ThienVanHoc.pdf

7/17/2019 ThienVanHoc.pdf

1/79

Ai l ngi lm thay i quan nim ca chng ta vvtrv spht trin ca n?

Edwin Powell Hubble sinh nm 1889 Marshfield Missouri. ng sngnhng nm u i bang Kentucky. Sau gia nh ng chuyn n sng

Chicago, Illinois. ng hc Chicago ngnh Ton hc v Thin vn hc.

Hubble l mt sinh vin gii vcng l mt nh th thao c ti.ng l thnh vin i tuyn v chbng r ca trng i hcChicago nm 1909. ng cn l mtvn ng vin m bc xut sc.C mt s ngi khuyn ng nnluyn tp tham gia gii V ch

Th gii hng nng sau khi ratrng. Thay v lm nh vy, ngquyt nh hc tip. ng ntrng i hc Queen Oxford,nc Anh.

Oxford, Hubble hc Lut. ngrt quan tm n lut bnh dn Anh, bi v gia nh ng rinc Anh sang M nhng nm

trc . ng hc 3 nm Oxford.Nm 1913, Hubble trvnc M. ng mmt vn phng Lut Louisville,Kentucky. Tuy nhin sau mt thi gian ngn ng khng mun lm lut sna. ng quay li trng i hc Chicago v , mt ln na ng linghin cu thin vn.

Hubble quan st bu tri bng mt cng ci thin vn ca trng. Vicnghin cu ca ng t ra nhng cu hi m cc nh thin vn khng trlic- Tinh vn l g?

Hubble gii thch: Thut ngthin vn hc Tinh vn c tnhiu thknay. l tn t cho nhng vng cnh trn bu tri ngoi hmt trica chng ta. C mt snh thin vn hc nghrng Tinh vn l mt phnca di thin h. Mt skhc cho rng chng l nhng vtrn c trongkhong khng. Trong bo co nghin cu, Hubble ni rng iu chcxc nh bng mt dng cng tin cy hn v nhng dng cnhvy chac to ra. Nm 1917, nc M tham gia cuc i chin Thgii ln thnht chu u. Hubble gia nhp qun i v phc vti Php.

Trc nh thin vn George Ellery Hale mi Hubble lm vic trong ithin vn Mount Wilson min Nam California. Sau cuc i chin Hubble tr

vMv chp nhn li nghca Hale. Lc ng 30 tui v bt u cngvic slm ng ni ting.

Edwin Hubble


2/79

Trong ln quan st u tin Mount Wilson, Hubble sdng mt knh vinvng, mt knh c ng knh l 125 cm. ng nghin cu cc vt thtrongdi ngn h ca chng ta v c mt khm ph quan trng vTinh vn.Hubble cho rng nh sng Tinh vn tht ra l nhc nh sng ca cc v

sao gn . Tinh vn l nhng m nguyn tv bi. Chng khng nngnhcc v sao pht ra nh sng. Ngay sau , Hubble bt u lm vicvi mt knh thin vn ln hn v c kh nng quan st tt hn MountWilson. ng knh mt knh l 250 cm. l chic knh vin vng ln nhtthgii trong vng 25 nm. N c kh nng gip cho Hubble c nhiupht hin quan trng.

K tnm 1922, Edwin Hubble bt u kim tra cc vt thxa. Khm phln u tin ca ng l nhn ra mt v sao thay i sng Cepheid. N nm phn ngoi ca mt tinh vn ln tn gi l Andromed. Sao Cepheid l

nhng v sao m nh sng ca n thay i theo thi gian. Mt nh thin vnca trng i hc Harvard, Henrietta Leavitt pht hin ra l c thcnc vo nhng khong thi gian ny tnh khong cch ca chng so viTri t. Hubble o khong cch y. Kt qul Tinh vn Andromeda nmrt xa ngoi hthin h ca chng ta.

Pht hin ca Hubble chm dt cuc tranh ci bao lu nay. ng chngt kin cho rng Tinh vn nm trong hthin h l sai. Thc tchng cngl nhng hthin h. Cc nh thin vn hc lc ny cng nht tr rng c ccthin h khc.

Hubble bt u c cc nghin cu chi tit hn vcc hthin h. ng nghincu hnh dng v nh sng ca chng. Nm 1925, ng quan st nhiuni rng vtrgm nhng hthin h vi hnh dng v kch c.

ng ni, cng nhcc v sao, cc hthin h cng khng ging nhau. Mt sh thin h c hnh dng xon c nh di Ngn h ca chng ta hayAndromeda. Chng c mt trung tm v c vt cht bao quanh nh vngtrn ly trung tm nhpho hoa. Nhng hkhc c hnh nhtri bng budc hay qu trng, mt vi h khc khng c hnh dng c bit. Hubblethit lp mt hthng m tcc hthin h theo hnh dng ca chng.Hthng ny ngy nay vn c sdng. ng cn chng tcc hthin hcng cng loi vi vt thpht sng nm trong hNgn h. ng ni mi hthin h u c mi quan hvi nhau nhnhng thnh vin trong mt gianh.

Cui thp k20, Hubble nghin cu schuyn ng ca cc hthin h trongkhng gian. Vic nghin cu ca ng a n mt khm ph quan trngnht ca ngnh thin vn hc trong thk20 Vtrmrng.

Nhng quan st trc y v s pht trin ca cc h thin h c

V.M.Silpher tin hnh. ng pht hin ra cc hthin h chuyn ng ri xatri t vi vn tc t300 n 1800 km/s. Hubble hiu c tm quan trng


3/79

nhng kt qu Silpher thu c. ng xy dng mt k hoch o ckhong cch ln tc ca cng nhiu hthin h cng tt. Cng vi trlca mnh Mount Wilson l Milton Humason, Hubble o schuyn ng cacc hthin h. Hai ngi lm vic bng cch nghin cu ci m Hubble gil Spht trin mu - Hay cn gi l hiu ng Doppler.

Hiu ng Doppler gii thch sthay i vdi ca sng nh sng hay mthanh khi chng chuyn ti pha bn hay ra khi bn. Sng nh sng tmtvt chuyn ng ri khi bn sko di thnh mt sng di hn. Chng cmu . Sng nh sng tmt vt thchuyn ng vpha bn sc dingn hn. Chng c mu xanh da tri.

Quan st 46 hthin h cho Hubble thy cc hthin h l chuyn ng rixa tri t. Kt ququan st cho thy tc chuyn ng lin htrc tipvi khong cch trc tip vi khong cch hthin h so vi tri t. Hubble

pht hin ra l hthin h cng xa tri t, tc n cng ln. Quy lutkhoa hc ny c gi l Lut Hubble.

Khm ph ca Hubble l mt thay i ln trong khi nim ca chng ta vvtr. Khng phi vtryn lng v bt bin ktkhi bt u hnh thnh nhnhng tng. N vn pht trin v iu c ngha nhHubble ni: c thbt u bng mt vnln ca mt sc mnh khng thtng tng c.Vnthng c gi l big bang(vnln).

Cng trnh ca Hubble khng chdng li khm ph ny. ng vn cn tip

tc theo di cc hthin h v bsung thm nhng kin thc vchng. Ccnh thin vn tkhp ni trn thgii n lm vic vi ng.Hubble ri i quan st Mount Wilson trong thi gian chin tranh thgii lnthhai. Sau chin tranh ng quay trli, dnh phn ln thi gian to ramt chic knh Vin vng mi ln hn min Nam California. Chic knh chon thnh nm 1949. N c ng knh 500 cm v c gi theo tn nhthin vn George Hale.

Edwin Hubble l ngi u tin sdng knh thin vn Hale. ng mt nm1953 khi ang chun btin hnh mt cuc quan st bu tri 4 ngy qua knhVin vng. Cng trnh ca Hubble dn n sra i ca cng trnh nghincu mi vs ra i ca V tr. Mt nh thin vn ni rng: K tn nay cc nh khoa hc vn ang bsung thm chi tit cho nhng nghincu ca Hubble. Vn cn nhiu vic cn phi lm.

(Theo Nhng nhn vt ni ting trong lch snc M)


4/79

Khoch trli mt trng ca Nasa sdin ra nhthno?

Cquan hng khng vtrMNasa ln khoch trli mt trngmtphn trong dnh m tng thng Bush t ra vo thng 1 nm 2004.

ng ni rng Chng ta schto nhng chic phi thuyn mi a ngivo vtr. Chng ta sc c mt vtr mi, vng chc trn mt trng vchun b cho mt chuyn du hnh mi ti nhng thgii bn ngoi chngta.

Neil Armstrong l ngi u tin trong s12 nh du hnh li du vt trnmt trng. l mt bc nhca con ngi nhng l mt bc tin vica nhn loi.

Nh du hnh Eugene Cernan l ngi cui cng trn mttrng cch y hn ba thp k trong mt thng vui vthng 12.

l thng 12 nm 1972.

Phi hnh gia Eugene Cernan ni rng Ti tht s khngmun tin rng ti sngi y ba thp ksau v vn l ngi cui cng li du vt trn mt trng. Ni mt cch tht lng, ti hi tht vng.

Nhng mt quan chc NASA tin rng, sau mt lot nhng chuyn thm himkhng phi ca con ngi m l bng robot ln mt trng, Msa cc phihnh gia tr li trc nm 2020. Cc nh bc hc Nasa ang cgng t c mc tiu y trin vng y.

Tr l Gim c ca Nasa Scott Horowitz ni vkhoch tr li mt trngnhsau: trli mt trng, chng ti phi m bo c slin lc thngsut, chng ti phi tm ng, chng ti cn nhng tm bn tt vahnh ca mt trng. Mt trong nhng ngun ti nguyn chnh m chng tiang tm kim mt trng l hydrogen ti nhng vng a cc. DanielAndrews l Gim c Dn Quan st ming ni la trn mt trng v vtinh

do thm. ng cng nhm ca mnh ang ln khoch khai qut mt mingni la cc nam ca mt trng, mt ni m htin l c hydrogen v c thc cnc.

ng y ni rng Cng vic m chng ti ang tin hnh l to ra nhngphng tin tt hn v nhiu tnh nng hn. Nhng con tu ny c thanhng tu vtrnhLRO (tu vtrdo thm mt trng) v LCROS (vtinhquan st v thm d ming ni la trn mt trng) ti mt trng. Khi nhngcon tu v v tinh ny hon thnh nhim vca chng, mt giai on caohn stip tc. Chng ti sgi mt chic SUV ti cc nam ca mt trng

xem liu trong y c nhng vt cht g

Mt trng k diu


5/79

Mt lot nhng robot tin trm c ln khoch a ti mt trng btu tnm 2008 n 2016 thm him v vbn bmt mt trng,mng cho strli ca con ngi sau 30 nm ri bmt trng.

NhNguyn


6/79

Ai l ngi u tin t chn ln mt trng?

Neil Armstrong, sinh nm 1930, l nh du hnh vtrv cng l ngi utin t chn ln mt trng. Armstrong l chnhim chng trnh phng tu

con tu Apollo u tin ln mt trng-Apollo 11-vo thng 7 nm 1969. ngcng tham gia trong chng trnh bay ca tu Gemini vo nm 1966 v lmt phi cng chin u ca Khng qun M, ri lm phi cng thnghim,gio s, thng nhn v l cvn ca tng thng. ng nhn c Hunchng Tdo ch thn Tng thng trao tng v mt lot nhng gii thngquc tkhc v nhng ng gp cho con tu Apollo 11.

Armstrong sinh ra Wapakoneta, Ohio. Nm 16 tui, ng bt u chuyn bayu tin vi v tr l mt phi cng tp s. ng dnh c mt sut hcbng ca Khng qun v bt u hc tp ti trng Purdue vo nm 1947.

Vo nm 1950 Armstrong bt u tham gia lc lng khng qun trong cucChin tranh Triu Tin. ng li my bay chin u Hn Quc cho n nm1952 ri trli Purdue.

Armstrong tham gia vo y ban C vn Quc gia v Hng khng v tr(NACA) ti Trung tm nghin cu Lewis Cleveland, Ohio nm 1955, sau chuyn sang Trung tm nghin cu bay NACA ti Doanh tri Lc lng khngqun Edwards California. ng l cng trn nhiu my bay din tp thnghim tng. Armstrong ri Trung tm nghin cu bay vo nm 1962 tham gia vo NASA vi tcch l phi hnh gia thc tp.

Trong nhm thc tp NASA ny c hai ngi t chn ln mt trng trongchuyn bay u tin l Armstrong v Elliot See (See khng may qua itrong mt tai nn my bay trong khi ang din tp lm ch huy con tuGemini 9). Sau khi hon thnh vic thc tp ti NASA, Armstrong tr li ibay ca Gemini 5, sau trthnh i trng ca Gemini 8. Chuyn tu nyc phng i vo ngy 16 thng 3 nm 1966.

Sau 3 nm, Armstrong xut hin trong i bay ca con tu Apollo 11. yl con tu ln u tin a con ngi ln mt trng v tr v tri t anton. Con tu mang thng ip ca ngi Mcng nhca loi ngi lnmt trng Chng ti thnh tinh tri t ln u tin t chn ln mt trngvo thng 7 nm 1969 sau cng nguyn. Chng ti ti y vi mong munho bnh cho tt cnhn loi.

Apollo c phng i t Mi Canaveral, Florida vo ngy 16 thng 7 nm1969 v n quo ca mt trng vo ngy 20 thng 7. Vo hi 10:56 phtti theo mi gimin ng, Armstrong trthnh ngi u tin t chnln mt trng v pht biu ca ng trthnh mt trong nhng cu ni niting nht ca thk20 y l mt bc nhca con ngi nhng l mtbc tin vi ca nhn loi. ng cng vi i bay thu nht nhng mu

t v kim loi tmt trng. V chnh nhng vt thny to iu kincho cc nh khoa hc c nhng phn on chnh xc vvtinh tnhin duy


7/79

nht ca tri t ny. Tu Apollo 11 p xung Tri t vo ngy 24thng 7 bin Thi Bnh Dng, cch Hawaii khong 1300 km vpha ngnam. Sau on phi hnh gia dnh nhiu thng xut hin trc cnglun trnh by vchuyn bay ca h.

Tr v t mt trng, Armstrong ri NASA nm 1971 v bt u tham gianhiu hot ng trong lnh vc hng khng vtr. ng c nhiu ng gptrong lnh vc ny. ng l khch mi danh d trong bphim ti liu ccng chiu trn truyn hnh Mvo nm 1991 vi tiu Chuyn bay utin.


8/79


9/79

Di ngn h l g?

Khi cc nh thin vn hc hi nhau rng iu g p nht trn bu tri thphn ln trong shstrli l nhng di ngn h. Dng xoy vi nhiumu sc v hnh dng khc nhau, di ngn h l hnh nh thu nhca vp

cc v tinh t. N l tp hp nhm khng lgm hng trm triu ngi sao, ttchot ng cng nhau v chia schung mt im trung tm. Nhng ngisao m chng ta c thnhn thy ttri t bng mt thng l mt phnca di ngn h. Di ngn h ca tri t c gi l "Milky Way", v mttri chl mt trong nhng ngi sao thuc di ngn h ny. Cc di ngn hcng cha nhng hp cht ha hc sau : kh hyr nguyn t, hyr phnt, hyr phn thn hp, nit, ccbon, silic...

