The wet/dry weight rates of some important non-wood forest ... · Türkiye) tarafından karĢılanmaktadır. Bu ülkelerin baĢında % 34‟lük pay ile Çin gelmektedir. Hong Kong,

Enstitü Yayın No: 60 ISBN: 978-605-393-104-1

BATI AKDENİZ BÖLGESİNDE DOĞAL YAYILIŞ GÖSTEREN

ÖNEMLİ BAZI ODUN DIŞI ORMAN ÜRÜNLERİNİN

YAŞ / KURU AĞIRLIK ORANLARI

(ODC: 285; 754)

The wet/dry weight rates of some important non-wood forest products which are

naturally distributed on West Mediterranean region

Sadettin GÜLER

Dr. Saime BAŞARAN

Kader Hale GÜLER

TEKNİK BÜLTEN NO: 45

ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ

SOUTH-WEST ANATOLIA FOREST RESEARCH INSTITUTE

(SAFRI)

ANTALYA/TÜRKİYE

YAYIN KURULU

Editorial Board

Başkan

Head

Dr. Mehmet Ali BAŞARAN

Üyeler

Members

Melahat ŞAHİN

Dr. Ufuk COŞGUN Şenay ÇETİNAY

Kader Hale GÜLER

YAYINLAYAN Batı Akdeniz

Ormancılık Araştırma Enstitüsü P.K.: 264

07002 ANTALYA

Published by South-West Anatolia

Forest Research Institute P.O. Box: 264

07002 ANTALYA TURKEY

Tel.: +90 (242) 345 04 38 Fax: +90 (242) 345 04 50

E-posta: [email protected] Web: http//www. baoram.gov.tr

ACAR OFSET

Tel : +90 (242) 242 65 01 Faks: +90 (242) 243 88 82

mailto:[email protected]

i

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

İÇİNDEKİLER .......................................................................... i

ÖNSÖZ ....................................................................................... iii

ÖZ ……………………………………………………....……… v

ABSTRACT …………………………………………………… v

1. GİRİŞ …………………………………..……………………. 1

2. LİTERATÜR ÖZETİ ...……………………………………. 5

3. MATERYAL ve YÖNTEM .......…………………………… 7

3.1. Kapsam ve Uygulama Yerleri …..………………….... 7

3.2. Bitkilerin Genel Özellikleri …………………………… 8

3.2.1. Defne ………………………………………….… 8

3.2.2. Mersin ………………………………………… 10

3.2.3. Kekik …………………………………………… 12

3.2.3.1. Yayla Kekiği ……………………………….. 13

3.2.3.2. Taş Kekiği ………………………………….. 16

3.2.3.3. Dağ Kekiği …………………………………. 18

3.2.3.4. Karabaş Kekik ……………………………… 19

3.2.4. Büyük Çiçekli Adaçayı ………………………… 21

3.2.5. Şalba ……………………………………………. 23

3.3. Yöntem …………………………………………..

24

4. BULGULAR VE TARTIŞMA.....………………………….. 26

4.1. Bulgular ........................................................................... 26

ii

4.1.1. Defne (Laurus nobilis) ………………………….. 26

4.1.2. Mersin (Myrtus communis) ……………………. 28

4.1.3. Yayla Kekiği (Origanum minutiflorum) ……. 31

4.1.4. Taş Kekiği (Thymus longicaulis) …….……… 33

4.1.5. Kekik (Satureja cuneifolia) …….…….…….… 37

4.1.6. Karabaş Kekik (Thymbra spicata) …….……. 39

4.1.7. Adaçayı (Salvia tomentosa) …….…….…….… 40

4.1.8. Şalba (Phlomis bourgaei) …….…….…….……. 43

4.1.9. Şalba (Phlomis leucophracta) …….…….……. 44

4.2. Tartışma …….…….…….…….…….…….…….…….… 46

5. SONUÇ VE ÖNERİLER …………………………………... 47

ÖZET ........................................................................................... 52

SUMMARY ................................................................................ 53

KAYNAKÇA ............……………………………………….. 54

iii

ÖNSÖZ

Odun Dışı Orman Ürünleri (ODOÜ); 6831 sayılı yasanın 37.

maddesinin 1. fıkrası gereğince tarife bedeli ödemek kaydıyla, yasanın ilgili

maddesinde yazılı yerlerde halka izin verilmek suretiyle, Orman Genel

Müdürlüğü (OGM)’nün 283 nolu tebliğine uygun olarak doğadan

toplanmaktadır. Ürünlerin doğadan toplanması ile orman işletmesi tarafından

tarife bedeli hesaplanmasına kadar geçen süreçte ürünler kurumaktadır. Tarife

bedeli hesaplanacak olan kuru ürünün ne kadar yaş üründen elde edildiğinin

hesaplanabilmesi için, bu ürünlere ilişkin kuruma endeksi değerlerinin bölgeler

itibariyle bilinmesine ihtiyaç bulunmaktadır.

Bu çalışma kapsamında, ihraç edilen Odun Dışı Orman Ürünleri

arasında yer alan ve Batı Akdeniz Bölgesi itibariyle önemli oranda doğadan

toplanan, dokuz adet bitki türüne ait Kuruma Endeksleri belirlenmiştir.

Proje sonucunda elde edilen Kuruma Endeksleri (Yaş/Kuru Oranları),

Antalya ve Isparta Orman Bölge Müdürlükleri görev ve sorumluluk alanları

içerisinde gerçekleştirilecek olan, odun dışı orman ürünlerinin üretim ve satış

işlemlerinde kullanılabilecektir. Ayrıca, Kuruma Endeksi değerlerinden, bu

türlere yönelik yapılacak olan envanter çalışmaları kapsamında da

yararlanılabilecektir.

Projenin arazi çalışmaları aşamasında katılım ve katkı sağlayan Dr.

Mehmet Ali BAŞARAN’a teşekkür ederim.

Proje kapsamında gerçekleştirilen doğadan bitki toplama ve toplanan

bitkilerin hava kurusu hale getirilmesi çalışmalarına, teknik ve iş gücü

bakımından özverili katkılarını esirgemeyen proje ekibine özellikle teşekkürü bir

borç bilirim.

Proje sonucunda elde edilen sonuçların bölge ve ülke ormancılığımıza

yararlı olmasını ve bundan sonra yapılacak olan benzeri araştırma çalışmalarına

yön gösterici olarak katkı sağlamasını dilerim.

Antalya-Ağustos 2011 Sadettin GÜLER

iv

v

ÖZ

Bu araştırma projesiyle; ODOÜ listelerinde ihraç edilen ODOÜ arasında

yer alan ve Batı Akdeniz Bölgesi itibariyle önemli oranda üretimi yapılan dokuz

adet bitki türünün (Defne (Laurus nobilis L.), Mersin (Myrtus communis L.),

Yayla Kekiği (Origanum minutiflorum O. Schwarz et P.H. Davis), Taş Kekiği

(Thymus longicaulis C. Presl. Subsp.chaubardii (Boiss. & Heldr. Ex Reichb.

Fil.) Jalas var.alternatus Jalas), Dağ Kekiği (Satureja cuneifolia Ten.), Karabaş

Kekik (Thymbra spicata L. var. spicata), Büyük Çiçekli Adaçayı (Salvia

tomentosa Miller) ve Şalba (Phlomis bourgaei Boiss. ve Phlomis leucophracta

P.H.Davis&Hub.-Mor.) Yaş/Kuru Ağırlık Oranlarının (Kuruma Endeksleri)

ortaya konulması amaçlanmıştır.

Bu çalışma ile Antalya ve Isparta Bölgelerinde Odun Dışı Orman

Ürünleri (ODOÜ)’nin üretim ve satış işleri daha etkin ve düzenli bir şekilde

yürütülecek ve bu ürünlerden elde edilen gelirin bütün paydaşlar arasında

adaletli bir şekilde dağıtılmasına katkı sağlanmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler: Kuruma Endeksi, Yaş/Kuru Ağırlık Oranları, ODOÜ,

Tarife Bedeli

ABSTRACT

The aim of this project is to determine wet/dry rates for NWFP of nine

plant species which were exported in ODOÜ lists and produced generally in

West Mediterranean Region; Bay laurel (Laurus nobilis L.), Myrtle (Myrtus

communis L.), Turkish oregano (Origanum minutiflorum O. Schwarz et P.H.

Davis), Stone thyme (Thymus longicaulis C. Presl. Subsp.chaubardii (Boiss. &

Heldr. Ex Reichb. Fil.) Jalas var.alternatus Jalas, Satureja cuneifolia Ten.,

Garden thyme (Thymbra spicata L. var. spicata), Sage (Salvia tomentosa Miller)

and Jerusalem sage (Phlomis bourgaei Boiss. ve Phlomis leucophracta

P.H.Davis&Hub.-Mor.) in the Antalya and Isparta regions.

Yield and sale of Non-Wood Forest Products (NWFP) in Antalya and

Isparta region will become more active and regular with this study and it will

contribute the distribution of the income which is gained from these products

equally between all shareholders.

Key Words: Drying Index, Wet/Dry Weight Rates, NWFP, NTFP, Wages-tariff

vi

1

1. GĠRĠġ

Sistematikçilerin bildirilerine göre yeryüzünde kesin tanımı yapılmıĢ

2/3‟ünü tohumlu bitkilerin oluĢturduğu yaklaĢık 375 000 bitki türü

bulunmaktadır. Yapılan araĢtırma ve yeni tespitlerle bu sayının 500 000‟e

ulaĢtığı tahmin edilmektedir. Bu kadar zengin bitki türünün ancak 20 000

kadarından günümüzde faydalanılabildiği ve yine bunlardan ancak 500 kadarının

da tarlada yetiĢtirildiği literatürde belirtilmektedir.

Günümüzde ticareti yapılan bitki türlerinin bir bölümü tıbbi, aromatik ve

soğanlı bitkilerdir. Ticarete konu olan bitkilerin çok az bir kısmı tarlada

üretilmekte olup, geri kalan çok büyük kısmı ise floradan toplanarak

değerlendirilmektedir (Ceylan, 1995).

Türkiye‟de doğadan toplanarak iç ve dıĢ ticareti yapılan çiçekli bitki

sayısının 347 olduğu, bunun da yaklaĢık % 30‟unun ihraç edildiği belirlenmiĢtir

(Özhatay ve ark., 1997).

Günümüzde bitkiler, ilaçların ham maddesi olma yönünden çok önemli

bir konumdadırlar. Bu önemlilik gün geçtikçe daha da artmaktadır. Ġnsanların

sentetik ilaçlardan beklentisinin azalması, bitkisel kaynaklı ilaçlara olan eğilimi

artırmaktadır.

Devletlerin bu alana ayırdığı ödenek, her geçen gün daha da artmaktadır.

Nitekim 1998‟de dünya çapında bitkisel ilaçların pazarı 14 milyar dolar

dolayında olurken, 1991-2000 yıllarının ortalamalarına göre, dünya yıllık tıbbi

ve aromatik bitkiler dıĢ alımı 400 bin ton ile 1.3 milyar dolar civarında

gerçekleĢmiĢtir.

Bu miktarın % 80‟i, en fazla dıĢ satım yapan 12 ülke (Çin, Hindistan,

ABD, Almanya, Meksika, Mısır, ġili, Bulgaristan, Singapur, Fas, Pakistan,

Türkiye) tarafından karĢılanmaktadır. Bu ülkelerin baĢında % 34‟lük pay ile Çin

gelmektedir. Hong Kong, ABD ve Almanya en önemli bitkisel drog ticaret

merkezleridir.

Türkiye, dıĢ satım yapan ülkeler arasında % 5‟lik pay ile 12. sırada yer

almaktadır. Türkiye‟nin 1999-2003 yılları arasındaki rakamlarına göre yıllık

tıbbi ve aromatik bitkiler dıĢ satımı 33-52 bin ton arasında değiĢtiği

belirtilmektedir. Aynı Ģekilde bu bitkilerden elde edilen uçucu yağların üretim

2

miktarı ise 45 ile 50 bin ton ve bundan elde edilen gelir ise 1 milyar dolar

dolayında gerçekleĢmektedir.

Dünya sağlık örgütü (WHO) verilerine göre dünya nüfusunun % 80„i,

bitkisel ilaçlarla tedavi olmaktadır. Bu amaçla 20 bin bitki ve 4 bin bitkisel

drogun kullanıldığı ve 400 tanesinin ise aktif olarak ticaretinin yapıldığı

belirtilmektedir. Türkiye kodeksinde kayıtlı 140 tıbbi bitki vardır. Fakat

Türkiye‟de 500 kadar bitkinin tedavi amaçlı kullanıldığı bildirilmektedir.

(Ceylan, 1995; BaĢer, 2001; Özgüven ve ark., 2005)

Günümüzde artık geçerli ve kullanılmakta olan, Avrupa

Farmakopesi‟nde 235 adet bitkisel monograf yer almaktadır (BaĢer, 2009).

Odun DıĢı Orman Ürünleri (ODOÜ)‟nden doğrudan doğruya veya

iĢlenerek yararlanılmaktadır. Örneğin; kekik, adaçayı, defne yaprağı, sığla yağı,

okaliptüs yaprağı gibi orman alanlarında, orman içi açıklıklarda doğal olarak

yetiĢen bitkilerden elde edilen uçucu yağlar ve diğer kimyasal maddeler ilaç,

kozmetik, boya, deri, gıda, Ģekerleme ve alkollü içki üretimi gibi birçok sanayi

kolunda geniĢ kullanım alanı bulmaktadır (Önal, 1993).

ODOÜ‟nin çok önemli bir bölümü ihraç edilmekte olup, ülkemiz için

önemli bir döviz kaynağı oluĢturmaktadır. Son yıllarda ODOÜ‟nin ihracatından

elde edilen gelir, asli ürünlerle baĢa baĢ gitmekte ve hatta çoğu kez asli

ürünlerden elde edilen döviz miktarını geçmektedir. Ayrıca, ODOÜ veren bitki

türlerinin yetiĢtirilmesi ve ürünlerinin değerlendirilmeye baĢlanması, asli

ürünler gibi uzun yıllar almamakta ve her yıl veya 2-3 yılda bir üretim

yapılabilmektedir (Güler, 2004).

