկե կեը– թամ, մերձ է վախճանին և ոչ թե սկզբնավորության։ Ին­չո՞ւ համաբ մինչև հիմա պարզ ու անեբկդիմի լուծում մը չեմ կրցած տալ այս խնդըին։

Եբեկ գիշեբ ծաոոլղին բարձրացած ատենս մտադրու­թյուն ունեի գրել այս էջերուն վրա, որ լավագույնը բոլոր կիները սիրելն է ու անտարբեր ըլլալը անոնցմե յուրաքան­չյուրին հանդեսը Մարդ այդ ւգարագային կը պահե իր ամ­բողջ զորությունն ու շարժումներոլ ազատությունը։ Կարելի է նաև դիմակ մը դնել, լուսնի լույսին տակ սիրո մեղեդի երգող պարմանի դիմակ, քիչ մը կեղծել ու քիչ մը անկեղ­ծություն խաղալ, ունենալ հուսահատության նշույլներ աչ– քերուս մեջ ու անհամբեր գգվանքներ ձեոքեըոլս վրա, ըլ­լալ ուշադիր, պատրաստ ու քիչ մը կամակատար՝ տիրելու համար իրենց։ Ու հետո քրքջալ ու անմիջապես մոոնալ զի– րենք։ Բայց այս խաղը ունի իր վտանգը։ Կրնա ըլլալ, որ մարդ անզգայաբար իյնա իր լարած որոգայթին մեջ։

Բազմաթիվ րմըիշներոլ պես ես ալ տկար ու անպաշտ­պան մարդ մըն եմ սիրո աոջև ու մի շտ կին մը սիրելու վտանգին տակ։ Կը զգամ որ այդ հավանական աղետը ա– մեն տեղ է, փողոցին թե մենությանս մեջ, արթուն ըլլամ թե քանի մը խորը, որովհետև մարդ կրնա սիրել նաև ե– բազի մեջ ու ատիկա այլապես վտանգավոր է։

... Ծովեզերքի խիճերուն պես ենք կյանքի ավազոլտքին վրա։ Անընդհատ կը հիննանք, մեր անկյունները կը մա­շին և մեր խանդավառությունները դանդաղորեն կը կոր– սընցնեն իրենց ուժգնությունն ու սկզբնական գեղը։ Կյանքի ամառն է կարծես այս ապուշ ոլ գեշ եղանակը;

Չեմ գիտեր ինչպե՞ս կրնա ըլլալ ինծի պես մարդու մը վերջավորությունը։ Անկարելի բան է, որ մանր-քաղքենի մը

ըլլամ՝ սահմանափակ րս սլզսփկ ճակատագըով մը, ապրիմ զանցառելի կյանքով մը ու մեռնիմ հանգիստ, ասլահով մահիճի մեջ։ Ասփկա հայհոյություն կըլլա երիտասարդու– թյանս դեմ, ամբողջ անցյալիս ու գարլափաընեըոլս դեմ, ամբողջ ներքին կրակիս, ընդոծին կարողություններիս ու զոհվելու, մեծ բաներ ի կատար ածելու անհագուրդ տենդիս դեմ։

Մեոնիլ հանգիստ մահիճի մեջ, որսլես խաղաղ մանր– քադքենի,— ինչ վախճան այսպես կյանքի մը համար։ Այ­սուհանդերձ ի՞նչ գրավական ունիմ խուսափելու կյանքին զորավոր, անողոքելի ազդեցութենեն; Ինչո՞վ մինչև հիմա տարբերած եմ մյոլսներեն։ Ի՞նչ ցայտուն ու անհերքելի գործ զիս զատած է շուրջս ապրող մարդոց, ամեն օր քիչ մը ավելի մեռնող ու ամեն օր քիչ մը ավելի վատ մարդոց գորշ ու արհամարհանքի արժանի զանգվածեն; Ի՞նչ մեծ, պայծառ ու անհերքելի գործ։

Ոչինչ ըրած ըլլալով՝ արժանի ըլլալու համար այս ա– նակնկալ ուրախության՝ ադքատութենե հանկարծ մեծ հա– րըստության մը առջև գտնվող մարդոց պես ձախավեր եմ, շփոթ ու մանուկ այս հրճվանքին դիմաց; Գինովի պես կեր– թամ կուգամ, կրկնելով նույն բացականչությունը և սպասե­լով որ զարթոնքի ժամը հնչե, որպեսզի հիշեմ կորսված ժամերուն անգտանելի երջանկությունը։

Գիտեմ սակայն, որ այս հազիվ թե շահված ուրախու­թյունը պահել չպիտի կրնամ։ Առաջին ձախավեր քայլս պատճառ պիտի ըլլա, որ մարդիկ խլեն զայն ինձմե։ Ի՞նչ փույթ, քանի որ միշտ պիտի մնա մոտս անցված քաղցր ժամերուն հիշատակը, հիշատակ, որ ոչ ոք կրնա գողնալ, ոչ ոք կրնա խլել ինձմե։ Ջայն երկար ատեն պիտի պահիմ 238

ափերուս մեջ ու տրտմության ս|ահերոա դրոշակի պես պի­տի պարզեմ մաոախուղին ու գիշերվան դիմաց։

Միթե կրնա՞ պատահիլ, որ մարդկային էակ մը այս– քան ուրախություն կարենա պարգևել արիշին։ Միթե կա­րելի՞ է հավատալ, որ ամենեն աղքատ ու ներքին կրակե զրկված մարդն իսկ կրնա արիշներում տալ այսպես ան­սովոր հարստաթյուն մը։

Այս գիշեր ինծի կը թվի, թե ես օժտված եմ մարդիկը երջանկացնելու արտասովոր ու ընդարձակ կարողությամբ մը։ Թե շուտով ճամբաս վրա պիտի հանդիպիմ զարկ ա աղքատ մարդու մը ու զայն պիտի վերադարձնեմ իր կո­րուսյալ երիտասարդության։ Ու գարնան հարաճուն բանաս­տեղծության, ծաղիկներան։

Այս գիշեր ինձ կը թվի, թե ես ևս կրնամ մեծ արարք­ներ ի կատար ածել։ Ուրախությամբ ու շենշող քայլերով կրնամ երթալ մահվան ու քրքջալ ճակատագրի երեսին։ Կենալ ոազմի դաշտին դրա ու գոչել.

«Ահա ոչ մեկ զղջում սւնիմ այժմ Ա ոչ մեկ ցավ։ Ամ­բողջ երիտասարդությունս աչքերուս մեջ՝ ահա կը կոխկըր– տեմ անփութությամբ բոլոր մնացորդները անցյալի խըն– ջսւյքներուն ու կերթամ կռվի։ Քաջ, հանդուգն ու առանց արատի մարդ մըն եմ այս գիշեր, քաջ մարդ մը, որ հաղ­թած է իր բոլոր տկարություններում և կուզե զվարթությամբ մեռնիլ իր գաղափարներում համար»։

— Ոչ, գարնան գիշերը չէ հանցավորը, ոչ ալ նորածիլ ծաղիկները և ոչ ալ ընկերոլհիիս մերկ ծիծերը, ,Ոը ափե­րուս մեջ սեղմեցի,—

— Ոչ ալ իք զիստին ջերմությանը գարնան գիշերով, ոչ ալ ձեռքերոա սարսուռը, երբ իր համբույրները ինկան վրաս ծաղկի թերթերա պես,—

— Ոչ ալ Տյահամելի վերջին գիրքն է հանցավոր, եթե այս գիշեր կը կրեմ դպրոցեն վերադարձող պատանիի մը

հոգին, որ կրնա իր ուղեղը պայթեցնել սալահատակեն վ ր ա ֊

— Երբ դուոը փակեց ու մեկնեցավ՝ իր նախընծա գար– նանափն մերկության հետ, ափերուս մեջ մոխիր ձգելով ու սեղանիս վրա ծաղկի գունատ թերթեր, թրջված գինիի կա­թ իլներով,֊

— Երբ իր քայլերան հետքը սրբվեցավ լսողութենես, լռությունը դարձավ անխզելի, օ բեղուն առանձնություն,—

— Բարձրացա անկողնես կիսամերկ, փնտռեցի ատըր– ճանակս ու հավատացեք, զայն ղողահար մատնեքով գուր­գուրացի։

— Չկարծեք թե մեկնելու մտադրություն ունիմ։ Գարնան առաջին ամիսն է, եղրևանիները ծաղկած են ու տերևներ, ոստեր և սիրո բառեր ու գանգյուններ կան սենյակի ան­դորրության խորը։

— Ընկերուհիս վիթի պես արագ ու աղվոր մարմինով աղջիկ մըն է, գարնան համբույրն ու կաթիլները վրան։

— Ունիմ ընկերներ։ Ու առջևս հրճվանքի և երջանկու­թյան կարելիություններ կան։

— Միայն թե այս գիշեր պատանիի հոգի մը կը կրեմ ու հուսահատություն կա աչքերոա մաթին մեջ,

— Ու ատրճանակիս պաղ մարմինը ափերուս մեջ ան­սովոր հեշտանք մը կը պատճառե ինձ։

— Մեկը բռներ ձեռքես ու զիս տաներ Մեր տանը։— Երազիս մեջ արթննայի ու կարծեի, թե արևածագ է

մեր տանը վրա։— Զիս կանչեին ավազանի անունովս ու ես, ւմվ ընկեր­

ներ, կարենայի ամբողջովին վերադառնալ հայրենիքիս, այսքան երկար բացակայաթենե մը հետո։

Ոչ, ոչ մեկ զղջում ունիմ այժմ ու ոչ մեկ ցավ։ Ամբող­ջովին մաքրված մարդ մըն եմ՝ պատրաստ բոլոր պայքար­ներում Այս գիշեր ինձ կը թվի, որ հրճվանքով կրնամ ար– 240

յանս թափել ու արբենալ գաղափաբնեբա խենթությամբ։ Ու ինչ ոբ տարօրինակ է այս գիշեր՝ ոչ մեկեն ոչինչ ունիմ սսլասելիք։ Ես ինձ կը բավեմ ա ես ինծի ուրախության աղաղակ կը բաոնամ ահա։

Բարձր ձայնով ու կշռելով արտասանած բասերս հե– տևյալը կուզեմ ըսել ես ինձ, ցուրտ խաղաղությամբ մը։

— Երկու շաբաթե իվեր անկարելի, դժվար բաներոլ զա– ոիթափի մը վրա ես։ Զգաշ, կորսնցուցած ես իրողություն­ներն ու դեպքերը կշոելոլ ընդունակությունդ։ Կապրիս խար­դախ մարդու մը պես, ժիտի «Դրամանենգներ»ոլն պես, գլխակորույս մարդոց նման, որ հյուծախտավոր են ու մերձ իմահ ու կուզեն ամեն ինչ սպաոել, մեկնելե առաջ դիտա­պաստ զարնել բոլոր ուրախությունները, ամեն հագուստ գետին ձգել ու մորե մերկ երթալ մահվան։

Գիտեմ, տխրության մեծ պատճառներ ունիս, հուսահա­տության նույնիսկ, բայց գիտեմ նաԱ, որ իրավունք չանիս հուսալքվելու, կյանքդ չի պատկանիր քեզխ Պատրաստ ես քաջությամբ ապրիլ ու բոլորին նման աղտոտ ու օրարշելի անասուն մը չըլլալ։

Զգուշ, զգուշ, ընկեր, կըսեմ քեզխ Չի բավեր քանի մը կեղծավոր կամ անկեղծ, բայց միշտ անօգուտ էջերոլ մեջ դատախազ կանգնիլ դան քեզի դեմ։ Չի բավեր յուրաքան­չյուր քայլդ որակ ել ճշգրտությամբ ոլ հակակշռել բոլոր ա– րարքներդ։ Չի բավեր ըսել, որ ըրածդ վատ է։ Պետք է սրբագրվիլ, տալ հերոսության ամենօրյա տուրքը, փորձել անկարելին, բարձրանալ վերջին վերելքի մը համար՝ զո­րեղ ճիգով մը, դիմավորել լուսացնցոսլ արևածագը։

Գիտեմ, որ դան չես միայն հանցավորը, եթե տխուր մարդ մը եղար, «դրամանենգ» մը, քեզ այդպես ըրին։ Բայց

24116—3

գիտեմ նաև որ մեկնելու, ապօրեն կերպով հեոանալոլ ի– րափսնք չանիս և մեկ ելք կա միայն՝ պայքարը շարունա­կել, արյունելով ու դանդաչելով, ամեն վայրկյան մեոնելով՝ բարձրանալ, բարձրանալ, դիմավորել քրքմազգեստ արշա­լույսը։ Ինչպես դան կըսես, եթե հարկ ըլլա մեոնիլ բար­ձունքի վըա, չտկարանալ։ Այս է քոլ օըենքդ։

Ավելոըդ խոսքեըը, խոշոր բառերն ու պայմանադրական ինքնահանդիմանությունները ավելորդ են, ավելորդ։ Պետք է զորավոր ըլլաս, աըյունես, տաս հերոսության ամենօրյա աոլրքդ, ապրիս հասարակ, շարքային զինվորի պես ու պսակիս թշվառության հետ ւ$եկ մահճի մեջ, եթե պետք է։ Ասիկա խիստ լրջությամբ կըսեմ, իմացիր։

Մեկնումներ կան, որ կը պատռեն հոգիդ։ Այսուհանդերձ այս գիշեր կուզեմ մեկնիլ ինքս ինձմե, հեռավոր ճամբոր– դության մը համար։ Ահա ծովեր պիտի բացվին հեռյուն, ավազափեը պիտի երևան ու առագաստանավե մը պիտի նայիմ անհունության։

Գիտեմ սակայն, որ ամեն փախուստ ինքս ինձմե ան­հնար (է ու անհավանական։ Ստիպված եմ կենակցիլ Ես ինձ հետ, բազմաթիվ ինձ նման կամ քիչ մը տարբեր մարգոց հետ։ Ուր որ երթամ, որոլ հետ ,որ ըլլամ, ինչ որ ընեմ՝ նույնն է, նույնը։ Անընդհատ նույն մտքերն են ու նույն գոր­ծող անձերը։ իյաղը կը փոխվի, նաև բեմը, գարնան կը հաջոըդե ուրիշ եղանակ։ Բայց երեսուն տարիներե իվեը ես է որ կը խաղամ կեդրոնական դերը ողբերգության մը մեջ, որ մերթ կը հուզե, մերթ կը զայրացնե, մերթ ալ գար­շանք կը պատճառե ինձ։ Հարկ է հեռանալ, երթալ, որևէ փախուստ փորձել այս գիշեր։

— Շարժապատկերը ինքն իր մեջ, որպես շարժապատ–։242

կեր միայն զիս չի հուզեր։ Սակայն հաճախ կը պատահի, որ դաշտանկարի կտոր մը հեոավոը երկրի մը մեջ,—

— Տան մը ներքինը, ուր կան մանուկներ, սակավախոս կին մը ու խաղաղություն,—

— Նայվածքի մը ջերմությունը, իր մը սեղանի մը վրա, տեսարանի մաս մը,—

— Զույգ մը աչքեր գուցե՝ պաշտպանված երկար ար­տևանունքներով,—

— Հոգիիս մեջ բանան անափ, անկարելի հորիզոններ։ Հայնժամ հոգիս կը մեկնի տենդով, հապճեպով,

— Հեոավոը ճամբորղոլթյան մը, ճիշտ մեծ թոչոլնի մը պես անեզր թևաբախումներով,—

— Կը բացվին նոր գարուններ, պայծւաւ մայիսի աո֊ տուներ, արտույտներ կերգեն,—

— Ընկերուհիս կը ժպտի ինձ ու իր արյունահեղց բե­րանը կերկաըե շրթներուս,—

— Կամ հեոավոը տան մը վրա մեծ փաթիլներով ձյուն կուգա և ես նստած կըլլամ վաոարանի մը աոջև։ Շատ սի­րելի մեկը կը խոսի ինձ,

— Ու ամեն ինչ, ամեն ինչ կը մոոնամ։Մերսումներ կան, որ կը պատոեն հոգիդ։ Այսուհանդերձ

այս գիշեր կուզեմ հեոանալ ինքս ինձմե։ Անողոքելի մարդ մըն եմ ես ամեն օր ու ամեն օր պզտիկ ու սրտաոոլչ խընդ– րանքնեո ափերուս մեջ ու ծունկերս փոշիին՝ կը մոտենամ ես ինձ, քիչ մը գթություն ու աչաոություն հայցելու ես ինձ համար։ Բայց ղուն, ոխ անողոքելի, անընդհատ կը մնաս նույնը ու ոչ մեկ աղաչանքի ըաո կը հուզե քեզ; Բոլոը ար­դարացումներս անօգուտ ընծաներոլ պես կիյնան ոտքե– րուդ տակ ու քոլ քարե նայվածքովդ կը նայիս աչքերուս, մինչ իմ ձեոքերես կը թափին այս բոլոր թղթերը աո քեզ, անողո քելիս։

243

Վիրավոր ու սպիներով ծածկված թեև, բայց լայն ու հաստ է կռնակս, ոբ կը դարձնեմ անողոք ու անհիշատակ երիտասարդությամբ մը սպիտակ կամ խոպան գերեզման­ներում, մեր ավերակ քաղաքներում, որ կը քնանան ցուրտ նինջով մը, մինչև որ մեր շքեղ ու մարտագոո վերադար­ձին ժամը հնչե, մարդկային բազմություններում, որ ոսկե– ր՚ոտյաց կույտեր են միայն անցելոլյն թշնամի խավարին մեջ։ Կը հրկիզեմ պատմությունը, վասնզի մարմինս, որ կանգնած է պրկված ու գրեթե վայրագ գեղեցկությամբ մը տարիներուն դեմ, որ կը հղանան ու կը տարւապին երկուն­քով, զարմանալի ամբողջություն մըն է ու կը կրե այժմ իր աոավելագույն փորձառությունը։

Այսպես է, որ կանգնած եմ ահա ջղերոլ, մկաններոլ և ձգաններու գունդի մը պես, վերջնականորեն պատրաստ նետվելու առաջ, ճեղքելա մեղկ ու ձանձրալի խաղաղու­թյունը ծույլ գիշերներում սիրո, գեղեցկացնելու համար պայ­քարի և ընդվզումի առավոտները և առողջ, զվարթ, մեծ ծիծաղով մը քրքջալու համար ընկերներոլ վրա, որ կը հա– պաղին տակավին գունատ մագիլներով պեղել մարդը, ե– ղունգներով քերել հոգվոլյն քարացած որմերը, քանի որ երբ ան կը սկսի վերադառնալ բարեհաճ գորովով մը ինք– զինքին ու խղճահարությամբ կը հակի իր անցելոլյն վրա, կը վերածվի գերեզմանի մը, որ կարհամարհեմ։

Հրկիզելով, կըսեմ, պատմությունը, որ մեր հիվանդու­թյունն է ու մեր աղտը, որ անստույգ Ժամանակներն ի վեր շղթայած է մեր անժառանգ երիտասարդությունը, կուզեմ շարժելու ազատությունը խլել, անգութ սարսափով մը ըս– պառնալով բոլոր տկարամիտներոլն։ Վասնզի երիտասար­դությունս նվաստություն ու գորով չի գիտեր ու իր օրենքը դրական ու ճշգրիտ հաստատումն է իր անհերքելի նորու­թյան և իր ստույգ էության, որ հողմակոծ հեղափոխությունն է։

Ակնարկս, ուր զայրույթի շեղբեր կը փայլատակեն, կը2 4 4

նետեմ ահա պատմության փոքրիկ ու վերջին բեկորի մը վրա ու կը փորձեմ արագ և սլացիկ մտածումով մը կապ­տել զայն։ Ով ծաղր ա հեգնություն, ինչպես պիրկ ես ու վրեժխնդիր, բերանիդ դաժան ոլ բարակ ծամածոոլթյամբը և ինչպես դեղին ու զահանդական է ակնարկդ, ուր ար­համարհանքը կը վառի խիստ ու բարձրագույն բոցով մը, երբ զայն կը ձգես մեր հիվանդ ու եղկելի կյանքին վրա,— հայոց պատմության այս թշվաո կտորին։

Ոչ, կարելի չէր ատիկա։ Ու մտածումս կը զայրագնի հոս ու գետինը կը դոփե։ Քաղաքներ կը կործանեին իրենց պատերուն և հիշատակներում վրա։ Մարգագետինները թրջած էին մայրերոլ անսկիզբ ու անաոավոտ հեծկլտուքեն ու պատմությունը եղկելիորեն կը դեգերեր արևմտյան զո– րականներու ներբաններոլն տակ։ Մեր գերեզմանները սըր– բապղծված էին ու մեր մատղաշ մանուկներում արյունը ծառերում տերևները կը թրջեր։ Ու մարդ ահարկու արհա­մարհանքով մը կապշի այսօր, թե ինչպես մարդիկ, իբր թե ձախ գաղափարներու կապաստանին, արդարացնելու հա­մար արյունարբու հորդաներոլ անարգ ախորժակը։ Մվ Հա­յաստան, որ ազնիվ էիր, բայց արի չեղար, ծիծեր եղ դարա­վոր ու վաղնջական արյունդ աղտոտ տիղմի պես կը հոսեր ու կը ծածկեր զավակներոլդ խիղճը, որ ցեխ է այժմ։ Երկ­նամուխ ու կապույտ լեռներադ կատար ներեն ասի ական կիրքը, որ հաղթեց քու գիտուն ու քաղցր սրբությունդ, հը– նօրյա ու ազնիվ վաստակիդ դրոշակ կը կախեր, ծաղրելու համար մանուկներադ գեղեցկությունը։ Ու կըսեմ ձեզի, խոս– քըս բիրտ ճշմարտությամբ մը կըսեմ, խոսքս կը փորձեմ արու կաղապարով մը կոփել, որպեսզի հաջողիմ խախտել ձեր իգացյալ ամորձիքներում հեղգ անդորրությունը, որ­պեսզի գուցե վայրկյան մը ձեզմե հեռացնեմ ձեր մարմին­ներում գձուձ հեշտասիրությունը, հնամենի ու կայսերական Բյազանդիոնի գաղջ ու շվայլո փողոցներում մեջ աղջիկ–

245

ներդ, ո վ Հայաստան, անօրինակ աղետեն հետո՝ էգ ու ծորուն ժպտի մը մեջ, կընծայեին իրենց մարմինները արև­մուտքի բուրավետ սպաներուն ու Արաբական անապատ­ներ են՞ մինչև դալարագեղ Վոսփորի եզերքները քոլ օըենքդ պոռնկությունն էը։ Մաըմնովդ, ոը խոնջ էր իր անհաշիվ անձնատվություններեն ու հոգովդ, որ բնիկ գեղեցկությունը կորսնցուցած էր, անձնատուր կըլլայիր շնական Արևմուտ­քին։ Հուսահատություն հուսահատոլթյանց, գեշ օրեր էին, վասնզի կը պառկեիր դունչդ տնկած Թրակիս հովերուն՝ լսելու համար ախտավոր իգությամբ մը Գաղղիական վագ­րին արու մռլտաքը, որ կարհամարհեր քեզ իր պաշտոնա­պես սուտ բարեկամությամբդ։

Աչ, կարելի չէր ատիկա։ Ա չ, պաշտպանվիլ, փչ ալ Նս­

տել գիտեիր։ Վեց դարերոլ ստրկոլթենեն հետո աքսորի հինգ ահարկու տարիները երակներեդ պարպած էին արու արարչությունդ։ Ոչինչ ընդունակ էր կասեցնել օտարին սր­վի ններուն և մարտանավերուն հենած, քոլ կնոջական ու շվայտ խանդավառությունդ, ոը բոզի պես կը պարծենար ուրիշին հաղթանակով։ Վասնզի երբեք չգիտցար, թե լոկ հաղթանակն է, որ իրավունք կուտա զորեղ ըլլալու ու իրա­կան զորությունը միշտ զգաստ է ու շրջահայաց՝ հաղթա­նակեն հետո։ Ուրիշին քադաքներուն մեջ, օտար զինանշան– ներու տակ, օտար իշխանությանց լուռ ոլ արհամարհոտ բարյացակամութենեն օգտվելով՝ դրոշակ կը պարզեիր, ոխ Հայաստան, փառավորելու համար մարդ չէր գիտեր ո՞ր հաղթանակդ։ Դեռ ըմբռնելի էր, ռր խորունկ ցավիդ ու անափ նվաստությանդ լրիվ գիտակցությունը չունենայիր մղձավանջին հաջորդ օրը։ Բայց պոռնիկի ուրախությունդ շատ էր։ Մարդ չէր գիտեր, թե ի՞նչ կը տոնեիր,— զավակ- ներուդ կեսին նվաստ կորո՞ւստը, թե մնացյալ կեսին անարգ կյանքը, կրկին ստրկությամբ, արևմտյան քաղքենի շներու մականին տակ՝ հացդ շահելու գձուձ իրավունքիդ վերա– 246