Di ngn h c bn hnh dng: hnh ht u, hnh elip, hnh xon c v hnhkhng u.

Hnh xon c

Cc di ngn h hnh xon c thnggm hai thnh phn hp thnh:

1. Dng qun hp trong mt chic aphng khng lbao gm rt nhiu imchit trung gia cc v sao (i khi nhnthy di dng tinh vn khuych tn nh

sng mu , hoc di dng nhng mmy bi sm mu), cc cm v qun hpsao non. Cc cm sao ny c sp xpdi dng khung xon c d nhn dnghoc theo kt cu dng khung dc.

2. Thnh phn thhai l qun thsao trong dng hnh li Elipxoit bao gmqun thcc tinh t gi khng c im chit trung gia cc v sao, thnglin kt vi cc cm sao hnh cu.

Nhng ngi sao non trong qun thhnh a c phn loi l qun hp saoI, nhng ngi sao gi trong qun thhnh li c gi l qun hp sao II.

Mi quan hvkhi lng v nh sng ca cc thnh phn ny khc nhautrn din rng, to gia tng ti mt phn loi phi hp.

Spiral Galaxy


10/79

Dng cu trc khung trong qun tha hu nhchl hin tng tm thim thi, n c to ra do stng tc trng lc vi cc di ngn h xungquanh.

Mt tri l mt trong hng trm t ngi sao nm trong di ngn h hnh

xoy Milky Way.

Hnh ht u (S0)

Ni mt cch ngn gn, l nhng di ngnh hnh xon nhng khng c khung xon c,v dnhcc di ngn h hnh chic a phngni scu to nn cc v tinh t dng li trt lu do im chit trung gia cc v sao tng.

Do vy, n ch bao gm hoc ch yu l qunhp sao gi II m thi. Nhn vbngoi v ccngi sao bn trong, di ngn h ht u nuquan st rt kh phn bit vi hnh elip.

Hnh Elip

Cc di ngn h hnh elip theo quan st th kh chc chn vi ba trc. N ct hoc khng c ng lng gc tng thv khng xoay (dnhin, nhngngi sao vn bay xung quanh tm ca di ngn h, nhng ng bay cnh hng chc rt t ng lng gc thuc quo c tng hp li).

Thng thng, cc di ngn h hnh elip thngc rt t hoc dng nh khng c im chittrung gia cc v sao, v chbao gm qun hpsao gi II: chng xut hin ging dng xon cch c dng hnh li pht quang m khng cthnh phn kt cu dng a.

Tuy nhin, i vi cc dng hnh elip, cc thnhphn kt cu hnh a nh c khm ph nn n c th l nhng thayth cho s kt thc ca mt h thng chung trong cc dng di ngn htrong bao gm cc di ngn h hnh a.

Hnh khng u

Lenticular Galaxy

Eliptical Galaxy


11/79

Thng b lm mo i do lc hp dn t ccthin h gn k, nhng di ngn h ny khngtheo hnh dng no cv rt khc thng.

Tuy nhin, phn lp ca di ngn h hnh chic

a bbp mo li thng xuyn xy ra.

Cc di ngn h c hnh thnh thno?

Sau ting nln, vtrc hnh thnh tphng xv cc ht hnguynt. iu g xy ra tip theo vn cn ang nm trong tranh ci Cc ht hnguyn t tp hp li v dn dn to nn cc v sao, cc nhm sao v cuicng l cc di ngn h? Hay v tr trc tin thit lp nn cc khong

mnh mng sau chia nhthnh cc di ngn h?

Trm thin vn vtrJames Webb v Herschel sa chng ta stin ngn cu trli hn. Hsc nhng thit bcc nhy quan st vtrnhn chnh thkhi cc nh khoa hc tin rng nhng di ngn h u tin c hnh thnh.

Irregular Galaxy


12/79

V sao cc ngi sao li sng?

Ngi sao l ci g?Cc ngi sao l nhng qucu kh tpht sng. c imtchiu sng ny lm cho cc ngi sao c c im khc

vi cc hnh tinh, mt trng, cc hnh tinh nh v saochi l nhng vt chiu sng bng cch phn chiu nhsng mt tri. Chng cn khc trn nhiu phng din.Cc ngi c khi lng ln hn rt nhiu, c thnh phncu to khc nhau, nng hn v phn ln chng ln hncc vt thhnh tinh.

V sao cc ngi sao li sng?Cc ngi sao ly nhit thai ngun trng lc v phn ng tng hp ht

nhn. Khi cc ngi sao ban u c hnh thnh t nhng qu bng khkhng l, chng nn li di nh hng ca trng lc, v nng ln do lc hpdn i vo schuyn ng ca kh. Khi nhit ngi sao nng, ht nhnhyr trong tinh thplasma tm ngi sao bt u nhp vo nhau tothnh heli, gii thot rt nhiu nng lng tqu trnh phn ng tng hpht nhn .

Tt c hi nng ny, t c hai ngun, to ra p sut khin cho ngi saongng qu trnh nn ti mt im no . Nu ngi sao ln, nhit trung tm scao gicho qu trnh phn ng tng hp ny tip din,hi nng sdn ta ra ngoi ngi sao, v vy, nhit ngoi bmt cng stng ln kh cao.

Nhit ngoi bmt quyt nh phng thc m ngi sao s ta sng mt tri c nhit bn ngoi khong 5000 , tuy nhin, nhng ngi saokhc li c thnng n 50.000 , to ra nhiu nh sng xanh hn, trongkhi nhng ngi sao nhmu (red dwarf star) nhit li thp hn ngkv to ra phn ln nh sng mu v nh sng hng ngoi.

Ci g lm cho sao sng?Cc ngi sao l nhng l ht nhn. Trong cc im trung tm cc nng vi

nhit ln n hng triu triu Kelvin, cc ngi sao t pht ra nnglng bng cc phn ng ht nhn. Nng lng mi sinh ny i t phnnng pha trong ca ngi sao n cc lp bmt ngui hn. Ti y, nnglng c phn tn vo khng trung. Chng ta thy hin tng bc xnyv gi l sao chiu sng.

Mt tri ly nng lng tphn ng hyr. Ly mt tri lm v d, nhit trung tm ca n l khong 15 triu Kelvin. N nng c thnungchy hyr v chuyn ha thnh heli cng vi sgii phng mt lng lnnng lng. N ging vi qu trnh din ra nbom hyr, ngoi trl nungchy hyr mt tri th khng n. Thay vo , n si vo nhp n tronghng tnm.

Ngi sao chiusng qua b mtri t


13/79

Phn ng nung chy heli v cc nguyn tm c hn: phn ln cc ngisao m chng ta nhn thy trn bu tri m ly nng lng t phn ngnung chy chuyn ha hyr thnh heli ti tm sao, cng ging nhmt tri,tuy nhin khng ging hon ton.Trong mt thi gian nht nh, cc ngi sao chuyn ha tt chyr tm

thnh heli to thnh tm heli. i vi cc ngi sao c khi lng ln hnnhiu ln so vi khi lng mt tri, kh heli tm t chy v chuyn hathnh cc-bon v xy ng thi vi vic gii phng nng lng. i vinhng ngi sao c khi lng cc ln, nhng nguyn tny cng t chyv chuyn ha thnh cc nguyn tm c hn cng vi s gii phngnng lng.

Ngi sao c sng nhthno?sng ca ngi sao nhchng ta nhn thy ttri t c gi l sngbiu kin hu hnh. Ngi sao sng nht c nhn thy tbn cu bc ca

tri t l sao Thin Lang (Sirius), ngi sao c ch sdi dng a_m vi v_bng -1.5 (s t lsng biu kin ca tinh t l mt s trong smbiu thsng cao hn sdng). sng biu kin hu hnh tuyt i,thit lp bi M gch di v scho sng chn thc:Deneb (chm sao anpha Cygnus) c Mv = -6,9 vRigel (chm sao bta Orion) c sng vi Mv = -6,8Trn stltuyt i, sao Thin Lang c sng chl: Mv= +1,4; n xuthin sng nht l do khong cch gn, chvo 2,65 Pacsec (Pacsec l mtn vo khong cch v tinh t)

Cc ngi sao chiu sng trong thi gian bao lu? Thi gian chiu sng cangi sao ph thuc vokhi lng ca sao.

Khi lng quyt nhlng nhin liu ht nhnm mt ngi sao c ct khi bt u hnh thnh.Khi lng cng quyt nh sng ca ngi sao v

tc tiu th nhin liuca n.

Ngi sao c khi lngcng ln th lng nhinliu ht nhn cng nhiu.Tuy nhin, nhng ngi sao

c khi lng ln hn th ngn rt nhiu nhin liu. N chiu sng hn nhiuln so vi ngi sao c khi lng nhhn v ngn nhin liu rt nhanh. Do, nhng ngi sao c khi lng ln hn thng c tui sng ngn hn.

Nhng ngi sao c khi lng ln nht ln hn mt tri khong t20 n50 ln c tui thchkhong vi triu nm. Mt tri sc tui thko di


14/79

khong 10 tnm. Nhng ngi sao c khi lng nhhn mt tri thm chsc tui thdi hn.

V sao sao li nhp nhy?Tn khoa hc cho cc ngi sao nhp nhy l snhp nhy ca cc v tinh

t (stellar scintillation). Chng ta thy sao nhp nhy khi nhn ttri t bmt l do n c nhn qua bu khng kh dy c ang di chuyn trong bukh quyn ca tri t.

Cc ngi sao (ngoi trmt tri) xuthin nhnhng m nhli ti trn butri; khi nh sng di chuyn xuyn quacc tng kh quyn ca tri t, nhsng ca cc ngi sao bbcong (khcx) nhiu ln theo nhiu hng ngunhin. nh sng bbcong khi n thay

i t trng ging nh ti kh lnhhoc nng. Kt qu ca s khc xngu nhin ny l cc ngi sao trnnnhp nhy (nhn ging nh th ngisao ang di chuyn, v mt chng ta

din dch hin tng ny thnh snhp nhy)Nhng ngi sao gn vi ng chn tri hn th nhp nhy nhiu hn nhngngi sao trn do nh sng ca cc ngi sao gn ng chn tri phi dichuyn qua nhiu khng kh hn, v vy s xy ra nhiu khc x hn. Cchnh tinh cng khng nhp nhy, chng ln hiu ng ny khng d

nhn thy (trkhi bu khng kh thay i cc kbt thng)Khi chng ta quan st sao tngoi khng trung (hoc tmt hnh tinh khchay mt trng ni khng c bu kh quyn) th cc ngi sao khng nhpnhy.


15/79

Sao bng l g?

Ngm sao bng lun lun l iu th v. Trc khi bn tht ra c tnhnka th vt sng bin mt. Bn chvhng bn nhn thy sao ri v himi ngi xem liu hc nhn thy khng.

Thng thng, khng ai khc c thnhn thy tc ca vt sng xot quav bn c cgng t li nhng g bn thy v cm nhn. Bn nhnchm chm vo bu tri m v hy vng s nhn thy mt ngi sao bngkhc.

Sao bng l g? Thc t, sao bng khng phi l mt ngi sao. Thm ch n

khng c cht g thuc vngi sao c. Nhchng ta bit, nhng ngi saol nhng qubng kh khng ltt chy v ta ra lng nng lng ccln di dng nh sng v hi nng. Sao ln hn hnh tinh ca chng ta rtnhiu v n khng ri. N ng vtr ca mnh cc di ngn h. Mt trica chng ta cng l mt ngi sao.

Sao bngc tn khoa hc l meteor, chng thc tl nhng vt sng trnbu tri. Vt sng c to ra tnhng m binhbt chy khi n xmnhp vo bu kh quyn ca tri t.

m bi n tsao chi. Cc nh thin vn gi nhng m bi sao chi lnhng mu thin thch (hay meteoriods, l nhng mnh vnhtrong hmt tri - c kch thc bng tht ct n hn cui. Khi xm nhp vobu kh quyn ca mt hnh tinh no , n nng ln v bc hi mt phnhoc bc hi hon ton). Nhng mu thin thch va chm vo bu kh quyn


16/79

ca tri t tc siu tc, i lc vt hn 144.000 kilmt mt gi. Sva chm gia mu thin thch rt nhny v bu kh quyn to ra nhng vtsng m chng ta gi l sao bng (hay meteor). Sao bng thng din ratrong khong thi gian tch tc chmt hoc hai giy.

i khi din ra cc trn ma sao bng m bu tri l mt sn khu mu enni din ra cc cuc bn pho bng trm lng. Tht phn khch c xemnhng mn sao bng trn bu tri m. Theo quan st ca cc nh khoa hcvs lng, sng, v hnh trnh ca nhng trn pho ha ca tnhinny, trong mt trn sao bng, phn ln chng cng ri trn cng mt vngca bu tri.

V sao li xy ra sao bng?

Sao bng xy ra khi Tri t quay gn ti quo ca sao chi. Lung thinthch di chuyn dc theo trc sao chi xuyn qua hmt tri.

Mt iu cn ghi nhl sao bng v sao chi khc nhau. Sao chi thng lnhn v di chuyn ttqua bu tri m. Mt ngi sao chi cc sng chxuthin mt hoc hai ln trong mt thk, tuy nhin, n vn lu li trn bu tritrong nhiu ngy hoc nhiu thng.

Cc ngi sao chi xut hin l nhng qubng sng c nhiu ui to v di.Chng khng ri siu tc trn bu tri, bn c th ngm sao chi chuyn

ng trong nhiu gihoc nhiu ngy. Tm ca sao chi l mt qu bnggm kh ng lnh, ht bi v nc. cng ging nhcc hnh tinh v mttrng, cc ngi sao chi bay xung quanh mt tri.

Sao chi gy ra hin tng sao bng Leonids c gi l Tempel-Tuttle, ttheo tn ca hai nh khoa hc khm ph ra n vo nm 1865. Sao chiTempel-Tuttle c ng knh khong 2,5 dm.

Cvo ngy 18 thng 11 hng nm, Tri t squay gn n quo casao chi Tempel-Tuttle. Khi cc sao chi di chuyn gn n mt tri, chng

bt u nng dn ln. Thnh phn bng trong tm sao bt u tan chy.Nhng ht bi nhli ti bm trn sao chi c ln 4,5 tnm bay vo khng


17/79

trung gia nhp vo lung thin thch di ang bay. Nhng ngi sao bngc vnhri xung tchm sao Leo, chnh v vy, n c gi l Leonids.Leonids ni ting l nhng trn ma sao bng vi khong 1.000 sao bng rimi gi. Tuy nhin, theo cc nh khoa hc, ma sao bng Leonids 33 nmmi xy ra mt ln.

Hy t chic ng hca bn bo thc sau na m ca ngy 18 thng 11hng nm. Thi gian cng gn n lc bnh minh, chi c thy sao bngca bn cng nhiu. Tt nht l khong thi gian xung quanh 4h sng. Hymc m, kim mt chic ghdi, nm nhn ln bu tri v thng ngonnhng vt sng tnhng ngn nn c to ra trong bui bnh minh ca vnvt.


18/79

Vtrbt u tu?

Ginh Ting nln (the Big Bang) l hc thuyt vng chc vsto thnhTri t v v tr, vy khi lng u tin to thnh vn vt m chng tathy ngy nay n tu?