Tıbbi ve aromatik bitkilerin dıĢsatım miktarları 20 kadar bitki türünü

kapsamaktadır. Ancak, Türkiye‟de iç ve dıĢ ticareti yapılan tıbbi ve aromatik

bitkiler hakkındaki kapsamlı bir çalıĢmaya göre bitki türü sayısı, alt türler dâhil

olmak üzere 347 adet olup, bunlardan 139 türün dıĢ satımı yapılmaktadır.

1999-2003 yılları arasında dıĢsatımı yapılan tıbbi ve aromatik bitkilerin

ortalama miktarı 44 390 ton ve bunlardan elde edilen gelir ortalama 60 434 000

dolar dır (Özgüven ve ark., 2005).

Ġnsanoğlunun tıbbi, aromatik ve diğer kullanım potansiyeli olan

bitkilerden koruma-kullanma dengesi içinde faydalanmaya özen göstermesi çok

önemlidir. Bu yalnızca bitki türlerinin varlığını sürdürmesi açısından değil aynı

3

zamanda tüm diğer doğal kaynaklarda olduğu gibi kaynakların tamamen

tüketilmeden, “Sürdürülebilir Kullanım” ilkesine uygun olarak uzun süre

kullanılabilmesi açısından da büyük önem taĢımaktadır (Özhatay ve ark., 1997).

ODOÜ üretimi; 6831 sayılı yasanın 37. maddesinin 1. maddesi

gereğince tarife bedeli ödemek kaydıyla, yasanın ilgili maddesinde yazılı

yerlerde halka izin verilmek suretiyle Orman Genel Müdürlüğü (OGM)‟nün 283

nolu tebliğine uygun olarak yapılmaktadır (Anonim, 1995).

OGM‟nin Orman Bölge Müdürlüklerine gönderdiği 29.09.2005 tarih ve

B.18.1.OGM.0.00.04.330.03/122 sayılı yazıda; odun dıĢı orman ürünlerinin

üretim ve satıĢ uygulamalarında taĢra teĢkilatında farklılıklar oluĢturulduğu

konularında merkeze müracaatlar olduğu ve bu nedenle bu ürünler için

uygulamalara bir açıklık getirilmesine gerek görüldüğü ifade edilmiĢtir.

Ġlgili yazının 5. maddesinde; “Tarife bedelli satıĢlarda, bu bedel dıĢında

yeni fiyat belirlenmeyecektir. DeğiĢik fiyat uygulamaları alıcıların haklı

Ģikâyetlerine konu olmaktadır. Ürün miktarının üretime müteakip

belirlenememesi durumunda kuru tarife bedeli endeksi belirlenecek veya Genel

Müdürlükçe belirlenen endeksler uygulanacaktır. Bu endeksler dıĢında

uygulama yapılmayacaktır. Kuruma endeksleri ekte gönderilmektedir. Bölge

Müdürlüğü içinde kuruma endeksi sağlıklı ölçülerek bulunmadı ise ekteki

endeksler uygulanacaktır. DeğiĢik ve dayanaksız fiyat uygulamaları

yapılmayacaktır…” ifadesi yer almıĢtır.

OGM‟nin Orman Bölge Müdürlüklerine yazdığı, konuya iliĢkin

06.06.2007 tarih ve B.18.1.OGM.0.09.04/54 sayılı bir baĢka yazıda ise;

“…KütaĢ Tarım Ürünleri DıĢ Ticaret ve Sanayi A.ġ.‟nin 31.05.2007 tarihli

dilekçesinde Kuru/YaĢ oranlarının bölgeler bazında çok fazla değiĢiklik

gösterdiği, bazı uygulamaların gerçeğin dıĢında yüksek tutulduğu ifade

edilmiĢtir. Kuru/YaĢ uygulamasında; belirleme yapılmadan, uygulamada

geçerliliği olmayacak Ģekilde kurutularak belirlemeler hatalı kuruma oranları

oluĢturacaktır. Bu konuda Orman Bölge Müdürlüklerinin yeterli duyarlılığı

göstermesi, bölgeler arası değiĢik ve hatalı oranların oluĢmamasını

sağlayacaktır. Bölgesel tespitlerin yapılmadığı Bölge Müdürlükleri için

AraĢtırma Müdürlüğünün kuru ürünlere uygulanacak yaĢ ağırlık oranları aĢağıda

verilmiĢtir…” denilmektedir.

4

ODOÜ‟nin yaĢ/kuru oranlarına iliĢkin bugüne kadar belirli bir yönteme

ve araĢtırmaya dayalı olarak yapılmıĢ olan ve ilgili yazıda da bahsi geçen tek

çalıĢma, ÖNAL tarafından 1993‟de Muğla yöresinde yapılmıĢ olan araĢtırmadır.

Önal (1993)‟de ve OGM‟nin ilgili yazılarında da belirtildiği gibi, odun dıĢı

orman ürünlerinin yaĢ/kuru oranları bölgeler arasında önemli farklılıklar

göstermektedir.

Bu araĢtırma projesiyle; OGM‟nin söz konusu yazıları eklerinde verilen

ODOÜ listeleri ile ihraç edilen ODOÜ arasında yer alan ve Batı Akdeniz

Bölgesi itibariyle önemli oranda üretimi yapılan, öncelikli dokuz adet bitki

türünün YaĢ / Kuru Ağırlık Oranlarının (Kuruma Endeksleri) ortaya konulması

amaçlanmıĢtır.

5

2. LĠTERATÜR ÖZETĠ

Proje sürecinde yapılan literatür çalıĢmalarında, Antalya ve Isparta

Orman Bölge Müdürlükleri görev ve sorumluluk alanlarına yönelik bu

kapsamda bir çalıĢmaya rastlanamamıĢtır. Bu araĢtırmanın konusu ile direkt ve

dolaylı ilgili olduğu düĢünülen baĢlıca bilimsel çalıĢmalar aĢağıda alfabetik

sırayla verilmiĢtir.

ACARTÜRK (2001); Türkiye‟nin çeĢitli yörelerine ait yaklaĢık 450

civarındaki bitkilerin tamamının biyolojik özelliklerine yer verilen çalıĢmada, bu

bitkilerin bir bölümünün halk arasındaki kullanımları ve iyi geldiği hastalıklar

hakkında bilgiler verilmiĢtir.

BAYTOP (1978); Tıbbi ve faydalı bitkiler arasından seçilen örnekler

yardımıyla, çiçekli bitkilerde yaprak, çiçek, meyve Ģekilleri hakkında bilgilerin

verildiği çalıĢmada, Ģekiller ile faydalı bitkiler tanıtılmıĢ ve baĢlıca familyaların

genel karakterleri belirtilmiĢtir.

BAYTOP (1994); Türkiye genelinde ele alınan çalıĢmada, Türkiye‟de

gıda, baharat, ilaç, boyar madde veya süs bitkisi olarak kullanılan bitkilerin

yöresel adlarını bir araya toplayan bir sözlük hazırlanmaya çalıĢılmıĢtır.

BĠRAND (1952); Yazarın kendi ifadesiyle, Türkiye florasının ilk

demirbaĢ listesi olan bu çalıĢmada, 671 cins ve 2 480 türe ait 6 145 örneğin

yetiĢtikleri yerler ve nitelikleri gösterilmiĢtir. Alanında ilk çalıĢma olması

nedeniyle de tam olmadığı ve Türkiye de yetiĢen bitki türlerinin hepsini

noksansız olarak ihtiva etmekten uzak olduğu da ifade edilmiĢtir.

CEYLAN (1995); Türkiye‟de yayılıĢ gösteren tıbbi ve aromatik

bitkilerin tanımları ile botanik ve ekololojik özelliklerine yer verilmiĢtir.

KARAMANOĞLU (1976); Türkiye florası ile ilgili yayınların

taranması, herbaryumlarda mevcut olan bitkiler ve ülkemizin çeĢitli

bölgelerinden toplananlarla, Türkiye florasına esas teĢkil edecek nitelikte bir tür

demirbaĢ listesinin ortaya konulması amaçlanmıĢtır.

KARAMANOĞLU (1977); Kitapta bitkiler âlemi, tıbbi bitkiler,

özellikle memleketimizde yetiĢen tıbbi bitkiler, doğal sistem grupları altında

tanıtılmaya çalıĢılmıĢtır. Tıbbi bitkilerin yetiĢme yerleri, bunlardan elde edilen

droglarla, bileĢimlerinde bulunan önemli etken maddeler ve tedavide kullanma

6

yerleri de kısa olarak açıklanmıĢtır. Bununla birlikte kitapta, bugün her hangi bir

drog elde edilmeyen fakat diğer yönlerden faydalı olan (örneğin, besin bitkileri,

süs bitkileri vb.) bazı önemli bitkiler de tanıtılmaya çalıĢılmıĢtır.

ÖNAL (1993); Bölgeler arası değiĢiklikler gösteren odun dıĢı orman

ürünlerinin kuruma endekslerini Muğla bölgesi için belirlemek üzere ele alınan

çalıĢmada, toplamda sekiz adet bitki türü (Defne (Laurus nobilis L.), Kekik

(Origanum onites L.), Adaçayı (Salvia sp.), Mersin (Myrtus communis L.),

Zakkum (Nerium oleander L.), Hayıt (Vitex agnus-castus L.), Biberiye

(Rosmarinus officinalis L.) ve Derici sumağı (Rhus coriaria L.))‟ne ait kuruma

endeksleri ortaya konularak uygulama birimlerinin hizmetine sunulmuĢtur.

ÖZHATAY ve ark. (1997); Türkiye‟nin doğal tıbbi bitkilerinin

ticaretiyle ilgili bu çalıĢmada, Türkiye‟de doğal olarak yetiĢen çiçekli bitkiler ve

eğreltilerin yurtiçi ticareti ve ihracatı hakkında mevcut bilgiler derlenerek

verilmiĢ ve bir durum değerlendirmesi yapılmıĢtır.

ZEYBEK ve ZEYBEK (1994); Kapalı tohumlu bitkilerin

(Angiospermae) familyalar itibariyle verildiği çalıĢmada, bitkilerin botanik ve

ekolojik özellikleri, faydalanma yöntemleri ve kimyasal yapılarına iliĢkin

bilgiler verilmiĢtir.

7

3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1. Kapsam ve Uygulama Yerleri

AraĢtırma, Antalya ve Isparta Orman Bölge Müdürlükleri görev ve

sorumluluk alanlarında yürütülmüĢtür. Proje kapsamında, ODOÜ niteliğinde

olan beĢ farklı cinse ait toplam dokuz adet bitki türü (Çizelge 1)‟ne ait toprak

üstü kısımlar (yaprak, sürgün, çiçek) araĢtırmada materyal olarak kullanılmıĢtır.

Bitki türlerinin yoğun yayılıĢ gösterdikleri alanlar literatür (Davis, 1982;

Birand, 1952; Karamanoğlu, 1976) yardımıyla belirlenerek, bitkilerin

çiçeklenme dönemlerinde arazi çalıĢmaları bu alanlarda gerçekleĢtirilmiĢtir.

Çizelge 1. Proje Kapsamındaki Bitki Türleri

Table 1. The plant species in project

Latince Adı Türkçe Adı

Laurus nobilis L. Defne

Myrtus communis L. Mersin

Origanum minutiflorum O. Schwarz et P.H. Davis

Kekik

Thymus longicaulis C.Presl. subsp.chaubardii (Boiss.

& Heldr. ex Reichb. fil.) Jalas var. alternatus Jalas

Satureja cuneifolia Ten.

Thymbra spicata L.var. spicata P.H. Davis

Salvia tomentosa Miller Adaçayı

Phlomis samia L ġalba

Ballota cristata P.H. Davis

Proje arazi çalıĢmalarında yapılan gözlemler ve bölgedeki ilgili orman

iĢletme Ģeflikleri ile yapılan görüĢmeler ve resmi kayıtları üzerinde yapılan

incelemeler sonucunda bölgede; ġalba adı altında Ballota cinsine ait Ballota

cristata veya baĢka bir Ballota türünün ve Phlomis cinsine ait Phlomis samia

türünün doğadan toplanmadığı belirlenmiĢtir. Bölgede ġalba adı altında

çoğunlukla toplamaya konu edilen iki farklı Phlomis türü (Phlomis bourgaei

Boiss. ve Phlomis leucophracta P.H.Davis&Hub.-Mor.) belirlenmiĢ ve projeye

dâhil edilmiĢtir.

8

3.2. Bitkilerin Genel Özellikleri

3.2.1. Defne

Familya: Lauraceae

Cins: Laurus

Tür: Laurus nobilis L.

Ġngilizce Adı: Laurel, Sweet-bay

Kullanılan Kısımları: Yaprak ve Meyveleri

Toplama Zamanı: Yapraklar Temmuz-Eylül, Meyveler Eylül-Ekim

Halk arasında nehtel, tahnal, tefrün, tehnel, tenel, tenhel ve teynel gibi

farklı isimlerle bilinen (Baytop, 1994) defne; genellikle ağaçcık, bazen de 10 m

ye kadar boylanabilen yuvarlak tepeli, sık dallı bir ağaçtır (ġekil 1).

ġekil 1. Antalya-Manavgat Yaylaalan Yöresinde Defne

Figure 1. Laurel in Antalya- Manavgat Yaylaalan Region

Kısa ve kalın bir sapı bulunan yaprakların üst yüzü parlak koyu yeĢil,

kenarları hafif dalgalı, dar eliptik bir yapıda, her iki uca doğru sivrilmekte ve

boyları 5-10 cm arasında değiĢmektedir. Bir tespih tanesi büyüklüğünde ve

9

yumurta biçiminde olan üzümsü meyve önceleri yeĢil, olgunlaĢınca koyu siyah

renkte olup, uzunluğu en fazla 2 cm ye ulaĢır (Kayacık, 1977) (ġekil 2).

DıĢ ticaretimizde de önemli yer tutan Akdeniz defnesi (Laurus nobilis

L.), Ülkemizin uçucu yağ içeren önemli tıbbi aromatik bitkilerinden birisidir.

Esas vatanı Küçük Asya ve Balkanlar olup herdem yeĢil bir bitki türüdür. Fakat

antik devirde Akdeniz‟in bütün kıyılarına götürülmüĢtür. Bugün Akdeniz‟in

karakteristik bitkilerinden birini teĢkil eder ve Mediterranean rejiyonunun kıyı

Ģeridini içerisine alan birinci zonu olan Lauretum zonunu isimlendirir.