հաստատո՞ւմը, թե՞ ամայի հայկական բարձրավանդակին, կործանած ծխաններում հուսատ տխրությանը։ Կը հավաս– տեմ ձեզ, արյունս կը պաղի ստրջանքես ոլ ցավեն կուրծ– քրս կը ծեծե, ատիկա կարելի չէր։ Ամեն ինչ կորսնցացած էիր՝ հպարտությամբ ապրելու իրավունքդ, հեղափոխական պատիվդ, արյան ջերմ մաքրությունդ, դարերե իվեր տա– ոապանքով ու քրտինքով բարձրացուցած քաղաքներդ։ Ե– ղունգներովդ՝ լեոներոլդ քարերում վրա հոգվույդ գեղեց­կությունը փորագրած էիր ու տաճիկ խուժանը միզեց վրան։ Իսկ դուն ուրիշին խարդախ ու նենգ զորությանը հենած, կռնակդ տված ուժեղ կավատներոլ, որ հետո հետույքիդ կից մը տվին ու քեզ վերստին գլորեցին արյան ճապաղիք– ներու մեջ, բոզի պես կը խնդայիր ու կեցցե կը պոռայիր։ Առանց քու ծափերոլդ ալ արևմտյան շները կրնային մոըլ– տալ ու իրենց երկաթե կզակներում մեջ իրենց պողպատյա ժանիքներով մարդկությունը փողոտել։ Վարձկան կի՞ն էիր միթե՝ մերկամարմին ու պորտաբաց պարելու համար։ 0 մայր իմ, չէի՞ր մտածեր միթե, որ մանուկներոլդ իմացա­կանությունը վաղր կրնա զարթնող ոլ զայրագնորեն ամչը– նալ քու ստոր իգութենեդ։ Ու ապրելու քաջությունր կոր– սրնցնել։

Ոչ, կարելի չէր ատիկա։ Գինովությանը հիշողություն չուներ, բառերով ու դատարկ, սնամեջ ճառերով արբշիռ էիր։ Ու ալեկոծ բայց զորեղ ու վրեժխնդիր վիշտը առա­քինությունդ չեղավ։ Վասնզի ոչ քինախնդիր ըլլալ գիտեիր, ոչ ալ հպարտությամբ լռել։ Եկեղեցի ներոլդ ու ժողովարան– ներուդ բեմերեն սկսար լալահառաչ շատախոսությամբ մը օրվան հաղթանակները գովել, ներբողներուդ մեջ դնելով առավելագույն ստրկության հետ ստրուկի ՛առավելագույն աղաչանքը։ Սո՞ւտ է միթե ըսածս։ Պատրիարքարաններովդ և համագումարներովդ հիշատակագիր կուտայիր ոլ հիշա­տակագիր մերովդ ծովե ծով երկիր կը շինեիր։ Աչ, կարելի

247

չէր ատիկա։ Ու թշնամին չէր ըսե՞ր միթե, քա պատմությանդ չէր ըսե՞ր միթե, որ քաջերա սահմանները սուրերով կը գծվին և ոչ թե բողոքական ու կեղծպարիշտ պատվելի նե– րու գրիչներով։ Ծաղր ու հեգնություն,— և կատակերգու­թյունը, որ շեյքսփիրյան զարհուրելի ողբերգություն մըն էր, հասավ մինչև հոն, որ ոսկյա գրչով դաշնագիր ստորա­գրեցիր, որ երկաթյա բռունցքով մը տաճիկը սրբեց՝ վերջ­նական արհամարհանքով մը, մինչ դան մեր մեծ լերան տակ խորհրդարան կը խաղայիր ու կը ննջեիր գոյություն չունեցող դափնիներուդ վրա։ Ու գեթ մեկ հատ հստակ, առույգ ու արու ձայն չբարձրացավ այդ սև ու նվաստ տա– րիներուն՝ քեզ զգաստության հրավիրելոլ համար; Աղջիկ­ներդ վերսկսան վարդագույն հագվիլ, կըսեմ ու «Քելեր, ցոլեր» երգել, երբ Աննիբաղը դուռն էր Ո լ իր բոկոտն զինվորներով արյուն կը թքներ վրադ։ Իր մսակեր ժա֊ նիքներուն մեջեն քինախնդրությամբ կը սուլեր, մինչև որ քեզ վիրավոր զարկավ քոլ մշակութային միջնաբերդիդ մեջ իսկ, մագիլներովը խեղդելով լուսավորչական հոգիդ ու եպիսկոպոսներդ անվարտի ու առանց լանջախաչի ար­տաքսելով իր մահիկին իշխանության հայերեն; Հայնժամ կրկին անծայրածիր կողկողանքով մը լացիր, բայց արտա­սուքդ սպառած էր իր զորությունը ու լոկ պժգանք կազդեր այլևս։ Ու երբ զգացիր ատիկա, հոգիդ ընդմիշտ սևցավ ու Հուդայի երեսուն արծաթով ինքզինքը ծախեց ստրուկի անարգ ու չնչին բերկրություններում Ու այժմ եկեղեցի ու խորան իսկ չանիս, այլ փորի վրա պառկած կերկրպագես Դրամին, որ Աստվածդ ու օրենքդ է, որ մկրտությանդ ու հաջողությունդ է, պատռած կողերով ու անիծյալ որովայ­նով մայր, որվ Հայաստան։

Ու հոգփսյս խորը կապշիմ, դառնրեն կը զարմանամ, թե ինչպես ինձ նման մարդիկ տակավին կրնան հավատա­րիմ ըլլալ քոլ պղծությանդ, դեռ չուրանալ քեզ; Ատոր հա– 248

մար, հավատացեք այս հողմակոծ ոլ տաոապակոծ խոս– քերուս, անհրաժեշտ է արտասովոր համառություն մը, որ կը պլլվի ամենեն չնչին հույսի խլյակներուն, որպես հաղ­թանակի ալեծածան դրոշակներու, որ կը հասա ամենեն վհատ ու աղոտ կայծերուն՝ աւղաոնի աղվոր հրդեհներա և բոցակեզ աոավոտներու ի խնդիր։ Վասնզի դաժան են ժամանակները ա նվաստ, ստորնացուցիչ ու գետնաքարշ է կյանքդ, դեմքիդ վրա այժմ որևէ գեղեցկություն չկա, որ­պեսզի մանուկներդ կարենան սիրել քեզ, ով ուրիշին ծոցը պաոկած մայր։ Ո՞ր զայրույթս գոոամ և ո՞ր վիշտս ըսեմ, ո՞ր նվաստությունս պահեմ աչբերեդ և ո՞ր վերքս բանամ։ Ո՞ր հիշատակիս կծիկը քակեմ և ո՞ը հիվանդ մանկությանս տխրությունը ըսեմ քեզի։ Լսեք զիս, կուրծքիս տակ բար­կությունս կուոի և շրթներոա վրա կսկիծս կը վերածվի սըր– բապղծության ու հայհոյանքի, այնքան խոր է ցավս; Ու ըսվա՞ծ չէ միթե, որ մարդ կա, որ իր սիրականը դաշույնով կը սպանե, մաըդ կա, որ բառերով կը թունավորն զայն, ո՛վ հավերժ սիրեցյալ։ Մահվան դիմաց բազուկներս ներո­ղությամբ պիտի երկարին քեզի, վասնզի քոլ արյունաթա­թախ ընդերքներեդ ծնա ոլ վերջին ժամուն կապույտ շըրթ– ներս մահվան քաղցր համին հետ քու սուրբ ու անուշ բա­նիդ գունատ բանաստեղծությունը պիտի համբուրեն, ով ապերախտ մայր։ Բայց չես կրնա՞ր միթե քիչ մը, կտոր մը, հետին փշուր մը աըժանի ըլլալ քոլ եղերական ճակա­տագրիդ։ Ըսե ինձ, չորս ծագերան դիմաց ու քառուղինե­րում վրա իր վարսերը քակած ոլ նվաստության և անհի­շատակ ստըկոլթյան հետ դաշինք կնքած մայրությունդ կըր– նա՞մ ընդունիլ միթե։ Լոկ հպարտ զավակ մըն եմ, որ քեզ քաջությամբ կուզե ցույց տալ ուրիշներում, հոգ չէ քոլ ար­յունածոր վերքերովդ, հոգ չէ քու ծվեն-ծվեն ցնցոտիներո– վըդ։ Կուզեմ մեծ քաղաքներոլ փողոցներեն թևանցուկ անց– նիլ քեզի հետ ու վայրագությամբ ըսել. «Տեսեք, մայրս է

249

այս ստի և հերոսական կինը։ Իր խլյակներոլն մի նայիքր ոչ ալ իր ներբաններում, որ վիրավոր են, իր ցամքած կոլրծ– քերուն մի նայիք, որ արյամբ դիեցոլց մեզ, ոչ ալ իր պալո– ոած թիկունքներում, որ բազմաթիվ բարբարոսությանց թու­նավոր հովերուն ցավը գիտեն։ Այլ նայեցեք իր խորունկ աչքերում։ Իր հայացքը պողպատի կարծրությունը ունի և մայրության քաղցր անուշությունը։ Իր վիշաը մեծ է, ինչ­պես իր քաջությունը ու ոչինչ կրնա թեքել իր մեջքը»։ Այո, լոկ հպարտ զավակ մըն եմ, որ իր վերջին բջիջներովը կու– զե գովել քեզ, որ իր վերջին կաթիլ արյունովը կոլզե քու արդարությունդ երգել, որ իր աոաջին ու վերջին բաոերովը կուզե քու գեղեցկությունդ ներբողել։

Բայց ծաղր ես ու հեգնություն ու լոկ բոլոր զորությանց ու բոլոր մարզպաններուն, բոլոր արշավներում և զորական– ներուն,— որոնց դրոշակը միշտ կարմիր է ու արյան կայ­լակներով թրջած, բոլոր խուժումներում և խուժաններում առջև սրունքները բացող Մագթաղինացի մըն ես, հավատա ինձ։ Ու այժմ նայե քու ծամածոսւ ու խորշակահար դեմքիդ երկու անհամբույր ու աննշույլ երեսներում։ Հոս՝ անծայրա­ծիր անբարոյություն է ու հոն՝ ծնկաչոք ոլ եղկելի երկըր– պագությոլն։ Ո՜չ, կարեւի չւէ աւոիկւս։ Ըսվա՞ծ է միթե, որ երբեք արու հավանությունը, գիտակից հարումը ու պատ­վավոր և գաղափարական մասնակցությունը քոլ բաժինդ չպիտի ըլլան։ Ըսվա"ծ է միթե, որ հավերժորեն ողորմուկ ու լալագին, գետնամած ու վավաշ աղաչանքով մը ուրի­շին պաշտպանությունը հայցես ու զորությունը մուրաս։ Արե– վելքի Պարթևները փլան ու Հռովմը կործանեցավ, Հունա­կան Բյուզանդիոնը շառաչաձայն ընկղմեցավ իր վեճերուն խորը, բայց ղուն միջոցը գտար լԽլլթաններոլ գահուից տակ քոլ պատարագդ մատուցանելոլ, որ ստրուկներոլ ա– ղոթք էր լոկ և ուրիշ ոչինչ։ Ցարերոլ հյուսիսային պայծա– ոութենեն աչքերդ պղտորեցան ու հիմա, կը լսե՞ս զիս, մի– 250

ջոցը գտած ես ձախակողմյան բառերու տեղատարափի մը տակ ծածկելու հոգփսյդ իգությունը։ Լսե1, զայրույթս կո­կորդս կը ճանկռտե, վասնզի բոլոր մեծ «Պոլետ»ները՝ Մա– կուցի ըլլան թե հրեական անարգ արյամբ, բոլոր ճսլոտի հարվածներով երգող ճպուռները չեն կրնար արգիլել, որ մտածեմ, թե կրկին ուրիշին սվիններուն կը հենուս՝ քոլ աղքատ պատդ բարձրացնելու և առավելագույն ստրկու­թյամբ ապրելու համար։ Ծիշտ է, հռովմեական լեգեոնները չեն, որ սահմաններդ կը պաշտպանեն, այլ տասնըմեկերորդ զորաբաժնի կարմիր զինվորները։ Բայց կարևո՞ր է պիտա­կը միթե։ Ջախջախված ոսկորներոլ և մեռելներոլ վրա կերդ– նում, որ երիկամունքներովդ և արյանդ ջերմոլթյամբը չէ, որ այդ նոր եղանակը կը հագագես։ Չկարծես, որ հասա­րակ անարգող մը և գաղափար ներոլ գեղեցկությունը հեգ­նող մըն եմ։ Արդար է, որ ամեն ոք արյոլնելով իր ճշմար­տությանը կերտե։ Ինչ որ կը վիրավորե զիս, ինչ որ ար­յանս կը թանավորե՝ նոր ստրկությունդ ու նոր երկրպագու­թյունդ է, որ իր դարավոր շողոքորթաթյամը Քրեմլինի պա­տերը կը ծեծե, որ գետնատարած ու շվայտ հլությամբ իր տուրքը կուտա, որ անօրինակ շատախոսությամբ իր կար­միր ու բերնուց պահված շարականները անարյուն ու անող­նահար մատյաններոլ մեջ պոռնկությամբ ցույց կոլտա իր հյուսիսի տերերուն։ Կըմբռնե՞ս զիս, գաղափարական կիր– քըդ չէ։ ՈԸ ԿԸ ծաղրեմ, այլ հետևակ ա շաղփաղփ իգու­թյունդ, Հյուսիսի մեծ ժողովրդին հոգվոլյն ալեկոծությունը չէ, ոը կը ժպրհիմ արհամարհել, այլ քա զարմանալի ու անչափելի ուրացումդ։ Կը պնդեմ, պոռալով կըսեմ, կը գո– ռամ ու կաղաղակեմ, որ սուտ են, զուր են, անօգուտ են գումարտակ մը ծղրիթներու անկապակից ու աղկաղկ թո­թովումները ու քա գեղջակներուդ երգը ուրիշ է, անոնց երիկամանքներան ցավը արիշ է, անոնց ստրկությունն իսկ ուրիշ է։ Կուզե՞ս հասկ նալ զիս միթե;

251

Ո չ, կարելի չէր ատիկա։ Ու որո՞ւն կուզեք, որ բողոքելու նվաստ պարտականությունը ստանձնեմ, երբ մեր ետևը սպիտակ գերեզմաններուն մահվան քւսնն է միայն, ան– շիրիմ ոսկորներու մահաշշուկ երգը ու մեր ոտքերուն տակ ողջ մեոելները, որ կը շարունակեն դիվանատուններոլ մեջ գարշահոտիդ Ու մեր դիմացը ցուրտ զորանոցներն են մի­այն՝ իբր թե մեր վերանորոգ երկրին, ուր աոտուն կանուխ նոր շղթայալներ մեծ ոլ սնամեջ գոչյուններով կը գովեն շղթաներա բարությունը։ Վասնզի ճակատագիրդ այս է, ով Հայաստան, խարազանի հարվածներոլն տակ կռնակիդ արյունը սրբել ու աղոթքդ շարունակել, պարանոցդ ծռել բոլոր հաղթանակներ ու ն առջև ու անհնարին ճկունությամբ մը զորավորին երգը սոըվիլ։ Այժմ զարմանալ կարելի չէ, քանի որ Կարապետ Իհսաններդ ու Սարգիս Ֆերիտներդ նույնիսկ իսլամին նամազը ու «Ապտեսթ»ը սորված էին րս Դուրանին հատվածները երկյուղածությամբ կըսեին «ճա– մի»ներոլ զով ու արևելյան շուքերուն տակ։ Ցուրտ զայրույ­թով մըն է, որ կը խոսիմ, բայց կը զգամ, որ արյունս երանք­ներս կը ծեծե, որովհետև երբեք չպիտի կընամ Ա|զտիկ ու գունատ նազովրեցի մը ըլլա լ՝ ներելու համար բոլոր նվաս­տությունները, որ մարմինս կբեց։ Երկիրը այլևս չէր ըն­դուներ քու ցավագին կողկողանքդ, որ իգությամբ, շողո– քորթությամբ ու ախտագին անառակությամբ մը, որ ծերե­րում հատուկ է, կը լվար ւսրեսպագոսներոլ մարմարյա սանդուղները։ Ցավեդ ու վերքերեդ գինով, հասարակաց աղջկան մը պես պորտդ ցույց կոլ տայիր ու հետո ազդ­րերդ, որ անօրեն ու անապաշավ հաղթանակները պատ– ռած էին։ Չկաըծես, որ ներողություն խնդրելու տկարու­թյունը պիտի ունենամ արտասանած գեշ բառերոա համաբ։ Երիտասարդությունս սրբապղծություն չի գիտեր ոլ ոչ ոք իրավունք ունի սանձահարել բարկությանս անոպա ժայթ– քը։252

Աչ, կարելի չէր ատիկա։ էսնձորենիներա ճյուղերը կո– տըըտած էին ու տխուր, անպատսպար էին բոլոր պար­տեզներն ու բնակության վայրերը։ Գյոլղերուն և ավաննե– րուն մեջ հողմը գիշերները կոռնար ու բորենիները կը դի­եցնեին մանուկներդ, որպեսզի վաղը քաղցը ըլլա զոհեըուն արյունը։ Արծաթե խաչերով ու սկիհներով կը պատարա­գեիր, որվ Հայաստան, տարագրի կայաններեն մինչևը մայր– եկեղեցիներդ, երբ երկիրը հոգնած էր հավաւոարմութենեղ, որ ինքզինքը պւսշտպանել չի գիտեր։ Ու քու անհնարին ու խուճապահար նահանջիդ մեջ գեթ պարտյալի գերագույն հպարտությանը չունեցար։ Ո ւ ցայժմ, եթե մեր նժդեհ ու վիրավոր մարգոց քուները կը նմանին արյան խնջույքներու, եթե մանկուհիներու կառափները արյուն կը փսխեն մեր բարձերում վրա, եթե մեր երիկամունքները մեր անզոր սրտմտությունը կաղան ու մեը լյարղնեըը երկնաքարերի պես ծանր են իրենց կրած ցավին պատճառով,— ո՞վ է հանցավորը։ Վրեժխնդր ութ յամբ կըսեմ ձեզի, որ կարելի չէր ատիկա։ Անփառունակ ու եզակի փլուզումեն հետո, երբ կը թվեր, թե ոչ ոք, որ Երեսուն տարեկան եղած էր քու մահեդ առաջ, իրավունք ուներ դամբանականդ խոսե­լու, արյունաշաղախ ու սրբապղծված դիակներում տակեն և վղատակաց կուսոերուն մեջեն հտպիտներ, դիակապուտ­ներ, սարկավագներ ու դավաճաններ ելան, թափոր կազ­մեցին ու վերադարձան, վերսկսելու համար իրենց ողբալի կյանքին հետ՝ կես-ձգված գարշելի կողկողանքը, իրենց շը– նական ողբը։

Մարդկային մտածումը չի կրնար հասնիլ այս անօրի­նակ վատության սահմաններում ոլ կը հավասլոեմ ողբեր­գական ցավով մը, որ մեղսակցության ու իգության տոկոս մը անհրաժեշտ է՝ ըմբռնելու համար ձեր վատթար ուրա­ցումը։ Ոչ, կարելի չէր ատիկա,— խորաններոլն վրա նույն պատարագն էր ու նույն կենաց բանին քարոզությանը ու

բեմերեն նույն նեպոտական ու ծույլ խոսքը, ոը կը գոհա­նա բաոերուն արվեստական գինովությամբ։ Ահա թե ինչու կաղաղակեմ, թե կոնակս դարձուցած եմ պատմության և գեբեզմաննեբուն ու կուզեմ անսայթաք ու վայրենկ հան– դըգնությամբ մը ինքզինքս որոշել ձեր դասալքության դի­մաց։

Հիշատակը ծերություն է լոկ ու ծերանալով և տկարա­նալով է, որ կը հիշեմ ձեր ահարկու խուժանավարությունը, որ կը ծեծեր դարավոր քաղաքին պատերը, լկտի լացով մը։ Ո՛վ ծաղր ու սրբազան հեգնություն, ինչպես չկրցար քրքիջդ վրեժխնդր ութ յամբ արձակել այդ անպատիվ աղ­մուկին դիմաց։ Եկեղեցիներով կողայիք ու հիշատակագրե­լով կողայիք։ Ճշմարտությամբ կըսեմ, վերջին պահուն գեթ ցավին հպարտությունը չունեցաք, վասնզի կը կարծեիք, թե այդ է ձեր առաքելությունը,— ձեր կզակները կը կափ­կափեին ու ձեր կաշաոաոու ձեռքերով կը ծեծեիք ձեր քունքերը ու կըսեիք. «Վայ ինձ, վայ ինձ, քանի որ բոլորը գացին, շատերեն մեկն եմ միայն ու կենդանի եմ։ Ու պատ­րաստ եմ մեծ գոչյուններով աղաղակել, վասնզի մեծ է տառապանքդ, ոխ Հայաստան»։

Աչ, կարելի չէր ատիկա։ Մեր պատանությունը արտա­՜սուքով աճեցավ ու երբեք արու ազգի մը զվարթ քաջու­թյունը մեր բաժինը չէր։ Կը քալեինք ձեր շուքին մեջ ուհեծկլտուքը մեծ ալիքներով կը փլեր վրանիս։ Կոլ լար Ա– ռէսքելական Մայր Եկեղեցին, կողար կաթողիկե պատրի­արքարանը ու կողար որբախնամ հանձնախումբը։ Լացը ։մեր օրի նաց տախտակն էր ու մեր զենքը։ Ոչ ոք կըմբռներ, որ մեր պատանությունը իր երիկամները կուտեր ե. իր Առ­

դիրները կը փողոտեր ի լուր այդքան վատության; Ցուրտ(զայրույթով մըն է, որ կը խոսիմ, բայց բառերս ճշգրիտ ոռ պարզ են։ Կարելի՛* էր միթե որ մեր երիտասարդությունը 254

չի ժխտեր ձեզ, կարելի" էր միթե որ գոհանայինք շարու­նակելով ձեր փլած հեկեկանքը։

Կուրծքս կուոի մեծ զգացումով մը ու գրեթե հաղթա­նակելով է, որ կը պոռամ ձեզի, թե երիտասարդությունը կարելի չէ աոանց ժխտումի։ Կեցած եմ պատմության ա– նարգ կտորի մը աոջև և կըսեմ բարձր ու աոոլյգ ձայնով մը, որ այս էր դեպքերում երկաթե տրամաբանությունը, այս էր ահարկու օրենքը, որ պարտավոր էինք պոռալով և հաստատելով պնդել՝ կարելի չէր, կարելի չէր չւխտել ձեզ։

Վասնզի ծեր էր, աղկաղկ ու շնչակտուր էր ձեր խոնջ էությունը։ Ու միայն ձեր հեծկլտուքը չէր, որ պարտավոր էինք ժխտել։ Ձեր փորձառությամբ հիվանդ ընծայեցիք մեզ։ Տարիներով շղթայակապ էր մեր հոգին ու ձեր մգլած իմա­ցականությունը երգիծանքի նյութ կը դարձներ միայն՝ մեր բարձունքներու և ասպարեզի, գործի և խանդավառության անհագուրդ ոլ արդար ծարավը։ Ու անշուշտ չէիք կընար հասկ նալ մեր անհանգիստ ու անհամբեր, խուլ ոլ անհան­դարտ տրտմությունը։ Ու մեր քայլերուն առջև ձեր մեռել– ներեն զատ, որ այժմ կը գարշահոտին, դեզ առ դեզ կը կուտակվեին անցյալին բոլոր խղճի խայթերը։ Ձեր լեզուն իսկ հին է ու արտասվահեղց։ Բառերում վրա կը գիջանաք ու կը չարաշահեք հավաքական լայն հուզումները, որ մեր ընդհանուր սեփականությունն ու հարստությունն են, բայց որ ծառայեցին միայն ձեր պզտիկ գահերը կերտելու։ Հա­յոց լեզվին բառերը կարելի է մաշեցնել, այլ սակայն չհա– ջողիլ բանաձևել ձեր պղերգ ու ատելավառ գոյությունը։