Trc tin, cn lu rng, khi lng v nng lng l tng ng. V vy,tng khi lng ca Vtrcn khng c bo tn mc d tng nng lng(ginh rng nng lng tng ng vi khi lng trong V tr) cbo tn. Khi lng v nng lng c mi lin quan theo phng trnh niting E=mc2. V vy, nu c nng lng, cc lng tnh sng c thtora cc cp vt cht phn vt cht. N c gi l sn lng cp v chutrch nhim vkhi lng trong vtr.

Khng c quan im chc chn v ngun gc ca vn vt. Mt kin chorng vtrc to thnh tchn khng. kin ny da theo thuyt lngt, chn khng im lm bn ngoi thc cht khng hon ton trng rng. V

d, electron v positron (mt cp vt cht phn vt cht) c khnng vtcht ha tchn khng, tn ti trong khong thi gian chp nhong ri binmt vo h khng. Nhng sthay i trong chn khng nhthkhng thquan st trc tip do n chtn ti trong khong thi gian khong 10-21giyv khong cch gia electron v positron c c th khng vt qu 10-10cm. Tuy nhin, qua cc bin php o lng gin tip, cc nh vt l hc chorng nhng dao ng ny l c tht.

V vy, bt cvt thno trong nguyn l c thvt cht ha nhanh chng

trong chn khng. Khnng mt vt thsuy gim vt cht ha mt cch tngt vi khi lng v sphc tp ca vt th. Nm 1973, Edward Tyron cho


19/79

rng V tr c to ra l kt qu ca s thay i bt thng ca chnkhng. Vn kh khn chnh ca kin ny chnh l v khnng v tr13,7 tnm tui c thc to thnh tcchny l rt nh. Thm vo, cc nh vt l hc st cu hi vi khi im ca Tyron: nu nhvtrc to thnh tkhng trung trng rng, vy khng gian trng rng n t

u? (Lu rng tquan im ca thuyt tng i tng qut, khng giantrng rng l mt thrt r rng, do khng gian khng phi l mt hu cnhthng, m thay vo l mt im trung dung linh ng c thun cong,xon, v gp li).

Nm 1982, Alexander Vilenkin xut m rng tng ca Tyron v githuyt rng Vtrc to thnh tcc qu trnh lng tbt u tconskhng ng ngha, ngha l khng chkhng c phn vt cht m cngkhng c cthi gian v khng gian. Vilenkin a ra kin vlng tv ginh rng vtr bt u tkhung hnh hon ton trng rng sau to

ra s chuyn i dng lng t vo trng thi khng trng rng (kch cbng ht h nguyn t), qua qu trnh bm phng (v tr m rng ccnhanh theo hm m trong khong thi gian rt ngn khin cho kch ccan tng t ngt), to thnh kch cca vtrnhhin ti.

Mt kin khc tStephen Hawking v James Hartle. Hawking a ra mtm tvvtrtrong ci tng th, c nhn nhn nhl mt thc thclp, v khng c lin quan n bt ksvt no c thxut hin trc n.M tny c gi trmi mi trong mt hphng trnh phc ha vtrtrongtt cmi thi gian. Khi nhn vo nhng thi ktrc , stm ra rng vtrkiu mu skhng tn ti vnh vin, nhng cng khng c bin c tolp. Thay vo , ti thi im ca tht10-43giy, khong c lng vsmiu tcin vkhng trung v thi im sp hon ton, vi toncnh phn hy thnh lng t. Ni theo cch ca Hawking, vtrskhngbao gic to thnh hay bph hy. N L chnh n.

V vy, khi lng u tin trong vtrv chnh vtrc vkh on nhti im ny. Nu bn cm thy hng th, c thtm c cun sch ca AlanGuth Vtrhnh thnh ("The Inflationary Universe"), trang 271-276. Bncng c th tm c cun sch ca Hawking Tm tt lch s thi gian: Tting n ln n hen ( "A brief history of time: From the Big Bang to

black holes" ) trang 136.


20/79

Hnh tinh no ln nht trong Hmt tri?

Sao Mc- (tn ting Anh l Jupiter) l hnh tinh thnm tnhtmt tri trra, l hnh tinh kh u tin trong hmt trica chng ta v l hnh tinh u tin trong nhm cc hnh

tinh Vng ngoi. L hnh tinh ln nht trong hmt tri,ng knh ca sao Mc gn bng 142.984 km, gp 11 lnng knh tri t v gn bng 1/10 ng knh mt tri.Cn hn 1000 qut ca mi c th lp y th tch cahnh tinh khng lny.

Khong cch tsao Mc n mt tri trung bnh l 470 triu dm (gn 778triu Km), ln hn nhiu so vi khong cch ca tri t. Quo quay can xung quanh mt tri gn nhl mt ng trn hon ho. im gn mttri nht cch 460 triu dm v im xa mt tri nht cch khong 500 dm.

V so vi tri t, sao Mc cch xa mt tri hn nhiu nn mt nm trnhnh tinh ny- thi gian n quay c mt vng xung quanh mt tri lrt di (gn bng khong thi gian 12 nm trn mt t). Cn mt ngytrn sao Mc- khong thi gian n quay c mt vng quanh trc ca mnhth chkhong 10 ting, ngn hn mt na ngy trn Tri t. Vng quayqu nhanh to nn cc cn lc vi tc di chuyn c khi ln ti hn 250dm mt gi(khong 402km/h), thng xuyn lm bin dng cc m mysc mu ca hnh tinh ny. Bcun i hng trm dm mi thng, nhng mmy cu to nn bu kh quyn ca sao Mc to thnh cc dng xoy

chuyn ng. Lp trn cng ca cc my do kh hyr cu thnh c nhit l 2500F. m my thp hn trong bu kh quyn (dy 150 dm hay 241km)ca sao Mc l cc m my mu , da cam v nu. Cng gn bmt casao Mc, cc m my cng ti v nng hn nhiu. Cc m my lunchuyn ng, xoy tt ca cc khi kh , vng, da cam l mt trong nhngiu b n th vnht ca vtr. Tuy nhin, im th vnht trn sao Mc,th ht nhiu nht sch ca cc nh thin vn hc li l m Ln vimt l do hon ton i ngc, mt ngoi li vi mi trng chuyn ngthng xuyn trn hnh tinh ny, m Ln khng thay i hnh dng vvtr ca n.

m Ln c hnh -van xut hin ln u tinvo thk17, bn thn n ln hn hai ln kchthc ca tri t- c xem l mt cn cungphong ln. Mc d m ln khng chuynng v thay i hnh dng, nhng sc mnh can li thay i : i khi n nh v yu, nhngcng c lc n li pht trin v trnn rt mnh.

Chng ta c thnhn thy sao Mc khng?

Cu tr li l C, v thm ch l bn khng cn n shtrca bt kchic knh thin vn no. Khi xut hin, sao Mc thng l ngi sao sng nht

m Ln


21/79


22/79

l mt qucu kh nhng vn cung cp sc nng v nh sng cho chng ta.Chnh lc ht tng tnh lc ht Tri t to nn sao Mc v lc nygi l trng lc. Cch y hng ngn nm, sao Mc bt u hnh thnh khicc m my lin kt li vi nhau. Khi qucu kh ban u cng ln th lcht ca hnh tinh cng mnh, n li tip tc ht cc m my kh bn ngoi

vo, v qu trnh trn tip din cho n khi hnh tinh c nh hnh.


23/79

V sao ngi sao c 5 cnh?

Vo mt m thng Ging gi lnh, nhng ngi sao nhnhot tonh sng lp lnh trn bu tri, trong khi lcbnh minh ln, mt hnh tinh tng tkhc - mt tri - li

rc nhmt qucu la trn xoe.

Tuy vy, nu y qubng trn khng l ra xa hng tt km trong khng trung, mt tri ca chng ta s litrng nhmt ngi sao nhn hot khc trn bu tri m.Nu cc ngi sao thc cht c hnh trn, sao chng litrng nhc 5 cnh? V v sao chng li sng lp lnh?

Th phm chnh l bu kh quyn ca tri t, lm b cong tia sng ca

nhng ngi sao rt xa trc khi chng n c mt chng ta. hnhdung v sao cc ngi sao li tr nn nhn hot, tng tng v mt conng ri nha vo mt tra h nng nc. Bn c ththy hi nng bc lnv khng kh trn lp nha ng phng pht mo, khin cho cy ci, conng v cc xe pha trc cng mmo o.

Cn by ginghvtri t v bu khng kh nng ln lvy quanh. Chnhbu kh quyn xo trn ny lm cho nh sng tcc ngi sao xa xi trnn lung linh v lp lnh.

Thc t, sut c ngy, bmt ca tri t bhm nng bi mt tri. nm, mt t phn chiu hi nng btch trvo khng trung. Khng kh ngay trn mt t sbhun nng v bay ln, trn ln vi lp khng kh lnhtrn.

nh sng v sao, trn ng i xung mt t, vt qua lp khng kh dyhn, lnhhn, i vo lp khng kh nng hnmng hn pha di. Khi nh sng iqua bu khng kh xo trn , n bbcong khi tng tc vi phn tkh. Ktqu chng ta nhn vo mt ngi sao,nh sng ca n nhnhy nht v ngisao tr nn sng hn ri li mi. Sthay i lin tc cng nh vyto nn snhp nhy.

Khi cc ngi sao m o v lp lnh,chng trnn c nhiu cnh nhn. V vy chng ta khng thy ngi sao nhng hnh dng ca n - mt qucu tosng ging mt tri.

Nhng nu t chn ln mt trng, bn sthy mt bu tri y nhng msng tnh, bi vtinh ca chng ta khng c bu kh quyn chi tr nh

Nhng nh saom


24/79

sng vi cc v sao.


25/79

Mt tri c cu to nhthno?

Cng ging nhTri t, Mt tri cng c nhiu lp khc nhau to nn cutrc ca n. Nhng mt tri khng ging tri t ch, n hon ton l mtqu cu kh, khng c mt bmt cht rn no c. Mc d Mt tri hon

ton c to ra bng cc kh, nhng ttrng v nhit ca cc kh c skhc bit rt ln tphn trung tm cho n phn xa nht. phn trung tmca mt tri, ttrng bng 150 gam/cm3(gp 10 ln ttrng ca vng hocch). Cng xa trung tm mt tri, nhit v ttrng cng gim.

Mt tri c cu to gm 3 phn: Phn li, bc xv tng i lu

Phn li:

Phn li ca mt tri l khu vc trung tm, c

dy gn bng 25% bn knh Mt tri, l nicc phn ng ht nhn tng hp hyro hnhthnh Heli. Nhng phn ng ny gii phngnng lng m v sau n i ra khi mt tridi dng cc nh sng nhn c. Ti y,trng lc sht tt cmi vt hng vo trongv to ra mt p lc rt ln. Chnh p lc ny tc ng khin cho cc nguyn tkh Hyro kthp vi nhau to ra phn ng ht nhn. Hainguyn tHyro c kt hp to ra nguyn

tHeli-4 v nng lng theo cc bc sau:1. Hai proton kt hp vi nhau to ra mt -te-ri (nguyn tHyro kt

hp vi mt ntron), mt pozitron (phn rt nhca vt cht c intch dng v c cng khi lng vi electron) v mt ntrin

2. Mt proton kt hp vi mt nguyn t-te-ri to ra mt nguyntHeli-3 (hai proton kt hp vi mt ntron) v mt tia gam-ma.

3. Hai nguyn t Heli-3 phn ng vi nhau to thnh mt Heli-4 (haiproton v hai ntron) v hai proton.

Nhng phn ng ny to ra 85% ngun nng lng mt tri. 15% cn li

c to ra tcc phn ng di y:

1. Mt nguyn tHeli-3 v mt nguyn tHeli-4 kt hp vi nhau tothnh mt nguyn tBerili-7 (bn proton v 3 ntron) v mt tia Gam-ma.

2. Mt Berili-7 ht mt electron to thnh mt Lithi-7 (ba protonv bn ntron) v mt ntrin

3.

Mt Lithi-7 kt hp vi mt proton to thnh hai nguyn tHeli-4.

Ngun nng lng c pht ra di nhiu dng nh sng (tia cc tm, cc

tia X, nh sng c thnhn thy c, tia hng ngoi, cc sng ngn v sngradio). Mt tri cng pht ra cc ht mang nng lng (ntron v proton) to

Li mt tri


26/79

ra gi mt tri. Ngun nng lng chiu xung tri t gip si m hnhtinh ny, tc ng ln sc khe ca con ngi v cung cp cc ngun nnglng cho i sng. Chng ta hu nhkhng bcc bc xv gi mt trilm hi bi v c bu kh quyn bo v.

Tng bc x: l phn tip theo phn li, chim 55% bn knh mt tri. khu vc ny, nng lng tphn li c truyn i xa hn nhcc photon(lng tnh sng). Khi mt lng tnh sng c hnh thnh, n sdichuyn c khong 1 micromet (mt phn triu mt) trc khi bht bicc nguyn tkh. Sau khi ht cc photon, cc phn tkh sbt nng vli tip tc pht ra cc lng tnh sng khc vi bc sng tng t. Cclng tnh sng c ti pht cng i thm c mt qung ng l 1micromet v cng bcc phn tkh khc hp th, chu trnh ny c lp lilin tc, mi stng tc gia lng tnh sng v cc phn tkh u mtmt lng thi gian nht nh. Qu trnh hp th v ti pht ny din ra

khong 1025 ln trc khi mt lng tnh sng i n c bmt, v vykhong thi gian mt lng tnh sng c to ra phn li v sau i n c bmt l rt ng k.

Tng i lu:nm trong khong 30% bn knh cn li, ni c cc dng ilu hot ng v mang nng lng i ra khi bmt ca mt tri. Cc dngi lu ny lm tng hot ng ca cc kh nng bn cnh lm gim hotng ca cc dng kh lnh. Cc dng i lu mang cc lng tnh sng rakhi bmt ca mt tri nhanh hn qu trnh chuyn giao cc bc xxy ragia phn li v phn bc x. Vi rt nhiu s tng tc din ra gia cc

lng t nh sng v phn t kh trong cc tng bc x v i lu, mtlng tnh sng mt gn 100000 n 200000 nm ti bmt.

Pha trn bmt ca mt tri l bu kh quyn bao gm 3 phn:

Phn quyn sng l khu vc thp nht trongbu kh quyn mt tri m ti c th nhnthy tri t, rng khong 300-400 km v cnhit trung bnh l 5.800oK. N xut hindi dng bong bng hoc kt to thnh ht,ging vi bmt ca mt bnh nc ang si.Khi i ra khi quyn sng th nhit sgimv cc kh strnn lnh hn, do vy n khngpht ra ngun nng lng nh sng na. V th,ra ngoi cng ca quyn sng sti li v mthiu ng ra ti chim ton b phn xungquanh mt tri.Quyn sng


27/79


28/79

V sao c hin tng ma ?

Khi cc m my gn mt t bc ln cao thphn trn ca my thng nhit di -2000C, khin cho rt nhiu hi nc trong my

bin thnh nhng ht bng nh.

Nhng tng my thp hn, do nhiu nguynnhn khng th ngng kt thnh bng, li binthnh cc git nc c lnh di 00C.