Yurdumuzdaki yayılıĢı 600-800 m ye kadar çıkar. KıĢları ılıman, yazları sıcak

olan yerleri sever. Toprak isteği fazla olmamakla beraber rutubeti yeterli dere

yataklarını tercih eder (Kayacık, 1977).

ġekil 2. Defne Yaprak ve Meyveleri

Figure 2. Leaves and fruits of Laurel

KurutulmuĢ yapraklar kuru incir ambalajlanmasında koruyucu, et ve

balık yemeklerinde ise baharat olarak kullanılmaktadır. Yapraklardan su buharı

distilasyonu ve meyvelerden presleme ile elde edilen yağlar; özellikle sabun

sanayisinde ve cilt merhemleri hazırlanmasında kullanılmaktadır (Zeybek ve

Zeybek, 1994). Acartürk (2001), ise defne yapraklarının mikrop öldürücü,

terletici ve ağrı kesici özelliklerinin olduğunu ve halsizlik, hazımsızlık, aybaĢı

düzensizlikleri, romatizma ve uykusuzluk hastalıklarına iyi geldiğini ifade

etmektedir.

10

Ülkemizde Defne türünün toplam yayılıĢ sahası 131 862 hektar ve

tahmini üretim potansiyeli ise 12 201 326 kg/yıl civarındadır (ġafak ve Okan,

2004).

Orman Genel Müdürlüğü (OGM)‟nün 25.06.1964 tarih ve 156 sayılı

tebliği gereğince, makilik alanlarda doğal olarak yetiĢen, orman rejimi içinde

kalan defne ağacı topluluklarından üretimi yapılan defne yaprağı ve meyvesi,

ODOÜ arasında gösterilmiĢ ve üretim esasları belirtilmiĢtir (Yazıcı, 2002).

3.2.2. Mersin

Familya: Myrtaceae

Cins: Myrtus

Tür: Myrtus communis L.

Ġngilizce Adı: Myrtle

Kullanılan Kısımları: Yapraklar ve Çiçekli Sürgünler

Toplama Zamanı: Ġlkbahar

Mersin, çok yıllık, herdem yeĢil, çalı formunda ve genellikle kısa boylu,

ancak bazen 1-3 m kadar boylanabilen bir türdür (ġekil 3).

Akdeniz bölgesi, Orta Doğu ve Kuzey Amerika‟nın ılıman bölgeleri ile

Avustralya‟da doğal olarak yayılıĢ gösterir (Baytop, 1999; Jamoussi vd., 2005).

Tunus‟un kıyı bölgeleri, Fas, Ġran, Ġspanya, Ġtalya, Eski Yugoslavya ve Korsika‟

da, Türkiye ve Fransa‟da yabani olarak yetiĢmekte olan Mersin bitkisinin

kültürü yapılmaktadır (Jamoussi vd., 2005).

Akdenizin tipik doğal bitkilerinden olan Mersin, Ülkemizde Adana,

Antalya, Ġçel, Çanakkale, Ġstanbul, Zonguldak, Sinop, Ordu, Trabzon, Ġzmir,

Samsun, Muğla ve Hatay illerinde doğal olarak bulunmaktadır (Oğur, 1994).

Ülkemizde genellikle “Mersin” adıyla bilinmesine karĢın özellikle

Güney sahillerinde “murt”, “hambeles” ve “adi mersin” adlarıyla da bilinmekte

ve bazı yerlerde ise yaprağına “bahar” adı verilmektedir. Mersin bitkisinden elde

edilen uçucu yağ bileĢenleri dolayısıyla tıpta ve ilaç sanayinde yaygın olarak

kullanılmaktadır. Mersin yaprakları ve meyveleri Ġtalya, Sardunya Adası‟nda

“Mirto Rosso” ve “Mirto Bianco” adında iki ünlü likörün yapımında ve ayrıca

astrenjan (büzücü) ve balsamik özellikleri sebebiyle halk hekimliğinde

kullanılmaktadır. GeçmiĢte olgun meyveleri zengin vitamin içeriğinden dolayı

besin takviyesi, meyvelerinin ve yapraklarının dekoksiyonu ise yeni doğan

11

bebeklerde hassas yıkama için kullanılmıĢtır. Günümüzde yaprakların

dekoksiyonu solunum hastalıklarına karĢı kullanılmaktadır (Flamini vd., 2004).

ġekil 3. Isparta-Sütçüler Yöresinde Mersin

Figure 3. Myrtle in Isparta-Sütçüler Region

Mersin bitkisi yaprakları; tanen (% 14-19), uçucu yağ (% 0.3-0.5) ve acı

maddeler içermektedir. Meyvesi ise yine tanen, uçucu yağ ve Ģekerler ile

organik asitler (malik ve sitrik asit) taĢımaktadır. Mersin yaprak ve meyveleri

dâhilen kabız, idrar yolları hastalıkları ve göğüs hastalıklarında antiseptik olarak,

haricen ise yara iyileĢtiri olarak kullanılmaktadır. Mersin uçucu yağı taĢıdığı

terpenler nedeni ile gıda ve parfüm sanayisinde, antiseptik, kan kesici ve

yatıĢtırıcı etkileri nedeni ile de dâhilen bronĢit, verem ve Ģeker hastalığına karĢı

kullanılmaktadır. Yüksek miktarlarda tüketilmesi durumunda solunum sistemini

tahriĢ eder ve hamilelerde rahmin kasılması nedeniyle düĢüklere sebep olduğu

belirtilmektedir (Baytop,1999).

Bitkinin yaprakları, çiçekli dalları ve yapraklarından elde edilen uçucu

yağı (Mersin esansı) kullanılır. Yaprak ve meyveler mikrop öldürücü, iĢtah açıcı,

kan dindirici, antiseptik ve haricen yara iyi edici olarak kullanılır. Gıda ve

parfümeri sanayisinde kullanılan önemli bir maddedir. Memleketimizde Ģeker

hastalığına karĢı da (günde 10 damla) kullanılır. Mersin meyveleri uçucu yağı,

tanen, Ģekerler ve organik asitler ihtiva eder. Bu meyveler yemiĢ olarak, kabızlık

giderici ve antiseptik olarak kullanılır (Azırak, 2007).

12

3.2.3. Kekik

Ġnsanlar arasında yaygın olarak kullanılan, tarımı yapılan ve ticarete

sunulan kekikler daha çok Origanum, Thymbra, Thymus ve Satureja cinsleridir.

Türkiye de bu bitkilere ait tür sayısı çok fazla, endemizim oranı ise oldukça

yüksektir. Örneğin Origanum cinsine ait 23 tür olup, endemizim oranı ise %

65.2‟dir (Ietswaart, 1980). Thymus cinsinin, 60 taksona ait 39 türü bulunduğu ve

endemizm oranının ise % 45 olduğu bildirilmektedir (BaĢer, 2002).

Halk arasında kekik olarak adlandırılan bazı türler ise Ģunlardır:

Origanum onites, Origanum vulgare, Origanum syriacum, Origanum

minutiflorum, Coridothymus capitatus, Thymbra spicata, Thymbra sintiensii,

Satureja hortensis, Satureja montana, Thymus eigii, Thymus vulgaris, Thymus

kotschyanus, vb. dir.

Tüm bu türlerin ortak özelliği yüksek miktarda uçucu yağ içermeleri ve

uçucu yağın ana bileĢeninin karvakrol veya thymol olmasıdır. Bunlar kekiğin

kendine özgü kokusunu veren maddelerdir (Meriçli, 1986; BaĢer ve ark. 1993;

Padulosi, 1997; BaĢer, 2001; Özgüven ve Kırıcı, 2002).

Anadolu‟da yetiĢen kekiklerin bir kısmı halk tarafından taze veya

kurutulmuĢ halde çay olarak içilmektedir. Çok değiĢik cinslere ait çok sayıda

bitki türüne kekik adı verilmektedir. Bu bitkilerin en önemli ortak özelliği,

kuvvetli veya hafif, karakteristik kekik kokusuna sahip olmalarıdır. Kekik,

kokusunu taĢıdığı uçucu yağda bulunan carvacrol ve thymol adlı maddelerden

almaktadır.

Kekik, genellikle çimenlik tarla kıyılarında, orman kıyılarında ve

çayırlardaki karınca yuvalarının üstünde yetiĢmektedir. GüneĢ ve sıcak istediği

için, toprak sıcaklığının fazla olduğu kayalık ve dağlık bölgelerde çoğalır. Eterli

ve uçucu yağ olarak thymol ve carvacrol içermektedir (Azırak, 2007).

Etken maddeler ve bulunma oranlarında bitki tür ve varyetelerine göre

değiĢiklik göstermekle beraber türlerin çiçekli dal ve yapraklarının su buharı

destilasyonuna tabi tutulması sonucunda “kekik yağı” adı verilen uçuk sarı

renkte bir uçucu yağ ve destilasyon sonucunda % 0.4-3.5 oranında uçucu yağ,

acı madde, tanen ve flavonlar elde edilmektedir. % 0.45-3.5 oranında bulunan

uçucu yağda ise p-cymol, karvakrol, timol, pinenler ve seskiterpenler

bulunmaktadır. Timol ve karvakrol bu karıĢımın % 70‟ini teĢkil etmektedir

(Büyükgebiz, 2006).

13

Öncelikle baharat olarak kullanılmakta, yağlı ve ağır yemeklerin tadını

zenginleĢtirmekte ve sindirimi kolaylaĢtırmaktadır. ġifalı bitki olarak kekik;

öncelikle kramp çözücü, dezenfekte edici ve balgam söktürücü olarak

kullanılmaktadır. Akciğer, mide ve barsak rahatsızlıkları kekiğin baĢlıca

kullanım alanlarıdır. Öksürük ve üst solunum yolları iltihabında, çay içimi ve

gargara biçiminde kullanılmaktadır. ĠĢtah açıcı ve sindirim sistemini uyarıcı

etkisi bulunmaktadır. Sindirim sistemi rahatsızlıkları, kadınlarda adet

düzensizlikleri ve ergenlik sivilceleri üzerinde de etkili olabilmektedir.

Kekik tentürü friksiyonları ile romatizmal ağrılar, sinirsel rahatsızlıklar

ve organ titreklikleri tedavi edilebilmektedir. Kekik yağı kötürümlük, kalp krizi,

organ krampları, kas erimesi, romatizma, burkulmalar, tümörler, adale

ezilmeleri, boğmaca, sara krizleri, zatürre ve alkol bağımlılığına karĢı

kullanılmaktadır (Azırak, 2007).

Kekik türlerinin dallı ve çiçekli tepe ve yaprakları; çiçek açma dönemi

olan Mayıs-Eylül ayları arasında, yere yakın mesafeden kesilmek suretiyle

toplanmaktadır. Toplanan kekikler gölgelik yerlerde, ya da kurutma tesislerinde

kurutulmakta, havadar ve rutubetsiz depolarda depolanmaktadır.

Ġlaç sanayinde antiseptik imalatında kullanıldığı gibi, broĢlardaki koyu

kıvamlı salgıyı sıvılaĢtırdığından öksürük Ģuruplarının bileĢimine de

girmektedir. Antibiyotik etki olarak mikroorganizmaların üremesini geciktirdiği

veya tamamen durduğu için ağız antiseptiği olarak gargara yapımında

faydalanılmaktadır. Derideki mantar hastalıklarına karĢı inhibitör etkisi

olduğundan, mantar ilaçlarının bileĢiminde de yer almaktadır.

Ayrıca, kimya sanayinde değerli bir kimyasal madde olan timol‟un elde

edilmesinde kullanılabildiği gibi parfümeri ve kozmetik sanayisinde

kullanılmaktadır (Büyükgebiz, 2006).

3.2.3.1. Yayla Kekiği

Familya: Labiatae

Cins: Origanum

Tür: Origanum minutiflorum O. Schwarz et P.H. Davis

Ġngilizce Adı: Oregano

Kullanılan Kısımları: Çiçekli sürgünleri ve Yaprakları

Toplama Zamanı: Temmuz-Eylül

14

Origanum L. cinsinin dâhil olduğu Lamiaceae (Labiatae) familyası

dünyada yaklaĢık 200 cins ve 3500 türle temsil olunmaktadır. Bu familya üyeleri

baĢlıca Akdeniz havzası ülkeleri olmak üzere Avustralya, Güney Batı Asya ve

Güney Amerika‟ya kadar yayılıĢ göstermektedir. Lamiaceae familyası baharat,

halk ilacı ve koku kaynağı olarak kullanılan pek çok aromatik bitkiyi içeren bir

familyadır. Yurdumuzda ise 45 cins ve 546‟ dan fazla türe sahiptir. Origanum

cinsi dünyada 41 türüyle temsil edilmektedir. Bu türlerin % 75‟i Akdeniz

havzasında ve özellikle yurdumuzun da içinde bulunduğu Doğu Akdeniz

bölgesinde doğal yayılıĢ göstermektedir. Origanum L. cinsi Türkiye florasında

da 23 tür ve 5 türaltı takson ile temsil edilmektedir. Bunlardan 15‟i yurdumuz

için endemiktir. Yurdumuz birçok türde olduğu gibi, Origanum L. cinsine ait

çok sayıda türün dünyadaki en önemli gen merkezi konumundadır (Davis, 1982;

Werker ve ark., 1985; Duman ve ark., 1995).

Origanum türleri, uçucu yağlarında ana bileĢenler olarak genellikle

karvakrol ve timol taĢırlar (Ravid and Putievsky, 1986; Sarer ve ark., 1985;

Farag ve ark., 1989). Origanum türlerinden elde edilen uçucu yağlar, baĢta

koleretik ve antimikrobiyal etki olmak üzere bazı terapötik etkilere sahiptirler.

Ayrıca ilaç, kozmetik, parfüm, likör ve sabun endüstrisinde de kullanılırlar

(Farag ve ark., 1989; Souleles, 1991).

'Sütçüler kekiği', „EĢek kekiği‟ ve 'Tota kekiği' olarak da bilinen Yayla

kekiği, yabani olarak yoğun bir Ģekilde toplanarak ihraç edilen endemik bir

türdür (Özhatay ve ark., 1997; Baytop, 1994) (ġekil 4).

Kontrolsüz ve Ģiddetli sökümler nedeniyle yoğunluğu her geçen yıl

azalmaya baĢlayan bu tür, Türkiye‟de geleceği tehdit altında olan ve acil olarak

koruması gereken ilk 10 tür arasında gösterilmektedir (Özhatay ve ark., 1997).