Եթե ազատ արձակեմ զայրույթս, կը զգամ, որ ան կըր– նա խելացնոր վրիժառությամբ մը ձեր գունատ երեսներում ցատկել։ Կուզեմ սանձահարել զայն ու ցուրտ տրտմությամբ մը ըսել, որ ոչ մեկ գնով կրնայինք ընդոլնիլ ձեզ։ Ու իրա­պես ձեր ունայնամտությունը լոկ կրնար չըմբռնել ասիկա։

Փլատակներեն արյունոտ ծունկերով կը բարձրանայինք նոր արձան մը քանդակելու համար։ Ու մեր շենքը, որ մեր մա­գիլներով տաշեցինք, միայն կրնար ուժգնորեն հերքել ձեզ, հաստատելու համար իր աոինքնող երիտասարդությանը։

Հոգեկան մեծ, միակ ու աղվոր քաջության մըն է, որ կը պահանջեմ ձեզմե ու ատիկա՝ խաղաղությամբ կնքելու համար ձեր մահկանացուն ու ձեր իսկ դամբանականը կար­դալու համար հանդիսավոր ու ինքնահաճ հուզումով մը, որ ձեր մասնահատուկ իրավունքն է։ Վասնզի չենք կրնար այլևս արւանց ձեզ հերքելոլ և թաղելու՝ մեր երիտասարդու­թյունը հաստատել այս անափ լքոլմին դիմաց։

Տարի մը, երկու, բայց ահա անողոք է ժամանակը, որ կը խարազանե մեր կողերը։ Վայրագությամբ պիտի կոխ– կըրտենք ձեզ, եթե ճամբա չբանաք։ Որովհետև կը զգանք ապառնին, որ երկունքի ցավով կը տվայտի տարահալած պատանիներու հրաբորբ ու ազնիվ սրտերուն մեջ։ Անողոք ու անողոքելի ճակատագիրը իր թունավոր սլաքները կը խրե մեր ամուր թիկունքներում։ Եթե խնայենք ձեզի, կա– րելի չէ, որ որևէ ձևով արդարություն ու գորով հուսանք մեր ծերության օրերուն։ Ցուրտ տրտմությամբ մը կըսեմ ձեզի, մենք երիտասարդությունն ենք ու դեռ չենք տված մեր չափը։ Երբեք տրամադիր չենք ընդունելու ձեզ՝ ինչպես որ եղկելիորեն եք ու շարունակելու ձեզ՝ ինչպես որ ապ­շեցուցիչ համարձակությամբ մը կուզեք։ Վասնզի տարբեր ու որոտալի է ապառնին։

Այժմ պիտի խոսիմ հանդարտ զորությամբ մը ու բառերս պիտի ջանան արդարության ընել։ Տասը տարի ցավագին ւիորձաաոթյամբ մը նետվեցա պայքարի խուլ ալիքներուն մեջ ու եթե վիրավոր եմ ատելության վերքերով, գիտեմ որ ես ևս վերքեր բացած եմ, որ դեռ կը կոտտան։ Վստահու– թյամբ կըսեմ ձեզի, թե հաշտությունը սուտ խոսք մըն է ու իրավախոհությունը ծածուկ ու ամոթապարտ տկարություն 256

մը։ Սակարկությանը հատուկ է փերեզակնեըան, որ խոս– քերու շռայլ ու կեղծարար փոթորիկի մը մեջ կուզեն դյու– րահավան հոգիները որոգայթը ձգել։ ժամը ուշ է և ճա­կատագրական։ Ահա այս է մերկ ու դաժան իրողությանը։ Կեցած ենք խորխորատի մը եզերքը, ուրկե անդին ան­պատիվ մահն (է միայն ու ասդին՝ ամոթապարտ պատմու­թյունը։ Դաշինքը կարելի չէ մեր միջև, որ տաժանակիր պատասխանատվության մը ունինք մեր ոաերոլն և անոնց, որ կը շարունակեն շաբաթ երեկոները նայն ծույլ ու պայ­մանադրական շարականը երգել։ Ահա գանաթափ բալլերով կողոքե այդ շարականը անաղղա ճակատագիրը ոլ կը դիմե մեր ծածուկ գորովներոլն, մեղմելու համար մեր խի­զախ կիրքը։

Ծունկս զարկի գետին ու պրկեցի կոհակս Ա կը զգամ, որ սարսափելի զորությամբ մը մարմինս ընդունակ է նետ– վիլ աոաջ ու իր արտակարգ աոաքելոլթյունը ի կատար ածել։ Բոունցքներոա մեջ կը սեղմեմ տրտմությանը ու ակ– ոաներս զայրույթես կը կրճտին, վասնզի կը զգամ, թե հա­սած է վճոական պայքարի ժամը։ Ուս ասի, մեր մերկ ա դաշտի պես լայն կուրծքերը ցցած՝ պիտի երթանք աոաջ ու մեր երկաթե քայլերում տակ պիտի դողա անցյալը։ Զվար­թությամբ պիտի լքենք հիշատակը ածուի մը եզերքը ու վայրագությամբ մը, որ անհրաժեշտ է, պիտի կոխկրտենք ծերերում շնչակտուր, անայլայլ, այլ ծաղրական աոարկու– թյունը։ Ահա այսպես կըսեմ։

Ծունկս կը զարնեմ գետին ու կը զգամ, որ կը պրկվին դեմքիս մկանները։ ճշմարտությամբ կըսեմ՝ ժամը հնչած է առավելագույն անգթության։ Վայրագ գեղեցկությամբ մը պետք է որ կանգնինք ճակատագրին դիմաց ու մեր առա­քելությունը հայտարարենք կորովի ձայնով մը։ Տարիները թաց գիշերներոլ պես կը հապաղին ու զանգվածին մաթ գիտակցությունը դեռ քոլնի մեջ է։ Որմե՞ կը սպասեք, որ

ազնիվ ձայնով մը հրավիրեն ձեզ։ Տգիտությունը զանգվա­ծին օըենքն է, վասնզի այդպես վազեն անաոակ ծերակու­տականները ու վատությունը ահա տոնեց իր քսաներորդ տարեդարձը։ Ծունկերնիդ զարկեք գետին ու ձեր աջ բա­զուկները բարձրացոլցեք դաժան սպառնալիքի մը պես ու թող ձեր բոունցքներուն մեջ երիտասարդությունը պայթի ու խնդա։ Մեկը մեզմե թող ձայնը ձգե, ինչպես որոտը, որ կը գոռա ու աղաղակե, թե. «Մերն է ապառնին, որով­հետև մենք երիտասարդությունն ենք ու ծառայության ոգին, մենք հրամանն ենք ու անհրաժեշտ կարգապահությունը։ Ու եկած ենք հաղթելու բոլոր ծույլ ավանդությանց, վատ ուրացումներուն, քսու ծերության և ոչ ոքե հավանություն չենք սպասեր։ Մեր ընդերքներան մեջ կը գոռա մեր վե­հանձն բարկությունը ու մեր արյան յուրաքանչյուր հարվա­ծին կը զգանք, որ մենք ենք ապագան ու մենք ենք հաղ­թանակը։ Զգուշ, մարդ չհամարձակի խափանել մեր ճամ­բան։ Ընթացքի ու շարժումի մեջ եղող բանաստեղծությունն ենք ցեղին հոգվույն, որ զորությամբ կոսլե հաստատել իր գերի շիլա նո ւթյո լ նը »:

Ցուրտ սրտմտությամբ թեև, այլ կտրուկ ճշտությամբ մը կըսենք, որ ոչ ոք իրավունք ունի մեզ ընդունելու և կամ մերժել հանդգնելու։ Մեր արյունը իր խոլլ ադմուկովը կը ծեծե մեր թիկունքները և մեր առաքելությունը արու վըս– տահությամբ մը կը կրենք մեր դեռ անաղարտ ոաերուն վրա։ Ոչ ոքի բարձր արտոնության պետք ունինք՝ սկսելու համար մեր սարսափելի ճակատագիրը։ Այժմ մենք ձեր օրենքն ենք ու ձեր արդարությանը։ Ու այսպես է որ կը­սենք, ահարկու պաղարյունությամբ մը՝ կը հերքենք ձեր անցյալը և ձեր իգությունը։ Մեր արդարությունը բիրտ է» այլ գեղեցիկ ու անաչառ, վասնզի կընդունինք մտքի քրտ­նությունը, որ իր կոդերուն մեջ կը կրե հպարտությամբ վը– րեժխնդրության ծարավն ու արդարացումը։ Մեր օրենքը258

արյունն է, իր խուլ բողոքներով և իր անիմանալի ջերմու­թյամբ, արյունը, որ պիտի թափենք ու մեր արյունը, որ կը պղպջա՝ ի խնդիր գերագույն ընծայումին, մեծ օրվան և ոսկեփառ աոավոտներուն։

Այսպես կըսենք ու լսեցեք, թե որքան արա ու աոինք– նող է մեր մեծ աղաղակը։ Բոնությամբ պիտի հաոաջանանք այս փլատակներուն մեջեն ոլ բոնությամբ միայն պիտի սիրենք մեր մեծ ճակատագիրը։ Ձեր տրտում փորձաոու– թյունը, որ իր խշտիկին վրա աղիքները կը պարպե, ծեր խամաճիկի մը պես պիտի ցցենք ձողի մը վրա, մեր զրա­հապատ մանուկներում ծաղրի նյութ տալու համար։ Ձեր գունատ ու ինքնաբավ հմտության և ներհուն բղջախոհու­թյան դիմաց պիտի հանենք մեր կարմիր կիրքը, որ սկիզբն է և վախճանը այժմ բոլոր գեղեցկությանց։ Գիտակից ու վայրագ փոքրամասնությունն ենք, իր կոլո ամբողջությամբ, որ երկաթե գումարտակի մը պես կը հաոաջանա, իր մե­տաղյա ակնարկին տակ փշրելով բոլոր փցուն ընդդիմու­թյունները։

Ուրեմն կը հրամայենք, որ սկսի մեր պատմության այս դարագլուխը մեծ ճարճատումներով և սուրբ հրդեհով մը։ Մահվան հետ դաշինք կռեցինք, կոխկրտելով անդորրության ծարավն ու երկյուղը, որ սողունի մը պես պաղ է ու պըժ– գալի։ Մահվան հետ դաշինք կռեցինք՝ տարածութենեն խը– լելու համար հպարտությամբ ու զորությամբ ապրելու մեր անառարկելի իրավունքը։ Կը բավե, որքան որ ապրեցաք խոնջ ու դավաճան ոսկորներով, ծեծելով ձեր .զիստերը, շո­ղոմ հեկեկանքներով, կը բավե՝ որքան որ հնչեցին ձեր եկեղեցիներուն զանգակները, հայտնելու համար թե մեռած են հերոսները և քահանաներն են միայն, որ իրավունք ու– նին արտասվելու ցողաթուրմ կյանքերու վրա, կը բավե՝ որքան որ հեծեցիք աո ոտս կայսերական գահույից, ճան– կըոտելով ձեր խոպան կուրծքերը ոլ տիրոջը անհնարին

գութը հայցեցիք՝ ձեը կիներում պատռված արգանդներում համաը։ Կը բավե՝ կըսենք մեը ամբողջ ատելոլթյամբը, որ­քան որ մաշեցուցիք ձեը ներբանները աշխարհի պողոտա­ներում և քաղաքներա գոիհնեըուն վրա, առավելագույն ստրկությամբ ապրել կարենալու համար։

0 'չ, ատիկա կարելի չէր։ Կւսպակովկիւսյեն մինչև հի­նավուրց ու կապտաչվի Պուլկարներոլ երկիրը, Հելլադայեն մինչև Փրովանսի ասպետներում և Պրրթանեի սակավա­խոս քաջերոլ Ֆրանււան, Մոլտավիայեն մինչև Աիո-Տը– , Յանեյրո՝ վնասակար մարախներոլ պես գաղթեցիք ու ա– մենարեք ձեր որոնածը ծույլ ու անարի գերությունն էր ու ստոր հպատակությունը։ Վատությամբ կուզեիք շահիլ ձեր հացը ու ներքինիներոլ պես զորականներոլ վրեժխնդիր սու­սերներում ապավինիլ, սահմաններեն ներս, կանանոցներու մեջ ձեր աղտոտ գոյությունը երկարաձգելու համար։ Այժմ ձեր դատաստանի ժամն է ու ւսհա կը հնչե զարհուրելի աղ­մուկով մը մեր մեծ օրենքը։ Պիտի թափեք ձեր արյունը ու ազնիվ շռայլությամբ մը պիտի թրջեք երկիրը, որպեսզի վերջւսսյես ազատությունը կարմիր ներկե մեր լեոներուն կատարները։ Վասնզի ստրկությունը ևս ունի իր ափերը և ւևսրդը հավերժորեն չի կրնար վատության բուծարան ու բնակարան ընծւսյել իր մարմնին մեջ։ Ահա կը ծածանի մեո դրոշը, որ սպիտակ է թեև, բայց շուտով պիտի թրջենք ար­յամբ, նախ սև հուսահատությամբ ու գերիշխան զւսյրույթով ու ապա հաղթանակի գինիով, որ պիտի ըլլա բոսոր ոլ հրա­կայլակ։

Կըսենք ձեզի՝ մեր աչքերուն մեջ զարհուրելի փայլա­տակումներով, թե այս է մեր անտեղիտալի ու բյուրեղյա կամքը ու այսպես պիտի ըլլա։

Ու այսպես պիտի ըլլա, այսպես պիտի ըլլա։

ա

Քաղաքը ընւդ֊Աէքւճէսկ է ու խորունկ և անտարակույս տարօրինակ ու զարտուղի մարդիկը չէ որ կը ւզակսին այս ախտավարակ ու հիվանդ մթնոլորտին մեջ։ Անգամ մը սա­կայն աղջիկ մը ճանչցա, որ անմոոնալիորեն հուզիչ էր իր անգթութլամբն ու պայծարւ գեղեցկությամրը։ Ոլ իրասխս զարմանալի էակ մըն էր։

Ատիկա ամրան էր։ Կաշխատեի քաղաքեն քիչ մը հերսս՝ արվարձան մը գտնվող մետաղագործարանի մը մեջ։ Ու հակասակ ծանր աշխատանքիս՝ գիշերները կը թափասեի Լատինական թաղի հին փողոցներում մեջ, փնտոելով անօ– գուտ անակնկալ մը, որ չէր ներկայանար; Քաղաքը միշտ նման ինքզինքին։

Հազիվ գործես արձակված կը վազեի տան, կը փոխեի հագաաոնեյա, գլանիկ մը կը վաոեի ոլ այղ պզտիկ շաը– (Ի,սմը կը բավեր, որ վերստանամ ամբողջ ինքնորեն ազա­տությանս, մտքիս անկախության հետ։ Գփւաբաց ու ձեռ­քերս գրպաններս, կը խրեի փողոցներոլ կիսամութին մեջ ու կը քալեի։ Երբ մեկ փողոցը սւզաոեր, կանցնեի մյուսին ու այսպես մամերով։ Երբեմն կը հանգչեի նստարանի մը վրա, ծւաւաղիի մը կիսամութին մեջ, խղճմտությամբ հաշ­վելով անցորդները։ Ու հետո կը վերսկսեի և երբեք փո­րոցները չէին վերջանար։ Ուրտեղեն ալ որ մեկնեի՝ ի վեր­ջո տոավոտյան մեկին, երբեմն ավելի ուշ, կը հանգեի այդ խաըխալ պանդոկի դրան, որ գերեզմանս էը։ Ակամա կը կւվսեի կոճակին վրա, ծուլությամբ կը բարձրանայի սան– դուխներեն՝ հաջորդ օրը ճամբորղությունս շարունակելու հաստատ հույսով։ Ու այդ հույսն էր լոկ, որ այղ դժվար ու գեշ աշխատանքը տանելի ու դյուրին կընծայեր։ Ամբողջ օրը հարաճուն անհամբերությամբ մը կը սպասեի մեկնումի ժաման։ Ու ամեն ինչ կը վերսկսեր կրկին;

Գիշերային այս արշավներոլ ընթացքին էր, որ հանդի– պեցա լեհ ասանողներու խամբի մը, որ ինձ նման կը սի–

րեին գիշերը՝ սիրահար աղոց համառ սիրով մը ա ճիշտ ատոր համար ալ անմիջապես որդեգրեցին զիս։ Անշուշտ կասկածելի, վտանգավոր ու գեշ տղաքներ էին ատոնք, բա­ցի մեկեն։ Ու իմ և իրենց միջև հասարակաց ոչինչ կար՝ բացի մեր ընդարձակ ու ստույգ գորովեն, որ կը տածեինք դեպի մեծ քաղաքին անհատակ գիշերը։

Ասիկա քիչ մը կարգե դուրս է թեև, բայց ինչ որ ճիշտ է, կարելի է ըսել։ Հակառակ իրենց խախուտ կյանքին՝ կը սիրեի զանոնք, իրենց հանդգնության, ազատության ու վա­րած կյանքին պատճառով։ Հետո, ինչպես ըսի, անդիմադ­րելի գիշերը կար։ Ով չի սիրեր գիշերը, ով չի գիտեր այս խուլ փողոցներում մեջ թափառելու անբացատրելի ուրա­խությունը, ով չունի այս թունավոր կիրքը, ան անկարող է ըմբռնել զիս։ Ընդարձակ, մեծապես գեղեցիկ ու հուզիչ է գիշերը։ Ու այդպես է, որովհետև գիտես, որ վաղը առա­վոտ օրը պիտի սկսի կրկին վաղաժամ ու ղուն պիտի գրա­վես քու հին տեղդ, կատարես քու ընթացիկ աշխատանքդ։

Երբեմն ընթրիքեն հետո կը հավաքվեինք աղքատ ու խորունկ սրճարան մը ու նախ լռությամբ կը սկսեինք ծը– խել։ Հետո ես անդրադարձա, որ անզգալաբար կը սպա­սեինք սովորական հաճախորդներոլ մեկնումին, այսինքն անոնց, որ գիշերը քնանալու սովորությունը ունեին; Բնազ­դով կը զատեինք գիշերաշրջիկները մյուսներեն ու կը սպա­սեինք, որ մեր իշխանության ժամը հնչե;

Այժմ, երբ տարիներ անցած են, հուզումով կը հիշեմ այդ գիշերները։ Կը հիշեմ նաև այդ տղաքը, որոնցմե երկաքը բանտն են այսօր։ Անշուշտ բոլորն ալ ուսանողներ էին, զորս կյանքը գեշ ճամբոլ վրա նետած էր։ Ու եթե ցերեկը կարելի ըլլար հանդիպիլ իրենցմե որևէ մեկոլն, փողոցին մեջ, ոչ ոք կրնար կասկածիլ, որ լուսանցքի վրա ապրող մարդ մըն է դիմացինը։ Բայց գիշերը կայլափոխեր զիրենք։ Զուրկ ամեն բարոյական սկզբունքե, այսուհանդերձ տեսակ 262

մը անգիր դաշինք ունեին։ Նախ, ինչպես ըսի, բոլորն ալ խոր սիրով մը կը սիրեին գիշերը։ Երկրորդ՝ որոշած էին զվարթությամբ ու անաշխատ ապրել ու երրորդ՝ անընդհատ մերժել նրբությամբ ու աոանց աղմուկի՝ աշխարհի օրենք­ները, աոանց կտրուկ խզումի։ Ու վերջապես ունեին իրենց պզտիկ հաճույքները ու հոդ՝ իրենց տարբեր խառնվածք­ները դյուրությամբ կը հաշտվեին։

Ունեին նաև ղեկավար մը։ Ատիկա իրապես ազնվական ծագումով, բայց կորուսյալ, նուրբ, գրեթե նիհար տղա մըն էր։ Ստացած ըլլալով լուրջ ու խնամված կրթության մը՝ դյուրությամբ կը շահեր երիտասարդ ուսանողուհի ներոլ վըս– տահաթյունը, հետո չարաչար գործածելու համար։ Կը հագ­վեր մեծ բծախնդրությամբ ու խնամքով։ Ու այդ խնամքը ավելի գրավիչ կը դարձներ իր բնական գեղեցկությունը։ Տանեն ստացած ամսաթոշակին եռապատիկը կը ծախսեր կամ կը կորսնցներ խաղի մեջ։ Ու այդ տարբերությունը կը շահեր իր չսիրած անմիտ աղջիկներեն։ Անշուշտ անարգ բան մըն էր ըրածը, բայց զայն կըներ վայելչությամբ, նուրբ ու խաղաղ խարդախությամբ մը ու ոչ ոք կը |զգար, որ թըշ– վաոականի մը հետ է գործը։ Կը պատմեին նաև, որ իր քննությունները հաջողությամբ կանցներ, առանց լրջորեն աշխատելու։

Կար ուրիշ մը, որ կըսեին թե լրտեսությամբ կը զբա­ղեր։ Բժշկական ուսանող էր ու կարծեմ կըներ չորրորդ տա­րին։ Ոչ ոք գիտեր սակայն, թե որոլ հաշվին՝ զով կը լըր– տեսե։ Դյուրությամբ հինգ լեզուներ կը խոսեր։ Վշտացած մանուկի և կանխահաս ծերի պզտիկ դեմք մը ուներ ու շրթներուն անկյունը՝ երկդիմի, ապշեցուցիչ ժպիտ մը։ Ծա­ծուկ, փափկանկատ, գաղտնի ժպիտ մըն էր ատիկա, որ կը կերպարանափոխեր ամբողջ դեմքը։ Ես զայն գտա ե– րեք շաբաթ հետո միայն, երբ միասին ծառուղին կը բարձ–

2նժ

բանայինք։ Ուշադրությամբ նայեցա դեմքին։ Մեղմ ոլ վը– տանգավոբ ձայնով մը ըսավ.