Trong khi , cc bung khng kh khng ngngbc ln cao a khi lng ln cc git nc lnh ny ln tng trn cam my. Ngay sau , chng ng kt vi cc ht bng ang tn ti tngtrn lm cho thtch ca bng cng ngy cng ln hn, khi trng lng tng

n mc nht nh no , cc bng tng my thp sri xung.Khi ri xung tng my thp, mt ngoi ca bng li bao bc thm mt lpmng nc, ng thi li bcc lung nc khi mnh, khi yu ang khngngng bc ln cao tc ng vo. Cng bcc lung kh tc ng lu th lpo nc ca bng ththng va chm, dn n dnh cht ln nhau, khinthtch ca bng thcng ln hn. n lc ny, cc lung kh khng cn cthtung hng cc bng thc na, nh chng ri xung mt t,gy ra nhng trn ma .

Tuy nhin, khng phi cbu tri cng nhiu nc th ht ma cng to.

Cc nh nghin cu cho bit sc mnh ca cc dng khng kh chuyn ngln pha trn trong cn bo sm mi l yu tquyt nh kch cca chng.Ti ni cn bo xut hin, khng kh chuyn ng ln trn rt nhanh. Khi tn cao nht nh, lung khng kh ny lnh i, hi nc trong cc htnc bc hi ngng t li thnh mt m my bo. Cui cng, s kt tac to thnh trong cc m my, u tin ging nhcc vy tuyt, sau ging nhcc ht ma.

Nu cc ht ma ny li bbt li vo lung khng kh chuyn ng ln trnmt ln na, n stip tc di chuyn vt ln trn mc ng bng, v tr

thnh mt qubng nhbng nc . Ht nc ny tip nhn thm ccht nhli ti trong mi trng xung quanh, v cui cng, khi nng,n ri xung, v ri li bgili trong shot ng hn lon ca khng kh.

Vi mi chuyn i ln v i xung nh vy, ht ma li c b sungthm cc cht mi. Khi ct ngang qua mt ht ma nhvy, ta sthy cclp ging nhvng tui ca cy, cho bit n thc hin bao nhiu chuyni "khhi".

Nhng vng khng kh hot ng hn lon l ni sinh ra cc ht ma lnnht. c tnh lung khng kh chuyn ng ln pha trn vi vn tc khong

160 km/h c thto ra cc ht ma c ng knh 12 cm hoc hn. Mtht ma ni ting ri xung Coffeyville, Kansas nm 1979 cn nng 750

Ht ma


29/79

gram, c ng knh khong 20 cm.


30/79


31/79

Chng ta ang sng trn mt qu cu ynhng iu kquc v c o.

Vn ng quay quanh trc l quy lut chungca cc hnh tinh trong thi dng h. Chnhsvn ng ny tham gia vo shnh thnhv tn ti ca tri t.

Trong vtrbao la, tri t ca chng ta chl mt vt thv cng nhb.Tri t chl mt hnh tinh tnhin trong Hmt tri. Trong i gia nhh mt tri , tri t l mt hnh tinh hin lnh nht, n t thn quayquanh trc ca n v u n di chuyn xung quanh mt tri theo mt quo hnh -lp gn trn gi l hong o.

Cc nghin cu cho thy: khong 40.000 nm nay, nghing ca mtphng xch o tri t vi hong o lun lun t24o36 n 21o58.

Tri t tquay xung quanh trc ca n mt vng trong khong thi gianmt ngy m. Khong thi gian c xc nh bng vtr ca mt tri 2ln chiu thng gc trn kinh tuyn ca a im quan st. Ngi ta lykhong thi gian 1 ngy m lm n vtnh ton, di trung bnh cnmv quy c l 24h/ngy.

Quan st tcc bc Tri t, chuyn ng ca Tri t, Mt Trng v stquay quanh trc Tri t l ngc chiu kim ng h.

Mt phng quo v trc quay Tri t khng vung gc nn sinh ra ccma, di ngn ca ngy theo ma.

Stnh tin lin tc theo quy lut


32/79

Khi tvn ng, n phi chuyn mnh quanh trctTy sang ng vi vn tc khng hnh, trungbnh 30 km/s. Tc l hnh thnh mt quohon chnh n phi i mt 365 ngy 5 gi48 pht46 giy bng 1 nm. N cn c mt ngi anh

em l mt trng ng thi l v tinh quay xunxoe chy quanh n.

Trong khi n i, trc ca n bao gicng nghing u vmt pha, khnghthay i hng, nghing vi mt phng hong o mt gc 66o33.

Squay quanh trc ca tri t sinh ra mt n vo thi gian tnhin: mtngy m, gm c thi gian chiu sng ban ngy v thi gian trong bng til ban m. Mi mt ngy m li c chia ra lm 12 n vthi gian nhhn gi l gi (theo hm ca ngi Ai Cp c), 1 gi li chia thnh 60pht, 1 pht chia lm 60 giy. 1 ngy c 24 gi 1 nm c t360-365 ngy.

Nu Tri t khng tquay quanh trc m chquay quanh mt tri th trt cng c ngy v m nhng ngy v m srt di. Mi nm chc dunht 1 ngy m. Mt t ban ngy snng ran, cn ban em slnh cng.Kh hu hon ton hudit ssng.

V vy, ngi ta cho rng tri t quay quanh mt tri mt 365 ngy, khi ,n mn nguyn v lun phin 4 ma


33/79

Ngi sao c sinh ra v mt i nhthno?

Bu tri sao

Nhng ngi sao lm m hoc nhn loi ngay tkhi tri t ca chng tabt u tn ti. Khp ni trn thgii, bao gm cAi Cp, Bc Anh, Mhicv Bretagne, bn c th tm thy du vt ca cc nn vn ha ngn nm,nhng nn vn ha sng bi qubng kh khng l cch xa chng ta 150triu kilmt m chng ta thng gi l mt tri. i vi cc c dn canhng nn vn ha cxa ny, khi kt Hyr v Heli hnh chic bt ny l:nh cung cp cho cuc sng. Cho n ngy hm nay, i vi cc nh vt lhc thin th, n vn cn nguyn gi trnhth.

Khi nh lut bo ton nng lng c khm ph ra vo gia thk19, cuhi vngun gc ca nng lng c sinh ra tmt tri ln u tin cthc gii p. nh lut ny ni rng, tng nng lng trong v tr lkhng i, ngha l tng nng lng tlc sinh ra cho n bt cthi imno l nhnhau. Theo nh lut ny, theo lgc thc t, tt ccc ngi saotrong vtr- cng ging nhmt tri u cha ng mt tng nng lngnht nh. V vy, ngun ti nguyn to ra nng lng l hn ch. Do cc

ngi sao to ra nng lng bng phn ng tng hp ht nhn, v khi lngca mt ngi sao l c gii hn, cc ngi sao phi phthuc vo chu ktui.Vy lm thno chng ta c thxem v on bit c chu trnh gi i camt ngi sao?

Ngi sao c sinh ra nhthno?


34/79

Chng ta bit rng vtrc skhai tting nln u tin. Trong sut thi kskhai ny, nhng ht nhn mc khtng tng c sinh ra hng giy, vtrc gn kt tnhng vi lng, ht

electrons v phng xn ra nhanhchng.

Cc vi lng, thnh phn cu to utin ca vt cht, kt hp li v tothnh cc ht Proton v Ntron n l.Nhng nguyn t ht nhn nguyn t

ny st c trng thi n nh trong 100 giy tip theo. Cc ht protonsv ntron va c cu to, trong 30 pht tip theo, skt hp li v tothnh nhng nguyn thyr v heli u tin. Cc ht np in electrons m

tnh (c khi lng bng khong 1/2000 khi lng cc ht proton) ni ktvi ht nhn nguyn tdng tnh trong khong thi gian mt triu nm sau. Sau 300.000 nm ca giai on ny, nhng nguyn tu tin bt uxut hin. Nguyn tln nht trong cha ng 2 protons, 2 ntron, v 2eclectrons. Nhng iu ny c thxy ra l do vtrang nphng ln vngui dn xung, v vy, cc ht nguyn tbt u di chuyn chm hn, tchng vo trng thi lin kt. Sau , lc hp dn v trng lc lm chng tli. Cc lc ny buc nhng ht kh cn li cu to thnh nhm ht nguyn tcng ngy cng ln. Khi vtrskhai hnh thnh, nhng m my hyr vheli bt u pht trin. Nu khi lng ln, chng scu to ln tinh vn.

Khi m my thu nh li, kh bnn, nhit , lc ly tm v ng lnggc n vo lng tc quay tng. iu ny gii thch spht trinca t trng v I-n (cc nguyn t mt hoc duy tr mt hoc nhiuhn cc ht electrons). Dn dn, khi mt m my nng ln 1000 ln so vikhi lng mt tri, n tan r thnh cc khi kh nh t li thnh mng vduy tr t trng bn trong cc tm phng xca my. Snn kh thc yhnh thnh ngi sao trng thi ban u c bao quanh bi kh v ht bi(sao non). Do bu kh bao quanh ri xung ngi sao non, ngi sao ny schiu sng trong phm vi ca bc sng tia hng ngoi. Nhng tia hngngoi ny c thc xc nh bng nhng thit bcc nhy, chyu l cctrm v tinh bay quanh tri t. Con ngi khng thnhn thy bng mtthng.

Vi lng hnh thnh


35/79

Khi hi nng c tora bi trng lc bntrong ngi sao tngln v bu kh c mbin mt, cui cng,

ngi sao non ta sngdi dng quang phnhn thy c. Nup sut v nhit trung tm ln (vitriu Kelvin), phnng tng hp htnhn bt u: hyrchuyn ha thnh heli.Mt iu kin trong

qu trnh ny l ngisao non phi c khi lng t nht bng mt phn mi khi lng ngi saothng. Nu khng, thay v xut hin mt ngi sao non, schc tia hngngoi c to ra do n bthu nh. Nhng ngi sao nhchiu ra cc tia snghng ngoi ny c gi l Brown Dwarfs (Sao Ln Nu).

Brown Dwarfs, do khi lng nh, nn khng thtrthnh mt ngi sao. psut c to thnh bi phng xv nhit thhin phn lc vi sc httrong sao non. N bo ton kch cca ngi sao trong khong vi tnm.Kch cv tui thca mt ngi sao ty thuc vo khi lng ca n: cng

nng, cng ln, cng chy sng th tui thcng ngn.Sau khi phn ng tng hp ht nhnc thit lp ln u, n skhng dngli trong mt thi gian di trongkhong hng triu v c lhng tnm.Khi t chy ht nhn, khi lng cbin i thnh nng lng theo phngtrnh ni ting ca Einstein: E = mc2.Ngi sao cng ln, khi lng ca ncng nhiu th nng lng sinh ra cngln trong mt khong thi gian nhtnh. Ti thi im ny, kh hli tch tgia ngi sao. Nu nhit cao,

heli cng sc nung chy thnh cc nguyn tm c hn. Bt u vikh hyr, cc-bon, nit, oxy n st c thc t chy trong lng ngisao. Phn ln cc nguyn tc bit n u sinh ra ttrong cc ngi sao.V phn ln cc nguyn tc trong mi trng ca chng ta l tn dtccvntinh t chng ta thc tl nhng a con ca bu tri sao.

Nu chng ta tip cn gn hn vo cc qu trnh din ra trong lng mt ngi

sao, chng ta c thxc nh c rng mt vi bu kh mrng trong lngngi sao. Nhng bu kh ny cha nhiu loi nguyn tkhc nhau. Kh heli c

Sao ln nu


36/79

sn trong lng ngi sao s khng cn trn qu trnh hyr t chy vchuyn ha thnh heli, gi l qu trnh p-p-process.

p-p-process

i vi nhng ngi sao c khi lng nng hn th phn ng tng hp htnhn vn din tin. Do nhng ngi sao ny c khi lng ln hn nn cnhiu nng lng hp dn tim n hn, ht nhn cc-bon thu hp v to raoxy bng cch nung chy ht nhn. Nu ngi sao vn nng hn gp 6 lnkhi lng ca mt tri, p lc s tr nn mnh cu to thnh ccnguyn t st. Cc nguyn t s th t cao hn ch c thc to rabng cch lin kt cc ht ntron. thi im kt thc ca qu trnh tchy, p lc bn trong ngi sao sgim xung, ht nhn ph hy ca ngi

sao sco li, bu kh cn li mrng. Ty theo khi lng cui cng ca ngisao, trng thi cui cng ca ngi sao skhc nhau.

Qu trnh mt i ca mt ngi sao

Nh cp, cc bphn ca bu kh trong ht nhn v thot vo khnggian gia cc v sao. Sau , bu kh c ththam gia vo sto thnh nhngngi sao mi.

Phn ht nhn cn li trong rt nhiutrng hp khc tr thnh mt WhiteDwarf (Sao Ln Trng). N bng kch cca Tri t, nhng nng hn mt ttln hnh tinh ca chng ta. T trngtrong khi lng nht nh ca mt saoln trng rt cao v c thtng ln n2 tn/cm2. Nhng sao ln trng nykhng sinh nng lng bng phn ngtng hp ht nhn, m n duy tr s

sng bng cch tiu th sc nng ca n. Hi nng ny c vn chuynbng tia phng xttrong lng ngi sao ra ngoi.

Sao ln trng


37/79

Do sao ln trng rt nng, nhng li khng sng, ngi ta ch c thphthin ra 800 sao ln trong vng 300 nm nh sng tnh n thi im hin ti.y l mt nng sut rt thp tng phn vi 100 t ngi sao nhp nhyc quan st nm trn di ngn h. Tuy nhin, y chl 800 sao ln trngc quan st. Cc thng k chra rng, phi c n hng tsao ln trng

trong di ngn h, bng slng sao N-tron.

Mc d c mt hc thuyt ln vcc sao n-tron tnm 1938, nhng ntn nm 1967 ngi ta mi chng minh c stn ti ca sao n-tron bngi quan st. Khi Susan Bell-Burnham v Antony Hewish nhn c tn hiuv tuyn tun hon t trm v tr khng gian Mullard HewishRadioastronomy Observatory Cambridge, ban u h cho l du hiuca cuc sng ca ngi ngoi hnh tinh thng minh. Nhng ngay sau ,nhng tng ny li trnn n gin hn tng tng ca h. Nhng tnhiu ny thc tl do tn hiu pht ra tsao n-tron. Ci c gi l phng

xXincrotron c to ra bi cc ht electron ny gim dn tc trong ttrng v t pht ra phng xtrong phm vi cc bc sng c chiu dihng mt. Cng tng tnhtia sng ca ngn hi ng, tia phng xphtra tsao n-tron xm nhp vo nhng a im nht nh trong khng gian.Nu tri t bnhng chm sng ny chiu vo, tn hiu sc d ra didng xung in do xung lng gc ln (1 n 1000 vng mi giy). Trngthi ban u ca mt ngi sao n-tron v thm c gi l n tinh (ngisao khng thnhn thy bng mt thng m chc thpht hin qua cc tnhiu).