Yayla kekiğinin en önemli toplama merkezlerinden olan Sütçüler

ilçesinin Ayvalı, Kesme ve Beydili yörelerinde, bir zamanlar yılda 140 tona

kadar toplama yapılabilirken, son yıllarda bu miktar % 50 azalıĢla 70 tona

düĢmüĢtür. Bu düĢüĢün önüne geçmek amacıyla, Orman Bölge Müdürlüğü

tarafından hem 'Kekik Toplatma ġartnamesi'ne uygun olarak kekiğin en az zarar

göreceği bir zamanda toplanmasına, hem de 'Toplama yılı' ve 'Ara yılı' Ģeklinde

bir uygulama yapılmasına çalıĢılmaktadır. Bu uygulamada, ara yılında

toplanmayan bitkilerin tohum dökerek çoğalmalarını teĢvik etmek, toplama

yılında ise toplama zamanının çiçeklenmeden sonraya bırakılması

15

amaçlanmaktadır. Ancak, her türlü önlemlere rağmen, kaçak olarak yayla kekiği

doğal yetiĢme alanlarından daha yüksek yağ oranı ve daha düĢük toz oranı

amaçlanarak çiçeklenme döneminden önce bitkiler yolunarak veya toprak

yüzeyinden biçilerek toplanmaktadır (Baydar, 2001). Orman Bölge

Müdürlüğü‟nün resmi olmayan açıklamalarına göre yayla kekiğinin yaklaĢık %

50‟si bu Ģartlar altındadır (Baydar, 2005).

ġekil 4. Isparta Sütçüler Yöresinde Yayla Kekiği

Figure 4. Oregano in Isparta Sütçüler Region

Origanum minutiflorum bitkisinin yaprak oranının fazla, toz oranının

düĢük olması için çiçeklenme öncesinde yapılacak erken toplamalarda ve tohum

dökümüne izin vermek için çiçeklenmeden sonra yapılacak geç toplamalarda

yayla kekiğinin uçucu yağ oranı ve kalitesi düĢmektedir. Yayla kekiğinde

yüksek uçucu yağ verimi için çiçeklenme baĢı veya en geç tam çiçeklenme

dönemleri, yüksek uçucu yağ kalitesi için ise çiçeklenme sonu beklenmelidir. Bu

dönemler kekik balı üretiminde arıların kekik çiçeklerinden faydalanması

bakımından da uygundur (Baydar, 2005).

Sütçüler kekiği adıyla da bilinen türün çiçekli dal ve yaprakları, halk

arasında baharat, soğuk algınlığı, boğaz enfeksiyonları, nefes açıcı, olarak


16

3.2.3.2. TaĢ Kekiği

Familya: Labiatae

Cins: Thymus

Tür: Thymus longicaulis C. Presl. subsp. chaubardii (Boiss. & Heldr. ex

Reichb. fil.) Jalas var. alternatus Jalas

Ġngilizce Adı: Stone thyme



Aromatik bitkiler içerisinde Lamiaceae familyasına dâhil olan Thymus

cinsi, doğal olarak yetiĢen tür ve varyetelerinin sayısı yönünden dikkate

değerdir. Bu cins, çok yıllık aromatik, herdem yeĢil veya yarı-herdem yeĢil otsu

bitki özelliklerine sahip birçok alt tür, varyete, alt varyete ve formlarıyla, toplam

400 türden oluĢmaktadır. Bu tür endemik ve geniĢ bir yayılıĢa sahip olup, eski

dünyanın sıcak ve soğuk bölgelerinde yetiĢmekte, Güney Avrupa‟da doğal

olarak bulunmakta ve özellikle Akdeniz bölgesinde dağılıĢ göstermektedir.

Baharat Ģeklinde taze ve kurutulmuĢ olarak yoğun bir Ģekilde kullanılmaktadır.

Uçucu yağlarından, parfümeride sabun ve losyonlara koku verici olduğu kadar,

yiyecek, meĢrubat ve tatlıların yaygın çeĢitlerinde lezzet verici olarak

faydalanılmaktadır. Antiseptik, spazm çözücü ve antimikrobiyal özelliklerinden

dolayı tıbbi amaçlar için de kullanılmaktadırlar (El-Hela, 2007; Cosentino ve

ark., 1999).

Türkiye‟de çok sayıda kekik türü mevcuttur. Ege ve Akdeniz

Bölgelerinde 18 kadar takson doğal yayılıĢ göstermektedir. Thymus longicaulis

Anatalya‟da yetiĢen endemik taksonlardandır (ġekil 5). Marmaris, Antalya,

Akseki ve dolaylarında çok eski yıllardan beri kekik yağı elde edilmektedir.

Fakat bu yağ çeĢitli kekik cinslerinden elde edildiği için standardizasyonu

güçtür. Bu nedenle dıĢ satımında zorluklarla karĢılaĢılmaktadır (Zeybek ve

Zeybek, 1994).

Son yıllarda, Thymus uçucu yağlarının biyolojik özellikleri ve/veya

bileĢimleri ile ilgili birkaç rapor yayınlanmıĢtır. Bu çalıĢmalarda, farklı tür veya

varyetelerinden ekstrakte edilen yağlar içerisinde dikkate değer kimyasal

farklılıkların mevcudiyeti vurgulanmaktadır. Thymus cinsinin farklı türlerinde,

20‟den fazla uçucu yağ kimyasal tipinin bulunduğu (Lawrence ve Tucker, 2002),

17

fakat diğer taraftan farklı kimyasal tiplerin benzer habitatta yetiĢebileceği, bu

cinsin araĢtırılmasının da ilgi çekici olabileceği bildirilmiĢtir (Ložiene ve

Venskutonis, 2005). Bu kimyasal çeĢitlilik, yağların biyolojik aktiviteleri

üzerinde etkili olabilir ve genellikle genetik, fizyolojik koĢullar ve çevre olmak

üzere üç faktörün bir fonksiyonu olarak ortaya çıkar (Dorman ve Deans, 2000).

Zaten, Thymus cinsinin tür ve alt türlerinin tıbbi kullanımının çoğu yönü

bunların uçucu yağlarının, farklı timol ve/veya karvakrol düzeyler ile güçlü ve

geniĢ spektrumlu antimikrobiyal aktiviteye sahip fenolik türevler gösteren

kimyasal kompozisyonları ile ilgilidir (Cosentino ve ark., 1999; Dorman ve

Deans, 2000).

ġekil 5. Isparta Aksu Yöresi TaĢ Kekiği

Figure 5. Stone thyme in Isparta-Aksu Region

TaĢ kekiği uzun, kısmen odunsu, sürünücü sürgünleri bulunan ve

çiçeksiz veya terminal konumlu bir çiçek kuruluna sahip bir türdür (Jalas,

1972). Bu tür, bir tıbbi bitki olarak etnobotanik açıdan önemlidir (Gortzi

ve ark., 2006; Chorianopoulos ve ark., 2004). Muhtemelen uçucu yağ ve

flavonid içerikleri ile iliĢkili özellikleri olarak antiseptik, balgam

söktürücü ve spazm çözücü olduğu bildirilmiĢtir (Grujic-Jovanovic ve ark.,

2009; Bellomaria ve ark., 1981).

18

3.2.3.3. Dağ Kekiği

Familya: Labiatae

Cins: Satureja

Tür: Satureja cuneifolia Ten.

Ingilizce Adı: Wild savory, Apulian savory

Kullanılan Kısımları: Çiçekli Sürgünleri ve Yaprakları

Toplama Zamanı: Temmuz-Ağustos

Türe halk arasında Zahter, Sater, Geyikotu, Çibriska, Çubriza gibi

isimler de verilmektedir (Baytop, 1994)

Anadolu‟da kekik adıyla bilinen bitkiler: Origanum, Satureja, Thymbra,

Thymus ve Corydothymus cinslerinin türleridir (BaĢer, 1995). Bu türlerin

bazıları doğadan toplanırken bazılarının ise tarımı yapılabilmektedir. Kekik

olarak ihraç edilen bu türlerin bir kısmını da Satureja türleri oluĢturmaktadır.

Türkiye‟de ticareti yapılan kekik türleri arasında önemli bir yeri olan

Satureja‟ların 15 türü bulunmaktadır (Tümen ve ark., 2000).

Satureja türleri halk arasında; yaygın olarak Kekik, Sivri kekik, Kılıç

kekik, Keklik otu, Sater, Kara kekik, Catli, Süpürge kekiği, Çibriska, Çubriza,

Trabzon kekiği ve Arı kekiği gibi yöresel adlarla da bilinmektedirler. Satureja

türlerinin ticareti, özellikle Ege ve Akdeniz Bölgesinde yoğunlaĢmaktadır. Dağ

kekiği, genellikle açık orman alanlarının baĢladığı yerlerde, bozuk vasıflı orman

sahalarındaki açıklıklarda, yol kenarlarında daha yoğun olarak

rastlanabilmektedir (ġekil 6). Orman kapalılığı arttıkça bu türler sahadan

uzaklaĢmaktadırlar. Çok kurak ya da çok yağıĢlı geçen yıllarda türlerin verimleri

düĢmektedir.

Türkiye‟de Satureja türlerinin ticareti, özellikle Ege ve Akdeniz

Bölgesinde yoğunlaĢmaktadır. Ticareti yapılan Satureja L. türleri: S. cuneifolia,

S. wiedemanniana, S. thymbra, S. Hortensis ve S. cilicica‟dır.

19

ġekil 6. Antalya Çığlıkara Yöresinde Dağ Kekiği

Figure 6. Wild savory in Antalya-Çığlıkara Region

Son yıllarda Satureja‟ların çiçekli halde yoğun bir Ģekilde toplanması ve

ticaretinin yapılması, Ģu anda bitkiye zarar vermemekte gibi görünse de tohum

vermesini olumsuz etkilemektedir. Bu durum doğal olarak tohumların çimlenip

yeni bitkiler vermesine engel olmaktadır. Bir bitkiden 5-6 yıldan sonra alınan

verimin düĢeceği bir gerçektir. Bunu önlemek amacıyla, Satureja toplama

sahalarında yer yer ocaklar halinde bırakılacak kekik (Satureja) alanları, çevreyi

tekrar tohumlaması ve bu alanlardaki kekik ürününün devamlılığı açısından çok

yararlı olacaktır. Bu uygulama, benzer türlerin sürdürülebilir kullanımı için

yerleĢtirilmesi gereken bir sistem ve eğitim meselesidir (Satıl, ve ark., 2002).

3.2.3.4. KarabaĢ Kekik

Familya: Labiatae

Cins: Thymbra

Tür: Thymbra spicata L.var. spicata P.H. Davis

Ġngilizce Adı: Black thyme


Toplama Zamanı: Haziran-Temmuz

Ege, Akdeniz, Batı Karadeniz ve Trakya Bölgelerinde yayılıĢ gösteren,

kırmızı çiçekli çok yıllık, kekiğe benzer bir bitkidir. Ġçeriklerinde % 47 oranında

Carvacrol ve % 2,8 oranında Ester‟ler yer almaktadır (Zeybek ve Zeybek, 1994).

20

10-40 cm boylarında ve toplu vaziyette bulunan otsu bitkilerdir.

Çiçekleri mor, leylak veya pembe renkte baĢak durumunda bulunmaktadır.

Genellikle kireçli ve taĢlı yerlerde yayılıĢ gösteren bitkinin yaprakları Ģerit

Ģeklindedir (Acartürk, 2001) (ġekil 7). Halk arasında zahter, kara kekik ve eĢek

kekiği olarak da bilinen bu türün çiçekli dal ve yaprakları, baharat, soğuk

algınlığı nefes açıcı olarak faydalanılmaktadır (Büyükgebiz 2006).

KurutulmuĢ yaprak ve çiçekleri, Güneydoğu Anadolu‟da "zater-zahter"

adı verilerek çay halinde evlerde ve kahvelerde içilmekte ve özellikle Urfa,

Gaziantep ve KahramanmaraĢ çevresinde çay olarak içildiği gibi baharat olarak

da yaygın bir Ģekilde kullanılmaktadır (Baytop, 1984; Büyükgebiz, 2006).

Zahter % 1-2 arasında uçucu yağ taĢımaktadır. Bu uçucu yağın önemli bir

kısmını carvacrol oluĢturmaktadır. Bu madde suda da çözündüğü için,

hazırlanan çayda da bulunmakta ve mide ağrılarında, soğuk algınlığında,

öksürükte kullanılması tavsiye edilmektedir.

Karvakrol (carvacrol) ve timol (thymol)‟ü yapısında bulunduran Tymbra

spicata (KarabaĢkekik, MercanköĢk); ayrıca ester ve uçucu yağ da içermektedir.

Yaprak ve çiçekleri antiseptik ve uyarıcı olarak kullanılmaktadır (Baytop, 1984).

ġekil 7. Antalya-Serik Yöresinde KarabaĢ Kekik

Figure 7. Black thyme in Antalya-Serik Region

KarabaĢ kekik baharat olarak kullanılmakta ve böylece yağlı ve ağır

yemeklerin tadını zenginleĢtirmekte ve sindirimi kolaylaĢtırmaktadır. Bitkinin,

dezenfekte edici ve balgam söktürücü özellikleri bulunmaktadır. Akciğer ve

bronĢlar ile mide ve barsak rahatsızlıklarında kullanılan baĢlıca bitki

21

türlerindendir. Bitkinin önemli etkin maddesi olan uçucu yağ kana karıĢıp,

bronĢiyal kasları etkileyerek, krampları çözer. Aynı zamanda o bölgede bakteri

oluĢmasını önler. Öksürüklerde ve üst solunum yolları iltihabında, çay içimi

Ģeklinde ve gargara olarak kullanılmaktadır. ĠĢtah açıcı ve sindirim sistemini

uyarıcı etkisi olan bu türün kullanımı ile sindirim sisteminde görülen ekĢimeler

ve kramplı ağrılar geçiĢtirilir ve kötü kokulu ve yumuĢak dıĢkı normale döner.

Boğmaca, öksürük, sinir sistemi zafiyeti, romatizma ve barsak hastalıklarına

karĢı çay olarak kullanımının yanı sıra, kekik banyoları da yapılmaktadır

(Azırak, 2007).