— Բերնիս ծամածոության կը նայիս։ Ուշ գտար։ Երե– վակայե, որ շրթներու այս կծկումը հատուկ է մեր ընտա­նիքին բոլոր արու անդամներուն։

Ու վերջապես կար նաև ծիծաղելիորեն բարձրահասակ ու ծուո տղա մը, որուն կյանքը ամբողջովին պարզ էր ու մաքուր։ Լայն ու գոգընդմեջ ճակատ մը ուներ և խորը ին­կած, անդնդային աչքեր։ Գրականություն կուսաներ հինգ տարիներն ի վեր, աոանց որևէ հաջողության, աոանց որևէ հաոաջադիմություն ընելու և իր ամբողջ զբաղումը կը կա­յանար իր բարակ մատներան մեջ՝ անհամար գլանիկներ սպառելու մեջ։ Երբեմն իր ծանր գլուխը կը հակեր սպի­տակ էջ մը թղթի վրա ու բանաստեղծություն մը կը փոր­ձեր մրոտել, որ հետո կը թարգմաներ ինձ՝ բաոերուն վրա տառապելով ու անընդհատ զայրանալով, և իր բոլոր բա– նաստեղծություններուն մեջ կար այդ անիմանալիորեն հու­զիչ աղջիկը, իր անգթությամբն ու պայծառ գեղեցկությու– նովը ու մանավանդ գիշերը։ Ու արտասովոր կերպով խը– ռովիչ բան մըն էր գիշերը այդ տղուն համար, որ ցերեկ- ները կը ննջեր ու մաթին հետ կը զարթնոլր։ Ան կը զգար զայն իր մարմնին բոլոր մասերան մեջ։ Անգամ մը ինձ ըսավ., — Ինչպես որ տարիներն իվեր՝ նույն ժամուն արթնցող^բանվորները կը զգան առավոտյան ծագումը, այնպես ալ մարմինս կը զգա մութը և կը սիրե զայն։ Այն օրը, որ զիս ստիպեն մնացյալ բոլոր մարգոց պես առավոտը արթննա­լու, հավատա, վերջացած մեկն եմ այլևս։

Առաջին շաբաթն իսկ ես և այս տղան սիրեցինք իրար ու մեր սիրույն մեջ մեծապես ազնիվ ու մնայուն բան մը կար։ Ու քանի մեր մտերմությունը մեծցավ, նույն համե­մատությամբ ալ խորունկ ու ընդարձակ դարձավ սերը, որ 264

կը տածեինք դեպի գիշերն ու գիշերային բանաստեղծու­թյունները։ Հաճախ որևէ պատրվակով կը բաժնվեինք մը– յոաներեն ու կը խորասուզվեինք քաղաքի անհատակ գի­շերվան մեջ։ Նախընտրաբար կերթայինք գետեզերքը, կը նստեինք քարերուն վրա ու կը դիտեինք գետին սև ջրերը։ Երբեմն դատարկապորտներ կը մոտենային մեզի ու կը նստեին քովերնիս։ Կը բանային իրենց տոպրակներն ու հացի կտորներ կը թաթխեին կարմիր գինիի մեջ։ Անոնց ծեր բերաններում կափկափումը տեսակ մը գեշ ուրախու­թյուն կը պատճաոեր մեզ ու ժամերով կը լոեինք՝ սպասե­լով լույսի ծագումի ն։

Երբեմն ալ կը հեռանայինք Լատինական թաղեն ոլ կը խրեինք բանվորական թաղամասերոլ անխզելի լռության մեջ։ Ու այդ խուլ լռությունը կը գինովցներ ու մանկորեն երջանիկ կընծայեր մեզ։ Կը քալեինք դանդաղորեն հնչեց­նելով մեր քայլերը։ Ոստիկաններ կը խուզարկեին կասկա­ծով մեր շուքերը և լուսնկան մեր ուսերը կօծեր։ Շաբաթ գիշերները կերթայինք քաղաքին կեդրոնական մասը՝ անա– կընկալի բերելու համար արթնցող քաղաքը։ Հետո լույսի ծագումին հետ ինք կը մտներ իր որջը, իսկ ես՝ ծունկերոա մեջ անուշ թուլությամբ մը, կը դեգերեի սալահատակներն ի վար, մտածելով իր այլակերպ ու զարմանալի խոսքերում, որ կը վերաբերեին միշտ նայն աղջկան։

Ու երեկո մը վերջապես զիս տարավ երազի իր իշխա– նուհիին քով։ Երկյուղածությամբ դուռը բախեց ոլ շնչատ սպասեց՝ մինչև որ ներսեն դժգոհ ճայն մը պոռաց. «Ով ալ ըլլաք, կրնաք մտնել»; Ծորակին առջև կը լվար պա­րանոցը ու իր մերկ ուսերը, որ թրջած էին՝ կը հայտնեին ողորկ, նուրբ ու սքանչելի մարմին մը։ Գլուխը չդարձուց ու մեր բարևին չպատասխանեց։ Ու ատիկա այնքան վըշ– տացուց զիս, որ քաշվեցա պատուհանին առջև Ոլ սկսա դիտել քաղաքը, որ անձրևին տակ կը մաշեր կարծես։ Տըխ–

265

րությամբ կը նայեի ծխնելույզներով ու ամբողջ հեոանկա– րը կը թվեր սև ու մեքենական։ Հուսահատ նայվածքս դար– ձուցի ու աչքեբս հանդիպեցան այդ աղջկան պայծարւ գե­ղեցկության։ Փաթթված գիշերազգեստին մեջ, կեցած էր սենյակին մեջտեղը ու կը նայեր ինձ։ Կարծես հետաքրքրա­կան ու իւոլ անասուն մըն էի, որ հոդ բերած էին իր զվար­ճության համար։ Զգալով հանդերձ նվաստ դիրքս՝ չէի կըր– նար մեկնիլ, որովհետև աոաջին վայրկյանեն իսկ հոգիս գերի մնաց իր ափերուն մեջ։

Ի ՜ն չ նուրբ և լուսավոր էր այդ աղջկան գեղեցկությու­նը։ Աչքերը կասլույտ էին, անուշ ջրերոլ մոլթ կապույտով։ Երբ կը ժպտեր, կարծես այդ ջրերոլն վրայեն կը սահեր սիրս բարակ հովը։ Անշուշտ ատոր համար էր, որ մարդ այն տպավորությունը կը ստանար, թե մազերով մեջ ծաղ­կի թերթեր կան, խոտի ծիլեր ու ձայնը կը նմանի ջրի հե– ոավոր երգի։ Իր համաո ակնարկին տակ խոնարհեցի ա չ­քերս, որ ինկան իր ցայտուն կուրծքերոլն վրՆԱ., որ կարծես կը բաբախեին։ Արյունս խելագարեցավ, մինչ ան ծաղրով կըսեր ընկերոջս, որ կը խնդար անմտորեն։

— Անշուշտ քեզի նման հիմարին մեկն է, բայց ոչինչ՝ ներկայացուր...

Բոան և բիրտ շարժումով մը թևը սեղմեցի, գլուխը աոի ափիս մեջ ու բերնին վրա համբուրեցի զինքը, գրեթե թույլ չտալով, որ շարոլնակե խոսքը։ Հետո ես իսկ զարմանալով արարքիս վրա՝ գունատ քաշվեցա մեկ կողմ։ Տնտնալով մո­տեցավ ինձ, խորունկ հայացքով մը նւսյեցավ աչքերոա ու ըսավ.

— Անարգանքի դեմ անարգանք, կընե մեկ։ Այժմ հա­վասար ենք...

Հետո ձեոք տվավ և այդ ձեոքին բարեկամությունը այն­քան քաջ ու ազնիվ բան մը ուներ, որ անմիջապես մոո– ցա ամբողջ կրած նվաստությունս ու երախտագիտությամբ

նայեցա իր կապույտ ու ջրամույն աչքեըոլն։ Ձեռքս ափե– րուն մեջ՝ կը զններ ամբողջ անձս գրեթե անտանելի ակ­նարկով մը։ Իրը եզրակացություն՝ մկնակը հարեց.

— Ի՞նչ տեսակ ՛մեկը կրնաք ըլլալ։ Այոկ ի՞նչ տեսակ...Ահա այսպես է, որ այղ աղջիկը մուտք գործեց կյանքիս

մեջ, իր տարօրինակ արարքներովն ու անգթությամբը, որ մեծապես կը նմաներ վիրավորված սիրո Ա հպարտ ու անեզր գթության։ Որքան ալ տարօրինակ թվի ասիկա, գըր– չիս տակ՝ այս երկու բաոերան հանվիտաթյանը, այսու­հանդերձ ուրիշ բաոերով կարելի չէ բացատրել իր արարք­ները, որ արտասովոր, հուզիչ ու գրեթե միշտ անակնկալ էին ու հաճախ կանհանգստացնեին զիս, որովհետև երբեք լրիվ կերպով չէի կրնար լուսաբանել ու ճշդել անոնց ծա­ծուկ շարժառիթները։ Նույնիսկ հետագային՝ ամիսներ տե– վող բարեկամութենե հետո, երբ կը թվեր, թե զայն ավելի լավ կը ճանչնայի, անկարելի էր ինձ, աղոտորեն նույնիսկ, ճշդել թե՝ այս կամ այն դեպքին առջև ի՞նչ կեցվածք ի հայտ պիտի բերե։ Երբեք կարելի չէր զայն սահմանափա– կել այս կամ այն բարեկամության ցանկապատերան մեջ։ Վայրկյաններ կային, որ ան ամբողջովին կը խուսափեր մեզմե իր ներքին կյանքովը, մնալով հանդերձ հոս, մեր քովը։ ճիշդ այն րոպեին, երբ կը կարծեիր, թե ահա գը– տար ճամփան, որ ուղիղ իր հոգվոլյն կը տանի, բառով մը, շարժումով մը կը հաջողեր ամբողջովին տեղափոխվիլ ոլ քեզ թողալ սխալ հետքերու վրա։ Այն ատեն իր ջրամույն աչքերուն խորը կը զգայիր այդ տարօրինակ անգթությու­նը, որ այնքան կը նմաներ գթության, ըսի։ Անզոապ ու ընդարձակ հպարտություն մը այդ վայրկյաններում զայն կը դարձներ օտար, անհարազատ, թշնամի նույնիսկ ոլ քեզ ատելությամբ կը զիներ դեպի իր տարօրինակ անձը։

Սկիզբները սկսավ ինձ հետ վարվիլ՝ ինչպես սատիկ աղջիկ մը իր շատ սիրած տղան հետ, բայց շատով բախե֊

267

ցավ մեծ քաղաքի ապականոլթենեն դեո ամբողջովին չխե­ղաթյուրված, վայրի մեկու մը։ Ու եըբ տեսավ, ոբ ուղղակի հաբ ձւսկումնեբով չի կբնաը հաղթել ինձ, ղի մեց խարդախ միջոցնեբու։ Ամիսներով կը զվարճանար հիվանդ ու գեշ գաղափարներու սերմեր ցանելով հոգվոլյս խորը, դիտելու համար հետո անոնց աճման ընթացքը։ Կուզեմ օրինակ մը տալ՝ բացատրելու համար իր գործելու նուրբ կերպը։ Կի­րակի հետմիջօրեի մը նստած էինք պարտեզը։ Դեմը նլա– ւոարանի մը վրա խարտյաշ պատանի մը կար, իր դես երիտասարդ ու քնքուշ մորը հետ։ Ամբողջ քաոորդ ժամ խուզարկու հայացքով մը նայեցավ այդ գեղեցիկ կնոջ և իր նուրբ տղուն, մինչև որ ես ևս որոգայթը ինկա։ Այն ատեն ձգեց, որ նայվածքս հագենա այդ քաղցր գեղեցկությամբ ու հետո ծուլորեն հարեց, ծածուկ հետին մտքով մը։

— Ի ՜ն չ մատղաշ արու մըն է ու մայրը որքա ՜ն կը սի– րե զայն։

Իր շուրջը կը հածեր ախտագին զգայնոլթյոլններու ծա– նըր մթնոլորտ մը, այնքան որ երբեմն մարդ կը խեղդվե մաքուր ու բնական զգացումներոլ կարոտեն։ Ի վերջո զգա­ցի սակայն, որ փորձառական դաշտ եղած էի իրեն հա­մար ու վայրագությամբ սկսա հոգիս մաքրել իր բոլոր գեշ խոտերեն և թունավոր սոլնկերեն։ Այնքան համառություն, երիտասարդություն ու զորություն դրած էի այդ աշխատան­քին մեջ, որ ամբողջական ազատագրութենեն կը թվեր թե հեռու չէի։ Այդ ատեն է սակայն, որ հեղակարծ կերպով սահեցա ու ինկա իր ցանցին մեջ, որովհետև անակնկալ այլակերպությամբ մը, աչքերում խորը այդ տարօրինակ անգթության էիոխարեն՝ երևցւսվ գարնանային մանկություն մը։ Ու աշնան մեջտեղը՝ անոր այդ ամբողջական կերպա­րանափոխությունը մեծապես խռովիչ էր։ Երբեք կարելի չէր ենթադրել, թե նույն աղջիկն է։ Իր. հագուստներում, բառերում, ակնարկներում մեջ կար նոր եղանակի® խա– 26Տ

րլսւղ տխրության հետ, նոր զարթնող, մաքուր ու նորածիլ բաներու աղվոր գեղեցկությանը։ Ու մարդ կամչնար մտա­ծելով այն մյուս աղջկան, որ տարիներով հեոու կը թվեր այլևս, կորսված ու գեշ հիշատակի մը պես։

Երբ պատուհանին աոջև նստած կը նայեր հորանջող քաղաքին, այդ ջրամույն աչքերան խորը կը զգայիր ցողի կտթիլներու պես մաքուր արտասուքի կաթիլներ, սիրո շի­թեր։ խաղաղությամբ նայվածքը կը բաըձըացնեը վրադ, երբ որևէ տհաճելի ու գ.եշ երևույթ որակեիր իր անունովը ու կը զգայիր, որ այլևս հարկ է հարգել երիտասարդ աղ– ջըկան իր նուրբ հոգին։ Ու կարելի չէր կասկածիդ թե դեր կը խաղա։ Մնաց որ ցայժմ դժվար է ինձ ըսել, թե ո՞րն էր իր իրական անձնավորությունը, կամ թե քանի՞ հոգեկան եըես ունեք։ Երբ համոզվեցավ, որ հաղթանակը կատարյալ է սակայն՝ կրկին անձնավորություն փոխեց, զիս ձգելով աննկարագրելի տխրության մը մեջ։ Այժմ գռեհիկ, շատ հասարակ ու խիստ լկտի աղջիկ մըն էր, որուն հետ կամչ– նայիր ւիողոցեն անցնիլ, որովհետև քեզ անընդհատ ծիծա– ղելի կը դարձներ։ Իր ամբողջ գեղեցկությանը շվայտ հրա­վերի մը պես էր, ուղղված ւիողոցեն անցնող բոլոր արու– ներուն։ Շարժումներուն մեջ կար լիրբ ու խենեշ իգության մը։ Ու աչքերը՝ այդ լուսաթաթախ ու ջրամույն աչքերը, կը խոստանային սիրո շռայլ գիշերներ, խնջույքներ, սադոլռ– նական տոներ և արգիլված բազմաթիվ հաճույքներ։

Հուսահատ՝ ամբողջ երկու շաբաթ հրաժարեցա իր մո­տը երթալե։ Արյունս թունավորված էր իր մով սակայն ու քունքերուս վրա՝ ամբողջ սուրբ օրը սիրտս կը զարներ հարաճուն անձկությամբ մը։ Ու կարծես զիս հալածելու հա­մար կը հաճախեր նույն գիշերային սրճարանը, ուր ես ըն­կերոջս հետ կը փորձեի հուսահատությունս ընկղմել։ Պա­տահական տղոց հետ կը գինովնաք ու կը ծաղըեր զիս, իր նուրբ կերպերով։ Հետո բերանը անագորույն շվայտությամբ

2(39

՛մը կը հանձնեի բոլռրին։ Գեշ ու որկրամոլ ձեռքեր կը թա­փառեին իր թանկագին մարմնին վրա։ Ու իր ՔՐքիճԸ Կը լեցներ փոքրիկ սրահը։

Անշուշտ կրնայի բարձրանալ ու մեկնիլ, բայց ատիկա կարելի չէր։ Ինչպես մարդը իր հանապազօրյա ուրախու^ թյունը՝ ես ալ ցմրուր կը խմեի այդ դառնության գինին; Ու կյանքիս մեջ ո ՛չ քուն կար, ոքչ խաղաղություն, ոքչ ալ գե­ղեցկություն։ Կը թափաոեի իր հետքերուն վրա ու իր ա– մոթը շատ սիրելի մեկոլ մը անկումին պես կը տառապեց– ներ զիս։ Մինչև որ հոգնած կովելե, իր մեկ նշանին վթսււ վերադարձա իրեն։

Անկողնին վրա պաոկած կը ծխեր։ Աչքերուն խորը մա– ոԱւխուղ կար ու ամբողջ անձին վրա՝ խոնջենք ու ձանձրույթ; Գրեթե մերկ էր։ Գիշերային կարճ շապիկ մը կիջներ մին­չև զիստերուն կեսը։ Կոճկած չաէԱվսվ զայն՝ կուրծքերեն մեկը կը ցատկեր դուրս։ Գուրսը քաղաքին վրա խոշոր կա­թիլներով կանձրևեր։ Ու անձրևին անորոշ աղմուկը և կոճ– ղը, որ կը մրմրար բուխերիկին մեջ ու ձայնագիր գործիքին արձակած միօրինակ ու մելամաղձոտ հանկերգը կը ստեղ­ծեին հիվանդ ու սիրահեղց մթնոլորտ մը։ Գլուխը դարձուց ինձ ու ծուլությամբ նայեցավ։ Ու իր ակնարկը ոյչ անտար­բերություն կարտահայտեր, որչ անակակալ, որչ գորով, որչ ալ հաղթանակ։ Մեղմորեն ըսավ.

— Ահա կրկին ղուն, ինչպես որ էիր աոաջ։Հետո վիթի մը պես ճկուն ու շատ ճերմակ՝ եկավ կրա­

կին առջև։ Բոցին դեմ կը տաքցներ իր մերկ ծունկերը,առանց ինձ ուշադրություն ընելու։ Բացավ շապիկը ու կուրծ– քերը բռնեց խարտիշահեր կրակին։ Բոցի նշույլին մեջեն կը տեսնեի իր մատղաշ ու պիրկ մարմինը, որ կզվարճա­նար։ Ամբողջ անձին վրա կար ծույլ անասունի մը քմահաճ ձանձրույթը, անասունի մը, որ կրակը շատ կը սիրե։270

— Ծուլությունը, ըսավ հանկարծ, կը զորացնե անառա– կաթյան հակումը մարդուս մեջ, կը ծիփ՞ս...

Լռությամբ մոտեցա ամչնալով տկարությանս համար ոլ կծկվեցա քովը։ Ջեոքերոա վրա կը մեծնար կուրծքերուն դպելու հրամայական կարոտը։ խաղաղեցնելու համար այդ ձեռքերուն տենդը՝ զանոնք բռնեցի կրակին դեմ։ Գթու­թյամբ նայեցավ վրաս ու անձկությամբ ըսավ։

— Մհ, երիտասարդ ընկեր, եթե սիրով անոթի ես, սե­ղանիս վրա դրամ կա, գնա աղջիկ մը գնե։ Անիրավները սուղ չեն։

Լռությամբ ընդունեցի այդ անարգանքը, որովհետև վա­տությամբ կը հուսայի, որ առ ի վարձատրություն շռայլ կըլլա հետս։ Իրավ ալ ձեռքը դրավ մազերոա վրա ու գրգ­վեց զանոնք։ Մարմինս եղկելիորեն կը դողար, ակռաներս կաղմկեին։

— Այս վերջին ամիսներոլ ընթացքին բավական հա– ասնցար այս գեշ կյանքին համար։ Բայց դեռ խակ լզտոլղի սլես ակռա կը իւածնես։

— Կրնաս սլար ծե նալ, ըսի տխրությամբ, գեղեցիկ է աշխատանքդ։

Մարմնին տաք բույրը ռնգ՚ունքներոա մեջ՝ այլևս ան­կարելի էր հանգիստ կենալ։ Երկչոտ՝ ձեռքերս Երկարեցի իր մերկության, որ հպարտ էր։ Կը մոտենայի վախով, դան­դաղությամբ, աչքերս հառած կրակին։ Ու կը զգայի որ ձեռ­քերս վատ էին, անոթի ու գեշ էին և կը դողային։ Հաջո– ղեցա անոնցմե մեկը դնել ծունկին վրա։ Երկար հայացքով մը նայեցավ աչքերուս, մինչև որ քաշեցի զայն, քանի մը երկվայրկյան հետո վերսկսելու համար, բայց բրտությամբ զիս հրեց անդին։ Լռությամբ բարձրացա ու կուզեի մեկնիլ, երբ ժպտուն եկավ վրաս և սեդմվեցավ կուրծքիս։

— Ջգե” զիս, ըսի գրեթե զայրացած, լոկ շոլն մըն ես և ուրիշ ոչինչ։

— Մի՞թե ճիշդ է ըսածդ, պատասխանեց, վստա՞հ ես ոը ճիշդ է։

Դեմքը կը քսեք դեմքիս րս սիքս քաղցը բաոեը վը մըն– ջեը, րւը անուշ հեղուկի մը նման եըակնեըոա մեջ կը հո­սեին։ Մինչև ոը անբացատրելի վատությամբ մը կըկին սիը– տըս անձնատուր եղավ։ Այնժամ իը լի ու համեղ բեըանը եըկաըեց ինձ, բայց հազիվ շըթնեըս եըկաըած էի, եըբ գեշ անգթությամբ մը խածավ զանոնք։ Վայրագ հըճվանքով մը իը էգի սուը ակոանեըուն մեջ կը սեղմեը վաըի շըթունքս, այնքան, ոը չէի կընաը ցավես ճչալ իսկ։ Աըյունս ցատկեց գլուխս ու աոաջին անգամ ըլլալով հաըվածեցի զայն։ Ու կոուփի հարվածս ծիծին վըա այնքան ուժեղ էր, ոը ինկավ գետին։

— Այսուհանդերձ քեզ մինչև հոս բերի, ըսավ գունատ։Կը սպասեի, ոը ցատկե վրաս իը մագիլներով, բայց կը

ժպտեր ու կը նայեր շրթնեըոա, ոը կարյունեին։ ԶԳա9ի արյանս համը ու զայրույթս սկսավ որոտալ։ Շփոթ ու երկ­միտ՝ այդքան իգության ու հակասական արարքներոլ դի­մաց, չէի գիտեր թե իքնչ կրնայի ընել, երբ բարձրացավ ու լասթյամբ գնաց պատուհանին աոջև ու վարագույրները իջեցուց։ Ու կարծես թե ոչինչ պատահած ըլլար՝ սկսավ անիծյալ ոտանավոր մը արտասանել։ Ձայնը կը հնչեր հա­րազատ մետաղի մը հստակությամբ ու ամեն իր այնքան հուզումով հարուստ ու գեղեցկությամբ թաթխված էր այդ ՚փ^աԿխ^նին, որ փափկությամբ մոտեցա կոնակեն ու բա­զուկ ներուս մեջ գրկեցի զայն։ Ամբողջ մարմնով կը դողար ու իր ձայնը հետզհետե կը ստանար եղերական գեղեցկու­թյուն մը ու լրջորեն ողբերգական կը դաոնար։

— Զիս ագատե, ըսի գրեթե աղաչելով, այս գեշ անստը– գութենեն։ Ի վերջո մարդ կահաբեկի քեզմե; Չե՞ս զգար թե ինչքան համաո է բարեկամությունս ոլ չե՞ս կարծեր, որ իրապես արժանի եմ քիչ մը ավելի անկեղծության։272

— Սպասե երգս ավարտեմ կամ վերսկսեմ, ըսավ մեղմ,. լսե(, մարդ երբեք չի կրնար մխիթարվիլ, որ ամբողջ կյան– քի մը ընթացքին չէ կրցած նման բան մը գրել։

՛Հետո ժամերով լոեցինք կրակին աոջև, մինչև որ քունը հաղթեց ինձ։ Ատիկա արտասովոր ամիսներե իվեր աոա­ջին անգամ ըլլալով բոնակալ ու արդար քանի ծարավ մըն էր ու ես անեզր՚որեն երջանիկ էի։ Կը զգայի, որ պիտի ազատիմ այլևս գիշերվան անափ ու հիվանդ իշիւանաթենեն։ Գարնան պես նոր ու զվարթ էի։

— Քնացիփ,— ըսավ, ցույց տալով անկողինը։Եկավ քովս, գրվեց հոգնած մարմինս ու երգեց հին,

խռովիչ, անուշ երգ մը։ Կես-քուն ու կես-զարթուն՝ կը լսեի իր տրտում ձայնը։ Հետո գարնանային երազներ զիս տա­րին ուրիշ երկիր մը, հետո աշուն էր ու հողին վրա ող­կույզներ կային։ Հանկարծ արթնցա ու լսեցի իր հեկեկան­քը։ Գլուխը ուսիս վրա կարտասվեր, ըսի՝ ի՞նչ ունիս։

— Կը մտածեի հին պատմության մը վրա,— ըսավ,— հին և տխուր պատմություն մը, կըմբռնե՞ս։ Ատիկա տեղի կունենար մեր սև հողերոլն մեջ...