Nu mt ngi sao n-tron nng gp 3 ln khi lng mt tri, n skhngduy tr trng thi n nh lu di: sc ht ca khi lng lm cho n cngngy cng thu nh li. Do nng lng v khi lng c t l cn xng vinhau (nh c cng b trong thuyt tng i ca Einstein: E=mc2),nng lng ca p lc bn trong gia tng tc ng n s gia tng khilng ca ngi sao lm tng lc hp dn. ng knh thu nh, lc ht giatng, do vy, n s thu nhhn, nhmt vng lun qun. Trong cc ngisao ln trng v cc sao n-tron c khi lng nh, qu trnh ny c thbtm dng bi s tn ti ca p sut bn trong, gi l p sut thoi ha. cc ngi sao n-tron nng hn, lc hp dn vt qu p sut thoi ha, vvy cc ngi sao cng co li nhiu hn. Qu trnh ny em n skt thcvng sng ca mt ngi sao.


38/79

12 Cung Hong o tosng nhthno?

i vi loi ngi, di ngn h bao gicng c mt sc ht c bit v khigi tr t m. Trn , ngi ta gp nhng hnh th ngnghnh, i lc quin: mt con cu gi, mt con tru hay nng trinh n Nghe c v m

mng, nhng thc cht, chnh l s nh du bc chy ca tri tquanh mt tri mt vng hong o - 12 chm sao

Vng hong o v con s12 hon ho

Cuc hnh trnh 365 ngy ca tri t tng chng nhchn gin nhlmt quy lut. Trn , chng cn g thm khm ph. y vy, nhng nhpphch, im nhn trn ng chy ca n cng khin cc nh khoa hc

phi au u

Con s12 12 chm sao c la chn nhthno?

Nhchng ta bit, tri t quay quanh mt tri theo mt quo hnhelip v sn sinh ra bn ma (ly mt tri lm tiu im). Thi gian tri tquay ht mt vng trn nghing trc c chn lm n vnm.

Trong mt cuc hnh trnh ny, con ngi c thquan st c mt phnbu tri v cc chm sao tng ng vi cung . Hy tng tng hnh trnhca tri t theo vng trn ging mt chic ng h, sc 12 con squantrng nh du nhng bc i ca n. Ti thi im ny, ttri t c thquan st c mt phn bu tri v cc chm sao tng ng. Ngi Ai Cpci ly tn ca cc con vt t tn cho cc chm sao m h tngtng c:


39/79

Cung Song T Cung Kim Ngu Cung ST

- 21/03 19/04 : Aries (Bch Dng) Con cu

- 20/04 20/05 : Taurus (Kim Ngu) Con tru

- 02/05 21/06 : Gemini (Song T, Song Nam) Song sinh

- 22/06 22/07 : Cancer (CGii) Con cua

- 23/07 22/08 : Leo (ST) Con st

- 23/08 22/09 : Virgo (XN) Trinh n

- 23/09 23/10 : Libra (Thin Bnh) Ci cn

- 24/10 21/11 : Scorpius (Thin Yt, BCp)

- 22/11 21/12 : Sagittarius (Nhn M) - Ngi nga bn cung

- 22/12 19/01 : Capriconus (Ma Kt, Nam Dng) Con d

- 20/01 18/02 : Aquarius (Bo Bnh) - Ngi mang nc

- 19/02 20/03 : Pisces (Song Ng) Hai con c bi ngc chiu

Cung BCp Cung Ma Kt Cung Song Ng

Bn phch mnh trong nhp chy ca mt tri : Hi Ngu, Kim Ngu, BoBnh, H Cp. Cung Aries Cung Bch Dng (21/3-20/4) c xem lcung u tin v theo lch Caesar, thng 3 l thng u tin ca nm.

Vo nhng on nh ca mt chu trnh, chng xen vo gia hai phn (XunPhn v Thu Phn) v hai ch (Hch v ng ch), chng chia vng hong


40/79

o thnh bn phn bng nhau, mi phn 90o. C 88 chm sao tt c, trong c 12 chm chnh.

Hu ht, cc ngi sao u rnhau quy tvo mt nhm, chng c sao noc n ng c lp mt mnh.

Cc nh khoa hc chia chng ra lm hai loi cung khc nhau, thnht lcung sao m(Open Cluster), chng vng vi lung tung gn cui phnui xon ca thin h v chng c vg c bit. y vy m, chng vnhp dn c hng trm ngi sao tr.

Thhai l Cung sao cu (Globular Cluster), n thng nm vng qungbao quanh Thin h, c hnh th lp d hn dng hnh cu hoc elip. y lni tr ng ca hng n sao gi.

Cung Thin XngChm sao gi v chm sao tr

Nm pha ng Bc chm Lin H, Chm Song Tvn lun i u vichm sao Kim Ngu vn nm pha Ty di Ngn h.

Hai ngi sao sng Song t alpha (Trung Quc gi l Bc h 2) v Song tbta (Bc h 3) tng trng cho u ca hai con ca thn Jeus: Castor vPollux. Song tAlpha v Song tBta lun lun kst nhau. V l, ngita t tn n l Song T.


41/79

Trong chm sao Song tc mt m sao bng, im bc xca n nm gnSong t alpha. Hng nm, khong ngy 11 thng 12, li thy xut hinnhng trn ma sao ko di n ngy 13 l ln n im. Lc , chng tac thc chim ngng hng nghn nhng v tinh t to nn nhng vtsao chi va khng lva sc s.

Cc nh khoa hc chra rng: c mt sc hp dn, li cun kb no ca Mt Tri, Mt Trng v cc hnh tinh khin cho tri t lin tc daong ging nhnhng con quay. C l, v l do ny, bu tri m ca chngta khc i cht so vi 1000 nm trc cng nguyn.

Trong vng cha y 20 nm, mt ngi sao trong chm Kim Ngu btkhi quo ca n v bt u i lang thang. y l ln u tin, cc nhthin vn quan st c ton bqu trnh i quo. Tuy nhin, ngi tavn cha r ng i mi ca "kdu c" .

K lang thang T Tauri Sb nm cch chng ta 450 nm nh sng trongchm sao Kim Ngu. Cc nh thin vn lp bn ng i ca n tronggn 20 nm qua.Cp sao ln hn - T Tauri Sa - trn mt quo elip lch tm.

12 chm sao 12 Cung hong o

Cung Bch Dng hay Cung Dng Cu (21/3-20/4)Ngi Ai Cp c nhn thy n hnh dng ging mtcon cu c ang nhn nh nm dc theo ngHong o v nm gia mt n sao hnh i c (SongNg) v Chm sao Kim Ngu. Chng ta chc thnhnthy n chl mt chm nhht sc mnht pha BcCung Hong o. Hamal l tm im ni bt v sangnht ca Chm sao Bch Dng.

Cung Kim Ngu (21/4-20/5)

Trn Cung Hong o, con b c ny c nhnthy gia Cung Bc Dng v Cung Song Sinh.Aldebaran l ngi sao rc rnht trong chm sao, c v nhi mt cacon b c.

Cung Song Sinh (21/5-21/6)

y c coi l Chm sao c vc bit, chng c kt hp vi nhau bi 2qun thsao dnh st ging nhthchng l hai anh em sinh i gia CungKim Ngu v Cung CGii. Song Sinh c mt thn hnh khng lnht trongcc chm sao, nhng v tinh t xung quanh n c tomt nh sng nhpnhy kh c bit.

Cung Bch Dng


42/79

Cung CGii (22/6-22/7)

C v, chm sao ny khng h c mt cht ni bttrong Cung Hong o. Chng tora nhng nh sngyu t, bkp gia Cung STv Cung Song Sinh vn

c coi l to kho. Ttrung tm ca chic mai, cccng cua c vn ra tpha. Chic cng ln nht lAcubens kh gn i mt Al Tarf.

Cung ST(23/7-22/8)

Nm trn ng c thin h, Chm sao S T y htnh mt con s t nm n ra mt cch li bing

pha Bc Bn cu dc theo Hong o gia Cung XN v Cung CGii.Regulus l chm sao to th nh sang lp lnh lin tc v ln nht tngtrng cho mt ng vua t hon y uy lc. Chm Denebola chnh l ci uiv Algieba l chic u ca n.

Cung XN(23/8-23/9)

Tri mnh trong Cung Hong o gia Cung S T vCung Thin Bnh. Nng Trinh n c coi l chm saoln thhai trong Cung Hong o. Bn cnh l Cyla m (Spica) - biu tng ca sbi thu ma mngca ssng v no m.

Cung Thin Bnh (24/9-23/10)

y l Chm sao biu trng cho sc mnh, s thngbng ging nhmt cn cn phn minh nm bn cnhCung X N v Cung B Cp. Zuben Elgenubi va l

ngi sao sng nht v hp dn nht trong Chm sao.

Cung B Cp (24/10-22/11)

Nm gia Cung Thin Bnh v Cung Nhn M, BCp tr sc mnh v s

hung d. Ngi sao khng lnht li pht ra thnh sang quch n ngs.

Cung CGii

Cung XN


43/79

Cung Nhn M (23/11-21/12)

Huyn thoi Hy Lp kvNhn M nhmt k ungi, mnh nga dy nghy cho Asclepius - mt vthn y hc. Khng d tn ging B Cp nhng nh

sng ca n m hoc nhng v sao cn k. L chmsao th9 trong Cung hong o, cn kvi Chm BCp v l ci ui ngn ca Chm sao O-ri-on. Dingn h Milky Way cng nm trong tm iu khin caChm sao Nhn M, dng nh, nh sng ca n ctora ty. Chic u gi ca Nhn m (Alpha Sgr)chnh l Rukbat bn cnh nhng mng nga ngang mun c chi ra.

Cung Ma Kt hay Cung Nam Dng (22/12-19/1)

N gm c gia mt bn l Cung Nhn M v mt bn l Cung Bo Bnh.Prima Giedi (Alpha 1 Cap) chnh l ngi sao ln nht ca Con Cu ny.

Cung Bo Bnh (20/1-18/2)N c tp hp bi t tnhng ngi sao mang hnhth mt ngi mang bnh nc. y l mt chm saocng to sang mt cch mnht. Khi mt tri i quan (gia thng 3), pht ra mt nh sng huyn o vkdiu. Nhng Chm sao ln trong n bao gm nhng

nhm hnh cu, tinh vn, nhm sao, hay l ccc cpsao y c coi l Cung Chm sao may mn nht,smay mn cho sgiu sang ca vvua.

Cung Song Ng(19/2-20/3)

Mt i c qun ly nhau khng ri nhng li quayui vo nhau v gin di. Chng c nhn thy gia Cung Bo Bnh vCung Bch Dng. Al Rischa (hay Alrisha) chnh l ngi sao sng nht v pnht trong Chm sao.

Cung Nhn M

Cung Bo Bnh


44/79

u l im tn cng ca tri t?

Bi c vit theo yu cu ca bn Lam: "Tri t l hnh cu dt 2 uNam - Bc. cc Bc th chc hng Nam v ngc li. Vy liu c imcc Ty v ng khng nh? Vi li, ti thc mc khng bit l tri t chngta c im tn cng hay khng? nu c th im nm u? (Theo quanim ca ti, im tn cng l im m khng thi tip c). Xincm n v c cu hi ny!"

Tri t ging qubng hnh bu dc?

Nu tnh theo t l, chc bn s ngc nhin khi bit rng tri t trn trukhng km qubi-a. li lm tng ng trn mt qubi-a c ng knh

5,7cm vo khong 0,000508cm. V, so vi n, phn ln b mt tri t"mt m hn rt nhiu.

Tri t - a Cu - Qut ging mt con quay, txoay quanh mnh n ht23 gi 56 pht v 4,09 giy (1 ngy thin vn), vng quanh Mt Tri ht365,2564 ngy Mt Tri (trung bnh 1 nm thin vn). Lun c githngbng nhmt trc quay ni Bc Cc v Nam Cc nn vn tc quo ca nvo khong 30km/s v ngoo u mt gc khong 66,5 so vi mt phngquo ca n. y l l do sinh ra cc ma v thi gian ban ngy mah di, thi gian ban ngy ma ng ngn.


45/79

Khc xa vi nhng g chng ta lm tng, tri t thcsxu x. l mt qucu vn v loang lmutrng xanh vi ng knh khong 12.742km. lchln nht l cc im cao nht (nh ni Everest, cao8.850m) v im thp nht (y vng Mariana,

su 10.911m di mc nc bin). Do , dt caTri t l khong 1/584, hay 0,17 %. Khi lng caTri t khong 6,000 yottagam (6 x 1024kg).

Mt qu cu khng gian ba chiu vi ng knh hn12.000 km. nh ngn ni Everest cao gn 10 km vim su nht di i dng vo khong 11 km chng mo m th sao?

Nhn ttrn cao xung, n c mt hnh dng kh hi hc: mt ci mnhbp v sn s hnh elip. Hai cc ca thanh nam chm l Bc Cc v NamCc i xng nn cng chng bao githm nhn mt nhau.

V sao chng ta khng cm thy tri t chuyn ng?

Mi giy, tri t vt c chng ng 30 kmquanh mt tri. l cha k ti vic n tquay quanh mnh vi tc ng xch o l465 mt/giy. Vy m c vnh tri t angng yn?

Hy tng tng: Bn p xe thong th trnnhng con ng. ng l tri t khng h

chuyn ng. ng, bn thy th? Cnh vt tri chm chm, hnh nh chl chuyn ng ca ring bnh xe? n mt bi hoang vng, qu chm! bntng tc nhng vn khng c cm gic vo vo c? Vn chnh l chny y.

i bn hng cy, chnh chng ta di chuyn ch khng phi l hng cychuyn ng. Nu cy ci cng lao nhanh chng tvn tc ca chic xe angtng ln. Nhng trn mt khng gian hoang vng, chng c g lm mc venng. Tt nhin, chng ta cm thy mnh cgng p m vn chng hn lmy


46/79

Trong v tr, tri t chng ta ch l mt htbi. Hng sa shnh tinh v cc v sao xa tt tpgip chng ta ddng nhn thy tri t angthay i v tr theo ngy, thng. Cu hi ct ra l: chng ta c thi vng quanh tri t

bao nhiu vng? Liu bn c cm nhn crng bn ang chuyn ng khng?

Tri t tquay quanh n vi tc kh nhanh,chng ta v mi vt trn cng ang quay vi cng mt tc , bi vychng ta khng cm nhn c chuyn ng ny. Nhng cc bn chqunrng, hng ngy, chng ta nhn thy mt tri, mt trng v cc v sao mcng ng v ln ng ty, chnh l kt qu ca vic tri t t quay

quanh mnh n.

u l im tn cng ca tri t?

Cu hi ny c lchng phi by gichng tami thc mc? Bc Cc v Nam Cc i xngnhau hai u. Mt iu chc chn l tri tkhng quay theo nhng vng trn ngu hng,

lung tung. N quay theo quo ring ca n,quay quanh mnh nhng khng quay ln u vchn (gid: im Cc Bc l u v im CcNam l chn).

xc nh c im u tin v u l im tn cng, chng ta hy theodi cuc hnh trnh ca Steve Fossett - mt triu ph Mm gic mng ivng quanh thgii bng khinh kh cu. Ti sao li i vng quanh?

Hy theo di mt cuc thm him sau y:

7h06' chnht ngy 30/6/2002, Steve Fossett cho bm phng "qubng"ca mnh trn mt bi sa mc Australia. Gi mnh dn, chic kh cu vncao nhmt tri l khng l, t tu bng mnh vo bu tri, mang theongi du hnh c c Fossett...