3.2.4. Büyük Çiçekli Adaçayı

Familya: Labiatae

Cins: Salvia

Tür: Salvia tomentosa Miller

Ġngilizce Adı: Sage



Akdeniz bölgesinde Dalmaçya ve Ġtalya‟da doğal olarak yetiĢen,

Almanya, Güney Fransa ve Macaristan‟da kültürü yapılan 50-60 cm boylarında

çalımsı bir bitkidir. Ovat yaprakların alt yüzü beyaz tüylü ve üstü grimsi yeĢil

renktedir. Yapraklarından Folia Salviae drog‟u hazırlanmaktadır. Su buharı

distilasyonu ile % 1,5 kadar Aetheroleum Salviae isimli bir yağ elde

edilmektedir.Adaçayı nezle ve gripten ileri gelen boğaz rahatsızlıklarında,

böbrek hastalıklarında çay olarak içilmektedir. Yağı dıĢtan antiseptik, fungusit,

antiflogistik etkiye sahip olduğundan fazla dozda kullanılmamalıdır (Zeybek ve

Zeybek, 1994).

Adaçayı bitkisi halk arasında soğuk algınlığı, boğaz ağrıları, öksürük ve

mide üĢütmelerine karĢı, çiçekli dal ve yapraklarının infüzyonu Ģeklinde


Salvia L. cinsi Lamiaceae familyasına ait, en çok çalı ve otsu formları

içeren ve dünyada ılıman kuĢaktan sıcak kuĢağa kadar doğal yayılıĢ gösteren en

yaygın cinslerden biridir. Bu cins Lamiaceae familyasının en önemli ve en geniĢ

cinsidir (ġekil 8). Dünya üzerinde yaklaĢık 900 tür içerir. Bu cins, Türkiye‟de 89

tür, 94 takson seklinde tanımlanmıĢ ve bunların 45‟inin ise Türkiye‟ye özgü

22

endemik türler olduğu rapor edilmiĢtir (Davis, 1982; Güner ve ark., 2000). Bu

cinse ait bitkiler farmakolojik etkilerinin yanı sıra sekonder metabolitleri

bakımından yüksek oranda çeĢitlilik göstermektedirler (Lu ve Yeap, 2002).

ġekil 8. Antalya Tahtalı Yöresinde Adaçayı

Figure 8. Sage in Antalya-Tahtalı Region

Birçok Salvia L. türünün uçucu yağları gıda, ilaç, kozmetik ve parfümeri

endüstrisinde yaygın olarak kullanılırlar. Bu bitkilerin, dünyanın pek çok

bölgesinde insanlar tarafından tat, koku ve tıbbi amaçla kullanıldığı çok iyi

bilinmektedir (Chalchat ve ark., 1998; Demirci ve ark., 2003). Salvia L. cinsinin

birçok türü eczacılıkta kullanılmaktadır (Imbesi, 1964). Bu cins üyelerinin gıda,

eczacılık ve kozmetik amaçlı kullanıldığı ayrıca rapor edilmiĢtir (Ulubelen,

1964; Perry ve ark., 2003).

Salvia fruticosa yatıĢtırıcı, mideyi rahatlatıcı, idrar artırıcı, gaz

söktürücü, terletici, ağız ve boğazlarda antiseptik, dezenfektan özellikleri vardır.

Ayrıca balgam söktürücü olarak ve romatizmal ağrıları dindirici olarak

kullanılmaktadır.

Bu bitki antimikrobiyal, antihipertensif, kan Ģekerini düĢürücü ve

spazmolitik etkisinden dolayı önemlidir. Boğazdaki iltihaplanmalar, yorgunluk,

ruhi depresyonlar, Ģiddetli soğuk algınlıkları, bazı kadın hastalıklarında ve sinir

zafiyetine karĢı kullanılır. Ġshal kesici ve iĢtah artırıcı olarak da

faydalanılmaktadır (Azırak, 2007).

23

3.2.5. ġalba

Familya: Lamiaceae

Cins: Phlomis

Tür: Phlomis bourgaei ve Phlomis leucophracta

Ġngilizce Adı: Jerusalem sage



Bitkiler bütün dünyada hastalık tedavisinde kullanılmakta ve bitkilerden

araĢtırma yoluyla yeni droglar geliĢtirilmeye devam edilmektedir. Geleneksel

tıpta kullanılan 20 000‟den fazla tür bulunmakta ve bunların tamamı yeni

droglar açısından potansiyel rezerv durumunda bulunmaktadır (Hamamouchi,

2002).

Phlomis cinsi, Avrasya ve Kuzey Afrika kıtaları boyunca dağılıĢ

gösteren 100‟den fazla türüyle, Lamiaceae familyası içerisinde geniĢ bir yer

tutmaktadır. Bunlar, bir ülkeden diğerine farklılıklar gösteren çeĢitli

kullanımlara sahiptirler. Çiçekli sürgünleri, sindirim sistemi rahatsızlıklarının

tedavisi ile karaciğer, böbrek, kemik ve kardiovasküler sistemi koruyarak daha

sağlıklı yaĢamada, bitki çayı olarak kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, bazı

Phlomis türleri mutfakla ilgili kullanımlara sahiptirler. Son birkaç yıldan bu

yana, Phlomis türlerinden ayrıĢtırılmıĢ ve tanımlanmıĢ yeni bileĢenlerin

farmakolojik aktiviteleri ve yapıları hakkındaki mevcut bilgide hızlı bir artıĢ söz

konusudur (Limem ve ark., 2009)

Phlomis cinsi, Türkiye florasında 34 tür ile temsil edilmektedir (Huber-

Morath, 1982). Bu cinsin bazı üyeleri tıbbi özelliklere sahip olup (Saraçoğlu ve

ark., 1995), Anadolu halk tıpında uyarıcı ve tonik olarak kullanılmaktadır

(Baytop, 1999) (ġekil 9).

24

ġekil 9. Antalya-Tahtalı ve Isparta-Melli Yöresinde ġalba

Figure 9. Jerusalem sage in Antalya-Tahtalı and Isparta-Melli Regions

Phlomis‟ler 20-60 cm boyunda çok yıllık otsu bitkilerdir. Brakte‟lerin

koltuğundan seyrek olarak vertisillat çiçek durumları görülür. Her vertisillum‟da

açık pembe 8-10 çiçek bulunmaktadır. Sık yumuĢak tüylü, grimsi yeĢil

görünümlüdür (Zeybek ve Zeybek, 1994).

3.3. Yöntem

Bitkilerin YaĢ / Kuru Ağırlık Oranları (Kuruma Endeksleri)‟nın

belirlenmesine yönelik bitki örnekleri almak üzere, bitkilerin yoğun yayılıĢ

gösterdikleri alanlara gidilmiĢtir.

Her bitki türü için yoğun yayılıĢ gösterdiği alanda, basit rastgele

örnekleme yöntemine uygun olarak 80-100 adet veya daha fazla bitkinin toprak

üstü kısımlarından karıĢtırılarak 8‟er adet örnek alınmıĢtır.

Alınan bütün bitki örnekleri, araziden toplandıktan hemen sonra arazide

hassas terazi yardımıyla tartılarak YaĢ Ağırlıkları belirlenmiĢtir. Bitki örnekleri

delikli poĢetler içerisine konularak etiketlenmiĢtir.

Bitki örneklerine yapıĢtırılan etiketler üzerine örnek numarası, bitki tür

adı, toplandığı yerin adı, toplanma tarihi ve GPS yardımıyla belirlenen

25

koordinatlar kaydedilmiĢtir. Aynı gün içerisinde AraĢtırma Müdürlüğü

merkezine getirilen bitki örnekleri yerden yüksek tezgâhlar üzerine serilen

gazeteler üzerine yayılarak, kısmen gölgelenen bir alanda hava kurusu hale

getirilmek üzere bırakılmıĢtır. Ortalama bir hafta ile 10 gün süreyle buralarda

tutulan bitkiler, çürümelerinin ve kızıĢmalarının önlenmesi ve tam olarak hava

kurusu hale gelebilmeleri için her gün, gün içerisinde birkaç kez olmak üzere alt

üst edilmiĢ ve karıĢtırılmıĢtır. Bitkilerin kurutulduğu yerin temiz, kuru ve

havalandırmaya elveriĢli olmasına özen gösterilmiĢtir.

Kurutma süreçleri, bitki örneklerinin avuç içerisinde hafifçe sıkıldığında

kolayca dağılabilmesi (Önal, 1993) bir gösterge olarak kabul edilerek

sonlandırılmıĢtır. Hava kurusu hale gelen bitki örnekleri hassas terazi yardımıyla

tartılarak bitkilerin Kuru Ağırlıkları belirlenmiĢtir.

Proje sonucunda elde edilen bütün verilerin değerlendirilmesinde

aritmetik ortalama, standart sapma, varyans gibi basit istatistikler kullanılmıĢtır.

26

4. BULGULAR VE TARTIġMA

4.1. Bulgular

4.1.1. Defne (Laurus nobilis)

Defne, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanında en yoğun

yayılıĢını Antalya ili Manavgat ilçesi sınırları içerisindeki Yaylaalan yöresinde

ve yaklaĢık 2500 hektarlık bir alanda yapmaktadır. Güneybatı bakıda ve

ortalama % 15-20 eğimde bulunan bu alana 05.08.2009 tarihinde gidilerek bitki

örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek,

ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 2).

Çizelge 2. Antalya-Manavgat Yöresi Defne Alanları ve Bitki Örneklerine ĠliĢkin Bilgiler

Table 2. The data of Laurel areas and plant samples in Antalya-Manavgat region

Bitki Adı Toplandığı

Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Defne

(Laurus nobilis)

Antalya

Manavgat

Yaylaalan

500

36

67

93

40

90

08

5

1 1,83 2

2 1,84 2

3 1,82 1

4 1,86 1

5 1,80 1

6 1,77 1

7 1,83 2

8 1,84 2

Ortalama 1,83

Standart Sapma 0,03

Defne, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanında en yoğun

yayılıĢını, Burdur ili Bucak ilçesi sınırları içerisindeki Melli yöresinde ve

yaklaĢık 270 hektarlık bir alanda yapmaktadır. Güney ve Güneydoğu bakılarda

ve ortalama % 20-30 eğimde bulunan bu alana 29.07.2009 tarihinde gidilerek

bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler

gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 3).

27

Çizelge 3. Burdur-Bucak Yöresi Defnelik Alanları ve Bitki Örneklerine ĠliĢkin Bilgiler

Table 3. The data of Laurel areas and plant samples in Burdur-Bucak region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Defne

Burdur

Bucak

Melli

618

30

25

10

41

32

37

5

1 2,11 2

2 2,11 2

3 2,07 1

4 2,02 1

5 1,95 1

6 1,97 1

7 1,99 1

8 1,94 1

Ortalama 2,02

Standart Sapma 0,07

Bitki örneklerinin yaĢ ve kuru ağırlıkları arasındaki değiĢimleri grafik

üzerinde gösterilmiĢtir (ġekil 10, ġekil 11).

ġekil 10. Antalya-Manavgat Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 10. Relation of wet-dry weight of plant samples of Antalya-Manavgat region

0

100

200

300

400

500

600

700

800

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası

YaĢ Ağırlık Kuru Ağırlık

28

ġekil 11. Isparta-Burdur Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 11. Relation of wet-dry weight of plant samples of Isparta-Burdur region

4.1.2. Mersin (Myrtus communis)

Mersin, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yayılıĢlarından birini, Antalya ili Kemer ilçesi sınırları içerisindeki Tahtalı

dağında yapmaktadır. Doğu bakıda ve ortalama % 15-20 eğimde Yaylakuzdere

yolu üzerindeki yayılıĢ alanına 23.07.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri

toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve

tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 4).

0

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


29

Çizelge 4. Antalya-Kemer Yöresi Mersin Alanları ve Bitki Örneklerine ĠliĢkin Bilgiler

Table 4. The data of Myrtle areas and plant samples in Antalya-Kemer region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Mersin

Antalya

Kemer

Tahtalıdağ

685

27

06

74

40

53

28

6

1 2,23 1

2 1,93 2

3 2,00 1

4 1,95 1

5 2,03 1

6 1,93 2

7 2,04 1

8 2,02 1

Ortalama 2,02

Standart Sapma 0,10

Mersin türü, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından birini, Isparta ili Sütçüler ilçesi sınırları içerisindeki

Düzçalı yöresinde yapmaktadır. Güneydoğu bakıda ve ortalama % 20 eğimde

bulunan Düzçalı yöresi Küçüksu mevkiindeki yayılıĢ alanına 06.08.2009

tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin

bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 5).

Çizelge 5. Isparta-Sütçüler Yöresi Mersin Alanları ve Bitki Örneklerine ĠliĢkin Bilgiler

Table 5. The data of Myrtle areas and plant samples in Isparta-Sütçüler-Düzçalı region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Mersin

Isparta

Sütçüler

Düzçalı 606

31

41

50

41

51

67

4

1 2,18 1

2 2,28 1

3 2,26 1

4 2,30 1

5 2,76 1

6 2,24 1

7 2,22 1

8 2,53 1

Ortalama 2,35

Standart Sapma 0,20

30



ġekil 12. Antalya-Kemer Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 12. Relation of wet-dry weight of plant samples of Antalya-Kemer region

ġekil 13. Isparta-Sütçüler Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 13. Relation of wet-dry weight of plant samples of Isparta-Sütçüler region

0

100

200

300

400

500

600

700

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


0

100

200

300

400

500

600

700

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


31

4.1.3. Yayla Kekiği (Origanum minutiflorum)

Yayla Kekiği, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından birini, Antalya ili Kemer ilçesi sınırları içerisindeki

Tahtalı dağında yapmaktadır. Çukuryayla yöresinde düzlük Ģeklindeki yayılıĢ

alanına 23.07.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki

örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir

(Çizelge 6).

Çizelge 6. Antalya-Kemer Yöresi Yayla Kekiği Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 6. The data of Oregano areas and plant samples in Antalya-Kemer region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Yayla Kekiği

Antalya

Tahtalıdağ

Çukuryayla

1553

26

71

35

40

51

18

1

1 2,62 2

2 2,55 1

3 2,62 2

4 2,56 1

5 2,37 1

6 2,58 1

7 2,27 1

8 2,65 1

Ortalama 2,53

Standart Sapma 0,13

Yörede Tota Kekiği ve Akçal Kekiği olarak da bilinen Yayla Kekiği,

Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki en yoğun

yayılıĢlarından birini, Isparta ili Sütçüler ilçesi sınırları içerisindeki Erenler

mevkiinde yapmaktadır. Kuzeydoğu bakıda ve ortalama % 40-50 eğimdeki

yayılıĢ alanına, 06.08.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve

bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak

kaydedilmiĢtir (Çizelge 7).