Անունը Ինկա էր։

Ողբերգականորեն կը սիրեմ զայն։— Կը սիրեմ երիտասարդ ոլ քաջ աղջկան իր անձնվեր

ու մաքուր մերկությունը։ Շռայլությանը իր մարմնին ու բոլոր մանրամասնությունները, որ մտքիս մեջ կը հապա­ղին։ Շատ սև, ոսպի մեծությամբ խալը աջ զիստին վրա ու արիշ մը՝ ճիշդ որովայնին ու զիստին ակոսին միջև։ Եթե ուրանաս, որ ինձ պատկանած ես, կըսեի կատակով, որ ինք անգութ կը կարծեր, այս խալերը կրնան մատնել քեզ, սպիտակ գառս։

2731 8 - 3

— Կը սիրեմ իր սրտին թափահարումը՝ սիրո ժաման, յու կուրծքերուն հաղթական դողը։ Ռնգունքներում քիչ մը վայրի իգությունը՝ երբ ծարավը կը մեծնար։ Նայելով մի­այն այղ բացիւփող ռունգերում՝ ցանկությունս կրնար երի­վար հեծնել ու արշավել։

— Կը սիրեմ ծունկերում ողորկ ու տաք կափարիչները։ Դնդերներում աղվոր ու պիրկ զորությունը սրունքներում վրա։ Մեր ծունկերն ու սրունքները խառնած իրարու՝ կը թավալեինք անկողնին մեջ։ Մեր ձգանները կը ճարճատեին ու կը պատահեր որ մոռանայինք, թե ոփ սրունքը որում կը պատկանի, այնքան ուժեղ, տենդագին կըլլար հագե­ցումը։ Ի>արխուլ տկարություն մը մեր անդամներում մեջ՝ կը գրկեինք իրար ու կը լռեինք։

— Կը սիրեմ քենը՝ իր վարի շրթունքիփ ու կզակին կա­մակոր համառությունը, մատ ներում ջղուտ և հավատարիմ պրկումը և ափերում ջերմը։

— Նախաբազուկին քնքուշ աղվամազերը կը սիրեմ։ Գու­ցե տարօրինակ է ասիկա, բայց կնոջ ոչ մեկ ուրիշ բա­զուկ կը ճանչնամ այդքան նուրբ և շնորհալի։ Ու այդ թավշ­յա մորթին վրա շրթներուս հագեցումը կը սիրեմ։

— Ու հետո բազմաթիվ մանր բաներ, որ չեն ըսվիր։ Ծոծրակին գաղջ դողը ու կռնակին հանդարտ, խելոք գի­ծը, ակոսը որ կը կիսե զայն ու թիկունքներում ցունցը, երբ համբույրս պատահաբար կիյնար մեջքին վրա։ Պզտիկ ու անձնվեր աղջկան քաջ ձայնով մը շնորհակալություն կը հայտներ՝ զգացած հաճույքին համար ոլ թարթիչներում եզերքը կը զգայի արտասուքի կաթիլները։

— Կը սիրեմ իր խուլ հպարտությունը, որ հաճախ կար­տասվեր կատաղութենեն։ Բիրտ ու բարբարոս մեկոլն պես կը քրքջայի իր գունատ երեսին։ Կը ծածկեր մերկությունը ու կը հեռանար։ Ահա այդ տառապանքը կը սիրեմ, որ կը հաջորդե բաժանումին։ Ատիկա կը նմանի ոգելից բարկ274

ըմպելիի, ուր թույնն ու երանությունը գիտուն հարաբերու­թյամբ մը կը խառնվին իրարու։

— Կը սիրեմ հսկումի ժամերը՝ գիշերով։ Սպասումներս ու անձկություններս, երբ ինք հեոուն է։ Սրճարանի մը անկյունը՝ ձեոքերոա դողը իր մարմնին վրա ու մեր գաղտ­նի, ամչկոտ և հուզիչ զեղումները։ Շարժանկարի սրահի խավարին մեջ՝ կը սիրեմ իր քնքուշ ու գողտրիկ գլուխը ուսիս վրա և ձեոքերուն ջերմը։

— Ու իր մարմնին քաղցր ու լի շնորհը՝ դուքսի հա– գոատներու մեջ, երբ ձեռք տալե հետո կը հեռանա։ Ահա կերթա գեղեցիկ ու լուրջ, նայվածքը պահելով իր երկար թերթերունքներուն տակ, սահելով բազմության մեջեն։ 0", ողբերգականորեն կը սիրեմ զայն, այղ տարագնաց աղջի– կը։

Թո՛ղ ծերերը խնդան վրաս ոլ կեղծավորները բարոյա­խոսություն ընեն։ Թո՛ղ ծեր աղջիկները գայթակղին ու լուբջ մորուքներով մարղիկը ծուռ ակնարկ մը նետեն։ Ուե՜հ Ա աա՜հ, ինչպես գարշ կհոտին այս խեղճերը։ Այսպես մեկն եմ ես, որ կը զգա կնոջ մարմնին անապակած գեղեցկու­թյունը ու չ՛ամչնար քաղցր բառերով ներբողել զայն։ Վա– սընզի երբեք աղջիկ մը տակավին չւէ կրցած զիս բթաչափ միսկ շեղել պայքարի ճամբեն։ Երիտասարդ գազանի մը պես դեռ առողջ ու զորավոր եմ, կըմբռնե՞ք զիս։

Ի՛նչ տաժանելի տրտմություն է ասիկա՝ պատկանիլ մա– նըր քաղքենի ընտանիքի մը ու արյանս մեջ կրել պղտոր մնացորդներ՝ հին ու թշվառ նախապաշարումներոլ; Զգալ ամեն օր, որ անցյալը դեռ կը համենա մարմնիս մեջ ու կռնակ ես կը քրքչա գեշ խնդուքով մը։

Անհրաժեշտ է, որ վերջ գտնե այս անիմաստ երկվու–

թյունը, որ տարիներում հետ կ^նա ողբերգության փոխվիր Ու այս կիսախավար տարածության վրա պետք է որ խար­տիշահեր աոավոտը ծագի։ Հարկ է որդեգիրը դառնալ դժվար ու իրական ճիգով մը, չորրորդ դասակարգին։ Ան­ընդհատ մերձենալ իրեն՝ ամենօրյա ցայտուն այլ ազնիվ գործերով։ Ապրիլ զորությամբ, օրվան բոլոր ժամերը՝ վաս­տակի և աշխատանքի հետ կռվող մարդոց մեջ։ Երթալ հոն, ուր մարդիկ կտքնին, կը տվայտին, կը տառապին ու կը ստեղծագործեն։ Արհամարհել մտավորականներոլ, գե– ղեցիկ, լավ ու նրբորեն հագված քաղքենուհիներոլ. քաղ­քենի ոաանողներա և հակահեղափոխական ընկեր ներու րարոյալքիչ բարեկամությանը։ Զղալ զանգվածներոլ թոշ– վառությունը, բաժնել զայն, մասնակցիլ անոնց տարապար­հակ կյանքին։ Զրկվիլ ծույլ ու հանգստավետ դիրքերե՝ հա­վատարիմ մնալու համար մեր դասակարգին, որ պատանի՝ ընտրեցինք մեր թշվառությամբ։ Ըլլալ զորավոր, բիրտ, ան­խնա ու հարվածել հակահեղափոխությունը՝ ոլր ալ հան­դիպենք իրեն։ Այսքան դասալքությանը, լքում սեր ա և աղ­տեղի հաշիվներու մեջ մնալ ու ըլլալ քաջ ու պարզ մեկը, որ կուզե արիությամբ ապրիլ ու ոչ մեկ գնով անարգ ու դարպասող արարած մը ըլլալ։ Ու մեռնել չարքաշ անա­սունի մը պես՝ երբ այլևս կարելի չէ ծառայել։

... Շուրջդ մարդկային բազմություններ կը Աքին անո­ղոք ու լկտի տիրապետության մը տակ։ Կինեը ու անարգ­ված արգանդներով աղջիկներ կապականին սատիկ ու մա– տըշվեր քաղքենիներոլ հեշտությանը բազմոցներում վրա։ Օրակարգի վրա էին դեռ երեկ սոդոմական գեշ ախտերն ու Գոմորի հիվանդ սովորությունները։ Բոլոր տեսակի կա­վատները իջած հրապարակ՝ կը խնդան տառապող մար­դոց գունատ երեսներում։ Գեշ սնած ու տժգույն մանուկներ իրենց թշվառ ափերը կերկարեն անցորդներոլն։ Աղկաղկ ու առանց բանաստեղծության օրերը մերկ են գեղեցկաթե– 276

նե։ Աշխատանքը, տիեզերքի ար^սրիչ ոգին. արյուն՝ որ 1|Ը

շրջի աշխարհի երկաթե երակներան մեջ, նյութ է վաճաո– քի ու սակարկության։ Ուրախությամբ, դյուրությամբ, ազա­տությամբ ալզրելա իրավունքը լկտի ու լպիրշ դասակարգի մը մենաշնորհն է դարձած։ Հեռավոր գյուղերոլն մեջ, ուր վտիտ ս|ւստանությունդ հասակ նետեց, մանուկները բոկո– տըն են ու մերկ։ Բանվորուհիները ճարտարարվեստական քաղաքներու մեջ քիչ կը մնա, որ շներոլ պես ցկնին ւիո– դոցներա մեջ։ Մայրական մաքուր արգանդը պատռած է գարշ մարգոց մագիլներով։ Առավոտյան լոլյլյը իր զվար­թությունը չի հեղուր բանվորական ապաոողջ թաղերուն վրա։ Հսկա քադաքներ կը տքան՝ հոգեվարք դրամագլախի կավատներում բիրտ կրունկներուն տակ։ Գյոլդերը գերե­վաճառության շուկաներ են, իսկ քաղաքները անծայրածիր ս|ոռնկատուններ։ Թշվառությունը խիստ ընդհանուր է, գե­րի ժողովուրդները խիստ բրտորեն կեղեքված՝ որսլեսզի դեռ կարենա տևել այս անկարգ իշխանությունը։ Դաժան օրեր են։

Մեր պարտքն է՝ վերջին զորությամբ մը ու վերջին կա­րողությամբ բարձրահագագ պոռալ այս տարրական ճշմար­տությունները։ Աշխատանքն ու գերի ժողովուրդները հարկ է ազատագրվին, բանվոր ու գյուղացի դասակարգը հարկ է որ թոթաւիե այս անբարո անուրը։ Ատոր համար հարկ է պատրաստվիլ ահեղ պայքարին, որ չի կրնար չմղվիլ։ Զինվորագրվի) ու քալել ճակատեն։ Բարձր բռնել կովի դրոշը ու հավատալ, անխախտ ու անայլայլ վստահությամբ մը, զանգվածներու բացարձակ հաղթանակին։

Թւոլ արյան տուրքի պես անդառնալի, տղամարդու եր­դումի պես վերջնական ու պարտամուրհակի պես վերջ­նական ըլլան այս տողերը՝ հաոաջիկա տարիներում հա­մար։ Թոևլ անարժան ըլլամ հայ աշխատավորության թա­փած արդար ու տաք արյան, եթե մինչև վերջին ժամը այս

մեղաց կյանքին չմնամ բանվոր րո գյուղացի դասակարգի հսկա բանակին մեկ պարզ ու հեղափոխական զինվորը։ Թոևլ մորս կաթը արյանս մեջ փոխվի թույնի, եթե դավա­ճանեմ հեղափոխության ու մեր գերի ժողովրդին գերազանց շահերում

... Որքա՜ն մանկություն կա յոթը տարի առաջ գրված այս տողերուն մեջ, բայց նաև որքա ՜ն սրտապնդիչ է զա– նոնք կարենալ արտագրել այսօր ու տարիներոլ թավալ­գլոր անկամին հակառակ ու այղ պատճառով իսկ՝ տեսնել, որ հավատարիմ մնացած է կյանքս իր առաջին խանդա­վառս ւթ յա նց, իր առաջին բարկություններում Միայն գա­ղափարի վարձկաններն ու մտքի փերեզակներն են, որ կրնան չըմբռնել այս զորավոր հրճվանքը, որ կը զինե զիս կյանքի խոչընդոտներուն և ձախողոլթյանց դեմ։

Հետևյալ օրը հետ միջօրեին գիշերազգեստով, ըսել կու­զեմ շապիկով, անկողնիս վրա երկնցած կը ծխեի, պլլված երազի մը քղանցքին, երբ առանց դուոը բախելու մտավ ներս։ Տժգույն ու գեղեցիկ էր իր մութ գույն հագոատներուն մեջ։ Զվարթությամբ եկավ վրաս ու ըսավ.

— Որքան ալ գեշ տղա մը ըլլաք, ինձ հետ չեք կրնար քեն պահել, կը հասկնա՞ք։

— Մտադրություն ալ չոլնիմ...— Եկա որ նոր տարվան պարտքս վճարեմ,— ըսավ շիկ–

նելով,— քանի որ դեռ տարվան առաջին օրն է, համբու­րեցեք զիս, այժմ ատիկա ձեր իրավունքն է։

Որպեսզի կարենայի զսպել սրտիս զարկը, անգթությամբ հարեցի.

— Երբեք չեմ սիրած ուրիշներում մնացորդը։278

Ու դողահար համբուրեցի իր սպիտակ ձեռքը։ Գորովով մազերս գգվեց։

— Իրապես գեշ տղա մըն եք ու արժանի չեք բնավ, որ ձեզ սիրեն։ Ինչ որ ըսիք, իրապես վիրավորիչ է, բայց չեմ ուզեր այսօր ոխ պահել։

Հետո համառությամբ երկարեց բերանը, ըսավ։— Առեփ, ահա երկար ատենե իվեր, տարիներն իվեր

աոաջին տղան եք, որ շրթներս պիտի համբարե։ Ու հիմա երթանք դուրս ու եթե կուզեք գետեզերքը քիչ մը թափա– ոինք։ Ջմրան մեջ գարնան պայծառ, գրեթե գաղջ օր մըն է։

Երբեք կարելի չէր ավելի երջանիկ ըլլալ։ Հուզումով կըսեմ ասիկա։

Մայրս խաղաղությամբ կը հանդիմաներ զիս ու կըսեր։— Ծաղիկներում մխ դպիր, տղսմս, կը խամրին։Իսկ ես շահպրակները ափերոա մեջ կառնեի, գրեթե

՚կճմլեի անոնց փափուկ ու փխրուն թերթերը; Ու երբ քանի մը ժամ հետո կը կորսնցնեին իրենց քաղցր ու ցողաթա­թախ շնորհը, կը զայրանայի հոգփսյս խորը, որ այդքան շուտ կը թոշնին ծաղիկները։

Մայրս վշտահար թեև, բայց մերմորեն կը հանդիմաներ զիս ու կըսեր։

— Ծաոերուն ճյուղերը մխ կոտրիր տղաս, տարիներ պետք են, որ ծառ մը հասուննա։ Իսկ ես ճյուղե ճյուղ կը ցատկեի ու պտղատու ծառերում վրա գեշ կապիկի մը պես հոյնար կը պարեի ա երբ ճյուղ մը ճարճատեր, խոզ ուրա­խությամբ մը կը պոռայի։ Բայց երբ կոտրած ճյուղին տե­րևները կը չոր նային ու մահը կը զարմեր զայն՝ հոգփպս խորը կապշեի, որ բնությունը չկրցավ ավերս սրբագրել։ Ու քիչ մը կը տխրեի։

279

Մայրս մեռավ ու ես մարդ մը եղա, որ արտասովոր կերպով կը նմանի այն ապստամբ տղան։ Ու մեկը չկա այ– ժըմ, որ ըսե թե «Փխրուն ու զգայուն են երկրի վրա ապ­րող արարածները, հարկ է ուշադրություն ընել։ Զգացում­ները փափուկ ու նուրբ են և չեն դիմանար խիստ բառերու կրակին»։ Մեկն եմ, որ ճամբան վրա միշտ բարակ ոլ ազ­նիվ իրերը կոտրելու վտանգին տակ է։ Օր չանցնիր, որ ձախավեր արարքով մը թանկագին անոթ մը չկոտրեմ։ Խոշոր ու բիրտ թաթերով կը հաոաջանամ ա կը զգամ որ պզտիկ թռչունները կերկնչին ինձմե ա մանուկները չեն սիրեր զիս։ Ամբողջ կյանքիս մեջ, կը հավաստիմ ձեզ, որևէ մանուկ՝ լրիվ մանկությամբ մը չէ եկած դեպի զիս։ ճակ– տիս վրա բիրտ պայքարներոլ դրոշմը կա, մթնոլորտս գա­ղափարական կիրքն է ու սնունդս՝ մեծ ու ալեկոծ տարեր­քին որոտը։ Երբեք շրթներս գորովի բառերու տաք համըչեն գիտցած։ Սիրո մեջ իսկ՝ օրենքս բրտությանն է ու խուլ կիրքը։ Հպարտությունը կայրե զիս ու մեծ բաներոլ ծարա­վը արյունս կը վառե։ Չեմ գիտեր, գուցե կերևակայեք զիս, ծռած անուշ երիտասարղուհիի մը վրա ոլ ուսին հծծելով «Թաթիկներդ ի ՜ն չ քնքուշ են, պզտիկ սիրելիս»։ Բացար­ձակապես ծիծաղելի գտած եմ ատիկա ու երբեք, կը լսե՞ք զիս, արարած մը չի կրնար պարծենալ, որ այս զորեղ ձայ­նովս սիրո շուտիկ ու թաց խոսք մը լսած է ինձմե։ Հաստ, իր խարիսխին վրա ամուր ու բիրտ մեկը կը թվիմ ու ևրբ փողոցեն անցնիմ՝ մարդ կրնա մտածել թե փայտահատ մը կամ մսագործ մըն եմ, որ իր արհեստին պատճառով, շարժումներում մեջ նրբություն չունի։

Բայց հոգս չէ։— Ուե՜հ և ուա՜հ, ես ալ ասանկ մեկն եմ։ Անգամ մը, ընկեր մը ծիծաղելի կը գտներ ինծի պես մեկը, որ տրտմության մասին կը խոսի։ Կը ներեք, հետ այսու կը կշռեմ բառերս, կը ներեք՝ հետ այսու մարմնիս հատկու– 280

թյանց ու բրտության համաձայն կը խոսիմ, կը ներեք, բա­րեկամներ, շատ հաստ մարդու մը...

Պարաս) տեղը չէր, որ երեկ ձախ աչքս կը խաղար։Եկավ օտար երկրե։ Այսօր՝ վաղ աոավոտան մեկը դա–

ււը կը քերեր, նախ կարծեցի թե դոնապանուհիին կատուն է, հետո երբ ձայնը համաոեցավ՝ քնաթաթախ «մտեք» պո– ռացի։ Եկավ վրաս ու ճւսկտիս, քունքերուս, մազերուս վրա համբուրեց զիս։ Անկողնիս եզերքը նստավ ու ճամփա տպավորություններ պատմեց՝ տենղահար արագությամբ մը։ Կարծես թե խորունկը բան մը կը պահեր։ Հետո ես գացի աշխատանքի, իսկ ինք մնաց սենյակս։ Խոստացա որ կեսօ­րին կը վերաղաոնամ։ Տուն եկա երեկոյան միայն՝ գացածէր>=

Քիչ հետո եկավ սակայն։ Միասին ընթրելու գացինք ու ընթրիքեն հետո նվագ մտիկ ընելու; Մութ եղանակ մը՝ խուլ հեղեղի պես վրանիս կը հոսեր։ Տաժանելիորեն լսե­ցինք։ Կարծես թե խորունկը բան մը կը պահեր։

Ու հանկարծ շրթները բացվեցան ու պաղ ձայնով մը պատմեց թե ինչպես դրամ գողցած էր աղքատ կնոջմե մը, երբ Գերմանիա էր։ Հուզիչ պատմություն մըն էր ու շըրթ– ները կը դողային։ Հետո ձեոքերը ծածկեց, ոգորեցավ եր­կարորեն ինքն իրեն հետ, ւիղձկեցավ ու արտասվեց։

— Մնչ որ զարհուրելի,— կըսեր արցունքներում մեջեն, — պաղարյունությունս էր։ ԵրՍակայն, երեկոյան պանդոկի սպասման սրահին մեջ դաշնակ նվազեցի; Հետո ընկերու– հիի մը հետ պարասրահ գացինք։ Ու կմբռնե՞ս, աղքատ և ծեր կին մըն էր, գրեթե կորաքամակ ու մահվան մերձ կին մը...

281

Լեզվով թրջեց տժգույն շրթունքները, վերինն ու վարի– նը։ Լոեց։

Ու այնքան լավ հասկցանք իրար, որ գրեթե վշտացած բաժնվեցանք։ Ինք՝ չէր ներեր ինձ պատմած ըլլալու տկա­րությունը, ես ևս։

— Ինձմե զատ ուրիշի մը պատմա՞ծ ես,— ըսի մեղմ։— Ո՛չ,— պատասխանեց,— պահելով ձեռքերը։Բարակ անձըև մը կը տ ե ղ ա ը քաղաքին վրա, ^ը հին

և տխուր էր։ Ծուլությամբ վերադարձա տոլն ու անկողնիս վրա երկարորեն ծխեցի։ Հետո ուշ գիշերին նրբանցքին մեջ ոտքի ձայներ լսվեցան։ Լոությամբ ներս սահեցավ, հանվե– ցավ և մտավ անկողին, կծկվեցավ մարմնիս։

— Կը ներես,— ըսավ,— ըրած խոստվանոլթենես հետո անկարելի էր որ աոանձին կարենայի քնանալ։

Ինչպե՞ս կարելի է խաղաղությամբ ապրիլ այս համառ, այս քսու և գեշ մտահոգության հետ նույն անկողնին մեջ, արթննալ գիշերվան մեջտեղը ու մտածել այդ պարտքերում մասին։ Անկողնիս մեջ նստած, քաղաքին անափ գիշերը ուսերուս՝ անընդհատ անօգուտ հաշիվներ ընել ոլ տառա– պիլ։ Կիսատ մարդ մըն եմ ահա, երեք տարիներե իվեր, զեղչված կամ չվճարված մուրհակի պես մարդ մը։ Օրեր կան, որ անկարելի կըլլա հանգիստը, կարծես անցորդնեըը կը կեցնեն զիս ու թունավոր հեգնությամբ մը կըսեն։

— Պարտքերդ վճար եկ երիտասսմրդ, սա պզտիկ ու մեծ պարտքերդ։

Կը բավե, որ համեմատաբար կուշտ ճաշ մը ընեմ, մա­քուր շապիկ մը հագնիմ, սուրճ մը ավելի առնեմ, որպեսզի գեշ ձայն մը բարձրանա ոլ ըսե՝282

— Կրնայիր գուցե պարտքերդ վճարել էհե՜, պարտ­քերդ։

Ոչ ոքի, ոչ ոքի կը ցանկամ հոգեկան այս վիճակը, այս մեծ անձկությունը։

Ու վերջապես մարդը կը րարպալքե այս հարաճուն, այս մնայուն աղքատությունը։ Կը վիրավորե հպարտությունդ, կեղծե բարոյական անձնավորությունդ ու վստահ եմ, կը խաթարե դիմագծերդ, կաղոտե ակնարկիդ ջերմ երիտա­սարդությունը։ Ու հարցումներ, որոնց կարելի է միայն խըս– տությամբ պատասխանել՝ կը ցցվին դիմացդ։

— Կարելի" է վերջնականորեն հաշտվիլ այս անափ ու սև թշվաոության հետ։ Ու անընդհատ, ամեն ժամ մտածել վաղվան օրապահիկիս, պետքերոլս վրա, գեշ հագվիլ ու միշտ ենթակա ըլլաւ արկածին ու պատահականոլթյանց։ Եթե կարելի չէ բարվոքել նյութական այս անձուկ, դժվար կացությանս, եթե կանխորոշված է, որ անընդհատ պիտի հաշվեմ գրպանի դրամս ու սուրճ մը աոնելոլ կամ ճաշա­րան մը մտնելու պետքիս դեմ պիտի վիճիմ վայրկյաննե­րով, կեցած սալահատակին վրա, շոշափելով մանր դրամ­ներս՝ փողոցի մուրիկի մը պես, եթե այս է բաժինս կյան– քեն՝ կարժե" միթե շարունակել, համաոիլ մնալ հոս։

Պետք է կտրուկ, ուղղամիտ պատասխան մը տալ այս հարցումին։ Կարելի՞ է տակավին մնալ հոս, այս նեղ տա­րածության վրա, այս անձուկ միջոցներով, թե հարկ է գաղտ– նորեն ու անաղմուկ մեկնիլ, արվարձանային թաղամասե մը, խորունկ գիշերվան մեջ, գլխարկդ հանել քաղաքին ու ըսել. «Այս ալ ասանկ կը վերջանա և ուրեմն՝ գիշեր բա­րի...»։

Քանի մը բնազդներոլ սանձերը ազատ թողոլցի, մեկ– երկու օրե իվեր քիչ մը ազատություն վայելելու և ավելի

283

երջանիկ ըլլալու հույսով։ ճիշդ հակառակը պատահն ցավ։ Մեծ տխրություն մը կա վրաս ա. խորապես հոգնած եմ։ Նաև կձանձրանամ, մինչդեռ այնքան անհամբեր Լի կա­ռաշարին մեջ ու այնքան ուրախության կը սպասեի այս այցելո ւթյո ւ նե ն:

Անտարակույս նյութական անձուկ վիճակս, հանգիստ սենյակի մը չգոյությունը և ուրիշ պզտիկ հոգեր ավելի կր պղտորեն հոգեկան այս մառախլապատ հորիզոնը։ (՛այց անձկությանս բուն շարժառիթը կը խուսափի ինձմե։ Աաի– կա սիրո պակասը չէ, ոքչ ալ գորովի բացակայությունը, վ չ ալ բարեկամության առանձնությունը չէ, որովհետև ճամ­փորդության ատեն մանավանդ չեմ ախորժիր ընկեըտթև– նե։ Ա չ ալ գլխու ցավս է պատճառը ու թեթև ջերմը, որ մարմինս կը վառե, գրեթե ամեն երեկո։

Ինչ որ պարզ գիտեմ՝ վերստին կյանքիս աղքատությունն է ու արդեն՝ հոգվոլյս խորը հմայաթափ եմ այս ճապար– դութենեն։ Դժբախտաբար չեմ կրնար անմիջապես վե՜րա­դառնալ ու ստիպված եմ կրել, թեթև բեռի մը նման, որ­պես պարտիք պարանոցի, այս տառապանքը ևԱ։

... Ու ինչո՞ւ այս անհաղթելի դժվարությանը՝ ինքս ինձ հետ կատարելապես անկեղծ ըլլալու։ Այս դերը որ կխա­ղամ ևս ինձ հանդեպ՝ ստոր է, վատ. անարժան։ Եկ այս բոլոր տողերը, որ հոս գրված են, ճշմարտոլթենեն կերկհչին հանցավոր մարդոց պես։ Յուրաքանչյուր բառի տակ ծած– կըված ճշմարտության մը, Տետին միտք մը կա։ Ինչո՞ւ ան– հըրաժեշտ է կեղծ դրամ քշեր երբ գիտեմ թե ինչ որ անի մ գրպանս, ավելի արժեքավոր է, քան տվածս։

Երեք օրերե իվեր կը մտածեի գարնանային գրքի մը մասին, որ տարիներ առաջ կարդացած էի։ Ու այս հիշա­տակը այնքան նեղեց զիս, որ սենյակ վերադարձա, կռնա­կի վրա երկնցա անկողնիս վրա, գլանիկ մը վառեցի ու սկսա դիպախաղը վերհիշելով կազմել։ Ու այս խաղը փո– 284

խանա1| հոգիս օրորելու, տառապանքս սրեց։ Արտասովոր տկարություն մը կը կոտտար անոամնեըուս մեջ ու ինք– զինքս զանցառելի, չնչին, գձուձ ու սնոտի կզգայի կյանքի որոտին ու աղմուկին դիմաց։

Ինչպե՛՛ս կըլլա որ շուրջս բազմաթիվ մարդիկ կսայրին՝ առանց հոգեկան ալեկոծ խռովքի, անտազնապ ոլ սյարզ կյանք մը, ինչսյե՞ս կըլ;ա որ չեն տառասյիր այս ուժգնու­թյամբ, չեմ կրնար ըմբռնել։

Ու երկար ատենե ի վեր՝ առաջին անգամ ըլլալով կրկին սյետք կզգամ ներհայեցողության և ինքնամփոփումի։ Ան­միջապես որ կարելի ըլլա, պետք է որ հեռանամ այս քա­ղաքն ն ու ջանամ հետքս կորսցնել։ Խաղաղության, լռու­թյան ու դժվարությամբ շահված առանձնության պետք ոլ– նիմ՝ ապաքինելու համար։ Ու պետք է որ հոգվոլյս խորը բոլոր փլած բաները վերակառուցանեմ։

Վերջացող շաբթվան ընթացքին բազմաթիվ սխալներ գործեցի, սխալներ, որոնց անմիջական հետևանքները ար­դեն զգալի են։ Մեծ և անփարատելի անձկության մը տիղ­մերում մեջ հոգիս ինկած է թևաթափ թռչունի մը պես։ Ամենուրեք խռով ու անհագիստ եմ, հի կանդ անասունի մը պես, որան մարմինը խորունկ ցավով մը կը տառապի; Չեմ գետեր ի՛նչ հոգնություն է, որ մարմինս ուժաբեկ կընե ա– մեն երեկո։ Ու ինչպես որ անցյալ ամսոլ անքնութենե կը տառապեի խուլ համառությամբ մը, այնպես ալ հիմա քը– նախտե բռնված եմ։ Կուզեմ ննջել՝ անեզրորեն ոլ ւսնվե– րադառնալիորևն։

Ու զարթուն, ժամանակս է, որ մտահոգություններս ու վշտերս, անձկություններս ոլ տագնապներս կը վերադառ­ն ա ոլ կոկորդիս կը չոքեին։ Խոսած թե կարդացած ատենս. առանձին թե ուրիշներոլ ներկայության՝ նույնն է, որևէ վիշտ, որևէ հեռավոր կամ հրատապ հոգ կը խանգաըե հանգիստս, չարաշուք թռչունի մը նման կը թևածե վրաս։

285

Գալով այստեղի մարգոց՝ գրեթե բոլորն ալ կը ձանձ­րացնեն, կը հուսալքեն, կը տկարացնեն զիս՝ իրենց ավե­լորդ և ստոր ներկայությամբ։ Անընդհատ նույն դժգոհու– թյուննեըն են իըենց ժոոատ բեըաննեըուն վրա ու իրարու հանդեպ նույն վարկաբեկիչ ու գռեհիկ ակնարկություննե­րը, որ գեշ խոտի պես, օրն ի բուն կորոճան։ Սկսած եմ նաև քիչ մը գթալ վրանին, քանի որ իրենց կյանքը այդ­քան խեղճ է, չնչին ու ւաւանց բանաստեղծության։ Որևէ տաք ու ազնիվ շարժում, որևէ զորեղ գաղափար, որևէ կե­նարար ալիք, որևէ տաք հով չի շարժիր իրենց առօրյա կեն­ցաղին նեխած ճահիճը։ Ու հակառակ այս բոլոր աղբա– տությանց՝ կարծես դեռ չեն կորսնցուցած ապրելու տեսակ մը անորոշ հրճվանք։ Ինչպե՛ս կըլլա, որ երկար օրերու ընթացքին, աշխատանքի կամ հանգստի ատեն, գեթ ան­գամ մը չեն զգար, որ գուցե ավելի գեղեցիկ կյանքով մը կրնային ապրել ու կրնային գուցե շքեղորեն գործածել այս ներուժ, այս անփոխարինելի հարստությունը, որ կյանքն ու իր հերոսական երիտասարդությունն է։

Երկու հոգնած ու թշվառ սրունքներոլ վրա կը պտտցնեն պզտիկ ճակատագրով մա՜րմին մր, որոլն կարոտներն ու պետքերը, գոհացումներն ու ուրախությունները, որուն ծա­րավներն ու կրքերը՝ անվեր սպառնալիորեն հասարակ, գռե– քփկ ու չնչին են։

Ողբերգական է, դաժան է, հերոսական է կյանքի ըմ– բըռնումս։ Ու եթե ձեր ծանր գլուխները հակած՝ կյանքեն խոնջ ու վիրավոր ուսերու վրա, թիկունք թիկունքի և ուս ուսի՝ ժամվան մը համար դիմացս կենաք, ձեր դեմքերոլն մեծ ու խուլ ծարավը երկարելով գոռ ու վրեժխնդիր ձայնիս որոտին, եթե շքեղ ու որոտալի ժամվան մը համար ձեր ներբաններում տակ խեղդեք օձի սև ու գեշ գլուխներու պես ձեր չնչին ծարավները, որ ձեր մարմինները անօգուտ կերպով կը հինցնեն, եթե ձեր անառավոտ տուներուն և կի– 286

սալայս սենյակներուն մեջ թողուք ձեր պզտիկ ոլ գձուձ հաշիվները, որ տարիներե կվեք կորոճաք անկարելի ու ա– պաբարո հարստաթյանց հույսերոլ հետ, եթե կըսեմ սըր– տակեղեք անհանգստությամբ մը՝ որ բերանս կը խածնե կենարար տենդով՝ որ դեմքս կարմիր լույսով մը կօծե ահա ու մեծ գոչյունով մը, որ եթե ազատ արձակեմ, փոթորիկի պես սլիտի սլայթի ձեր գլուխներում վրա, եթե աոաջին ժամվան մը համւսբ կարենաք բանաստեղծորեն չհիշել, որ հին ժողովուրդի մը կը պատկանիք՝ որ իր հացը միշտ թսւ– թըխած է ստրկության գարշ գինիին մեջ, որան շահած յու­րաքանչյուր մետաղի կտորին մեջ ինքզինքին հանգելդ ծա­ծուկ արհամարհանք մը կը ծվարի, եթե կարենաք ձեր բը– ասնցքներան մեջ սեղմել ձեր բոլոր համաո վշտերը՝ որ կիներեն ու մարդոցմեն կուգան, սլիտի կենամ դիմացնիդ, հաստ ու զորեղ մարմինս ցցելով քինախնդիր արձանի մը սլես կյանքի վեմին վրա ու երիտասարդ հերոսի մը ւդես՝ այսւդես սլիտի խոսիմ ձեզի։

Ողբերգական է, դաժան է, հերոսական է կյանքի ըմ– բըոնումս ու ծայրահեղ ինքնավստահությամբ մը, ես որ երե­սուն տարեկան եմ այսօր, ես որ քոլ խորոլնկներեդ կու– գամ ահարկու հպարտությամբ մը, ոխ վայրավատին ու զարմանալի ազգ, ես որ ամենեն դժսլհի ու մւսրւախլասլատ օրերոլն, երբ արյունդ կաթիլ կաթիլ նվաստության ու գաղ­թի դերբուկ ճամբաները կը թրջեր, հավատացած եմ հո­գիիդ արարչական գեղեցկության, ես որ հակառակ կյանքի բիրտ հերքումներում, զորեղ ա հաղթական ազգերոլ ար­համարհանքին, քու անափ լքումիդ ու սև հուսահատությանդ երիտասարդ իշխանի մը սլես քոլ տառապանքդ դրոշակի պես կրած եմ ուսերուս վրա, ես որ անեզրորեն կը ճանչ– նամ քեզ՝ քոլ եղկելի առօրյայիդ, ընթացիկ խւսբեոլթյոլն– ներուդ, գռեհիկ սոլլոցներուդ, գեղեցկության հանապազօր­յա ոտնձգություններուդ մեջ, ես որ ճամբաներոլ վրա քար

287

կոտրած եմ, մետաղագործականի մեջ գիշերներ լոլսցացած, ծովերու վրա ճակատագիրդ բաժնած ու աղջիկներոլդ հետ խոտ ճարակած, այսուհանդերձ այս էքն հուսատ, է'0 ող­բալիորեն աղքատ ու է'0 անպատիվ օրերոլդ՝ ես որ քա­ջությունը ունիմ ոչ միայն չուրանալու քոլ ասլասիրած ու չվառ գոյությունդ, այլ բարձրահագագ գոռալոլ, որ ճակա­տագրորեն պիտի անցնին նվաստության այս աղտեղի տա­րիները ու ղուն կրկին արքայորեն գեղեցիկ ր,լ տոսՆսկաՏրւ– ըեն խիզախ պիտի ըլլաս, ես որ քոլ խորին ակոլնքներեդ հոգվույս կերակուրը խլեցի ու պատմությանդ եղերական ելեէջներուն մեջ հպարտությունս գտա, կըսեմ քեզի, կըսեմքեզի ՝

Որ այսօրվան կյանքիդ այլակերպ ոլ խեղաթյուրված հայելիին մեջ չէ, որ մատղաշ ու նորահասակ զավակներդ քոլ վավերական դեմքդ կրնան տեսնել։ Վեց դարերոլ անե– զըր և տարապարհակ գերության գիշերվան մեջ կուզեիր օտարն ու ինքզինքդ համոզել, որ այս է կերպարանքդ, աշխարհաշրջիկ փերեզակի, հպատակ ու անարի և բռնու­թյան խարազանին տակ իր ոջլոտ կռնակը քերող ճամ– բաներու պզտիկ ու գձուձ վաճառականի մը դեղին դեմքը։ 0 'չ, հավատա/ ինձ, ատիկա քու ստույգ դեմքդ չէ։ Ու թող Կնուտհամսուններն ու բոլոր միասեռական Փիեր-լոթիները, դիակապուտ ու դժխեմ Կապրիել֊հանոթնեոն ու եոեա»աւ Պիզմարքները արյուներախ գազաններու պես սրբազան մագաղաթներդ փողոտեն, թող աշխարհի տգետ ու աժան իմաստությունը քեզ համառի տեսնել՝ արևելյան ոլ ւսրև– մըտյան շոլկաներու խարդախ մաթին մեջ, եղկելիորեն կո­րաքամակ ու անոթի մագիլներով, որ դրամի աղտոտ կը– տորներոլ հուսահատորեն կը կաոչին, թող անկատար ու հրեշային զավակ ներոլդ մեկ մասը շարոլնակե, եթե ուրիշ– ներուն ախորժակը թույլ տա ատիկա Պապ-էլ-Ֆարաճի կամ Ռյու Տ՛ Ասլուքիրի սալահաւոակներուն վրա քոլ հինավուրց 288

ու արի հոգիդ կանգունով ու մսխալով ծախել, թող գռեհ­կորեն փարթամ ու ողբալիորեն տմարդի Կյուլսլենկյաննէփդ՝ Փարիզի սիգաճեմ ու անուշավետ մարմիններով աղջիկնե­րդ հավաքածոներ խնամեն, թող ցեխեն բարձրացած ու տիղմերու մեջ շնչակտուր հարուստներդ շարունակեն իրենց արծաթը կտակել Ամերիկյան «Պորտ» ընկերության, լսեր զիս, ես որ երեսուն տարեկան եմ և որ քոլ խորունկ ըն– դերքներեդ ելա՝ հասնելու համար Արևմուտքի գիտուն ա– ւիունքներուն, ես որ տարիներ անսուաղ, գեշ հագված այլ հպարտ անձնապաստանությամբ մը՝ ցավագին ու վիրավոր անձս կտոր կտոր, տաժանելի ճիգով մը՝ բարձրացոլցի լույ­սին և հեղափոխության, ես որ սալահատակներուն տիղմը շնչեցի՝ բանաստեղծության հևքը մը որոնելու համար, ես որ ծունկերս արյունեցի՝ մագլցելու համար իմացական զա­ռիվերին քար երեն վեր, արյունելով, մսելով, բեկոր աո բե­կոր երիտասարդությունս ձգելով յուրաքանչյուր դժվար շահ­ված հաղթանակի վրա, ես որ՝ քեզ հպարտոլթենես ու զայ– րոլյթես արտասվելով փնտոեցի քաղաքներոլ և գյուղեր ու գոիհներուն մեջ, պոոնկատուններոլ դրացնության մեջ, երբ մանուկներդ արյունովդ կը դիեցնեիր, ես որ Արևելքեն Արև­մուտք, տասը տարիներե իվեր, երիտասարդ ու տաք ձայնս կը նետեմ, փորձելով սրտապնդել, փորձելով զինել քեզ՝ այնքան ուրիշներու հետ, աոօրյա խավարին մեջեն, աղյուս աո աղյուս, կանգուն աո կանգուն, ընդդիմության ու ինք­նապաշտպանությանդ պատնեշը բարձրացնելով, ես որ՝ կը հիշե՞ս, տարին երեք հարյուր վաթսուն օր, բիրտ ու տա– ոապանքե, զրկանքե, երբեմն անոթութենէ խեղդված ձայ­նով մը՝ ժողովներու, հանդեսներոլ և հանդիպումներոլ ըն­թացքին, Պուենոս-Այրեսեն մինչև Փլովտիվ, Քոնսթանձա– յեն մինչև «Փթի» ժուոնալի սրահը, Վիենեն մինչև Ֆրեզնո քեզ հերոսության, զգաստության, լրջության Ոլ հավատար­մության հրավիրեցի, կըսեմ քեզի, կըսեմ քեզի՝

19—3289

Որ միայն կյանքի դաժան, ողբերգական ու հերոսական րմբոնում մը կրնա քիչ վերադարձնել քու սկզբնական ու իրական հոգվույդ ու քեզ արժանի ընծայել քոլ մեծ և եղե­րական ճակատագրիդ։ Նայեր զավակներուդ, որ ափունքե ափունք ու օտարութենե օտարություն աստիճանաբար կը կորսնցնեն իրենց հոգիներուն բնիկ շնորհն ու կրակը։ Նա­յեմ սինլքոր աոևտրականներոլդ, որ լկաի հանդգնությունը ունին կարծելու թե Անկիենլե-Պենի և կամ Հելիոպոլսո մեջ տուն մը շինելով, Քանըսփեռի վրա կամ Պեյրոլթի շուկա­յին մեջ խանութ մը բանալով՝ իրավունք ստացած կըլլան երկու ուսերու վրա գոոոզ ու անմիտ գլուխ մը պտտցնելու, նայեր ապօրինի հարուստներուդ, որոնց դիզած ոսկիի կույ– տերուն տակ պատիվդ կը փլի, որոնց ապարանքներուն սյու­ները ներկված են քու նվաստությանդ վշտով, որոնց ապա­շնորհ ու բութ դեմքերեն՝ իրենց գարշելի արհամարհանքը վրադ մութ հեղեղներով կը հոսի, նայե* ընկլուզման և կոր­ծանումի հովերուն, որ պարմանիներդ ու երիտասարդներդ քու եզերքներեդ կը խլեն, տանելու համար մարդ չի գիտեր որր վտանգավոր խորունկները այս երկաթյա քաղաքներուն։

Նայեմ, նայեի կը գոււամ երեսիդ, նայե, ամեն օր պատ մը կը փլի ու ամեն օր սյուն մը կը կործանի։ Անոնք որ ւոա– ժանելիորեն հասած էին իմացական ափունքի մը՝ տաոագրո– ըեն կը մեռնին, ափեր նան մեջ աղավնիներ բռնած։ Հոս կանթեղ մը ու անդին հարուստ բոց մըն է, որ օրերոլ խա­վարին մեջ ընդմիշտ կը հանգչին։ Երեկ քանքարաթաքույց ու վեհափառ Պատրիարքդ էր, որ իր ազնիվ ա ներհուն սրբությամբ կը հաջողեր տանելի դարձնել եկեղեցիիդ պաշ­տոնյաները, որ «հովվական Սրինգ»–ը շրթներուն ոլ կընդ– րուկ բուրող մատյան մը ափերուն մեջ, իր պարթև ու հմա­յիչ հասակով փլավ Սուրբ Տեղյաց վրա; Իր սուգը չշիջած՝ ահա ուրիշ մըն էր, Նիկիո զվարթ եզերքներեն՝ Վենեակո կապույտ ջրերուն մեջ առագաստ պարզած, մտքի անխոնջ 290

ու իրապես ազնիվ վաստակով, տարիներուն բեղուն բեոը շալկած, պարզ վարդապետ մը, ոբ մեծ եղավ՝ վասնզի բա­րի ու աշխատասեր էր։ Ու մահը ուրիշ փոսեր կը պատրաս– տե արդեն։ Նուրբ ու գեշ ցավով մը, որ ոաերես կը մտնե ներս, կը զգամ գերեզմանները որ կը բացվին ոլ հավատա­րիմ ու մեծ ծաոաներոլդ մարմիններեն ներս՝ կործանման ու ճարճատման ձայներ կը լսեմ։ Իսկ ղուն կեցած ես միշտ, դրամի և անարգ մամոնայի ահարկու, սարսափելի, ան­հերքելիորեն սրտմտեցուցիչ ծարավովդ ու խոշոր գլուխդ ւսջեն ձախ կը ճոճես՝ խուզարկելու համար երկիրը, տեսնե­լու համար թե ոքւր կարելի է առավելագույն խաբեությամբ ու նվազագույն աշխատանքով հացդ ճարակիլ։ Ահա վեց դարերե իվեր հալածական Կայենի պես, որ տիրոջը կրա­կե հայացքեն վիրավոր է, ափե ափե երկչոտությամբ կը փախիս հայրերուդ մեծ ժառանգը վերջապես ու ընդմիշտ թաղելու համար։ Վեց դարերե իվեր, անարի համառու­թյամբ մը, փերեզակի փոշեթավալ կրունկներուդ տակ ցե­ղիդ բանաստեղծությունը կը կոխկրտես, դարերոլ խորուն– կեն եկած բանիդ ճաճանչավուխտ ճառագայթը կուզես ոս– կիներու պիղծ փայլակներովը նսեմացնել։ Նայեէ նայեր, կաղաղակեմ, ինչի՞ հանգեցար, ո՞ւր հասար Ա ո՞ւր խրե– ցար։

Զորավորներուն արհամարհանքը կռնակդ կը ծեծե ու միջակներուն գթությունը լեղի է շրթներուդ վրա։ Ինքզինքեդ զգացած ամոթեդ բնավ պիտի չամչնա՞ս միթե։ ՆայեՀ, եր– կիրդ խոպան է ու հոգիդ՝ աստանդական ուրվականի մը պես, Հայկական բարձրավանդակի հովերեն բզիկ բզիկ կըյ– լա։ ճակտիդ վրա ստրկության խարանը ցույց կուտա քեզ որպես անարգ էակ մը, որ իր պատիվը, սրբությունը ու հոգփսյն հարստությունը պաշտպանել չի գիտեր։ Հազիվ հոգիդ ու ներքին հարստությանդ ծախած՝ կը հաջողիս աշ­խարհային խարխոլլ փառքդ բարձրացնել, երբ օտար բան–

291

վոր մը ակռաներում միջեն կը սալե «Սալ Աըմենիեն» ու արյանդ հետ՝ հացդ կը թունավորվի։ Ու եթե օտարն իսկ չսուլե կրւնակեդ, լսեէ ես է որ պիտի դիմացդ ելլեմ, դճպհի քինախնդրությամբ մը, ահռելի ցավով մը ու պիտի պոոամ, թե վատ մը և ուրացող մըն ես։ Ու չկարծես որ ես մեկ եմ, ես որ անապատներու խանձող հովերուն դիմաց մորս լա­չակը արյանովս թրջեցի, ես որ՝ անոթի, ծարավ ու շատ աղքատ, ծածկելով ցնցոտիներս, գաղթակայաններոլ աղտին ու տիղմին մեջ կամ չեմ գիտեր որ ծվեն-ծվեն գրքերուդ մեջ, քու ոսկեբարբառ, մագաղաթյա, անուշ ու տաք լեզուդ սորվեցա՝ զգացած ցավես ու ուրախոլթենես արյունելով քիմքս, ես որ երեսուն տարեկան երիտասարդ գազան մըն եմ այսօր՝ գրպանս հեղափոխական տետրակով մը ու վը– րաս բանվորի, ուսուցչի, բանաստեղծի կամ արհեստավորի քուրջերով, տասը, քսան, հարյուր, հազար գուցե՝ վասնզի ամեն օր կը շատ նամ, ամեն օր ցավով կաճիմ, ամեն օր զարմանալիորեն հասակ կը նետեմ ու ինքնավստահ կը դառնամ, ես որ քեզմե անհունորեն ավելի գիտեմ ծաղիկ­ներում աղու գեղեցկությունը, երգերում տաք գինովությունը ե աղջիկներուն հեթանոս ու արարչական շնորհը, ես որ ընդունակ եմ գաղափարներոլս խարույկներում վրա ավա­զակները այրել ու մանոլկի մը արտասուքին կաթիլը մատ– ներուս մեջ մարգրտի հատիկի մը պես գուրգուրալու, ես որ այժմ սարսափելի հպարտություն մը ունիմ՝ քոլ հարազատ, ստույգ ու հինավուրց կերպարանքդ իշխանորեն կրելու հը– պարտ անձիս վրա, ես որ հրացանի կոթերուն բիրտ կարծ­րությունը կը սիրեմ, ես որ կը վաստկիմ հացս՝ արդար ու աղի քրտինքով, ազնվությամբ, կը դատիմ ոլ իրավունք ու­նի մ ապստամբությամբ նայելու Արևմուտքի արյունախում հտպիտներում, ես որ՝ կը հիշե՞ս, քեզ փնտռեցի և գտա, երբ դան զիս լքած էիր ու ըսի. «Մայր իմ, նայեր ինձ, ա– րաբներու կապույտ կնիքը կա դեմքիս վրա ու խորշակը 292