47/79

T trn cao 100m, m mnh trong nhng tia nng sm ca vng mNortham, Fossett vy cho mi ngi. Kh cu chm ri bay vpha ng, btu cuc hnh trnh 15 ngy vng quanh thgii.

Fossett tht bi th thm khi cgng thc hin c vng i vng quanh trit bng kh cu. Lo ngi cho tnh mng ca mnh khi lc vo mt "m cung"bo t, nh triu ph MSteve Fossett nh bdmc trthnh ngiu tin chu du thgii n c bng khinh kh cu.

Khoang gcha con ngi dng cm ny vng xung bi lm chm timt trang tri gia sc Brazil sau 15 ngy. Tuy nhin, ng chn a im

xut pht l sa mc Australia v kt thc chng ng cng l . Vy,ng chn tri u, chn u l im u v u l im cui?

Nu ly Bc Cc l im u cho chuyn i - bn l ngi mun khm phc im tn cng ca tri t? n Nam Cc, ng vn cn di bnvn c thtip tc i trn mnh ca tri t v tip tc xoay cng chiu viquo ca n. Khng c nhng v sao thc c ban ngy, nn bn vnngh: Mnh cha i c bao xa. Vn khng gian y, bu tri y, c g l l?bn quay vBc Cc - im xut pht. Vy u l im u v u lm imcui?

C hay khng mt im Cc ng v mt im Cc Ty trn tri t? Nutn ti, t hn cu trli vim tn cng sddng l gii hn.

Nu tri t l mt tia, iu shon ton khc - mt thgii phng (theongha en), n schuyn ng nh thno? Quanh n v quanh mt tri,hay lang thang tri dt n mi thin h khc? , c ssng?

Tri t khng phng

Bng cng nghchp nh vtinh cc nh khoahc tit lvng t bng phng nht tri t- Salar de Uyuni, Ty Nam Bolivia - vng mly mn ln nht thgii: 9.800km2, bng mtna din tch ca Hawaii, nhng c chnh

cao chcha y 0,5 mt. Nh a vt l BruceBills (Trung tm bay Goddard ca NASA) phi


48/79

tht ln rng. " l mt bi u xe trng tot, phng ln hon ho".Nhng tri t khng phng c ng chn tri v im u mt, cngkhng kphng lv di l th.

Ai cng bit tri t tquay quanh mnh n theo chiu tTy sang ng.Thc t, khng phi mi im trn tri t u quay vi tc nhnhau.Cng gn Bc cc v Nam cc, tc quay cng chm. Cng gn xch o,tc quay cng ln (hnh tng ny ging nhchic a ht quay trn myquay a).

Cng mt vng quay, nhng cc im ra a ht i c mt on ngdi hn so vi cc im tm a). Trung tm Bc v Nam cc quay vi tcgn bng khng. Nhng vng xch o, tc ny ln ti 465 mt/giy.Bi vy, trhai khu vc trung tm Bc cc v Nam cc, cn ti hu ht ccim khc, con ngi u c thli dng lc quay ca tri t.

Con ngi cquay, quay theo mt quo - mt hnh elip, con ngi vn trn , quay theo n ht con ng ny li sang con ng khc, trvvtr u tin. Phi chng, cng l im tn cng?

Nu vy, bn hon ton c thkhng nh: ti i n im tn cng catri t, d g cng vli vtr ban u.Trn qua cu ny sc bao nhiu im tn cng v im kt thc?

Tri t gi hn chng ta tng. Con ngi l mt sinh vt - mt ht trnn, quay theo n, bm trn n. V vy, nu ai tm ra im tn cng, nutn ti, c lchcn mt im ta Acsimet nng bng c Tri t ln


49/79

Lm thno tm thy sao Bc cc?

Bui ti, nga mt ln bu tri phng Bc, tad dng bt gp nh sng ca hai chm sao:i hng v Thin hu. Xung quanh chng,

quy qun bi mt by sao ta chic mui mccanh. Nhng nhhai ngi bn ny, chng stm ra phng Bc v ngi sao ph hp nhtvi nghhng hi pha bc bn cu: Sao BcCc

Ngi sao ca nghhng hi

t nht, ngay tthi To vng quc, vng triu, cc Pha-ra-ng, ngi AiCp ci vc bn cc thin th, xc nh c vtr cc chm

sao Bc cc, sao Thu, Ho, Mc v nhiu v tinh t khc. Thi thng c,ngi ta lp c lch: mi nm c 365 ngy, c4 nm, nm lch li hnnm thin nhin 1 ngy, mt ngy c chia lm 24 githeo bng ca chicng hmt tri.

Nhng cu hi t ra l: Sao Bc cc nhthno m ngi ta quantrng n n th?

Ngi sao ny lun nm im phng Bc, iu c ngha l tm c n chnh l tm c

phng Bc. Ngi sao ch ng ny ctrong lch sca cc nh thm him, hng hi,i rng, trc lng, thm d a cht t rtlu. Nhn, ngi ta c th xc nh c vm hang ng.

Sao Bc cc, c tn gi ny, ngi sao phi c nhn thy ttri t v gn vi Bc Cc ca bu tri v nm gnthin cc bc. Cc nh thin vn hc cho rng, ngi sao ph hp nht chnhl Polaris. Trc , theo lch s 3.000 nm trc cng nguyn, ngi saogi, myu Thuban trong chm sao Draco tng c coi l Sao Bc Cc.Ngi ta so snh sng biu kin ca hai ngi sao ny v nhn ra,Thuban mhn khong 5 ln Polaris.

Hng mt ln bu tri ma ng, tchm sao Song T, chy theo hngdi Ngn h vpha Ty, ta sbt gp 5 ngi sao rc rto thnh mt hnhnggic. Ngi sao gc Nam trong hnh nggic ny chnh l sao Kim ngu ,4 ngi sao cn li chm u thnh chm sao NgPhu.

Ngi ko xe ny nm trong di Ngn H, cn cvo ngi ta xc nhc sao Bc Cc bi gch ni gia sao v sao ko di vphng Bc

khong 3 ln.

Sao Bc cc

Vtr ca sao Bc cc


50/79


51/79

gia sao Thin lng 4 v sao Thin lng 2, ta sthy sao Bc cc.

Mi mi, Sao Bc Cc sng nht chm Tiu Hng?

Tri t l mt ququt dt chkhng phi l

mt qubng. Bit rng, tri t ca chng taang ngy cng tr nn bo ph do lin tcphi n nhn hng trm thin thch lc vobu kh quyn nhng bn knh xch o vn dihn bn knh hai cc l 21 km. Nh l trit lun nghing mt gc v ttr mnh.

Sao Bc Cc chhng Bc theo trc Bc - Nam ca Tri t. Nhng do TrcTri t khng ng hng m quay vng (tu sai) theo chu k khong25.800 nm nn sao Bc Cc cng thay i. Hin gi Bc Cc nm trong

chm Tiu Hng, nhng trc y nm trong chm VTin, ri Thin Long,n khong nm 10.000 sl sao trong chm Tin Hu, khong nm 14000nm trong chm Thin Cm.

Hin nay, sao Bc cc m chng ta nhn thy khng phi nm cnh trcthng ng ca Tri t m lch khong 1o, sau n sdn dn tin vpha trc Tri t. Vo nm 2095 sao Bc cc snm st trc thng ngca Tri t (chsai 26,5 pht). Sau nm 2095, sao Bc cc chuyn dch ngycng xa trc thng ng ca Tri t v sau my nghn nm na sao Bc ccskhng lm sao chhng Bc, vtr lun lun c thay th.

Hn na, cc nh thin vn hc ni rng: Cch y 4000 nm, sao Anpha ()trong chm sao Thin long l Sao Bc Cc, n nm 10.000 sau cng nguynsl sao Anpha trong chm sao Thin nga, n nm 14.000 sau cng nguyns l sao Anpha trong chm sao Thin cm v n khong nm 28.000 saucng nguyn s tr li sao Bc cc hin nay (tc sao ca chm sao Tiuhng).

Cnhvy, tri t dao ng khin cc v sao c thi xa hn hoc xch lign vkhong cch. Lc ny l Polaris, c ths l mt ci tn khc snghn v n hon ton btrut ngi.


52/79

Cc hnh tinh c t tn nhthno?

Ai c thbit chnh xc trong khi n c truyn li qua bao i? Ti saogi l sao Venus, ri li Kim Tinh? Jupiter ri li Mc Tinh?... Ai st tn nuli c thm mt hnh tinh na c khm ph? Trch nhim ny thuc v

Hip hi Thin vn hc quc t(The International Astronomical Union IAU).

Nhng hnh tinh ca thn thoi

Thi xa xa, ngi ta cho rng, cc hnh tinhca hmt tri c lin quan n sinh mnh cacon ngi. iu ny khin cho h lin tngn cc v thn linh v ly tn ca ht tncho cc hnh tinh. Ngi Hy Lp cv La M cn cvo cc quan st c im ring gn

cho chng tn ca cc vthn.

Hnh tinh chuyn ng nhanh nht v kh nhndng, li hay bnh sng mt tri che kn khinngi Hy Lp clin tng n vthn i nhanh

nhbay Hermes, cn ngi La M li dng tn Mercurygi Sao Thy.

Ngi ta thy c mt hnh tinh p nht v pht ra nh sng du dng vlng mn, ngi Hi Lp ly tn v thn tnh yu v sc p Aphrodite,ngi La M ma gi nthn lVenus t tn cho Sao Kim.

Mt mu sm n ng skhin cho ngi La M lin tng Sao Hon vthn chin tranhAresv ngi Hi Lp gi l Rofl.

Qua knh thin vn, ngi ta nhn thy McTinhc dng dp nghim trang v tora mtthnh sng nhdt vng. Ngi ta ly ngaivng ca thin thn ti cao Zeus t chohnh tinh ny m theo ting La M l tn ca vthn Jupiter.

Phi mt 29 nm i ht mt vng nn trisao khin cho ngi ta lin tng n ThTinh

nhmt vthn thi gian m theo ting La M cl Saturn c ngha l stri chy ca thi gian t cho hnh tinh ny.

l cch t tn ca ngi phng Ty , cn ngi Phng ng cho rngvn vt do 5 cht to thnh. l Kim, Mc, Thy, Ha,Th. Sau khi phthin ra 5 hnh tinh ca HMt Tri ngi ta ly tn 5 cht cbn ny ttn cho cc hnh tinh.

Thy Tinh

Mc Tinh


53/79

Ngoi trTri t l tn c ngun gc ttingc v ting Anh c, tn ca cc hnh tinh ubt ngun tthn thoi Hy Lp v La M. Nmhnh tinh c th d dng quan st bng mtthng (Thy Tinh, Kim Tinh, Ha Tinh, Mc

Tinh v ThTinh) c cc nh thin vn hccxa quan st trong sut qu trnh lch sludi, chng c gi bng nhiu ci tn khc

nhau tutheo nn vn ho.

Cn nhng ci tn La M ny c iu chnh theo ngn ng v vn haChu u v trthnh tn chun trong khoa hc.

t tn do nhng ngi khm ph

Nm 1781, nh thin vn ngi Anh WilliamHerschel, ngi khm ph ra mt hnh tinhmi. ng mun t tn n l Gergeium Sidus,t theo tn ca vua Gergeo III. Tuy nhin, mts nh thin vn hc khc th gi n lHerschel, t theo tn ca ngi khm ph ran. Nh thin vn hc Johann Bode li gi nnt n theo tn ca mt v thn trong thn

thoi, Uranus, l ph hp nht v n hp vi nm hnh tinh trc ct tn theo tn cnhn.

Nm 1846, li mt hnh tinh na c tm ra. Qua knh thin vn hnh tinhny c mu xanh lam ca bin cnn ngi ta ly tn thn bin Neptunet cho n. Ngi phng ng gi n l Hi Vng Tinh.

Tuy nhin, trc , s tn ti ca Hi Vngtinh c hai nh thin vn hc John CouchAdams v Urbain Jean Joseph Leverrier tinon trc, v khi n c khm ph qua knhvin vng, ngi ta tranh ci rt nhiu vvic ai l ngi c quyn t tn cho n.Leverrier mun t tn n theo tn ca mnh.Tuy nhin, ci tn Neptune c xut v tr

thnh tn chun c cc nh khoa hc sdng.

Nm 1930, nh thin vn ngi MTombaugh pht hin ra hnh tinh th9 ca Thi Dng H. l hnh tinh xa nht v mti nht khin cho ngita lin tng ti a ngc en c v ng s. Ly tn vua a ngc Plutot tn cho hnh tinh ny, ngi phng ng gi l Dim Vng Tinh.

Mt trng thuc Dim Vng Tinh c t tn theo tn ngi pht hin ra

n, James Christy, ngi tm thy mt trng ny vo nm 1978 khi angnghin cu vnh sng phn chiu ca Dim Vng tinh. C vnhlc

ThTinh

Kim Tinh

Hi Vng Tinh


54/79

ng mun t tn theo tn vmnh, Charlene, tuy nhin, nhng quy nh vthut ng trong thin vn hc khng cho php iu ny. Trong khi ngang tm kim mt ci tn khc, ng tnh cgp nhn vt Charon trongthn thoi Hy Lp, m phn u ca tn ny ging vi phn u tn ca vng. N ph hp hn na bi Charon li l tn ca ngi li chngi

xung m ph. V ci tn ny c t cho mt trng ca Dim VngTinh.

Ci tn Tri t tht kh c th gii thch vtm c ngi t tn mt cch chnh xc bin qu xa xa v gn gi vi skhm ph cacon ngi v ssng. Nhng cc nh khoa hcvn cgng i tm li l gii hp tnh nht chocc tn ny. ng hn, tTri t lin quanti mt t ca ngi Sc-xng c ertha,

aerde v ngi c l erda. Cn t theoting Php v ting Latinh l Terra. Dng nh, ngi ta gi Tri t theongha mc mc chnh l mt t ni chng ta ang sinh sng t tha conngi vn cn c nim vmt thgii phng vi cc cuc kim tm chntri hay im tn cng ca tri t.

Cng nhSao Kim, Sao Ho, Sao Thu loi ngi vn gi n vi ci tn nhth k c khi ngnh khoa hc vV Tr v thin vn khm ph chngbng nhng chng ckhoa hc.

Hip hi Thin vn hc quc tt tnMi khi tm thy mt hnh tinh, u xy ranhng vn gy tranh ci, vic t tn l mttrong s. c thnh lp nm 1919, Hip hiThin vn hc quc t (The InternationalAstronomical Union IAU) lnh nhim v ttn cho tt c cc vt th trn bu tri, cc kin ca cc nh thin vn c thng nht.

Khi mt nh thin vn hc bt kkhm ph ra mt hnh tinh, t tn chohnh tinh , hcn trnh nhng nh ca mnh ln IAU. Sau , Hiphi sxem xt: c thph duyt hoc gi mt ci tn khc ph hp. iuny hon ton hp l bi sl mt danh ttn ring chun v thng nhttrong lnh vc thin vn. cng bng cc tng v s sng to, hthit lp cmt website vcc sng kin cho vic t tn cho cc hnh tinhhay cc vt thc tm thy trong vtr.