32

Çizelge 7. Isparta-Sütçüler Yöresi Yayla Kekiği Alanı ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 7. The data of Oregano areas and plant samples in Isparta-Sütçüler region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Yayla Kekiği

Isparta

Sütçüler

Erenler

1775

32

77

75

41

40

41

4

1 2,52 1

2 2,28 1

3 2,30 1

4 2,41 1

5 2,57 1

6 2,44 1

7 2,58 1

8 2,55 1

Ortalama 2,46

Standart Sapma 0,12





0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


33

ġekil 15. Isparta-Sütçüler Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figur 15. Relation of wet-dry weight of plant samples of Isparta-Sütçüler region

4.1.4. TaĢ Kekiği (Thymus longicaulis)

TaĢ Kekiği, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından birini, Antalya ili Elmalı ilçesi sınırları içerisindeki

Çığlıkara yöresinde yapmaktadır. Tekkegediği mevkiinde, güneydoğu bakıda ve

ortalama % 15-20 eğimde yer alan yayılıĢ alanına 24.07.2009 tarihinde gidilerek

bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler

gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 8).

0

200

400

600

800

1000

1200

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


34

Çizelge 8. Antalya-Elmalı Yöresi TaĢ Kekiği Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 8. The data of Stone thyme areas and plant samples in Antalya-Elmalı region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

TaĢ Kekiği

Antalya

Elmalı

Çığlıkara

1829

75

72

69

40

48

66

9

1 2,26 1

2 2,23 1

3 2,10 1

4 2,22 1

5 2,56 1

6 2,27 1

7 2,13 1

8 2,08 1

Ortalama 2,23

Standart Sapma 0,15

TaĢ Kekiği, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından birini, Burdur ili Ağlasun ilçesi sınırları içerisindeki

Katranınıkus mevkiinde yapmaktadır. Kuzeydoğu bakıda ve ortalama % 40

eğimdeki yayılıĢ alanına, 28.07.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri



Çizelge 9. Burdur-Ağlasun Yöresi TaĢ Kekiği Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 9. The data of Stone thyme areas and plant samples in Burdur-Ağlasun region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

TaĢ Kekiği

Burdur

Ağlasun

Katranınıkus

1277

28

73

32

41

64

06

1

1 2,05 1

2 2,24 1

3 2,12 1

4 2,15 1

5 1,94 1

6 2,07 1

7 2,13 1

8 2,14 1

Ortalama 2,11

Standart Sapma 0,09

35

TaĢ Kekiği, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından bir diğerini de, Isparta ili Aksu ilçesi sınırları içerisindeki

Yayladere mevkiinde yapmaktadır. Güneybatı bakıda ve ortalama % 40




Çizelge 10. Isparta-Aksu Yöresi TaĢ Kekiği Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 10. The data of Stone thyme areas and plant samples in Isparta-Aksu region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

TaĢ Kekiği

Isparta

Aksu

Yayladere

1504

33

83

88

41

85

60

6

1 2,20 1

2 2,19 1

3 2,15 1

4 2,33 1

5 2,30 1

6 2,20 1

7 2,39 1

8 2,22 1

Ortalama 2,25

Standart Sapma 0,08


üzerinde gösterilmiĢtir (ġekil 16, ġekil 17, ġekil 18).

36

ġekil 16. Antalya-Elmalı Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figur 16. Relation of wet-dry weight of plant samples of Antalya-Elmalı region


Figur 17. Relation of wet-dry weight of plant samples of Isparta-Burdur region

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


0

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


37

ġekil 18. Isparta-Aksu Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 18. Relation of wet-dry weight of plant samples of Isparta-Aksu region

4.1.5. Dağ Kekiği, Sivri Kekik (Satureja cuneifolia)

Kekik, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki yoğun

yayılıĢlarından birini, Antalya ili Elmalı ilçesi sınırları içerisindeki Çığlıkara

yöresinde yapmaktadır. Tekkegediği mevkiinde, güneydoğu bakıda ve ortalama

% 15-20 eğimde yer alan yayılıĢ alanına 24.07.2009 tarihinde gidilerek bitki

örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek,

ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 11).

0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


38

Çizelge 11. Antalya-Elmalı Yöresi Kekik Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 11. The data of Wild savory areas and plant samples in Antalya-Elmalı region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Dağ Kekiği

Sivri Kekik

Antalya

Elmalı

Çığlıkara

Tekkegediği

1795

75

71

45

40

48

67

4

1 1,77 1

2 1,71 2

3 1,71 2

4 1,65 1

5 1,74 1

6 1,73 1

7 1,67 1

8 1,93 1

Ortalama 1,74

Standart Sapma 0,09


üzerinde gösterilmiĢtir (ġekil 19).

ġekil 19. Antalya-Elmalı Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figur 19. Relation of wet-dry weight of plant samples of Antalya-Elmalı region

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


39

4.1.6. KarabaĢ Kekik (Thymbra spicata)

KarabaĢ Kekiği, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk

alanındaki yayılıĢlarından birini, Antalya ili Serik ilçesi sınırları içerisindeki

Çobanözü mevkiinde yapmaktadır. Güneybatı bakıda ve ortalama % 25 eğimde

yer alan yayılıĢ alanına 07.08.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ,

alana ve bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak


Çizelge 12. Antalya-Serik Yöresi KarabaĢ Kekiği Alanı ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 12. The data of Black thyme areas and plant samples in Antalya-Serik region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

KarabaĢ Kekik

Antalya

Serik

Çobanözü

82

30

83

84

41

17

07

4

1 1,83 1

2 1,81 1

3 1,95 1

4 1,88 2

5 1,80 1

6 1,94 1

7 1,88 2

8 1,91 1

Ortalama 1,87

Standart Sapma 0,06



40

ġekil 20. Antalya-Serik Yöresine Ait Bitki Örneklerinin YaĢ-Kuru Ağırlık ĠliĢkisi

Figure 20. Relation of wet-dry weight of plant samples of Antalya-Serik region

4.1.7. Adaçayı (Salvia tomentosa)

Adaçayı, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki

yoğun yayılıĢlarından birini, Antalya ili Kemer ilçesi sınırları içerisindeki

Tahtalı dağında yapmaktadır. Çukuryayla mevkiinde yer alan düzlük Ģeklindeki

yayılıĢ alanına 23.07.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve

bitki örneklerine iliĢkin bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak


0

50

100

150

200

250

300

350

400

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


41

Çizelge 13. Antalya-Kemer Yöresi Adaçayı Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 13. The data of Sage areas and plant samples in Antalya-Kemer region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Adaçayı

Antalya

Kemer

Tahtalı

Çukuryayla

1506

26

80

06

40

49

42

2

1 2,94 1

2 2,87 1

3 2,62 1

4 2,58 1

5 2,82 1

6 2,90 1

7 2,85 1

8 2,99 1

Ortalama 2,82

Standart Sapma 0,15

Adaçayı, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanındaki yoğun

yayılıĢlarından birini, Burdur ili Ağlasun ilçesi sınırları içerisindeki Katranınıkus

mevkiinde yapmaktadır. Doğu ve Güneydoğu bakıda ve ortalama % 20-30




Çizelge 14. Burdur-Ağlasun Yöresi Adaçayı Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 14. The data of Sage areas and plant samples in Burdur-Ağlasun region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

Adaçayı

Burdur

Ağlasun

Katranınıkus

1280

28

75

51

41

63

91

1

1 2,27 1

2 2,35 1

3 2,25 2

4 2,30 1

5 2,09 1

6 2,25 2

7 2,05 1

8 2,14 1

Ortalama 2,21

Standart Sapma 0,11

42







0

100

200

300

400

500

600

700

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


0

50

100

150

200

250

300

350

400

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


43

4.1.8. ġalba (Phlomis bourgaei)

ġalba, Antalya Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanında yoğun

yayılıĢlarından birini, Antalya ili Kemer ilçesi sınırları içerisindeki Tahtalı

dağında yapmaktadır. Kuzeydoğu bakıda, Sedir meĢceresi altında ve ortalama

% 15-20 eğimde ve Belenyayla köyü civarındaki yayılıĢ alanına, 23.07.2009

tarihinde gidilerek bitki örnekleri toplanmıĢ, alana ve bitki örneklerine iliĢkin

bilgiler gözlemlenerek, ölçülerek ve tartılarak kaydedilmiĢtir (Çizelge 15).

Çizelge 15. Antalya-Kemer Yöresi ġalba Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 15. The data of Jerusalem sage areas and plant samples in Antalya-Kemer region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

ġalba

Antalya

Tahtalı

Belenyayla

1264

26

77

66

40

50

83

0

1 2,61 1

2 2,22 1

3 2,09 1

4 2,21 1

5 2,66 1

6 2,52 1

7 2,51 1

8 2,35 1

Ortalama 2,39

Standart Sapma 0,21



44



4.1.9. ġalba (Phlomis leucophracta)

ġalba, Isparta Orman Bölge Müdürlüğü sorumluluk alanında yoğun

yayılıĢlarından birini, Burdur ili Bucak ilçesi sınırları içerisindeki Melli

yöresinde yapmaktadır. Melli yolu üzerinde, kuzeydoğu bakıda ve ortalama

% 15-20 eğimdeki yayılıĢ alanına, 29.07.2009 tarihinde gidilerek bitki örnekleri



0

100

200

300

400

500

600

700

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


45

Çizelge 16. Isparta-Burdur Yöresi ġalba Alanları ve Bitki Örneklerine Ait Bilgiler

Table 16. The data of Jerusalem sage areas and plant samples in Isparta-Burdur region


Yer

Yükselti

( m )

Koordinatlar Örnek

No

Kuruma

Endeksi

Frekans

Değeri x y

ġalba

Burdur

Bucak

Melli yolu

842

29

95

77

41

37

78

0

1 1,84 1

2 1,83 1

3 1,92 1

4 2,01 1

5 1,87 1

6 1,88 1

7 1,90 1

8 2,05 1

Ortalama 1,91

Standart Sapma 0,08





0

100

200

300

400

500

600

700

800

1 2 3 4 5 6 7 8

Örn

ek A

ğır

lığ

ı (g

r)

Örnek Numarası


46

4.2. TartıĢma

Odun dıĢı orman ürünleri, orman rejimine giren alanlarda tarife bedeli

üzerinden orman köylülerine toplattırılmaktadır. OGM tarafından belirlenen

tarife bedeli cetveli, ürünlerin yaĢ ağırlıkları üzerinden hazırlanmaktadır. Ancak

uygulamada, ürünlerin toplanması ile orman iĢletme müdürlükleri tarafından

tartım yapılması ve tarife bedeli uygulanması arasında zaman geçtiği için ürünler

kurumaktadır.

Odun dıĢı orman ürünlerinin yaĢ/kuru ağırlık oranları (Kuruma

Endeksi)‟nın bölgeler itibariyle farklılıklar göstermesi kaçınılmazdır. Bu nedenle

ülkemizin her bölgesinde, her bir odun dıĢı orman ürünü için tek bir Kuruma

Endeksi değerinin uygulanması veya basit tahmin usulleriyle belirlenmiĢ olan

Kuruma Endeksi değerlerinin uygulanması, alıcı ile satıcı arasında

anlaĢmazlıklara neden olmaktadır. Bunun yanı sıra orman rejimine giren

alanlardan elde edilen yıllık ürün miktarının ve buna bağlı olarak ürün üretim

planlarının da hatalı olmasına yol açabilmektedir.

Bu konuya yönelik olarak ÖNAL (1993)‟ tarafından Muğla yöresinde

yapılan araĢtırmada Kuruma Endeksleri; Defne türü için 2.4, Adaçayı için 3.2 ve

Mersin için 2.4 olarak hesaplanmıĢtır.

Antalya ve Isparta yöresinde alınan bu araĢtırmada ise aynı türlere

yönelik Kuruma Endeksleri olarak; Defne türü için Antalya 1.8 ve Isparta 2.0,

Adaçayı için Antalya 2.8 ve Isparta 2.2 ve Mersin için Antalya 2.0 ve Isparta 2.4

olarak hesaplanmıĢtır. Bu durum odun dıĢı orman ürünlerinin Kuruma Endeksi

değerlerinin bölgeler itibariyle farklılıklar gösterdiği bilgisini destekler nitelik

arz etmektedir.

Proje süresince yapılan literatür çalıĢmalarında odun dıĢı orman

ürünlerinin Kuruma Endeksleri‟nin belirlenmesine yönelik olarak, ÖNAL

(1993)‟ tarafından Muğla yöresinde yapılan araĢtırma dıĢında herhangi bir

bilimsel çalıĢmaya rastlanamamıĢtır. Bu nedenle tartıĢma bölümünde, yalnızca

söz konusu çalıĢmanın (Önal, 1993) sonuçlarıyla bir karĢılaĢtırma yapabilmek

mümkün olabilmiĢtir.

47

5. SONUÇ VE ÖNERĠLER

Proje sonucunda elde edilen Kuruma Endeksleri (YaĢ/Kuru Oranları),

Antalya ve Isparta Orman Bölge Müdürlükleri görev ve sorumluluk alanları

içerisinde gerçekleĢtirilecek olan odun dıĢı orman ürünlerinin üretim ve satıĢ

iĢlemlerinde kullanılabilecektir (Çizelge 17 ve Çizelge 18).

Çizelge 17. Antalya Orman Bölge Müdürlüğü Ġçin Bitki Kuruma Endeksleri

Table 17. Wet-Dry index for Antalya Forest Districted Directorate

Türkçe Bitki Adı Latince Bitki Adı Kuruma Endeksi

Defne Laurus nobilis 1,83

Mersin Myrtus communis 2,02

Yayla Kekiği Origanum minutiflorum 2,53

TaĢ Kekiği Thymus longicaulis 2,23

Kekik Satureja cuneifolia 1,74

KarabaĢ Kekik Thymbra spicata 1,87

Adaçayı Salvia tomentosa 2,82

ġalba Phlomis bourgaei 2,39

Çizelge 18. Isparta Orman Bölge Müdürlüğü Ġçin Bitki Kuruma Endeksleri

Table 18. Wet-Dry index for Isparta Forest Districted Directorate

Türkçe Bitki Adı Latince Bitki Adı Kuruma Endeksi

Defne Laurus nobilis 2,02

Mersin Myrtus communis 2,35

Yayla Kekiği Origanum minutiflorum 2,46

TaĢ Kekiği Thymus longicaulis 2,18

Adaçayı Salvia tomentosa 2,21

ġalba Phlomis leucophracta 1,91

48

Kuruma Endeksi değerleri; 1 kg kuru bitkinin elde edildiği yaĢ bitkinin

kg olarak miktarını ifade etmektedir. Örneğin, Antalya yöresinden toplanarak

kurutulan 10 kg defne yaprağı 18,3 kg (10x1,83) yaĢ defne yaprağından, Isparta

yöresinden toplanarak kurutulan 10 kg defne yaprağı ise 20,2 kg (10x2,02) yaĢ

defne yaprağından elde edilebileceğini hesaplamak mümkündür.