ճակատս խանձած է, բայց արյունս անհանգիստ կընե զիս րս ահա վերադարձա քու ապերախտ մայրությանդ, ես որ Նիսիպինի մեջ ուղտ կարածեի, Համայի մեջ խնոցի կը հա­րեի ու Աես-Ուլ֊Այնի մեջ նժույգ կը վազցնեի, երեսուն տա­րեկան Եմ այսօր ու սարսափելի մարդ մըն եմ ու Եթե պատ­րաստ եմ վիրավոր կուրծքիս վրա ձեր արժանավոր հայ­րությունը գրվելու, եթե ձեոքի արու հարվածով մը կուզեմ ձեր եղբայրական քաջ ձեոքերը թոթվել, եթե սիրտս պատ­րաստ է իր հրճվանքեն պոռալ՝ ձեր վերադարձին ի տես, իմացեք՝ ձեր անարգ վերաբերումը, ձեր վատ դասալքու­թյունը, Տեր ուրացումը զիս հասցուցած է սաստիկ բարկու­թյան մը ափերուն,— կըսեմ ձեզի, կըսեմ ձեզի,— Որ մի­այն կյանքի դաժան, ողբերգական ու հերոսական ըմբըռ– նում մը կրնա քեզ ազատել այս աստիճանական ու անարգ մահեն։ Այլևս ձգե մեկդի, նեխած դիակի մը պես, գեշի մը ս|ես, որ սկսած է գարշ բուրումներ արձակել՝ փերեզակի թաց հոգիդ։ 1,սեր զիս, թոթվե վրայեդ ստրկության ա հը– պարտաթյան հանդերձները։ Կը բավե, որքան որ ներբան– նելտւդ տակ կոխոտեցիր բանաստեդծներոլդ ազնիվ մարմին­ները, կը բավե որքան որ արհամարհեցիր իմացական հա– րըստությտնց տաք ճառագայթը, կը բավե որքան որ նվաս– տացուցիր մտքի աշխատանքներդ՝ օանոնք վերածելով «մե­ծապատիվ մուոացկաններոլ», որ իրենց սպիտակ ու անսվաղ ափերը պարզած «էֆենտի»ներոլդ ու շվայտ պորտաբույծ ու կավատ տիարներուդ սեդաններուն ավելցոլքը կը պա– ղատեին։ Արյունս կը գոաս ու պատերդ կը ծեծե, կը բավե կըսեմ, որքան որ եկեղեցիներդ գործածեցիր լոկ բեռնա­վոր խիղճդ հանգստացնելու, կը բավե որքան որ ատեցիր խորունկեդ բարձրացող հմայիչ ու կախարդական երգը, որ ավերակներուն և թշվառությանդ տիղմին միջեն այսուհան­դերձ վտիտ ջերմությամբ մը կը ծլեր։ Կը բավե^ կը բավեկ կը պոռամ, որքան որ ուրիշին լեզուն սորվեցար, անով քու–

293

կինդ անարգելու համար։ Տերս, կրնա՞ս միթե ակնարկիս վճիտ ու ալեկոծ կայծակին տոկալ։ Ութսուն հազար, ութ­սուն հազար ես՝ այս զարմանալի, այս հերոսական, հեղա­փոխական մարտագոռ ալեկոծոլթյանց ու ներհուն իմաս­տության, գիտուն բանաստեղծության ու ամենօրյա արդար աշխատանքի Ֆրանսային մեջ ու ութսուն երիտասարդ չա ­նիս լիկեոններու և համալսարաններոլ մեջ, որ անշահա­խնդիր ու աներկմիտ սրունքներով, իմացական սանդուխին աստիճանները բարձրանան։ Ինչպե՞ս անվանեմ քեղ, ո վ զարմանալի ու մեծ ճակատագրով ազգ, ոխ արյունաթաթավ Հայաստան, որ ճակատդ խոնարհած քաղաքներոլ լիոշիին մեջ՝ մաշած «լաի» մը կր փնտռես, որ փախստական ու խոշորաքայլ կր հեռանաս իմաստության կայքերեն, ո՛վ մամոնայի երկրս|ագուներոլ աղտոտ հոտ, ոխ փերեզակ նե­րող կեղծ սնանկներոլ, խաբեբա առևտրականներոլ, չտես քաղքենի ներող նոր-հարոատներոլ Ա նոր-հարուստ դառնա­լու ախտագին պապակով իր կյանքը թունավորող արհես­տավոր ներոլ անարգ խուժան, տգետ Հորդա, դարավոր ստրկությանդ լիովին արժանի գետնատարած, անեզրորեն արհամարհելի խոզերու երամակ, թանձր բազմություն։

Ու կր հանդգնիս, այս գեշ օրերուն, վերջին անարգան­քով մը Արևմուտքի սրատես ու հեգնող ակնարկին առջև սնանկությունդ հաղթանակի սյես սլարզել։ Չկարծես, որ կրնաս դեռ երկար տարիներ օրորել մեր ըմբոստ ու ան­հանգիստ երիտասարդությունը։ Այլևս քեզ չպիտի ճանչը– նանք, վասնզի բուն Ան չես։ Երբ Ոյոլ Լաֆայեթի վրա օ– տար քաղքենուհիներու պերճ կուրծքերր գարդարող ադա­մանդները կր սակարկես, երբ Նյու-Յորքի մեջ հին գոր– գերը կը խարդախես՝ թղթադրամներոլ խուրձ մը ավելի նետելու համար դրամարկղիդ մեջ, որուն բանալին կամ Ուոլլ-Սթրիթի և կամ Փարիզի «Պուրս»ին մեջ է, երբ Գա– հիրեի մեջ ծխախոտի գործարան մը կը բարձրացնես՝ հե– 2 9 4

. տո ծախելա համար, դրսն միայն աղտ ես ու մրոտ ես, մի­այն օտարին գարշաս|արներուն հետքն ես՝ մեր դարավոր հոգփսյն վրա։ Պողպատյա բոանցքներով պիտի սրբենք քեզ մեր հիշատւսկեն ու պիտի աղաղակենք՝ մեր ժողովուր­դը այս չէ, ո՛վ Հանոթոներ ե Կնուտ-Համսուններ, մեր ժո–

| ղովուրդը այս չէ...* 0" ձեր հայհոյական, ձեր պիղծ, եղկելի ոլ աղկաղկի Տ գոյությունը, որ դարերե իվեր մեր հանրային կյանքը վե– րածած է «չարշը»ի, սակարանի և արևելյան «Պիթփազար»խ* Մեր ժողովուրդը այս չէ։ Արշավ արշավի ետևե ոլ բոնա–I կալներու երկաթե գումարտակները մեր սահմանները ծեծե­

ցին։ Զվարթնոց ու Ապուղամրենց Սուրբ Գրիօրոր, թիվ չունին՝ հրաշակերտ արվեստի ապարանքները, որ կանգնեցինք։ Ամեն քարի տակ քաջի մը աճյունին հետ գրչագիր մագա­ղաթ մը կա մեր դաժան երկրին մեջ։ Մարգարենեըու, հա– նաստեղծներու և հերոսներոլ գլուխները կանթեղներոլ պես՝

: ցարասիներոլ և սոսիներոլ կատարներեն լույս կարձակեն։Ու մեր մագիլներով խոպան հողը կտրեցինք ու ակոսներուն

| մեջ աստղ ցանեցինք,— Ակս է մեր երկիրը։ Բարյւարոսու–1 թյունը կը գոոար մեր պատերան տակ, ավարառությունը

կաշտանակեր, պղերգ ա ծույլ բայց արյունախում ցեղեր մեր շեները կը հարստահարեին ու եթե տկարները գաղթե­ցին, չմնացի՞նք միթե ահարկու հավատարմությամբ մեր խոպան հողերան վրա։ Ու ծիծեոնակները գացին ոլ վե–

յ րադարձան ու մեր կտուրներում տակ ծլվլացին; Վերադար­ձող կտրիճին ոտքերը թրջելու համար սեմին վրա գաո մոր–

թեցինք,— Ակս է մեր երկիրը։ Մագիլներով, եղունգներով, կըսեմ, քարերը փորեցինք՝ կորեկ ցանելոլ համար, լոաըն– կան կը փշրվեր մեր ուսերում և մեր վեց դարերոլ գերու­թյան տակ՝ մշտնջենապես ի տեր հանգուցյալ հոգիեն, նոր սասմանց ծոեր, նոր ծուո Մհերներ ժայթքեցոլցինք ոլ սպի–

■ տակ, հրեղեն ձիերոլ վրա ղրկեցինք, որ բոնոլթյան ապա–

րանքներուն դոները խորտակեն,– Ա՜յս է մեր երկարը։ Եղտյուր* ու մոլեխինդ կը բուսներ ճամբաներոլն վրա ու շա­րականները մեր կայծքարե մանուկները կը քնացնեին։ Ա– րևելյան շվայտ «շարգի»նեը ու «կազել»ներ «ուտ»երոլ որո– վայններուն մեջ ստրկության և գինիի կը հրավիրեին։ Տաճ– կին գռեհիկ ու հասարակ լեզուն մեր արյան մեջ էր։ Ու մեր հարսերուն սափորներում մեջ բողոքական պատվելի­ները «Եա րապպը թեալամ» կը հծծեին ոլ Բերիո եկեղե– ցիներուն մեջ հայ կաթողիկե վարդապետները կիսաձայն պատարագներով կը ներբողեին անարատ կոաին հղության անիմանալի խորհուրդը։ Բայց մեր հոգին ողջ էր ու կը գլգլար Կուտի նացի թրքախոս տղու մը շրթներուն վրա ու մեր խորունկ ներեն վերջապես գտանք քեզ, ոխ շինական ու աշխատավոր մարդու նվագ, ոխ քաղցրահամ, անուշա­բույր գեղջուկ երգ ու ղուն ծլար հանկարծ, առու կազմե­ցիր, խոսեցար ու կը կարկաչես այժմ, անձրևնեըոլ պես որ խաղալեն, դողալեն կը վազեն, «հազար ափսոս, Մո– կաց Միրզեն»,— Ակս է մեր երկիրը։ Ա չ, որչ, Գալուստ Կյուլպենկյանի ոսկիները ու հարճերը չեն։ Անթագ արքա՞՛, ըսիր, ո^, ոսկիի տիկ, նավթի տակառ, Կեսարիո ապուխ­տի տոպրակ։ Տերունական ու կիրակնօրյա քարոզներու տարափին տակ կը քնեինք ու ամավերջի հանդեսներում կոճկված «էֆենտի»ներ հանդիսավոր ճառեր կը խոսեին։ Քերականներ ու ծեր մատենագիրներ կային, որ վսեմ սնա­փառությամբ մը կը ծաղրեին մեզ, պատնեշվելով փղոսկըր– յա աշտարակներու մեջ, որ մեր հին, ոսկեղենիկ լեզան էր։ Բայց այս հուզիչ ու որքա՜ն նկարագեղ, բայց այս ծեր ու հավատարիմ մարղոց վրայեն անգամ ցատկեցինք, որոնելու համար քեզ, ոխ ոսկի բան, ոխ քաղցր բանաստեղծություն։ Ու հանկարծ Բրգնիկցի կաթողիկե տղոլ մը քնարին վրա

296* Եղտյուր— ճահիճ, ճահճուտ

ասպետորեն գոռացիր ու Ակնցի սպիտակ երիտասարդի մը տավիղին մեջ որոտներով խոսեցար, ոքվ տանջահար լեզու, ոքվ վաղեմի հոգի։ Ու երգդ արյան ու ընդվզումի ա– ոավոտներուն պես հպարտ ու մեծ էր. «Եղեգնյա գրչով եր­գեցի փառքեր,— Ա > է մեր երկիրը, ակս է մեր երկիրը։

Շունչս կը սպառի բարկութենես ու սիրտս արույրե զան­գակի մը պես կը հնչե։ Կըսեմ ձեզի, դաժան, ողբերգական ու հերոսական կյանքի ըմբռնում մը և ուրիշ ոչինչ։ 0 'չ ձեր դրամի պես հնչուն իմաստությունը կուզենք, որչ ալ ծերե– րուն խոհական ու իբր թե գիտուն «սպասում»–ը։ Ծաղր ու հեգնություն, ի՞նչ հրաշքի և ի՞նչ մոգության, ի՞նչ զարմա­նալի եղելության ու ի՞նչ ապշեցուցիչ հաղթանակի կը սպա­սեք, կրնա՞ք ըսել միթե։ Ոտքի, ծառանալով մեր երկաթե սրունքներում վրա, ոտքի ՝հրկիզելով ձեր եղկելի պատմու­թյունը, որ մոխիր է միայն ու փլատակ, կը հարցապնդենք ձեզ,— Ո՞ւր է արշալույսը։ Քրքմազգեստ ոլ ծիրանեփայլ արշալույսները խրած են, կըսեմ, անցելոլյն մառախուղին խորը, մեր ուսերում վրա մեռելներ կան լոկ ու պատրանքի, սուտ հոլյսերոլ և զուր անձկություններոլ դիակներ։ Դաժան ու ողբերգական ըմբռնում մը՝ այլևս հերոսական կյանքի մը, ասիկա մնաց և ուրիշ ոչինչ։ Լոկ հաղթանակը մնաց և ուրիշ ոչինչ, լոկ զոհաբերության, նվիրումի և խրոխտ մահերու աննկարագրելի գանձը մնաց և ուրիշ ոչինչ։ Լոկ սրբազան ու անվախճան ծառայության երկաթե գեղեցկու­թյունը մնաց և ուրիշ ոչինչ, ուրիշ ոչինչ, ոչինչ ուրիշ, ըմ– բըոնեցեփ զիս։

Քանի՞ տարի, քանի՞ տարի նվաստության, ստրջանքի, ստրկության քանի՞ աշուն և քանի ձմեռ դեռ կուզեք ուսու­ցանել մեզի ձեր հմայաթափ ու ատամնաթափ բերաններով, թե լուրջ սպասումը ևս մաս կը կազմե հեղափոխության, թե խորունկ, խուլ, ապստամբ ու անկարգ ընդվզումներու զսպումը ևս՝ տեսակ մը հերոսություն է։ Կըսեք. «Երբ օրը

297

ճա ագայթե ու հնչե ահազանգը, այն ատեն միայն հարկ է մթերանոցները բանալ ու կատաղրլ։ Ձեր սանձերը մեր բե­րանները կարյունին ու ձեր «կարգապահության» դժնե ու ■յուրտ հրավերները սաոեցուցին մեր երակները։ Ուա՜հ, րւս՞հ, բո՜ւհ, ի ՜ն չ թշվաոություն ր* անարգ սուտ է ատիկա, ՜՚ւնչ եղկելի աճպարարություն։ Նժդեհ ոլ մեծ ուր ականներ ցորենի ծղոտներու պես կր հնձեն մեզ ու ընկլուզումի փո– թորիկր մեծ պտույտներով մեր շուրջը կը դեգերի; Մահը կլափակախ կր պոռա մեր կայքերուն շուրջ, մինչ ձեր գուժ­կան ու վատ երաժշտությունը համառորեն կը հոսի ու հրա­պարակները կը լեցնե «Մի քիչ սպանեցեք, էլի»։ Ու եթս. մահը զարնե մեզ, վստահ եմ, ընւ^սճակ եք մեր թարմ հո­ղակույտին վրա բարձրանալ «ւ գոչել. «Նա մի հերոս էր, որովհետև սպասելու քաջությունը ունեցավ»։

Շունչս կը սպառի հուզումես և անհանգստությունս օդը կը մտրակե։ Ասիկա կյա՞նք է միթե։ Թոդ արհեստով նե– պ ոտ ականներն ու վարձկանները սպասեն Գաբրիել հրեշ– տակապետին փողեբուն մահաշշուկ եղանակին; Կյանքի հե­րոսական ըմբռնում մը և ուրիշ ոչինչ։ Մահվան անեզր հանգիստը մնաց և ուրիշ ոչինչ։ Լսեցեք զիս, գուղձ առ գուղձ ոսկի դիզեցին, շնությամբ ու խաբեությամբ, սուտով և կեղծարարությամբ հարստությո՛ւն կուտակեցին մեր չըն– չին ու ծաղրանկարային Կրեաաները ու Ե ր բ եպիսկոպոս մը կը մերձենար իրենց ու կըսեր. «Ո՛վ մեծդ և բազոլմո– ղորմդ, գթա Ազգիս թշվառությանը, Պեյը ու՜թի գաղթակա­յանը աղետյալ է ու ազգիս թշվառ մանկտին կը նայի շր– ռայլ ափերոլդ»։— Քանի՞ ղրուշ, Սրբազա՛ն,— կը պատաս­խաներ հարուստի մութ ձայնը։ Քանի՞ ղրուշ աղքատիս և տնանկին, քանի՞ ղրուշ՝ եկեղեցիի վարագույրին ու քանի՞ ղրուշ «Ազգիս լուսավորության աշխատող մտավորական– ներու պնակին»։ Մինչև որ «Ուոլլ Սթրիթ»ի բրախները դե­զերով ու կուլտերով տարին ու մեծ գողերը մեծ բեկորնե– 29Տ

րով գողցան արևելյան սինլքոր ու եղկելի քսակահատնե– րեն։ Իսկ ես, որ խորանկներեդ կագտմ, ոխ եդելւական ու հմայիչ ազգ, ոխ հողմակոծ ու վիրավոր Հայրենիք, ես որ՝ ծառայության հուզիչ գեղեցկությունը գիտեմ, ես որ՝ հա­վատա այս որոտագին խոսքերոա, անոթի աղիքներով է որ սրճարանի մը սեղանին աոջև երկու թե երեք օրէ իվեր՝ այս տողերը արյունովս կը գրեմ, ես որ՝ աղքատ էի միշտ ու աղքատ պիտի մնամ փերեզակ ներոլ անարգ դրամեն, ես որ՝ երեսուն տարեկան եմ այսօր ու երիտասարդությանս հրաշալի գագաթեն ահա միակ ակնարկով մր կր գրկեմ ցավիդ ու թշվաոությանղ սև տարածությունը, որ հետդ անաս|ատներուն տաք ավազները մաշեցուցի ու ապատնե– րան, շեներան և քաղաքներան քովեն աոանց իրական ու մնայուն գայթակղության անցա, ես որ՝ ընդունակ եմ այսօր ու տակավին ոչ երկար ատեն փրփրագին, զայրոլյթո«վ թա­վալող ու ազնիվ արյունս թափերս՝ ավելի հպարտ ու աի– ժանավայել կյանքի մր համար, կըսեմ քեզի, կըսեմ քեզի։

Դաժան, հերոսական ու ողբերգական կյանքի ըմբանում մը այլևս և ուրիշ ոչինչ։ Անդին հրե մեծ վեհափառ արհա­մարհանքով մը բոլոր փերեզակներն ա շվայտ հռետորները, որ ճամբադ կը խափանին ու ելիր ոտքի, թոթվե դարերու փոշին, վերքերդ կապե ու նայէ խորունկ ու ահարկու հա­յացքով մր դժպհի օրերուն։ Ոչինչ զվարթ է ու ոչինչ պայ­ծառ։ Լոկ պատմությունն է, որ մաթին մեջ կը քրքջա, լոկ ստրկությանն է, որ ոտքեր՜դ կը լզե; Ելիփ, պրկվեի աշտա– րակվե, ծառացիր ու ասպատակն ու մոնչե խոոխտ զայրույ– թով մը՝ Յա՜. Մշու Սուլթան Սուրբ Կտոապետ...

Հսաալսարան> գրսւդարանին դրան առջև կը «պասեինք իրարու։ Երբ րնք էր ուշացողը՝ վազելով կագար վրաս ու

233

ջղային հապճեպով դասախոսութենեն ստացած իր տպա­վորությունները կը պատմեր, թոթվելով զիս ու պարտա– դրելով, որ մտիկ ընեմ։ Հետո հանկարծորեն կը համբուրեր շրթներս ու քմահաճ կըսեր՝ երթանք, ծարավ եմ։

Հապճեպով կը նստեինք մեր սովորական անկյունը ու ինչպես ամեն օր, ւսն իր թեյը կառներ, իսկ ես գարեջուր մը։ Հետո հարաճուն գորովով մը կը սեղմեր ձեռքս ու կը սկսեր շաղփաղփել, մինչև որ հոգներ իւոսելե։ Այն ատեն ամբողջ մարմնով կը կրթներ վրաս ու կը հարցակտրձեր զիս։

Ու երբեք չձանձրացանք իրարմե։ Երբ այլևս խոսելիք բան չի մնար՝ կը սկսեինք ընթերցումով պարապել։ Իր աղ­վոր ու խենթ աղջկան տաք աչքերը կը խոնարհեր գրքին վրա ու խաղաղությամբ կը կարդար։ Շուրջը ուրիշ ուսա­նողներ բարձրաձայն կը խոսեին, մութը կը խտանար փո­ղոցին մեջ ու մեծ քաղաքին իրիկնային աղմուկը խուլ ա– լիքներով կը լենար* ներս։ Ի ՜ն չ փույթ, երբեք նայվածքը չէր բարձրացներ շուրջը նայելու համար։ Ու ատիկա բա­րեկամության դրական ապացույց մըն էր, որ քիչ մը կը նեղեր ու ծանր կուգար իր անհանդարտ, ոստոստուն աղջը– կան հոգիին։ Ու ես այնքան լավ կը զգայի այղ լուռ զոհո­ղությունը, որ օր մը մեղմորեն ըսի։

— Մտիկ ըրե, սիրելիք պզտիկ, գիտեմ թե ինչու հա­մար բնավ ասդին անդին չես նայիր, հակառակ անոր՝ որ շատ կը սիրես խուզարկու ակնարկով մը ամեն ինչ զննել...

— Ինչո՞ւ համար, սիրելխ Պարոն, եթե կը բարեհաճիս ըսել։

— Որովհետև անգամ մը թատրոնը երկարորեն տղոլ մը նայեցար՝ որ քեզի կը նայեր ու զգացիր, որ ատիկա վըշ– տացուց զիս։

* լենար— լցվեր

300

— Այոկ— ըսավ սեղմելով ձեռքս,֊ կը տեսնես, որ կար ծածիդ պես գեշ աղջիկ մը չեմ։

— Բայց եթե այղ տղան պատահի որ կրկին հանդիպի մեզի, վստահ եմ, որ երկարորեն պիտի նայիս իրեն։

— 0'չ, ր/չ,— բողոքեց բոան կերպով,— ինչ անգութ ու ապերաիւտ մարդ ես։

Ծռեցավ վրաս ու շրթանցս վրա համբուրեց զիս։— Բոլորդ ալ իրարու կը նմանիք, կըսեր, ու ո չ մեկ

բարեկամության ապացույց կարելի է տալ, որ ձեզ համո– զե...

— Ուրեմն ինձ նման ուրիշներ ալ ճանչցած ես, քսմղցր պզտիկ։

— Գիտե՞ս, եթե շարունակես՝ իրապես կը վշտանամ։ Ինչո՞ւ համար զիս կը վիրավորես։ Առանց ատոր ալ տը– իւուր եմ արդեն։ Կուզե՞ս դուրս ելլենք...

Հակառակ իր ազնիվ բառերուն՝ զգացի որ վշտացած էր արդեն, որովհետև երբ ծառուղին ելանք, ինքնաբերա­բար թևս չմտավ։ Մինակը կը քալեր ու կարծեմ կը մտա­ծեր պզտիկ վրեժիւնդրոլթյան մը մասին։ Հետո անշուշտ գտավ զայն, քանի որ զվարթությամբ եկավ վրաս, աչքե­րում մեջ իւոլ ժպիտ մը կար։

— Անշուշտ պզտիկ դավադրություն մը սարքեցիր դե– մըս, քսմղցր աղջիկ։

— 0 ՜,— ըսավ բերանը կլորցնելով,— սարսափելի մեկն ես, կը հասկնա՞ս։

Երբեմն շատ պարզությամբ կը մտածեմ, որ կարելի է քիչ մը արդարության ընել այս անոլրախ մարդուն, որ ես եմ և որ երկար տարիներե իվեր կապրի տաժանելի, ան­տանելի հսկողության մը տակ։ Կուսակցական գործերոլ մեջ

301

օրինա1|՝ ոտ կատարած չնչին դերս, այսուհանդերձ եղած է ամեն կերպով մաքուր, առանց լուրջ արատի, առանց շա­հախնդրության, սակավիկ մը արդարության կը պարտիմ իրեն։

0", ո ՛ չ , անշուշտ կանացի հուզում, ինքնահաճոլթյոլն ու տկար մարդու զգայնություն չէ՝ ինչ որ կզգամ այս վայրկ­յանիս, ոչ ալ գորով՝ սեփական կյանքիս առջև, այլ քիչ մը անկեղծ հպարտություն։ Եթե հարցնեմ ես ինձ, նույնիսկ բարակ ծաղրով մը՝

— Մի՞թե դիրք, դրամ ու պատիվ հետապնդած ես այս տասը տարիներու ընթացքին՝ կուսակցական աշխատանք– ներու մեջ, միթե որևէ հետին միտք չես ունեցա՞ծ...