Tn ca cc hnh tinh c vit theo chvit hoa bi n c phn bit vicc danh t thng thng khc. Nh l Tri t khc vi danh tt ,gia mt trng vi ccc vtinh khc ca cc hnh tinh ln cn, gia HMt

Tri vi bt chno khc

Tri t


55/79

Mc d cch t tn La M cho cc hnh tinh l chun trong khoa hc, ccngn ngkhc vn c nhng tn khc cho cc hnh tinh . Tuy nhin, tntheo chun IAU l c dng trong cch ni khoa hc.

Cc nh khoa hc ng rng mt vt thvtruc xp vo hnh tinh khi

n tha mn cc iu kin sau:

N phi c quo quay quanh mt tri. N phi c kch thc ln c hnh dng gn trn. N phi c quo tch bch vi cc vt thkhc.

Quo ca sao Dim vng quay quanh mt tri cn rt nghing so vi mtphng ca cc hnh tinh ln khc. Vy l, trong gia nh thi dng hchcn 8 hnh tinh c: sao Thy, sao Kim, Tri t, sao Ha, sao Mc, sao Th,sao Thin vng, sao Hi vng v 3 pluton l sao Dim vng, Charon,

UB313; v thin thch Ceres.

Dim Vng Tinh v Mt trng thuc Dim VngTinh

Thng tin th v:

Nhvy, sao Dim vng r rng l khng iu kin bi v quo hnhelip dp ca n ct qua quo ca sao Hi vng v thby gin sgianhp nhm mi l nhm cc hnh tinh ln.

Cc nh nghin cu cho rng sao Dim vng c quo quay quanh mttri khng ging vi cc hnh tinh khc.

Nhvy, theo quyt nh ca Hip hi thin vn hc Quc t(IAU), cc sch

gio khoa giy phi vit li vhmt tri chvi tm hnh tinh chnh. Cc


56/79

nh thin vn hc b phiu nht tr khng xp sao Dim vng l mthnh tinh.

c rt nhiu tranh lun vvtr ca sao Dim vng trong nhiu nm qua.N l hnh tinh qu xa v nhso vi tm hnh tinh "truyn thng" trong hmt tri ca chng ta. Vi ng knh 2.360km (tng ng 1.467 dm),sao Dim vng thm ch nhhn cmt svtinh ca cc hnh tinh khctrong hmt tri.


57/79


58/79

Nu hng ca t trng trong tng in ly vpha Bc, ging nhhngca ttrng Tri t, bo a tslt qua hnh tinh ca chng ta. Ngcli, nu ttrng hng vpha Nam, ngc vi hng ttrng bo vcaTri t, cc cn bo a tmnh snh hng trc tip ti Tri t. Mc

d kh quyn Tri t chn c cc dng ht nng lng cao n tMtTri ny (gm electron v proton), song cc ht lm xo trn t trngca hnh tinh, c th l quyn t, c th gy ra ri lon trong lin lc vtuyn hay thm ch gy mt in.

S tng tc gia t trng tri t vi ccdng ht nng lng cao n t mt tri nythng to ra nhng nh sng rc r vo banm Nam cc v Bc cc, gy ra hin tngcc quang.

Cc vphun tro kh v nhim in tMt Tric xp theo 3 cp: C l yu, M l trung bnh,X l mnh. Ty theo cp cao hay thp m nhhng ca n ln ttrng Tri t gy ra bo tnhiu hay t. Bo tcxp theo cp tG1 n G5, G5 l cp mnh nht. Theo nhiu nghin cu thhin nay cc cn bo txut hin nhiu hn v mnh hn, iu ny cho thyrng Mt Tri ang vo thi khot ng rt mnh.

Nhng nh hng ca bo t

Trn thc tkh quyn ca tri t vn c thchn c cc dng ht nnglng cao n tmt tri, nhng cc ht li lm xo trn ttrng cahnh tinh nhquyn t, gy ra ri lon trong lin lc v nh hng n sckhe ca con ngi.

Sbin i t ngt vttrng stc ng vo tbo no v tim, v vysnh hng khng nhn nhng ngi mn cm vi ttrng nhngimc bnh cao huyt p, tim mch hay bnh thn kinh. Bn cnh , bo tnh hng c bit n qu trnh hot ng in t ca no, gy ra hintng trm cm, mt mi, khng tp trung, thm ch l tvong. Nc Nga thng k c tltvong ca ngi mc bnh tim mch tng ln 30%khi c bo t. Khi bo txy ra, nhng ngi bbnh tim mch, huyt p cnc theo di cht chv nn trong nh, v hthng b tng ct thp sto ra hiu ng dng Paraday, trnh bt snh hng ca tln cth.Ngoi ra, t trng ca Tri t cng gip cho mt s loi ng vt thchin mt schc nng sng ca chng nhl chc nng nh hng do bo tcng snh hng ln n ssng ca cc loi ny.

Hin tng cc quang


59/79

Do tc ng ca bo t, t trng Tri t bbin i mnh, e do ti h thng truyn tiin nng, chng hn hthng in 500kV Bc-Nam Vit Nam. Bo t tng gy ra nhng

scmt in trn thgii nhvo nm 1989,mt cn bo tmnh lm mt phn Quebec,Canada mt in, gy tn tht hng t la.

Bo t gy ra dng in cm ng mnh chytrong ng ng dn du, kh, lm cho ng bn mn v c thbthng. Vvin thng, bo tcng gy gin on tn hiuradio sng ngn v gy nhiu lon in t, nh hng trc tip n ccngnh nhpht thanh, truyn hnh, hng hi... Ngoi ra, bo cn nh hngti Trm vtrquc t(ISS) v nhng vtinh trong quo tri t.

Bo tc chu k l 11 nm vi mc cao thpkhc nhau. Trn bo t ln nht xy ra vo nm2001. n nm 2005 bin ca bo t khngng u, ngi ta o c bin bo tngy 17/9/2005 ti H Ni l 30 - 40 nT, ngy11/9/2005 l 240 nT. i vi sc khe ca conngi th bin bo tdao ng 300 - 600 nT lc nh hng r rt.

Mc d mt tri ang i n giai on yn tnhnhng cc trn bo t vn c th xy ra. Chu khot ng ca mt tri l 11 nm v t nh vo nm 2001 - khi mt trihot ng cc mnh v c rt nhiu bo t. Dbo trong nm 2007 ny mttri mi yn tnh hon ton.

Bo t nh hng n hthng in

Hin tng thin nhin

kth


60/79

n nay c bao nhiu khch du lch bay vo vtr?

Sau khi Lin bang x vit sp , cquan hng khng Nga gp rt nhiu kh khn vti chnh cho cc hot ngca mnh. tng thm ngn sch, cquan ny quyt

nh mdch va khch du lch ln vtrv i li, hsc c hng chc triu la. V ni dng chn ca ccvkhch du lch c bit ny chnh l Trm vtrquc tISS, nm cch xa tri t 250 dm.

L thnh vin ng gp chnh cho trm vtrquc tca16 quc gia, Mlc u phn i khoch ny v cho rngnhng ngi bay vo khng gian m khng c o to,hun luyn v thiu cc knng a ngn ngse dotisan ton ca chuyn bay cng nhtrm vtrISS. Pha

Nga, nc qun l cc con tu Soyuz lp lun rng cc vkhch du lch ny sc hun luyn cng cc nh du hnh vtrthc sv sc chun bklng cho chuyn bay. Cui cng, pha Mnh chp nhn khoch y tobo ca Nga v cc chuyn bay a hnh khch tham quan vtr btu c tin hnh tnm 2001.

Vkhch du lch u tin vo vtrl ng Dennis Tito, 60tui - mt nh qun l quu tv l nh khoa hc tnla tng lm vic cho NASA. c c chuyn bay 10ngy ln trm v tr quc t ISS, ng Tito phi tr

khon tin 20 triu la. Tito c hun luyn ti trungtm phi hnh vtrgn th Moscow v sau khihnh vo thng 4/2001 t b phng ca Nga nm tiBaikonour Cosmodrome, Kazakhstan.

V khch th 2 l anh MarkShuttleworth, 28 tui - mt triuph tr trong ngnh cng nghthng tin Nam Phi. Anh ch btu snghip ca mnh tchicgara cca bmv 4 nm sau c thbn nvi gi 500 triu la M. Thng 4/2002, anh trthnh ngi chu Phi u tin bay vo vtrtrncon tu Soyuz ti bphng Baikonur Cosmodromevi chi ph 20 triu la trong 8 ngy. Shuttleworth

cn mua li bqun o vtranh tng mc trong chuyn bay v cn munmua cchic u phng Soyuz. Khng chtham quan vtr, anh cn dnhthi gian cho cc nghin cu khoa hc v t bo v bnh AID. Trong thigian lin lc qua raio v tri t, anh ni chuyn vi cu Tng thngNam Phi Nelson Mandela v mt c b 14 tui hi anh liu anh c ng ly c lm vhay khng.

Con tu Soyuzbay vo vtr

V khch thamquan v trutin

Mark Shuttleworth


61/79

Vkhch v tr th3 l ng Gregory Olsen, 60 tui - mtdoanh nhn, nh khoa hc bang New Jersy. Chi ph chochuyn bay 10 ngy trn con tu Soyuz ca mnh cng l20 triu la. Olsen c cc quan chc hng khng v

trNga la chn tnm 2004 nhng v cha p ng cyu cu v sc kho nn phi ti ngy 1/10/2005, Olsenmi chnh thc c bc ln con tu Soyuz TMA-7 bayvo trm ISS.

Cn v khch c bit gny nht l ch AnoushehAnsari - mt ndoanh nhn vin thng ngiM gc Iran 40 tui. Ngy 18/10/2006, trncon tu Soyuz TMA-9, ch tr thnh ngi

phnu tin, cng l ngi Iran u tinbay vo vtrvi chi ph 20 triu la trong10 ngy. Chuyn bay ca ch Ansari din ratrong khi quan hgia Iran v Mcng thngnhng chvn mang hai l cIran v Mtrnbqun o vtrca mnh nhmt thngip ho bnh. Mt mong mun ca chtrong

chuyn bay l c nhn thy qu hng Iran tvtr. ChAnsari cnggia nh sang Mnm 16 tui - mt phn l do l bmmun chc tontm theo ui nim am m khoa hc ca mnh. Sau chuyn bay, chhi vng

cc em gi, c bit l Iran say m hn vi mn khoa hc.trthnh mt hnh khch vo vtr, tin cha phi l tt c- mt sckhott, kin tr, chu kh v lng dng cm chnh l nhng yu tkhng ththiu nu mun tham quan khng gian. Vkhch phi tri qua mt khohun luyn ht sc nghim tc v v khng hddng. Hphi hc tingNga, rn luyn th lc, tp cc trng thi nn kh, trng thi khng trnglng v tm hiu cc kin thc vcon tu Soyuz, cc thit btrn trm ISSv c o to van ton khn cp ti Trung tm hun luyn nh du hnhv tr Yuri Gagarin ngoi thnh ph Moscow. Mt kha hun luyn khkhn nhvy thng ko di trong 6 thng, do vy, hu ht cc vkhch nyu khng thch chn thun c bit n l "khch du lch".

Ngoi ra, NASA cn yu cu cc khch du lch phi k vo bin bn php lcam kt rng hv nhng ngi tha kca hskhng kin co cquanvtrnu c vn g xy ra. V hcng phi ng bi thng bt ccig hlm hng trong chuyn bay .

Gregory Olsen

Du khch vtrnu tin -chAnsari


62/79

V sao Sao Chi l mt b n ca vtr?

M ca by Sao Bng

Cc nh khoa hc miu tSao Chi ging nhmt qubng tuyt bn bi

n l mt hn hp bao gm c: Ccbonnc, Mtan, nc ng bng ln biv cc khong cht.

Thc cht, Sao Chi l mt thin th gn ging mt tiu hnh tinh khngc cu to tt m chyu tbng bay mt cch ngu hng ngoikhng gian.

Qubng tuyt? C vmu thun bi ngi ta thng quan st thy hnhdng xut hin ca n y nhmt vt qut ca mt cy chi qut nh? Cuhi t ra y l: V sao ngi ta li gi n l Sao Chi?

Cu hi ny khin cc nh khoa hc tranh ci rt lu

Sao Chi c mt quo elp rt dt, mt scn c vin im quo xahn nhiu so vi Dim Vng Tinh. iu lm nn skhc bit ca n sovi cc vt th khc nm trong H Mt Tri. Chng khng nm gn mtphng Hong o m phn blung tung trong khng gian.

Cc Sao Chi quy qun thnh mt by c vin im vng m Oort.Ni y cng chnh l vch xut pht ca v sSao Chi khc mt vnghnh cu gm cc vt cht cn li ttha khai sinh ra HMt Tri.

m vt cht ny nm xa tt tp nn chu rt t lc hp dn ttrung tmnn khng bri vo a tin Mt Tri nn chng c xp vo cc Hnh tinh.Ti y, nhit rt thp khin cho cc cht nh: Ccbonnc, Mtan v ncu bng bng li. Thi thong mi xut hin mt vi va chm hay hintng nhiu lon quo khin mt smnh vt cht bvng vo trung tm.

Khi chng c nh li gn Mt Tri, nhit nng mt cch khng khiplm cho vt cht ca Sao Chi c thbbc hi, cng thm p sut mnh litca gi Mt Tri to nn cc ui bi v ui kh trng y ht nhhnh mt

ci chi. V l, ngi ta t tn cho n l Sao Chi.

Sao chi c phi l Sao?

Mt hc thuyt c a ra bc b kin cho rng Sao Chi c xp vo vtr ca nhng ngi sao. Ngi ta cho rng: N chn thun l mt khi khlnh ngt trong cha y cc mnh vn v bi tvtrkhng htuntheo mt trt tno ht.

N chl m ca nhng v sao bng sng chi trn bu tri, khi bvvn,

n sto thnh tng m sao bng v bi vtrreo rc vo khong khngnhng nh sng khc l. Ty thi im v vtr bvca sao chi, ngi ta


63/79

c thquan st c nhng m sao bng ttri t. Chc vy thi, n cxng ng c gi l mt ngi sao?

Hn na, khng phi lc no sao chi cng mang vp lung linh m cntim n nhng nguy ci mt khi n bay gn quo tri t. V khi bt

kmt hnh tinh no, Sao Chi lun blc hp dn ht vo v nhng vvachm gia tri t vi cc thin thngoi vtrl khng thtrnh khi. Nsto nn cc rung ng mnh trn bmt tri t, thm ch l to thnhcc trn ng t, ltuyt hay cc t sng thn cao hng trm mt....

Cc nh nghin cu thin vn chia sao chi thnh 3 loi:

- Sao Chi ngn hn:c chu kquo t hn 200 nm.

- Sao Chi di hn:c chu kln hn.

- Sao Chi thong qua:c quo Parabol hoc Hypecbol. Chng bay quamt tri mt ln v sra i mi mi.