Bitkiler itibariyle kuruma endeksi değerlerinin, istatistiksel anlamda

kabul edilebilirliği ölçüsünde, mümkün olduğunca ortak değerler olması

uygulamada önemli kolaylıklar sağlayacaktır. Bu kapsamda Antalya ve Isparta

bölgelerinin her ikisinde de doğal yayılıĢ gösteren ve bu proje kapsamında yer

verilen bitki türlerine yönelik elde edilen Kuruma endeksi değerlerine t testi

uygulanmıĢtır.

GerçekleĢtirilen t testi sonuçlarına göre; Yayla Kekiği ve TaĢ Kekiği

türleri için her iki bölge için ortaya konulmuĢ olan kuruma endeksi değerleri

arasında 0,001 olasılık düzeyinde fark bulunamamıĢtır.

Dolayısıyla bu iki kekik türü için her iki bölgede de, iki bölgeden elde

edilen kuruma endeksi değerlerinin ortalaması alınarak hesaplanan aynı

değerlerin kullanılması uygun olacaktır. Buna göre; Yayla Kekiğine yönelik

kuruma endeksi olarak Antalya ve Isparta bölgeleri için 2,49 (2,5) değeri; TaĢ

Kekiğine yönelik olarak ise 2,21 (2,2) değeri kullanılacaktır.

Uygulanan t testi sonuçları da dikkate alınarak bütün bitki türleri için

belirlenmiĢ olan Kuruma Endeksi değerleri, bölgeler itibariyle aĢağıda Çizelge

19‟da verilmiĢtir.

Her iki bölgede de doğal yayılıĢ gösteren Defne, Mersin, Adaçayı ve

ġalba türlerine ait her iki bölgeden elde edilen kuruma endeksi değerleri 0,001

olasılık düzeyinde birbirlerinden farklı bulunmuĢlardır. Bu nedenle bu türler için

her iki bölgede farklı kuruma endeksi değerlerinin kullanılması uygun olacaktır.

Bu çalıĢma ile ortaya konulmuĢ olan ODOÜ‟ne ait Kuruma Endeksi

değerleri, bundan sonra bu türlere yönelik yapılacak olan envanter çalıĢmaları

kapsamında da kullanılabilecektir. Uygun metotlarla gerçekleĢtirilecek olan

envanter çalıĢmalarıyla ortaya konulacak olan tahmini yaĢ servet miktarları

üzerinden, kuruma endeksleri yardımıyla tahmini kuru servet miktarları da

belirlenebilecektir. Kuru servet miktarlarına bağlı olarak da toplam servetten

idarenin ve diğer paydaĢların tahmini toplam kazançları hesaplanabilecektir.

49

Çizelge 19. Bitkilerin Bölgeler Ġtibariyle Kuruma Endeksi Değerleri

Table 19. Index values of plant species according to districted directorates

Türkçe Bitki Adı Latince Bitki Adı

Orman Bölge Müdürlüğü

Kuruma Endeksi

Antalya Isparta

Defne Laurus nobilis 1,8 2,0

Mersin Myrtus communis 2,0 2,4

Yayla Kekiği Origanum minutiflorum 2,5 2,5

TaĢ Kekiği Thymus longicaulis 2,2 2,2

Dağ Kekiği Satureja cuneifolia 1,7 -

KarabaĢ Kekik Thymbra spicata 1,9 -

Adaçayı Salvia tomentosa 2,8 2,2

ġalba Phlomis bourgaei 2,4 -

ġalba Phlomis leucophracta - 1,9

Günümüzde odun dıĢı orman ürünlerine olan ihtiyaç giderek artıĢ

göstermekte ve kullanım alanları geniĢlemektedir. Dolayısıyla bu ürünlerin

ekonomik değeri de aynı oranda artmaktadır.

Bu ürünlerin hemen tamamının orman rejimine giren alanlardan

toplanmakta olduğu göz önüne alındığında, OGM tarafından alınmakta olan

Tarife Bedellerinin oldukça düĢük kaldığı görülmektedir. Bu durum, OGM‟nün

bu ürünlerden sağladığı toplam gelirin son derece düĢük olmasına ve ürünlerin

çok düĢük bir tarife bedeli ile toplattırılmasından dolayı bu ürünlerin doğadaki

varlıklarının giderek azalmasına neden olmaktadır. Ancak, tarife bedellerinin

gereğinden fazla artırılmasının da kaçak faydalanmayı teĢvik edeceği dikkate

alınmalıdır. Bu konudaki bütün paydaĢların katılımıyla belirlenecek olan tarife

bedellerinin, yıllık veya altı aylık dönemlerde, enflasyon oranında artırılmasının

uygun olacağı değerlendirilmektedir.

Kırsal bölgelerde ve orman içinde yaĢayan insanların bir bölümü

geçimlerini binlerce yıldır, odun dıĢı orman ürünleri üreterek ve bunları

50

kullanarak karĢılamıĢlardır. Odun dıĢı orman ürünlerinin kalkınmakta olan ülke

ekonomilerinde son yıllarda önemli bir rol üstlendiği bilinmektedir. Ancak az

sayıda ürünün ticarete konu olması nedeniyle, Ulusal Ormancılık Politikalarında

odun dıĢı orman ürünlerine beklenen önem verilmemiĢ, bu ürünler orman

yöneticilerinin ve politikacıların dikkatini yeterince çekememiĢtir (Mukerji

1997).

Ülkemizde özellikle Ġzmir ve Ġstanbul‟da bulunan ihracatçı firmalar,

aracılardan aldıkları bitkileri hammadde veya yarı mamul madde olarak ihraç

etmektedirler. Yurt dıĢında bu bitkilerden çeĢitli kimyasal iĢlemler sonucunda

elde edilen etken maddeler ilaç, kozmetik vb. ürünlerin terkibine dâhil edilmekte

ve bu ürünler yüksek fiyatlar karĢılığında ülkemize ithal edilmektedir. Ülkemiz,

odun dıĢı orman ürünleri potansiyeli bakımından oldukça zengin kaynaklara

sahiptir. Buna rağmen, geçen zaman içinde konuya yeterince önem verilememiĢ,

uygun politika ve stratejiler geliĢtirilememiĢ, dolayısıyla bu alanlardaki sanayi

de yeterince teĢekkül edememiĢtir. ODOÜ‟lerden elde edilen etken maddeler ve

bu maddelerin yapısında yer aldığı ilaç, kozmetik vb. ürünler, büyük bütçeler

ayrılarak yurt dıĢından ithal edilmektedir.

Odun dıĢı orman ürünlerine yönelik yapılan ıslah, envanter,

rehabilitasyon, restorasyon, faydalanma planları vb. konularda araĢtırma ve

geliĢtirme faaliyetleri yeterli düzeyde olmayıp, ODOÜ‟nin çok büyük bir

bölümü ham madde ve/veya yarı mamul madde (drog) olarak yurt dıĢına ihraç

edilmektedir. Buna rağmen, son yıllarda odun dıĢı orman ürünlerinin

ihracatından elde edilen gelirin asli ürünlerle baĢa baĢ gitmesi, bazen de asli

ürünlerden elde edilen gelir miktarını geçmesi, bu ürünlerin insan hayatı için arz

ettiği önem düzeyinin ve ekonomik değerinin ne denli yüksek olduğunun bir

göstergesidir.

Odun DıĢı Orman Ürünleri; ülkemiz açısından sahip oldukları büyük

öneme rağmen bu ürünlerin toplandığı alanların çok büyük bölümünün

mülkiyetine ve kontrolüne sahip olan Orman Gelen Müdürlüğü bünyesinde,

geçmiĢten bugüne merkezde yalnızca bir Ģube müdürlüğü ve taĢrada ise ĠĢletme

Pazarlama ġube Müdürlükleri tarafından sevk ve organizasyonu yapıla gelmiĢtir.

Bugün itibariyle, yeniden yapılanma sürecinde olan Orman Genel Müdürlüğü

bünyesinde „Odun DıĢı Ürünler ve Hizmetler Daire BaĢkanlığı‟nın kurulmuĢ

olması ve bu BaĢkanlığın taĢrada ġube Müdürlükleri ile temsil edilecek olması,

son derece olumlu bir geliĢme olarak değerlendirilmektedir. Bundan sonra Odun

51

DıĢı Orman Ürünleri ile ilgili yapılacak olan bütün faaliyetler, yeni oluĢturulan

bu kurumsal yapı içerisinde çok daha etkin ve verimli bir Ģekilde yürütülecektir.

Ülkemiz ve bölgemiz açısından, potansiyel ekonomik değeri oldukça yüksek

olan Odun DıĢı Orman Ürünleri ile ilgili bundan sonra yapılacak olan bütün

çalıĢmaların Orman Genel Müdürlüğü, AraĢtırma Müdürlükleri ve Fakülteler ile

iĢbirliği ve koordinasyon içerisinde gerçekleĢtirilmesinin büyük önem arz ettiği

düĢünülmektedir.

Ulusal ve Uluslar arası boyutta, ODOÜ konusunun giderek artan önemi

ve yüksek potansiyel ekonomik değerinin bulunmasından dolayı, ormancılık

araĢtırma müdürlükleri ve orman fakülteleri kapsamında da bir yeniden

yapılanmaya gidilmesi gereklilik arz etmektedir. Bu kapsamda ormancılık

araĢtırma müdürlükleri bünyesinde Odun DıĢı Orman Ürünleri AraĢtırmaları

Bölüm BaĢmühendislikleri, orman fakülteleri kapsamında ise Odun DıĢı Orman

Ürünleri Kürsülerinin oluĢturulmasının önemli ve öncelikli olduğu

öngörülmektedir. Yeni oluĢturulacak olan bu bölümlerde ve kürsülerde; orman

mühendisi, orman endüstri mühendisi, biyolog, kimyacı ve botanikçi uzman

personelin görevlendirilmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir.

ODOÜ‟nin üretim ve satıĢ iĢlemleri ve bu kapsamdaki tarife bedeli

uygulamalarının etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için, öncelikle bölgesel

düzeyde önemli olan ve yoğun Ģekilde doğadan toplanan bitki türlerinin, bölgede

görev yapan Orman ve Su iĢleri Bakanlığı personeli tarafından tanınması, önem

ve özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, belirli periyotlarla

meslek içi eğitim seminerleri düzenlenmesi faydalı olacaktır. Eğitim faaliyetleri

kapsamında ayrıca, yöre halkına yönelik olarak ODOÜ‟nin üretim zamanları,

hasat teknikleri, kooperatifleĢme, elde edilen ürünlerin ambalajlama ve

sertifikalandırma süreçleri konusunda görsel, yazılı ve uygulama destekli eğitim

programlarının düzenlenmesi faydalı olacaktır.

52

ÖZET

ÇalıĢma kapsamında, ihraç edilen Odun DıĢı Orman Ürünleri arasında

yer alan ve Batı Akdeniz Bölgesi itibariyle önemli oranda doğadan toplanan,

dokuz adet bitki türüne ait Kuruma Endeksleri belirlenmiĢtir.

AraĢtırma, Antalya ve Isparta Orman Bölge Müdürlükleri görev ve

sorumluluk alanlarında yürütülmüĢtür. Proje kapsamında materyal olarak, beĢ

farklı cinse ait toplam dokuz adet bitki türü (Defne (Laurus nobilis), Mersin

(Myrtus communis), Yayla Kekiği (Origanum minutiflorum, TaĢ Kekiği

(Thymus longicaulis), Dağ Kekiği (Satureja cuneifolia), KarabaĢ Kekik

(Thymbra spicata), Adaçayı (Salvia tomentosa) ve ġalba (Phlomis bourgaei ve

Phlomis leucophracta))‟ne ait toprak üstü kısımlar (yaprak, sürgün, çiçek)

kullanılmıĢtır.

Bitkilere ait genel özellikler literatüre dayalı olarak verilmiĢ olup, her bir

tür için hesaplamalar ve analizler yapılmıĢtır. Sonuçta bütün veriler

değerlendirilerek, türlere yönelik Kuruma Endeksleri belirlenmiĢtir (Çizelge 19).

Proje sonucunda elde edilen Kuruma Endeksleri (YaĢ/Kuru Oranları),

Antalya ve Isparta bölgelerinde gerçekleĢtirilecek olan odun dıĢı orman

ürünlerinin üretim ve satıĢ iĢlemlerinde kullanılabilecektir

Envanter çalıĢmalarıyla ortaya konulacak olan tahmini yaĢ servet

miktarları üzerinden, kuruma endeksleri yardımıyla tahmini kuru servet

miktarları belirlenebilecektir. Kuru servet miktarlarına bağlı olarak da toplam

servetten, odun dıĢı orman ürünleri alanındaki bütün paydaĢların tahmini toplam

kazançları hesaplanabilecektir.

53

SUMMARY

In this study, the drying indexes were determined for 9 plant species that

collecting and export of Non-Wood Forest Products in South-West Anatolian

Regions.

The Research was carried out in duties and responsibility areas of

Antalya and Isparta Forest District Directories. In this study, parts (leaves,

shoots, flowers) of above ground of 9 plant species (Laurus nobilis, Myrtus

communis, Origanum minutiflorum, Thymus longicaulis, Satureja cuneifolia,

Thymbra spicata, Salvia tomentosa, Phlomis bourgaei and Phlomis

leucophracta) as material.

General characteristics of all plants were explained based on the

literature. Ultimately, the drying indexes were calculated for each species

evaluating all of data (Table 19)

The Drying Indexes can be used to inventory and sales operations of

each plant species in Antalya and Isparta Regions.