Կրնամ անդեդև ոլ անայլայլ պատասխանել՝— Բայց ոքչ, բոլորովին որչ, վճռականորեն ոքչ, սիրելի

ծաղրածու։Օրինակս խոտելի չէ. խածան երիտասարդ շան պես

երբեմն արյունած եմ մարդոց դաստակները՝ արու ժանիք­ներով։ Զիս գտած են ամենուրեք՝ կոպիտ, բիրտ, վայրագ, աններող, աչքերուս մեջ նույն ոխակալ, բայց արդար լույ– սովը։ Կարգ մը ընկերներոլ ակնարկներում մեջ երբեմն զգացած եմ նույնիսկ հետևյալ մեղադրանքը.

Կյանքդ բնավ ալ անաղարտ չէ ոլ բնավ զուրկ չես բո­լորովին բարոյական արատներե ու այլ վրեպներե, սայ– թաքումներե՝ այդքան բծախնդիր, խստապահանջ ու հա­չան ըլլալու համար։ Ու նման անհաշտ վրեժխնդիրի կեր­պարանք մը ցույց տալու համար, որ մեզ, տարակույս մխ ունենար, ստուգորեն կը վիրավորե։ Մեզի պես մարդ մըն ալ դուն ես՝ նույն ծուլության սիրով, նույն անխուսափելի Ա ն ­

կարություններով, նույն ծածակ վշտերով և նույն առաքի­նության տագնապներով։

Այլ սակայն երբ անբարեհաճ ու դժնե հայացք մը կը ձգեմ տասը տարիներու կուսակցական կյանքիս վրա՝ իրա– 302

պես կարևոր ու հիմնական որևէ սխալ չեմ գտներ, որևէ իրական վատության, որևէ ծածուկ կամ ակնհայտնի աղ­տեղության չեմ հանդիպիր։ Բնավորությանս բրտության)՛ արյանս տենդն ու երիտասարդ կիրքս՝ երբեմն զիս տարած են քիչ մը հեռու գուցե, բայց երբեք որևէ ստոր արարք, վրա անունս չէ եղած, երբեք անձնական գձուձ ու հետին, նկատումներ չեմ ունեցած, երբեք անձնական վրեժխնղրու֊ թյուն չեմ հագեցացած։ Ու եղած եմ, որքան մարդկայնորեն հնարավոր է ու հեղափոխականորեն արտոնելի, դրապես կարգապահ ու աշխատած եմ պարտաճանաչ ըլլալ։

Գիտեմ, մարդիկ կան որ զիս ջախջախված ու պարտ­ված կը համարեն այժմ, ես որ զարմանալի հաղթական մըն եմ անտարակույս, որովհետև դժվար շահված հաղթա­նակ է ինչ որ իրագործած եմ տասը տարիներն իվեր՝ ինքս ինձ վրա և ուրիշներու դժկամ, այլամերժ ու գռեհիկ եսա– սիրությանց ՛դիմաց։

Անշուշտ չեմ կրցած իրագործել՝ ինչ որ իրավունք ու­նեի սպասելու հարուստ ու հորդազեղ խառնվածքն մը, ան­շուշտ շռայլորեն վատնած եմ՝ թանկագին երիտասարդու­թյան մը հետ, անժխտելի կարողություններ, անշուշտ տևա­կան ոչինչ մնացած է այսքան բիրտ ու սպառիչ ոգորում­ներն հետո, բայց մարդու մը կյանքն ու երիտասարդությունը մեծ բան մը կարժեի"ն միթե այս դժխեմ տարիներոլ ըն– թացքին։ Եվ շահն ու վնասը բծախնդրությամբ կշրւելե հե­տո, ինչ որ կրցած եմ իրագործել՛ միայն կրնա մեծ հըրճ– վանք մը պատճառել ինձ, մեկն եմ որ պարզորեն Պարտա­կանությունը կատարած է։ Ու միայն ես գիտեմ, թե որքան ճիգ, որքւսն տառապանք, որքան իրական զրկանք արժած է ինձ ւստիկա։ Ոմսվւց կը թվեր սակայն՝ թե ես հոս կամ հոն կուզեի երթալ, այս կամ այն ըլլալ,— դիրքեր, չնչին հաջողություններ, զանցառելի գոհացումներ, որ մարդը կա­պականին, որ հեղափոխական մակդիրը կրել ձգտող երի–

303

տասարդեն կը շինեն ծիսապաշտ աղանդավոր մը և կամ աչառու նեպոտական մը։ Չեն զգար, ոը զիս կը չափեն իրենց խարդախված չափով ու հասարակ, գեշ կշիռով մը կը փորձեն կշռել խորունկ ու խոլ երիտասարդությունս։ Ահա այդ օրերոլն և ժամերուն է, որ խորապես կզգամ Տարբե­րությունս։ Ու ինչպ ե՜ս կրնան զգալ, երբ իրենցմե շատերը ստուգապես ավելի ոչինչ կրնան հետապնդել, եթե ոչ՝ դիրք պատիվ ու դյուրին, հեշտամոլիկ կյանք։ Այդ է իրենց հո– րիզո նը։

Կրնա ըլլալ գուցե, որ օր մը զգան թե այսուհանդերձ քիչ մը տարբեր էի իրենցմե շատերեն կամ շարունակեն անընդհատ զեղչել զիս, անընդհատ իրենց քսու պատկե­րին նմանցնել. ես սակայն պիտի շարունակեմ ապրիլ՝ վը– րեժխնդիր բրտությամբ մը հավատարիմ մնալով գաղա– փարներուս։ Ու երբ կործանիմ, վստահ եմ, մահը քաղցր պիտի ըլլա վրաս։

Եթե մեղանչած եմ հպարտությամբ, այն կարծես հեռա­վոր տարվան ընթացքին, երբ ամբողջ ամիսներ քաղցր անձնվիրությամբ մը կինս եղար, մարմնիս ընկերը՝ մաքուր և անպայման ազնիվ սիրով մը, ատիկա խոշոր ու սուտ բառերեն, փցուն ու շատախոս սիրո խոսքերեն վախնալոա համար էր, ամբողջովին սիրելիքս։

Մարդիկ կան, որ կրնան դատ ապար տել զգայարանք– ներուս այս անզուսպ գինովությունը։ Ադոնք մարդիկ են, որ երբեք երիտասարդ չեն եղած, երբեք չեն զգացած ան­բացատրելի ուրախությունը արթնցող անտառներոլն, հո­դին աճումը, սքանչելի խորհուրդը կովերոլ հղի որովայն­ներում՝ երբ ձմեռը կը մերձենա իր վախճանին, երբ առա­ջին սրսփուն ծաղիկները իրենց ծարավի բաժակները կեր–

,304

կստեն արեգակին հպումին, երբ ջրերը կը խենթենան ժե– աստ ափերն իվար, ծիծեռնակները կը վերադաոնան իրե% բունավեր երդիքներուն, երբ սերմերը կը պայթի ն հողի բանծերուն* և գոլղձերուն մեջ ու ագահությամբ իրենց ար­մատիկները կը նետեն, համառ մազաթելերով ասդին ան­դին, երբ նոր արբունքի հասնոդ տդաք կարտասվեն ան­հայտ ցավով մը իրենց բարձերոլն վրա,— որովհետև գա­րունը վայրագ բան մըն է, ոյվ արագաշարժ երես, երբ* կըմբռնե՞ս, արևածագին քու ռնգունքդ կը դողան սիրո ծա­րավով՝ ինչպես զամբիկի մը երանքները կը սրսփան, երբ զայն ազատ կարձակեն մարգագետիններուն վրա, երբ ամ­բողջ երկիրը հղության մոլուցքի մեջ է ու ստեղծագործու­թյունը կը թագավորե ամենուրեք, երբ վայրագ ու անիշ­խանական, իր բոլոր կապերեն ձերբազատված եղանակին, ու գարնան հաղթության օրերն են...

Երբ, կըմբռնե՞ս, երակներուդ մեջ արյունդ հարկ է ցե­խի, աղտեղության փոխված ըլլա՝ որպեսզի խաբեորեն լուրջ մարդու տխմար ու հանդիսավոր մորուք մը տնկած՝ այս ծլարձակ, հեղեղորեն ծլարձակ երկրին դիմաց, պայմանա­դրական ու ստախոս ձայնով մը ծերության, լքումի հրա– վիրես արարչության տենդեն բռնված երկիրը...

Ահա ատոնք մարդիկ են, որ կրնան իրենց գոսացած, թոշնած, չորցած զգայարանքներով զգաստության ու խա­ղաղության հրավիրել զիս։ Վայրի ու վրեժխնդիր խնդուքով մը ծաղրելով զանոնք, եթե պատահեցավ, որ շարժումներուս ավելորդ բրտսւթյամբը վիրավորեցի քաջ, անձնվեր ոլ ազ­նիվ աղջկան մարմինդ, դան որ անձնազոհ քաղցրությամբ մը կինս եղար, այս ձմրան գեշ ամիսներուն, ներեք ինձ լիովին, սիրելիս, ն ե ^ ինձ։

Ներե։ բառերոա քիչ մը անամոթխած հեշտությունը, որ՛

* բունծ— հողակոշտ

28—3305

պարանոցդ կը ծեծեր իր ջերմ աղմուկովդ, ներե ձեռքերոա խոլ որկրամոլության՝ որ ոչինչ կը հարդեին մարմնիդ վրա, որ սանձարձակ արագությամբ կը վազեին պարտեզներուդ մեջ ու երբ հոգնեին՝ ծիծերադ վրա խուճապահար կը նըն– ջեին, ներե սրունքներոա անիմանալի զորության, ազդրե– րոա արու ծարավին, բազուկներոա երկաթյա տռիփին, նե– յւե ծունկերոա կափարիչներուն՝ որ կայրեին տասլե ա կզակիս հեղակարծ անգթության, որ անրակդ կը վիրա­վորեր, ներե ամբողջ մարմնիս, որ բնակարան ընծայեց սանձակոտոր ու վայրագ կրքի մը, սիրո լիակատար աղջիկ։

Ու եթե շատ հոգնած՝ օրվան իւոնջենքեն ու մտքի սպա– ոումներե՝ հաղթական անասունի խելագար երիտասարդու­թյամբս երբեմն շատ աճապարեցի ու արյանս յուրաքան­չյուր կանչին ագահ ափերով մոտեցա քաղցր ու մաքուր մերկությանդ, վիրավորելով հոգվույդ խորը, ընկերահիի ազնիվ հպարտությունդ, փափուկ արարքներոլ հանդեպ ու­նեցած կանացի գորովդ, ներեր ինձ, ներե ինձ, ոքվ անա­ղարտ սիրուհի։

Գիտես թե այս մառախլապատ ձմրան ընթացքին ինչ­պես գեշ ու դաժան էին օրերը; Հակած թղթերա դեզերու վրա, սպիտակ գիշերներով սպառելով աչքերոա վճիտ ա տաք լույսը, ծերանալով և հիննալով, ջիղ առ ջիղ ու մկան աո մկան մաշելով, կը հիշես թե ինչպե՞ս երբ առավոտյան դասասրահ երթալե առաջ կը հանդիպեիր ինձ, կը խուժեի վրադ, չքնաղ ու սպիտակ աղջիկս։ Հեզությամբ կերկարեիր պտուղի պես զով բերանդ, շռայլությամբ կոլտայիր ինձ ամբողջ ունեցածդ,— որ շատ էր, ատոք էր, որ թանկագին էր ,— հետո ցած, անձնվեր ձայնով մը կըսեիր.

— Հիմա այլևս կը բավե, ածիլվե, աճապարե ոլ եր– թանք։

Եթե այդ անեզր ժամերուն երբեք չհարցուցի թե ք,ս մարմինդ ալ կը զգա՞ր նույն ուրախությունը, եթե անուղղա ,306

և խոպան եսասիրությամբ մը գոհացա միայն հագեցնելով և որքա՜ն կարճ ժամեըոլ համար, իմ անհագ ծարավս ա անոթությանս, եթե բնավ աչքերադ մեջ չփնտռեցի ազնիվ ու առատաձեռն կնոջ հոգիդ,— 0 ՜ քանիսն հազվագյուտ, հիմա, որ հոս չես, հիմա որ կը զգամ թե անընդհատ սո– վահար, վայրագ, որկրամոլ մեկը եղա ու կը տառապի մ ա– տոր համար, եթե երբեք չգիտցա ոլ չկրցա տխրությունդ ու հուսահատությունդ հալածել զվարթ քրքիջով մը, եթե,, կըսեմ, անհնարին մոռացումով մը և կամ հպարտությամբ մեղանչեցի, ն ե ^ ինձ՝ անապական ու ճաճանչավուխտ սեր։

Դուն գեթ լավ գիտես, որ արժանի եմ վեհանձն ներո­ղությանդ։ Կը հիշե՞ս փետրվարի անեզերք ու թաց գիշեր­ները՝ երբ ընկեր ըլլալու համար մենությանս կը մնայիր քովս, երբ ցուրտ սենյակիս մեջ՝ դանդադագնաց ժամերում դիմաց, տետրակներոա առջև՝ հանապազօրյա տուրքի պես* երիտասարդությունս կընծայեի գաղափար ներոա։ Դուրսը գիշերը չէր հաոաջանար, հողմը կը պոռար պասւերուն տակ, մերթ ընդ մերթ բուխերիկին առջև կերթայի մարմինս տաք֊ ցընելու համար հյուծախտավոր կրակե մը։ Ցոլրտեն կար­կամած մատներս կը բռնեի վտիտ բոցին, մտածելով ըն­կեր ներու վրա, որ երբ աշխատանքս կարդային՝ կը ճոճեին իրենց ծույլ գլուխները ու հայտնապես զիս վիրավորելու համար կըսեին. «Շատ ու զարմանալիորեն դյուրին կաշ– խատիս»։ Կծկված անկողնիս մեջ, չկրնալով ննջել՝ վասնզի հոգիդ միշտ արթուն էր, տաք ու հացի պես անուշ ձայնովդ զիս կը հրավիրեիր քունի և հանգստության։ Մերթ ընդ մերթ դուրսը հապաղած ու կորուսյալ ուսանողներոլ Ա փողոցի գիշերաշրջիկ աղջիկներոլ ոգելից ըմպելիե և անքնոլթենե, սեռային սանձարձակութենե և ծխախոտե ավրված ձայներ՛ կը բարձրանային մինչև մեզի ոլ ժամը հանկարծ կը հնչեր, կը հիշե՞ս այդ անեզր, այդ ցնորական գիշերները։

307

Երբ շատ հոգնեի ու մսեի՝ կոպայի անկողնին եզերքը ու լռությամբ վարսերուդ հետ կը խաղայի, մտովի կազմե­լով նոր նախադասություններ։ Աոավոտուն դռնապանուհին կը հանդի մաներ զիս աչքերուս լույսին հետ՝ սպառած մյուս լույսին համար, բայց երբ իրիկնադեմին ընկերներ մեզ կը տեսնեին հանրային պարտեզին ծառերուն տակ, հեգնու­թյամբ կը ժպտեին,— մեկն էի, որ իր թանկագին ժամանա­կը կը վատներ քեզի հետ։

Այժմ կուզեմ որ մեկը բարձրանա ու ամբաստանե զիս, որպեսզի ամբողջ կուտակված զայրույթովս խարանեմ ու խարազանեմ զայն։ Որովհետև շուրջս ապրող մարգոց մեջ և, այոի խոլ, վայրի հպարտությամբ մըն է, որ կըսեմ ասի­կա. քիչերը կան, որ այսքան երիտասարդ, այսքան տար­՜բեր աշխատանքներոլ վրա հինցոլցած, ծերացոլցած են իրենց մարմինը։ Ու ի ՜ն չ աշխատանքներ։ Դեռ պատանի՝ քար կրած չե՞մ միթե ու քարի վրա մաշեցուցած այս խոշոր ու քարի ձեռքերը, ճանչցած եմ անոթությունը, երբ մարմինդ տկարացած է ծայրահեղ զրկանքե և հոգնոլթենե։ Ջրկիր, ուղտապան, կայարաններոլ մեջ, անձրևոտ, թաց օրերոլ՝ քեռնակիր, գործարանային բանվոր, երկրագործական աշ­խատավոր ու հող փորող, շինոլթյանց ու խրամներոլ մեջ երիտասարդ քարուկիր, թուղթ մրոտող,— 0 ՜ ինչ դաժան արհեստ է ասիկա,— ամենուրեք աշխատած եմ առավելա­գույն խղճմտությամբ կատարել վաստակի բաժինս։ Ու ա– սիկա հաղթելով, կոկորդ կոկորդի ոգորելով բնական ա– պըստամբ ծուլության մը, որ քաղքենի արյունես կուգար։ Միայն առուծախ չեմ ըրած, ու ասիկա պատիվս ու հպար­տությունս է։ Կրնան ըսել թե՝ ինչ որ ըրած եմ, եղած է զուրկ մնայուն ու անապական գեղեցկոլթենե, ամուլ և ա֊ ռանց հարատև արժեքի, թոքղ ըսեն։ Կրնան որակել կա­տարած գործս «Շանթաժ Սանթիմանթալ» խուժիկ բառե­րով, երիցս եղկելի անկարող շուն, որ վարոցդ անկողնիդ 208

կը քսսե միայն ա երբ փողոց ելլես՝ հայացքդ գետին կը պտտիս, վասնզի կամչնաս չունեցած առնականութենեդ ու աղջիկնեբը լոկ կը գթան վբադ։ Կբնա ըլլալ, որ արդար ըլլան նույնիսկ, հետո ի՞նչ։ Կերդնում մորս տված կաթովը, որ արյունս զուր չեմ վատնած ու ավելի քան շահած եմ, երկ՜թի վրա կրծած բեկոր մը չոր հացս ու այս գեշ ու ծվեն ծվեն լաթերը, ոըոնցմե քիչ մը կամչնայիր, որոնցմե՝ ինձ համար հպարտությունդ գաղտ նորեն կը վիրավորվեր, ոքվ գարնանային ու ճապուկ, փվ արշալուսորեն երիտասարդ սիրական, որ զիս սիրեցիր։

Այոր, եթե մեղանչած եմ արուի զորեղ հպարտությամբ մը, ներեք ինձ։ Հավատա, արժանի եմ ատոր։ Ոլ հավատա նաև, որ եթե այս հաստ, գինի սիրող ու գեշ շրթները եր­բևիցե արտասանած են քնքուշ ու մաքուր բաոեր, որ Ակ­րով ու հուզումով կը դողան արարչական կնոջ մը համար, այդ կինը միայն դուն ես եղած։

Գիշերներ կային, որ հոգիս տագնապահար՝ անծայր հեզությամբ մը կը խոնարհեր, կը մանկանար հիշատակիդ աոջև, որ գիտեի նույն քաղաքին մեջ քաղցրությամբ կը ննջեր։ Շրթներս կը դողային հուզումես, ձեռքերս կը թա­փահարեին։ Կըսեի՝ վաղը առավոտ ուսերեն պիտի գրկեմ զայն ու ծոծրակին վրա պիտի ըսեմ. «Ահա ամբողջովին ու լիովին իշխանությանդ տակ եմ, քաջ ու փափուկ աղջի– կըս, ինչպես երբ մանուկ էի ու հոգիս կը վստահեի մայ­րիկիս տաք ափերուն, այնպես ալ անձնվիրությամբ ւսո ահա զայն։ Տեքս, այնքան վստահ եմ ազնիվ ոլ մեծ հպար­տությանդ վրա, որ ամեն ինչ կը հանձնեմ իրական գորո– վիդ։ Որովհետև երբեք այս ամիսներա ընթացքին չաշխա– տեցար բարոյական անձնավորությունս զեղչել, ահա անձ­նատվության դրոշ կը պարզեմ զվարթ անհեռատեսությամբ մը։ Երբեք չպիտի գիտնաս թե որքա՜ն երախտապարտ եմ քեզի՝ գաղտնապահ ու շատ հուզիչ փափկանկատությանդ

309

համար։ Միշտ քովս էիր լրիվ ու թանկագին անձնվիրու­թյամբ մը, բայց երբեք աշխատանքներոլս և իմ միջև, գա­ղափար ներուս հախուոն տենդին և իմ միջև։ Արգելքի, խո­չընդոտի, սպառող առարկության ձևին տակ։ Երբեք չոր­րորդ դասակարգին պատկանիլ որոշած մարդու հպարտու– թենես տաշեղ մը չկորսնցուցի, քեզ անեզրոըեն սիրելով»։

Կըսեի՝ ծոծրակին վրա պիտի համբուրեմ իր տաք աղ­վամազերը, ձեռքերովս պիտի սիրեմ իր աղոլ գեղեցկու­թյունը, վարսերուն մեջ պիտի զգամ իր անձնվեր աղջկան գաղջ բուրումը ու պիտի ըսեմ. «Այժմ պզտիկ ու անզեն տղա մըն եմ, որ զարնված է սիրո նետեդ, որ անհագորեն ծարավ է ակնարկիդ գորովին, որ եղեգի պես կը դողա շունչիդ զով հովերեն։ Ձեռքդ դիր վարսերոա վրա, ձեռքդ ուսիս վրա դիր ու մեծ քրոջ մը պես համբոլրե ճակատս, մեծ քրոջ մը պես աչքերոլս ջինջ արտասուքները սրբե, մեծ քրոջ մը պես՝ պաշտպանելով ու մխիթարելով սիրե զիս։ Հետևյալ օրը սակայն՝ հպարտությունս մեծաքայլ կը վերադառնար ու կրկին շատ անոթի, շատ հապճեպորեն բիրտ ու գեշ մեկը կըլլայի, որ չի գիտեր հարգել քեզ»։

Նամակդ ափիս մեջ, որ ստացա այս առավոտ, շատ աղքատ մարդ մըն եմ ահա կրկին։ Ինչպ ե՜ս բացատրել քեզ ասիկա։ Աժան հաճույքը չէ, որ կը պակսի սալահատակ հե­րուն վրա։ Բայց մարմինս քու անագորույն մեկնոլմեդ հե­տո կորսնցուց իր անհագուրդ ուրախությունը։ Գրքերը ամ– բողջ իրենց ծածուկ զորությունը վերստացան վրաս։ Ու կրկին հին ու քիչ մը բարբարիկ և քիչ մը հմայաթափ մար­դը եղա՝ իր դեզ* ու բիրտ հպարտությամբը։

0 'վ որ բնավ, գեթ առավոտ մը՝ իր երկրի վրա ապրած ժամանակը, շատ երիտասարդ չէ եղած, գարնան առաջին ամսուն, ոխ որ ամբողջ օրը՝ գեթ մեկ անգամ, խելագա–

փ դեգ— խոժոռ, անբարեհամբույր

310

րորեն չէ աշխատած, որովհետև շատ սիրելի ու քնքուշ աղ­ջիկ մը ժպտեցավ իրեն ու քնքուշ թաթը տվավ, ո՝վ որ իր տգեղ ու խո սլան ըլլալուն սլատճաոով՝ երբեք կնոջ մը մար– մընին դեսլի իր առնականությունը ծարավ տունկի մը սլես մագլցիլը չէ զգացած, ո՛վ ներքինի մըն է՝ գոս զգայարանք­ներով, կրնա դատապարտ ել զիս։ Ի ՜նչ փույթ, այսօր աղ­քատ մեկն եմ ես՝ կնոջ մը բացակայության պատճառով, ու աղքատությունս եզերք չանի։ Քիչ հետո պիտի իջնեմ փո­ղոց ու թափաոիմ ու երբ տուն երթամ, խոշոր գլուխս պի­տի կախեմ մորս նկարին առջև ա ըսեմ. «Սիրելիք մայրիկ, տղադ այսօր անեզրորեն, անպարագրելիորեն աղքատ է»։