Mi nm c hng trm Sao Chi c to ra ngoi v trnhng chnhngSao Chi ln v c chu kc bit mi c ch . Vo th kXVIII, SaoChi Halley c pht hin bay lc vo Tri t l Sao Chi u tin rai v c quay trli. Cc nh khoa hc cn don n shi ng Tri tvo khong nm 2061ca thkXXI.

i khi, ngi ta nhn thy Sao Chi mang hai ui mt cch r rt bng mtthng. Chic ui di thng nm i din vi Mt Tri cn chic ui ngnhng thng vpha Mt Tri. Ti sao vy? Nguyn nhn chnh l do khi cly gn, sc cng ph ca Mt Tri ln bmt Sao Chi mnh lit n mclm cho vt cht trong Sao Chi dn nn n bng nddi v bt to raxa. Trong khi , gi Mt Tri bst nhng m bi kh pha sau v cnli nhng chic ui ngn ny.

Khi nhn vo vt cht ca Sao Chi cng nhnhn vo thi kkhai sinh caHMt Tri. Bi vy, chng chnh l i tng nghin cu trli cu hiHMt Tri "ln ln" nhthno?

Sao chi bt ngun tu?

Cquan hng khng Chu u cho rng: m my Oort bn ngoi HMtTri - ranh gii gia HMt Tri vi cc HHnh tinh khc chnh l "ci ni"ca "n" Sao Chi.

S"mon men" tnh tin ca Sao Chi ti HMt Tri khin cho bng cachng btan chy. Nhng chuyn gh thm sau khin cho chic uica chng ngy cng ngn i do btht thot.


64/79

Khng mt hnh tinh no trong hmt tri so snh c vi sao chi vmtthtch. N gm 3 phn: li chi, si chi v ui chi. Li chi cu to bngnhng ht thrn m c, nh sng ta xung quanh l cc si chi.

Li kt hp vi si to thnh u chi, cn ui khng phi c ngay t lc

hnh thnh sao chi m c c khi n i ngang qua mt tri. Nhng cn gimt tri thi bt cc phn t ca sao chi v to thnh chic ui rcsng pha sau. C chic ui ca sao chi ko di hng triu km.

Ngay tthk18, Isaac Newton cho rng sao chi l vt thang gipch cho stn ti ca tri t, n cung cp m cho tri t - iu kin duy tr ssng ca mun loi. n nay, cc nh khoa hc vn ang tm hiuvhin tng vtrhp dn v y b n cn cha c khm ph.

c rt nhiu cuc thm d tm hiu Sao Chi nhng hin ti n vn l mt

n s. Cc nh khoa hc cho rng: nh sng ngu hng - sxut hin btthn khin cho n trthnh mt kquan thin nhin hp dn.

Mi khi, mt Sao Chi hnh thnh hay mt i do qu trnh "u " vi ccthin th khc u khin cc nh khoa hc bn khon i kim tm li giip...


65/79

V sao Sao Thmang vp b n?

Hnh tinh khng l

Nm gia Sao Mc v Sao Thin Vng, cch Mt

Tri chng 1,43 tkm (hay 10 ln khong cch tTrit ti Mt Tri), Sao Th l hnh tinh ln th haitrong HMt Tri (sau sao Mc).

TCc Bc, trng Sao Thnhthmt HMt Trimini vi nhng vnh ai nhiu mu rng chng165.000 dm v 56 v tinh nm ri rc hn 10 triudm thnh tinh ny. Chnh vnh ai rc rny nh la Galileo Galilei khin ng lm tng SaoThnhc hai tai hoc hai quai.

Trong khi thnh phn chyu cu to nn Tri t l t, th Sao Thlil mt loi Hnh tinh c cu to chyu tkh Hydro v Heli. Chnh v vy,tuy rng Sao Th c kch thc ln th nh trong HMt Tri nhng khilng ca n cha bng 1/3 khi lng ca Sao Mc.

Y ht ngi anh em Sao Mc, Sao Th l mt khi hnh cu vi mt htnhn bng v nhiu lp khinh kh thc (H2) bao bc thnh nhiu lpv c tnh cht ging nhmt kim loi. Lp khinh kh c bin dn dnsang th lng c, th lng thng, th kh c, ri th kh thng ca

nhng lp nm ktrn.Hn na, cht liu chyu trn hnh tinh ny l Hydro nn ttrng ca nkm hn Tri t nhng 8 ln. Sdy c ca bu kh quyn trn sao Thkhin cho p sut khng kh cng gn mt t cng tng cao, bin kh Hydrothnh cht lng. Cng vo su trong tm, hydro lng nn thnh hydro kimloi (Metallic Hydrogen), c tnh dn in v l tc nhn to ra ttrng trnhnh tinh ny.

Phn su nht trong tm sao Th l mt li nh bng c nhit n15.000 C. Cc vnh ai sao Thc nh thin vn hc Galileo pht hinln u tin vo nm 1610, bng mt trong nhng knh vin vng u tinca nhn loi do ng chto. Nhng vnh ai ny c cu to bng , khng c v nc .

Ngc mt tTri t, chng ta sbt gp mt qucu c mu vng nht -mt trong nhng thin thsng nht trn bu tri m.

V sao Sao Theo nhiu vng vng?

Khoa hc nghin cu rng: nhng chic vng vng eo quanh Sao Th

c cu to bi hng thng tkhi bng nhc ng knh chvi mt.

Tri t ch nh qubng nh chy trn"con ng" l nhng

vnh sng


66/79


67/79

Tmp ny n mp kia, nhng vnh ai chnh tridi khong 165.000 dm, chim trn 2/3 khong ccht Tri t n Mt Trng. Tuy nhin, dy canhng lp bi ny chnhmt tgiy trng trirng nhng cnh ng rng 10 foot. Bi vy, khi vnh

sng nghing chch v pha Tri t chng ta skhng nhn thy n na.

Sau mt thi gian, Sao Thquay c 1 vng quanhMt Tri. Khi , vnh sng ca Sao Thhng vpha Tri t vi gc khc nhau nhau nn ccch khong 15 nm ta sthy vnh sng ca saoThbin mt mt ln.

Trc y, cc nh khoa hc cho rng: cc vnh sng ny l mt di lc avng chc, ngi khc th cho rng l 1 vng trn hkh hoc thlng.

Mi sau ny, li l gii thuyt phc nht c tt thy cc nh khoa hc cngnhn l: ha ra, vnh sng ca Sao Th khng phi l lc a cng khngphi l thkh hay thlng m l do v scc bng ng knh t4- 30cmca hnh tinh ny to thnh tng khi lng bng 1/3 khi lng Mt Trng.

Nhng vt thnhb ny nhy xung quanh sao Th, tTri t nhn ln tathy chng c mu sng.

Nu mt ngy, bn vn thy nhng vnh sng Sao Thging nh thmt

chic mci rng vnh, my nm sau chng ging nhchic bnh trnt trn chic a to, vi nm sau ln mt tm. Bn thi Cc vnh ainy hnh thnh nhthno nh?. Cu trli vn ang lm au u cc nhkhoa hc

Sng chi v s chytrn


68/79

Cc chm sao ng vi cc l stvi nhthno?

Bn hy thquan st vtr ca Mt Tri khi n va chy va qut ln butri mt vng hon ho. mi mt phch nhn n li in du chn mnhln bi mt chm sao quy c. C th coi l quy lut, mt tr chi t

nhin hoc cscho mn tvi u ng...

ng hsinh hc ca tnhin

Hng ngy, Mt Tri mc pha ng v ln pha Ty. Ngi ta tnh rng:phi mt 24h tgia tra ngy hm nay cho n gia tra ngy hm sau.Bn s thy Mt Tri thc dy v bung rm bao gi cng lch i mtcht so vi ngy hm trc. Nhng cho d nhthno th chu kv vtrchnh xc ca n lc mc, ln so vi chn tri cng tun hon trong ngmt nm.

iu c ngha g? Tc l, hon thnh chu kmt nm trn nn tri,Mt Tri s mc - ln chnh xc l 365,24 ngy, hay l Mt Tri s honthnh mt vng 360o bn c thy n vtr tng ng vi mt sngisao (mt chm sao) nhthi im 1 nm trc .

Chnh iu ny khin cho mt thi gian di trc y, cnhn loi unhm tng rng: Tri t l trung tm ca vtr, cMt Tri v by saom u chuyn ng trn quanh Tri t vi nhng chu k khc nhau tonn sbin i vv tr tng i ca Mt Tri trn nn tri sao. Giy,chng ta bit r nhng g chng ta thy di gc nhn chnh xc ca khoahc.


69/79

Nhchng ta bit, ng biu kin ca Mt Tri trn nn tri sao ccoi l Hong o. Do trc chnh ca Tri t nghing mt gc l 23,5o so vimt phng quo nn vng trn Hong o ny cng lch gc so vi xcho mt gc 23,5o. Hn th, chu du ht mt vng trn Hong o (1nm), Mt Tri sln lt lt qua 12 chm sao v cc hnh tinh khc trongHMt Tri cng chuyn ng nhvy.

iu ng ngha vi vic chng chuyn ng cng mt ng raychng? Hon ton khng phi vy. Mt phng quo ca chng hon tonkhc vi Tri t nn khi i trn bu tri chng khng nhm vi ngHong o v dao ng di con ng y khong 8o thnh mt vnh aigi tn l Hong i.

Chnh nhng hnh hi ngnghnh, rc rc ny lm cs cho cc nhthin vn, chim tinh Phng ng, phng Ty chia Hong i thnh 12cung tng ng vi tn 12 con vt cch iu ca cc chm sao. Thut biton, tvi bt u c c xem xt svt di con mt ring ca mnh

Tvi - cuc i quy lut chn l

Txa xa, cc nh thin vn nhn ra rng: vo mi

bui sng khi chng ta thc dy, v tr Mt Tri c sthay i. Ti chMt Tri sp mc ln thng ny cchm sao ny nhng thng sau li c thay th bimt chm sao khc Trong mi nm, mi thng, Mttri ln lt phiu lu ti mt v tr mi, tng ngvi vtr ca mt trong 12 chm sao khc nhau, gi l12 chm Hong i. l csxut hin tvi.

Tvi phng Ty


70/79

Chia Hong o ra thnh 12 cung bng nhau tngng vi 12 vtr ca Mt Tri ti 12 thng trong nm,ngi Hy Lp c l nhng ngi u tin t tn ccchm sao Hong o ny. Vng trn Hong o baogm 12 chm sao phn nh 12 vng tri thuc di

Hong i. Theo quan nim ca h, tvi coi 12 cungHong o bng nhau, da vo n bit 12 khongthi gian bng nhau Mt Tri xut hin tng ng l:

1. 21/03 19/04 : Aries (Bch Dng, Dng Cu)2. 21/04 - 20/05 : Taurus (Kim Ngu)3. 21/05 21/06 : Gemini (Song T, Song Nam)

4. 22/06 22/07 : Cancer (CGii)5. 23/08 22/09 : Leo (ST)6. 23/07 22/08 : Virgo (XN)

7. 24/09 23/10 : Libra (Thin Bnh)8. 24/10 22/11 : Scorpius (Thin Yt, BCp)9. 23/11 21/12 : Sagittarius (Nhn M)10. 22/12 19/01 : Capriconus (Ma Kt)11. 20/01 18/02 : Aquarius (Bo Bnh)12. 19/02 20/03 : Pisces (Song Ng)

iu khc bit nht m ngi ta khng lng trcc l, trc Tri t tuy ngho sang mt bn nhnghin tng tusai khin cho n lin tc o i o li. iu ny dn n vic

hng trc Tri t skhc i i cht so vi cch y khong 2000 nm vgc nhn ca cc chm sao Hong o cng khc i mt khong nht nh.Bn hy thtng tng xem: mt ngy no mt kip khc trong tnglai, khong 2000 3000 nm chng hn, gc nhn cc chm sao ny scnthay i i rt nhiu

Tvi phng ngT Vi phng ng c gc gc t Trung Quc. Khicc nh thin vn lun t cc hnh tinh ra thut mdng nghnh. Ngi ta t tn 5 hnh tinh l: Kim,Mc, Thu, Ho, Th theo mu sc ca chng (Homu , Mc mu nu sng) 5 nguyn tcu thnhnn vn vt.

Ngay sau 3 hnh tinh mi ra i, vn minh phng Tyn mn vo vn minh phng ng khin cho t viphng ng thm 3 nguyn t na: Uranus - Thin

vng tinh (thn cai qun bu tri), Neptune (Poseidon) - Hi vng tinh (vthn cai qun i dng), Pluto (Hades) Dim Vng Tinh (Vthn cai qunm ph).

Phng ng cng c vng Hong o vi nhng ngi sao nhHong oca phng Ty. C iu sphn chia cc chm sao th khc. Phng ng


71/79

chia Hong o thnh 28 chm sao NhThp Bt T. 28 chm sao ny gm 4nhm, mi nhm gm 7 chm nhsau:

1. Hng ng:nhm Thanh Long: Gic, Cang, , Phng, Tm, V, C2. Hng Ty:nhm Bch H: Khu, Lu, V, Mo, Tt, Chu, Sm3. Hng Bc:nhm Huyn V:u, Ngu, N, H, Nguy, Tht, Bch4. Hng Nam:nhm Chu Tc: Tnh, Qu, Liu, Tinh, Trng, Dc, Chn

Trong khi cc nh chim tinh phng Ty chia Hong i thnh 12 cung vt tn n cch iu theo hnh dng ca cc chm sao tng ng vi tngcon vt: vng ZODIAC (do chZOO ngha l ng vt), th cc nh thin vnphng ng (Trung Quc) li chia vong trn thnh 12 cung, t tn l:T, Su, Dn, Mo, Thn, T, Ng, Mi, Thn, Du, Tut, Hi v gi l 12 congip.

Nhiu ngi cho rng, 12 Con Gip xut pht t 12thng tnh theo m-lch, tc theo chuyn ng mttrng. Ngi xa, sau vi ngn nm sinh sng trn trit bt u pht hin cthy 12 ln trng trn th thykh hu tr li ging nhchu k: m p (xun), nngchi (h), mt m/l ri (thu), v bng gi/lnh lo(ng). T sinh ra 12 thng.

m lch ny ging nhm lch ca Trung quc ngha lda trn chu k ca mt trng v phi hp vi s

chuyn ng ca tri t quanh mt tri. Mi nm c12 thng, thng c 30 ngy, thng thiu, 29 ngy.C19 nm th nhun 7 ln, mi ln nhun mt thng.Thng u nm l thng ging v thng cui nm l thng chp khng baogic ly lm thng nhun.

Nm m lch khng tnh theo sm dng tn ghp gm hai ch. Chu lmt trong 10 thin can (Gip, t, Bnh, inh, Mu, K, Canh, Tn, Nhm vQu). Chthnh l mt trong 12 a chi (T, Su, Dn, Mo hay Mo, Thn,T, Ng, Mi, Thn, Du, Tut v Hi). Mi hai a chi l tn 12 con vt.

Tuy nhin, theo nguyn l m dng - cngu, ngi xa xp sp cc nmtheo cch: T (dng), Su (m), Dn (dng), Mo (m),...Do , chncc con vt, ngi ta chn chng c sngn chn, lxen knhau theoquy tc sll dng, schn l m.

Nhng nhp phch, nhng hnh hi khc lca cc chm sao in du trn butri u c vn vo cc l s t vi. Ngy nay, khi xem xt cc yu tkhoa hc ng vi cung hong o, cc nh nghin cu Khoa tm l hc thuci hc Aarhus (an Mch) thy rng: nh hng ca cc cung hong o

i vi tnh cch con ngi cha xc ng. Tuy nh

Documents

ThienVanHoc.pdf