The estimated dried wealth amount can be determined by the

Drying Indexes in the future. The incomes of all stakeholders will be

calculated depending on the amount of the total wealth.

54

KAYNAKÇA

ACARTÜRK, R., 2001. ġifalı Bitkiler Flora ve Sağlığımız. Ovak Yayınları,

Yayın No: 1, ISBN 975-96089-0-1, Ankara.

ANONĠM, 1995. Orman Tali Ürünlerinin Üretim ĠĢleri. T.C. Orman Bakanlığı,

Tebliğ No: 283, Tasnif No: IV-1434, Ankara.

AZIRAK, S., 2007. Thymol ve Carvacrol‟un In Vıvo Genotoksik Etkilerinin

AraĢtırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji

Anabilim Dalı Doktora Tezi

BAġER, K.H.C., 2001. Her Derde Deva Bir Bitki Kekik, Bilim ve Teknik

Dergisi, 402: s.74-77.

BAġER, K. H. C., 2002. Aromatik Biodiversity Among the Flowering Plant

Taxa of Turkey.Pure Appl.., Vol. 74, No.4, pp.527-545.

BAġER, K.H.C., 2009. Avrupa Farmakopesi'nin bitkisel drogları. Modern

Fitofarmakoterapi ve Doğal Farmasötikler, 1(1) 14-24.

BAġER, K.H.C., ÖZEK M., TÜMEN, G., SEZĠK, E., 1993. Composition of

the Essential Oils of Turkish Origanum Species with Commercial

Importance. Essent.Oil Res., 5:619-623.

BAYDAR, H., 2001. Isparta‟nın Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler ÇeĢitliliği Ve

Kültüre Alma Olanakları. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri

Enstitüsü Dergisi, 5: 35-44.

BAYDAR, H., 2005. Yayla Kekiği (Origanum minutiflorum O. Schwarz Et. P.

H. Davis)'nde Farklı Toplama Zamanlarının Uçucu Yağ Ġçeriği ve

Uçucu Yağ BileĢenleri Üzerine Etkisi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat

Fakültesi Dergisi, 2005, 18(2), 175-178

BAYTOP, A., 1978. Tıbbi Bitkiler Atlası. Ġ. Ü. Yayınları No: 2421, Ecz. Fak.

Yayınları No: 26, Baha Matbaası, Ġstanbul.

BAYTOP, T., 1994. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih

Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 578, Ankara.

BAYTOP, T., 1999. Türkiye‟de Bitkiler ile Tedavi GeçmiĢte ve Bugün. Nobel

Tıp Kitap Evleri, Ġstanbul, 480 s.

55

BELLOMARIA, B., HRUSKA, K. and VALENTNI, G., 1981. Essential oils

of Thymus longicaulis C. Presl from different localities of central Italy.

Giorn. Bot. Ital. 115, 17–27.

BĠRAND, H., 1952. Türkiye Bitkileri (Plantae Turciceae) Ankara Ünv. Fen Fak.

Yayınları Um. 58 Botanik. 1, Ankara.

BÜYÜKGEBĠZ, T., 2006. Sütçüler (Isparta) Yöresi‟nin Odun DıĢı Orman

Ürünleri. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,

Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta.

CEYLAN, A., 1995. Tibbi Bitkiler I. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Yayın

No. 312.

CHALCHAT, J.C., MICHET, A., PASQUIER B., 1998. Study of the clones

of Salvia officinalis L. yields and chemical composition of essential oil.

CHORIANOPOULOS, N., KALPOUTZAKIS, E., ALIGIANNIS, N.,

MITAKU, S., NYCHAS, G.J., HAROUTOUNIAN, S. A., 2004. Essential oils of Satureja, Origanum, and Thymus species: chemical

composition and antibacterial activities against foodborne pathogens. J.

Agric. Food Chem. 52, 8261–8267.

COSENTINO, C., TUBEROSO, C.I.G., PISAN, B., SATTA, M., ARZEDI,

E., PALMAS, F., 1999. In-vitro antimicrobial activity and chemical

composition of Sardinian Thymus essential oils. Lett. Appl. Microbiol.,

29, 130–135.

DAVIS, P.H., 1982. Flora of Turkey and The East Aegean Island. Edinburgh

University Press., England.

DEMĠRCĠ, B., BASER, K.H.C., YILDIZ, B., & BAHÇECĠOĞLU, Z., 2003.

Composition of essential oils of six endemic Salvia spp. from Turkey.

Flavour and Fragrence Journal, 18, 116-121.

DORMAN, H.J., DEANS, S.G., 2000. Antimicrobial agents from plants:

antibacterial activity of plant volatile oils. J.Appl.Microbio., 88,308-316.

DUMAN H., AYTAÇ Z., EKĠCĠ M., KARAVELĠOĞULLARI F. A.,

DÖNMEZ A., DURAN A., 1995. Three New Species (Labiatae) from

Turkey, Flora of Mediterranea, 5, 221-228.

56

EL-HELA, A.A.A., 2007. Chemical composition and biological studies of the

essential oil of Thymus decussatus Benth growing in Egypt. Egypt. J.

Biomed. Sci., 23, 146–153.

FARAG, R.S., BADEĠ A.Z.M.A. HAWED, F. M. AND EL-BAROTY,

G.S.A., 1989. Antioxidant Activity of Some Spice Essential Oils on

Linoleic Acid Oxidation in aquous Media. J. Am. Oil Chem. Soc. 66 (6)

792-799.

FARAG, R.S., DAW, Z.Y. AND ABO-RAYA, S.H., 1989. Influence of Some

Spice Essential Oils on Aspergillus Parasiticus Growth and Production

of Aflatoxins in a Synthetic Medium. Journal of Food Science, 54 (1),

74-76.

FLAMINI, G., CIONI, P.L., MORELLI, I., MACCIONI, BALDINI, R.

2004. Phytochemical Typologies in Some Populations of Myrtus

communis L. On Caprione Promontory (East Liguria, Italy). Food

Chemistry, 85, 599-604.

GORTZI, O., LALAS, S., CHINOU, I., TSAKNIS, J., 2006. Reevaluation of

antimicrobial and antioxidant activity of Thymus spp. extracts before

and after encapsulation in liposomes. J. Food Prot. 69, 2998–3005.

GRUJIC-JOVANOVIC, S., MARIN, P.D., DZAMIC, A., RISTIC, M., 2009.

Essential oil composition of Thymus longicaulis from Serbia. Chem.

Nat. Comp. 45, 265–266.

GÜLER, S., 2004. Erzurum Yöresinde Doğal YayılıĢ Gösteren Bazı Tıbbi ve

Aromatik Bitkilerin Etnobotanik Özellikleri. Doğu Anadolu Ormancılık

AraĢtırma Müdürlüğü Yayınları, Teknik Bülten Serisi, No: 5, Erzurum.

GÜNER, A., ÖZHATAY, N., EKĠM, T., BASER, K.H.C., 2000. Flora of

Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 11, Edinburgh Unv. Press.

HUBER-MORATH A., 1982. Phlomis. In: Flora of Turkey and the East

Aegean Islands (ed.P. H. Davis), Vol.7. Unv.Press, Edinburgh, 102-126.

IETSWAART, J.H., 1980. A Taxonomi Revision of the Genus Origanum

(Labiatae). Leiden University Press. (Leiden Botanical Series No:4).

The Hague, Boston, London,156s.

57

IMBESI, A., 1964. Index plantarum quae in omnium populorum pharmacopies

sunt adhuc receptae confecit Antonius Imbesi. Scilla, Italy: Messanae.

L.. Journal of Essential Oil Research, 17, 274-275.

JALAS, J., 1972. Flora Europaea; Tutin, T.G., Heywood, V.H., Burges, N.A.,

Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M., Webb, D.A., Eds.;

Cambridge University Press: Cambridge, MA, USA, Volume 3, p. 181.

JAMOUSSI, B., ROMDHANE, M., ABDERRABA, A., HASSINE, B.B.,

GADRI, A.E. 2005. Effect of Harvest Time on the Yield and

Composition of Tunisian Myrtle oils. Flavour and Fragrance J.20,274-7.

KARAMANOĞLU, K., 1976. Türkiye Bitkileri, Cilt 1. Ankara Üniversitesi

Eczacılık Fakültesi Yayınları, Sayı: 33, Ankara.

KARAMANOĞLU, K.,, 1977. Farmasötik Botanik Ders Kitabı. 2. Baskı.

Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, Sayı: 44, Ankara.

KAYACIK, H., 1977. Orman ve Park Ağaçlarının Özel Sistematiği. Ġ. Ü. Orm.

Fak., Ġ.Ü. Yayın No: 2400, O. F. Yayın No: 247, Ġstanbul, 207-208 s.

LAWRENCE, B.M., TUCKER, A.O., 2002. The genus Thymus as a source of

commercial products. Med. Arom. Plants – Ind. Prof., 24, 252–262.

LOŽIENE, K., VENSKUTONIS, P.R., 2005. Influence of environmental and

genetic factors on the stability of essential oil composition of Thymus

pulegioides. Biochem. Syst. Ecol., 33, 517–525.

LU, Y.&YEAP, F.L., 2002. Polyphenolics of Salvia-A review. Phytochemistry,

59, 117-140.

MERĠÇLĠ, F., 1986. Volatile Oil of Thymus kotschyanus var. glabrescens and

Thymus fedtschenkoi var handeli. J. of Natural Products.Vol.49. No.5.

MUKERJĠ, A.K., 1997: Odun DıĢı Orman Ürünlerinin Önemi ve Sürdürülebilir

Kalkınma Stratejileri. XI. Dünya Ormancılık Kongresi Bildirileri, Cilt:

3-4, Antalya.

OĞUR, R., 1994. Mersin Bitkisi (Myrtus communis L.) Hakkında Bir Ġnceleme.

Çevre Dergisi. 10, 21-25.

58

ÖNAL, S., 1993. Bazı Orman Tali Ürünlerin Kuru Ağırlıkları. Ormancılık

AraĢtırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Rapor Serisi, No: 64, Ankara.

ÖZGÜVEN, M., KIRICI, S., 2002. Composition of the Essential of Thymus

Vulgaris L.Clones of Different Origins in The Çukurova Conditions.

Work Shop on Agricultural and Quality Aspects of Medicinal and

Aromatic Plants. May 29-June 01-2001 Adana/ TURKEY, s.255-261

ÖZGÜVEN, M., SEKĠN, S., GÜRBÜZ, B., ġEKEROĞLU, N.,

AYANOĞLU, F. ve EKREN, S., 2005. Tütün, Tıbbi ve Aromatik

Bitkiler Üretimi ve Ticareti. VI. Teknik Tarım Kongresi Bildiri Kitabı,

Cilt.1: 481-501, 3-7 Ocak 2005, Ankara.

ÖZHATAY, N., KOYUNCU, M., ATAY, S., BYFIELD, A., 1997. Türkiye‟nin Doğal Tıbbi Bitkilerinin Ticareti Hakkında Bir ÇalıĢma,

Doğal Hayatı Koruma Derneği, Ġstanbul.

PADULOSI, S., 1997. Oregano Promoting the Conservation and Use of

Underutilized and neglected crops. 14. Proceedings of the IPGRI

International Workshop on Oregano, 8-12 May 1996, CIHEAM,

Valenzano (Bari), Italy.

PERRY, N., BOLLEN, C., PERRY, E.K., & BALLARD, C., 2003. Salvia for

dementia therapy: review of pharmacological activity and pilot

tolerability clinical trial. Pharmacology, Biochemistry and Behavior, 75.

RAVID, U., PUTIEVSKY, E., 1986. Carvacrol and Thymol Chemotypes of

East Mediterranean Wild Labiatae Herbs, Progress in Ess. Oil Res., Ed:

Brunke, E.J., Walter de Gruyter & Co., Germany.

SARACOĞLU I., INOUE, M.¸ ÇALIS¸ I., and OGIHARA Y., 1995. Studies

on constituents with cytotoxic and cytostatic activity of two Turkish

medicinal plants Phlomis armeniaca and Scutellaria salviifolia. Biol.

Pharm. Bull. 18, 1396.1400.

SATIL, F., DĠRMENCĠ, T., TÜMEN, G., 2002. Türkiye‟deki Satureja L.

Türlerinin Ticareti ve Doğadaki Durumu-I.14. Bitkisel Ġlaç

Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002, EskiĢehir,

ISBN 975-94077-2-8.

59

SOULELES, 1991. Volatile Constituent of Origanum dubium Leaves and Stem

Bark, Planta Med. 57 (1), 77-78, (1991).

ġAFAK, Ġ. ve OKAN, T., 2004. Kekik, Defne ve Çam Fıstığının Üretimi ve

Pazarlaması. Doğu Akdeniz Ormancılık AraĢtırma Müdürlüğü

Yayınları, Dergi Serisi, Sayı: 10, 101-129 s., Tarsus.

ġARER, E., SCHEFFER, J J.C. ET AL., 1985. Composition of the Essential

Oil of Origanum majorana Grown in Different Localities in Turkey,

Aromat. Plants, Proc. Int. Symp.15th, 209-212.

TÜMEN, G., SATIL, F., DUMAN, H., BAġER, K.H.C., 2000. “Two New

Records for the Flora of Turkey: Satureja icarica P.H. Davis, S. pilosa

Velen” Tr. J. of Botany, 24, 211-214.

ULUBELEN, A., 1964. Cardioactive and antibacterial terpenoids from some

Salvia species. Phytochemisry, 64, 395-399.

WERKER, E., RAVID, U. et all., 1985. Structure of Glandular Hairs and

Identification of the Main Components of Their Secreted Material in

Some Species of the Labiateae. Israel Journal of Botany 34 (1) 31-45.

YAZICI, H., 2002. Batı Karadeniz Bölgesinde YetiĢen Defne (Laurus nobilis

L.) Yaprak ve Meyvelerinden Faydalanma Ġmkanlarının AraĢtırılması.

Z.K.Ü., F.B.E., YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, s.309, Zonguldak.

ZEYBEK, N., ZEYBEK, U., 1994. Farmasötik Botanik, Ege Ünv. Ecz. Fak.,

Yayın No: 2, Ġzmir.

Documents

The wet/dry weight rates of some important non-wood forest ... · Türkiye) tarafından karĢılanmaktadır. Bu ülkelerin baĢında % 34‟lük pay ile Çin gelmektedir. Hong Kong,